Title: Recording the weather

Title local language:

Draft: 1Final Date: 18/01/2019 Words: 1308
Note to translator:
leque leque bird = Andean lapwing (scientific name: Vanellus resplendens)
waych’a plant =
Tom Video English audio Time Audio local language
a
Recording the weather 6 Ang pagrekord sa panahon
1. Farmers depend on the weather to get a good harvest. 6 Ang mag-uuma nagdepende sa panahon aron
maayo ang ani.
2. But with changes in the climate, even experienced farmers 15 Apan tungod sa mga kausaban sa klima, bisan ang
need to adjust the way they farm: which crops to grow, eksperyensiyadong mga mag-uuma kinahanglang mag-adjust
when to plant, and in which fields. And when to do certain sa paagi sa ilang pag-uma: unsa nga tanom ang motubo,
practices. kanus-a itanom, ug asa nga umahan. Ug kanus-a buhaton
ang pipila ka mga praktis.
3. Making farm decisions is hard if you do not know what the 8 Lisud ang paghimog mga desisyon sa umahan kung wala ka
weather will be like. kahibalo kung unsa ang kahimtang sa panahon.
4. Some farmers forecast the weather by reading the 12 Ang ubang mga mag-uuma nagtagna sa panahon pinaagi sa
indicators or the signs of nature, such as the behaviour of pagbasa sa mga timailhan o mga timailhan sa kinaiyahan,
plants, animals or clouds. sama sa kinaiya sa mga tanum, mga mananap o mga
panganod.
5. ITW Jesusa “Because the aunts and uncles are all planting now. 21 “Kay ang mga iyaan ug uyoan nagtanom na man karon. Ang
Cerezo Everyone is planting their crops now.” So, my mother, my tanan nagtanom sa ilang tanom karon.” Busa, akong inahan,
 (woman; family said: “We also have to plant, they are already
Spanish) planting.” So, there was nothing else we could do. We also
planted a few crops.
But now we are sorry. We should have waited. You have to
consider the natural indicators.”
6. Knowing how to farm is no longer sufficient if you do not
know how to predict the weather.
7. In the Bolivian highlands some farmers record their
personal weather forecast, the actual daily weather, crop
stages and farm practices in a notebook.
8. This record is called the Pachagrama.
9. After the harvest, the Pachagrama allows farmers to
analyse if their forecast was right, and how their crop
performed in relation to the weather and farm practices.
10. ITW Alejandra “Now young people understand the information, because it
Mamani Quispe is written, and they say, “Ah, yeeeesss.” Because, before
they did not understand the weather observation and
(woman; knowledge of their grandparents. But now when they see
Aymara) that it is written, they think and they say “It is very good!”
11. Let us see how farmers in Bolivia use the Pachagrama.
12. The Pachagrama has three parts:
akong pamilya miingon: "Kinahanglan usab nga magtanom,
sila nagtanom na." Busa, wala na miy laing mahimo.
Nagtanom usab kami og pipila ka mga tanom.
Pero karon nagbasol mi. Naghuwat unta ta. Kinahanglan
tagdon ang natural nga mga timailhan. ”
7 Ang pagkahibalo unsaon pag-uma dili na igo kung dili ka
kahibalo unsaon pagtag-an ang panahon.
15 Sa kabukiran sa Bolivian pipila ka mga mag-uuma nagrekord
sa ilang personal nga pagtagna sa panahon, ang aktuwal nga
adlaw-adlaw nga panahon, mga yugto sa pag-ani ug buhat sa
umahan sa usa ka kwaderno.
5 Kini nga rekord gitawag ug Pachagrama.
13 Human sa pag-ani, ang Pachagrama nagtugot sa mag-uuma
sa pag-analisar kung husto ba ang ilang forecast, ug kung
giunsa ang ilang pag-ani may kalabotan sa panahon ug mga
gawi sa umahan.
20 “Karon ang mga batan-on nakasabut sa impormasyon,
tungod kay kini nahisulat, ug sila moingon, “Ah, oo.” Kay,
kaniadto wala sila makasabot sa pag-obserbar sa panahon ug
kahibalo sa ilang mga apohan. Apan karon sa dihang ilang
nakita nga kini nahisulat, sila naghunahuna ug sila moingon
“Kini maayo kaayo!”
5 Atong tan-awon kon giunsa paggamit sa mag-uuma sa Bolivia
ang Pachagrama.
11 Ang Pachagrama adunay tulo ka bahin:
 First, you write down the signs of nature that help you to Una, isulat nimo ang mga timailhan sa kinaiyahan nga
make a forecast for the year. makatabang kanimo sa paghimo og pagtagna alang sa tuig.
13. Some farmers can forecast how the weather and the 9 Ang ubang mag-uuma makatagna kung unsa ang panahon ug
agricultural year will be, even six months before the ang tuig sa agrikultura, bisan unom ka bulan sa dili pa
season starts. magsugod ang panahon.
14. ITW Miguel “Let’s try to salvage the ancestral values that our 13 “Atong paningkamutan nga maluwas ang mga mithi sa
Ortega Paty grandparents knew well, because they knew the soil, and katigulangan nga nahibal-an pag-ayo sa atong mga apohan,
(man; Spanish) the weather well. So, they managed the weather, day by tungod kay nahibal-an nila ang yuta, ug ang panahon. Busa,
day, they managed it all.” ilang gidumala ang panahon, adlaw-adlaw, ilang gidumala
kining tanan.”
15. The secret is to observe and learn from nature. Natural 19 Ang sekreto mao ang pag-obserbar ug pagkat-on gikan sa
indicators may differ between places. By improving your kinaiyahan. Ang natural nga indikasyon mahimong
observations and keeping track of events, you can also magkalainlain tali sa mga lugar. Pinaagi sa pagpauswag sa
become an expert in weather forecasting. imong obserbasyon ug pagsubay sa panghitabo, mahimo ka
usab nga eksperto sa pagtagna sa panahon.
16. One group of expert farmers, who are climate observers, 14- Usa ka grupo sa mga eksperto nga mag-uuma, ang tigpaniid
are called Yapuchiris. Let’s listen to don Bernabé, from the sa klima, gitawag nga Yapuchiris. Paminaw nato si don
southern Altiplano of Bolivia. Bernabé, gikan sa habagatang Altiplano sa Bolivia.
17. ITW Bernabé “When this cactus has lots of fruits then the rains will be 16 “Kon kining cactus daghan og prutas unya maayo ang ulan.
Choquetopa good. It is going to be a good rainy season. Because its Kini mahimong usa ka maayong ting-ulan. Tungod kay ang liso
Rodríguez seed needs lots of water to germinate, so it can produce niini nagkinahanglan ug daghang tubig aron moturok, aron
(man; Spanish) another cactus.” makapatungha kinig laing cactus.”
18. ITW Bernabé “The sand dunes indicate that if the channels are close 17 “Ang balas nga bukidbukid nagpakita nga ang mga agianan
Choquetopa together, then we are going to have rains close together. magkaduol, unya adunay mga ulan nga magkauban. Apan
Rodríguez But now we have seen that they are a bit wide. So, there karon atong nakita nga sila medyo lapad. Busa, adunay
(man; Spanish) will be little rain. The sand that the wind forms indicates gamay nga ulan. Ang balas nga giporma sa hangin nagpaila
 that.”
19. ITW Alejandra “So all that has been observed is gathered and analysed:
Mamani Quispe when and where the lapwing bird laid her eggs, on high
places or low places; for the plants we observe the
(woman; flowering of the waych’a most of all. If the waych’a has
Aymara) flowered well, it means that it will be a good year, if it has
not flowered well it means that it will not be a good year,
that is the way it is. These are my indicators. ”
20. Weather forecasting may seem overwhelming, but you can
get started even if you don’t know how to predict the signs
of nature. You can ask relatives, neighbours or wise
farmers in your community who still know how to predict
the weather.
21. ITW Bernabé “Well here in this area, most people know about this
Choquetopa ancestral knowledge and pass it on to their children, but
Rodríguez they always forget. So, I am always documenting, so they
(man; Spanish) can remember. And practice.”
22. By writing your forecasts, you can make the best decisions
about what to plant, when and where.
23. A second part of the Pachagrama is called the “Agro-
climatic monitor.” It is a weather record where we list
everything that happens every day with the weather.
niana.”
24 “Busa ang tanan nga napanid-an gitigom ug gisusi: kanus-a
ug diin mangitlog ang langgam , sa habog nga dapit o sa
ubos nga dapit; kay ang mga tanom atong naobserbahan
ang pagpamulak sa waych’a labaw sa tanan. Kung maayo
ang pagpamulak sa waych’a, nagpasabot kini nga maayo ang
tuig, kung dili maayo ang pagpamulak nagpasabot nga dili
kini maayo nga tuig, ingon niana. Kini ang akong mga
timailhan. ”
16 Ang pagtag-an sa panahon ingon og hilabihan ka bug-at, apan
mahimo ka nga magsugod bisan kung wala ka mahibal-an
kung unsaon pagtagna ang mga timailhan sa kinaiyahan.
Mahimo nimong pangutan-on ang mga paryente, silingan o
maalamon nga mag-uuma sa imong komunidad nga nahibal-
an pa kung giunsa pagtagna ang panahon.
19 “Aw dinhi niining dapita, kadaghanan sa mga tawo nahibalo
bahin niining kahibalo sa katigulangan ug gipasa kini ngadto
sa ilang mga anak, apan kanunay silang makalimot. Busa,
ako kanunay nga nagdokumento, aron sila makahinumdom.
Ug pagpraktis.”
8 Pinaagi sa pagsulat sa imong panagna, mahimo nimo ang
maayo nga mga desisyon bahin sa kung unsa ang itanom,
kanus-a ug asa.
14 Ang ikaduhang bahin sa Pachagrama gitawag nga “Agro-
climatic monitor.” Kini usa ka talaan sa panahon diin among
gilista ang tanan nga mahitabo kada adlaw sa panahon.
24. For each weather type, you have three boxes: the bottom
box is for a little, the middle box is for normal, and the top
box is for a lot.
25. You can have rain, sun and wind in one day, so mark each
of these. For each weather type draw a dot in the box, for
example lots of rain, a little sunshine and no wind.
26. At the end of each month you can connect the dots to
draw a chart, like a line that goes up and down. That way it
is easy to see the weather from the whole month, and to
compare one year to another.
27. In the third part, under the weather record, write down
the practices that you do in your crops on the day that you
do them.
28. ITW Alejandra “Now, to know if the agricultural year was early or if it was
Mamani Quispe a late agricultural year regarding the rains, we compare
what we have marked on the register for different years,
(woman; and it tells us how the agricultural years behaved, and I
Aymara) have come to the conclusion that my forecast was right.”
29. Don José manages a small weather station for an
organization and he records temperature and rainfall every
day.
30. Don José made his own version of the Pachagrama in a
plain notebook he bought at the store.
12 Alang sa matag klase sa pamahon, aduna kay tulo ka kahon:
ang ubos nga kahon para sa gamay, ang tunga nga kahon para
sa normal, ug ang ibabaw nga kahon para sa daghan.
15 Mahimong adunay ulan, adlaw ug hangin sa usa ka adlaw,
busa markahi ang matag usa niini. Alang sa matag klase nga
panahon pagdrowing og tulbok sa kahon, pananglitan
daghang ulan, gamay nga kahayag sa adlaw ug walay hangin.
16 Sa katapusan sa matag bulan mahimo nimong ikonektar ang
mga tuldok aron magdrowing og tsart, sama sa linya nga
pataas ug paubos. Nianang paagi sayon nga makita ang
panahon gikan sa tibuok bulan, ug itandi ang usa ka tuig
ngadto sa lain.
8 Sa ikatulo nga bahin, ubos sa talaan sa panahon, isulat ang
mga gawi nga imong gibuhat sa imong pananom sa adlaw nga
imong gibuhat kini.
21 “Karon, aron mahibal-an kung sayo ba ang tuig sa agrikultura
o kung ulahi na ang tuig sa agrikultura bahin sa mga pag-
ulan, among itandi kung unsa ang among gimarkahan sa
rehistro sa lainlaing mga tuig, ug kini nagsulti kanamo kung
giunsa ang paggawi sa mga tuig sa agrikultura, ug ako
mianhi. Sa konklusyon nga husto ang akong panagna.”
13 Si Don José nagdumala sa usa ka gamay nga istasyon sa
panahon alang sa usa ka organisasyon ug girekord niya ang
temperatura ug ulan kada adlaw.
9 Si Don José naghimo sa iyang kaugalingong bersyon sa
Pachagrama sa usa ka yano nga kuwaderno

31. Some Yapuchiris have kept this register for more than 5
years and now they can show the whole community, to
share and make recommendations based on their
experience.
32. Yapuchiris are not only expert in predicting the weather,
they are also expert in organic agriculture. Exchanging with
other farmers on organic agriculture helps them to adapt
to a changing climate.
33. ITW Alejandra “Of course, I belong to an association. My association
Mamani Quispe values me, because being a Yapuchiri is not easy, because
one has to learn about natural foliar fertilizers and bokashi
(woman; fertilizer and how to make them. This knowledge that I
Aymara) have learned, I make it known to my association.
They do appreciate me, and they say that it is good, that I
should keep going, they give me their support.”
34. Keeping a record of the weather helps to teach those who
want to improve their farming.
35. Don Miguel has written the information from his notebook
on large sheets to compare information over the years and
discuss it with his colleagues from neighbouring
communities.
36. The records generate great lessons and help to plan better
for next year to produce more and protect yourself from
nga iyang gipalit sa tindahan.
12 Ang ubang Yapuchiris nagtipig niini nga rehistro sulod sa
kapin sa lima qka tuig ug karon mahimo na nilang ipakita ang
tibuok komunidad, sa pagpaambit ug paghimo og mga
rekomendasyon base sa ilang kasinatian.
15 Ang mga Yapuchiris dili lang eksperto sa pagtagna sa panahon,
eksperto usab sila sa organikong agrikultura. Ang
pagbinayloay sa ubang mga mag-uuma sa organikong
agrikultura makatabang kanila sa pagpahiangay sa usa ka
nagbag-o nga klima.
29 “Siyempre, sakop ko sa usa ka asosasyon. Gipabilhan ko sa
akong asosasyon, tungod kay ang pagka Yapuchiri dili sayon,
tungod kay kinahanglan nga makakat-on mahitungod sa
natural nga mga abono sa foliar ug abono sa bokashi ug
unsaon paghimo niini. Kini nga kahibalo nga akong nakat-
unan, akong gipahibalo sa akong asosasyon.
Gipabilhan nila ako, ug giingon nila nga maayo, nga
magpadayon ako, gihatagan nila ako sa ilang suporta.
7 Ang pagtipig og rekord sa panahon makatabang sa pagtudlo
niadtong gustong mouswag sa ilang pagpanguma.
13 Gisulat ni Don Miguel ang impormasyon gikan sa iyang
kuwaderno sa dagkong mga panid aron itandi ang
impormasyon sulod sa mga katuigan ug hisgotan kini sa iyang
mga kauban gikan sa silingang mga komunidad.
14 Ang mga rekord makamugna og daghang mga leksyon ug
makatabang sa pagplano nga mas maayo alang sa sunod nga
 the variations in the weather. tuig aron makahimo og dugang ug mapanalipdan ang imong
kaugalingon gikan sa mga kalainan sa panahon.
37. So, what have we learned? 4 Busa, unsay atong nakat-onan?
38. First, write down your forecast for the year. 5 Una, isulat ang imong panagna alang sa tuig.
39. If you do not know how to forecast the weather, talk to 6 Kung dili ka kahibalo unsaon pagtagna sa panahon, pakigsulti
older people in your community. sa mga tigulang sa imong komunidad.
40. Second, document the weather every day, marking it with 6 Ikaduha, idokumento ang panahon kada adlaw, markahan kini
dots. og mga tulbok.
41. Third, write down the effect of the weather on your crops 9 Ikatulo, isulat ang epekto sa panahon sa imong pananom ug
and the practices used to produce a crop. ang mga gawi nga gigamit sa pagpatunghag ani.
42. This will help you to see if your forecast was correct and to 10 Makatabang kini kanimo sa pagtan-aw kung husto ba ang
produce more in the future, adapting your farming to the imong pagtagna ug aron makapatunghag daghan pa sa
weather. umaabot, nga ipahiangay ang imong pag-uma sa panahon.
43. Finally, with the notebook we can show and compare 7 Sa katapusan, uban sa kuwaderno mahimo natong ipakita ug
results so others can learn. itandi ang mga resulta aron ang uban makakat-on.
44. ITW Bernabé “Well these plants and animals are more intelligent than 20 “Aw, kini nga mga tanum ug mga hayop mas intelihente
Choquetopa the human being. They know how to live in this land and kaysa tawo. Nahibal-an nila kung unsaon pagkinabuhi niining
Rodríguez they know it perfectly. For that reason, it is necessary not yutaa ug nahibal-an nila kini sa hingpit. Tungod niana nga
(man; Spanish) to lose this knowledge and that the young people should hinungdan, kinahanglan nga dili mawala kini nga kahibalo ug
keep practicing this ancestral knowledge that is so rich.” ang mga batan-on kinahanglan nga magpadayon sa
pagpraktis niining kahibalo sa katigulangan nga dato kaayo.
45. ITW Alejandra “I teach my sisters, young women, I invite them to come. 14 “Gitudloan nako ang akong mga igsoong babaye, batan-ong
Mamani Quispe Because we women always carry the biggest burden in mga babaye, gidapit ko sila sa pag-anhi. Tungod kay kaming
farming, so one should go forward with more strength!” mga babaye kanunay nga nagpas-an sa labing dako nga
(woman; palas-anon sa pagpanguma, busa ang usa kinahanglan nga
 Aymara) magpadayon nga adunay labi ka kusog!
Not to be voiced
English
Long Description In a notebook, you can write down the
predictions of the weather based on natural
indicators, the actual daily weather, the farm
activities and crop performance. This allows
you to learn from year to year, share
experiences with others and better plan for
the future.
Short Description Sharing local knowledge to predict the weather
with the community and plan farming activities
Local Language
Sa usa ka kuwaderno, mahimo nimong isulat ang
mga panagna sa panahon base sa natural nga mga
indikasyon, ang aktuwal nga adlaw-adlaw nga
panahon, ang mga kalihokan sa umahan ug
pasundayag sa tanum. Kini nagtugot kanimo sa
pagkat-on matag tuig, pagpaambit sa mga
kasinatian sa uban ug mas maayong plano alang
sa umaabot.
Pagpaambit sa lokal nga kahibalo aron matagna
ang panahon sa komunidad ug pagplano sa mga
kalihokan sa pagpanguma