Professional Documents
Culture Documents
Mehri - عبد الحميد مهري ودوره في مكتب جبهة التحرير الوطني بمصر 1926 1962 م
Mehri - عبد الحميد مهري ودوره في مكتب جبهة التحرير الوطني بمصر 1926 1962 م
اﻟﺴﻨــــﺔ اﻟﺠﺎﻣﻌﯿــــﺔ:
1436ھـ1437-ھـ.
2015م2016-م
ﻛﻠﻣﺔ ﺷﻛر
ﺑﻌد اﻟذي وھﺑﻧﺎ ﻧور اﻟﻌﻠم ،وﻗدرة اﻟﺗﻔﻛﯾر وﺧﻠق ﻓﯾﻧﺎ روح اﻟﻣﺑﺎدرة وﺣب
ﻧﺗﻘدم ﺑﺷﻛرﻧﺎ واﻣﺗﻧﺎﻧﻧﺎ ﻗدوﺗﻧﺎ وﻣرﺷدﻧﺎ ﻛدوﻣﺔ ﺣﺑﯾب ﻧﺷﻛره ﻋﻠﻰ ﻛل ﻣﻌﻠوﻣﺔ
أﻓﺎدﻧﺎ ﺑﮭﺎ وﻋﻠﻰ ﺗﻔرﻏﮫ ﻟﻧﺎ ﺑﺎﻟرﻏم ﻣن ﺻﻌوﺑﺔ ﻣﮭﺎﻣﮫ ﻧﻣﺗن ﻟﮫ وﻧﺷﻛره ﻋﻠﻰ ﻛل
ﻛل اﻷﺳﺎﺗذة اﻟﻣﺣﺗرﻣﯾن اﻟذﯾن ﺳﺎھﻣوا ﻓﻲ ﺗﻛوﯾﻧﻧﺎ ﻣﻧذ ﺑداﯾﺔ ﻣﺷوارﻧﺎ اﻟدراﺳﻲ
،واﻧﮫ ﻟﻣن دواﻋﻲ اﻟﻔﺧر واﻟﺳرور ان ﻧﺗﻘدم ﺑﺧﺎﻟص اﻟﺷﻛر اﻟﺟزﯾل اﻟﻰ اﻟﺳﺎدة
اﻷﻓﺎﺿل :ﻣﮭري ﺳﮭﯾل واﻟدﻛﺗور اﺣﻣد ﻣرﯾوش ﻋﻠﻰ ﺣﺳن ﺗﻌﺎوﻧﮭم ﻣﻌﻧﺎ .
اھــــــــــــداء
ﻣرﯾم
ﺑﺳم ﷲ اﻟواﺣد اﻷﺣد اﻟذي أﺣﺳن ﻛل ﺷﻲء ﺧﻠﻘﮫ واﻟﺻﻼة واﻟﺳﻼم ﻋﻠﻰ رﺳوﻟﮫ اﻟﻛرﯾم
ﻣﺣﻣد اﺑن ﻋﺑد ﷲ وﻋﻠﻰ اﻟﮫ وﺻﺣﺑﮫ وﻣن واﻻه إﻟﻰ ﯾوم اﻟدﯾن
اھدي ﺛﻣرة ﻋﻣﻠﻲ إﻟﻰ ﻣن ﻗﺎل ﻓﯾﮭﻣﺎ اﻟرﺣﻣن )وﻻ ﺗﻘل ﻟﮭﻣﺎ أوف وﻻ ﺗﻧﮭرھﻣﺎ ،وﻗل ﻟﮭﻣﺎ
ﻗوﻻ ﻛرﯾﻣﺎ ،واﺧﻔض ﻟﮭﻣﺎ ﺟﻧﺎح اﻟذل ﻣن اﻟرﺣﻣﺔ وﻗل رﺑﻲ ارﺣﻣﮭﻣﺎ ﻛﻣﺎ رﺑﯾﺎﻧﻲ ﺻﻐﯾرا(...
اﻟﻧور اﻟﻣﺷﻊ ﻓﻲ وﺟداﻧﻲ إﻟﻰ اﻟﺗﻲ ﺣﻠﻣت دوﻣﺎ ﺑﻧﺟﺎﺣﻲ إﻟﻰ ﻣن وﺟﮭﺗﻧﻲ وأرﺷدﺗﻧﻲ إﻟﯾك
أﻣﻲ اﻟﻐﺎﻟﯾﺔ
إﻟﻰ ﻣن ﺗﺎﺑﻌﻧﻲ ﺧطوة ﺑﺧطوة ﻓﻲ دراﺳﺗﻲ إﻟﻰ أروع ﻗدوة ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﻲ إﻟﻰ ﻣن ﺻﻧﻊ
إﻟﻰ ﻣن دﻋﻣﺎﻧﻲ دوﻣﺎ ﻋﻣﻲ وﻋﻣﺗﻲ ،إﻟﻰ ﻣن ﻗﺎﺳﻣﺗﻧﻲ اﻟﻌﻣل واﻟدراﺳﺔ أﻣﺎل ،إﻟﻰ ﻛل
ﺻدﯾﻘﺎﺗﻲ ﻓﻲ اﻟدراﺳﺔ.
وﺑﺎﻟواﻟدﯾن إﺣﺳﺎﻧﺎ(،إﻟﯾك ﯾﺎ ﻣن ﺣﻣﻠﺗﻧﻲ ﺗﺳﻌﺔ أﺷﮭر وھﻧﺎ ﻋﻠﻰ وھﻧﺎ ،ﯾﺎ ﻣن ﻛﻧﺗﻲ
ﻟﻲ ﺷﻌﻠﺔ أﻧﺎرت ﻟﻲ درﺑﻲ ﻟﺳﻧوات إﻟﻰ ﻧﺑﻊ اﻟﺣﻧﺎن أﻣﻲ اﻟﻐﺎﻟﯾﺔ.
إﻟﻰ ﺳﻧدي اﻟذي ﺑﻔﺿﻠﮫ ﺣﻘﻘﺔ اﻟﻧﺟﺎح إﻟﻰ ﻣن ﺑث ﺑداﺧﻠﻲ روح اﻟﻣﺛﺎﺑرة إﻟﻰ أﺑﻲ
ﻧور ﻋﯾﻧﻲ
اھدي ﻋﻣﻠﻲ إﻟﻰ ﻣن ھداه ﷲ ﻟﻲ ﻧﻌﻣﺔ ﺧﯾر اﻷﺻﺣﺎب واﻷﺻدﻗﺎء :وھﯾﺑﺔ ،ﻧﻌﯾﻣﺔ
،ﺣﻔﺻﺔ.
ﺗزﺧـــر اﻟﺟزاﺋـــر ﺑﻛوﻛﺑـــﺔ ﻣـــن اﻟﻣﺛﻘﻔـــﯾن واﻟﻣﻔﻛـــرﯾن اﻟـــذﯾن ﻟـــم ﯾﺑﺧﻠـــو ﻋـــن اﻟـــوطن
ﺑﻣﻌــــﺎرﻓﻬم وﺛﻘــــﺎﻓﺗﻬم ،واﻟﺣـ ــدﯾث ﻋـ ــن اﻟﻣﺛﻘﻔـ ــﯾن ﻫـ ــو اﻟﺣـ ــدﯾث ﻋـ ــن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ﻫـ ــذﻩ
اﻟﺷﺧﺻـ ــﯾﺔ اﻟﻔـ ــذة اﻟﺗـ ــﻲ ﻛـ ــﺎن ﻟﻬـ ــﺎ دور ﺑـ ــﺎرز ﻓـ ــﻲ ﻗﺿـ ــﺎﯾﺎ اﻟـ ــوطن ﻓﻬـ ــو اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ واﻟﻣﻧﺎﺿـ ــل
واﻟﺛ ـ ــوري واﻟﻣﻌﻠ ـ ــم اﻟ ـ ــذي ﯾﺟﻬﻠ ـ ــﻪ اﻟﻛﺛﯾ ـ ــرون ﺷ ـ ــﺎﻧﻪ ﺷ ـ ــﺎن اﻟﻌدﯾ ـ ــد ﻣـ ـ ـن اﻟﻣﺛﻘﻔ ـ ــﯾن اﻟ ـ ــذﯾن ﺿ ـ ــﻠوا
واﺧﺗﯾﺎرﻧـــﺎ ﻟدراﺳـــﺔ ﻫـــذا اﻟﻣوﺿـــوع ﻧﺎﺑﻌـــﺎ ﻣـــن ﻋـــدة ﻣﺑـــررات ﯾﻣﻛـــن ﺗﻘﺳـــﯾﻣﻬﺎ اﻟـــﻰ
ﻣﺑـــــررات ذاﺗﯾـــــﺔ وأﺧـــــرى ﻣوﺿـــــوﻋﯾﺔ ،ﺑﺎﻟﻧﺳـــــﺑﺔ ﻟﻠﻣﺑـــــررات اﻟذاﺗﯾـــــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ اﺳـ ــﺗدﻋت ﻟﻠﻘﯾـ ــﺎم
ـ ـ ـ ــﺈرﺷﺎدات وﺗوﺟﯾﻬ ـ ـ ــﺎت اﻻﺳ ـ ـ ــﺗﺎذ اﻟﻣﺷ ـ ـ ــرف ﻟد ارﺳ ـ ـ ــﺔ وﺗﺣﻠﯾ ـ ـ ــل اﻟﻣوﺿ ـ ـ ــوع ﻧظـ ـ ـ ـ ار ﻟﻣ ـ ـ ــﺎ
ﯾﻣﺛﻠ ـ ــﻪ ﻣ ـ ــن اﻫﻣﯾ ـ ــﺔ ،ﺧﺎﺻ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻔﺗـ ـ ـرة اﻻﺧﯾـ ـ ـرة ،ﻓ ـ ــﻲ ﻣﺣﺎوﻟ ـ ــﺔ ﻟﻛﺷ ـ ــف اﻟﺣﻘ ـ ــﺎﺋق واﻟﻐﻣ ـ ــوض
ـ ـ ـ اﻋﺗﻘﺎدﻧـ ــﺎ اﻟﺷﺧﺻـ ــﻲ ﺑـ ــﺎن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻣـ ــن اﺑـ ــرز اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾن ﻓـ ــﻲ اﻟﺣرﻛـ ــﺔ
اﻟوطﻧﯾﺔ ،وﻣن ﻏﯾر اﻟﻣﻌﻘول ان ﻻ ﯾﻛون ﻟﻪ اﺛر ﺑﺎرز ﺧﻼل ﻣﺳﯾرة اﻟﺛورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾﺔ.
ـ ـ ـ ـ ﻣﺣﺎوﻟ ـ ـ ــﺔ ﺗﺳ ـ ـ ــﻠﯾط اﻟﺿ ـ ـ ــوء ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ دور ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ــري ﻗﺑ ـ ـ ــل وﺑﻌ ـ ـ ــد اﻟﺛ ـ ـ ــورة
1
ﻣﻘﺪﻣﺔ
ـ ـ ـ اﻟﻘﯾ ـ ــﺎم ﺑد ارﺳ ـ ــﺔ وﺗﺣﻠﯾ ـ ــل ﻣ ـ ــدى ﻓﻌﺎﻟﯾ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــدور اﻟ ـ ــذي ﻗ ـ ــﺎم ﺑ ـ ــﻪ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣﻬ ـ ــري
ﺧﻼل اﻟﺛورة.
ـ ـ ـ ـ ﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ اﻟﺑﺣـ ـ ــث ﻋـ ـ ــن اﻟﺣﻘﯾﻘـ ـ ــﺔ واﻟﺣﯾـ ـ ــﺎد اﻟﻣوﺿـ ـ ــوﻋﻲ ﻟﻣﻌرﻓـ ـ ــﺔ دور ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد
ﻣﻬـ ـ ــري إو ﻋطـ ـ ــﺎءﻩ ﻣـ ـ ــﺎ ﯾﺳـ ـ ــﺗﺣﻘﻪ وﻣـ ـ ــﺎ ﻋﻠﯾـ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﻛﺷـ ـ ــف ﻋـ ـ ــن ﻣﺳـ ـ ــﯾرﺗﻪ اﻟﻧﺿـ ـ ــﺎﻟﯾﺔ ﻗﺑـ ـ ــل واﺛﻧـ ـ ــﺎء
اﻟﺛورة.
ـ ـ ـ اﻟرﻏﺑ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻻط ـ ــﻼع ﻋﻠ ـ ــﻰ اﺳ ـ ــﻠوب اﻟﻧﺿ ـ ــﺎل اﻟ ـ ــذي اﺗﺑﻌ ـ ــﻪ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣﻬ ـ ــري
اﺛﻧﺎء اﻟﺛورة.
وﺗﻣﺛﻠــــت اﻫــــداف اﻟدراﺳــــﺔ ﻓـ ــﻲ اﻟﺗﻌرﯾـ ــف ﺑﻧﺿـ ــﺎل ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ اﻟﺣرﻛـ ــﺔ
اﻟوطﻧﯾﺔ وﺣزب ﺟﺑﻬﺔ اﻟﺗﺣرﯾر اﻟوطﻧﻲ واﻟﺛورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾﺔ ﻛﻣوﺿوع دراﺳﺔ ﻣﻧﻬﺟﯾﺔ.
ـــــ اﻟﻣــــﻧﻬﺞ اﻟﺗــــﺎرﯾﺧﻲ :وذﻟ ــك ﻣ ــن ﺧ ــﻼل ﺗﺗﺑﻌﻧ ــﺎ ﻣﺳ ــﺎر ﺣﯾ ــﺎة وﻧﺿ ــﺎل ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد
ﻣﻬري .
ـ ـ ـ اﻟﻣــــــﻧﻬﺞ اﻟﺗﺣﻠﯾﻠــــــﻲ:اﻟـ ـ ــذي اﺗﺑﻌﻧـ ـ ــﺎﻩ ﻟﻠوﻗ ـ ــوف ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻓﻛ ـ ــﺎر واراء اﻟﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ ﻣـ ـ ــن
وﺗﻣﺣــــــورت اﻻﺷــــــﻛﺎﻟﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣــــــﺔ ﻟﻣوﺿــــــوع اﻟدراﺳــــــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺑﺣ ـ ــث ﻋ ـ ــن ﻣ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــدى
وﺗﻧـ ـ ــدرج ﺿـ ـ ــﻣن ﻫـ ـ ــذﻩ اﻻﺷـ ـ ــﻛﺎﻟﯾﺔ ﻣﺟﻣوﻋـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن اﻟﺗﺳـ ـ ــﺎؤﻻت اﻟﻔرﻋﯾـ ـ ــﺔ واﻟﺗـ ـ ــﻲ ﯾﻣﻛـ ـ ــن
ﻣﺗﻛــــون ﻣــــن ﻣﻘدﻣـ ــﺔ وﻓﺻـ ــل ﺗﻣﻬﯾـ ــدي وﺛﻼﺛـ ــﺔ وﻓﺻـ ــول وﺧﺎﺗﻣـ ــﺔ،واﺗﺑﻌﻧﺎ ذﻟـ ــك ﺑﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ ﻣـ ــن
ـ ـ ـ ـ ـ ﺗﺿـ ـ ـ ــﻣن اﻟﻔﺻـ ـ ـ ــل اﻟﺗﻣﻬﯾـ ـ ـ ــدي ﺗﻌرﯾﻔـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ــوﺟ از ﻟﺷﺧﺻـ ـ ـ ــﯾﺔ ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ـ ــري
أﻣ ـ ـ ــﺎ اﻟﻔﺻ ـ ـ ــل اﻻول ﺑﻌﻧـ ـ ـ ـوان :اﻟﻧﺷ ـ ـ ــﺎط اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﻲ ﻟﻣﻬ ـ ـ ــري ) 1942ـ ـ ـ ـ (1954ﻣﻘﺳ ـ ـ ــم
ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺛﻼﺛ ـ ــﺔ ﻣﺑﺎﺣ ـ ــث ،ﺗﻧـ ـ ــﺎول اﻟﻣﺑﺣ ـ ــث اﻻول ﺗوﺿ ـ ــﯾﺢ ﻟﻧﺷ ـ ــﺎط ﻣﻬـ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﺣ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب
اﻟﺟ ازﺋـ ــري ،ﺛـ ــم ﻣﺑﺣـ ــث ﯾﺧـ ــص ﻧﺷـ ــﺎطﻪ ﺑﺗـ ــوﻧس ،ﻟﯾﻧﺗﻬـ ــﻲ اﻟـ ــﻰ اﻟﻣﺑﺣـ ــث اﻟﺛﺎﻟـ ــث اﻟـ ــذي ﯾﻧـ ــدرج
3
ﻣﻘﺪﻣﺔ
وﻓﯾﻣـ ـ ــﺎ ﯾﺧـ ـ ــص اﻟﻔﺻـ ـ ــل اﻟﺛـ ـ ــﺎﻧﻲ ﻓﻛـ ـ ــﺎن ﺑﻌﻧ ـ ـ ـوان اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾـ ـ ــﺔ ،واﻧـ ـ ــدرج ﺗﺣﺗـ ـ ــﻪ
ﺛﻼﺛ ـ ــﺔ ﻣﺑﺎﺣ ـ ــث ،ﯾﺗﻧ ـ ــﺎول اﻟﻣﺑﺣ ـ ــث اﻷول ﻗﺿ ـ ــﯾﺔ دﺧ ـ ــول ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣﻬ ـ ــري اﻟ ـ ــﻰ اﻟﺳ ـ ــﺟن،
وﻣﺑﺣـ ـ ــث ﺛـ ـ ــﺎن ﻫـ ـ ــو دور ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺷـ ـ ــرق ،اﻣـ ـ ــﺎ اﻟﻣﺑﺣـ ـ ــث اﻟﺛﺎﻟـ ـ ــث ﻓﻬـ ـ ــو
اﻣـ ـ ــﺎ اﻟﻔﺻـ ـ ــل اﻟﺛﺎﻟـ ـ ــث واﻻﺧﯾـ ـ ــر ﻓﯾﺗﻧـ ـ ــﺎول دﻋـ ـ ــم ﻣﻬـ ـ ــري ﻟﻠﻘﺿـ ـ ــﺎﯾﺎ اﻟﻌرﺑﯾـ ـ ــﺔ ،وﺗﺿـ ـ ــﻣن
ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر وﺟـ ــود ﺛﻼﺛـ ــﺔ ﻣﺑﺎﺣـ ــث ﻫـ ــﻲ ،ﻗﺿـ ــﯾﺔ اﻟﺗرﺑﯾـ ــﺔ واﻟﺗﻌﻠـ ــﯾم ﻓـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋـ ــر ،ﺛـ ــم ﻣﺷـ ــروع
اﻣـــﺎ ﻓﯾﻣـــﺎ ﯾﺧـــص ﺑﯾﺑﻠﯾوﻏراﻓﯾـــﺎ اﻟدراﺳـــﺔ ﻓﻘـــد ﺗـــوﻓرت ﻟـــدﯾﻧﺎ ﻣـــن ﺧـــﻼل ﺟﻣﻠـــﺔ ﻣـــن
اﻟﻠﻘـ ـ ـ ــﺎءات واﻟﺷـ ـ ـ ــﻬﺎدات اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾـ ـ ـ ــﺔ ،ﻣـ ـ ـ ــذﻛرات اﻟ ـ ـ ـ ـرﺋﯾس ﻋﻠـ ـ ـ ــﻲ ﻛـ ـ ـ ــﺎﻓﻲ ،وﻣـ ـ ـ ــن اﺑـ ـ ـ ــرز
اﻟﻣ ارﺟـ ـ ــﻊ اﻟﻣﻌﺗﻣـ ـ ــدة ﻧـ ـ ــذﻛر:ﻋﺑـ ـ ــد اﷲ ﻣﻘﻼﺗـ ـ ــﻲ :ﻣواﺛﯾـ ـ ــق ووﺛـ ـ ــﺎﺋق اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ،ﻣﺑـ ـ ــروك
ﻗﻠـ ـ ــﺔ اﻷﺑﺣـ ـ ــﺎث اﻟﻌﻠﻣﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻣوﺿـ ـ ــوﻋﯾﺔ ﺣـ ـ ــول ﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ،وﻣـ ـ ــن
اﻟﺻـ ـ ــﻌوﺑﺎت أﯾﺿـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ــذﻛر ﺿـ ـ ــﯾق اﻟوﻗـ ـ ــت ،ﺿـ ـ ــف إﻟـ ـ ــﻰ ذﻟـ ـ ــك رﻓـ ـ ــض ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﻣﺟﺎﻫـ ـ ــدﯾن و
اﻻﻛـ ــﺎدﻣﯾﯾن اﻹدﻻء ﺑﺷـ ــﻬﺎداﺗﻬم ،وﻣﻬﻣـ ــﺎ ﺗﻛـ ــن ﻫـ ــذﻩ اﻟﺻـ ــﻌوﺑﺎت اﻟﺗـ ــﻲ ﻫـ ــﻲ أﻣـ ــر طﺑﯾﻌـ ــﻲ ﻓـ ــﻲ
4
ﻣﻘﺪﻣﺔ
ﻛـ ــل د ارﺳـ ــﺔ اﻛﺎدﯾﻣﯾـ ــﺔ ﻻﺳـ ــﯾﻣﺎ ﻟﻠطﺎﻟـ ــب اﻟﻣﺑﺗـ ــدئ ،ﻓﻘـ ــد ﺣﺎوﻟﻧـ ــﺎ وﺑـ ــذﻟﻧﺎ ﺟﻬـ ــدﻧﺎ ﻗـ ــدر اﻟﻣﺳـ ــﺗطﺎع
ﻓـ ـ ــﻲ ﺟﻣـ ـ ــﻊ اﻟﻣـ ـ ــﺎدة اﻟﻌﻠﻣﯾـ ـ ــﺔ ود ارﺳـ ـ ــﺗﻬﺎ وﻣﻧﺎﻗﺷـ ـ ــﺗﻬﺎ ﺣﺳـ ـ ــب إﻣﻛﺎﻧﯾﺎﺗﻧـ ـ ــﺎ وﻗـ ـ ــدراﺗﻧﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺟـ ـ ــﺎل
،وﻓ ـ ــﻲ اﻻﺧﯾ ـ ــر ﻧرﺟ ـ ــو ان ﯾﻛ ـ ــون ﻫ ـ ــذا اﻟﻌﻣ ـ ــل ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣﺳ ـ ــﺗوى اﻟﻣطﻠ ـ ــوب ﻋﻠ ـ ــﻰ ان ﺗﺑﻘ ـ ــﻰ ﻫ ـ ــذﻩ
اﻟدراﺳﺔ ﺣﻠﻘﺔ وﻣﺳﺎﻫﻣﺔ ﯾﻣﻛن إﺛراؤﻫﺎ ﻣﺳﺗﻘﺑﻼ ،إو ﺛراء اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ .
5
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﻣﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻻ ﺷـ ـ ـ ــك ﻓﯾـ ـ ـ ــﻪ أن اﻟﺣـ ـ ـ ــدﯾث ﻋـ ـ ـ ــن ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ـ ــري ﻛﺷﺧﺻـ ـ ـ ــﯾﺔ وطﻧﯾـ ـ ـ ــﺔ
ﯾﺳ ـ ــﺗوﺟب أوﻻ د ارﺳ ـ ــﺔ ﺗﺎرﯾﺧﯾ ـ ــﺔ ﺗﻘ ـ ــوم ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻋـ ـ ـﺎﻣﻠﯾن ﺟ ـ ــوﻫرﯾن ،أوﻟﻬ ـ ــﺎ اﻟﻌﺎﻣ ـ ــل اﻻﺟﺗﻣ ـ ــﺎﻋﻲ
اﻟـ ــذي ﯾﺗﺟﺳـ ــد ﻓـ ــﻲ ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ اﻟﻌﻼﻗـ ــﺎت اﻟﺑﺷ ـ ـرﯾﺔ اﻟداﺧﻠﯾـ ــﺔ واﻟﺧﺎرﺟﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ أﺛـ ــرت ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﻠوك
ذات اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ ،ﺛ ـ ــم اﻟﻌﺎﻣ ـ ــل اﻟﺟﻐ ارﻓ ـ ــﻲ اﻟزﻣﻧ ـ ــﻲ ﻟﻣ ـ ــﺎ ﻟ ـ ــذﻟك ﻣ ـ ــن اﻋﺗﺑ ـ ــﺎرات ﺗﺗﻌﻠ ـ ــق ﺑﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ
اﻟﺗﻛﯾـ ـ ــف ﺑﺎﻟوﺳـ ـ ــط اﻟﻣﻛـ ـ ــﺎﻧﻲ ﺧـ ـ ــﻼل ﻣـ ـ ــدة زﻣﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻣﺣـ ـ ــددة ،ﺣﺗـ ـ ــﻰ ﻧـ ـ ــﺗﻣﻛن ﻓـ ـ ــﻲ اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﻣـ ـ ــن
اﻟوﻗـ ــوف ﻋﻠـ ــﻰ أﻫـ ــم اﻟﻣ ارﺣـ ــل واﻟﻣﺣطـ ــﺎت اﻟﺗـ ــﻲ ﺳـ ــﺎﻫﻣت ﻓـ ــﻲ ﺻـ ــﻘل ﻣواﻫـ ــب اﻟرﺟـ ــل وﺷـ ــﺣذ
وﻟ ـ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ـ ــري 1ﯾ ـ ـ ـ ــوم 03أﻓرﯾ ـ ـ ـ ــل 1926ﺑ ـ ـ ـ ــﺎﻟﺧروب ﺑ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻘرب ﻣ ـ ـ ـ ــن
3 )(2
،أﺑ ــوﻩ ﻫ ــو اﻟﺷ ــﯾﺦ ﻋﻣ ــﺎر ﺑ ــن أﺣﻣ ــد اﻟﻌط ــوي"ﻣﻬ ــري" ﻣ ــن أﺳـ ـرة ﻣﺣﺎﻓظ ــﺔ ﻗﺳ ــﻧطﯾﻧﺔ ،
اﻟ ـ ــذي وﻟ ـ ــد ﺑ ـ ــﺎﻟﺣروش ،وﺟ ـ ــدﻩ أﺣﻣ ـ ــد ﻣ ـ ــن اﻟﻘ ـ ــل ،ﻣ ـ ــﻊ اﻟﻌﻠ ـ ــم أن اﻷﺳـ ـ ـرة اﻟﻛﺑ ـ ــرى ﺟ ـ ــﺎءت ﻣ ـ ــن
)(4
دوﺳـ ــن اﻟﺗﺎﺑﻌـ ــﺔ ﻟوﻻﯾـ ــﺔ ﺑﺳـ ــﻛرة ،وأن ﺷـ ــﺟرة اﻟﻌﺎﺋﻠـ ــﺔ ﺣﺳـ ــب اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻣﺣﻣـ ــد اﻟﺻـ ــﺎﻟﺢ رﺣـ ــﺎب
ﺗﻧﺗﺳـ ـ ـ ــب اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﻓﺎطﻣـ ـ ـ ــﺔ اﻟزﻫ ـ ـ ـ ـراء رﺿـ ـ ـ ــﻲ اﷲ ﻋﻧﻬـ ـ ـ ــﺎ) ،(5اﻧﺗﻘـ ـ ـ ــل اﻟﺷـ ـ ـ ــﯾﺦ ﻋﻣـ ـ ـ ــﺎر اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﻣدﯾﻧـ ـ ـ ــﺔ
ﻗﺳـ ــﻧطﯾﻧﺔ ﺑﻌـ ــدﻣﺎ أﺗـ ــم ﺣﻔـ ــظ اﻟﻘ ـ ـرآن ﺣرﺻـ ــﺎ ﻣﻧـ ــﻪ ﻋﻠـ ــﻰ ﻣﺗﺎﺑﻌـ ــﺔ دروﺳـ ــﻪ ،وﻫﻧـ ــﺎك أﺻـ ــﺑﺢ اﻟـ ــﻰ
ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﺣﻛﯾم اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ،ط ،1اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ﻟﻠﻔﻧون اﻟﻣطﺑﻌﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر،2013،
2ص.13
) 3أﻧظر ﻣﻠﺣق رﻗم 02اﻟﺻﻔﺣﺔ .(94
4ﻛﺎن رﻓﯾﻘﺎ ﻟﻌﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﻣﻧذ اﻟﺻﺑﺎ.
ﻋزﯾز طواھر) ،ﻣن ﻛﺎن وراء ھذه اﻟﺷﺧﺻﯾﺔ اﻟﻌظﯾﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﺣظﯾت ﺑﻛل اﻻﺣﺗرام( ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،
5ع 31 ،4297ﻣﺎرس ،2012ص.14
7
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
)(1
ﺟﺎﻧـ ــب اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﺑـ ــن ﺑـ ــﺎدﯾس ﻣـ ــن طـ ــﻼب اﻷﺳـ ــﺗﺎذ اﻟﻌﻼﻣـ ــﺔ ﺣﻣـ ــدان ﻟوﻧﯾﺳ ـ ــﻲ
).(2
ﺗـ ــﺎﺑﻊ اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻋﻣـ ــﺎر ﺗﻌﻠﯾﻣـ ــﻪ ﺑﻌـ ــد ﺗوﺟـ ــﻪ زﻣﯾﻠـ ــﻪ اﺑـ ــن ﺑـ ــﺎدﯾس اﻟـ ــﻰ ﺗـ ــوﻧس ،واﺳـ ــﺗطﺎع
ﺑﻔﺿ ـ ــل ﺟﻬ ـ ــود ﻛوﻛﺑ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﺷ ـ ــﯾوخ واﻟﻣدرﺳ ـ ــﯾن اﺗﻘ ـ ــﺎن ﺑﻌ ـ ــض اﻟﻌﻠ ـ ــوم ﻟﻌ ـ ــل أﺷ ـ ــﻬرﻫﺎ ﻋﻠ ـ ــوم
ﻓـ ـ ــﻲ ﺳ ـ ـ ــﻧﺔ 1911اﺗﺟ ـ ـ ــﻪ اﻟﺷـ ـ ــﯾﺦ اﻟ ـ ـ ــﻰ ﺑﻠ ـ ـ ــدة اﻟﺧـ ـ ــروب ﻣﺗطوﻋ ـ ـ ــﺎ ﻟﻌﻣ ـ ـ ــﺎرة ﻣﺳ ـ ـ ــﺟدﻫﺎ
ﻟﯾﺳـ ــﻣﻰ ﺳـ ــﻧﺔ 1926اﻣﺎﻣـ ــﺎ ﺧطﯾﺑـ ــﺎ ﺑـ ــذات اﻟﻣﻧطﻘـ ــﺔ) ،(3وﻗـ ــد ﻛـ ــﺎن اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻣـ ــن أﺑـ ــرز ﻛﺗـ ــﺎب
ﺟرﯾ ـ ــدة اﻟﻔ ـ ــﺎروق ﻟﻣ ـ ــﺎ ﻟ ـ ــﻪ ﻣ ـ ــن ﻣواﻫ ـ ــب اﻟﻛﺗﺎﺑ ـ ــﺔ واﻟﺷ ـ ــﻌر ،ﻧ ـ ــزل ﺑﻌ ـ ــدﻫﺎ ﺑـ ـ ـوادي اﻟزﻧ ـ ــﺎﺗﻲ ﻋ ـ ــﺎم
1927وﺑﻌ ـ ــد ﻓﺗـ ـ ـرة اﻓﺗ ـ ــﺗﺢ ﺑﺎﻟﻣﻧطﻘ ـ ــﺔ ﻣﺟ ـ ــﺎﻟس ﻣﻠﺣﻘ ـ ــﺔ ﺑﺟ ـ ــﺎﻣﻊ اﻟﻣدﯾﻧ ـ ــﺔ ،ﻟﺗﻘ ـ ــدﯾم دروس ﻟطﻠﺑ ـ ــﺔ
اﻟﻌﻠـ ــم اﻟﻣﺗﻌطﺷـ ــﯾن ﻟﻠﻣﻌرﻓـ ــﺔ ﺧﺎﺻـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ظـ ــل ﺗﻧـ ــﺎﻗص ﻣ ارﻛـ ــز اﻻﺷـ ــﻌﺎع اﻟﺛﻘـ ــﺎﻓﻲ ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ،
)(4
. وﺻﻌوﺑﺔ اﻟﺗﻧﻘل اﻟﻰ اﻟزﯾﺗوﻧﺔ واﻟﻘروﯾﯾن ﻣن ﺟﻬﺔ أﺧرى
ﺗ ـ ــوﻓﻲ اﻟﺷ ـ ــﯾﺦ ﻋﻣ ـ ــﺎر ﯾ ـ ــوم 19أﻓرﯾ ـ ــل ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﻧﺔ 1933ﻋ ـ ــن ﻋﻣ ـ ــر ﻧ ـ ــﺎﻫز ﺧﻣﺳ ـ ــﺔ
وأرﺑﻌـ ــﯾن ﻋﺎﻣـ ــﺎ ،وﺣﺳـ ــب ﺑـ ــن اﻟﻌﻘـ ــون ﻓﻘـ ــد ﺷـ ــﯾﻌت ﺟﻧﺎزﺗـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ ﻣوﻛـ ــب ﻋظـ ــﯾم ورﻫﯾـ ــب ﺟـ ــدا
(1910_1856) 1ﻣدرس ﻣﺳﺟدي ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﻛﺑﯾر ﺑﻘﺳﻧطﯾﻧﺔ ) ،ﻟﻠﻣزﯾد أﻧظر :أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ ،ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺟزاﺋر اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ ،
ج ، 3ص .(129
2ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،ﻣذﻛراﺗﻲ ،ب ط ،اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ﻟﻠﻔﻧون اﻟﻣطﺑﻌﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر ،2009 ،ص.125
3ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،ﻣﺻدر ﺳﺎﺑق ،ص.126
4ﻧﻔﺳﮫ ،ص.9
5ﻧﻔﺳﮫ ،ص.123
8
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
وﺣرﺻـ ـ ــﺎ ﻋﻠـ ـ ــﻰ أﻻ ﯾﺿـ ـ ــﯾﻊ ﺟﻬـ ـ ــد اﻟﺷـ ـ ــﯾﺦ ﻋﻣـ ـ ــﺎر ،وﺑـ ـ ــﺎﻟﺗزاﻣن ﻣـ ـ ــﻊ ﻣوﺟـ ـ ــﺔ اﻷﺣـ ـ ــداث
اﻟﺗـ ــﻲ ﺑـ ــدأت طﻼﺋﻌﻬـ ــﺎ ﻣ ـ ــن اﻟﻣﺷـ ــرق اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ووﺻـ ــﻠت رﯾﺣﻬ ـ ــﺎ ﺣﺗـ ــﻰ اﻟﺟ ازﺋـ ــر واﻟﺗـ ــﻲ أﺧ ـ ــذت
)(2
وﻋﻠـ ــﻰ أرﺳ ـ ــﻬم ﺗﺗﻌـ ــﺎطﻰ ﻣﻌﻬـ ــﺎ ﺷ ـ ــﻌوب اﻟﻣﻧطﻘـ ــﺔ اﻻﺳـ ــﻼﻣﯾﺔ) ،(1ﻗ ـ ــﺎم ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ ﻣـ ــن طﻠﺑﺗ ـ ــﻪ
اﺑﻧـ ـ ــﻪ اﻟﻣوﻟـ ـ ــود ﻣﻬـ ـ ــري وﻋﺑـ ـ ــد اﻟرﺣﻣـ ـ ــﺎن اﺑـ ـ ــن اﻟﻌﻘـ ـ ــون ﺳـ ـ ــﻧﺔ 1933ﺑﺈﻧﺷـ ـ ــﺎء ﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ ﺧﯾرﯾـ ـ ــﺔ
ﺗﺣﻣـ ــل ﻋﻧ ـ ـوان "اﻻﺗﺣـ ــﺎد اﻟزﻧـ ــﺎﺗﻲ" وﻋـ ــﯾن ﻋﺑـ ــد اﻟرﺣﻣـ ــﺎن ﺑـ ــن اﻟﻌﻘـ ــون أﻣﯾﻧـ ــﺎ ﻋﺎﻣـ ــﺎ ﻟﻬـ ــﺎ وﺗطـ ــور
اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــﻰ ﺗﺄﺳـ ــﯾس ﻣدرﺳـ ــﺔ اﺑﺗداﺋﯾـ ــﺔ ﺗـ ــدﻋﻰ "ﻣدرﺳـ ــﺔ اﻟﺗﻬـ ــذﯾب" وﻋـ ــﯾن ذات اﻟﺷـ ــﺧص أﻣﯾﻧـ ــﺎ
ﻋﺎﻣ ـ ــﺎ وﻣ ـ ــدﯾ ار ﻟﻬ ـ ــﺎ) ،(3و ﺑﻌ ـ ــد اﻟﺣﺻ ـ ــول ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺧ ـ ــﺎﺗم اﻟﺟﻣﻌﯾ ـ ــﺔ اﻟطرﻗﯾ ـ ــﺔ ﻛ ـ ــﺈﺟراء اﺣﺗـ ـ ـرازي
ﻹﺿ ـ ــﻔﺎء ط ـ ــﺎﺑﻊ اﻟﺷ ـ ــرﻋﯾﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﻣؤﺳﺳ ـ ــﺔ ،ﺗ ـ ــم اﻓﺗﺗ ـ ــﺎح اﻟﻣدرﺳ ـ ــﺔ وﺑ ـ ــدأت ﺗـ ـ ـزاول ﻧﺷ ـ ــﺎطﺎﺗﻬﺎ
ﺑﻌـ ــد اﻟﺗﺣـ ــﺎق ﺟﻣﻠـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻷﺳـ ــﺎﺗذة أﺷـ ــﻬرﻫم طـ ــﻪ ﺑوﻣـ ــدﯾن ﻣـ ــن ﺳـ ــطﯾف واﻟﻘﺎﺿـ ــﻲ ﻋﯾﺳـ ــﻰ ﺑـ ــن
اﻟﻣﻬﯾ ــدي )ﻋـ ــم اﻟﺷ ــﻬﯾد اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ﺑ ــن اﻟﻣﻬﯾـ ــدي( وآﺧ ــرون ﯾرﺟـ ــﻊ ﻟﻬ ــم اﻟﻔﺿـ ــل ﻓ ــﻲ ﺗﻛـ ــوﯾن ﻋﺑـ ــد
اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ﺑﻌـ ــد اﻟﺗﺣﺎﻗـ ــﻪ ﺑﺻـ ــﻔوف اﻟﻣدرﺳـ ــﺔ ﻣﻧـ ــذ اﻓﺗﺗﺎﺣﻬـ ــﺎ اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــذي ﺗـ ــوج ﺑﺎﺳـ ــﺗﻛﻣﺎﻟﻪ
ﺗﻠﻘ ـ ــﻰ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺗﻌﻠﯾﻣ ـ ــﻪ ﺑﻣدرﺳ ـ ــﺔ اﻟﺗﻬ ـ ــذﯾب ﺑرﻋﺎﯾ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن أﺧﯾ ـ ــﻪ اﻷﻛﺑ ـ ــر اﻟﻣوﻟ ـ ــود
اﻟ ـ ــذي اﺳـ ـ ــﺗﺧﻠف واﻟ ـ ــدﻩ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺗ ـ ــدرﯾس ﺑﺟـ ـ ــﺎﻣﻊ وادي اﻟزﻧ ـ ــﺎﺗﻲ ،وﺑﻘـ ـ ــﻲ ﯾﺗﻌﻬ ـ ــدﻩ وﯾﻧﻔـ ـ ــق ﻋﻠﯾـ ـ ــﻪ
1ﻟﻌل اﻟﻛﺎﺗب ﯾﻘﺻد ﺑذﻟك ظﮭور ﺣرﻛﺔ اﻻﺻﻼح اﻟﺗﻲ ﺗﺑﻧﺎھﺎ ﺟﻣﺎل اﻟدﯾن اﻷﻓﻐﺎﻧﻲ.
ﯾذﻛر اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد ﺻﺎﻟﺢ رﺣﺎب )أﻧظر ﻣﻠﺣق رﻗم (04أﻧﮭم أرﺑﻊ طﻠﺑﺔ ،ﻓﺑﺎﻹﺿﺎﻓﺔ اﻟﻰ ﻣوﻟود وﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن ھﻧﺎك ﻋﻣﺎر
2ﺑﻧﯾدر وﻋﻣر ﺧﻠﯾﻔﺎﺗﻲ.
3ﻧﻔﺳﮫ ،ص.10
4ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.17
9
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
رﻏﺑـ ــﺔ ﻣﻧـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ ارﺳـ ــﺎﻟﻪ اﻟـ ــﻰ ﺗـ ــوﻧس ﻟﻣواﺻـ ــﻠﺔ ﺗﻌﻠﯾﻣـ ــﻪ ،ﻛﻣـ ــﺎ ﻋﻣـ ــل ﻣﻬـ ــري ﺑ ـ ـﻧﻔس اﻟﻣدرﺳـ ــﺔ
و ﻓـ ـ ــﻲ ذات اﻟﻣدرﺳـ ـ ــﺔ اﺳـ ـ ــﺗطﺎع اﻟﺷـ ـ ــﯾﺦ ﻋﯾﺳـ ـ ــﻰ ﺑـ ـ ــن اﻟﻣﻬﯾـ ـ ــدي اﻟـ ـ ــذي أﺷ ـ ـ ـرﻧﺎ اﻟﯾـ ـ ــﻪ
ﺳـ ــﺎﺑﻘﺎ أن ﯾﻘـ ــذف ﻓـ ــﻲ ﺻـ ــدر ﺗﻠﻣﯾـ ــذﻩ ﺷـ ــﻌﻠﺔ ﻣـ ــن اﻟوطﻧﯾـ ــﺔ ﺣﺳـ ــب ﺷـ ــﻬﺎدة ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬ ـ ـري
ﺣـ ــول اﻟﺷـ ــﻬﯾد اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ﺑـ ــن اﻟﻣﻬﯾـ ــدي ،ﻓﺑﺎﻹﺿـ ــﺎﻓﺔ اﻟـ ــﻰ ﻛـ ــون اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻗﺎﺿـ ــﯾﺎ ﺧ ـ ـرﯾﺞ ﻣدرﺳـ ــﺔ
وﻣﺗﻘﻧ ــﺎ ﻟ ــﺑﻌض ﻋﻠ ــوم اﻟ ــدﯾن ،ﻓﻘ ــد ﻛ ــﺎن ﻟﻠﺷ ــﯾﺦ ﻣواﻗ ــف وطﻧﯾ ــﺔ ﻋﺑ ــرت ﻋ ــن ﻗ ــوة ﻗﺳ ــﻧطﯾﻧﺔ ،
)(2
. ﺷﺧﺻﯾﺗﻪ ،ﻓﻼ ﻋﺟب أن ﯾﺣﻣل اﻟﺗﻠﻣﯾذ ﺑﻌض ﺻﻔﺎت أﺳﺗﺎذﻩ
ورﻏﺑـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ــن ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ـ ــد ﻻﺳـ ـ ـ ــﺗﻛﻣﺎل ﻣﺷ ـ ـ ـ ـوارﻩ اﻟد ارﺳـ ـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ـ ــﺎﻓر اﻟـ ـ ـ ــﻰ اﻟزﯾﺗوﻧـ ـ ـ ــﺔ
وﺑﻔﺿ ـ ــل ﻣ ـ ــﺎ ﺣﺻ ـ ــﻠﻪ ﻣ ـ ــن ﺗﻌﻠ ـ ــﯾم ﻓ ـ ــﻲ ﻣدرﺳ ـ ــﺔ اﻟﺗﻬ ـ ــذﯾب أدﻣ ـ ــﺞ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺳ ـ ــﻧﺔ اﻟراﺑﻌ ـ ــﺔ ﻣﺑﺎﺷـ ـ ـرة
ﺛ ــم اﻟﺗﺣ ــق ﺑ ــﺎﻟﺗﻌﻠﯾم اﻟﻌ ــﺎﻟﻲ ﻓﺗﺣﺻ ــل ﺑﻌ ــد ﺛ ــﻼث ﻟﯾﺣﺻ ــل ﺑﻌ ــد ﺳ ــﻧﺔ ﻋﻠ ــﻰ ﺷ ــﻬﺎدة اﻷﻫﻠﯾ ــﺔ ،
)(3
وﺣﺳـ ــب ﻣـ ــﺎ ورد ﻓـ ــﻲ ﺷـ ــﻬﺎدﺗﻪ ﻓﺎﻧـ ــﻪ ﻗـ ــد ﺗـ ــﺎﺑﻊ اﻟﺗﻌﻠـ ــﯾم ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﻧوات ﻋﻠـ ــﻰ ﺷـ ــﻬﺎدة اﻟﺗطوﯾـ ــﻊ
اﻟﺑداﯾﺔ ﺑﺎﻧﺗظﺎم ﻟﻣدة ﺳﻧﺔ أو ﺳﻧﺗﯾن ،ﺛم ﺗﺎﺑﻊ اﻟدروس ﺑﺻﻔﺔ ﺣرة ﺣﺗﻰ ﺳﻧﺔ .1950
ﺣـ ــرص ﻣﻬـ ــري ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﻌﻠـ ــم اﻟﻠﻐـ ــﺔ اﻟﻔرﻧﺳـ ــﯾﺔ اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــذي ﯾﺗ ـ ـرﺟم ﺗﻛوﯾﻧـ ــﻪ اﻟﻌﺻـ ــري
ﻣـ ـ ــن ﺧـ ـ ــﻼل اﻣﺗﻼﻛـ ـ ــﻪ ﻟﺛﻘﺎﻓـ ـ ــﺔ ﻋرﺑﯾـ ـ ــﺔ اﺳـ ـ ــﻼﻣﯾﺔ ،وﺛﻘﺎﻓـ ـ ــﺔ ﻓرﻧﺳـ ـ ــﯾﺔ أوروﺑﯾـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻹﺿـ ـ ــﺎﻓﺔ اﻟـ ـ ــﻰ
اﺗﻘﺎﻧـ ـ ــﻪ اﻻﻧﺟﻠﯾزﯾـ ـ ــﺔ واﻻﯾطﺎﻟﯾـ ـ ــﺔ ،وﺣﺳـ ـ ــب ﻣﺣﻣـ ـ ــد اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ دﻣـ ـ ــﺎغ اﻟﻌﺗـ ـ ــروس ﻓﻘـ ـ ــد ﻛـ ـ ــﺎن ﻟﻌﺑـ ـ ــد
وﻻ ﺷ ـ ـ ـ ــك أن ذﻟ ـ ـ ـ ــك اﻻﺷ ـ ـ ـ ــﻌﺎع اﻟﺣﺿ ـ ـ ـ ــﺎري اﻟ ـ ـ ـ ــذي ﺣظﯾ ـ ـ ـ ــت ﺑ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣﻧطﻘ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺷ ـ ـ ـ ــرق
اﻟﺟ ازﺋـ ــري ﺧﺎﺻـ ــﺔ ﻗﺳـ ــﻧطﯾﻧﺔ ﻛـ ــﺎن ﻟـ ــﻪ اﻷﺛـ ــر اﻟﺑـ ــﺎﻟﻎ ﻓـ ــﻲ اﻟﺗﻛـ ــوﯾن اﻟﻔﻛـ ــري واﻟﺣﺿـ ــﺎري ﻟﻌﺑـ ــد
اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ،وﻗـ ــد ﺳـ ــﺑﻘﻪ ﻓـ ــﻲ ذﻟـ ــك ﻛوﻛﺑـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻷﻋـ ــﻼم واﻟﺷﺧﺻـ ــﯾﺎت اﻟﻣﻌﺎﺻ ـ ـرة اﻟﺑـ ــﺎرزة
ﻗـ ـ ــذﻓﺗﻬم ﺑﺣـ ـ ــﺎر اﻟﻌﻠـ ـ ــم وﺗﻠﻘﻔـ ـ ــﺗﻬم ﺷـ ـ ــﻌوب اﻷﻣـ ـ ــﺔ ،ﯾﻛﻔﯾﻧـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــﻧﻬم ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺑـ ـ ــن ﺑـ ـ ــﺎدﯾس
وﻣﺎﻟك ﺑن ﻧﺑﻲ.
ان اﻟﺣـ ـ ــدﯾث ﻋـ ـ ــن ﻗﺳـ ـ ــﻧطﯾﻧﺔ ﯾﺳـ ـ ــﺗوﺟب ﺑﺎﻟﺿـ ـ ــرورة أوﻻ اﺷـ ـ ــﺎرة اﻟـ ـ ــﻰ أﻫﻣﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻣوﻗـ ـ ــﻊ
اﻟﺟﻐ ارﻓـ ـ ــﻲ وأﺛ ـ ـ ـرﻩ ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﻣؤﺳﺳـ ـ ــﺎت اﻟدﯾﻧﯾـ ـ ــﺔ واﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾـ ـ ــﺔ ،ﺛـ ـ ــم اﻟﺗـ ـ ــﺄﺛﯾر اﻟـ ـ ــذي ﻣﺎرﺳـ ـ ــﺗﻪ ﻫـ ـ ــذﻩ
اﻟﻣؤﺳﺳ ـ ــﺎت ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺎت وطﻧﯾ ـ ــﺔ ﺑﺻ ـ ــﻔﺔ ﻋﺎﻣ ـ ــﺔ وﻣﻬ ـ ــري ﺑﺻ ـ ــﻔﺔ ﺧﺎﺻ ـ ــﺔ ،ﻓﺑﺎﻹﺿ ـ ــﺎﻓﺔ
اﻟ ــﻰ اﻟﺛﻘ ــل اﻟﺳ ــﻛﺎﻧﻲ اﻟﻬﺎﺋ ــل اﻟـ ــذي ﺷ ــﻛل ﺟـ ـوا ﺗ ــﺗﻼﻗﺢ ﻓﯾـ ــﻪ اﻟﺛﻘﺎﻓ ــﺎت و اﻷﻓﻛ ــﺎر ووﺟ ــود ﻋـ ــدد
ﻻ ﯾﺳـ ـ ـ ــﺗﻬﺎن ﺑـ ـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ـ ــن اﻟﺟواﻣـ ـ ـ ــﻊ ،اﻟﻣﺳـ ـ ـ ــﺎﺟد ،اﻟزواﯾـ ـ ـ ــﺎ ،اﻟﻣـ ـ ـ ــدارس...وﻏﯾرﻫـ ـ ـ ــﺎ) ، (2إﻻ أن
اﻟﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ اﻟﺣﻘﯾﻘﯾ ـ ــﺔ ﺗﻘ ـ ــﻊ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺑﺿ ـ ــﻊ ﻛﯾﻠ ـ ــوﻣﺗرات ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺣ ـ ــدود اﻟﺷ ـ ــرﻗﯾﺔ ﻟﻠﻣﻧطﻘ ـ ــﺔ ،ﻫﻧ ـ ــﺎك
ﻓـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ــوﻧس ﺣﯾـ ـ ــث ﯾوﺟـ ـ ــد ﺟـ ـ ــﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧـ ـ ــﺔ ،وﻗـ ـ ــد ﯾﺑـ ـ ــدو ﻟﻠﻘـ ـ ــﺎرئ أن ﻫـ ـ ــذا اﻟﺗﻣـ ـ ــﺎس اﻟﺛﻘـ ـ ــﺎﻓﻲ
واﻟﺣﺿـ ــﺎري ﺑـ ــﯾن اﻟزﯾﺗوﻧـ ــﺔ وﻣؤﺳﺳـ ــﺎت اﻟﻌﻠـ ــم اﻟﻘﺳـ ــﻧطﯾﻧﯾﺔ ﯾﺷـ ــﺑﻪ ﻓـ ــﻲ ﺗـ ــﺄﺛﯾرﻩ ﺗـ ــﺄﺛﯾر اﻟﻘـ ــروﯾﯾن
وردة ﺑرﺑﺎش وﯾﺎﺳﻣﯾن دﺑوز ﺣدﯾد ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري أﻣﺔ ﻓﻲ رﺟل ،ﺑورﺗري ﻣﺻور ﻟﻧﯾل ﺷﮭﺎدة اﻟﻠﯾﺳﺎﻧس ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑن
1ﯾوﺳف ﺑن ﺧدة ،ﻛﻠﯾﺔ اﻟﻌﻠوم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ واﻻﻋﻼم ،ﻗﺳم ﻋﻠوم اﻻﻋﻼم واﻻﺗﺻﺎل.2007،
2اﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ ،ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺟزاﺋر اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ ،ط، 1ج 1،دار اﻟﻐرب اﻻﺳﻼﻣﻲ ،ﺑﯾروت ،1998 ،ص.173
11
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
اﻟزﯾﺗوﻧ ـ ـ ـ ــﺔ وﺣ ـ ـ ـ ــدﻫﺎ ﺑ ـ ـ ـ ــل ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ وراء اﻟزﯾﺗوﻧ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺷ ـ ـ ـ ــرق اﻷﻗﺻ ـ ـ ـ ــﻰ ،أوﻟ ـ ـ ـ ــﯾس اﻟﺗواﺻـ ـ ـ ـ ـل
اﻟﺣﺿـ ــﺎري ﺑـ ــﯾن اﻟزﯾﺗوﻧـ ــﺔ واﻷزﻫـ ــر ﺣﺎﺿ ـ ـ ار )(1؟ أو ﻟـ ــم ﯾﻘـ ــم رﺟـ ــﺎل اﻟﻌﻠـ ــم اﻟزﯾﺗـ ــوﻧﯾﯾن ﺑـ ــرﺣﻼت
ﺛـ ـ ــم ان اﻷزﻫـ ـ ــر ﻟـ ـ ــم ﯾﻛـ ـ ــن وﺣـ ـ ــدﻩ ﻣﻧـ ـ ــﺎرة اﻟﻌﻠـ ـ ــم ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺷـ ـ ــرق –دون اﻟﺗﻧﻛـ ـ ــر ﻟﻠـ ـ ــدور
اﻟﻛﺑﯾـ ــر اﻟـ ــذي أداﻩ ﻓـ ــﻲ اﻟﻣﺟـ ــﺎﻟﯾن اﻟـ ــدﯾﻧﻲ واﻟﺗﻌﻠﯾﻣـ ــﻲ -ﻓﻠـ ــﯾس ﺑﻌﯾـ ــدا ﻋﻧـ ــﻪ ﺗﻘـ ــﻊ ﻣﺟـ ــﺎﻟس اﻟﻌﻠـ ــم
ﻓ ــﻲ ﺑﯾ ــروت ودﻣﺷ ــق وﺑﻐ ــداد وأﻛﺑ ــر ﻣ ــن ذﻟ ــك اﻟﺣﺟ ــﺎز ورﺣ ــﻼت اﻟﺣ ــﺞ اﻟﺗ ــﻲ ﻛ ــﺎن ﯾ ــدور ﻓ ــﻲ
ﻓﻠﻛﻬـ ـ ــﺎ ﻛواﻛـ ـ ــب اﻟﻌﻠﻣـ ـ ــﺎء ﻣـ ـ ــن ﺷـ ـ ــﺗﻰ ﺑﻘـ ـ ــﺎع اﻷرض ،ﻓـ ـ ــﻲ ﺣـ ـ ــﯾن أن ﻣـ ـ ــﺎ وراء اﻟﻘـ ـ ــروﯾﯾن ﻫـ ـ ــو
اﻟﻣﺣ ـ ــﯾط اﻷطﻠﺳ ـ ــﻲ وﺑﺎﻟﺗ ـ ــﺎﻟﻲ ﻓ ـ ــﺎن ﻣ ـ ــﯾﻼد ﻛوﻛﺑ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﻌﻠﻣ ـ ــﺎء ﺗـ ـ ـزاوج ﺑ ـ ــﯾن اﻟﻔﻛ ـ ــر اﻟﻣﻐ ـ ــﺎرﺑﻲ
ﺗﻧـ ـ ــدرج ﺿـ ـ ــﻣن ﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ اﻟﻣﻧﺎﺿـ ـ ــل ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ﻣﺟﻣوﻋـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن اﻟﻛﺗﺎﺑـ ـ ــﺎت
واﻟﻣﺣﺎﺿـ ـ ـرات ،وان ﻫ ـ ــذا ﻟدﻻﻟ ـ ــﺔ واﺿ ـ ــﺣﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻓﻌﺎﻟﯾ ـ ــﺔ وأﻫﻣﯾ ـ ــﺔ اﻟﻣﺷـ ـ ـوار اﻟﺗﻌﻠﯾﻣ ـ ــﻲ اﻟ ـ ــذي
ﺣظﯾ ـ ــت ﺑ ـ ــﻪ ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ ﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺎ ،وﺣرﺻ ـ ــﺎ ﻣﻧ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺗﺳ ـ ــﻬﯾل اﻟﺟﻬ ـ ــد واﻟوﻗ ـ ــت ارﺗﺄﯾﻧ ـ ــﺎ
1
ﯾظﮭر ذﻟك ﺟﻠﯾﺎ ﺧﻼل اﻟزﯾﺎرة اﻟﺗﻲ ﻗﺎم ﺑﮭﺎ اﻻﻣﺎم ﻣﺣﻣد ﻋﺑدو اﻟﻰ ﺗوﻧس ﺳﻧﺔ .1903
12
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
)(1
ﺣﯾـ ـ ــث ﺧـ ـ ــص ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ ﺑداﯾـ ـ ــﺔ ﻣﺷ ـ ـ ـوارﻩ اﻟﻧﺿـ ـ ــﺎﻟﻲ ﺟرﯾـ ـ ــدة اﻟﻣﻧـ ـ ــﺎر
ﺑﻣﺟﻣوﻋ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﻣﻘ ـ ـ ــﺎﻻت ،ﻧﺷ ـ ـ ــرت ﻓـ ـ ـ ـﻲ أﻋ ـ ـ ــداد اﻟﺻ ـ ـ ــﺣﯾﻔﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻓﺗـ ـ ـ ـرات ﻣﺗﻔﺎوﺗ ـ ـ ــﺔ ،ﻟﻌ ـ ـ ــل
أﺷـ ــﻬرﻫﺎ ذﻟـ ــك اﻟﻣﻘـ ــﺎل اﻟـ ــذي ﯾﻧـ ــدرج ﺗﺣـ ــت ﻋﻧ ـ ـوان "ﯾﺟـ ــب أن ﺗﺧـ ــرج اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ
اﻟﻣﯾـ ـ ــدان اﻟﻌـ ـ ــﺎﻟﻣﻲ" ﺣﯾـ ـ ــث ﻋﻣـ ـ ــد ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺑداﯾـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ــﻰ طـ ـ ــرح ﺗﺳـ ـ ــﺎؤل ﯾـ ـ ــدور ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺣـ ـ ــورﻩ ﺣـ ـ ــول
أﺳـ ــﺑﺎب ﻋـ ــدم رﻓـ ــﻊ اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ ﻫﯾﺋـ ــﺔ اﻷﻣـ ــم ،واﻟﺗـ ــﻲ ﯾرﺟﻌﻬـ ــﺎ ﺣﺳـ ــب أرﯾـ ــﻪ اﻟـ ــﻰ
ﺗﻔرق ﻛﻠﻣﺔ اﻷﺣزاب اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ أوﻻ ،ﺛم ﻋدم اﻧﺗظﺎم ﻋﻣﻠﯾﺔ اﻟﻛﻔﺎح ﻓﻲ اﻟداﺧل ﺛﺎﻧﯾﺎ.
و أﺷ ـ ـ ــﺎر أن اﻟﻘﺿ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻣﺳ ـ ـ ــﺎرﻫﺎ ،ﯾﺟ ـ ـ ــب أن ﺗﺣ ـ ـ ــذو ﺣ ـ ـ ــذو اﻟﺟ ـ ـ ــﺎرﺗﯾن
ﺗـ ــوﻧس واﻟﻣﻐـ ــرب ﺧﺎﺻـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ظـ ــل اﻟظـ ــروف اﻟدوﻟﯾـ ــﺔ اﻟراﻫﻧـ ــﺔ ،ﻣـ ــن أﺟـ ــل ﺗﺣﻘﯾـ ــق اﻟﻣﺻـ ــﯾر
اﻟﻣﺷ ــﺗرك ﺑ ــﯾن أﻗط ــﺎر اﻟﻣﻐ ــرب اﻟ ــذي ﺗﺗطﻠ ــﻊ اﻟﯾ ــﻪ ﺷ ــﻌوب اﻟﻣﻧطﻘ ــﺔ ،وأﻛ ــد ﻣ ــن ﺟﻬﺗ ــﻪ ﻋﻠ ــﻰ
ﺿـ ـ ــرورة دﻓـ ـ ــﻊ ﻣﺟﻬـ ـ ــودات ﺗـ ـ ــدوﯾل اﻟﻘﺿـ ـ ــﯾﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ــﺔ ،واﻟـ ـ ــذي ﻟـ ـ ــن ﯾﺗـ ـ ــﺄﺗﻰ إﻻ ﺑﺗوﺣﯾـ ـ ــد ﻛﻠﻣـ ـ ــﺔ
اﻷﺣزاب واﻧﺗﻬﺎج طرﯾق ﺳوي ﯾﺧدم اﻟﻣﺻﻠﺣﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ﺑﺎﻟدرﺟﺔ اﻷوﻟﻰ). (2
ﻛﻣـ ـ ــﺎ ﻧﺷـ ـ ــرت ﺟرﯾـ ـ ــدة اﻟﻣﺻـ ـ ــﺎدر ﻫـ ـ ــﻲ اﻷﺧـ ـ ــرى ﺷـ ـ ــﻬﺎدة ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ـري ﺣـ ـ ــول
اﻟﺷـ ــﻬﯾد اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ﺑـ ــن اﻟﻣﻬﯾـ ــدي ،اﻟﺗـ ــﻲ ﺗﻌﺗﺑـ ــر ﻣﺻـ ــد ار ﻻ ﻏﻧـ ــﻰ ﻋﻧـ ــﻪ ﻓ ـ ـﻲ ﻛﺗﺎﺑـ ــﺔ ﺗـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺛـ ــورة
اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ،ﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ظـ ـ ــل ﺗﻧـ ـ ــﺎﻗص اﻟﻛﺗﺎﺑـ ـ ــﺎت واﻟﺷـ ـ ــﻬﺎدات اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺗﺧـ ـ ــص ذات
اﻟﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ ،اﺳ ـ ـ ــﺗﻬﻠﻬﺎ ﻣﻬ ـ ـ ــري ﺑﺎﻟﺣـ ـ ــدﯾث ﻋ ـ ـ ــن اﻟﺑﯾﺋ ـ ـ ــﺔ واﻷﺳـ ـ ـ ـرة اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺗرﻋ ـ ـ ــرع ﻓﯾﻬ ـ ـ ــﺎ اﻟﺷ ـ ـ ــﻬﯾد
1ﺟرﯾدة ﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ،ﺛﻘﺎﻓﯾﺔ ،دﯾﻧﯾﺔ ﺣرة ،ﺻدرت ﺑﺎﻟﺟزاﺋر اﻟﻌﺎﺻﻣﺔ ﻣن ﺟوان 1952اﻟﻰ ﺟﺎﻧﻔﻲ ) ،1954ﻟﻠﻣزﯾد أﻧظر ﻣﺣﻣد
ﻧﺎﺻر ،اﻟﺻﺣف اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ(
2ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،ﯾﺟب أن ﺗﺧرج اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ اﻟﻰ اﻟﻣﯾدان اﻟﻌﺎﻟﻣﻲ( ،ﺟرﯾدة اﻟﻣﻧﺎر ،ﻧﺻف ﺷﮭرﯾﺔ ،ع،10
، 1952اﻟﺟزاﺋر ،ص.1
13
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
،وﻋـ ـ ــرج ﺑﻌـ ـ ــد ذﻟـ ـ ــك ﻟﻠﺣـ ـ ــدﯾث ﻋـ ـ ــن أﻫـ ـ ــم ﺧﺻـ ـ ــﺎل ﻣﺣﻣـ ـ ــد اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ ﺑـ ـ ــن ﻣﻬﯾـ ـ ــدي وﻛﯾـ ـ ــف أﺛـ ـ ــر
اﻛﺗﺷ ـ ـ ــﺎف اﻟﻣﻧظﻣ ـ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺗﺻ ـ ـ ــرﻓﺎﺗﻪ ،ﻛﻣ ـ ـ ــﺎ ﯾ ـ ـ ــذﻛر ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ـ ـد أن اﻟﻌرﺑ ـ ـ ــﻲ ﺑ ـ ـ ــن
ﻣﻬﯾـ ــدي ﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻣـ ــن أﻫـ ــم اﻟﺷﺧﺻـ ــﯾﺎت اﻟﺗـ ــﻲ زﻛـ ــت ﻗ ـ ـ اررات ﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﺻـ ــوﻣﺎم ﻋﻠـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ــﺎر
أن ﺗﻠك اﻟﻘ اررات ﻛﺎﻧت ﺗﺗﻣﺎﺷﻰ ﻣﻊ ﻗﻧﺎﻋﺎﺗﻪ واﺗﺟﺎﻫﻪ اﻟﻌرﺑﻲ اﻻﺳﻼﻣﻲ).(1
و ﻓـ ـ ــﻲ اﻷﺧﯾـ ـ ــر أﺷـ ـ ــﺎر أن اﻟﻧﻘـ ـ ــﺎش ﺣـ ـ ــول أﺣـ ـ ــداث اﻟﺛـ ـ ــورة اﻧﻣـ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ــو اﻟﯾـ ـ ــوم ﻣﻔﺗـ ـ ــوح
وﺣﺳ ــب أرﯾ ــﻪ ﻓـ ـﺎن اﻷﻣ ــر ﯾﺗطﻠ ــب ﺗﺳ ــﻠﯾط رؤى ﻧﺎﻗ ــدة ،ﻏﯾ ــر أﻧ ــﻪ ﯾﻌﺗﻘ ــد أن ﻫ ــذا ﯾﻔ ــرض ﻓ ــﻲ
وﻓـ ــﻲ ذات اﻟﻣﺟـ ــﺎل ﻗـ ــﺎم ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ﺑﻛﺗﺎﺑـ ــﺔ ﻣﻘدﻣـ ــﺔ ﻛﺗـ ــﺎب ﻛـ ــل ﻣـ ــن ﻋﯾﺳـ ــﻰ
ﻛﺷـ ــﯾدة "ﻣﻬﻧدﺳـ ــو اﻟﺛـ ــورة" ، 2وﻛﺗـ ــﺎب ﺑـ ــن ﯾوﺳـ ــف ﺑـ ــن ﺧـ ــدة "ﺟـ ــذور أول ﻧـ ــوﻓﻣﺑر، "3وﺑﻣـ ــﺎ أن
اﻟﻛﺗـ ـ ــﺎﺑﯾن ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺣﻘﯾﻘـ ـ ــﺔ ﻋﺑـ ـ ــﺎرة ﻋـ ـ ــن ﺷـ ـ ــﻬﺎدات ﺗـ ـ ــؤرخ ﻟﻣرﺣﻠـ ـ ــﺔ ﻫﺎﻣـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن ﻣ ارﺣـ ـ ــل اﻟﻛﻔـ ـ ــﺎح
اﻟﻣﺳـ ــﻠﺢ ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ ،و أن ﻫـ ــذﯾن اﻷﺧﯾ ـ ـرﯾن ﻣـ ــن أﺷـ ــﻬر رﺟـ ــﺎل ذات اﻟﻣرﺣﻠـ ــﺔ ،ﻓـ ــﺎن ﻟﻸﻣـ ــر
ﻟدﻻﻟـ ــﺔ واﺿـ ــﺣﺔ ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻣﻛﺎﻧـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﯾﺣظـ ــﻰ ﺑﻬـ ــﺎ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺗﺎرﯾﺧﯾـ ــﺎ وﻋﻠﻣﯾـ ــﺎ ﻋﻧـ ــد رﻓﻘـ ــﺎء
اﻟﻧﺿﺎل .
ان ﻫـ ـ ــﺎﺗﯾن اﻟﻣﻘـ ـ ــدﻣﺗﯾن ﺑﻣـ ـ ــﺎ ﺗﺣوﯾﺎﻧـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ــن ﻣﺣطـ ـ ــﺎت ﺗـ ـ ــؤرخ ﻟﻣرﺣﻠـ ـ ــﺔ ﻣﻔﺻـ ـ ــﻠﯾﺔ ﻣـ ـ ــن
ﺗـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺟ ازﺋـ ــر ،ﺳ ـ ـواءا ﻛـ ــﺎن ذﻟـ ــك ﻗﺑـ ــل اﻟﺛـ ــورة أو ﺧﻼﻟﻬـ ــﺎ ،وﻧظ ـ ـ ار ﻟﻸﻫﻣﯾـ ــﺔ اﻟﺑﺎﻟﻐـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ
ﺗﻛﺗﺳ ـ ــﯾﻬﺎ ﻫ ـ ــذﻩ اﻷﺣ ـ ــداث وﺣﺎﺟﺗﻧ ـ ــﺎ ﻟﻠﺗﻌﺎﻣ ـ ــل ﻣ ـ ــﻊ ﻫ ـ ــذا اﻟﻛـ ـ ـم اﻟﻣﻌرﻓ ـ ــﻲ ﺧ ـ ــﻼل ﻣﺷ ـ ــروﻋﻧﺎ ﻣ ـ ــن
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،ﺷﮭﺎدة ﺣول اﻟﺷﮭﯾد اﻟﻌرﺑﻲ ﺑن اﻟﻣﮭﯾدي( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
2ﻋﯾﺳﻰ ﻛﺷﯾدة ،ﻣﮭﻧدﺳو اﻟﺛورة ،ﺗر ﻣوﺳﻰ أﺷر وزﯾﻧب ﻗﺑﻲ ،ط ،2ﻣﻧﺷورات اﻟﺷﮭﺎب ،اﻟﺟزاﺋر.2010 ،
ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﺧدة ،ﺟذور أول ﻧوﻓﻣﺑر ،1954ﺗر ﻣﺳﻌود ﺣﺎج ﻣﺳﻌود ،ط ،2دار اﻟﺷﺎطﺑﯾﺔ ﻟﻠﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ ،اﻟﺟزاﺋر
.2012،3
14
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﺟﻬـ ـ ــﺔ ،وﺣرﺻـ ـ ــﺎ ﻣﻧـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ــدم اﻟوﻗـ ـ ــوع ﻓـ ـ ــﻲ ﻋﻣﻠﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗﻛ ـ ـ ـرار ﻣـ ـ ــن ﺟﻬـ ـ ــﺔ أﺧـ ـ ــرى ،ﻓﻘـ ـ ــد ارﺗﺄﯾﻧـ ـ ــﺎ
اﻻﺳـ ــﺗﻐﻧﺎء ﻋـ ــن ذﻛـ ــر ﻫـ ــذﻩ اﻟﻣﻌﻠوﻣـ ــﺎت ﺧـ ــﻼل ﻫـ ــذا اﻟﺟـ ــزء ﻣـ ــن اﻟﺑﺣـ ــث ،ﺣﺗـ ــﻰ ﯾﺗﺳـ ــﻧﻰ ﻟﻧـ ــﺎ
ﻓﯾﻣـ ــﺎ ﺑﻌـ ــد اﻻﻋﺗﻣـ ــﺎد ﻋﻠﯾﻬـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ اﻟﻔﺻـ ــول اﻟﻼﺣﻘـ ــﺔ ،واﻛﺗﻔﯾﻧـ ــﺎ ﺑـ ــذﻛر اﻟﻌﻧـ ــﺎوﯾن وﺷـ ــرح ﻣـ ــوﺟز
وﻓ ـ ــﻲ اﻟﺳ ـ ــﯾﺎق اﻟﺗ ـ ــﺎرﯾﺧﻲ داﺋﻣ ـ ــﺎ ،ﺗ ـ ــرك ﻟﻧ ـ ــﺎ اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل اﻟﻛﺑﯾ ـ ــر ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣﻬ ـ ــري
ﻣﺟﻣوﻋ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﺷ ـ ـ ــﻬﺎدات ،ﺗ ـ ـ ــوﻟﻰ اﻋ ـ ـ ــدادﻫﺎ اﻟﺻ ـ ـ ــﺣﻔﻲ اﻟﺟ ازﺋ ـ ـ ــري ﻣﺣﻣ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ــﺎس ﺿ ـ ـ ــﻣن
ﻣﺷ ـ ــروع ﯾﺻ ـ ــب ﻓ ـ ــﻲ اط ـ ــﺎر ﻛﺗ ـ ــب ﺗﺻ ـ ــدر ﻋ ـ ــن ﻣرﻛ ـ ــز د ارﺳ ـ ــﺎت اﻟوﺣ ـ ــدة اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ،وﺑ ـ ــﺎﻟرﻏم
ﻣ ـ ــن ﻓ ارﻏـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ــن ﺗﺣرﯾرﻫـ ـ ــﺎ ،إ ﻻ أﻧﻬ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ــم ﺗـ ـ ــر اﻟﻧـ ـ ــور اﻟـ ـ ــﻰ ﯾوﻣﻧ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ــذا ﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ـ ــن ﻣـ ـ ــرور
ﺑ ـ ــدأ اﻟﻌﻣ ـ ــل ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻫـ ـ ـذﻩ اﻟﺷ ـ ــﻬﺎدات ﺧ ـ ــﻼل ﺣﯾ ـ ــﺎة اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل ،ﺑ ـ ــﺎﻗﺗراح ﻣ ـ ــن اﻟ ـ ــوزﯾر
،واﺳ ــﺗﻣر اﻟﻣﺷــروع ﻗ ارﺑــﺔ اﻟﺳ ــﻧﺔ ﺑﺛﻼﺛــﺔ ﻋﺷ ــر ﺟﻠﺳــﺔ اﻟﺳــﺎﺑق اﻟــدﻛﺗور ﻋﻠ ــﻲ ﺑــن ﻣﺣﻣ ــد
ﻛ ـ ــل ﺟﻠﺳ ـ ــﺔ ﺑﻣﻌ ـ ــدل ﺳ ـ ــﺎﻋﺔ وﻧﺻ ـ ــف ،ﺗ ـ ــم ﻫ ـ ــذا ﺑ ـ ــﺎﻟﻣرﻛز اﻟ ـ ــوطﻧﻲ ﻟﻠد ارﺳ ـ ــﺎت واﻟﺑﺣ ـ ــث ﻓ ـ ــﻲ
اﻟﺣرﻛـ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ــﺔ وﺛـ ـ ــورة أول ﻧـ ـ ــوﻓﻣﺑر ﺑﺎﻷﺑﯾـ ـ ــﺎر ،ﻛـ ـ ــﺎن ﻗـ ـ ــد ﺟﻬـ ـ ــز ﺑﺎﻟﻌـ ـ ــدة اﻟﻼزﻣـ ـ ــﺔ ﻟﺗﺳـ ـ ــﺟﯾل
وﻗـ ـ ــد أﻛـ ـ ــد اﻟﻛﺎﺗـ ـ ــب أن اﻟﻛﺗـ ـ ــﺎب ﻟـ ـ ــﯾس ﺑﻣـ ـ ــذﻛرات ﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ـ ــن أن ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﺻـ ـ ــﺣف
اﻟﻣﺣﻠﯾ ـ ــﺔ ﻧﺳ ـ ــﺑت اﻟﯾـ ـ ــﻪ ﺷ ـ ــرف ﻛﺗﺎﺑﺗﻬـ ـ ــﺎ ،إﻻ أن ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ـ ــر أﻛ ـ ــد رﻓﺿـ ـ ــﻪ ﻟﻛﺗﺎﺑﺗﻬ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﺎﻷﻣر
ﺣﺳـ ــﺑﻪ ﯾﻌـ ــود اﻟـ ــﻰ ﺳـ ــﺑﺑﯾن رﺋﯾﺳـ ــﯾﯾن أوﻟﻬﻣـ ــﺎ ﯾﺗﻌﻠـ ــق ﺑﺷﺧﺻـ ــﯾﺔ ﻣﻬـ ــري ،ﻓﻬـ ــو ﺻـ ــﺣﻔﻲ ﺳـ ــﺎﺑق
1ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﺟرﯾدة اﻟﺷروق اﻟﯾوﻣﯾﺔ ،ع 31 ،4995ﺟﺎﻧﻔﻲ
،2016اﻟﺟزاﺋر ،ص.19
15
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
اﻟﻣﺣﺗـ ـ ــوم أﻣـ ـ ــﺎ ﺛـ ـ ــﺎﻧﻲ ﺳـ ـ ــﺑب ﻓﯾﺗﻌﻠـ ـ ــق ﺑﻛـ ـ ــون ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﻋﺑـ ـ ــﺎس ﻛﺎﺗﺑ ـ ـ ـﺎ ﺻـ ـ ــﺣﻔﯾﺎ وﻟـ ـ ــﯾس ﻣﻛﺗﺗﺑـ ـ ــﺎ
)ﺳ ـ ــﻛرﺗﯾ ار( وﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣ ـ ــن اﺧﺗﺻﺎﺻـ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﻲ ﻣﺟـ ـ ــﺎل اﻟﺷ ـ ــﻬﺎدات اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾـ ـ ــﺔ إﻻ أﻧ ـ ــﻪ ﻟـ ـ ــم ﯾﻛﺗـ ـ ــب
ﻣـ ــذﻛرات أي أﺣـ ــد ،وﻫـ ــو اﻟـ ــذي اﻋﺗـ ــذر ﻋـ ــن ﻛﺗﺎﺑـ ــﺔ ﻣـ ــذﻛ ارت اﻟرﺋﯾﺳـ ــﯾن اﻟﺷـ ــﺎذﻟﻲ ﺑـ ــن ﺟدﯾـ ــد
وﻓـ ــﻲ ذات اﻟﺳـ ــﯾﺎق ﯾﺟﯾـ ــب اﻻﺑـ ــن ﺳـ ــﻬﯾل ﻋـ ــن ﺳ ـ ـؤال :ﻟﻣـ ــﺎذا ﻟـ ــم ﯾﻛﺗـ ــب ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد
ﻣذﻛ ارﺗــﻪ ﺑﻧﻔﺳ ــﻪ؟ ﻓﯾﻘ ــول " :أﺳـــﺑﺎب ﻫـــذا اﻟطـــرح ﺳـــﺑق ووﺿـــﺣﺗﻬﺎ وﻫـــﻲ ﻣوﺟـــودة ﻓـــﻲ ﻛﺗـــﺎب
اﻟﺷـــﻬﺎدات ﺿـــﻣن ﻣﻘدﻣـــﺔ ﺻــــﻐﯾرة ،ﻛـــﺎن اﻫﺗﻣـــﺎم اﻟواﻟـــد اﻟﻛﺗﺎﺑــــﺔ ﻋـــن اﻟﺣﺎﺿـــر وﻻ ﯾﺣﺑــــذ
اﻟﺧـــــوض ﻓـــــﻲ أﺣـــــداث اﻟﻣﺎﺿـــــﻲ ،ﻟـــــﯾس ﻫـــــذا ﻷن اﺣـــــداث اﻟﻣﺎﺿـــــﻲ ﻻ ﺗﻬـــــم ،ﺑـــــل ان
اﻫﺗﻣﺎﻣــــﻪ ﻛــــﺎن ﯾﺻــــب أﻛﺛــــر ﻓــــﻲ اﻻﻫﺗﻣــــﺎم ﺑﺎﻟﻣﺳــــﺎﺋل اﻟﻌﺎﻟﻘــــﺔ ﺧﺎﺻــــﺔ ﻓــــﻲ اﻟﻔﺗــــرة اﻟﺗــــﻲ
ﻛﺎﻧــــت ﺗ ﺷــــﻬد ﻓﯾﻬــــﺎ اﻟﺟزاﺋــــر أوﺿــــﺎﻋﺎ ﺳﯾﺎﺳــــﯾﺔ ﺻــــﻌﺑﺔ ،ﻫــــذا ﻻ ﯾﻌﻧــــﻲ ﻋــــدم اﻫﺗﻣﺎﻣــــﻪ
وﯾﺿ ــﯾف ..." :ﺑﻐـــض اﻟﻧظـــر ﻋـــن ﻛوﻧﻬـــﺎ ﻣـــذﻛرات أو ﺷـــﻬﺎدات ﻓـــﺎن اﻷﻫـــم ﻣـــن
اﻟﺗﺳــــﻣﯾﺔ ﻫــــو اﻟﻣﺣﺗــــوى ﺗــــرك اﻟواﻟــــد اﻟﻣﺣﺗــــوى ﺑطرﯾﻘــــﺔ ﻣﻌﯾﻧــــﺔ وﺳــــﻠﻣﻪ ﻟﻠﺳــــﯾد ﻣﺣﻣــــد
ﻋﺑـــﺎس ،وﻋﻧـــدﻣﺎ راﺟﻌﻧـــﺎﻩ ﺗﺄﻛـــدﻧﺎ ﻣـــن وﺟـــود أﺷـــﯾﺎء ﻧﺎﻗﺻـــﺔ ﺑﺎﻹﺿـــﺎﻓﺔ اﻟـــﻰ ﻋـــدم اﻟﺗـــراﺑط
اﻟﻣﻧطﻘــــﻲ ﻟﻸﻓﻛــــﺎر ﺑــــﯾن اﻟﻔﺻــــل واﻟﻔﺻــــل وأﺷــــﯾﺎء أﺧــــرى ﻣﻛﺗوﺑــــﺔ ﺑطرﯾﻘــــﺔ ﺗﺣﺗــــﺎج اﻟــــﻰ
1ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﮭﯾل ﻣﮭري ﺑﻣﻘر ﺳﻛﻧﮫ ﺑﺣﯾدرة ،ﺑﺗﺎرﯾﺦ 29ﻣﺎرس ،2016ﻋﻠﻰ اﻟﺳﺎﻋﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ زواﻻ ،ﺣول اﻟﻣﻧﺎﺿل
ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري.
16
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
اﻋـــﺎدة اﻟﺻــــﯾﺎﻏﺔ ﻓﺎﺷـــﺗﻐﻠﻧﺎ ﻋﻠﯾــــﻪ ﻣـــﻊ ﻣﺟﻣوﻋــــﺔ ﻣـــن أﺻــــﺣﺎب اﻻﺧﺗﺻـــﺎص ،ﺣﺎﻟﯾــــﺎ ﻫــــو
ﻓـــﻲ طـــور اﻟﺗﺣﻘﯾـــق ﻋﻧـــد أﺣـــد أﺻـــدﻗﺎء اﻟواﻟـــد وﻫـــو ﯾﻔﺳـــر ﺗـــﺄﺧر ﺻـــدور اﻟﻛﺗـــﺎب ،ان ﻛـــل
"ﻟـــﯾس ﻟـــدي اﻟﻣـــﺎم ﺑﺎﻹﺿـــﺎﻓﺔ اﻟﺗـــﻲ ﺳـــﺗﺣﻣﻠﻬﺎ اﻟﺷـــﻬﺎدات ،وﻗـــد ﯾﻛـــون اﻟواﻟـــد ﻗـــد
ﺗﻛﻠـــم ﻋـــن أﺣـــداث وﻣﺳـــﺎﺋل ﺗطـــرق اﻟﯾﻬـــﺎ ﻣﻧﺎﺿـــﻠﯾن وﻣﺟﺎﻫـــدﯾن آﺧـــرﯾن ﻗﺑﻠـــﻪ ،ﻣـــﺎ أﻋرﻓـــﻪ
ﻛﻣـ ـ ــﺎ أﻛـ ـ ــد اﻻﺑـ ـ ــن ﻣﻬـ ـ ــري أن اﻟواﻟـ ـ ــد ﺧـ ـ ــﻼل ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﺷـ ـ ــﻬﺎدات ﺗﻛﻠـ ـ ــم ﻋـ ـ ــن اﻷﺣـ ـ ــداث
واﻟوﻗـ ــﺎﺋﻊ ،و أن ﺣدﯾﺛ ـ ــﻪ ﻋﺑـ ــﺎرة ﻋ ـ ــن آراء ﺳﯾﺎﺳ ـ ــﯾﺔ وﺿـ ــﺢ ﻣ ـ ــن ﺧﻼﻟﻬ ـ ــﺎ أرﯾـ ــﻪ ﺧ ـ ــﻼل اﻟﻣ ارﺣ ـ ــل
اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻋﺎﺷ ـ ــﻬﺎ ،و ﻣ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــﯾﻼﺣظﻪ اﻟﻘ ـ ــﺎرئ ﻋﻧ ـ ــد ﺗﺻ ـ ــﻔﺢ اﻟﻛﺗ ـ ــﺎب ﺧﻠ ـ ــوﻩ ﻣ ـ ــن ﺻ ـ ــﯾﻐﺔ اﻟﻣ ـ ــﺗﻛﻠم
)(3
ﻓﻌﻠت ﻛذا ،اﻟﺗﻘﯾت ﻛذا...
ان ﻫ ـ ـ ــذا اﻟﻛﺗ ـ ـ ــﺎب ﻓﻬ ـ ـ ــو ﻋﺑ ـ ـ ــﺎرة ﻋ ـ ـ ــن ﺷ ـ ـ ــﻬﺎدات ﻣﺳ ـ ـ ــﺟﻠﺔ وﻣوﺛﻘ ـ ـ ــﺔ ﺑﻣﻧﻬﺟﯾ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠﻣﯾ ـ ـ ــﺔ
ﻣﺣﺻ ـ ـ ــورة ﺑﻔﺗـ ـ ـ ـرة زﻣﻧﯾ ـ ـ ــﺔ ﻣﺣ ـ ـ ــددة ،ﺑ ـ ـ ــداﯾﺗﻬﺎ ﻓﺗـ ـ ـ ـرة اﻟطﻔوﻟ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻋﺎﺷ ـ ـ ــﻬﺎ ﻣﻬ ـ ـ ــري وﻧﻬﺎﯾﺗﻬ ـ ـ ــﺎ
اﻻﺳ ـ ــﺗﻘﻼل ،ﺗﺿ ـ ــم ﻓ ـ ــﻲ ﺻ ـ ــﻣﯾﻣﻬﺎ ﻣﺟﻣوﻋ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﻣﺣ ـ ــﺎور اﻷﺳﺎﺳ ـ ــﯾﺔ ﺗﻧ ـ ــدرج ﺗﺣﺗﻬ ـ ــﺎ ﺟﻣﻠ ـ ــﺔ
ﻣ ـ ــن اﻟﻔﺻ ـ ــول ﺗﺗﺷ ـ ــﻌب ﻛ ـ ــل ﻣﻧﻬ ـ ــﺎ اﻟ ـ ــﻰ ﻣﺟﻣوﻋ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻷﺣ ـ ــداث ﺗ ـ ــؤرخ ﻟﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ ﻫﺎﻣ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن
ﺗ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــر ،وﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ـ ــن أن ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ﻟـ ـ ــم ﯾﺳـ ـ ــﺟل ﺷـ ـ ــﻬﺎدﺗﻪ ﺣـ ـ ــول ﻗﺿـ ـ ــﯾﺔ
1ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﮭﯾل ﻣﮭري ﺑﻣﻘر ﺳﻛﻧﮫ ﺑﺣﯾدرة ،ﺑﺗﺎرﯾﺦ 29ﻣﺎرس ،2016ﻋﻠﻰ اﻟﺳﺎﻋﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ زواﻻ ،ﺣول اﻟﻣﻧﺎﺿل
ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري.
2
ﻧﻔﺳﮫ.
3
ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﮭﯾل ﻣﮭري ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
17
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﻋﺑ ـ ـ ـﺎن رﻣﺿـ ـ ــﺎن اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺳﺗﺿـ ـ ــﻲء زاوﯾـ ـ ــﺔ ﻣﻬﻣـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن ﺗـ ـ ــﺎرﯾﺦ ﺛورﺗﻧـ ـ ــﺎ ،إﻻ أن اﻟﻌﻣـ ـ ــل
ﺗﺿﻣن ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻻﺿﺎﻓﺎت اﻷﺧرى ﻛﺎن ﻟﻬﺎ ﺑﺎﻟﻎ اﻷﺛر ﻓﻲ اﻟﻣﺳﺎر اﻟوطﻧﻲ).(1
وﻓ ـ ـ ــﻲ اﻻﺧﯾ ـ ـ ــر ﺳ ـ ـ ــﻠطت ﻫ ـ ـ ــذﻩ اﻟﺷ ـ ـ ــﻬﺎدات اﻟﺿ ـ ـ ــوء ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟﻌﻼﻗ ـ ـ ــﺎت اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﺟﻣﻌ ـ ـ ــت
ﺷﺧﺻ ـ ـ ــﯾﺔ ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ــري ﻣ ـ ـ ــﻊ أطـ ـ ـ ـراف وطﻧﯾ ـ ـ ــﺔ أﺧ ـ ـ ــرى أﺑرزﻫ ـ ـ ــﺎ ﺑوﺿ ـ ـ ــﯾﺎف وﻗﺿ ـ ـ ــﯾﺔ
ﻓرﺣﺎت ﻋﺑﺎس وﻣﺣﻣد ﯾزﯾد وﺷﺧﺻﯾﺎت أﺧرى أﺛرت وﺗﺄﺛرت ﺑذات اﻟﺷﺧﺻﯾﺔ).(2
وﻓ ــﻲ ﻧﻔ ــس اﻟﺳ ــﯾﺎق ﯾﻘ ــول اﻟ ــدﻛﺗور اﺣﻣ ــد ﻣرﯾ ــوش)اﻧــــﺎ 3ﻻ اﻋﻠــــم ﺣﻘﯾﻘﺗــــﺎ ﻣــــﺎ ذﻛــــرﻩ
اﻟراﺣــل ﻋﺑـــد اﻟﺣﻣﯾـــد ﻣﻬـــري ﻓــﻲ اﻟﻣـــذﻛرات ﻟﻛﻧـــﻲ ﻣﺗﺄﻛـــد أﻧﻬــﺎ ﺳـــوف ﺗزﯾـــل اﻟﻐﻣـــوض ﻋﻠـــﻰ
ﻛﺛﯾر ﻣن اﻷﺣداث (
ﻟـ ـ ــم ﺗﻘﺗﺻـ ـ ــر ﻣﺳـ ـ ــﺎﻫﻣﺎت ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﺟﺎﻧـ ـ ــب اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﻲ اﻟﺗـ ـ ــﺎرﯾﺧﻲ
ﻓﻘـ ــط ﺑـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ــن اﻟﻛ ـ ـم اﻟﻬﺎﺋـ ــل ﻟﻛﺗﺎﺑﺎﺗـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ ذات اﻟﻣﺟـ ــﺎل ،ﺑ ـ ـل ﺗﻌـ ــدى اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــﻰ اﻟﻣﺟـ ــﺎل
اﻟﺛﻘ ــﺎﻓﻲ ،ﺣﯾـ ــث ﻛﺗ ــب ﻣﻘـ ــﺎل ﻋ ــن اﻟﺷـ ــﺎﻋر ﻣﻔ ــدي زﻛرﯾـ ــﺎ ﯾﺣﻣ ــل ﻋﻧ ـ ـوان "ﻣﻔ ــدي زﻛرﯾـ ــﺎ ﺷـ ــﺎﻋر
اﻟﻣﻐـ ـ ـ ــرب اﻟﻌرﺑـ ـ ـ ــﻲ واﻟﻣﻧﺎﺿـ ـ ـ ــل ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ـ ــﺑﯾل وﺣدﺗـ ـ ـ ــﻪ" ،ورﻏ ـ ـ ـ ـم أن اﻟﻌﻧ ـ ـ ـ ـوان ﯾﺑـ ـ ـ ــدو ذو طـ ـ ـ ــﺎﺑﻊ
ﺳﯾﺎﺳ ـ ــﻲ ،إﻻ أن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد رﻛ ـ ــز ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻗﺿ ـ ــﯾﺔ اﻟﺷ ـ ــﻌر ﻛﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ ﺛﻘﺎﻓﯾ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن ﺷ ـ ــﺄﻧﻬﺎ دﻓ ـ ــﻊ
اﻟﻌﻼﻗـ ــﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﯾﺔ ﺑـ ــﯾن أﻗطـ ــﺎر اﻟﻣﻐـ ــرب ﻣـ ــن ﺧـ ــﻼل ﺗﺷـ ــﺟﯾﻊ رواﺑـ ــط اﻷﺧـ ــوة ﺑـ ــﯾن اﻷدﺑ ـ ــﺎء
واﻟﻣﻔﻛـ ـ ـرﯾن واﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــﻠﯾن ...وﻧﺑ ـ ــذ ﻛ ـ ــل أﺳ ـ ــﺑﺎب اﻟﺧ ـ ــﻼف واﻟﺻـ ـ ـراع وﺑﺎﻟﺗ ـ ــﺎﻟﻲ اﻟوﺻ ـ ــول اﻟ ـ ــﻰ
1ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
2ﻧﻔﺳﮫ ،ص.19
3
ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﺣﻣد ﻣرﯾوش،اﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ ﻟﻸﺳﺎﺗذة ،ﺑﺗﺎرﯾﺦ 15ﻣﺎرس ،2016اﻟﺳﺎﻋﺔ 11:00ﺻﺑﺎﺣﺎ،ﺣوار ﺣول ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري.
18
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﻋـ ــﻼج ﻟﻠﺧـ ــﻼف ﺑـ ــﺎﻟرأي ،ﻓﺗﺧـ ــرج ﻫـ ــذﻩ اﻟﺧطـ ــوة ﻣـ ــن ﻣﺟﺎﻟﻬـ ــﺎ اﻟﺛﻘـ ــﺎﻓﻲ اﻟﻣﺣـ ــدود اﻟ ـ ـﻰ ﻣﺟـ ــﺎل
أوﺳ ـ ــﻊ ﯾﻣ ـ ــس ﻋ ـ ــﺎﻟم اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﯾﺔ اﻷﻣ ـ ــر اﻟ ـ ــذي ﻗ ـ ــد ﯾﺣﻘ ـ ــق ارادة ﺷ ـ ــﻌوب اﻟﻣﻧطﻘ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟوﺣ ـ ــدة
اﻟﻣﻐﺎرﺑﯾﺔ).(1
وﻓـ ـ ـ ــﻲ ذات اﻟﻣﺟـ ـ ـ ــﺎل أي اﻟﻣﺟـ ـ ـ ــﺎل اﻟﺛﻘـ ـ ـ ــﺎﻓﻲ ،ﻛﺗـ ـ ـ ــب ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ـ ــري ﻣﻘدﻣـ ـ ـ ــﺔ
ﻟﻛﺗـ ـ ــﺎب اﻷﺳـ ـ ــﺗﺎذ أﺣﺳـ ـ ــن ﺛﯾﻼﻧـ ـ ــﻲ ﺑﻌﻧ ـ ـ ـوان "اﻟﻣﺳـ ـ ــرح اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــري واﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾـ ـ ــﺔ" أﻛـ ـ ــد ﻣـ ـ ــن
_اﻛﺗﺷـ ـ ــﺎﻓﻪ ﺟواﻧـ ـ ــب ﻣـ ـ ــن ﺗـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﻣﺳـ ـ ــرح ﻟـ ـ ــم ﯾﻛـ ـ ــن ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻋﻠـ ـ ــم ﺑﻬـ ـ ــﺎ وﻻ ﺑﺄﻫﻣﯾﺗﻬـ ـ ــﺎ
_اﻟـ ـ ــدور اﻟـ ـ ــذي ﻟﻌﺑﺗـ ـ ــﻪ اﻟﺛـ ـ ــورة ﻓـ ـ ــﻲ اﻋـ ـ ــﺎدة ﺑﻧـ ـ ــﺎء اﻟﻘﺎﻋـ ـ ــدة اﻟﺛﻘﺎﻓﯾـ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ــﺔ ،اﻟﺗـ ـ ــﻲ
وﻓـ ـ ــﻲ اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﻧـ ـ ــوﻩ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد اﻟـ ـ ــﻰ ﺣﺟـ ـ ــم اﻟﺟﻬـ ـ ــد اﻟﻣﺑـ ـ ــذول ﻣـ ـ ــن ﻗﺑـ ـ ــل اﻟﻛﺎﺗـ ـ ــب
ﻟﺗﻐطﯾ ـ ــﺔ ﻛ ـ ــل زواﯾ ـ ــﺎ اﻟﻣﺳ ـ ــرح واﻟﻧﻘ ـ ــﺎﺋص اﻟﺗ ـ ــﻲ ﯾﻌ ـ ــﺎﻧﻲ ﻣﻧﻬ ـ ــﺎ ،ﻣﺷ ـ ــددا ﻓ ـ ــﻲ اﻟوﻗ ـ ــت ﻧﻔﺳ ـ ــﻪ أن
ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ اﻟﻧﻬـ ـ ــوض ﺑﻬـ ـ ــذا اﻟﻘطـ ـ ــﺎع ﻟـ ـ ــن ﺗﺗـ ـ ــﺄﺗﻰ إﻻ ﺑـ ـ ــﺎﻟوﻗوف ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﻣﺷـ ـ ــﺎﻛل وﻣﻌﺎﻟﺟﺗﻬـ ـ ــﺎ
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ،ﻣﻔدي زﻛرﯾﺎ ﺷﺎﻋر اﻟﻣﻐرب اﻟﻌرﺑﻲ واﻟﻣﻧﺎﺿل ﻓﻲ ﺳﺑﯾل وﺣدﺗﮫ ،اﻟﺟزاﺋر14 ،ﻣﺎرس .2006
2أﺣﺳن ﺛﯾﻼﻧﻲ ،اﻟﻣﺳرح اﻟﺟزاﺋري واﻟﺛورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾﺔ ،ب ط ،دار اﻟﺗﻧوﯾر ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر.
3
ﻧﻔﺳﮫ.
19
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﻻ ﺷ ـ ـ ــك أن اﺳ ـ ـ ــﻬﺎﻣﺎت اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ـ ــل ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ــري ﻣ ـ ـ ــن ﺧ ـ ـ ــﻼل ﻛﺗﺎﺑﺎﺗ ـ ـ ــﻪ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ
أﺷ ـ ـ ـرﻧﺎ اﻟـ ـ ــﻰ ﺑﻌﺿـ ـ ــﻬﺎ ﺳـ ـ ــﺎﺑﻘﺎ ،أو ﻋﺑـ ـ ــر ﻣﺷـ ـ ــﺎرﻛﺗﻪ اﻟﻔﻌﻠﯾـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﻗﺿـ ـ ــﺎﯾﺎ اﻟﺷـ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــري
واﻷﻣـ ـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ــﻧﺗطرق اﻟﯾﻬـ ـ ــﺎ ﻻﺣﻘـ ـ ــﺎ ﻗـ ـ ــد اﻛﺳـ ـ ــﺑﺗﻪ ﻣﻛﺎﻧـ ـ ــﺔ ﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﻣﺳـ ـ ــرح
اﻟ ـ ــوطﻧﻲ واﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ ،ﯾﺑ ـ ــرز ذﻟ ـ ــك ﻣ ـ ــن ﺧ ـ ــﻼل ﺟﻬ ـ ــود ﺑﻌ ـ ــض اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺎت اﻟﺗ ـ ــﻲ أﺑ ـ ــت اﻻ أن
ﺗﻌﺗﺑ ـ ــر ﺷ ـ ــﻬﺎدة اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــﻠﯾن اﻟﻛﺑﯾ ـ ــرﯾن ﻣﺣﻣ ـ ــد اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ دﻣ ـ ــﺎغ اﻟﻌﺗ ـ ــروس وﺣﺳ ـ ــﯾن آﯾ ـ ــت
اﺣﻣ ـ ــد ﻣ ـ ــن ﺑ ـ ــﯾن أﻫ ـ ــم اﻟﺷ ـ ــﻬﺎدات اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺗﺣ ـ ــدﺛت ﻋ ـ ــن ﻣﺟﻬ ـ ــودات ﻣﻬ ـ ــري ،ﻧظـ ـ ـ ار ﻟﻠﻣﺎﺿ ـ ــﻲ
اﻟﺗ ـ ــﺎرﯾﺧﻲ اﻟﻣﺷ ـ ــﺗرك اﻟ ـ ــذي ﺟﻣ ـ ــﻊ ﺑ ـ ــﯾن ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺎت ﺳـ ـ ـواءا ﻛ ـ ــﺎن ذﻟ ـ ــك ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﻣﺳ ـ ــﺗوى
اﻟﻣﺣﻠـ ـ ــﻲ أو ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﺻـ ـ ــﻌﯾد اﻟﺧـ ـ ــﺎرﺟﻲ ،ﺻـ ـ ــﺣﯾﺢ أن ﻛـ ـ ــل واﺣـ ـ ــد ﻣـ ـ ــﻧﻬم رﻛـ ـ ــز ﻋﻠـ ـ ــﻰ زاوﯾـ ـ ــﺔ
ﻣﻌﯾﻧـ ــﺔ وﻋﻣـ ــل ﻋﻠـ ــﻰ اﻧﺟﺎﺣﻬـ ــﺎ ،ﻟﻛـ ــن ﺗﻠـ ــك اﻟزواﯾـ ــﺎ ﻛﻠﻬـ ــﺎ ﻛﺎﻧـ ــت ﺗﺷـ ــﻛل ﺟﺳـ ــم اﻟﺟ ازﺋـ ــر اﻟﺗـ ــﻲ
ان أﻫـ ـ ــم ﻣـ ـ ــﺎ ﯾﺳـ ـ ــﺗﺟﻠب ذﻛرﯾـ ـ ــﺎت ﻣﺣﻣـ ـ ــد اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﺣظـ ـ ــوة اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻛـ ـ ــﺎن ﯾﻣﻠﻛﻬـ ـ ــﺎ
ﻣﻬـ ـ ــري ﻋﻧـ ـ ــد ﻣﻠـ ـ ــك اﻟﻣﻐـ ـ ــرب اﻟﺣﺳـ ـ ــن اﻟﺛـ ـ ــﺎﻧﻲ ،اﻟﺗـ ـ ــﻲ وﺻـ ـ ــﻠت ﻓـ ـ ــﻲ ﺑﻌـ ـ ــض اﻷﺣﯾـ ـ ــﺎن اﻟـ ـ ــﻰ
اﻻﻧﻔـ ـ ـ ـراد ﺑ ـ ـ ــﻪ -ﻣ ـ ـ ــن ﺑ ـ ـ ــﯾن ﺟﻣ ـ ـ ــوع اﻟﺳ ـ ـ ــﻔراء -ﻓ ـ ـ ــﻲ اﺣ ـ ـ ــدى اﻟزواﯾ ـ ـ ــﺎ وﻫﻣ ـ ـ ــﺎ ﯾﺗﺑ ـ ـ ــﺎدﻻن أطـ ـ ـ ـراف
)(1
،ﻓـ ــﻲ اﻟﺣـ ــدﯾث وﻗـ ــد اﻋﺗﺑـ ــر ﻫـ ــذﻩ اﻟﻠﻔﺗـ ــﺔ ﻣـ ــن ﻗﺑـ ــل ﻣﻠـ ــك دوﻟـ ــﺔ اﻋﺗ ـ ـزاز ﻟـ ــﻪ دﻻﻟـ ــﺔ اﯾﺟﺎﺑﯾـ ــﺔ
ﺣ ـ ــﯾن أن اﻟﻣرﺣ ـ ــوم ﺣﺳ ـ ــﯾن آﯾ ـ ــت اﺣﻣ ـ ــد ﻛ ـ ــﺎن ﯾﻌﺗﺑ ـ ــر أن وﻓ ـ ــﺎة ﻣﻬـ ـ ـري ﻫ ـ ــﻲ ﺧﺳ ـ ــﺎرة ﻛﺑ ـ ــرى
ﻟﻠـ ــوطن ﻛﯾـ ــف ﻻ وﻫـ ــو اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــل اﻟﻛﺑﯾـ ــر واﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ اﻟﻣﺣﺗـ ــرم اﻟـ ــذي ﺗﺷـ ــﻬد ﻟـ ــﻪ اﻷﻣـ ــﺔ ﻗﺎطﺑـ ــﺔ
ﺑرﻗﻲ أﺧﻼﻗﻪ).(1
ط ـ ــرح اﻟﻣ ـ ــؤرخ اﻟﻛﺑﯾ ـ ــر أﺑ ـ ــو اﻟﻘﺎﺳ ـ ــم ﺳ ـ ــﻌد اﷲ ﻣﺟﻣوﻋ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﺗﺳ ـ ــﺎؤﻻت وﺟﻬ ـ ــت اﻟﯾ ـ ــﻪ
ﺑﻌــد وﻓ ــﺎة اﻟﻣﻧﺎﺿ ــل ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد ﻣﻬ ــري ﻟﻌ ــل أﺷ ــﻬرﻫﺎ " ﻟﻣـــﺎذا ﻟـــم ﺗﻛﺗـــب ﻋـــن ﻓﻘﯾـــد اﻟﺟزاﺋـــر
ﻋﺑـــد اﻟﺣﻣﯾـــد ﻣﻬـــري؟ أﯾـــن ﻧﺷـــرت ﻣـــﺎ ﻛﺗﺑﺗـــﻪ ﻋـــن اﻟﻣرﺣـــوم ﻣﻬـــري؟ " وﯾﺟﯾ ــب ﻓ ــﻲ ﻧﻔ ــس
اﻟﺻ ــدد " أن اﻟﻘﺿــــﯾﺔ ﻟﯾﺳــــت ﻗﺿــــﯾﺔ ﻛﺗﺎﺑــــﺔ ﻣــــن أﺟــــل ﺗﻘﺎﺿــــﻲ ﻣﻘﺎﺑــــل ﻣــــﺎدي ﻟﻧواﺣــــﻪ أو
ﺑـــل ا ن اﻟﻛﺗﺎﺑـــﺔ ﻋـــن ﺻـــدﯾق أو ﻓﻘﯾـــد ﻋزﯾـــز اﻧﻣـــﺎ ﻫـــﻲ ﺷـــﺣﻧﺔ ﺳـــﺧﯾﺔ ﺗﻧﺑـــﻊ ﻣـــن ﺑﻛﺎﺋـــﻪ
اﻟﻘﻠـــب اﻟﺟـــرﯾﺢ اﻟـــﻰ اﻟﻘﻠـــم اﻟﺣـــﺎﺋر ﻓﯾﺧطﻬـــﺎ ﺧطـــﺎ ﺣزﯾﻧـــﺎ ،وأن ﻫـــذﻩ اﻟﺷـــﺣﻧﺔ ﻗـــد ﺗﺗﻌطـــف
ان ﻣﺳ ـ ـ ــﺄﻟﺔ اﻟزﻋﺎﻣـ ـ ـ ـﺔ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻟطﺎﻟﻣ ـ ـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت ﻗﺿ ـ ـ ــﯾﺔ ﺣﺳﺎﺳ ـ ـ ــﺔ ،ﺗﻌﻛ ـ ـ ــس ﻓ ـ ـ ــﻲ دروﺑﻬ ـ ـ ــﺎ
اﻟﻣظﻠﻣ ـ ــﺔ أﺧ ـ ــﻼق اﻟرﺟ ـ ــﺎل وأﻓﻌ ـ ــﺎﻟﻬم ،ﻓﺈﻧﻬ ـ ــﺎ ﻋﻧ ـ ــدﻣﺎ اﺻ ـ ــطدﻣت ﺑﻌﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد وﺟ ـ ــدت ﻓ ـ ــﻲ
ﺗواﺿـ ـ ـﻌﻪ وﺣﻛﻣﺗ ـ ــﻪ ﻣﺛ ـ ــﺎل اﻟرﺟ ـ ــل اﻷﺧﻼﻗ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـذي ﯾﺣﺗ ـ ــرم ﻗﺎدﺗ ـ ــﻪ و ﯾﻘ ـ ــدر زﻣﻼﺋ ـ ــﻪ وﺑ ـ ــﺎﻟرﻏم
ﻣ ـ ــن أن ﻣﻬ ـ ــري ﻟ ـ ــم ﯾﻛ ـ ــن ﯾرﺿ ـ ــﻰ ﺑﻬ ـ ــﺎ ،إﻻ أن ﻋﻣ ـ ــق ﺗﻔﻛﯾـ ـ ـرﻩ وطرﯾﻘ ـ ــﺔ اﻗﻧﺎﻋـ ـ ـﻪ ﺣﻛﻣ ـ ــت ﺑ ـ ــﺄن
1ﺣﺳﯾن آﯾت اﺣﻣد ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ ،ع خ10 ،ﻣﺎرس ، ،2012ص.4
2اﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ) ،اﻟﻐﺎﺋب اﻟﺣﺎﺿر اﻷﺳﺗﺎذ ﻣﮭري( ،اﻟﺷروق ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،ع 10 ،3621أﻓرﯾل ،2012اﻟﺟزاﺋر،
ص.13
3ﻧﻔﺳﮫ.
21
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
و أﺷـ ـ ــﺎر ﺳـ ـ ــﻌد اﷲ ﻷﺛـ ـ ــر اﻟﺑﯾﺋـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــﺎش ﻓﯾﻬـ ـ ــﺎ ﻣﻬـ ـ ــري وﻣـ ـ ــدى ﻣﺳـ ـ ــﺎﻫﻣﺗﻬﺎ ﻓـ ـ ــﻲ
ﻧﺣ ـ ــت ﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺗﻪ ﻣﺣﻣﻠ ـ ــﺔ اﯾ ـ ــﺎﻩ ﻓ ـ ــﻲ ذات اﻟوﻗ ـ ــت ﻣﺳ ـ ــؤوﻟﯾﺔ ﺣﻣﺎﯾ ـ ــﺔ اﻟﻬوﯾ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾ ـ ــﺔ ،ﻣﻣﺛﻠ ـ ــﺔ
ﻓـ ــﻲ اﻻﺳـ ــﻼم ،اﻟﺟ ازﺋـ ــر واﻟﻠﻐـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾـ ــﺔ ،ﻟﺗزﻛﯾﻬـ ــﺎ اﻟد ارﺳـ ــﺔ ﺑﺎﻟزﯾﺗوﻧـ ــﺔ وﺗـ ــدﻋﻣﻬﺎ دﻣﺷـ ــق ﺧـ ــﻼل
ﺣـ ـ ــرب اﻟﺗﺣرﯾ ـ ـ ــر اﻷﻣـ ـ ــر اﻟ ـ ـ ــذي ﺗﻣﺧـ ـ ــض ﻋﻧ ـ ـ ــﻪ وﻟوﺟـ ـ ــﻪ ﻣﻌﺗ ـ ـ ــرك اﻟﻧﺿـ ـ ــﺎل اﻟ ـ ـ ــوطﻧﻲ اﻟﻘ ـ ـ ــوﻣﻲ
"ﻓﻛـــﺎن رﻏـــم ﻫدوﺋـــﻪ وﺗﺣﻔظـــﻪ ،راﻓﻌـــﺎ ﻟﻠـــواء اﻻﺗﺟـــﺎﻩ اﻟﻌرﺑـــﻲ ﻓـــﻲ ﺟﺑﻬـــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـــر اﻟـــوطﻧﻲ
واﻟﺣﻛوﻣـــــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗـــــﺔ وﻣﺟﻠـــــس اﻟﺛـــــورة ،وﻋﻧـــــدﻣﺎ اﺳـــــﺗﻘﻠت اﻟﺟزاﺋـــــر داﻓـــــﻊ ﻋـــــن اﻟﻌرﺑﯾـــــﺔ
واﻟﻌروﺑـــــﺔ اﻟﺛﻘﺎﻓﯾـــــﺔ ﺑﺗوﺻـــــﯾﺎت ﻟﺟﻧـــــﺔ اﻟﺗﻌرﯾـــــب اﻟﻣﻧﺑﺛﻘـــــﺔ ﻋـــــن اﻟﻠﺟﻧـــــﺔ اﻟوﺻـــــﯾﺔ اﻟﻌﻠﯾـــــﺎ
ﻹﺻــــﻼح اﻟﺗﻌﻠــــﯾم ،ﺛــــم ﻣــــن ﺧــــﻼل اﻟﻣدرﺳــــﺔ اﻷﺳﺎﺳــــﯾﺔ اﻟﺗــــﻲ داﻓــــﻊ ﻋﻧﻬــــﺎ وطﺑﻘﻬــــﺎ ﻓــــﻲ
وﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ﻧظـ ــر اﻷدﯾـ ــب اﻟﺟ ازﺋـ ــري ﻣـ ــرزاق ﺑﻘطـ ــﺎش ﺷﺧﺻـ ــﯾﺔ وطﻧﯾـ ــﺔ
ﺻ ـ ــﺎدﻗﺔ و ﻧزﯾﻬ ـ ــﺔ ﻣﻌروﻓ ـ ــﺔ ﺑﺗﺎرﯾﺧﻬ ـ ــﺎ اﻟﻧﺿ ـ ــﺎﻟﻲ اﻟطوﯾ ـ ــل ،ﺣﯾ ـ ــث ﯾ ـ ــذﻛر ﻟﻘﺎﺋ ـ ــﻪ ﺑﻌﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد
ﺧـ ــﻼل دﺧوﻟـ ــﻪ اﻟـ ــﻰ ﻣﻘـ ــر و ازرة اﻻﻋـ ــﻼم واﻟﺛﻘﺎﻓـ ــﺔ اﺛـ ــر ﺗﻌﯾﯾﻧـ ــﻪ وزﯾ ـ ـ ار ﻓـ ــﻲ ذات اﻟﻘطـ ــﺎع ﻣـ ــرورﻩ
ﺑﻣﻛﺗﺑـ ــﻪ وﺣدﯾﺛـ ــﻪ ﺑﺈﯾﺟـ ــﺎز ﻋـ ــن ﻣﻬﻣﺗـ ــﻪ ،ﻏﯾـ ــر أن ﺑﻘطـ ــﺎش ﻣـ ــﺎ ﻛـ ــﺎد ﯾﻔﻬـ ــم اﻵﻟﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﯾﺗﺑﻧﺎﻫـ ــﺎ
ﻣﻬـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﺗﺳ ـ ــﯾﯾر اﻟﻘط ـ ــﺎع ﺣﺗـ ــﻰ ﺟ ـ ــﺎءﻩ أﻣ ـ ــر ﺑﺎﻟﺗﻧﻘ ـ ــل اﻟ ـ ــﻰ ﺟﻬـ ــﺔ أﺧ ـ ــرى وﻛ ـ ــﺎن ذﻟ ـ ــك آﺧ ـ ــر
ﻟﻘـ ــﺎء ﻓـ ــﻲ ﻧطـ ــﺎق و ازرة اﻟﺛﻘﺎﻓـ ــﺔ ،ﺛـ ــم ﻛـ ــﺎن ﻟﻬﻣـ ــﺎ ﻟﻘـ ــﺎء آﺧـ ــر ﻫـ ــذﻩ اﻟﻣ ـ ـرة ﻓـ ــﻲ ﻓرﻧﺳـ ــﺎ ﺣﯾـ ــث ﻛـ ــﺎن
1اﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ) ،اﻟﻐﺎﺋب اﻟﺣﺎﺿر اﻷﺳﺗﺎذ ﻣﮭري( ،اﻟﺷروق ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،ع 10 ،3621أﻓرﯾل ،2012اﻟﺟزاﺋر،
ص.13
22
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻟﺴﯿﺮة ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﮭﺮي اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺘﻤﮭﯿﺪي
ﻣﻬ ــري ﯾﺣﺎﺿ ــر ﻋ ــن اﻟﺣرﻛ ــﺔ اﻟوطﻧﯾ ــﺔ ﻓ ــﻲ ﻣﻛﺗ ــب اﺳ ــﺗﻘﻼل اﻟﺟ ازﺋ ــر وﻗ ــد ﻻﺣ ــت ﻓ ــﻲ اﻷﻓ ــق
وﯾﺑ ـ ــدو ﻣﻬ ـ ــري ﻟﻣ ـ ــدﯾر ﺟرﯾ ـ ــدة ﺻ ـ ــوت اﻷﺣـ ـ ـرار ﻣﺣﻣ ـ ــد ﻧ ـ ــذﯾر ﺑ ـ ــوﻟﻘرون ﻣﺛ ـ ــﺎل اﻟرﺟ ـ ــل
اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل اﻟ ـ ــذي ﻟ ـ ــم ﯾط ـ ــﺄطﺊ أرﺳ ـ ــﻪ وﻟ ـ ــم ﺗرﻛﻌ ـ ــﻪ اﻟﺗﻬدﯾ ـ ــدات ،ﺑﻘ ـ ــﻲ واﻗﻔ ـ ــﺎ ﻛ ـ ــﺎﻟطود اﻟﺷ ـ ــﺎﻣﺦ
ﯾﺣ ــﺎرب ﻋ ــن ﻗﻧﺎﻋﺎﺗ ــﻪ ﺑﻘ ــوة وﺑ ــﺈرادة ،وأﻧ ــﻪ ﻣ ــن ﺧ ــﻼل ﻣﺳ ــﺎر ﺣﯾﺎﺗ ــﻪ ﻓ ــﻲ اﻟﺛ ــورة وﻓ ــﻲ اﻟ ــو ازرة
وﻓ ــﻲ اﻟﺗﻌﻠ ــﯾم وﻓـ ـﻲ اﻟﺣ ــزب وﺣﺗ ــﻰ ﻓ ــﻲ اﻟﺣﯾ ــﺎة اﻟﻌﺎدﯾ ــﺔ ﻗ ــد ﺑ ــﯾن ﻟﻠﺟﻣﯾ ــﻊ ﻣ ــدى اﻻﻧﺳ ــﺟﺎم ﺑ ــﯾن
ذاﺗ ـ ـ ــﻪ وﻗﻧﺎﻋﺎﺗ ـ ـ ــﻪ ،وﻗ ـ ـ ــد ﻟﻣ ـ ـ ــس ذﻟ ـ ـ ــك ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻣواﻗﻔ ـ ـ ــﻪ ﻛﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﻲ واﺛ ـ ـ ــق ﻣ ـ ـ ــن ﻧﻔﺳ ـ ـ ــﻪ ﻟ ـ ـ ــﻪ أﻓﻛ ـ ـ ــﺎر
وطﻣوﺣ ـ ــﺎت ،وﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﻓﻘ ـ ــد اﺳ ـ ــﺗﺣق ﻛ ـ ــل اﻻﺣﺗـ ـ ـرام واﻟﺗﻘ ـ ــدﯾر اﻟ ـ ــذي ﺗﻛﻧ ـ ــﻪ ﻟ ـ ــﻪ اﻟﺟﻣ ـ ــﺎﻫﯾر وﻗ ـ ــد
ﻣﻣ ـ ـ ــﺎ ﻻ ﺷـ ـ ـ ــك ﻓﯾـ ـ ـ ــﻪ أن اﻟﻘﺿـ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺗـ ـ ـ ــﻲ ﻟطﺎﻟﻣ ـ ـ ــﺎ وﺣـ ـ ـ ــدت اﻟﻣﺳـ ـ ـ ــﻠﻣﯾن واﻟﻌـ ـ ـ ــرب ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ
اﺧ ـ ـ ــﺗﻼف أوطـ ـ ـ ــﺎﻧﻬم واﺗﺟﺎﻫـ ـ ـ ــﺎﺗﻬم ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت اﻟﻘﺿـ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﻔﻠﺳـ ـ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ ﺑﺎﻟدرﺟ ـ ـ ــﺔ اﻷوﻟـ ـ ـ ــﻰ و ﻗﺿـ ـ ـ ــﯾﺔ
اﻟوﺣ ـ ـ ــدة ﺑدرﺟ ـ ـ ــﺔ ﺛﺎﻧﯾ ـ ـ ــﺔ ،و ﻟ ـ ـ ــﯾس ﺑﻌﯾ ـ ـ ــدا ﻋ ـ ـ ــن ﺟ ـ ـ ــو اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﺔ وﺑ ـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣ ـ ـ ــن ﻋ ـ ـ ــدم ﻣﻘ ـ ـ ــدرة
اﻟﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌرﺑﯾـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻣوﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﺗﺣﻘﯾـ ـ ـ ــق اﻟﻣﺳ ـ ـ ــﺄﻟﺗﯾن ،3ﻏﯾـ ـ ـ ــر أن ﺷـ ـ ـ ــرذﻣﺔ ﻣـ ـ ـ ــن ﺑﻌـ ـ ـ ــض
اﻷرواح اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟراﻗﯾ ـ ـ ــﺔ ﺧ ـ ـ ــﻼل ذﻟ ـ ـ ــك اﻟوﻗ ـ ـ ــت اﺳ ـ ـ ــﺗطﺎﻋت أن ﺗﺣﻣ ـ ـ ــل ﻣﺷ ـ ـ ــﻌل اﻟﻘﺿ ـ ـ ــﯾﺗﯾن
وﻟﻌ ـ ــل ﻫ ـ ــذا ارﺟ ـ ــﻊ اﻟ ـ ــﻰ ﻗ ـ ــوة اﻻﯾﻣ ـ ــﺎن اﻟﻣﺣرﻛ ـ ــﺔ ﻟﻠﺟﻣ ـ ــوع اﻻﺳ ـ ــﻼﻣﯾﺔ ﻣﻧ ـ ــذ أن ﺣ ـ ــل اﻻﺳ ـ ــﻼم
)(1
ﻟ ـ ــم ﯾﻛ ـ ــن وﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد واﺣ ـ ــد ﻣ ـ ــن ﺗﻠ ـ ــك اﻟﺷ ـ ــرذﻣﺔ اﻟﻘﻠﯾﻠ ـ ــﺔ ،ﻓﺣﺳ ـ ــب ﻣﻌ ـ ــن ﺑﺷ ـ ــور
ﻣﺟـ ــرد ﻗﺎﺋـ ــد ﻋـ ــﺎﺑر أو ﻋـ ــﺎدي ﻓـ ــﻲ ﺣﯾـ ــﺎة وطﻧـ ــﻪ أو أﻣﺗـ ــﻪ ،ﺑـ ــل ﻛـ ــﺎن واﺣـ ــدا ﻣـ ــن أوﻟﺋـ ــك اﻟﺗﻘـ ــﺎة
اﻟـ ــذﯾن زﻛ ـ ـوا اﻟﻛﻔـ ــﺎح اﻟﻘـ ــوﻣﻲ اﻟﻌرﺑـ ــﻲ وﻗـ ــد ﯾﻔ ـ ــﯾض ﺗـ ــﺎرﯾﺦ ﻫـ ــذا اﻟﻛﻔـ ــﺎح ﻓﯾﻠﻘـ ــﻲ ﻓـ ــﻲ ﻛـ ــل ﻣـ ـ ـرة
اﻧﺟ ــﺎ از أو ﺑﺻ ــﻣﺔ ﺗرﻛﻬ ــﺎ اﻟ ارﺣ ــل و ﻟ ــم ﺗﺗرﻛﻬ ــﺎ ﺷ ــﻌوب اﻷﻣ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ ﺑ ــل ﺧﻠ ــدﺗﻬﺎ ﺗﻛرﯾﻣ ــﺎ ﻟ ــﻪ
و ﻟروﺣﻪ اﻟطﺎﻫرة.
)(2
ﻋﻠ ـ ـﻰ ﻧﻔـ ــس اﻟﺧطـ ــﻰ اﻟﺗـ ــﻲ ﺳـ ــﺎر ﻋﻠﯾﻬـ ــﺎ ﺑﺷـ ــور ،ﺣﯾـ ــث اﻋﺗﺑـ ــر ﺳـ ــﺎر ﺻـ ــﺎﻟﺢ ﻋـ ــوض
أن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــن اﻟرﺟ ـ ــﺎل اﻟ ـ ــذﯾن ﺣﻣﻠـ ـ ـوا ﻟـ ـ ـواء اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ اﻟﻔﻠﺳ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ اﯾﻧﻣ ـ ــﺎ ﺣﻠـ ـ ـوا وﺑ ـ ــذﻟك
ﺗﻌدى ﺑدورﻩ اﻟﻣﺟﺎل اﻟﺟﻐراﻓﻲ ﻟﻠﺟزاﺋر اﻟﻰ ﻣﺟﺎل أوﺳﻊ ﻫو اﻟﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾﺔ. 3
ﻟﻘ ـ ــد ﻛ ـ ــﺎن ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﻧظ ـ ــر اﻟﺟﻣﯾ ـ ــﻊ زﻋﯾﻣ ـ ــﺎ وطﻧﯾ ـ ــﺎ وﻗﺎﺋ ـ ــدا ﻣﺟﺎﻫ ـ ــدا ،اﺳ ـ ــﺗﺎذا ﻟﺟﯾ ـ ــل
ﻣـ ـ ــن اﻷﺳـ ـ ــﺎﺗذة ،وﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﯾﺎ ﻧﺎﺑﻐـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ ادارة ﺷـ ـ ــؤون اﻟـ ـ ــﺑﻼد ،رﺟـ ـ ــل دوﻟـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻣﺗﯾـ ـ ــﺎز ،ﻛﺎﺗـ ـ ــب
وﻣﻔﻛـ ــر ﻧﺎﺿـ ــل ﺑـ ــﺎﻟﻘﻠم ،وﺑﻣـ ــﺎ أن اﻟﻘﻠ ـ ــم ﯾﺧـ ــط اﻟﻔﻛ ـ ـرة وﯾﻧﻘﻠﻬـ ــﺎ ﻣ ـ ــن اﻟﻌﻘـ ــل اﻟـ ــﻰ اﻟـ ــورق وﻣ ـ ــن
اﻟـ ــورق ﺗﻘﻔـ ــز اﻟﻔﻛـ ـ ـرة اﻟـ ــﻰ اﻟواﻗ ـ ــﻊ ،ﻓـ ــﺎن اﻟﻔﻛـ ـ ـرة ﺑﻘﻔزﺗﻬـ ــﺎ ﺗﻠ ـ ــك ﻟطﺎﻟﻣـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗوﺟـ ــﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ
وﺗﻘـ ــود اﻻﻣـ ــﺔ ،وﺑﺎﻟﺗـ ــﺎﻟﻲ ﻓـ ــﺎن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري ﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻣـ ــن أﺑـ ــرز رواد اﻟﻣﻘﺎوﻣـ ــﺔ اﻟﻔﻛرﯾـ ــﺔ
اﻟـ ـ ــذي ﻟـ ـ ــم ﯾﺗﺧﻠـ ـ ــف ﯾوﻣـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ــن ﻣﻠﺗﻘﯾـ ـ ــﺎت اﻟﻔﻛـ ـ ــر اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ ﻣﺷـ ـ ــﺎرﻛﺎ ﻣﺗـ ـ ــدﺧﻼ ﻣﺣﺎﺿ ـ ـ ـ ار ﻣﺣـ ـ ــذ ار
ان ﻣـ ــﺎ ﺗﻠﻘـ ــﺎﻩ ﻣﻬـ ــري ﻣـ ــن اﻟﺑﯾﺋـ ــﺔ واﻟﻣﺟﺗﻣـ ــﻊ ﺣﯾـ ــث ﻧﺷـ ــﺄ أول ﻣ ـ ـرة ﻗـ ــد ﺟﻬ ـ ـزاﻩ ﻟﺗﻠﻘـ ــﻲ ﻣـ ــﺎ
ﻫـ ـ ــو أﻛﺑـ ـ ــر ،واﻷﺣـ ـ ــداث اﻟﻘﺎدﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺳﺗﺷـ ـ ــﻬدﻫﺎ اﻟﻣﻧطﻘـ ـ ــﺔ ﺳﺗﺷـ ـ ــﻛل ﻣﻧﻌرﺟـ ـ ــﺎ ﺣﺎﺳـ ـ ــﻣﺎ ﻓـ ـ ــﻲ
ﻣﺳـ ــﺎر ﺣﯾﺎﺗـ ــﻪ اﻟﻔﻛـ ــري واﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ ،وﻫـ ــﻲ ﻧﻔﺳـ ــﻬﺎ اﻟﺗـ ــﻲ ﺳـ ــوف ﺗﺣـ ــدد ﺗوﺟﻬﺎﺗـ ــﻪ وﻣﺑﺎدﺋـ ــﻪ ﻓﯾﻣـ ــﺎ
ﺑﻌد.
ﺷ ـ ــﻬدت اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر اﻟﻣﻌﺎﺻـ ـ ـرة ﺧ ـ ــﻼل ﻓﺗـ ـ ـرة اﻻﺣ ـ ــﺗﻼل ارﺗﺑﺎط ـ ــﺎ وﺛﯾﻘ ـ ــﺎ ﺑ ـ ــﯾن اﻟﻣؤﺳﺳ ـ ــﺎت
اﻟدﯾﻧﯾـ ــﺔ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾـ ــﺔ واﻟﻧﺷـ ــﺎط اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ ،ﻣـ ــن ﻣﻧطﻠـ ــق أن ﻣﻌظـ ــم اﻟﻧﺧـ ــب اﻟﻣﺛﻘﻔـ ــﺔ ﺧـ ــﻼل ﻧﻔـ ــس
اﻟﻔﺗـ ـرة ﻛﺎﻧ ــت داﺋﻣ ــﺔ اﻟﺑﺣ ــث ﻋ ــن ﻧﺷ ــﺎطﺎت ﺗ ــﻧﻔس ﺑﻬ ــﺎ ﻋ ــن ﻣﻛﺑوﺗﺎﺗﻬ ــﺎ اﻟﻧﺿ ــﺎﻟﯾﺔ ،وﻣ ــن ﻫﻧ ــﺎ
ﺷ ـ ــﻛﻠت ﻣؤﺳﺳ ـ ــﺎت اﻟﺗﻌﻠ ـ ــﯾم ﻗﺎﻋـ ـ ــدة أﺳﺎﺳ ـ ــﯾﺔ أوﻟ ـ ــﻰ ﻣﺳ ـ ــؤوﻟﺔ ﻋـ ـ ــن إﻋ ـ ــداد اﻟﻌﺟ ـ ــﯾن اﻹﻧﺳـ ـ ــﺎﻧﻲ
اﻟﺑﻛ ــر اﻟﻣ ــﺗﻌﻠم اﻟ ــذي ﯾﻣﻠ ــك إﺳ ــﺗﻌداد اﻟﻌﺟ ــﯾن ﻟﺗﻘﺑ ــل ﻛ ــل ﺷ ــﻲء ﯾﺣﺗوﯾ ــﻪ ﻓـ ـﯾﻌﺟن ﺛ ــم ﯾﺧﺑ ــز ﺛ ــم
ﯾﻌـ ـ ــﺎد ﺧﺑـ ـ ـ ـزﻩ ﻣﺟـ ـ ــددا ،ﺑﯾﻧﻣ ـ ـ ــﺎ ﺷ ـ ـ ــﻛﻠت اﻟﻧﺷـ ـ ــﺎطﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ أﻓ ارﻧ ـ ـ ــﺎ ﺗﺣـ ـ ــدد اﺗﺟﺎﻫ ـ ـ ــﺎت ﻫ ـ ـ ــؤﻻء
اﻷﻓراد ﻣﺳﺗﻘﺑﻼ.
ﺗ ـ ــﺎﺑﻊ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻧﺷ ـ ــﺎطﻪ ﻓ ـ ــﻲ ﻣﺟ ـ ــﺎل اﻟﺗﻌﻠ ـ ــﯾم ﺧ ـ ــﻼل اﻟﻔﺗـ ـ ـرة اﻟﻣﻣﺗ ـ ــدة ﻣ ـ ــن 1938
إﻟـ ــﻰ ،1944ﺑﺟﺎﻧـ ــب ﺛﻠـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟرﻓـ ــﺎق أﻣﺛـ ــﺎل ﻣﺣﻣـ ــد طﯾ ـ ــروش ،اﻟﺷ ـ ـرﯾف ﻣزﯾـ ــﺎﻧﻲ ،رﺣ ـ ــﺎب
ﻣﺣﻣـ ـ ـ ــد ﺻـ ـ ـ ــﺎﻟﺢ وﻏﯾـ ـ ـ ــرﻫم) ،(1ﻟﺗظﻬـ ـ ـ ــر ﺧـ ـ ـ ــﻼل ذات اﻟﻔﺗ ـ ـ ـ ـرة اﻫﺗﻣﺎﻣﺎﺗـ ـ ـ ــﻪ ﺑﻧﺷـ ـ ـ ــﺎطﺎت اﻟﺣرﻛـ ـ ـ ــﺔ
اﻟوطﻧﯾـ ــﺔ وﻫـ ــﻲ ﺗﺣـ ــﺎول ﺗﺳ ـ ـرﯾب ﺗﻌﻠﯾﻣﺎﺗﻬـ ــﺎ وﻧﺷـ ــﺎطﺎﺗﻬﺎ ﻓـ ــﻲ ﺳ ـ ـرﯾﺔ وﺣـ ــذر ﻣﺗﻣﺎﺷـ ــﯾﺔ ﻓـ ــﻲ ذﻟـ ــك
1ﻣوﻣد ﺣﺳﯾن) ،ﻣﮭري ﯾﻘود ﻣﮭﻣﺔ ﺗدوﯾل اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ وﻧﻘﻠﮭﺎ اﻟﻰ اﻟرأي اﻟﻌﺎم اﻟدوﻟﻲ( ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة
ﯾوﻣﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر ،ع خ10 ،ﻣﺎرس ،2012ص.15
27
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
اﻧﺧـ ــرط ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ﺣـ ــزب اﻟﺷـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋـ ــري ﺳـ ــﻧﺔ (1)1942وﻫـ ــو ﯾﺑﻠـ ــﻎ ﻣـ ــن
اﻟﻌﻣـ ـ ــر ﺳـ ـ ــﺗﺔ ﻋﺷـ ـ ــر ﺳـ ـ ــﻧﺔ) ،(2وﻫﻧـ ـ ــﺎ داﻋﺑـ ـ ــت أﻧﺎﻣﻠـ ـ ــﻪ ﻟﻠﻣ ـ ـ ـرة اﻷوﻟـ ـ ــﻰ أوﺗـ ـ ــﺎر اﻵﻟـ ـ ــﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﺔ
اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ﺑﻛـ ــل ﻣـ ــﺎ ﻟﻠﻛﻠﻣـ ــﺔ ﻣـ ــن ﻣﻌﻧـ ــﻰ ﺑـ ــﺎﻟﻧظر ﻟﻠـ ــوزن اﻟ ـ ـذي ﯾﺣظـ ــﻰ ﺑـ ــﻪ ﺣـ ــزب اﻟﺷـ ــﻌب ﻓـ ــﻲ
اﻷوﺳـ ــﺎط اﻟﺟﻣﺎﻫﯾرﯾـ ــﺔ ،واﺳـ ــﺗطﺎع ﺧـ ــﻼل ﻣـ ــدة ﻗﺻـ ــﯾرة أن ﯾطـ ــور ذاﺗـ ــﻪ وﯾﻛـ ــون ﺷﺧﺻـ ــﯾﺗﻪ ﻣـ ــﺎ
ﯾﻔﺳ ـ ــر ﺗرﻗﯾ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﻲ ﺳ ـ ــﻠم اﻟﻣﺳ ـ ــؤوﻟﯾﺔ ﻟﯾﺻ ـ ــﺑﺢ ﻣﺳ ـ ــؤوﻻ ﻋ ـ ــن ﺧﻠﯾ ـ ــﺔ ﻛ ـ ــﺎن ﻣ ـ ــن ﺑ ـ ــﯾن أﻋﺿ ـ ــﺎﺋﻬﺎ
ﺻﺎﻟﺢ ﺑوﺑﻧﯾدر).(3
ﻏﯾـ ــر أن اﻟﺗﺳ ـ ــﺎؤل اﻟـ ــذي ﯾﺑﻘ ـ ــﻰ ﻗﺎﺋﻣـ ــﺎ ﻓ ـ ــﻲ ﻫـ ــذا اﻟﺳ ـ ــﯾﺎق ﻫـ ــو ﻛﯾ ـ ــف اﺳـ ــﺗطﺎع ﻋﺑ ـ ــد
اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد اﻻﻧﺧ ـ ـ ـراط ﻓـ ـ ــﻲ ﺣـ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﺳـ ـ ــن اﻟﻣﺑﻛ ـ ـ ـرة؟ وﻫـ ـ ــل ﻛﺎﻧـ ـ ــت
ﻗواﻧﯾن اﻟﺣزب ﺗﺳﻣﺢ ﺑذﻟك؟ وﻟﻣﺎذا ﺣزب اﻟﺷﻌب اﻟﺟزاﺋري دون ﻏﯾرﻩ ﻣن اﻷﺣزاب؟
)(4
ﻻﻟﺗﺣـ ـ ــﺎق ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺑﺣـ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ ان اﻹﺟﺎﺑـ ـ ــﺔ اﻟﻣوﺿـ ـ ــﻌﯾﺔ
ﺳ ـ ــن ﻣﺑﻛـ ـ ـرة ﻛﻣ ـ ــﺎ ذﻛرﻧ ـ ــﺎ إﻧﻣ ـ ــﺎ ﺗﺗﺷ ـ ــﻌب ﻓ ـ ــﻲ ﺛ ـ ــﻼث ﻣﺣ ـ ــﺎوﻻت ﻻﺳﺗﺣﺿ ـ ــﺎ ار اﻟﺣﻘﯾﻘ ـ ــﺔ ﻧﺑﯾﻧﻬ ـ ــﺎ
ﻛﺎﻵﺗﻲ:
أ :أن اﻧﺿـ ــﻣﺎم ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻟـ ــذات اﻟﺣـ ــزب إﻧﻣـ ــﺎ ﻫـ ــو ﻧﺗﯾﺟـ ــﺔ طﺑﯾﻌﯾـ ــﺔ ﺣﺗﻣﯾـ ــﺔ ﻻﻧﺿـ ــﻣﺎم ﻛـ ــل
ﻣ ـ ــن اﻟﻣوﻟ ـ ــود ﻣﻬ ـ ــري وﻋﺑ ـ ــد اﻟرﺣﻣ ـ ــﺎن ﺑ ـ ــن اﻟﻌﻘ ـ ــون ،ﻣ ـ ــن ﻣﻧطﻠ ـ ــق أن اﻷول ﻫ ـ ــو اﻷخ اﻷﻛﺑ ـ ــر
ﻟﻌﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد واﻟﺛ ـ ــﺎﻧﻲ ﻫ ـ ــو أﺳ ـ ــﺗﺎذﻩ وﻣﺑﻠ ـ ــور ﻓﻛ ـ ـ ـرﻩ اﻟﻧﺿ ـ ــﺎﻟﻲ وﻗ ـ ــد ﺳ ـ ــﺑﻘﻪ اﻻﺛﻧ ـ ــﺎن ﻓ ـ ــﻲ ﻫـ ـ ــذا
ـدﺑر أﻣـ ــر إﺷ ـ ـراك ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ذات اﻟﺣـ ــزب
اﻟﺳـ ــﺑﯾل ،وﻋﻠﯾـ ــﻪ ﯾﻣﻛـ ــن ﻟﻬﻣـ ــﺎ أن ﯾﻛوﻧـ ــﺎ ﻗـ ــد ﺗـ ـ ا
إﻧطﻼﻗﺎ ﻣن ﻣرﻛزﯾﻬﻣﺎ.
ب :أن ﻧﺳـ ـ ــﺑﺔ اﻟـ ـ ــوﻋﻲ واﻟﺗﺷـ ـ ــﺑﻊ اﻟﺛﻘـ ـ ــﺎﻓﻲ اﻟﺗـ ـ ــﻲ وﺻـ ـ ــل إﻟﯾﻬـ ـ ــﺎ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺧـ ـ ــﻼل ﻣﺳـ ـ ــﺎرﻩ
ج :ﺣﺳ ـ ـ ــب اﻟظ ـ ـ ــروف اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺧﺎﺻ ـ ـ ــﺔ ﺑﺣ ـ ـ ــزب اﻟﺷ ـ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋ ـ ـ ــري وﺑ ـ ـ ــﺎﻟرﺟوع ﻟﻛﺗ ـ ـ ــﺎب
اﻟﺣرﻛـ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ،ﯾـ ـ ــذﻛر اﻷﺳـ ـ ــﺗﺎذ أﺑـ ـ ــو اﻟﻘﺎﺳـ ـ ــم ﺳـ ـ ــﻌد اﷲ أن ﺣﻣﻠـ ـ ــﺔ اﻻﻋﺗﻘـ ـ ــﺎﻻت
اﻟﺗـ ـ ــﻲ طﺎﻟـ ـ ــت زﻋﻣـ ـ ــﺎء ﺣـ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــري ﻣﻧـ ـ ــذ 1939ﻗـ ـ ــد ﺣﻣﻠـ ـ ــت ﻣﻌﻬـ ـ ــﺎ ردود ﻓﻌـ ـ ــل
ﺳـ ـ ـرﯾﻌﺔ ﺗﻣﺛﻠـ ـ ـت ﻓ ـ ــﻲ إﻧﺷ ـ ــﺎء إدارة ﺟدﯾ ـ ــدة ﻟﻠﺣ ـ ــزب ،ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻋﺗﺑ ـ ــﺎر أن اﻟزﻋﻣ ـ ــﺎء اﻟﺑ ـ ــﺎرزﯾن إﻣ ـ ــﺎ
ﻻ ﯾﺳ ـ ــﺗطﯾﻌون اﻟﻘﯾ ـ ــﺎم ﺑﻧﺷ ـ ــﺎطﺎﺗﻬم اﻟﻌﺎدﯾـ ـ ـﺔ ﺑﺳ ـ ــﺑب ﻋرﻗﻠ ـ ــﺔ اﻟﺷ ـ ــرطﺔ وﻣﺗﺎﺑﻌﺗﻬ ـ ــﺎ أو ﻷﻧﻬ ـ ــم ﻓ ـ ــﻲ
اﻟﺳ ـ ــﺟون واﻟﻣﻧـ ـ ــﺎﻓﻲ و ﻋﻠـ ـ ــﻰ إﺛرﻫـ ـ ــﺎ ﺷـ ـ ــرع اﻟﺣ ـ ــزب ﺑدﻋﺎﯾـ ـ ــﺔ واﺳـ ـ ــﻌﺔ وﺳـ ـ ــط اﻟﺟﻧـ ـ ــود واﻷﻫـ ـ ــﺎﻟﻲ
واﻟﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾن اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــذي إﻧﺟـ ــر ﻋﻧـ ــﻪ ظﻬ ـ ـور أﺳـ ــﻣﺎء ﺟدﯾـ ــدة أﺷـ ــﻬرﻫﺎ أﺣﻣـ ــد ﺑـ ــودة واﻟـ ــدﻛﺗور
أﻣ ـ ــﺎ ﺑﺧﺻ ـ ــوص اﻟﻘـ ـ ـواﻧﯾن اﻟداﺧﻠﯾ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻ ـ ــﺔ ﺑ ـ ــﺎﻟﺣزب وﻣ ـ ــﺎ إن ﻛﺎﻧ ـ ــت ﻫ ـ ــذﻩ اﻷﺧﯾـ ـ ـرة ﺗﺳ ـ ــﻣﺢ
ﺑﺎﻧﺿ ـ ــﻣﺎم ﻣ ـ ــن ﻫ ـ ــم ﻓـ ـ ــﻲ ﺳ ـ ــن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ،ﻓﺈﻧ ـ ــﻪ وﺑ ـ ــﺎﻟرﺟوع ﻟﻛﺗـ ـ ــﺎب اﺑ ـ ــن اﻟﻌﻘ ـ ــون اﻟﻛﻔـ ـ ــﺎح
1أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ ،اﻟﺣرﻛﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ،ج ،3ط ،2دار اﻟﻐرب اﻻﺳﻼﻣﻲ ،ﺑﯾروت ،1992 ،ص.182
29
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
اﻟﻘ ـ ـ ــوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ــن ﺧ ـ ـ ــﻼل ﻣ ـ ـ ــذﻛرات ﻣﻌﺎﺻ ـ ـ ــر ﻓـ ـ ـ ـﺈن ﻫ ـ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ـ ــر ﯾؤﻛ ـ ـ ــد أن ﻋﻣﻠﯾ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺗﺟﻧﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ﺣـ ــزب اﻟﺷـ ــﻌب ﻛﺎﻧـ ــت ﺗﺗﻣﺣـ ــور أﺳﺎﺳـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﺷـ ــروط أوردﻫـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ
" اﻹﯾﻣــــﺎن ،اﻷﻣﺎﻧــــﺔ ،اﻟﺷــــﺟﺎﻋﺔ ،اﻟﻧﺷــــﺎط ،اﻟﺛﺑــــﺎت واﻟﻘــــدرة اﻟذاﺗﯾــــﺔ ")(1ﺑﯾﻧﻣـ ــﺎ ﯾؤﻛـ ــد ﻋﻠـ ــﻲ
ﻛ ـ ــﺎﻓﻲ ﻣ ـ ــن ﺟﻬﺗ ـ ــﻪ أن اﻻﻟﺗﺣ ـ ــﺎق ﺑﺣ ـ ــزب اﻟﺷ ـ ــﻌب ﻛ ـ ــﺎن ﯾﺗطﻠ ـ ــب اﺧﺗﺑ ـ ــﺎ ار أوﻟﯾ ـ ــﺎ ﻏﯾ ـ ــر ﻣﺣ ـ ــدد
و أﯾ ــﺎ ﻛ ــﺎن اﻻﺧﺗﺑ ــﺎر اﻟ ــذي ﺗﻌ ــرض ﻟ ــﻪ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد إﻻ أﻧ ــﻪ ﻓ ــﻲ اﻟﺣﻘﯾﻘ ــﺔ ﯾﺣﺳ ــن اﺳـ ــﺗﻐﻼل
ﻣﺛ ــل ﻫ ــذﻩ اﻟﻔ ــرص اﻟﺗ ــﻲ ﻻ ﯾﻘ ــذﻓﻬﺎ اﻟﺗ ــﺎرﯾﺦ إﻻ ﻧ ــﺎد ار ﻓوﺿ ــﻊ ﺑ ــذﻟك اﻟﻘ ــدم اﻷوﻟ ــﻰ ﻓ ــﻲ طرﯾ ــق
وﻛﻣﺣﺎوﻟ ـ ــﺔ اﺳﺗﻘﺻ ـ ــﺎء ﻋ ـ ــن ﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ اﻟﺣ ـ ــزب دون ﻏﯾـ ـ ـرﻩ ﻣ ـ ــن اﻷﺣـ ـ ـزاب ،ﻓﻬﻧ ـ ــﺎ ﺗﺟ ـ ــدر
اﻹﺷ ـ ــﺎرة إﻟ ـ ــﻰ أن ﻣﻧطﻘ ـ ــﺔ اﻟﺷ ـ ــرق اﻟﺟ ازﺋ ـ ــري ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗﺷ ـ ــﻬد ﻧﺷ ـ ــﺎطﺎ ﺳﯾﺎﺳ ـ ــﻲ ﻣﻛﺛﻔ ـ ــﺎ ﻻ ﯾﺧﺗﻠ ـ ــف
ﻋـ ـ ــن ذﻟـ ـ ــك اﻟـ ـ ــذي ﯾﻣـ ـ ــﺎرس ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻌﺎﺻـ ـ ــﻣﺔ أو ﻏﯾرﻫـ ـ ــﺎ ،ﻓـ ـ ــﺈﻟﻰ ﺟﺎﻧـ ـ ــب ﺣـ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب ﻛﺎﻧـ ـ ــت
ﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻠﻣـ ـ ــﺎء ﺗﻣـ ـ ــﺎرس ﻫﻧـ ـ ــﺎك اﻟـ ـ ــدور اﻟﻣﻧـ ـ ــوط ﺑﻬـ ـ ــﺎ وﻫـ ـ ــﻲ ﺗﺣـ ـ ــﺎول إﻧﻘـ ـ ــﺎذ ﻣﻌ ـ ـ ـﺎﻟم اﻟﻬوﯾـ ـ ــﺔ
إﻻ أن ﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻠﻣـ ـ ــﺎء ﺧـ ـ ــﻼل ﻓﺗ ـ ـ ـرة اﻟﺣـ ـ ــرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺗﻣـ ـ ــر ﺑﻔﺗ ـ ـ ـرة
)(3
اﻷﻣـ ــر ﻻﺳـ ــﺗﻘرار ﺑﻌـ ــد اﻧﺗﻘـ ــﺎل اﻟﻌﻼﻣـ ــﺔ اﻟﺷـ ــﯾﺦ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﺑـ ــن ﺑـ ــﺎدﯾس إﻟـ ــﻰ ﺟ ـ ـوار رﺑـ ــﻪ
1ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن ﺑن اﺑراھﯾم ﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ب ط ،اﻟﻣؤﺳﺳﺔ
اﻟوطﻧﯾﺔ ﻟﻠﻔﻧون اﻟﻣطﺑﻌﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر ،2008 ،ص.25
2ﻣذﻛرات اﻟرﺋﯾس ﻋﻠﻲ ﻛﺎﻓﻲ ،ﻣن اﻟﻣﻧﺎﺿل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ اﻟﻰ اﻟﻘﺎﺋد اﻟﻌﺳﻛري ،ب ط ،دار اﻟﻘﺻﺑﺔ ﻟﻠﻧﺷر،اﻟﺟزاﺋر،
دت،ص.22
3أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ ،أﺑﺣﺎث وآراء ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺟزاﺋر،ج ،4ط ،1دار اﻟﻐرب اﻻﺳﻼﻣﻲ ،1996 ،ﺑﯾروت ،ص.146
30
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
اﻟ ــذي أﺛ ــر ﻗﻠ ــﯾﻼ ﻋﻠ ــﻰ ﻧﺷ ــﺎطﻬﺎ ،وﯾـ ـذﻛر ﻧﺎﺻ ــر ﺟ ــﺎﺑﻲ ﻓ ــﻲ ذات اﻟﺳ ــﯾﺎق أﻧ ــﻪ "وﺑــــﺎﻟرﻏم ﻣــــن
أ ن ﺑﻠدﯾـــــﺔ وادي اﻟزﻧـــــﺎﺗﻲ ﻛﺎﻧـــــت ﻗرﯾﺑـــــﺔ ﺟـــــدا ﻛوﺳـــــط اﺟﺗﻣـــــﺎﻋﻲ وﺛﻘـــــﺎﻓﻲ ﻣـــــن ﺟﻣﻌﯾـــــﺔ
اﻟﻌﻠﻣــــﺎء اﻟﻣﺳــــﻠﻣﯾن إﻻ أن اﻟﺟﻣﻌﯾــــﺔ ﻓﺷــــﻠت ﻓــــﻲ ﺗﻛــــوﯾن ﻓــــرع ﻟﻬــــﺎ ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧــــﺔ ﺟــــراء ﻗــــوة
ﺣـــزب اﻟﺷـــﻌب وﻣﻧﺎﺿـــﻠﯾﻪ ﻣـــن أﺑﻧـــﺎء اﻟﻣدﯾﻧـــﺔ") ،(1وﻋﻠﯾ ــﻪ ﻻﻗ ــﻰ اﻓﺗﺗـ ـﺎح ﻓ ــرع ﺣ ــزب اﻟﺷ ــﻌب
اﻟﺟزاﺋري إﻗﺑﺎﻻ ﻛﺑﯾ ار ﻣن اﻟﻧﺧب اﻟﻣﺗﻌﻠﻣﺔ واﻟﻣﺛﻘﻔﺔ اﻟﺗﻲ ﺳﺎرﻋت ﻟﻼﻧﺧراط ﻓﯾﻪ.
وﯾـ ـ ــذﻫب اﻟﺳـ ـ ــﯾد ﺳـ ـ ــﻬﯾل ﻣﻬـ ـ ــري ﻟﻠﻘـ ـ ــول ﺑﺧﺻـ ـ ــوص ﻗﺿـ ـ ــﯾﺔ اﻧﺿـ ـ ــﻣﺎم واﻟـ ـ ــدﻩ ﻟﺣـ ـ ــزب
اﻟﺷ ــﻌب " :ﻫﻧـــﺎك أﻣـــور ﻛﺛﯾـــرة ﯾﻌرﻓﻬـــﺎ اﻟﻣؤرﺧـــون ﻋـــن واﻟـــدي وأﻧـــﺎ أﺟﻬﻠﻬـــﺎ ،ﺑﺎﻟﻧﺳـــﺑﺔ ﻟـــﻲ
ﻫـــو ﻟـــم ﺻـــﻐﯾر ﻋﻧـــدﻣﺎ اﻧﺿـــم ﻟﻠﺣـــزب ﻓـــﻲ ﺳـــن ﻣﺑﻛـــرة ،ﻛﻣـــﺎ أن ﻫـــذا ﻻﯾﻌﻧـــﻲ أﻧـــﻪ أﺻـــﺑﺢ
ﻗﯾﺎدﯾـــﺎ ،ﺑـــل اﻛﺗﺳـــب اﻟﻌﺿـــوﯾﺔ ،ﻛـــﺎن اﻫﺗﻣﺎﻣـــﻪ ﻣﺛـــل اﻫﺗﻣـــﺎم ﺟﯾﻠـــﻪ ،ﺳـــﻧﻪ ﻟـــم ﯾﻛـــن ﻋﺎﺋﻘـــﺎ
)(2
ﻓﻲ اﻧﺿﻣﺎﻣﻪ ﻟﻠﺣزب ﺧﺎﺻﺔ وأن ﺗﻌﻠﻣﻪ ﻣﻧﺢ ﻟﻪ اﻟﻔرﺻﺔ"
ﺗﻛﺗﺳ ـ ـ ـ ــﻲ أﺣـ ـ ـ ـ ــداث ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎي 1945أﻫﻣﯾ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ـ ـ ــﺎرزة ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗ ـ ـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺣرﻛـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ــﺔ ،ﻏﯾـ ـ ــر أن اﻟﺣ ـ ــدﯾث ﺧـ ـ ــﻼل ﻫ ـ ــذا اﻟﺟـ ـ ــزء ﻣـ ـ ــن اﻟﺑﺣ ـ ــث ﻟـ ـ ــن ﯾﺧ ـ ــص أﺣـ ـ ــداث اﻟﯾـ ـ ــوم
اﻟﺛـ ـ ــﺎﻣن ﻛﻣـ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ــن ﯾﺧـ ـ ــص ﻣﻧـ ـ ــﺎطق )ﺳـ ـ ــطﯾف ،ﻗﺎﻟﻣـ ـ ــﺔ وﺧ ارطـ ـ ــﺔ ،(...ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﻣ ـ ـ ـرة ﺳـ ـ ــﻧﺧص
ﺑﺎﻟﺣ ـ ــدﯾث ﺑﻠدﯾ ـ ــﺔ وادي اﻟزﻧ ـ ــﺎﺗﻲ وﻫ ـ ــﻲ ﺗﺣ ـ ــﺎول ﻣ ـ ــﺎ أﻣﻛ ـ ــن اﺣﺗـ ـ ـواء أزﻣ ـ ــﺔ ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗﻬ ـ ــدد ﺑﺎﻟ ـ ــدﻣﺎء
ﻓﺑ ـ ــﺎﻟرﺟوع ﺧط ـ ــوة اﻟ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــوراء ﻣ ـ ــن ﺗ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﯾ ـ ــوم اﻟﺛ ـ ــﺎﻣن وﻟﻧﻘ ـ ــل ﺗﺣدﯾ ـ ــدا أﺳ ـ ــﺑوع ،ﯾ ـ ــذﻛر ﺑ ـ ــن
1ﻧﺎﺻر ﺟﺎﺑﻲ) ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري وزﯾر اﻻﻋﻼم واﻟﺛﻘﺎﻓﺔ ،(1980 -1979ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
2
ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﮭﯾل ﻣﮭري ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
31
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﺑﺿ ـ ــرورة اﻟﺗﺣ ـ ــرك ﻟﺗﻧظ ـ ــﯾم ﻣظ ـ ــﺎﻫ ارت ﺳ ـ ــﻠﻣﯾﺔ وﻫﺎدﺋ ـ ــﺔ ﺣﯾ ـ ــث ﯾﻘ ـ ــول ..." :ﻟﻣـــــﺎ وردت أواﻣـــــر
اﻟﺣرﻛـــﺔ ﻋﻠﯾﻧـــﺎ ﺑـــوادي اﻟزﻧـــﺎﺗﻲ ذﻫﺑﻧـــﺎ ﻟـــرﺋﯾس اﻟﺑﻠدﯾـــﺔ ﻟﻠﺣﺻـــول ﻋﻠـــﻰ رﺧﺻـــﺔ وﺑﻌـــد أﺧـــذ
ورد وﻣﺟﻣوﻋــــﺔ ﻣــــن اﻹ ﺟــــراءات اﺳــــﺗﻘر اﻷﻣــــر ﻋﻠــــﻰ إﻧﺷــــﺎء ﻟﺟﻧــــﺔ ﻣــــن ﻧــــواب وأﻋﯾــــﺎن
اﻟﺑﻠدﯾــــﺔ ﺗﺣــــرص ﻋﻠــــﻰ اﻟﻧظــــﺎم وﺗﻛــــون ﻣﺳــــؤوﻟﺔ ﻋــــن أي ﺣــــدث ﯾﺣــــدث" 1وﻫـ ــو اﻷﻣـ ــر
اﻟ ـ ــذي ﯾﻧﻔ ـ ــﻲ ﺑﺻ ـ ــورة واﺿ ـ ــﺣﺔ ﺗﻠ ـ ــك اﻹدﻋ ـ ــﺎءات اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺗﻘ ـ ــول ﺑﺑـ ـ ـراءة اﻟﺣرﻛ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن
ﺗﻧظﯾم اﻟﻣظﺎﻫرات.
إن ﻫـ ـ ــذا اﻟطـ ـ ــرح إو ن ﻛـ ـ ــﺎن ﻻ ﯾﻣـ ـ ــد ﺑﺻـ ـ ــﻠﺔ ﻟﻣوﺿـ ـ ــوع د ارﺳـ ـ ــﺗﻧﺎ اﻟﺧﺎﺻ ـ ـ ـﺔ ﺑﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ
ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد إﻻ أﻧﻪ ﻧﻘطﺔ ﺣﺳﺎﺳﺔ ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺛورﺗﻧﺎ ﻻ ﯾﻣﻛن إﻏﻔﺎﻟﻬﺎ أو ﺗﺟﺎﻫﻠﻬﺎ.
ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟﻌﻣ ـ ـ ــوم ﺑ ـ ـ ــدأت اﻟﻣظ ـ ـ ــﺎﻫرات ﯾ ـ ـ ــوم اﻟﻔ ـ ـ ــﺎﺗﺢ ﻣ ـ ـ ــن ﺷ ـ ـ ــﻬر ﻣ ـ ـ ــﺎي ﻋ ـ ـ ــﺎم ،1945
وﺑﯾﻧﻣ ـ ــﺎ ﻛ ـ ــﺎن اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــﻠون ﯾﻌﻣﻠ ـ ــون ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻗ ـ ــدم وﺳ ـ ــﺎق ﻷﺟ ـ ــل ﺻ ـ ــﻧﻊ اﻟﺣ ـ ــدث اﻧﺗﺷ ـ ــرت أﻧﺑ ـ ــﺎء
ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﺟـ ـ ـ ـوار ﺗﻔﯾ ـ ـ ــد ﺑوﺟ ـ ـ ــود ﺑﻌ ـ ـ ــض اﻷﺳ ـ ـ ــﻠﺣﺔ ﻓـ ـ ـ ـﻲ أﯾ ـ ـ ــدي ﺑﻌ ـ ـ ــض اﻟﻌﻧﺎﺻ ـ ـ ــر اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻗ ـ ـ ــررت
اﻻﻧﺿـ ـ ـ ــﻣﺎم ﻟﻠﻣظـ ـ ـ ــﺎﻫرات ،وﻫـ ـ ـ ــو اﻷﻣـ ـ ـ ــر اﻟـ ـ ـ ــذي ﺳـ ـ ـ ــﯾﺟﻌل اﻻدارة اﻟﻔرﻧﺳـ ـ ـ ــﯾﺔ ﺗﺗﺧـ ـ ـ ــذ إﺟ ـ ـ ـ ـراءات
ﻋﺳـ ــﻛرﯾﺔ ﺳـ ــرﯾﻌﺔ وﻣﻔﺎﺟﺋـ ــﺔ ﻻﺣﺗ ـ ـواء اﻟﻔوﺿـ ــﻰ ﻗﺑـ ــل وﻗوﻋﻬـ ــﺎ وﻟـ ــو ﺗطﻠـ ــب اﻷﻣـ ــر ﻣﺟـ ــزرة ﻓـ ــﻲ
ﺣـ ـ ــق ﺟﻣﯾـ ـ ــﻊ اﻟﺳـ ـ ــﻛﺎن ،ﻏﯾـ ـ ــر أﻧـ ـ ــﻪ وﺑﺣرﻛـ ـ ــﺔ ﺳ ـ ـ ـرﯾﻌﺔ ﻣـ ـ ــن ﻣﻧﺎﺿـ ـ ــﻠﻲ ﺣـ ـ ــزب اﻟﺷـ ـ ــﻌب وﻛﺑـ ـ ــﺎر
1ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر،ج ،2ط ،2ﻣﻧﺷورات اﻟﺳﺎﺋﺣﻲ ،اﻟﺟزاﺋر،
،2008ص.382
2ﻋﻠﻲ ﻛﺎﻓﻲ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.22
32
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﯾـ ـ ــذﻛر ﺑـ ـ ــن اﻟﻌﻘـ ـ ــون أن رﺋـ ـ ــﯾس اﻟـ ـ ــداﺋرة ﻧﺎﺋـ ـ ــب اﻟﻌﻣﺎﻟـ ـ ــﺔ وﻗـ ـ ــف ﺑﻛـ ـ ــل اﺣﺗ ـ ـ ـرام ﺷـ ـ ــﺎﻛ ار
اﻟﻣﺳ ـ ــؤوﻟﯾن وﺧﺎﺻ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــﻧﻬم اﻹﻣ ـ ــﺎم اﻟ ـ ــذي أﻟﻘ ـ ــﻰ ﻛﻠﻣ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺟﻣ ـ ــوع أﻋﺎﻧ ـ ــت اﻟﻘ ـ ــﺎﺋﻣﯾن ﻋﻠ ـ ــﻰ
اﻟﻧظ ـ ــﺎم وزرﻋ ـ ــت اﻟﻬ ـ ــدوء ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻧﻔ ـ ــوس) ،(1وأن ﻫ ـ ــذا اﻻﻣ ـ ــﺎم ﺗﺟﺳ ـ ــد ﻓ ـ ــﻲ ﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل
وﻟﻌ ـ ــل اﻟﻘ ـ ــﺎرئ ﻟﻣوﺿ ـ ــوع ﺑﺣﺛﻧ ـ ــﺎ ﯾﺗﻔﺎﺟ ـ ــﺄ ﺑ ـ ــﺎﻟطرح اﻟ ـ ــذي ﻗ ـ ــدﻣﻧﺎﻩ ﻓﯾﺗﺳ ـ ــﺎءل أﯾ ـ ــن ﻫ ـ ــو
ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣـ ــن ﻛـ ــل ﻫـ ــذا؟ إو ﻧﻧـ ــﺎ ﻧﺟﯾـ ــب ﻋـ ــن ﻫـ ــذا اﻟﺗﺳـ ــﺎؤل أﻧـ ــﻪ وﺑـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ــن ﻋـ ــدم وﺟـ ــود
أي وﺛﯾﻘ ـ ـ ــﺔ -ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺣ ـ ـ ــد ﻋﻠﻣﻧ ـ ـ ــﺎ -ﺗﻔﯾ ـ ـ ــد ﺑﻣﺷ ـ ـ ــﺎرﻛﺔ ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد اﻟﻔﻌﻠﯾ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺗﻧظ ـ ـ ــﯾم ﻫ ـ ـ ــذﻩ
اﻟﻣظـ ــﺎﻫرات ،إﻻ أن ﻋﺑـ ــد اﻟﻘـ ــﺎدر ﺑـ ــن اﻟﻣوﻟـ ــود ﻣﻬـ ــري ﯾؤﻛـ ــد ﺿـ ــﻠوع ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ ﺗﻧظـ ــﯾم ﻫـ ــذﻩ
اﻷﺣداث اﻟﺗﻲ ﻛﺎن ﯾﻘودﻫﺎ وﯾﺗﻘدﻣﻬﺎ أﺧوﻩ اﻟﺷﯾﺦ اﻟﻣوﻟود ﻓﻲ وادي اﻟزﻧﺎﺗﻲ).(2
وﺑﻌ ـ ــد ﺣـ ـ ـوادث ﻣ ـ ــﺎﯾو 1945ﻗ ـ ــرر ﺣ ـ ــزب اﻟﺷ ـ ــﻌب اﻟﺟ ازﺋ ـ ــري اﻟﺧ ـ ــروج ﻣ ـ ــن اﻟﻧﺿ ـ ــﺎل
اﻟﺳـ ــري اﻟـ ــﻰ اﻟﻧﺿـ ــﺎل اﻟﻌﻠﻧـ ــﻲ واﻟﺗرﺷـ ــﺢ ﻟﻼﻧﺗﺧﺎﺑـ ــﺎت وﻓـ ــﻲ ذات اﻻطـ ــﺎر اﺳـ ــﺗﻐل ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد
ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﻣﻧﺎﺳـ ـ ــﺑﺎت ﻟﻠدﻋﺎﯾـ ـ ــﺔ واﻟﻘـ ـ ــﺎء اﻟﺧطـ ـ ــب وﺣﺳـ ـ ــب ﺷـ ـ ــﻬﺎدة أﺣﻣـ ـ ــد اﻟﻬـ ـ ــﺎدي طﯾـ ـ ــروش ﻓـ ـ ــﺎن
ﻣﻬ ـ ــري أﻟﻘ ـ ــﻰ ﺧطﺎﺑ ـ ــﻪ اﻟﺷ ـ ــﻬﯾر ﻟﺻ ـ ــﺎﻟﺢ ﻣﻣﺛ ـ ــل ﺣرﻛ ـ ــﺔ اﻻﻧﺗﺻ ـ ــﺎر ﺑﺑﻠدﯾ ـ ــﺔ وادي اﻟزﻧ ـ ــﺎﺗﻲ ﺑ ـ ــن
ﻓـ ــﻲ أواﺧـ ــر ﻋـ ــﺎم 1947اﻟﺗﺣـ ــق ﻣﻬـ ــري ﻣـ ــﻊ ﺛﻠـ ــﺔ ﻣـ ــن رﻓـ ــﺎق اﻟد ارﺳـ ــﺔ أﻣﺛـ ــﺎل ﻋﻣـ ــﺎر
ﺷـ ــطﺎﯾﺑﻲ إﻟـ ــﻰ ﺗـ ــوﻧس ،ﻓـ ــﻲ إطـ ــﺎر اﻟﺑﻌﺛـ ــﺎت اﻟد ارﺳـ ــﯾﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ــت ﺗرﺳـ ــﻠﻬﺎ ﻣدرﺳـ ــﺔ اﻟﺗﻬـ ــذﯾب
ﻣ ــن أﺟ ــل ﺗﺣﺻ ــﯾل اﻟﻌﻠ ــم واﻟﻣﻌرﻓـ ــﺔ ﺑﺎﻟزﯾﺗوﻧ ــﺔ) ،(1وﻣ ــﻊ ﻫ ــذا ﻟـ ــم ﯾﻣﻧﻌـ ـﻪ ﻧﺷ ــﺎطﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣـ ـﻲ ﻓـ ــﻲ
)(2
ذات اﻟﻣؤﺳﺳ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن ﻣواﺻ ـ ــﻠﺔ اﻟﻧﺿ ـ ــﺎل اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﻲ ﻓ ـ ــﻲ إط ـ ــﺎر ﺻ ـ ــﻔوف اﻟﺣرﻛ ـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ـ ــﺔ
ﻓﻬ ـ ــﺎﻫﻲ اﻧﺗﺧﺎﺑ ـ ــﺎت ﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ اﻟطﻠﺑـ ـ ـﺔ اﻟﻣﺳـ ـ ــﻠﻣﯾن اﻟﺟ ازﺋـ ـ ـرﯾﯾن ﺗؤﻛـ ـ ــد ﻣواﻗ ـ ــف ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻓـ ـ ــﻲ
ﺗﻌﺗﺑـ ـ ــر اﻧﺗﺧﺎﺑـ ـ ــﺎت ﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ اﻟطﻠﺑـ ـ ــﺔ اﻟﺟ ازﺋ ـ ـ ـرﯾﯾن ﺗﻘﻠﯾـ ـ ــدا ﺳـ ـ ــﻧوﯾﺎ ﺗﺟدﯾـ ـ ــدﯾﺎ ﯾـ ـ ــﺗم ﺧﻼﻟﻬ ـ ـ ـﺎ
وﻓ ـ ـ ــق اﻟﻘ ـ ـ ــﺎﻧون اﻷﺳﺎﺳ ـ ـ ــﻲ اﺧﺗﯾ ـ ـ ــﺎر ﻗﺎﺋﻣ ـ ـ ــﺔ ﺗﺣ ـ ـ ــوي ﻣﺟﻣوﻋ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟطﻠﺑ ـ ـ ــﺔ ﯾﺗﻛﻔﻠ ـ ـ ــون ﺑ ـ ـ ــﺄﻣور
اﻟﺟﻣﻌﯾـ ـ ــﺔ ﺑﻌـ ـ ــد اﻧﺗﺧـ ـ ــﺎﺑﻬم ،وﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻫـ ـ ــذا اﻷﺳـ ـ ــﺎس ﺑـ ـ ــرزت إﻟـ ـ ــﻰ اﻟﺳـ ـ ــطﺢ ﻛﺗﻠﺗـ ـ ــﯾن ﻣﺗﺻـ ـ ــﺎرﻋﺗﯾن
ﻫﻣ ـ ـ ــﺎ ﻛﺗﻠ ـ ـ ــﺔ ﺟﻣﻌﯾ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌﻠﻣ ـ ـ ــﺎء اﻟﻣﺳ ـ ـ ــﻠﻣﯾن و ﻛﺗﻠ ـ ـ ــﺔ ﺣرﻛ ـ ـ ــﺔ اﻻﻧﺗﺻ ـ ـ ــﺎر ﻟﻠﺣرﯾ ـ ـ ــﺎت اﻟدﯾﻣﻘراطﯾ ـ ـ ــﺔ
إو ﺛـ ــر ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﺣ ـ ـوادث واﻻﺿـ ــطراﺑﺎت اﻟﺗـ ــﻲ ﺷـ ــﺎﺑت أﺟ ـ ـواء اﻟﺗﺣﺿـ ــﯾر ﻟﻼﻗﺗ ـ ـراع أﻗـ ــﯾم
ﻣﻛﺗـ ــب رﺳـ ــﻣﻲ ﯾﺷـ ــرف ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻌﻣﻠﯾـ ــﺔ ،ﻓﻣﻧظﻣـ ــﺎت ﻣﺛـ ــل ﻫـ ــذﻩ ﻻﺑـ ــد أن ﯾﺷـ ــرف ﻋﻠﯾﻬـ ــﺎ اﻟﺣـ ــزب
اﻟدﺳﺗوري اﻟﺗوﻧﺳﻲ).(3
1ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر ﺑن اﻟﻣوﻟود ﻣﮭري) ،ﺟواﻧب ﺧﻔﯾﺔ ﻣن ﺣﯾﺎة اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.16
2ﻧﻔﺳﮫ ،ص.16
3ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ط ،2010 ،3ص.382
34
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﺗـ ــم ﺗﻌﯾـ ــﯾن ﻟﺟﻧـ ــﺔ ﻣـ ــن ﻣﺷـ ــﯾﺧﺔ ﺟـ ــﺎﻣﻊ اﻟزﯾﺗوﻧـ ــﺔ ﻟﺗﺷـ ــرف ﺑﺻـ ــﻔﺔ ﻣﺑﺎﺷ ـ ـرة ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﺳـ ــﯾﯾر
ﻋﻣﻠﯾـ ــﺔ اﻻﻧﺗﺧـ ــﺎب ﺑـ ــدار اﻟطﻠﺑـ ــﺔ ﺑﻘرﯾـ ــﺔ اﻟﺑـ ــﺎي ،وﺣﺳـ ــب ﺷـ ــﻬﺎدة ﻣﺣﻣـ ــد اﻟﺻـ ــﺎﻟﺢ رﺣـ ــﺎب ﻓ ـ ـﺈن
دﻋـ ــوة اﻟﻌرﺑـ ــﻲ اﻟﺗﺑﺳـ ــﻲ رﺣﻣـ ــﻪ اﷲ اﻟـ ــذي أرﺳـ ــل ﻣـ ــن طـ ــرف ﺟﻣﻌﯾـ ــﺔ اﻟﻌﻠﻣـ ــﺎء ﻛﺎﻧـ ــت واﺿـ ــﺣﺔ
ﻟﻌرﻗﻠﺔ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣن ﺧﻼل دﻋوﺗﻪ اﻟﺻرﯾﺣﺔ ﻟﻠطﻼب ﺑﻌدم اﻟﺗﺻوﯾت ﻟﻪ).(1
وﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﻛـ ـ ـ ــل ﺣـ ـ ـ ــﺎل ﻛﺎﻧـ ـ ـ ــت ﻧﺗﯾﺟـ ـ ـ ــﺔ اﻻﻧﺗﺧﺎﺑـ ـ ـ ــﺎت ﻓـ ـ ـ ــوز ﺷـ ـ ـ ــﺑﺎب ﺣرﻛـ ـ ـ ــﺔ اﻻﻧﺗﺻـ ـ ـ ــﺎر
ﻟﻠﺣرﯾ ـ ــﺎت اﻟدﯾﻣﻘراطﯾ ـ ــﺔ ،وﺗ ـ ــم ﺗﻌﯾ ـ ــﯾن ﻣﺣﻣ ـ ــد اﻟطﯾ ـ ــب اﻟﻌﻠ ـ ــوي ﻧﺎﺋﺑ ـ ــﺎ ﻟﻠﻣﻛﺗ ـ ــب وﻣﺣﻣ ـ ــد ﻋﻣﯾ ـ ــﺎر
وﻣﺧﺗـ ـ ــﺎر ﻗﻠﯾـ ـ ــل ﻛﻌﺿـ ـ ــوﯾن وﻣﺣﻣـ ـ ــد ﻣرازﻗـ ـ ــﺔ رﺋﯾﺳـ ـ ــﺎ وﻋﻣـ ـ ــﺎر اﻟﻧﺟـ ـ ــﺎر ﻛﺎﺗﺑـ ـ ــﺎ ﻋﺎﻣـ ـ ــﺎ ،أﻣـ ـ ــﺎ ﻋﺑـ ـ ــد
وﯾﻣﻛـ ـ ــن اﻟﻘـ ـ ــول ان ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد إﺳـ ـ ــﺗطﺎع أن ﯾﺻـ ـ ــﻧﻊ ﻟﻧﻔﺳـ ـ ــﻪ ﻣﻛﺎﻧـ ـ ــﺔ ﺳـ ـ ــﺎﻣﯾﺔ ﺑـ ـ ــﯾن
ﺟﻣ ـ ــوع اﻟطﻠﺑ ـ ــﺔ وﺣﺗ ـ ــﻰ ﺑﻌ ـ ــض اﻷطـ ـ ـراف اﻟﺗوﻧﺳ ـ ــﯾﺔ ،وﻟﻌ ـ ــل ﻫ ـ ــذا ارﺟ ـ ــﻊ ﺑﺎﻟدرﺟ ـ ــﺔ اﻷوﻟ ـ ــﻰ إﻟ ـ ــﻰ
ﻣواﻗﻔ ـ ـ ــﻪ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﺗﺟﻣﻌ ـ ـ ــﺎت اﻟطﻼﺑﯾ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن ﺟﻬ ـ ـ ــﺔ وﻣوﻫﺑﺗ ـ ـ ــﻪ اﻟﺧطﺎﺑﯾ ـ ـ ــﺔ اﻻرﺗﺟﺎﻟﯾ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن ﺟﻬ ـ ـ ــﺔ
أﺧرى).(3
ﻓﻔ ـ ــﻲ ﺷ ـ ــﻬﺎدة ﻟﺷ ـ ــﯾﺦ اﻟﻣ ـ ــؤرﺧﯾن أﺑ ـ ــو اﻟﻘﺎﺳ ـ ــم ﺳ ـ ــﻌد اﷲ ﯾ ـ ــروي ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر ﺗﻔﺎﺻ ـ ــﯾل
رؤﯾﺗـ ـ ــﻪ ﻟﻌﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻓـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ــوﻧس ﺣﯾـ ـ ــث ﯾﻘـ ـ ــول" :رأﯾﺗــــــﻪ ذات ﻣــــــرة ﻓــــــﻲ ﻓــــــﺎﺗﺢ ﺳــــــﻧوات
اﻟﺧﻣﺳـــﯾﻧﺎت ﻣـــن اﻟﻘـــرن اﻟﻣﺎﺿـــﻲ ﯾﺧطـــب ﻓـــﻲ ﺟﻣـــﻊ ﻣـــن اﻟطﻠﺑـــﺔ اﻟﺟزاﺋـــرﯾﯾن ﺑﺗـــوﻧس...
1ﻧﻔﺳﮫ ،ص.382
2ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ط ،2010 ،3ص.382
3ﻋزﯾز طواھر) ،ﻣن ﻛﺎن وراء ھذه اﻟﺷﺧﺻﯾﺔ اﻟﻌظﯾﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﺣظﯾت ﺑﻛل اﻻﺣﺗرام( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.14
35
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
وﻗــــد ﻛــــﺎن ...ﺷــــﺎﺑﺎ طوﯾــــل اﻟﻘﺎﻣــــﺔ ﻧﺣﯾــــف اﻟﺟﺳــــم ذرب اﻟﻠﺳــــﺎن ﺷــــﺟﺎع اﻟﻘﻠــــب ،ﻛــــﺎن ﻗــــد
ﻣ ـ ـ ــﺎرس ﻋﺑـ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﺗﻌﻠﯾﻣـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺗ ـ ـ ــوﻧس ﺑﺻـ ـ ـ ــﻔﺔ ﺣـ ـ ـ ـرة ،اﻷﻣـ ـ ـ ــر اﻟ ـ ـ ــذي ﺳـ ـ ـ ــﻬل ﻟـ ـ ـ ــﻪ
اﻻﻧﻘطـ ــﺎع ﻋـ ــن اﻟد ارﺳـ ــﺔ واﻟﻌـ ــودة ﻟﻠﺟ ازﺋـ ــر ﻟﻠﻘﯾـ ــﺎم ﺑﻧﺷـ ــﺎطﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﺔ داﺧـ ــل ﻫﯾﺎﻛـ ــل اﻟﺣرﻛ ـ ـﺔ
اﻟوطﻧﯾ ـ ــﺔ وﻣؤﺳﺳ ـ ــﺎﺗﻬﺎ ،ﻓﻔ ـ ــﻲ ﻋ ـ ــﺎم 1948ﻋ ـ ــﺎد ﻟﻠﺟ ازﺋ ـ ــر ﻣ ـ ــن أﺟ ـ ــل ﺗﺣﻣ ـ ــل ﻣﺳ ـ ــؤوﻟﯾﺎت داﺋـ ـ ـرة
)(2
ﺣﯾـ ــث أﺳـ ــﻧد ﻟـ ــﻪ اﻟﺣـ ــزب ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــطﯾف وﻫﻧـ ــﺎ ﺗﻌـ ــرف ﻟﻠﻣ ـ ـرة اﻷوﻟـ ــﻰ ﻋﻠـ ــﻰ ﻋﺑـ ــﺎن رﻣﺿـ ــﺎن
اﻟﺣـ ـ ــزب رﺋﺎﺳـ ـ ــﺔ داﺋ ـ ـ ـرة ﺣزﺑﯾـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـذات اﻟوﻻﯾـ ـ ــﺔ ،و ﻋﺑـ ـ ــﺎن ﺑـ ـ ــدورﻩ ﻋرﻓـ ـ ــﻪ ﺑﺑوﺿـ ـ ــﯾﺎف اﻟﻣﻛﻠـ ـ ــف
ﻓ ـ ــﻲ ﻋ ـ ــﺎم 1951ﻋ ـ ــﺎد ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد اﻟ ـ ــﻰ ﺗ ـ ــوﻧس ﻓ ـ ــﻲ وﻗ ـ ــت ﻛﺎﻧ ـ ــت ﻓﯾ ـ ــﻪ اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ
اﻟﺗوﻧﺳـ ــﯾﺔ ﻓـ ــﻲ أﺷـ ــد اﻟﺣﺎﺟـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ رﺟـ ــﺎل ﯾﺷـ ــدون ﻋﻠـ ــﻰ أﯾـ ــدﯾﻬﺎ ﻟﻧﻘـ ــل أﺣـ ــداﺛﻬﺎ ﻟﻣﻧظﻣـ ــﺔ اﻷﻣـ ــم
اﻟﻣﺗﺣـ ـ ــدة واﻟ ـ ـ ـرأي اﻟﻌـ ـ ــﺎم اﻟﻌـ ـ ــﺎﻟﻣﻲ ،وﻫﻧـ ـ ــﺎ أظﻬـ ـ ــر ﻣﻬـ ـ ــري ﻧﺷـ ـ ــﺎطﺎ ﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﯾﺎ ﺣﻣﺎﺳـ ـ ــﯾﺎ ﺑﻌـ ـ ــد أن
طﻠﺑـ ــت ﻣﻧـ ــﻪ ﺑﻌـ ــض اﻷط ـ ـراف اﻟﺗوﻧﺳـ ــﯾﺔ ﻧﻘـ ــل ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻷوراق اﻟﺳ ـ ـرﯾﺔ ﻣـ ــن ﺗـ ــوﻧس إﻟـ ــﻰ
ﻋـ ــرض ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﻟﻔﻛـ ـ ـرة ﻋﻠـ ــﻰ ﺑﻌ ـ ــض رﻓﺎﻗـ ــﻪ اﻟﻣﺧﻠﺻ ـ ــﯾن وﻋﻠـ ــﻰ أرﺳ ـ ــﻬم ﻋﻣ ـ ــﺎر
ﺷـ ــطﺎﯾﺑﻲ وﻋﻠ ـ ـﻲ ﻛـ ــﺎﻓﻲ ،ﻟﯾﺑـ ــدأ ﺑﻌـ ــدﻫﺎ ﻓـ ــﻲ ﻋﻣﻠﯾـ ــﺔ اﻟﺗﻧﻔﯾـ ــذ ،ﺣﯾـ ــث ﺗـ ــم ﺗﻛﻠﯾـ ــف ﻋﻣـ ــﺎر ﺷـ ــطﺎﯾﺑﻲ
1اﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ) ،اﻟﻐﺎﺋب اﻟﺣﺎﺿر اﻷﺳﺗﺎذ ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.13
2ﻧﺎﺻر ﺟﺎﺑﻲ) ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري وزﯾر اﻻﻋﻼم واﻟﺛﻘﺎﻓﺔ ،(1980-1979ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
3ﻣوﻣد ﺣﺳﯾن) ،ﻣﮭري ﯾﻘود ﻣﮭﻣﺔ ﺗدوﯾل اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ وﻧﻘﻠﮭﺎ اﻟﻰ اﻟرأي اﻟﻌﺎم اﻟدوﻟﻲ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.15
36
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﺑﻣﻬﻣ ـ ــﺔ ﺷـ ـ ـراء أﻏﻠﻔ ـ ــﺔ ﻟﻠﻛﺗ ـ ــب ،ﻗ ـ ــﺎﻣوا ﻋﻠ ـ ــﻰ اﺛرﻫ ـ ــﺎ ﺑوﺿ ـ ــﻊ ﻣﺟﻣوﻋ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟوﺛ ـ ــﺎﺋق ﺑ ـ ــﯾن ﻛ ـ ــل
ﻛﺗـ ــﺎب وﻏـ ــﻼف ﻛﻧـ ــوع ﻣـ ــن ﻋﻣﻠﯾـ ــﺎت اﻟﺗﻣوﯾـ ــﻪ ﻟﻛـ ــﻲ ﺗﺣـ ــول دون ﺳـ ــﻘوطﻬﺎ ﻓـ ــﻲ أﯾـ ــدي ﺳـ ــﻠطﺎت
اﻻﺣﺗﻼل).(1
ﺗـ ــوﻟﻰ اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــل ﻋﻠـ ــﻲ ﻛـ ــﺎﻓﻲ ﻣﻬﻣـ ــﺔ ﻧﻘـ ــل اﻟﻛﺗـ ــب اﻟـ ــﻰ ﻗﺳـ ــﻧطﯾﻧﺔ ﺣﯾـ ــث ﺗـ ــم اﻹﺗﻔ ـ ـﺎق
ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻟﻘـ ـ ــﺎء ﯾﺟﻣﻌـ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﺳـ ـ ــﺎدة إﺑ ـ ـ ـراﻫﯾم ﻋ ـ ـ ـواطﻲ وﺳـ ـ ــﻠﯾم ارﺳـ ـ ــﻲ وأﺣﺳـ ـ ــن ﺑوﺟﻧﺎﻧـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ أﺣـ ـ ــد
اﻟﻣﻘـ ــﺎﻫﻲ ،وﻗـ ــد ﺗﻣـ ــت اﻟﻌﻣﻠﯾـ ــﺔ ﺑﻧﺟـ ــﺎح ﻟﯾﺗـ ــﺎﺑﻌوا ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺗﻬم اﻟـ ــدور اﻟﻣﻧـ ــوط ﺑﻬـ ــم ﻓـ ــﻲ إﯾﺻـ ــﺎﻟﻬﺎ
ﻟﻠﺟﻬﺎت اﻟﻣﻌﻧﯾﺔ.
إن اﻟﻣﻧظﻣ ـ ـ ـ ــﺎت اﻟطﻼﺑﯾ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗ ـ ـ ـ ــوﻧس وﺑ ـ ـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣ ـ ـ ـ ــن ﻣواﻓﻘ ـ ـ ـ ــﺔ اﻹدارة
اﻟﻔرﻧﺳ ـ ــﯾﺔ ﻧﻔﺳ ـ ــﻬﺎ ﻋﻠ ـ ــﻰ أداء ﻧﺷ ـ ــﺎطﺎﺗﻬﺎ إﻻ أﻧﻬ ـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ــت داﺋﻣ ـ ــﺔ اﻟﻣراﻗﺑ ـ ــﺔ ﻟﺗﺣرﻛ ـ ــﺎت أﻋﺿ ـ ــﺎﺋﻬﺎ
وﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾﻬﺎ ،ﻓﻔرﻧﺳـ ــﺎ داﺋﻣـ ــﺎ ﻛﺎﻧـ ــت ﺗرﯾـ ــد اﻟظﻬـ ــور ﻓـ ــﻲ اﻟواﺟﻬـ ــﺔ ﻛﺎﻟدوﻟـ ــﺔ اﻟﻣﺛﺎﻟﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﺗﺣﺗـ ــرم
ﺣرﯾـ ـ ــﺎت اﻹﻧﺳـ ـ ــﺎﻧﯾﺔ ﺑﯾﻧﻣـ ـ ــﺎ ﺗﺗـ ـ ــوﻟﻰ أﺟﻬ ـ ـ ـزة اﻻﺳـ ـ ــﺗﺧﺑﺎرات اﻷﻋﻣـ ـ ــﺎل اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ــن ﺷـ ـ ــﺄﻧﻬﺎ ﺣﻔـ ـ ــظ
وﻋﻠﯾـ ــﻪ ﺗـ ــم وﺿـ ــﻊ ﻣﻬـ ــري وﺛﻠـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾن اﻵﺧ ـ ـرﯾن ﺗﺣـ ــت ﻣﺟﻬـ ــر اﻟﻣﺗﺎﺑﻌـ ــﺔ،
وﺑﻌـ ـ ــد ان رأت ﻓـ ـ ــﻲ ﺗﺣرﻛﺎﺗـ ـ ــﻪ ﺧط ـ ـ ـ ار ﺑﻧـ ـ ــﺎءا ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﺗﻘـ ـ ــﺎرﯾر ﻣﻌﻣﻘـ ـ ــﺔ أﻋـ ـ ــدﺗﻬﺎ اﻷﺟﻬ ـ ـ ـزة اﻷﻣﻧﯾـ ـ ــﺔ
اﻟﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺔ ،ﺳ ـ ــﺎرﻋت إدارة اﻻﺣ ـ ــﺗﻼل إﻟ ـ ــﻰ إﺻ ـ ــدار ﻗـ ـ ـواﻧﯾن ﺗﺣ ـ ــد ﻣ ـ ــن ﺣرﯾ ـ ــﺔ اﻹﻋ ـ ــﻼم واﻟﺗﻧﻘ ـ ــل،
ﻓﺗﻘ ـ ــرر إﺑﻌ ـ ــﺎد ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد رﻓﻘ ـ ــﺔ ﻗﺎﺳ ـ ــم رزﯾ ـ ــق ،وﻗ ـ ــد ﺻ ـ ــدر ﻫ ـ ــذا اﻟﻘـ ـ ـرار ﻣﺗزاﻣﻧ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــﻊ ﻗـ ـ ـرار
1ﻧﻔﺳﮫ ﻣوﻣد ﺣﺳﯾن ) ،ﻣﮭري ﯾﻘود ﻣﮭﻣﺔ ﺗدوﯾل اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ وﻧﻘﻠﮭﺎ اﻟﻰ اﻟرأي اﻟﻌﺎم اﻟدوﻟﻲ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.15
37
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
)(1
وﻟﻺﺷـ ـ ــﺎرة ﻓـ ـ ــﺈن ﻫـ ـ ــذا اﻹﺑﻌـ ـ ــﺎد ﺗ ـ ـ ـزاﻣن ﻣـ ـ ــﻊ اﺿـ ـ ــطراب اﻷوﺿـ ـ ــﺎع ﻓـ ـ ــﻲ إﺑﻌـ ـ ــﺎد ﻋﻠـ ـ ــﻲ ﻛـ ـ ــﺎﻓﻲ
ﺗ ـ ــوﻧس ﺑﺳ ـ ــﺑب اﻏﺗﯾ ـ ــﺎل اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل ﻓرﺣ ـ ــﺎت ﺣﺷ ـ ــﺎد اﻟ ـ ــذي اﻋﺗﺑ ـ ــر ﺑداﯾ ـ ــﺔ اﻟﻌﻣـ ـ ـل اﻟﻣ ـ ــﻧظم ﺿ ـ ــد
اﻟوﺟود اﻟﻔرﻧﺳﻲ.
أﺷـ ـ ـرﻧﺎ ﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺎ ﻟﻔﻌﺎﻟﯾ ـ ــﺔ اﻟﺗﻌﻠ ـ ــﯾم اﻟﺣ ـ ــر اﻟ ـ ــذي ﺗﺣﺻـ ـ ـل ﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﺗ ـ ــوﻧس ﻓ ـ ــﻲ
ﺗﺳ ـ ــﻬﯾل ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ اﻻﻧﻘط ـ ــﺎع ﻋ ـ ــن اﻟد ارﺳ ـ ــﺔ واﻻﻧﺗﻘ ـ ــﺎل ﻟﻠﺟ ازﺋ ـ ــر ﺑ ـ ــﯾن اﻟﻔﯾﻧ ـ ــﺔ واﻷﺧ ـ ــرى وﺳ ـ ــﻧﺄﺗﻲ
ﺧ ـ ـ ــﻼل أﺣ ـ ـ ــد ﺗﻠ ـ ـ ــك اﻟﺳ ـ ـ ــﻔرﯾﺎت اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻛ ـ ـ ــﺎن ﯾط ـ ـ ــوف ﻓﯾﻬ ـ ـ ــﺎ ﻣﻬ ـ ـ ــري ﺑ ـ ـ ــﯾن اﻟﺟ ازﺋ ـ ـ ــر و
ﺗ ـ ـ ـوﻧس ،ﺗﻛﻔـ ـ ــل ﻋﺑـ ـ ــﺎن رﻣﺿـ ـ ــﺎن ﺑﻣﻬﻣـ ـ ــﺔ ﺗﻌرﯾـ ـ ــف ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺎت
اﻟﻔﺎﻋﻠـ ـ ـﺔ واﻟﻧﺷ ـ ــطﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻋ ـ ــداد اﻟﻌﻣ ـ ــل اﻟﻣﺳ ـ ــﻠﺢ ،ﻓ ـ ــدﺑر ﻟﻣﻬ ـ ــري وﺑوﺿ ـ ــﯾﺎف 2ﻟﻘ ـ ــﺎءا ﺟﻣﻌﻬﻣ ـ ــﺎ
ﺑﻣدﯾﻧـ ــﺔ ﺳـ ــطﯾف ﺧرﯾـ ــف) ،1949(3ﻋﻠـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ــﺎر أن ﻋﺑ ـ ــﺎن ﻛـ ــﺎن رﺋﯾﺳـ ــﺎ ﻟﻬـ ــذﻩ اﻟوﻻﯾـ ــﺔ ﺑﯾﻧﻣ ـ ــﺎ
ﻛـ ـ ــﺎن ﻣﻬـ ـ ــري رﺋﯾﺳـ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ــداﺋرة ﺑﻬـ ـ ــﺎ ،ﺛـ ـ ــم ﻋرﻓـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـرة أﺧـ ـ ــرى ﺑﺎﻟﺳـ ـ ــﻲ اﻟطﯾـ ـ ــب اﻟﻣﺳـ ـ ــؤول ﻋـ ـ ــن
اﻟﻣﻧظﻣـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ اﻟﺷـ ــرق اﻟﺟ ازﺋـ ــري ،ﻟﯾﺑـ ــدأ اﺛـ ــر ذﻟـ ــك اﻟﻌﻣـ ــل ﻣـ ــﻊ ﻫـ ــؤﻻء اﻷط ـ ـراف ﻓـ ــﻲ
اطـ ـ ــﺎر ﺗﻧﺳـ ـ ــﯾق ﻋﻣﻠﯾـ ـ ــﺔ ﺗﻧﺻـ ـ ــﯾب ﺧﻼﯾـ ـ ــﺎ اﻟﻣﻧظﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﺑوﻻﯾـ ـ ــﺔ ﺳـ ـ ــطﯾف ،وﻷﺟـ ـ ــل ﻫـ ـ ــذا
ﻋﻣـ ــل اﻟﺟﻣﯾـ ــﻊ ﻣـ ــﻊ ﺑﻌـ ــض ﻣـ ــدة ﻣـ ــن اﻟـ ــزﻣن ،ﺛـ ــم ﺗﻌـ ــرف ﺑدﯾـ ــدوش ﻣ ـ ـراد ﻓـ ــﻲ أﺣـ ــد اﺟﺗﻣﺎﻋـ ــﺎت
اﻟﻌﺎﺻﻣﺔ).(1
وﺑﻌ ـ ــد اﺑﻌ ـ ــﺎدﻩ ﻣ ـ ــن ﺗ ـ ــوﻧس ﻋ ـ ــﺎم 1952ﻗﺻ ـ ــد اﻟﻌﺎﺻ ـ ــﻣﺔ ﺣﯾ ـ ــث ﺗﻛﻔ ـ ــل اﻟﺣ ـ ــزب ﻓ ـ ــﻲ
ﺗـ ــدﺑﯾر ﻣﺳـ ــﻛن ﻣـ ــؤﺟر ﺑﺎﺳ ـ ــم ﻋﺑـ ــد اﻟرﺣﻣـ ــﺎن ﻛﯾـ ـ ـوان ﻓـ ــﻲ 14ﺷـ ــﺎرع ﻣ ـ ــﺎرﯾﻧﻐو MARENGO
ﺳـ ــﺎﺑﻘﺎ) ،(2وﻗـ ــد " ﻛﻠﻔﺗـــــﻪ ﻗﯾـــــﺎدة اﻟﺣـــــزب ﺑﻌﺿـــــوﯾﺔ ﻟﺟﻧـــــﺔ اﻟﺷـــــؤون اﻟﺛﻘﺎﻓﯾـــــﺔ ﻣـــــﻊ اﻟﺷـــــﯾﺦ
ﺷ ـ ـ ــﺎرك ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻫ ـ ـ ــذا اﻟﻣﺳ ـ ـ ــﻛن ﺑﺎﻹﺿ ـ ـ ــﺎﻓﺔ اﻟ ـ ـ ــﻰ ﺷ ـ ـ ــﺧص اﺳ ـ ـ ــﻣﻪ اﻟﺟﯾﻼﻟ ـ ـ ــﻲ
ﻣﺑـ ــﺎرك ﻣﺣﻣـ ــد ﺑوﺿـ ــﯾﺎف ،وﺣﺳـ ــب ﺷـ ــﻬﺎدة ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﺎن ﻫـ ــذا اﻟﻣﺳـ ــﻛن ﻛـ ــﺎن ﻋﺑـ ــﺎرة ﻋـ ــن
)(4
ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول) :ﻛﺎﻧـ ــت ﻫـ ــذﻩ اﻟﻠﻘـ ــﺎءات ﻣﻧﺎﺳـ ــﺑﺔ ﻣﻛﺗـ ــب ﻟﺑوﺿـ ــﯾﺎف ﯾﺗـ ــردد اﻟﯾـ ــﻪ ﻛـ ــل ﺻـ ــﺑﺎح
ﻟﻠﺣ ـ ــدﯾث ﺣ ـ ــول ﻣﺷ ـ ــﺎﻛل اﻟ ـ ــﺑﻼد واﻟﺣﺎﻟ ـ ــﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﯾﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر واﻟﻣﻐ ـ ــرب اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ واﻟﺣﺎﻟ ـ ــﺔ
اﻟداﺧﻠﯾ ـ ــﺔ ﻟﻠﺣ ـ ــزب...اﻧﺿ ـ ــم اﻟﯾﻧ ـ ــﺎ اﻷخ دﯾ ـ ــدوش 5ﻣـ ـ ـراد ﺑطﻠ ـ ــب ﻣ ـ ــن اﻷخ ﻣﺣﻣ ـ ــد ﺑوﺿ ـ ــﯾﺎف،
وﻋﻧـ ــدﻣﺎ ﻧﺿـ ــﺟت ﺑﻌـ ــض اﻷﻓﻛ ـ ـﺎر وﺻـ ــﻠﻧﺎ اﻟـ ــﻰ اﺗﺧـ ــﺎذ ﺑﻌـ ــض اﻟﻘ ـ ـ اررات ،أوﻟﻬـ ــﺎ ﺗﺷـ ــﻛﯾل ﻟﺟﻧـ ــﺔ
ﻣﺻـ ـ ــﻐرة ﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن أﻋﺿـ ـ ــﺎء اﻟﻣﻧظﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﺗﺗـ ـ ــوﻟﻰ اﻋـ ـ ــداد اﻟﻌﻣـ ـ ــل اﻟﻣﺳـ ـ ــﻠﺢ دون أن
ﺗﻧﺗظ ـ ــر اﻷﻣ ـ ــر ﻣ ـ ــن ﻗﯾ ـ ــﺎدة اﻟﺣ ـ ــزب...،6ﺗﻣﺗ ـ ــﯾن اﻟﻌﻣ ـ ــل اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﻲ وﺗرﺷ ـ ــﯾدﻩ ،وﺛﺎﻟ ـ ــث اﻟﻘـ ـ ـ اررات
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ،ﻣﺳﺄﻟﺔ اﻻﻧﺗﻘﺎل ﻟﻠﻛﻔﺎح اﻟﻣﺳﻠﺢ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.28
2وردة ﺑرﺑﺎش وﯾﺎﺳﻣﯾن دﺑوز ﺣدﯾد ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
3ﻧﺎﺻر ﺟﺎﺑﻲ) ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري وزﯾر اﻻﻋﻼم واﻟﺛﻘﺎﻓﺔ ،(1980-1979ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
4ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ،،ﻣﺳﺄﻟﺔ اﻻﻧﺗﻘﺎل ﻟﻠﻛﻔﺎح اﻟﻣﺳﻠﺢ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.28
5
دﯾدوش ﻣراد1927ـ،1955ﻣن اﻟرﻋﯾل اﻻول اﻟذي اﺷﻌل ﻓﺗﯾل اﻟﺛورة،اﻧﺧرط ﻓﻲ ﺣزب اﻟﺷﻌب اﻟﺟزاﺋري ﺳﻧﺔ 1943وﺳﺎھم ﻓﻲ ﺗﻛوﯾن اﻟﻣﻧظﻣﺔ
اﻟﺧﺎﺻﺔ وﺗﺣرﯾر ﺑﯾﺎن اول ﻧوﻓﻣﺑر ،ﻋﯾن ﻗﺎﺋد ﻟﻠﻣﻧطﻘﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ،اﺳﺗﺷﮭد ﯾوم 18ـ01ـ.1955ﻟﻠﻣزﯾد اﻧظر ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﺑوﻟﺻﻔﺻﺎف واﺧرون :اﻟﻣرﺟﻊ
اﻟﺳﺎﺑق
39
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﻫ ـ ــو ﺿ ـ ــرورة اﺧـ ـ ـراج اﻟﺣ ـ ــزب ﻣ ـ ــن ﻓ ـ ــﺦ اﻻﻧﺗﺧﺎﺑ ـ ــﺎت ،و ارﺑ ـ ــﻊ ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻣﺣ ـ ــﺎور ﻫ ـ ــو اﻟﺑ ـ ــدء ﻓ ـ ــﻲ
وﻛﺎﻧ ـ ــت ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻘـ ـ ـ اررات اﻷرﺿ ـ ــﯾﺔ اﻷوﻟ ـ ــﻰ ﻻﺷ ـ ــﻌﺎل اﻟﺛ ـ ــورة ،ﻓﻣ ـ ــن أﺟ ـ ــل ﺻ ـ ــﻧﻊ ﺛ ـ ــورة
ﻻ ﯾﺗطﻠ ـ ــب اﻷﻣـ ـ ــر ﺳـ ـ ــوى ﺗ ـ ــداول ﻓﻛ ـ ـ ـرة ﺷ ـ ـ ـرﯾطﺔ أن ﺗﻣﺳ ـ ــك ﺑﺑﻧﺎﺋﻬـ ـ ــﺎ ﺛـ ـ ــم ﺗﻌﻣ ـ ــل ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﺗـ ـ ــوﻓﯾر
اﻟﺷ ـ ــروط اﻟﻣﺎدﯾ ـ ــﺔ واﻟﻧﻔﺳ ـ ــﯾﺔ ﻛ ـ ــﻲ ﺗﻧﻔﺟ ـ ــر ،وﺑﻘـ ـ ـراءة ﻣﺗﻣﻌﻧ ـ ــﺔ وﻣﺗﻛ ـ ــررة ﻟﻠﻣﺣ ـ ــور اﻟ ارﺑ ـ ــﻊ ﯾﺗﺿ ـ ــﺢ
ﻟﻧـ ـ ــﺎ أن اﻟﻔﻛ ـ ـ ـرة ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺗﺧﺗﻣـ ـ ــر ﺣﻘـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻌﻘـ ـ ــول ﺧـ ـ ــﻼل ذﻟـ ـ ــك اﻟوﻗـ ـ ــت وﺑدﻓﻌـ ـ ــﺔ واﺣـ ـ ــدة ﻣـ ـ ــن
اﻷﻣﯾـ ــر اﻟﺧطـ ــﺎﺑﻲ ﺑـ ــدأ اﻟﺗﺣﺿـ ــﯾر اﻟﺟـ ــدي ﻟﻠﺧـ ــوض ﻓـ ــﻲ ﻫـ ــذﻩ اﻟﻣﺳـ ــﺄﻟﺔ وﺳـ ــﻧﺄﺗﻲ اﻟـ ــﻰ ﺗﻔﺎﺻـ ــﯾل
ذﻟك ﻻﺣﻘﺎ.
ﺑـ ـ ـ ــدأت اﻻﺗﺻـ ـ ـ ــﺎﻻت ﺑـ ـ ـ ــﺑﻌض اﻷط ـ ـ ـ ـراف ﻷﺟـ ـ ـ ــل اﻟﺑـ ـ ـ ــدء ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻋﻣﻠﯾـ ـ ـ ــﺔ اﺣﯾـ ـ ـ ــﺎء ﻫـ ـ ـ ــذﻩ
اﻟﻣﺷ ـ ــﺎرﯾﻊ ،وﻗ ـ ــد ﻛﻠ ـ ــف ﻣﻬ ـ ــري ﺑﺎﻟﺳ ـ ــﻔر اﻟ ـ ــﻰ ﺑﯾ ـ ــرن ﺑﺳوﯾﺳـ ـ ـ ار ورﺑ ـ ــط اﻻﺗﺻ ـ ــﺎل ﻣ ـ ــﻊ ﺑ ـ ــن ﺑﻠ ـ ــﺔ
2أﺣـ ــد ﻗـ ــدﻣﺎء اﻟﻣﻧظﻣـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ــﺔ اﻟـ ــذي أﻋطـ ــﻰ ﻣﺑﺎرﻛﺗـ ــﻪ ﻟﻠﻣﺷـ ــروع ﺑﻌـ ــد اﻋﻼﻣـ ــﻪ ﺑﻣﺧططـ ــﺎت
اﻷﺷﻬر اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ).(3
ﻛﻣ ـ ـ ــﺎ ﻛ ـ ـ ــﺎن ﻟﻌﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻟﻘ ـ ـ ــﺎء ﺟﻣﻌ ـ ـ ــﻪ رﻓﻘ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ــن ﺑوﻟﻌﯾ ـ ـ ــد ﺑﻛ ـ ـ ــرﯾم ﺑﻠﻘﺎﺳ ـ ـ ــم وﻋﻣ ـ ـ ــر
أوﻋﻣ ـ ـران ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول" :وﻣـ ــن اﻻدﻋـ ــﺎء اﻟﻘـ ــول ﺑﺄﻧﻧـ ــﺎ ﺗوﺻـ ــﻠﻧﺎ ﻓـ ــﻲ ﻧﻬﺎﯾـ ــﺔ اﻟﻠﻘـ ــﺎء اﻟـ ــﻰ ﻧﺗﯾﺟ ـ ــﺔ
ﻷن ﻛ ـ ـ ـ ـرﯾم و أوﻋﻣ ـ ـ ـ ـران ﻛﺎﻧـ ـ ـ ــﺎ ﻣﺗـ ـ ـ ــرددﯾن وﻟﻬـ ـ ـ ــذا ﻛـ ـ ـ ــﺎن ﻣـ ـ ـ ــن اﻟﻣﺳـ ـ ـ ــﺗﺣﯾل دﻋوﺗﻬﻣـ ـ ـ ــﺎ ...ﻷن
وﻓـ ـ ــﻲ أواﺧـ ـ ــر ﺻـ ـ ــﯾف 1953اﻗﺗرﺣـ ـ ــت ﻗﯾـ ـ ــﺎدة اﻟﺣـ ـ ــزب ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻛـ ـ ــل ﻣـ ـ ــن ﺑوﺿـ ـ ــﯾﺎف
ودﯾـ ــدوش ﺗـ ــوﻟﻲ ﻣﺳـ ــؤوﻟﯾﺎت ﻓـ ــﻲ ﺗﻧظـ ــﯾم ﻓﯾدراﻟﯾـ ــﺔ اﻟﺣـ ــزب ﻓـ ــﻲ ﻓرﻧﺳـ ــﺎ ،وﻗﺑـ ــل ﻣﻐـ ــﺎدرة دﯾـ ــدوش
أﻗ ـ ــدم ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر ﻋﻠ ـ ــﻰ رﺑ ـ ــط ﻣﻬ ـ ــري ﺑﻣﺳ ـ ــؤول اﻟﻌﺎﺻ ـ ــﻣﺔ زﺑﯾ ـ ــر ﺑ ـ ــو ﻋﺟ ـ ــﺎج ،ﺑﯾﻧﻣ ـ ــﺎ ﺗﻛﻔ ـ ــل
ﺑوﺿـ ــﯾﺎف ﺑﺗﻌرﯾﻔـ ــﻪ ﻋﻠـ ــﻰ ﻋﺑـ ــد اﻟﻣﺎﻟـ ــك رﻣﺿـ ــﺎن ﻣﺳـ ــؤول ﻣﻧطﻘـ ــﺔ اﻟﻐـ ــرب ،ﻛﻣـ ــﺎ ﺳـ ــﻠﻣﻪ ﻋﻧواﻧـ ــﺎ
ﻟﻼﻟﺗﺣـ ــﺎق ﺑـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ ﻓرﻧﺳـ ــﺎ وﻣﻔﺗـ ــﺎح ﺷـ ــﻔرة ﯾﺳـ ــﺗﻌﻣل ﻛوﺳـ ــﯾﻠﺔ ﺗﻌـ ــﺎرف ﺑـ ــﯾن ﻣﺳـ ــؤوﻟﻲ اﻟﺷـ ــﺑﻛﺔ)،(2
وﻓـ ـ ــﻲ ﻏﯾﺎﺑﻬﻣـ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ــﺎن ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺷـ ـ ــﺎﻫدا ﻋﻠـ ـ ــﻰ وﻗ ـ ـ ـوع ﺛـ ـ ــﻼث أﺣـ ـ ــداث ﻛﺑﯾ ـ ـ ـرة ﺗﻣﺛﻠـ ـ ــت ﻓـ ـ ــﻲ
اﻧﻌﻘـ ـ ـ ــﺎد ﻣ ـ ـ ـ ـؤﺗﻣر اﻟﺣـ ـ ـ ــزب أﻓرﯾـ ـ ـ ــل ،1953اﻧﻔﺟـ ـ ـ ــﺎر ﺑﺎﺗﻧـ ـ ـ ــﺔ ﺟوﯾﻠﯾـ ـ ـ ــﺔ ،1953اﻟﺧـ ـ ـ ــﻼف ﺑـ ـ ـ ــﯾن
ﻓﻔـ ــﻲ ﻣ ـ ــؤﺗﻣر اﻟﺣـ ــزب ﻣ ـ ــﺛﻼ اﻟـ ــذي رﻛ ـ ــز ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺗﺧﻠـ ــﻲ ﻋ ـ ــن ﺳﯾﺎﺳـ ــﺔ اﻟﻣﺷ ـ ــﺎرﻛﺔ ﻓ ـ ــﻲ
اﻻﻧﺗﺧﺎﺑـ ــﺎت اﻟﻣـ ــزورة ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ واﻟﻌﻣـ ــل ﻋﻠـ ــﻰ اﺣﯾـ ــﺎء اﻟﻣﻧظﻣـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ــﺔ ،ﺗﻛﻔـ ــل ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد
اﻟ ـ ــﻰ ﺟﺎﻧ ـ ــب ﻛ ـ ــل ﻣ ـ ــن ﺑ ـ ــن ﺑوﻟﻌﯾ ـ ــد وﺑ ـ ــن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﻣﺎﻟ ـ ــك رﻣﺿ ـ ــﺎن ﺑﻣﻬﻣ ـ ــﺔ ﺗﻧﺳ ـ ــﯾق اﻟﻌﻣ ـ ــل ﻗﺑ ـ ــل
اﻧﻌﻘ ــﺎد اﻟﻣ ــؤﺗﻣر وﺧ ــﻼل اﻧﻌﻘ ــﺎدﻩ ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول" :ﻗﺑﯾــــل اﻧﻌﻘــــﺎد اﻟﻣــــؤﺗﻣر ﺟﻣﻌﻧــــﻲ اﻷخ ﻣﺣﻣــــد
ﺑوﺿــــﯾﺎف ﺑــــﺎﻻﺧوﯾن ﻣﺻــــطﻔﻰ ﺑــــن ﺑوﻟﻌﯾــــد وﻋﺑــــد اﻟﻣﺎﻟــــك ﺑــــن رﻣﺿــــﺎن ،3وطﻠــــب ﻣﻧــــﺎ
ﺗﻧﺳــــﯾق اﻟﺣﻣﻠــــﺔ داﺧــــل اﻟﻣــــؤﺗﻣر ،اﻧﺗﻬــــﻰ اﻟﻣــــؤﺗﻣر ﺑﺎﺗﺧــــﺎذ ﺟﻣﻠــــﺔ ﻣــــن اﻟﻘــــ اررات أﻫﻣﻬــــﺎ
"اﻟﺑرﻛــــﺔ" اﻻﺳــــم اﻻﺻــــطﻼﺣﻲ اﻟــــذي أطﻠــــق ﻋﻠــــﻰ اﻟﻣﻧظﻣــــﺔ اﻟﻣﺳــــﻠﺣﺔ...ﺛــــم ﻗــــرار ﯾوﺟــــﻪ
وﯾﺑ ـ ــدو أن اﻟﻧﺷ ـ ــﺎط اﻟ ـ ــذي أظﻬـ ـ ـرﻩ ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ اﻧﺟ ـ ــﺎح ﻓﻌﺎﻟﯾ ـ ــﺎت ﻫ ـ ــذا اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر ،ﻗ ـ ــد
ﺗـ ــوج ﺑﺗﻌﯾﯾﻧـ ــﻪ ﻋﺿ ـ ـوا ﻓـ ــﻲ اﻟﻠﺟﻧـ ــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾـ ــﺔ ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول " :ﺑﻌـــــد ﻗراﺑـــــﺔ ﺷـــــﻬر ﻣـــــن اﻧﺗﻬـــــﺎء
اﻟﻣــــؤﺗﻣر ﺟــــﺎء ﺑــــن ﺧــــدة ﯾﺧﺑرﻧــــﻲ اﻧﻧــــﻲ ﻋﯾﻧــــت ﻋﺿــــوا ﻓــــﻲ اﻟﻠﺟﻧــــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾــــﺔ ﻓﻌﻠﻘــــت
ﺟـــواﺑﻲ ﻟﺑﺿـــﻌﺔ أﯾـــﺎم ،طﻠﺑـــت رأي ﺑوﺿـــﯾﺎف ...ﻓﻧﺻـــﺣﻧﻲ ﺑﺷـــدة ﺑﻘﺑـــول اﻟﻌـــرض وأردف
اﻟﻣرﻛزﯾــــﺔ ،ﻋﻠﻣــــت أول ﻣــــرة ﺑــــﺄن ﺑــــن ﺑوﻟﻌﯾــــد اﻟــــذي ﻛﺎﻧــــت ﺗﺟﻣﻌﻧــــﻲ ﺑــــﻪ ﻋﻼﻗــــﺔ
ود ﻣﺗﯾﻧــــﺔ ﻛــــﺎن ﻋﺿــــوا ﻓــــﻲ اﻟﻠﺟﻧــــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾــــﺔ ،وﻓــــﻲ ﺗﻠــــك اﻟظــــروف ﺗﻌﺗﺑــــر ﻣﺛــــل ﻫﺎﺗــــﻪ
وﺑﺧﺻ ـ ــوص اﻧﻔﺟـ ـ ــﺎر ﺑﺎﺗﻧـ ـ ــﺔ ﻓﻘﺑـ ـ ــل ﻋـ ـ ــرض اﻟ ـ ــدور اﻟـ ـ ــذي ﻟﻌﺑـ ـ ــﻪ ﻣﻬـ ـ ــري ﺧـ ـ ــﻼل ﻫـ ـ ــذا
اﻟﺣ ــﺎدث ﺳ ــﻧﺄﺗﻲ أوﻻ اﻟ ــﻰ ﺷ ــرح ﻣ ــوﺟز وﻗﺻ ــﯾر ﻷﺟ ــل وﺿ ــﻊ اﻟﻘ ــﺎرئ ﻓ ــﻲ اﻟﺻ ــورة ﻋ ــن ﻫ ــذا
اﻟﻣوﺿوع.
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣﺟﻠﺔ اﻷﺻﺎﻟﺔ ،ﺗﺻدرھﺎ وزارة اﻟﺗﻌﻠﯾم اﻷﺻﻠﻲ واﻟﺷؤون
اﻟدﯾﻧﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر ،اﻟﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ،ع ،22أﻛﺗوﺑر-دﯾﺳﻣﺑر ،1974ص -ص.18 -8
2ﻋﯾﺳﻰ ﻛﺷﯾدة ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.14
42
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
ﻓـ ــﻲ اطـ ــﺎر اﻋـ ــﺎدة ﺑﻌـ ــث ﻣﺷـ ــروع اﻟﻣﻧظﻣـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ــﺔ ﺑﻌـ ــد ﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﺣـ ــزب ﺗـ ــم اﻟﻌﻣـ ــل
)(1
وﻗ ـ ـ ــد أﺳ ـ ـ ــﻧدت ﻫ ـ ـ ــذﻩ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺗﻛ ـ ـ ــوﯾن ﻣﺧ ـ ـ ــزون اﻟﻘﻧﺎﺑ ـ ـ ــل واﻟﻣﺗﻔﺟـ ـ ـ ـرات ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻣﻧطﻘ ـ ـ ــﺔ اﻷوراس
اﻟﻣﻬﻣـ ــﺔ ﻟﻣﺻـ ــطﻔﻰ ﺑـ ــن ﺑوﻟﻌﯾـ ــد اﻟـ ــذي أدى اﻟﻣﻬﻣـ ــﺔ ﻋﻠـ ــﻰ أﺣﺳـ ــن اداء ﺑﺎﻧﺷـ ــﺎﺋﻪ ورﺷـ ــﺔ ﻟﺻـ ــﻧﻊ
اﻟﻣﺗﻔﺟ ـ ـ ـرات ﻓـ ـ ــﻲ دوار اﻟﺣﺟـ ـ ــﺎج ﺑـ ـ ــذات اﻟﻣﻧطﻘـ ـ ــﺔ ،وﺑﻌـ ـ ــدﻣﺎ ﺻـ ـ ــﺎر اﻻﻧﺗـ ـ ــﺎج ﻛﺎﻓﯾـ ـ ــﺎ ﻟﺗوزﯾﻌـ ـ ــﻪ
ﻟﺑﻘﯾـ ــﺔ اﻟﻣﻧـ ــﺎطق وﻛﻣرﺣﻠـ ــﺔ اوﻟـ ــﻰ ال ﺗﺧ ـ ـزﯾن ﻗـ ــﺎم ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر ﺑﺗﻌﺑﺋـ ــﺔ ﻛﻣﯾـ ــﺔ ﻫﺎﻣـ ــﺔ ﻣـ ــن ذات
اﻟﻣـ ـواد ﻓ ــﻲ دﻛ ــﺎن أﺣ ــد اﻟﻣﻧﺎﺿ ــﻠﯾن اﻟﻣ ــدﻋو )اﻟﺳ ــﯾد ﻣﺷ ــﻠق( اﻟﻛ ــﺎﺋن ﺑ ـ ـ 20ﻧﻬ ــﺞ ﻓرﻧﺳ ــﺎ ﺑﺑﺎﺗﻧ ــﺔ
ﻓـ ــﻲ ﯾـ ــوم اﻷﺣـ ــد 19ﻣـ ــن ﺷـ ــﻬر ﺟوﯾﻠﯾـ ــﺔ 1953ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﺳـ ــﺎﻋﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـ ــﺔ ﻟـ ــﯾﻼ اﻧﻔﺟـ ــر
)(3
وﺑﻌـ ــد اﻟﻣﺧـ ــزن ﻟﯾ ـ ـردف ﺑﻌـ ــد ذﻟـ ــك ﺑﺧﻣـ ــس اﻧﻔﺟـ ــﺎرات أﺧـ ــرى زرﻋـ ــت اﻟرﻋـ ــب ﻓـ ــﻲ اﻟﻣﻧطﻘـ ــﺔ
وﺻ ـ ـ ـ ـ ــول اﻟﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻠطﺎت اﻟﻣدﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻌﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻛرﯾﺔ ﺗﻔﺎﺟﺋ ـ ـ ـ ـ ــت ﺑﺎﻛﺗﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺎف ﺗرﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺔ ﺣﻘﯾﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن
اﻷﺳ ـ ــﻠﺣﺔ) ،(4وﺗـ ـ ــم اﻛﺗﺷ ـ ــﺎف ﺳـ ـ ــﺑب اﻻﻧﻔﺟ ـ ــﺎر اﻟـ ـ ــذي ﯾﻌـ ـ ــود ﺣﺳ ـ ــﺑﻬﺎ اﻟـ ـ ــﻰ وﺟ ـ ــود ﺑﻘﺎﯾـ ـ ــﺎ ﻓﺗﯾـ ـ ــل
ﺗوﺟ ـ ــﻪ ﺑ ـ ــن ﺑوﻟﻌﯾ ـ ــد ﻋﻠ ـ ــﻰ اﺛرﻫ ـ ــﺎ اﻟ ـ ــﻰ اﻟﻌﺎﺻ ـ ــﻣﺔ ،ﺣﯾ ـ ــث ﻛ ـ ــﺎن ﻟ ـ ــﻪ ﻟﻘ ـ ــﺎء ﺟﻣﻌ ـ ــﻪ ﻣ ـ ــﻊ
ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد وﺧ ـ ـ ــﻼل ذﻟ ـ ـ ــك ﺳ ـ ـ ــﻠﻣﻪ ﻗﺻﺎﺻ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﺣ ـ ـ ــدى اﻟﺟ ارﺋ ـ ـ ــد اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت ﺗﺻ ـ ـ ــدر
ﺑﻘﺳـ ــﻧطﯾﻧﺔ واﻟﺗـ ــﻲ ﻗﺎﻣـ ــت ﺑﺗﻐطﯾـ ــﺔ اﻟﺣـ ــدث) ، (6وﻓـ ــﻲ ﻫـ ــذا اﻟﺻـ ــدد ﯾﻘـ ــول ﻣﻬـ ــري ..." :وﻗـــــرأت
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص -ص .18_8
2ﻋﯾﺳﻰ ﻛﺷﯾدة ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.15
3ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.148
4ﻋﯾﺳﻰ ﻛﺷﯾدة ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.15
5ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.149
6ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص -ص .18-8
43
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
اﻟﻘﺻﺎﺻــــﺔ ﻓﺻــــﻌﻘت ...وﻗﻔــــزت اﻟــــﻰ ذﻫﻧــــﻲ ﻓــــﻲ اﻟﺣــــﯾن ﺻــــورة اﻟﻛﺎرﺛــــﺔ اﻟﺗــــﻲ وﻗﻌــــت
أﺧرى").(1
وﯾﺿ ــﯾف ..." :ﺳــــﺄﻟت ﻣﺻــــطﻔﻰ ﺑــــن ﺑوﻟﻌﯾــــد "واﻷن ﻣــــﺎ اﻟﻌﻣــــل؟" ﻓﻘــــﺎل ﺑﺑﺳــــﺎطﺔ
ﺣﺳــــﺑﺗﻬﺎ ﻣزاﺣــــﺎ ﻓــــﻲ أول اﻷﻣــــر " :ﻟﻘــــد رأﯾــــت أن أﻗــــدم ﺑﻌــــض اﻟﻬــــداﯾﺎ اﻟﺛﻣﯾﻧــــﺔ ﻟــــﺑﻌض
)(2
وﻗد ﻛﺎن ﻫذا ﻟﺗﻐطﯾﺔ اﻟﺣدث وطﻣس اﻟﻘﺿﯾﺔ. اﻟﻣﺳؤوﻟﯾن اﻟﻔرﻧﺳﯾﯾن"...
وﻟﻬـ ــذا اﻟﻐـ ــرض طﻠـ ــب ﺑـ ــن ﺑوﻟﻌﯾـ ــد ﻣـ ــن ﻗﯾـ ــﺎدة اﻟﺣـ ــزب ﻣﺑﻠـ ــﻎ ﻣـ ــﺎﻟﻲ ﻗـ ــدرﻩ 250أﻟـ ــف
ﻓرﻧ ــك ﻛﻣـ ــﺎ اﺗﻔ ــق ﻣـ ــﻊ ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﺑرﯾ ــر ﻫـ ــذا اﻻﻧﻔﺟ ــﺎر ﺑـ ــردﻩ اﻟ ــﻰ اﻧﻔﺟـ ــﺎر ﻣﺧزوﻧـ ــﺎت
وﯾ ـ ــذﻛر ﻣﻬ ـ ــري أن ﻣﺻ ـ ــطﻔﻰ ﺑ ـ ــن ﺑوﻟﻌﯾ ـ ــد ﻗ ـ ــﺎم ﺑﻌﻣﻠ ـ ــﻪ ﻓ ـ ــﻲ اﻻﺗﺻ ـ ــﺎل ﺑ ـ ــﺑن ﯾوﺳ ـ ــف
ﺑـ ـ ــن ﺧـ ـ ــدة اﻟـ ـ ــذي ﻗـ ـ ــدم ﻟـ ـ ــﻪ اﻟﻣﺑﻠـ ـ ــﻎ اﻟـ ـ ــﻼزم ﻟﺗﻐطﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺣـ ـ ــدث ،ﺑﯾﻧﻣـ ـ ــﺎ ﺗﻛﻔـ ـ ــل ﻣﻬـ ـ ــري ﺑﺎرﺳـ ـ ــﺎل
اﻟﻘﺻﺎﺻـ ـ ـ ــﺔ اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﻣﺣﻣـ ـ ـ ــد ﺑوﺿـ ـ ـ ــﯾﺎف ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻓرﻧﺳـ ـ ـ ــﺎ اﻟـ ـ ـ ــذي ﻧـ ـ ـ ــزل اﻟـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺟ ازﺋـ ـ ـ ــر ﺑﻌـ ـ ـ ــد أﯾـ ـ ـ ــﺎم
ﻟﻼﺳﺗﻘﺻﺎء ﻋن اﻟﺣﺎدﺛﺔ.
وﻓـ ـ ــﻲ اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﯾـ ـ ــذﻛر ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد أن اﻧﻔﺟـ ـ ــﺎر ﺑﺎﺗﻧـ ـ ــﺔ ﯾﻌﺗﺑـ ـ ــر أﺣـ ـ ــد ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﺣ ـ ـ ـوادث
اﻟﻐﯾـ ـ ــر ﻣﻌروﻓـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ــﺎرﯾﺦ اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟﻣﻘﺎرﻧـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــﻊ ﺣﺟﻣـ ـ ــﻪ اﻟﻬﺎﺋـ ـ ــل ،وﻟﻌـ ـ ــل ﻫـ ـ ــذا
ﯾرﺟ ـ ــﻊ اﻟ ـ ــﻰ ﻛوﻧ ـ ــﻪ ﻏﯾ ـ ــر ﻣﺳ ـ ــﺟل ﻓ ـ ــﻲ أي وﺛﯾﻘ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟوﺛ ـ ــﺎﺋق اﻟﻔرﻧﺳ ـ ــﯾﺔ ،وﯾﺑ ـ ــدو أن اﻟﻬ ـ ــداﯾﺎ
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص-ص .18 -8
2ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص -ص .18-8
3ﻋﯾﺳﻰ ﻛﺷﯾدة ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.15
44
ﻣﮭﺮي وﻧﺸﺎطﮫ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯿﻦ 1954 -1942 اﻟﻔﺼﻞ اﻷول
واﻷﯾ ـ ـ ــﺎم ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت ﻛﻔﯾﻠ ـ ـ ــﺔ ﺑط ـ ـ ــﻲ أوراق ﻫ ـ ـ ــذا اﻟﺣ ـ ـ ــدث ﻟﯾﻧﺗ ـ ـ ــزع ﻣ ـ ـ ــن رزﻧﺎﻣ ـ ـ ــﺔ اﻟﺛ ـ ـ ــورة دون اﯾﻣ ـ ـ ــﺎ
ﺷﻌور).(1
وﺧـ ــﻼل أزﻣـ ــﺔ ﺣـ ــزب اﻟﺷـ ــﻌب اﻗﺗـ ــرح ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻋﻠـ ــﻰ ﻛـ ــل ﻣـ ــن ﺑـ ــن ﺧـ ــدة وﻟﺣـ ــول
اﺳـ ـ ــﺗداء ﺑوﺿـ ـ ــﯾﺎف ودﯾـ ـ ــدوش اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻌﺎﺻـ ـ ــﻣﺔ ﺧﺷـ ـ ــﯾﺔ ﺗﺷـ ـ ــﺗت ﻣﻧﺎﺿـ ـ ــﻠﻲ اﻟﻣﻧظﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ
اﻟـ ــذﯾن ﻟـ ــم ﯾﻠﺗﺣﻘـ ـ ـوا ﺑﻌـ ــد ﺑـ ــﺎﻟﺗﻧظﯾم وﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﻓﻘـ ــد ﺳـ ــﻣﺣت ﻋودﺗﻬﻣ ـ ــﺎ ﺑﻣواﺻـ ــﻠﺔ اﻟﻠﺟﻧـ ــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾ ـ ــﺔ
وأﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻠﺟﻧـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺛورﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠوﺣـ ـ ـ ـ ــدة واﻟﻌﻣـ ـ ـ ـ ــل ) 23ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎرس (1954واﻟﺗـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗ ـ ـ ـ ـ ـزاﻣن
ﺗﺄﺳﯾﺳ ـ ــﻬﺎ وﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ اﻟﺻـ ـ ـراع اﻟﻣﺳ ـ ــﺗﻔﺣﻠﺔ داﺧ ـ ــل اﻟﺣ ـ ــزب ،ﻓ ـ ــﺎن ﻫ ـ ــذﻩ اﻷﺧﯾـ ـ ـرة وﻗﻔ ـ ــت ﺧ ـ ــﻼل
)(3
ﺣﺎوﻟ ـ ــت ﻣ ـ ــن ﺟﻬ ـ ــﺔ ﺗﺣﯾﯾ ـ ــد اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــﻠﯾن ﻣﺳ ـ ــﯾرﺗﻬﺎ اﻟﻘﺻ ـ ــﯾرة ﻣﺳ ـ ــﺎﻓﺔ ﻣﺣﺎﯾ ـ ــدة ﺑ ـ ــﯾن اﻟط ـ ــرﻓﯾن
ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻘﺎﻋ ـ ــدة ﻋ ـ ــن ﺳ ـ ــﺎﺣﺔ اﻟﺻـ ـ ـراع ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻘﻣ ـ ــﺔ ،وﻣ ـ ــن ﺟﻬ ـ ــﺔ أﺧ ـ ــرى رﻛ ـ ــزت ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ
و ﻣ ـ ـ ــن أﺟ ـ ـ ــل ﺣﺷ ـ ـ ــد اﻟﺻ ـ ـ ــﻔوف ﺗﺣﺿ ـ ـ ــﯾ ار ﻟﻔﻛـ ـ ـ ـرة اﻻﻧﺗﻘ ـ ـ ــﺎل ﻟﻠﻛﻔ ـ ـ ــﺎح اﻟﻣﺳ ـ ـ ــﻠﺢ ﺗوﻟ ـ ـ ــت
ﺑﻌـ ــض اﻷط ـ ـراف ﻣﻬﻣـ ــﺔ اﺟ ـ ـراء اﺗﺻـ ــﺎﻻت ﻣـ ــﻊ طرﻓـ ــﻲ اﻟﺻ ـ ـراع ﻓـ ــﻲ ﺣـ ــزب اﻟﺷـ ــﻌب ﻣﺻـ ــﺎﻟﻲ
ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ واﻟﻣرﻛزﯾـ ــون ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ أﺧـ ــرى ،وﻋﻠﯾـ ــﻪ ﺗﻛﻔـ ــل ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺑﻣﻬﻣـ ــﺔ اﻻﻟﺗﻘـ ــﺎء ﺑـ ــﺑن
ﯾوﺳ ـ ــف ﺑ ـ ــن ﺧ ـ ــدة وﺣﺳ ـ ــﯾن ﻟﺣ ـ ــول ﺣﯾ ـ ــث ﯾﻘ ـ ــول " :ان اﻷﺳــــــﺋﻠﺔ اﻟﺗــــــﻲ ﯾﻧﺑﻐــــــﻲ أن ﺗﺟﯾﺑــــــﺎ
ﻋﻠﯾﻬــــﺎ ﻫﺎﻣــــﺔ ﺟــــدا ودﻗﯾﻘــــﺔ ،ﻓﻬــــﻲ ﻓــــﻲ رأﯾــــﻲ ﺗﺳــــﺗدﻋﻲ أﺟوﺑــــﺔ ﺻــــرﯾﺣﺔ ﺑــــﻧﻌم أو ﻻ ،
اﺳﺗﻣﻌﺎ اﻟﻲ ﺑﺗﺄن وﻟم ﯾﺻرﺣﺎ ﻟﻲ ﺑﺷﻲء وﻟم ﯾﺑدﯾﺎ أي رد ﻓﻌل ﻋﻠﯾﻬﺎ").(1
و ﻋﻠﯾ ـ ـ ــﻪ ﺗﺄﻛ ـ ـ ــد ﻧﺟ ـ ـ ــﺎح ﻣﻬ ـ ـ ــري ﺧ ـ ـ ــﻼل ﻫ ـ ـ ــذﻩ اﻟﺧط ـ ـ ــوة ﻣ ـ ـ ــن ﺧ ـ ـ ــﻼل ﻣواﻓﻘ ـ ـ ــﺔ ﻫ ـ ـ ــؤﻻء
اﻻﺧـ ـ ـ ـوان اﻟ ـ ـ ــذﯾن ﺳ ـ ـ ــﺎرﻋوا ﻟﻣ ـ ـ ــﻧﺢ ﺑ ـ ـ ــن ﺑوﻟﻌﯾ ـ ـ ــد ورﻓﺎﻗ ـ ـ ــﻪ ﻣﺑﻠ ـ ـ ــﻎ ﻣﻠﯾ ـ ـ ــون ﻓرﻧ ـ ـ ــك ﻟﻼﺳـ ـ ـ ـراع ﻓ ـ ـ ــﻲ
(وﺣﺳ ــب ﺷ ــﻬﺎدة اﺑ ــن اﻟﻌﻘ ــون ﻓ ــﺎن ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد أطﻠﻌ ــﻪ ﻋﻠ ــﻰ أن ﻫ ــذا اﻟ ــدﻋم )2
اﻟﺗﺣﺿ ــﯾرات
ﻟﺗﺣﺿـ ــﯾر اﻟﻔﺻـ ــﺎﺋل اﻟﻣﺳـ ــﻠﺣﺔ ﻛـ ــﺎن ﻣﺷـ ــروطﺎ ﺑوﺟـ ــود ﻣﺳـ ــﺎﻧدة ﺧﺎرﺟﯾـ ــﺔ وﻟﻬـ ــذا ﺗـ ــم ارﺳـ ــﺎل ﻛـ ــل
ﻣـ ـ ــن اﻟﺣﺳـ ـ ــﯾن ﻟﺣـ ـ ــول وﻣﺣﻣـ ـ ــد ﯾزﯾـ ـ ــد اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة .اﻻ أن اﻟﻠﺟﻧـ ـ ــﺔ اﻟﺛورﯾـ ـ ــﺔ ﻟﻠوﺣـ ـ ــدة واﻟﻌﻣـ ـ ــل
ﻛوﻛـ ــب ﻗﺻـ ــﯾر اﻟﻌﻣـ ــر ﻣـ ــﺎ ﻟﺑـ ــث أن ﻧﺳـ ــﻔﺗﻪ أزﻣـ ــﺔ ﺗﺷـ ــﺑﻪ ﺗﻠـ ــك اﻟﺗـ ــﻲ أﺗـ ــت ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﻧظـ ــﯾم ﺣـ ــزب
اﻟﺷـ ـ ــﻌب ،ﯾﺧـ ـ ــص اﻷﻣـ ـ ــر اﻟﺧـ ـ ــﻼف اﻟـ ـ ــذي ﻧﺷـ ـ ــب ﺑـ ـ ــﯾن ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﺑوﺿـ ـ ــﯾﺎف واﻟﺑﺷـ ـ ــﯾر دﺧﻠـ ـ ــﻲ
اﻟﻌﺿـ ــو اﻟﺑـ ــﺎرز ﻓـ ــﻲ ﺗﻧظـ ــﯾم اﻟﻠﺟﻧـ ــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾـ ــﺔ وﻛﯾـ ــف ﺗﻔطـ ــن ﻫـ ــذا اﻟﻣﺣﻧـ ــك اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ ﻟﻠﻧﺷـ ــﺎط
اﻟﻣﻣ ـ ــﺎرس ﻣ ـ ــن ﻗﺑ ـ ــل ﻗ ـ ــدﻣﺎء اﻟﻣﻧظﻣ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎﺻ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــذي اﻋﺗﺑ ـ ــر ﺣﺳ ـ ــب أرﯾ ـ ــﻪ ﺗﻧظﯾﻣ ـ ــﺎ ﻣوازﯾ ـ ــﺎ
)(3
ﯾﺻـ ـ ــب ﺧـ ـ ــﺎرج اﻻطـ ـ ــﺎر اﻟـ ـ ــذي ﺣددﺗـ ـ ــﻪ اﻟﻠﺟﻧـ ـ ــﺔ اﻟﺛورﯾـ ـ ــﺔ وﻫﻛـ ـ ــذا ﻟﻧﺷـ ـ ــﺎط اﻟﻠﺟﻧـ ـ ــﺔ اﻟﻣﺷـ ـ ــﺗرك
اﻛﺗﺷف أﻣر اﻟﺗﻧظﯾم اﻟذي ﻛﺎن ﯾﻧﺷط أﺷﻬ ار ﻋدﯾدة ﻗﺑل اﻧﻔﺟﺎر أزﻣﺔ اﻟﺣزب).(4
ﻛﻣـ ــﺎ ﺣﺿـ ــر ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد دورة اﻟﻠﺟﻧـ ــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾـ ــﺔ اﻟﻣﻧﻌﻘـ ــدة ﻓـ ــﻲ أواﺳـ ــط ﺷـ ــﻬر أﻓرﯾـ ــل
ﻟﻣﻧﺎﻗﺷـ ــﺔ ﺟدﯾـ ــﺔ اﻟﺧﯾـ ــﺎر اﻟﻣﺳـ ــﻠﺢ ،ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول ... " :وﻫـــــﻲ اﻟﻣﻧﺎﻗﺷـــــﺔ اﻟوﺣﯾـــــدة ﻓـــــﻲ ﻫـــــذا
اﻟﻣوﺿــــوع اﻟﺗــــﻲ ﺣﺿــــرﺗﻬﺎ ،ﻓــــﻲ اﻟظــــروف اﻟﻌﺎدﯾــــﺔ ﺗظــــل ﻣﻌﺎﻟﺟــــﺔ ﻣﺛــــل ﻫــــذﻩ اﻟﻣﺳــــﺎﺋل
ان دل ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺷ ـ ـ ــﻲء ﻓﺎﻧﻣ ـ ـ ــﺎ ﯾ ـ ـ ــدل ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟﻣﻛﺎﻧ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﻛ ـ ـ ــﺎن ﯾﺣظ ـ ـ ــﻰ ﺑﻬ ـ ـ ــﺎ ﻫ ـ ـ ــذا
اﻷﺧﯾ ـ ــر ﻓ ـ ــﻲ ﻣﻌﺎﻟﺟ ـ ــﺔ ﻣﺛ ـ ــل ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻘـ ـ ـ اررات اﻟﺣﺳﺎﺳـ ـ ـﺔ ﺑ ـ ــل ﺗﻌ ـ ــدى اﻷﻣ ـ ــر ذﻟ ـ ــك أن ﻛ ـ ــﺎن ﻋﺑ ـ ــد
اﻟﺣﻣﯾـ ــد واﺣ ـ ــدا ﻣ ـ ــن أوﻟﺋـ ــك اﻟ ـ ــذﯾن ﻛ ـ ــﺎن ﻟﻬـ ــم ﺷ ـ ــرف ﻣﻌرﻓ ـ ــﺔ ﺗـ ــﺎرﯾﺦ اﻻﻧطﻼﻗ ـ ــﺔ اﻟﻔﻌﻠﯾ ـ ــﺔ ﻟﺛ ـ ــورة
اﻟﺗﺣرﯾـ ــر ﻓﺑﻌـ ــد ﻟﻘـ ــﺎء ﻣـ ــﻊ ﺑوﺿـ ــﯾﺎف وﺣـ ــدﯾث ﻋـ ــن ﻧﺗـ ــﺎﺋﺞ اﻟـ ــدورة اﻟﺧﺎﺻـ ــﺔ ﺑﺎرﺳـ ــﺎل ﻛـ ــل ﻣـ ــن
اﻟﯾزﯾـ ـ ــد وﻟﺣـ ـ ــول اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة ﻷﺟـ ـ ــل ﻣﺗﺎﺑﻌـ ـ ــﺔ ﺟوﻟـ ـ ــﺔ اﻻﺗﺻـ ـ ــﺎﻻت ،ﻓﻘـ ـ ــد ﻛـ ـ ــﺎن رد ﺑوﺿـ ـ ــﯾﺎف
ﺣﺳـ ــب ﺷـ ــﻬﺎدة ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻛﺎﻟﺗـ ــﺎﻟﻲ " :ﺳــــﯾﻣﻛﺛﺎن ﻫﻧــــﺎك ﺣﯾــــث ﺳــــﻧﺣﺗﺎج اﻟﯾﻬﻣــــﺎ وﻋﻠــــﻰ
ﻛــــل ﺣــــﺎل ﺳــــوف ﻟــــن ﯾﺳــــﺗطﯾﻌﺎ اﻟﻌــــودة اﻟــــﻰ اﻟﺟزاﺋــــر ،ﻓﺎﻻﻧطﻼﻗــــﺔ ﺳــــﺗﻛون ﻓــــﻲ ﻧﻬﺎﯾــــﺔ
اﻟﺷــــﻬر")(2ﻛﻣ ـ ـﺎ طﻠـ ــب ﻣـ ــن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣراﻓﻘﺗـ ــﻪ ﻟﻠﻘـ ــﺎﻫرة ﻏﯾـ ــر أن ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر أﺑـ ــﻰ ﻣﻐـ ــﺎدرة
اﻟ ـ ــﺑﻼد وﻫ ـ ــو اﻟﺷ ـ ــﻲء اﻟ ـ ــذي ﯾﻘ ـ ــول ﻋﻧ ـ ــﻪ أﻧ ـ ــﻪ أﺣ ـ ــزن ﺑوﺿ ـ ــﯾﺎف اﻟ ـ ــذي ﻛ ـ ــﺎن ردﻩ " :ﻋرﺿـــــت
ان اﻟـ ــدور اﻟـ ــذي ﻟﻌﺑـ ــﻪ ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ اﻟﺗﺣﺿـ ــﯾر ﻟﻠﺛـ ــورة ﯾﺟﻬﻠـ ــﻪ اﻟﻛﺛﯾـ ــر ﻣـ ــن اﻟﺟ ازﺋ ـ ـرﯾﯾن
،ﻛﻣـ ــﺎ أن ﺛ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾ ـ ــر ﻟ ـ ــم ﺗﻛ ـ ــن ﻧﺗ ـ ــﺎج ﻣﺟﻣوﻋـ ــﺔ اﻟ ـ ـ ـ 9ﻟوﺣ ـ ــدﻫﺎ ،ﺑ ـ ــل ﻫ ـ ــﻲ ﻋﺻ ـ ــﺎرة ﻟﺟﻬ ـ ــد
ﯾﺗﺿـ ــﺢ ﻣﻣـ ــﺎ ﺳـ ــﺑق أن اﻟﺟﻬ ـ ــد اﻟﻛﺑﯾـ ــر واﻟﻣﺗواﺻـ ــل اﻟـ ــذي أﺑ ـ ــداﻩ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺧ ـ ــﻼل
ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﻔﺗ ـ ـ ـرة اﻧﻣـ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ــﺎن ﯾرﺗﻛـ ـ ــز ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻣﺑـ ـ ــدأﯾن أﺳﺎﺳـ ـ ــﯾﯾن ،ﯾﺗﻌﻠـ ـ ــق اﻟﻣﺑـ ـ ــدأ اﻷول ﺑﺎﻛﺗﺳـ ـ ــﺎب
اﻟﺧﺑ ـ ـ ـرة اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ ،ﺑﯾﻧﻣـ ـ ــﺎ ﯾﺗﻌﻠ ـ ـ ــق اﻟﻣﺑ ـ ـ ــدأ اﻟﺛـ ـ ــﺎﻧﻲ ﺑﺎﯾﺟ ـ ـ ــﺎد اﻟوﺳ ـ ـ ــﺎﺋل اﻟﻣﻧﺎﺳـ ـ ــﺑﺔ ﻟﺗﻔﻌﯾ ـ ـ ــل ﻫ ـ ـ ــذﻩ
اﻟﺧﺑـ ـ ـرة ،وﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﻓﺎﻟﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ اﻟﻘﺎدﻣ ـ ــﺔ ﺳ ـ ــﺗﺣﻣل ﻣﻌﻬ ـ ــﺎ ﺗﻔﺎﺻ ـ ــﯾل اﻧ ـ ــدﻣﺎج ﻫ ـ ــذﯾن اﻟﻣﺑ ـ ــدﺋﯾن ﻷﺟ ـ ــل
48
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
اﻧﻔﺟـ ــرت اﻟﺛـ ــورة وﺗﺣﻘﻘـ ــت آﻣـ ــﺎل أوﻟﺋـ ــك اﻟـ ــذﯾن ﻋﻣﻠ ـ ـوا وﻧﺎﺿـ ــﻠوا وﺑـ ــذﻟوا اﻟﻐـ ــﺎﻟﻲ
واﻟﻧﻔـ ــﯾس ﻷﺟـ ــل ﺗﻧظـ ــﯾم ﻣﺷـ ــروع اﻟﻛﻔـ ــﺎح اﻟﻣﺳـ ــﻠﺢ ،وﺑﻣـ ــﺎ أن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد واﺣـ ــد ﻣـ ــن رﺟـ ــﺎﻻت
ﻫ ـ ــذا اﻻﻋ ـ ــداد ،ﻓﺎﻧ ـ ــﻪ و اﺑﺗ ـ ــداءا ﻣ ـ ــن ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ ﺳ ـ ــﯾﺗﺑﻊ اﺳ ـ ــﺗراﺗﯾﺟﯾﺔ ﻣﺗط ـ ــورة ﻓ ـ ــﻲ ﺧ ـ ــوض
.1ﻣﻬري ﻓﻲ اﻟﺳﺟن.
ﻋﻘ ـ ــب اﻧ ـ ــدﻻع ﺛ ـ ــورة اﻟﻔ ـ ــﺎﺗﺢ ﻣ ـ ــن ﻧ ـ ــوﻓﻣﺑر أﻗ ـ ــدﻣت اﻟﺳ ـ ــﻠطﺎت اﻟﻔرﻧﺳ ـ ــﯾﺔ اﻟ ـ ــﻰ اﺗﺑ ـ ــﺎع
ﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﺔ اﻻﻋﺗﻘـ ـ ــﺎﻻت ﻓـ ـ ــﻲ اطـ ـ ــﺎر ﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ اﻟﺳ ـ ـ ـﯾطرة ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻷوﺿـ ـ ــﺎع ﻗﺑـ ـ ــل اﻧﻔﻼﺗﻬـ ـ ــﺎ ،وﻫﻧـ ـ ــﺎ
اﻧطﻠﻘـ ــت ﺣﻣـ ــﻼت واﺳـ ــﻌﺔ طﺎﻟـ ــت ﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﻲ اﻟﺣرﻛـ ــﺔ اﻟوطﻧﯾـ ــﺔ وﻛـ ــل ﻣـ ــن ﯾﺷـ ــﺗﺑﻪ ﺗورطـ ــﻪ ﻓﯾﻣـ ــﺎ
أﺳ ـ ــﻣﺗﻪ ﺑﺎﻻﻧﺗﻔﺎﺿ ـ ــﺔ ﻓﺎﻟﺣﻘﯾﻘ ـ ــﺔ أن ﺳ ـ ــﻬم اﻻﺳ ـ ــﺗﻌﻣﺎر ﻣ ـ ــﺎﺣق اذ ﻫ ـ ــو ﯾﺳ ـ ــﺣق ﺑﺻ ـ ــورة ﻣﻧﻬﺟﯾ ـ ــﺔ
ﻛـ ــل ﻓﻛ ـ ـرة وﻛـ ــل ﺟﻬـ ــد ﻋﻘﻠـ ــﻲ أو ﻣﺣﺎوﻟـ ــﺔ اﻟﺑﻌـ ــث اﻷﺧﻼﻗـ ــﻲ أو اﻻﻗﺗﺻـ ــﺎدي أو ﻛـ ــل ﻣـ ــﺎ ﻣـ ــن
ﻧظـ ـ ـ ار ﻟﻠﻧﺷ ـ ــﺎط اﻟﻛﺑﯾ ـ ــر اﻟ ـ ــذي ﺗﻣﯾ ـ ــز ﺑ ـ ــﻪ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد واﻟ ـ ــذي أﺷـ ـ ـرﻧﺎ اﻟﯾ ـ ــﻪ ﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺎ ،
ﻓﺎﻧ ــﻪ ﻛ ــﺎن ﻣ ــن ﺑ ــﯾن أوﻟﺋ ــك اﻟ ــذﯾن اﻗﺗﯾ ــدوا اﻟ ــﻰ اﻟﺳ ــﺟن ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول " :ﺑﻌــــد اﺟﺗﻣــــﺎع ال22
واﻧــــدﻻع اﻟﺛــــورة اﻋﺗﻘﻠــــت ﻓــــﻲ ﺷــــﻬر دﯾﺳــــﻣﺑر 1954وﺑﻘﯾــــت ﻓــــﻲ اﻟﺳــــﺟن ﺣﺗــــﻰ ﺷــــﻬر
)(1
وﺑﺎﻻﺿ ـ ـ ــﺎﻓﺔ اﻟ ـ ـ ــﻰ ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻣﺳ ـ ـ ــت ﻫ ـ ـ ــذﻩ اﻟﺣﻣﻠ ـ ـ ــﺔ ﺷﺧﺻ ـ ـ ــﯾﺎت ﺑ ـ ـ ــﺎرزة ﻣـــــــﺎي"1955
أﺧـ ــرى ﻟﻌـ ــل أﺷـ ــﻬرﻫﺎ ﺑـ ــن ﯾوﺳـ ــف ﺑـ ــن ﺧـ ــدة وأﺣﻣـ ــد ﺑـ ــودة ،وﻟﻼﺷـ ــﺎرة ﻓـ ــﺄن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻗـ ــد
)(1
وﺿﻊ اﻟﻰ ﺟﺎﻧب ﺑﻌض اﻟﻣﻧﺎﺿﻠﯾن ﻓﻲ ﺳﺟن ﺳرﻛﺎﺟﻲ
وﻋ ـ ــن ظ ـ ــروف اﻟﺳ ـ ــﺟن ﯾﺗﺣ ـ ــدث اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل ﻣﺣﻣ ـ ــد اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ دﻣ ـ ــﺎغ اﻟﻌﺗ ـ ــروس اﻟ ـ ــذي
ﺷ ــﺎرك ﻣﻬ ــري ﻏﯾﺎﻫ ــب اﻟﺳ ــﺟن ﻓﯾﻘ ــول " :ﻋﻠــــﻰ اﻟــــرﻏم ﻣــــن ﻋــــدم اﻟﺗﻘﺎﺋﻧــــﺎ ﯾوﻣﯾــــﺎ ﻣــــﺎ ﻋــــدا
ﻓـــﻲ أوﻗـــﺎت اﻟراﺣـــﺔ ﺑﺣﻛـــم ﺑﻌـــد اﻟزﻧزاﻧـــﺔ اﻟﺗـــﻲ ﻛﻧـــت ﻓﯾﻬـــﺎ ﻋـــن ﻣﻛـــﺎن ﺳـــﺟﻧﻪ ،ﻏﯾـــر أن
اﻟﺳــــوﯾﻌﺎت اﻟﺗــــﻲ ﻗﺿــــﯾﻧﺎﻫﺎ ﻣﻌــــﺎ ﻟــــم ﺗﻣﻧﻌــــﻪ اﻟﺣــــدﯾث ﻋــــن اﻟﻧﺿــــﺎل واﻟﻌﻣــــل ﻋﻠــــﻰ اﻧﺟــــﺎح
اﻟﺛـــورة اﻟﻣﺟﯾـــدة ،وﻛـــﺎن أﻛﺛـــر ﺧﺑـــر أﻓرﺣﻧـــﺎ وﻧﺣـــن ﺑﺎﻟﺳـــﺟن ﯾـــوم ﺳـــﻣﻌﻧﺎ ﺑﺎﻧﻌﻘـــﺎد ﻣـــؤﺗﻣر
ﺑﺎﻧـــدوﻧﻎ ﺑﺄﻧدوﻧﯾﺳـــﯾﺎ 1955وﻣـــﺎ ﻗـــﺎم ﺑـــﻪ اﻟﻣﻧﺎﺿـــﻠون ﻫﻧـــﺎك ﻣـــن اﻟﺣرﻛـــﺔ اﻟوطﻧﯾـــﺔ ﻓـــﻲ
)(2
ﺟﺎﻛرﺗﺎ وﺑﺎﻧدوﻧﻎ".
ﻛﻣ ـ ـ ــﺎ أن ﻣﺷ ـ ـ ــﺎرﻛﺔ اﻟﺟﺑﻬ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟوﻓ ـ ـ ــد اﻟﻣﻣﺛ ـ ـ ــل ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺷﺧﺻ ـ ـ ــﯾﺗﻲ ﺣﺳ ـ ـ ــﯾن آﯾ ـ ـ ــت أﺣﻣ ـ ـ ــد
وﻣﺣﻣـ ــد ﯾزﯾـ ــد ﺟﻌﻠـ ــت ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﯾﺻـ ــﯾﺢ ﻗـ ــﺎﺋﻼ " :اﻟﺣﻣــــد ﷲ أن اﻟﺳــــﺟن اﻟــــذي ﻓرﺿـــــﺗﻪ
ﻓرﻧﺳـــﺎ ﻋﻠــــﻰ ﻗﺿـــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋــــر ﻗـــد ﺗــــم اﺧﺗراﻗــــﻪ ﻋﺎﻟﻣﯾـــﺎ وﺻــــﺎر ﺻـــوت اﻟﺟزاﺋــــر اﻟﻣﺟﺎﻫــــدة
1ﻋﯾﺳﻰ ﺑوﺳﺎم) ،اﻟراﺣل اﻟﻛﺑﯾر اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ ،ع خ 10 ،ﻣﺎرس،2012
ص.21
2ﻣﺣﻣد اﻟﻌرﺑﻲ دﻣﺎغ اﻟﻌﺗروس) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻣؤﻣﻧﺎ ﺑﻘﺿﺎء ﷲ وﻗدره ﻵﺧر دﻗﯾﻘﺔ ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﮫ( ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة
ﯾوﻣﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر ،ع خ 10 ،ﻣﺎرس ،2012ص.22
3ﻋﯾﺳﻰ ﺑوﺳﺎم) ،اﻟراﺣل اﻟﻛﺑﯾر اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.21
51
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
ان اﻟﻣوﻗـ ـ ــف اﻟـ ـ ــذي ﺗﺑﻧﺗـ ـ ــﻪ اﻟدﺑﻠوﻣﺎﺳـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﺣﺳـ ـ ــﺑﻪ اﻧﻣـ ـ ــﺎ ﯾرﺟـ ـ ــﻊ اﻟـ ـ ــﻰ ﺗ ـ ـ ـراﻛم
اﻟﺗﺟـ ـ ــﺎرب اﻟﺗـ ـ ــﻲ اﻛﺗﺳـ ـ ــﺑﺗﻬﺎ ﺑﺳـ ـ ــﺑب ﻣواﻗـ ـ ــف اﻻﺳـ ـ ــﺗﻌﻣﺎر ،اﻟـ ـ ــذي ﺟﻌﻠﻬـ ـ ــﺎ ﺗﺑﺣـ ـ ــث ﻋـ ـ ــن اﻟﻣﻧﺎﻓـ ـ ــذ
اﻟﻛﻔﯾﻠـ ـ ــﺔ ﺑﺎﺳ ـ ـ ــﻣﺎع ﺻـ ـ ــوﺗﻬﺎ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺣﺎﻓـ ـ ــل اﻟدوﻟﯾ ـ ـ ــﺔ ،ﻣﻌﺗﺑ ـ ـ ـ ار أن اﻟدﺑﻠوﻣﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ
ﻣ ــؤﺗﻣر ﺑﺎﻧ ــدوﻧﻎ ﻣﻣﺛﻠ ــﺔ ﻓ ــﻲ ﻛ ــل ﻣ ــن ﻣﺣﻣ ــد ﯾزﯾ ــد وﺣﺳ ــﯾن آﯾ ــت اﺣﻣ ــد "رﻏـــم أﻧﻬﻣـــﺎ ﻟـــم ﯾﻛوﻧـــﺎ
ﯾﻣـــﺛﻼن دوﻟـــﺔ ﻗﺎﺋﻣـــﺔ ﺑﺄرﻛﺎﻧﻬـــﺎ ،اﻻ أﻧﻬﻣـــﺎ ﻧﺟﺣـــﺎ ﺑﻔﺿـــل رﺣﺎﺑـــﺔ أﻓﻛﺎرﻫﻣـــﺎ وﺗﺟرﺑﺗﻬﻣـــﺎ ﻣـــن
وﯾﺑ ـ ــدو أن ﻣﻬ ـ ــري ﻣ ـ ــن أوﻟﺋ ـ ــك اﻟ ـ ــذﯾن ﯾﻘدﺳ ـ ــون ﻗﯾﻣ ـ ــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﺣﯾ ـ ــﺎﺗﻬم اﻟﯾوﻣﯾ ـ ــﺔ ،
ﻓﺑ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ــن وﺣﺷ ــﺔ اﻟﺳـ ــﺟن ﻏﯾـ ــر أن اﻟﯾ ــﺄس ﻟـ ــم ﯾﺗﺳـ ــﻠل اﻟ ــﻰ ﻗﻠﺑـ ــﻪ وظﻠﻣـ ــﺔ اﻟﺳ ــﺟن ﻟـ ــم ﺗظﻠـ ــم
ﺗﻔﻛﯾـ ـ ـرﻩ وﺗﻌ ـ ــدى اﻷﻣ ـ ــر أن أﺿ ـ ــﺎء ﻟﻧﻔﺳ ـ ــﻪ ﺷ ـ ــﻣﻌﺔ اﻟﻣﻌرﻓ ـ ــﺔ ﻓﺿ ـ ــﺑط ﺳ ـ ــﺎﻋﺎﺗﻪ واﺳ ـ ــﺗﺧدم ﻋﻘﻠ ـ ــﻪ
وﻗـ ــد أﻛـ ــد ﻣﺣﻣـ ــد ﻋﺑـ ــﺎس ﻓ ـ ـﻲ ذات اﻟﺳـ ــﯾﺎق أن ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ اﻟﺳـ ــﺟن ﻛـ ــﺎن ﻗـ ــد وﺿـ ــﻊ
ﻓ ـ ــﻲ آﺧ ـ ــر زﻧ ازﻧ ـ ــﺔ اﻻﻣ ـ ــر اﻟ ـ ــذي ﻛ ـ ــﺎن ﯾ ـ ــؤدي ﻓ ـ ــﻲ ﻣﻌظ ـ ــم اﻷﺣﯾ ـ ــﺎن اﻟ ـ ــﻰ ﻧﻔ ـ ــﺎذ اﻟﻧﺳ ـ ــﺦ أﺛﻧ ـ ــﺎء
ﺗوزﯾﻌﻬـ ـ ــﺎ ،وﻟﻛﻧـ ـ ــﻪ ﻋﻧـ ـ ــدﻣﺎ ﺗﺣﺻـ ـ ــل ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻧﻬﺎﯾـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﻛﺗـ ـ ــب ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﻛﺗﺑـ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ــﺗﻌﻠم
)(3
اﻻﯾطﺎﻟﯾﺔ وﻫﻲ اﻟوﺣﯾدة اﻟﺑﺎﻗﯾﺔ وﻫو ﻣﺎ ﯾﻔﺳر ﺗﻣﻛﻧﻪ ﻣن ﻫذﻩ اﻟﻠﻐﺔ.
1ﻣﺟﯾد ذﺑﯾﺢ) ،ﻣؤﺗﻣر ﺑﺎﻧدوﻧﻎ أول اﻧﺗﺻﺎر ﻟﻠدﺑﻠوﻣﺎﺳﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ( ،ﺟرﯾدة ﺻوت اﻷﺣرار ،ﯾوﻣﯾﺔ09 ،ﺟوان،2012
ص.13
2ﻣﺣﻣد اﻟﻌرﺑﻲ دﻣﺎغ اﻟﻌﺗروس) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻣؤﻣﻧﺎ ﺑﻘﺿﺎء ﷲ وﻗدره ﻵﺧر دﻗﯾﻘﺔ ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﮫ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.22
3ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
52
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
اﺳ ـ ــﺗﻣرت ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ اﻋﺗﻘﺎﻟ ـ ــﻪ ﺣﺗ ـ ــﻰ ﺷ ـ ــﻬر ﻣ ـ ــﺎي ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﻧﺔ 1955ﻛﻣ ـ ــﺎ أﺷـ ـ ـرﻧﺎ ﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺎ
أﯾ ـ ــن ﺗـ ـ ــم اﻻﻓ ـ ـ ـراج ﻋﻧـ ـ ــﻪ ﺑﺻـ ـ ــﻔﺔ ﻣؤﻗﺗـ ـ ــﺔ ﻟﯾﻠﺗﺣ ـ ــق ﺑﺻـ ـ ــﻔوف اﻟﺛـ ـ ــورة ﺣﯾـ ـ ــث طﻠﺑـ ـ ــت ﻣﻧـ ـ ــﻪ ﻗﯾـ ـ ــﺎدة
)( 1
ﻟﯾﺑ ـ ــدأ ﺳ ـ ــﺑﺎﻗﻪ ﻣ ـ ــﻊ اﻟوﻗ ـ ــت واﻟﺗﺧط ـ ــﯾط ﻷﺟ ـ ــل اﻟﺟﺑﻬ ـ ــﺔ اﻻﻟﺗﺣ ـ ــﺎق ﺑﺎﻟوﻓ ـ ــد اﻟﺧ ـ ــﺎرﺟﻲ ﺑﺎﻟﻘ ـ ــﺎﻫرة
ﺑﻔﺿ ـ ــل ﻣﺳ ـ ــﺎﻋدة ﻣ ـ ــن اﻷﺳ ـ ــﺗﺎذ ﺑوﻧـ ـ ـوا benoitاﻟﻣ ـ ــدرس ﻓ ـ ــﻲ ﻛﻠﯾ ـ ــﺔ اﻟﻌﻠ ـ ــوم اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻟ ـ ــم
ﯾﻣـ ــض وﻗـ ــت طوﯾـ ــل ﻋﻠـ ــﻰ ﺣﻠوﻟﻬـ ــﺎ ﺑـ ــﺎﻟﺟزاﺋر اﺳـ ــﺗطﺎع ﻫـ ــو وﻋﺎﺋﻠﺗـ ــﻪ ﺗـ ــوﻓﯾر ظـ ــروف اﻟﺗﺧﻔـ ــﻲ
)(2
وﻗـ ـ ــد أﻛـ ـ ــد ﻋﻠـ ـ ــﻰ ذﻟـ ـ ــك اﻷﺳـ ـ ــﺗﺎذ ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﻋﺑـ ـ ــﺎس واﻟﺗﻣوﯾـ ـ ــﻪ اﻟﻼزﻣـ ـ ــﺔ ﻟﺧـ ـ ــروج ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد
ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﻗ ــﺎل أن ﻣﻬ ــري "ﺧــــرج ﻣﺗﻧﻛــــ ار ﺑوﺛــــﺎﺋق ﻓرﻧﺳــــﻲ أﺳــــﺗﺎذ ﻟﻐــــﺔ اﻧﺟﻠﯾزﯾــــﺔ ﻫــــو ﺻــــﻬر
)(3
ﻣﺗوﺟﻬ ــﺎ اﻟ ــﻰ ﻣرﺳ ــﯾﻠﯾﺎ ﺛ ــم اﻟ ــﻰ اﯾطﺎﻟﯾ ــﺎ وﻣ ــن اﻟﻌﺎﺋﻠـــﺔ اﻟﻔرﻧﺳـــﯾﺔ اﻟﺗـــﻲ ﻛـــﺎن ﯾﺧﺗﺑـــﺄ ﻋﻧـــدﻫﺎ"
ﻫﻧ ـ ــﺎك اﻟ ـ ــﻰ اﻟﻘ ـ ــﺎﻫرة دﯾﺳ ـ ــﻣﺑر ، (4)1955وﻫﻧ ـ ــﺎ ﯾﺗﺑ ـ ــﺎدر اﻟ ـ ــﻰ ذﻫ ـ ــن اﻟﻘ ـ ــﺎرئ اﻟﺳ ـ ــؤال اﻟﺗ ـ ــﺎﻟﻲ :
ﻟﻣـ ـ ــﺎذا أﻗـ ـ ــدم اﻷﺳـ ـ ــﺗﺎذ ﺑوﻧ ـ ـ ـوا وﻋﺎﺋﻠﺗـ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻣﺳـ ـ ــﺎﻋدة ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد؟ ﻫـ ـ ــل ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺗرﺑطﻬﻣـ ـ ــﺎ
ﻋﻼﻗـ ـ ــﺔ ﺻـ ـ ــداﻗﺔ ﺳـ ـ ــﺑﻘت ﻫـ ـ ــذﻩ اﻷﺣـ ـ ــداث ﺑﺣﻛـ ـ ــم اﻟﺗﻘـ ـ ــﺎرب اﻟـ ـ ــذي ﯾﺟﻣـ ـ ــﻊ اﻻﺛﻧـ ـ ــﺎن ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺟـ ـ ــﺎل
اﻟﺗﻌﻠ ــﯾم ؟ واﻷﻫ ــم ﻣـ ــن ﻫ ــذا ﻛﻠـ ــﻪ ﻫ ــل ﻛﺎﻧـ ــت ﻗﯾ ــﺎدة اﻟﺣ ــزب ﻋﻠـ ــﻰ ﻋﻠ ــم ﺑﻬـ ــذﻩ اﻟﺣﺎدﺛ ــﺔ؟ وﻟﻣـ ــﺎذا
ﻛﺎﻧت وﺟﻬﺔ اﻟﺳﻔر اﻟﻰ ﻓرﻧﺳﺎ أوﻻ وﻟﯾس اﻟﻰ ﺗوﻧس أو ﻟﯾﺑﯾﺎ ﺑﺣﻛم ﻗرﺑﻬﻣﺎ ﻣن ﻣﺻر؟
ان ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﺗﺳـ ـ ــﺎؤﻻت وﯾـ ـ ــﺎ ﻟﻸﺳـ ـ ــف ﻟـ ـ ــم ﯾﺳـ ـ ــﻌﻔﻧﺎ ﻻ اﻟﺣـ ـ ــظ وﻻ اﻟوﻗـ ـ ــت ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ
اﻻﺳﺗﻘﺻـ ــﺎء ﻋﻧﻬـ ــﺎ وﺗﺣﻠﯾﻠﻬـ ــﺎ وﺑﺎﻟﺗـ ــﺎﻟﻲ ﻧﺗرﻛﻬـ ــﺎ ﻟﻠـ ــزﻣن ،ﻓﻠﻌـ ــل اﻵﺗـ ــﻲ ﺳـ ــﯾﺣﻣل ﻣﻌـ ــﻪ اﺟﺎﺑـ ــﺎت
)(1
ﻣﻘﻧﻌﺔ.
ﻓ ـ ــﻲ اطـ ـ ــﺎر اﻟ ـ ــدﻋم اﻟـ ـ ــذي ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗﺣظـ ـ ــﻰ ﺑ ـ ــﻪ اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن دول اﻟﻣﺷـ ـ ــرق
1.2ﻣﺻر : 1955
ﻣـ ــن ﻓرﻧﺳـ ــﺎ ﺷـ ــد ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﻟرﺣـ ــﺎل اﻟـ ــﻰ اﻟﻘـ ــﺎﻫرة) (2ﺣﺎﺿـ ــﻧﺔ اﻟﺛـ ــورة وراﻋﯾﺗﻬـ ــﺎ ﻣﻧـ ــذ
اﻟﺛﺎﻧﯾـ ـ ــﺔ اﻷوﻟـ ـ ــﻰ ﻟوﻻدﺗﻬـ ـ ــﺎ ،وﻫﻧـ ـ ــﺎك ﺗﻛﻔﻠـ ـ ــت اﻟﺳـ ـ ــﻔﺎرة اﻟﻣﺻ ـ ـ ـرﯾﺔ ﺑـ ـ ــﻪ ﺣﯾـ ـ ــث أودﻋﺗـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ــﻲ دار
ﺑﺳ ــﯾطﺔ ﻟﻠﺷ ــﺑﺎب ،ﻓﻔ ــﻲ اط ــﺎر اﻟﻣ ارﺳ ــﻼت اﻟﺗ ــﻲ ﻛﺎﻧ ــت ﺗ ــﺗم ﻣ ــﻊ اﻟوﻓ ــد اﻟﺧ ــﺎرﺟﻲ ﻓ ــﻲ اﻟﻘ ــﺎﻫرة
ﺗ ـ ـ ــم اﻟﺗﺄﻛ ـ ـ ــد ﻣ ـ ـ ــن اﻫﺗﻣ ـ ـ ــﺎم ﻗ ـ ـ ــﺎدة اﻟ ـ ـ ــداﺧل وﺣرﺻ ـ ـ ــﻬم ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺗﻛﻔ ـ ـ ــل اﻟوﻓ ـ ـ ــد اﻟﺧ ـ ـ ــﺎرﺟﻲ ﺑ ـ ـ ــذات
اﻟﺷﺧﺻـ ــﯾﺔ وﻟﻌـ ــل ﻫـ ــذا ﯾظﻬ ـ ــر ﺟﻠﯾـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ رﺳ ـ ــﺎﻟﺔ ﻋﺑـ ــﺎن رﻣﺿـ ــﺎن ﻟﻠوﻓ ـ ــد واﻟﺗـ ــﻲ ﺗﺳـ ــﺎءل ﻓﯾﻬ ـ ــﺎ
)(3
،ﻟﯾﺟﯾ ـ ــب اﻟوﻓ ـ ــد ﺑرﺳ ـ ــﺎﻟﺔ ﻣؤرﺧ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ 19ﻣ ـ ــن ﺷ ـ ــﻬر أﻛﺗ ـ ــوﺑر ﺳ ـ ــﻧﺔ ﻋ ـ ــن وﺻ ـ ــول ﻣﻬ ـ ــري
1955ﺑوﺻـ ــول ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد وﻛـ ــﺎن اﻟـ ــرد ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻧﺣـ ــو اﻵﺗـ ــﻲ " :ان ﻣﻬــــري ﻣوﺟــــود ﺑﯾﻧﻧــــﺎ
ﻣﻧــــذ 20ﯾوﻣــــﺎ ﺗﻘرﯾﺑــــﺎ ،وﻧﻧــــوي اﯾﻔــــﺎدﻩ اﻟــــﻰ دﻣﺷــــق ﺣﯾــــث ﯾﻧﺗظــــرﻩ ﻧﺷــــﺎط ﻛﺑﯾــــر ،ان
ﺗﻌﺎوﻧـــﻪ ﻣﻌﻧـــﺎ ﻫﻧـــﺎ ﻓـــﻲ اﻟﻘـــﺎﻫرة ﻣﻔﯾـــد ﺟـــدا ﻟـــذﻟك ﻟـــن ﻧﺳـــرﺣﻪ اﻻ ﻋﻧـــدﻣﺎ ﯾﺻـــل ﻋﺗـــروس
1ﻧﻘﺻد ﺑﺎﻵﺗﻲ ﻣذﻛرات ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري اﻟﺗﻲ ﺷﺎرﻓت ﻋﻠﻰ اﻟﺻدور.
2ﻋﯾﺳﻰ ﺑوﺳﺎم) ،اﻟراﺣل اﻟﻛﺑﯾر اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري(،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.21
3ﻣﺑروك ﺑﻠﺣﺳﯾن ،اﻟﻣراﺳﻼت ﺑﯾن اﻟداﺧل واﻟﺧﺎرج )اﻟﺟزاﺋر-اﻟﻘﺎھرة ،(1954 - 1956ﺗر اﻟﺻﺎدق ﻋﻣﺎري ،ب ط ،دار
اﻟﻘﺻﺑﺔ ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر ،2004،ص.103
54
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
اﻟـــذي ﻣـــن اﻟﻣﻔـــروض أن ﯾﻛـــون ﻓـــﻲ ط رﯾﻘـــﻪ اﻟﯾﻧـــﺎ ،ﻓـــﻲ اﻧﺗظـــﺎر ذﻟـــك ﯾﻣـــر ﻣﻬـــري ﺑﻣرﺣﻠـــﺔ
واﺟ ــﻪ ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد ظروﻓ ــﺎ ﻗﺎﺳ ــﯾﺔ ﻗﻠ ــﯾﻼ ﻓ ــﻲ اﻟﻘ ــﺎﻫرة ﺣﯾ ــث أﻛ ــد ﻣﺣﻣ ــد ﻋﺑ ــﺎس أﻧ ــﻪ
)ظـ ـ ـ ــل ﯾﺗﻧ ـ ـ ـ ــﺎول ﺷـ ـ ـ ــطﯾرة واﺣ ـ ـ ـ ــدة ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﻟﯾ ـ ـ ـ ــوم ﻟﻔﺗـ ـ ـ ـ ـرة ،ﺣﺗـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻘ ـ ـ ـ ــﻲ ﯾـ ـ ـ ــذﻛر ﻧ ـ ـ ـ ــوع اﻟﺷـ ـ ـ ـ ـطﯾرة
وﻣﻛوﻧﺎﺗﻬـ ـ ــﺎ) ،(2وﻗـ ـ ــد ﺗ ـ ـ ـزاﻣن وﺟـ ـ ــودﻩ ﻫﻧـ ـ ــﺎك اﻟﺗﺣﺿـ ـ ــﯾر ﻻﻧﻌﻘـ ـ ــﺎد ﻣـ ـ ــؤﺗﻣر اﻟﺻـ ـ ــوﻣﺎم واﻟﻌـ ـ ــدوان
" ﺟــــﺎء ﻓــــﻲ ﺗﻘرﯾــــر ﺿــــﺎﺑط اﻟﻣﺧــــﺎﺑرات اﻟﻣﺻــــرﯾﺔ اﻟﻣﻛﻠــــف ﺑﺎﻟﻌﻼﻗــــﺔ ﻣــــﻊ اﻟﺛــــورة
اﻟﻠﺟزاﺋرﯾــــﺔ أن ﺟﻣــــﺎل ﻋﺑــــد اﻟﻧﺎﺻــــر أﻣــــر ﺑﺎﻧﺟــــﺎز ﺗﻘــــﺎرﯾر ﻣﻔﺻــــﻠﺔ ﺣــــول ﻗــــﺎدة اﻟﺛــــورة
اﻟﻣﺷــــﻛﻠﯾن ﻟﻠوﻓــــد ﻓــــﻲ اﻟﻘــــﺎﻫرة ،وﻟــــم ﯾﺟــــد اﻟــــدﯾب ﻣــــن ﻣﻼﺣظــــﺎت ﯾــــدوﻧﻬﺎ ﻓــــﻲ اﻟﺗﻘرﯾــــر
ﻛﻣـ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ــﺎن ﻟﻌﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻧﺷـ ـ ــﺎطﺎت ﻣﺿـ ـ ــﻧﯾﺔ ﻋﻣـ ـ ــل ﻷﺟـ ـ ــل ﺗﺟﺳـ ـ ــﯾدﻫﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة
واﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺗوﺟـ ـ ــت ﺑﺗﺟـ ـ ــﺎوب ﺣﻛﺎﻣﻬـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــﻊ اﻟوﻓـ ـ ــد اﻟﺧـ ـ ــﺎرﺟﻲ ﻟﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر ،ﻛﻣـ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ــﺎن ﻣـ ـ ــن
اﻟﻣﺳـ ــﺎﻫﻣﯾن ﻓـ ــﻲ ﺗﻘرﯾـ ــب وﺟﻬـ ــﺎت اﻟﻧظـ ــر ﻟﺻـ ــﺎﻟﺢ اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ﺣﺳـ ــب ﻣـ ــﺎ ذﻫـ ــب اﻟﯾـ ــﻪ
1ﻣﺑروك ﺑﻠﺣﺳﯾن ،اﻟﻣراﺳﻼت ﺑﯾن اﻟداﺧل واﻟﺧﺎرج )اﻟﺟزاﺋر-اﻟﻘﺎھرة ،(1954 - 1956ﺗر اﻟﺻﺎدق ﻋﻣﺎري ،ب ط ،دار
اﻟﻘﺻﺑﺔ ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر ،2004،ص.103
2ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
3ﻟﻘﺎء ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﮭﯾل ﻣﮭري ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
4ﻟﺧﺿر ﺑورﻗﻌﺔ) ،ﺷﺧﺻﯾﺔ ﻣﮭري ﺣﯾرت اﻟﻣﺻرﯾﯾن( ،اﻟﺷروق ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ ،ع ،3555اﻟﺳﺑت04ﻓﯾﻔري،2012
اﻟﺟزاﺋر ،ص.6
55
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
اﻟﻌﻘﯾ ـ ــد ﺑورﻗﻌ ـ ــﺔ ﻟﺗﺛﻣ ـ ــر ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﺟﻬ ـ ــود ﻓ ـ ــﻲ ﺗﺄﺳ ـ ــﯾس اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻘ ـ ــﺎﻫرة
وﯾﺑـ ـ ــدو أن اﻗﺎﻣـ ـ ــﺔ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺑﺎﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة ﻟـ ـ ــم ﺗـ ـ ــدم طـ ـ ــوﯾﻼ ،ﻓـ ـ ــﺄﺑو اﻟﻘﺎﺳـ ـ ــم ﺳـ ـ ــﻌد اﷲ
ﯾ ـ ــذﻛر أﻧ ـ ــﻪ و ﺑﻌ ـ ــد ﺗوﺟﻬـ ـ ــﻪ اﻟ ـ ــﻰ اﻟﻣﺷ ـ ــرق وﻧزوﻟ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة اﻻ أن ﻓرﺻ ـ ــﺔ ﻟﻘ ـ ــﺎء ﻣﻬ ـ ــري ﻟـ ـ ــم
ﺗﺗﺣﻘ ـ ــق ،ﻟ ـ ــﯾﻌﻠم ﺑﻌـ ـ ــدﻫﺎ أن اﻟﺟﺑﻬ ـ ــﺔ ﻋﯾﻧﺗ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ــﻰ رأس ﻣﻛﺗﺑﻬ ـ ــﺎ ﻓ ـ ــﻲ دﻣﺷـ ـ ــق وﻛـ ـ ـﺎن ﻻ ﯾـ ـ ــزور
وﻓـ ــﻲ ﺳـ ــورﯾﺎ ﻛـ ــﺎن ﻟﻌﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﻟﻔﺿـ ــل ﻓـ ــﻲ اﻧﺷـ ــﺎء ﻣﻛﺗـ ــب ﺟﺑﻬـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ــر اﻟـ ــوطﻧﻲ
ﻓـ ــﻲ دﻣﺷـ ــق اﻟـ ــذي ﻛـ ــﺎن ﯾﺷـ ــرف ﺑﺎﻻﺿـ ــﺎﻓﺔ ﻋﻠـ ــﻰ ﺳـ ــورﯾﺎ ،ﻟﺑﻧـ ــﺎن ،اﻷردن واﻟﻌ ـ ـراق ﻓـ ــﻲ اطـ ــﺎر
اﻟدور اﻟذي ﻛﺎﻧت ﺗﻘوم ﺑﻪ ﺗﻠك اﻟدول ﻓﻲ دﻋم وﺗﻣوﯾل ﺛورة اﻟﺗﺣرﯾر).(3
ﯾﻌﺗﺑ ـ ــر ﺷـ ـ ـرﯾف ﺳﯾﺳ ـ ــﺑﺎن أﺣ ـ ــد أوﻟﺋ ـ ــك اﻟطﻠﺑ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــذﯾن ﻛ ـ ــﺎن ﻟﻬ ـ ــم اﻟﺷ ـ ــرف ﻓ ـ ــﻲ ﻟﻘ ـ ــﺎء
ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺣﯾـ ـ ــث ﯾـ ـ ــروي ﻫـ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﺗﻔﺎﺻـ ـ ــﯾل ﻟﻘﺎﺋﻬﻣـ ـ ــﺎ ﺑدﻣﺷـ ـ ــق ،وﻛﯾـ ـ ــف ﺗﻣﻛـ ـ ــن اﻟـ ـ ــﻰ
ﺟﺎﻧ ـ ـ ــب ﺛﻠ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟطﻠﺑ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ــن ﺗﻧظ ـ ـ ــﯾم أﻧﻔﺳ ـ ـ ــﻬم ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻣﻧظﻣ ـ ـ ــﺔ ﺗﺣﻣ ـ ـ ــل اﺳ ـ ـ ــم ﻟﺟﻧ ـ ـ ــﺔ اﻟطﻠﺑ ـ ـ ــﺔ
اﻟﺟزاﺋرﯾﯾن ،وﻗد ﺗم ﻫذا اﻷﻣر ﻗﺑل وﺻول ﻣﻬري اﻟﻰ دﻣﺷق ﻷﺟل اﺳﺗﻘﺑﺎﻟﻪ).(4
و ﺣﺳـ ـ ــب ﻫـ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﻓـ ـ ــﺎن ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻟـ ـ ــم ﯾـ ـ ــدﺧر ﺟﻬـ ـ ــدا ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺳـ ـ ــﺎﻧدة ﻫـ ـ ــذا
اﻟﺗﻧظـ ــﯾم ﻧظ ـ ـ ار ﻟﻠﻣﺎﺿـ ــﻲ اﻟﻣﺷـ ــرف ﻟﻬـ ــذا اﻟرﺟـ ــل ﻓـ ــﻲ اﻻﻫﺗﻣـ ــﺎم ﺑﻣﺳـ ــﺎﺋل اﻟطﻠﺑـ ــﺔ ﻓﻬـ ــﺎﻫو ذا ﯾﻣـ ــد
ﯾـ ــد اﻟﻣﺳـ ــﺎﻋدة ﻣ ـ ـرة أﺧـ ــرى ﻷﺟـ ــل ﺗـ ــوﻓﯾر دار ﺗﻠـ ــم ﺷـ ــﻣل اﻟطﻠﺑـ ــﺔ اﻟﺟ ازﺋ ـ ـرﯾﯾن اﻟـ ــذﯾن ﺳ ـ ـﯾﻠﺗﺣﻘون
ﻛﻣـ ــﺎ أﻛـ ــد أﻧـ ــﻪ وﺑﻌـ ــد طـ ــرح اﻟﻔﻛ ـ ـرة وﻣﻌﺎﯾﻧـ ــﺔ اﻟﻣﻛـ ــﺎن اﻟـ ــذي ﻛـ ــﺎن "ﯾﻘـــــﻊ ﻓـــــﻲ ﺷـــــﺎرع
اﻟﺻـــﺎﻟﺣﯾﺔ ﺑﺄﻋـــﺎﻟﻲ دﻣﺷـــق أﻛﻣـــل ﻋﺑـــد اﻟﺣﻣﯾـــد اﻟﻣﺑﻠـــﻎ اﻟـــﻼزم ،وﻋﻠﯾـــﻪ ﺗـــم ﺗـــوﻓﯾر أﻣــــر
ﻫـــــذﻩ اﻟـــــدار اﻟﺗـــــﻲ أ ﺻـــــﺑﺣت ﺑﻣـــــرور اﻟوﻗـــــت ﺗﺿـــــم ﻋﺷـــــرات اﻟطﻠﺑـــــﺔ اﻟواﻓـــــدﯾن ﻋﻠـــــﻰ
ﺳورﯾﺎ").(2
ﺗﺣوﻟ ـ ـ ــت ﺳ ـ ـ ــورﯾﺎ ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻓﺗـ ـ ـ ـرة ﻧﺷ ـ ـ ــﺎط ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد اﻟ ـ ـ ــﻰ أﻫ ـ ـ ــم اﻷﻗط ـ ـ ــﺎب اﻟداﻋﻣ ـ ـ ــﺔ
واﻟﻣﻣوﻟ ـ ــﺔ ﻟﺛ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾ ـ ــر ،ﺣﯾ ـ ــث أﺻ ـ ــﺑﺣت ﻣرﻛـ ـ ـ از ﻣ ـ ــن ﻣ ارﻛ ـ ــز اﻟﺗﻣوﯾ ـ ــل وﻣﺧزﻧ ـ ــﺎ ﻟﻸﺳ ـ ــﻠﺣﺔ
اﻟواﻓـ ـ ـ ــدة ﻣـ ـ ـ ــن دول اﻟﺟ ـ ـ ـ ـوار ﺧﺎﺻـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـراق ،دول اﻟﺧﻠـ ـ ـ ــﯾﺞ ،اﻷردن وﻟﺑﻧـ ـ ـ ــﺎن ﺣﯾـ ـ ـ ــث أﻛـ ـ ـ ــد
ﻋﻣ ــﺎر ﺑ ــن ﺳ ــﻠطﺎن ﻓ ــﻲ ﻛﺗﺎﺑ ــﻪ اﻟ ــدﻋم اﻟﻌرﺑ ــﻲ ﻟﻠﺛ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔﻫـ ـذا اﻟط ــرح ﻣ ــن ﺧ ــﻼل ﻗوﻟ ــﻪ :
" ...ﺗـــم ارﺳـــﺎل ﻗﺳـــم ﻣـــن اﻷﺳـــﻠﺣﺔ اﻟـــﻰ ﺳـــورﯾﺎ ﻋـــن طرﯾـــق اﻟﺑـــر ،وﻗـــد اﺳـــﺗﻠﻣﻬﺎ ﻋﺑـــد
1ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﺻوت اﻟﻸﺣرار ،ﯾوﻣﯾﺔ ،ع خ،
10ﻣﺎرس ،2012ص.27
2ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
3ﻋﻣﺎر ﺑن ﺳﻠطﺎن وآﺧرون ،اﻟدﻋم اﻟﻌرﺑﻲ ﻟﻠﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ.ب ط ،ﻣﻧﺷورات اﻟﻣرﻛز اﻟوطﻧﻲ ﻟﻠدراﺳﺎت واﻟﺑﺣث ﻓﻲ
اﻟﺣرﻛﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ وﺛورة أول ﻧوﻓﻣﺑر ،اﻟﺟزاﺋر ،2007 ،ص ص.291 290
57
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﻓ ـ ــﻲ ذات اﻟﺳـ ـ ــﯾﺎق ﻛـ ـ ــﺎن اﻟﻣـ ـ ــﺎل ﯾﺗـ ـ ــدﻓق ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺳـ ـ ــورﯾﺎ ﻗﺎدﻣـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــن ذات اﻟﻣﺻـ ـ ــﺎدر
اﻟﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺔ ﻓﺄﺣﻣ ـ ــد ﺗوﻓﯾ ـ ــق اﻟﻣ ـ ــدﻧﻲ ﻣ ـ ــﺛﻼ ﯾ ـ ــذﻛر اﻟ ـ ــدور اﻟ ـ ــذي ﺗﺷ ـ ــﺎرﻛﻪ ﻣ ـ ــﻊ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــدﯾر
ﻣﻛﺗـ ـ ــب دﻣﺷ ـ ـ ــق ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠ ـ ـ ــﺔ وزﯾـ ـ ــر اﻟﺧﺎرﺟﯾ ـ ـ ــﺔ اﻟﺳـ ـ ــوري اﻟ ـ ـ ــدﻛﺗور اﻟﺟﺳـ ـ ــور ﺻ ـ ـ ــﻼح اﻟ ـ ـ ــدﯾن
اﻟط ـ ــرزي ﻷﺟ ـ ــل دﻓ ـ ــﻊ اﻟﻣﺑﻠ ـ ــﻎ اﻟﻣﺗﺣﺻ ـ ــل ﻣ ـ ــن اﻟﻣﺳ ـ ــﺎﻋدات اﻟﻣﺎﻟﯾ ـ ــﺔ اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗﺻ ـ ــل اﻟ ـ ــﻰ
ﺳـ ـ ــورﯾﺎ ﻣوﺟﻬـ ـ ــﺔ ﻟﺣﺳـ ـ ــﺎﺑﺎت اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾـ ـ ــﺔ ،واﻟـ ـ ــذي أﻓﺿـ ـ ــﻰ ﻓـ ـ ــﻲ اﻷﺧﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــﻰ اﻻﺗﻔـ ـ ــﺎق
وﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻌﻣ ـ ــوم ﯾﻣﻛ ـ ــن اﻟﻘـ ــول أن ﺳ ـ ــورﯾﺎ ﻓ ـ ــﻲ ﻫـ ــذﻩ اﻟﻔﺗـ ـ ـرة ﺗﺣوﻟ ـ ــت اﻟـ ــﻰ ﺧﻠﯾ ـ ــﺔ ﺗﻌ ـ ــﺞ
ﺑﺎﻟﻧﺷـ ـ ــﺎط واﻟﺣرﻛـ ـ ــﺔ ،اﻷﻣـ ـ ــر اﻟـ ـ ــذي دﻓـ ـ ــﻊ ﻗﯾـ ـ ــﺎدة اﻟﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ ﻟﺗـ ـ ــدﻋﯾم اﻟﻣﻛﺗـ ـ ــب ﺑﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺔ وطﻧﯾـ ـ ــﺔ
ﺗﻌـ ـ ــزز ﻧﺷـ ـ ــﺎط اﻟﻣﻛﺗـ ـ ــب ﻛﺛﯾ ـ ـ ـ ار ﺧﺎﺻـ ـ ــﺔ ﻓﯾﻣـ ـ ــﺎ ﺗﻌﻠـ ـ ــق ﺑﺎﻟﺗﺟﻧﯾـ ـ ــد واﻟﺗﻧظـ ـ ــﯾم ،وﺗـ ـ ــم ﻓـ ـ ــﺗﺢ
ﻧﺷـ ـ ــﺎطﺎت أﺧـ ـ ــرى ﻣﺳـ ـ ــت ﻣﺟـ ـ ــﺎﻻت ﻣﺧﺗﻠﻔـ ـ ــﺔ ،ﻓﻔـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺟـ ـ ــﺎل اﻻﻋﻼﻣـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ــﺛﻼ ﺗـ ـ ــم اﻓﺗﺗـ ـ ــﺎح
"ﺻ ــوت اﻟﺟ ازﺋ ــر ﻣ ــن ﻗﻠ ــب دﻣﺷ ــق" ﻛ ــل ﻣﺳ ــﺎء ،وﻛ ــﺎن اﻟﻣﻛﺗ ــب ﯾﻘ ــوم ﺑﻣﻬﻣ ــﺔ اﻣ ــداد اﻟﺟ ارﺋ ــد
ﺑﺎﻟﻣﻌﻠوﻣ ـ ــﺎت اﻟﻼزﻣ ـ ــﺔ ﻟﺗﻐطﯾ ـ ــﺔ ﻛﻔ ـ ــﺎح اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر ،وﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﺗﺄﻛـ ـ ـد ﻧﺟ ـ ــﺎح ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻓ ـ ــﻲ أداء
اﻟﻣﻬﻣـ ــﺔ اﻟﻣوﻛﻠـ ــﺔ اﻟﯾـ ــﻪ ﺑﺳـ ــورﯾﺎ وﻫـ ــو ﻣـ ــﺎ أﻫﻠـ ــﻪ اﻟﻣﺷـ ــﺎرﻛﺔ ﻓـ ــﻲ ﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﺻـ ــوﻣﺎم وﻧﯾـ ــل ﻣﻛﺎﻧـ ــﺔ
1أﺣﻣد ﺗوﻓﯾق اﻟﻣدﻧﻲ ،ﺣﯾﺎة ﻛﻔﺎح )ﻣﻊ رﻛب اﻟﺛورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾﺔ( ،ج ، 3ب ط ،ﻋﺎﻟم اﻟﻣﻌرﻓﺔ ﻟﻠﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ ،اﻟﺟزاﺋر.2010 ،
ص.449
2ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
58
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
ﺿـ ـ ـ ـ ــﻣن أﻋﺿـ ـ ـ ـ ــﺎء اﻟﻠﺟﻧـ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﻣرﻛزﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ1ﻟﯾﺳـ ـ ـ ـ ــﺗﺧﻠف ﺳـ ـ ـ ـ ــﻧﺔ 1957ﻧﺎﺋﺑـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣﺣﻣـ ـ ـ ـ ــد اﻟﻐﺳـ ـ ـ ـ ــﯾري
ﻟﻼﺷـ ــﺎرة ﻓﻘـ ــد ﻛـ ــﺎن ﻟﻌﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﺗﺻـ ــﺎﻻت ﻣـ ــﻊ ﻗﯾـ ــﺎدة اﻟﺛـ ــورة ﻟـ ــذﻟك "اﻋﺗﻣــــد ﺿــــﻣن
أﻋﺿـــــﺎء ﻟﺟﻧــــــﺔ اﻟﺗﻧﺳــــــﯾق واﻟﺗﻧﻔﯾــــــذ اﻟﺛﺎﻧﯾــــــﺔ اﻟﻣﻧﺑﺛﻘـــــﺔ ﻋــــــن اﻟﻣﻛﺗــــــب اﻟــــــوطﻧﻲ ﻟﻠﺛــــــورة
اﻟﺟزاﺋرﯾــــﺔ اﻟــــذي اﺳــــﺗﺣدﺛﻪ ﻣــــؤﺗﻣر اﻟﺻــــوﻣﺎم ، 1956وﺣــــﯾن وﺳــــﻊ ﻗــــﺎدة اﻟﺛــــورة ﻣــــن
أﻋﺿـــــﺎء اﻟﻠﺟﻧــــــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾــــــﺔ ﻣﻧــــــذ ﺷــــــﻬر أوت 1957ظـــــل ﻣﻬــــــري ﻣــــــﻊ ﺗﺷــــــﻛﯾﻠﺔ ﻟﺟﻧــــــﺔ
)(2
اﻟﺗﻧﺳـــﯾق اﻟﺛﺎﻟﺛـــﺔ ﺣﺗـــﻰ أﻓرﯾـــل 1958وﻛـــﺎن وﻗﺗﻬـــﺎ ﻣﻣـــﺛﻼ ﻋـــن اﻟﺷـــؤون اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾـــﺔ"
،وﻗـ ــد ﺣﺿـ ــر أﺷـ ــﻐﺎل اﻟـ ــدورة اﻟﻌﺎدﯾـ ــﺔ ﻟﻬـ ــذا اﻟﻣﺟﻠـ ــس اﻟﺗـ ــﻲ ﺟـ ــري ﻓـ ــﻲ اﻟﻘـ ــﺎﻫرة ﺧـ ــﻼل اﻟﻔﺗ ـ ـرة
ﻗﺑـ ـ ــل اﻻﻋـ ـ ــﻼن ﻋـ ـ ــن ﺗﺷـ ـ ــﻛﯾل ﺣﻛوﻣـ ـ ــﺔ ﻣؤﻗﺗـ ـ ــﺔ ﻟﻠﺟﻣﻬورﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺟﺑﻬ ـ ـ ـﺔ
اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــوطﻧﻲ ﻗـ ـ ــد اﺗﺧـ ـ ــذت اﻟﻘ ـ ـ ـرار ﺑﺗﺷـ ـ ــﻛﯾﻠﻬﺎ ﻗﺑـ ـ ــل ﺷـ ـ ــﻬرﯾن ﻣـ ـ ــن اﻧﻌﻘـ ـ ــﺎد ﻣـ ـ ــؤﺗﻣر طﻧﺟـ ـ ــﺔ
اﻟﻣﻐـ ـ ــﺎرﺑﻲ ،دون اطـ ـ ــﻼع ﻻ اﻟﺣﻛوﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺗوﻧﺳـ ـ ــﯾﺔ وﻻ اﻟﻣﻐرﺑﯾـ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ــذﻟك ،ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ ﻣﻧﻬـ ـ ــﺎ
اﻟـ ــﻰ اﺧ ـ ـراج ﻣﻠﺗـ ــوي ﻟﻬـ ــذﻩ اﻟﻣﺳـ ــﺄﻟﺔ اﻷﻣـ ــر اﻟـ ــذي ﻣـ ــن ﺷـ ــﺄﻧﻪ أن ﯾﺿـ ــﻣن اﻧطـ ــﻼق اﻻﻋﺗ ارﻓـ ــﺎت
1ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
2ﻣرﯾوش ﺻص180 179
3ﻣﺑروك ﺑﻠﺣﺳﯾن ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.68 67
4ﻣﻌﻣر اﻟﻌﺎﯾب ،ﻣؤﺗﻣر طﻧﺟﺔ اﻟﻣﻐﺎرﺑﻲ ،ب ط ،دار اﻟﺣﻛﻣﺔ ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر ،2010 ،ص.147
59
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﯾ ـ ــذﻛر ﻋﻣ ـ ــر ﺑوﺿـ ـ ـرﺑﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﻛﺗﺎﺑ ـ ــﻪ أن ﻣﻬ ـ ــري ﻛﻠ ـ ــف ﻗﺑ ـ ــل اﻻﻋ ـ ــﻼن ﻋ ـ ــن ﺗﺷ ـ ــﻛﯾﻠﺔ
اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ ﺑـ ـ ــﺈﺟراء اﺳﺗﺷـ ـ ــﺎرات ﻓردﯾـ ـ ــﺔ ﻟﻛـ ـ ــل ﻋﺿ ـ ــو ﻣـ ـ ــن أﻋﺿـ ـ ــﺎء ﻟﺟﻧـ ـ ــﺔ اﻟﺗﻧﺳـ ـ ــﯾق واﻟﺗﻧﻔﯾـ ـ ــذ ،
وأن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻋﻧـ ــد اﺳﺗﺷ ـ ــﺎرﺗﻪ ﻟﻔرﺣـ ــﺎت ﻋﺑـ ــﺎس أﻛـ ــد ﻟ ـ ــﻪ ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر ﺑﺿـ ــرورة ﺣﺿ ـ ــور
ﺟﻣﯾـ ـ ــﻊ اﻟﺣﺳﺎﺳـ ـ ــﯾﺎت اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﯾﺔ اﻟﻣﺗواﺟـ ـ ــدة ﻓـ ـ ــﻲ ﺻـ ـ ــﻔوف ﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــوطﻧﻲ ،ﻣﻣﺛﻠـ ـ ــﺔ
ﻓـ ــﻲ اﻟﺗﺷـ ــﻛﯾﻠﺔ اﻟﺣﻛوﻣﯾـ ــﺔ ،وأن ﻫـ ــذﻩ اﻟﺣﺳﺎﺳـ ــﯾﺎت ﺗﺗﻣﺛـ ــل أﺳﺎﺳـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ اﻟﻠﺟﻧـ ــﺔ اﻟﺛورﯾـ ــﺔ ﻟﻠوﺣـ ــدة
واﻟﻌﻣـ ـ ـ ــل ،اﻟﺣرﻛـ ـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ـ ــن اﺟـ ـ ـ ــل اﻻﻧﺗﺻـ ـ ـ ــﺎر ﻟﻠﺣرﯾـ ـ ـ ــﺎت اﻟدﯾﻣﻘراطﯾـ ـ ـ ــﺔ واﻻﺗﺣـ ـ ـ ــﺎد اﻟـ ـ ـ ــدﯾﻣﻘراطﻲ
ﻛﻣـ ــﺎ اﻗﺗـ ــرح ﻋﻠﯾـ ــﻪ ﻓﯾﻣـ ــﺎ ﯾﺧـ ــص رﺋﺎﺳـ ــﺔ اﻟﺣﻛوﻣـ ــﺔ أن ﯾـ ــﺗم اﺳـ ــﻧﺎدﻫﺎ اﻣـ ــﺎ ﻟﻛ ـ ـرﯾم ﺑﻠﻘﺎﺳـ ــم
ﻟﻛوﻧ ـ ـ ــﻪ أﺣ ـ ـ ــد اﻟﺗ ـ ـ ــﺎرﯾﺧﯾﯾن ،أو اﻟ ـ ـ ــدﻛﺗور ﻟﻣ ـ ـ ــﯾن دﺑ ـ ـ ــﺎﻏﯾن ﺑﺎﻋﺗﺑ ـ ـ ــﺎرﻩ رﺋﯾﺳ ـ ـ ــﺎ ﻟﻠﺑﻌﺛ ـ ـ ــﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾ ـ ـ ــﺔ
وﯾﺿ ـ ـ ــﯾف ﻣﺣﻣ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ــﺎس أن ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻫ ـ ـ ــو ﻣ ـ ـ ــن وﺿ ـ ـ ــﻊ ﺗﺷ ـ ـ ــﻛﯾﻠﺔ اﻟﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺔ
اﻟﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ اﻷوﻟ ـ ــﻰ ،ﻓﻔ ـ ــﻲ اط ـ ــﺎر اﺷـ ـ ـراف ﻣﺣﻣ ـ ــد ﻋﺑ ـ ــﺎس ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺷ ـ ــﻬﺎدات ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد أطﻠﻌ ـ ــﻪ
ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر ﻋﻠ ـ ــﻰ وﺛﯾﻘ ـ ــﺔ ﻣﻛﺗوﺑ ـ ــﺔ ﺑﺧ ـ ــط ﯾ ـ ــدﻩ ﺗﺗﺿ ـ ــﻣن ﺗﺷ ـ ــﻛﯾﻠﺔ اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ اﻷوﻟ ـ ــﻰ
وﻫ ــو ﻣ ــن اﻗﺗرﺣﻬ ــﺎ ﻧﻔ ــذت ﻛﻠﻬ ــﺎ ﺑﺎﺳ ــﺗﺛﻧﺎء ﻣﻧﺻ ــﺑﻪ اﻟ ــذي اﻗﺗ ــرح ﻟ ــﻪ ﻣﺣﻣ ــد ﯾزﯾ ــد وزﯾـ ـ ار ﻟﺷ ــؤون
)(3
ﺷﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾﺎ.
1ﻋﻣر ﺑوﺿرﺑﺔ ،اﻟﻧﺷﺎط اﻟدﺑﻠوﻣﺎﺳﻲ ﻟﻠﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣؤﻗﺗﺔ ﻟﻠﺟﻣﮭورﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ )ﺳﺑﺗﻣﺑر -1958ﺟﺎﻧﻔﻲ ،(1960دار
اﻟﺣﻛﻣﺔ ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر ،2010 ،ص.48
2ﻧﻔﺳﮫ ﻋﻣر ﺑوﺿرﺑﺔ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.48
3ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
60
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﺑ ـ ـ ــﺎﻟرﺟوع ﻟ ـ ـ ــﻧﻔس اﻟﻣﺻ ـ ـ ــدر ﯾ ـ ـ ــذﻛر ﻣﺣﻣ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ــﺎس أن ﻣﻬ ـ ـ ــري أﺧﺑـ ـ ـ ـرﻩ ﺑﺧﺻ ـ ـ ــوص
ﻗﺿـ ــﯾﺔ رﺋﺎﺳـ ــﺔ ﻓرﺣـ ــﺎت ﻋﺑـ ــﺎس وﺑـ ــﺎﻟرﻏم واﻋﯾ ـ ـﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﻲ و ﺗطـ ــورﻩ اﻟﻔﻛـ ــري ،ﻏﯾـ ــر أﻧـ ــﻪ ) ﻟـ ــم
ﯾﻛـ ــن ﻣواﻓﻘـ ــﺎ ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﻧﺣﯾﺗـ ــﻪ ﻋـ ــﺎم 1961ﻷﻧـ ــﻪ ﻟـ ــم ﯾﻛـ ــن ﻣواﻓﻘـ ــﺎ ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﻌﯾﯾﻧـ ــﻪ ﻣﻧـ ــذ اﻟﺑداﯾـ ــﺔ ...
وﻛـ ــﺎن ﻣـ ــن اﻟﻣﻔﺗـ ــرض ﺗﻌﯾـ ــﯾن ﺷـ ــﺧص ﯾﻣﺛـ ــل اﻟﺗﯾـ ــﺎر وﻟـ ــﯾس زﻋـ ــﯾم ﺗﯾـ ــﺎر ﺣﯾـ ــث ﻗـ ــﺎل " أﻧـ ــﺎ اﻵن
ﺿ ـ ــد أن ﺗﻌﯾﻧ ـ ــوﻩ وﻟﻛﻧ ـ ــﻲ ﺳ ـ ــﺄﻛون ﺿ ـ ــد أن ﺗ ـ ــﺗم ﺗﻧﺣﯾﺗ ـ ــﻪ ﺑﻌ ـ ــد ﺗﻌﯾﯾﻧ ـ ــﻪ "() (1و ﻫﻧ ـ ــﺎ ﯾﺑ ـ ــرز اﻟ ـ ــﻰ
اﻟﺳـ ـ ــطﺢ اﻟﺗﻧـ ـ ــﺎﻗض اﻟﻣوﺟـ ـ ــود ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺳـ ـ ــﺄﻟﺔ :ﻟﻣـ ـ ــﺎذا وﺿـ ـ ــﻊ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻓرﺣـ ـ ــﺎت ﻋﺑـ ـ ــﺎس
ﺿﻣن ﺗﺷﻛﯾﻠﺔ اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣؤﻗﺗﺔ اذا ﻛﺎن ﻣﻧذ اﻟﺑداﯾﺔ ﻏﯾر ﻣواﻓق ﻋﻠﻰ ﺗﻌﯾﯾﻧﻪ؟
ﻓ ـ ــﻲ ﯾ ـ ــوم اﻟﺟﻣﻌ ـ ــﺔ 19ﺳ ـ ــﺑﺗﻣﺑر 1958ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺳ ـ ــﺎﻋﺔ اﻟواﺣ ـ ــدة ﺑﻌ ـ ــد اﻟظﻬ ـ ــر ﺻ ـ ــدر
ﺑ ـ ــﻼغ ﻓ ـ ــﻲ وﻗ ـ ــت واﺣ ـ ــد ﺑﺎﻟﻘـ ـ ــﺎﻫرة وﺗ ـ ــوﻧس واﻟرﺑ ـ ــﺎط ﺗ ـ ــم اﻻﻋـ ـ ــﻼن ﻓﯾ ـ ــﻪ ﻋ ـ ــن اﻧﺷ ـ ــﺎء ﺣﻛوﻣـ ـ ــﺔ
ﻣؤﻗﺗـ ــﺔ ﻟﻠﺟﻣﻬورﯾـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ﺑرﺋﺎﺳـ ــﺔ ﻓرﺣـ ــﺎت ﻋﺑـ ــﺎس) ، (2وﻓﯾﻬـ ــﺎ ﺗﻘﻠـ ــد ﻣﻬـ ــري ﻣﻧﺻـ ــب وزﯾـ ــر
اﻟﺷ ـ ــؤون اﻟﺷ ـ ــﻣﺎل اﻓرﯾﻘﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻷوﻟ ـ ــﻰ ،3ﺛ ـ ــم وزﯾـ ـ ـ ار ﻟﻠﺷ ـ ــؤون اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ـ ــﺔ واﻟﺛﻘﺎﻓﯾ ـ ــﺔ
1ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
2ﻋﻣﺎر ﺑوﺣوش ،اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻟﻠﺟزاﺋر ﻣن اﻟﺑداﯾﺔ وﻟﻐﺎﯾﺔ ،1962ط ،1دار اﻟﻐرب اﻻﺳﻼﻣﻲ ،اﻟﺟزاﺋر،1997 ،
ص.475
3ﺳﻌد دﺣﻠب ،اﻟﻣﮭﻣﺔ ﻣﻧﺟزة ﻣن أﺟل اﺳﺗﻘﻼل اﻟﺟزاﺋر ،ب ط ،ﻣﻧﺷورات دﺣﻠب ،اﻟﺟزاﺋر ،2007 ،ص.79
4ﻧﻔﺳﮫ ،ص.113
61
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﻓـ ـ ــﻲ ﺿـ ـ ــﻣن ﺗﺷـ ـ ــﻛﯾﻠﺔ اﻟﺣﻛوﻣـ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗـ ـ ــﺔ ﻛﺷـ ـ ــف ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺑﺣﻧﻛﺗـ ـ ــﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﯾﺔ
اﻟﻣﻧـ ــﺎورة اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻛـ ــﺎن دﯾﻐـ ــول ﺑﺻـ ــدد ﺗﻧﻔﯾـ ــذﻫﺎ ،ﺑﻌـ ــد ﺗﺻ ـ ـرﯾﺣﻪ ﻓـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ 10ﻣـ ــن ﺷـ ــﻬر
)(1
ﻧوﻓﻣﺑر ﻋﺎم 1959ﻓﻲ دﻋوة ﻗﺎدة اﻟﺛورة ﻟﻠﻌﺎﺻﻣﺔ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﺑﺎرﯾس ﻷﺟل اﻟﺗﻔﺎوض
ﻛـ ـ ــﺎن دور ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ،أن أوﺿ ـ ـ ــﺢ ﻷﻋﺿ ـ ـ ــﺎء اﻟﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺔ ان دﯾﻐ ـ ـ ــول ﺑﺗﺻـ ـ ـ ـرﯾﺣﻪ
ذاك اﻧﻣ ـ ـ ــﺎ ﯾﺳ ـ ـ ــﻌﻰ ﻟﻛﺳ ـ ـ ــب اﻟ ـ ـ ـ ـراي اﻟﻌ ـ ـ ــﺎم اﻟ ـ ـ ــدوﻟﻲ ﻣ ـ ـ ــن ﺟﻬـ ـ ـ ــﺔ ووﺿ ـ ـ ــﻊ اﻟﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗـ ـ ـ ــﺔ
ﺗﻘ ـ ــدم ﻣﻬ ـ ــري ﺑﻣﻘﺗ ـ ــرح ﺗ ـ ــوﻓﯾﻘﻲ ﯾﺿ ـ ــﻣن ﺗﻛﻠﯾ ـ ــف اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ ﻟﻠزﻋﻣ ـ ــﺎء اﻟﺧﻣﺳ ـ ــﺔ
اﻟﻣﻌﺗﻘﻠـ ــﯾن ﺑﻣﺑﺎﺷ ـ ـرة اﻟﺗﻔـ ــﺎوض ﻣـ ــﻊ ﻓرﻧﺳـ ــﺎ ،وﻫـ ــو ﻣـ ــﺎ أﺣـ ــرج دﯾﻐـ ــول ﻋﻠـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ــﺎر أن رﻓﺿـ ــﻪ
ﻓـ ــﻲ اطـ ــﺎر ﻋﺿـ ــوﯾﺔ ﻋﺑ ـ ـد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ اﻟﺣﻛوﻣـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗـ ــﺔ ،ﺷـ ــﺎرك ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر ﻓـ ــﻲ
1ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﺣﻛﯾم اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ،ط ،1اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ﻟﻠﻔﻧون اﻟﻣطﺑﻌﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر،2013 ،
ص.78
2ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.78
3ﻧﻔﺳﮫ ،ص.78
62
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
ﺑﻌـ ـ ــدﻣﺎ ﺗﻠﻘـ ـ ــت ﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــوطﻧﻲ دﻋـ ـ ــوة ﻣـ ـ ــن أﺟـ ـ ــل ﺗﻧظـ ـ ــﯾم وﺗﻔﻌﯾـ ـ ــل ﻣـ ـ ــؤﺗﻣر
طﻧﺟـ ــﺔ اﻟﻣﻐ ـ ــﺎرﺑﻲ ،وﺑﻌ ـ ــد اﻟﺣﺻ ـ ــول ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻣواﻓﻘـ ــﺔ ﻗ ـ ــﺎدة اﻟﺛ ـ ــورة اﻟﻣﺳ ـ ــﺟوﻧﯾن ،اﻧﺗﻬ ـ ــﻰ اﻷﻣ ـ ــر
)(1
ﺑﺎﻟﻣواﻓﻘﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ.
ﺷـ ـ ـ ــﺎرﻛت اﻟﺟ ازﺋـ ـ ـ ــر ﺑوﻓـ ـ ـ ــد ﺟﺑﻬـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺟﺑﻬـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻣﻣﺛـ ـ ـ ــل ﻓـ ـ ـ ــﻲ ﻓرﺣـ ـ ـ ــﺎت ﻋﺑـ ـ ـ ــﺎس ،ﻋﺑـ ـ ـ ــد
اﻟﺣﻔـ ـ ــﯾظ ﺑوﺻـ ـ ــوف ،ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري ،اﻟـ ـ ــدﻛﺗور أﺣﻣـ ـ ــد ﻓرﻧﺳـ ـ ــﯾس أ أﺣﻣـ ـ ــد ﺑوﻣﻧﺟـ ـ ــل ،
ﻣوﻟـ ــود ﻗﺎﯾـ ــد) ، (2وﻟﻼﺷـ ــﺎرة ﻓـ ــﺎن ﻣﻬـ ــري ﺷـ ــﺎرك ﺑوﺻـ ــﻔﻪ أﺣـ ــد أﻋﺿـ ــﺎء ﻟﺟﻧـ ــﺔ اﻟﺗﻧﺳـ ــﯾق واﻟﺗﻧﻔﯾـ ــذ
وﻋ ـ ــن ﻫ ـ ــذا اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر ﯾﺗﺣ ـ ــدث اﻷﺳ ـ ــﺗﺎذ ﻣﻬ ـ ــري ﻋ ـ ــن اﻟﺗﺟﺎذﺑ ـ ــﺎت اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺗوﻟ ـ ــدت ﻟ ـ ــدى
ﺑﻌـ ــض أط ـ ـراف اﻟﺟﺑﻬـ ــﺔ ﺑﻌـ ــد اﻟﺣﺻـ ــول ﻋﻠـ ــﻰ اﻟـ ــدﻋوة واﻧﻘﺳـ ــﺎم ﻫـ ــذﻩ اﻷط ـ ـراف اﻟـ ــﻰ اﺗﺟـ ــﺎﻫﯾن
).(3
،اﺗﺟﺎﻩ ﻋﺎرض ﺣﺿور اﻟﻣؤﺗﻣر ،واﺗﺟﺎﻩ دﻋﻰ اﻟﻰ ﺿرورة اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ ﻓﯾﻪ
ﻓﺑﺎﻟﻧﺳ ـ ــﺑﺔ اﻟ ـ ــﻰ أﺻ ـ ــﺣﺎب اﻟـ ـ ـرأي اﻷول اﻟ ـ ــذﯾن ﯾ ـ ــرون أن اﻟﻣﺷ ـ ــﺎرﻛﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر اﻧﻣ ـ ــﺎ ﻫ ـ ــﻲ
ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺣﻘﯾﻘ ـ ــﺔ ﻣﺣﺎوﻟ ـ ــﺔ ﻟﻘط ـ ــﻊ ﺷـ ـ ـراﯾﯾن اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر ﻣ ـ ــن ﻗﻠ ـ ــب اﻟﻣﺷ ـ ــرق وﺑﻣ ـ ــﺎ أن ﺛ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾ ـ ــر
ذات ﻋﻣ ـ ـ ــق ﻋرﺑ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ــﺎن ﻫ ـ ـ ــذا اﻷﻣ ـ ـ ــر ﯾﻔ ـ ـ ــرض ﻋﻠﯾﻬ ـ ـ ــﺎ أن ﻻ ﺗزﻛ ـ ـ ــﻲ أي ﻧزﻋ ـ ـ ــﺔ اﻧﻔﺻ ـ ـ ــﺎﻟﯾﺔ،
وﻣﻬـ ــري ﻣـ ــن ﺟﻬﺗـ ــﻪ ﻟـ ــم ﯾﻧﻔـ ــﻲ أطروﺣـ ــﺔ أﺻـ ــﺣﺎب ﻫـ ــذا اﻟ ـ ـرأي ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول) :ﻗـ ــد ﯾﻛـ ــون ﻫـ ــذا
اﻟﺷـ ـ ــﺎﻏل ﻣوﺟـ ـ ــودا ﺑﺎﻟﻔﻌـ ـ ــل ﻋﻧـ ـ ــد ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﻘـ ـ ــﺎدة ،ﻟﻛـ ـ ــن اﻻﻫﺗﻣﺎﻣـ ـ ــﺎت اﻟداﻓﻌـ ـ ــﺔ ﻟﻌﻘـ ـ ــد اﻟﻣـ ـ ــؤﺗﻣر
ﻛﺎﻧـ ــت أﻛﺛـ ــر اﺗﺳـ ــﺎﻋﺎ وﻣﻌظـ ــم ﻫـ ــذﻩ اﻻﻫﺗﻣﺎﻣ ـ ــﺎت ﻣﺗوﻟـ ــد ﻋـ ــن اﺳـ ــﺗﻣرار اﻟﺣـ ــرب ﻓـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر
وأﻛ ـ ـ ــد ﻣﻬ ـ ـ ــري أن دواﻓ ـ ـ ــﻊ اﻟﺟﺑﻬ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺷ ـ ـ ــﺎرﻛﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ذات اﻟﻣ ـ ـ ــؤﺗﻣر اﻧﻣ ـ ـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت
ﺗﺻـ ــدر ﻣـ ــن ﻣﻘـ ــررات اﻟﺻـ ــوﻣﺎم 1956اﻟﺗـ ــﻲ دﻋـ ــت اﻟـ ــﻰ ﺿـ ــرورة اﻗﺎﻣـ ــﺔ ﻗواﻋـ ــد رﺋﯾﺳـ ــﯾﺔ ﻓـ ــﻲ
اﻟﻌﻼﻗ ـ ــﺎت ﻣ ـ ــﻊ دول اﻟﻣﻐـ ـ ــرب ﻣ ـ ــن ﺟﻬـ ـ ــﺔ ،وﻣ ـ ــﻊ ﺣرﻛﺎﺗﻬـ ـ ــﺎ اﻟوطﻧﯾ ـ ــﺔ اﻟﻣﻣﺛﻠـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻷﺣ ـ ـ ـزاب
ﻣـ ـ ــن ﺟﻬ ـ ـ ــﺔ اﺧ ـ ـ ــرى وﻓ ـ ـ ــق ﻗواﻟ ـ ـ ــب ﺗﺗﻣﺎﺷ ـ ـ ــﻰ وﻣﺗطﻠﺑ ـ ـ ــﺎت ﺣ ـ ـ ــرب اﻟﺗﺣرﯾ ـ ـ ــر وﺗطوراﺗﻬ ـ ـ ــﺎ ،وﻫ ـ ـ ــو
اﻷﻣ ـ ــر اﻟ ـ ــذي ﯾﻔ ـ ــرض ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺟﺑﻬ ـ ــﺔ ﺣﺿ ـ ــو ار ﻣﻛﺛﻔ ـ ــﺎ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣﻧطﻘ ـ ــﺔ اﻧطﻼﻗ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــن ﺗوﺟﻬﺎﺗﻬ ـ ــﺎ
وأﻫ ـ ــداﻓﻬﺎ وﻗ ـ ــد ﻟﺧ ـ ــص ﻣﻬ ـ ــري )أﻫ ـ ــداف ﺟﺑﻬ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾ ـ ــر ﻓ ـ ــﻲ ﺣﺿ ـ ــور اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻧﻘ ـ ــﺎط
)(2
: اﻟﺗﺎﻟﯾﺔ
_2اﺛ ـ ــﺎرة ﻗﺿ ـ ــﯾﺔ وﺟ ـ ــود اﻟﻘـ ـ ـوات اﻟﻣﺳ ـ ــﻠﺣﺔ اﻟﻔرﻧﺳ ـ ــﯾﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﻛ ـ ــل ﻣ ـ ــن ﺗـ ـ ـوﻧس واﻟﻣﻐ ـ ــرب
_3اﻟﻣطﺎﻟﺑ ـ ـ ــﺔ ﺑﺟ ـ ـ ــﻼء اﻟﻘـ ـ ـ ـوات اﻟﻔرﻧﺳ ـ ـ ــﯾﺔ ﻣ ـ ـ ــن ﺗ ـ ـ ــوﻧس واﻟﻣﻐ ـ ـ ــرب ﻟﺗﻧﺷ ـ ـ ــﯾط اﻟﻣﻌرﻛ ـ ـ ــﺔ
_4اﻟﺗﻧدﯾ ـ ـ ــد ﺑﻣﺳ ـ ـ ــﺎﻧدة اﻟ ـ ـ ــدول اﻟﻐرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟﻼﺳ ـ ـ ــﺗﻌﻣﺎر اﻟﻔرﻧﺳ ـ ـ ــﻲ ﻛﺗﻬﯾﺋ ـ ـ ــﺔ ﻟﻠـ ـ ـ ـرأي اﻟﻌ ـ ـ ــﺎم
ﻻدﺧـ ـ ــﺎل اﻟﺳـ ـ ــﻼح اﻟ ـ ـ ـوارد ﻣـ ـ ــن اﻟﻛﺗﻠـ ـ ــﺔ اﻻﺷـ ـ ــﺗراﻛﯾﺔ اﻟـ ـ ــذي ﻗـ ـ ــررت اﻟﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺳـ ـ ــﻌﻲ ﻟﻠﺣﺻـ ـ ــول
وﺑﺧﺻـ ـ ــوص اﻟﻣـ ـ ــؤﺗﻣر داﺋﻣـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ــوﻩ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد اﻟـ ـ ــﻰ ﻣﺟﻣوﻋـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن اﻟﻧﻘـ ـ ــﺎط ﯾـ ـ ــرى
أﻧﻬـ ـ ــﺎ ذات ﺑﻌـ ـ ــد اﺳـ ـ ــﺗراﺗﯾﺟﻲ ﺳـ ـ ــﺎﻫﻣت ﺑﺷـ ـ ــﻛل ﻛﺑﯾـ ـ ــر ﻓـ ـ ــﻲ ﻧﯾـ ـ ــل اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــر ﻻﺳـ ـ ــﺗﻘﻼﻟﻬﺎ ،ﺗﻣﺛﻠـ ـ ــت
_1اﻟﺗﻣﻬﯾ ـ ــد ﻟﺗﺷ ـ ــﻛﯾل ﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ ﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ ﻟﻠﺟﻣﻬورﯾ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ــﺔ وﻫ ـ ــو اﻟﻘـ ـ ـرار اﻟﻣﺣﺳ ـ ــوب
_2اﻟﻣطﺎﻟﺑ ـ ــﺔ ﺑﻌ ـ ــد اﻟﺗط ـ ــرق ﻟﻣﺷ ـ ــﺎﻛل اﻟﺣ ـ ــدود اﻟ ـ ــذي ﯾـ ـ ـرﺑط اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر و ﺟﯾراﻧﻬ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــﻊ
اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻟﻔرﻧﺳـ ـ ــﯾﺔ ﻟﻣـ ـ ــﺎ ﯾﺗﺿـ ـ ــﻣﻧﻪ ذﻟـ ـ ــك ﻣـ ـ ــن اﻋﺗ ـ ـ ـراف ﺑﺎﻟﺳـ ـ ــﯾﺎدة اﻟﻔرﻧﺳـ ـ ــﯾﺔ ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــر ،
_3اﻟﻣطﺎﻟﺑ ـ ــﺔ ﺑﺎﻻﻣﺗﻧ ـ ــﺎع ﻋ ـ ــن رﺑ ـ ــط اﻗط ـ ــﺎر اﻟﻣﻐ ـ ــرب ﻣﻧﻔ ـ ــردة ﻓ ـ ــﻲ ﻣﺟ ـ ــﺎﻻت اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ
اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ واﻟدﻓﺎع ،واﻗﺗراح اﻟﺻﯾﻐﺔ اﻟﻔﯾدراﻟﯾﺔ ﻻﻗﺎﻣﺔ اﺗﺣﺎد ﺑﯾن اﻷﻗطﺎر اﻟﺛﻼث).(2
ﻓﯾﻣ ـ ــﺎ ﯾﺧ ـ ــص اﻟﻧﻘط ـ ــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾ ـ ــﺔ واﻟﻣﺗﻌﻠﻘ ـ ــﺔ ﺑﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ اﻟﺣ ـ ــدود ﻓ ـ ــﺎن ﻣﺣﻣ ـ ــد ﻋﺑ ـ ــﺎس ﻓـ ـ ــﻲ
ﺷـ ــﻬﺎدﺗﻪ اﻟﺗـ ــﻲ ﺗـ ــدور ﻓـ ــﻲ ﻣﺣﺗواﻫـ ــﺎ ﻋـ ــن ﻣـ ــذﻛرات ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ،ﻓـ ــﺎن ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر أﻛـ ــد أن
ﻣ ـ ــذﻛرات ﻣﻬ ـ ــري ﺗﺣﻣ ـ ــل ﻓ ـ ــﻲ طﯾﺎﺗﻬ ـ ــﺎ ﻣﺳ ـ ــﺎﺋل ﺟدﯾ ـ ــدة ﻟ ـ ــم ﯾ ـ ــﺗم اﻟﺗط ـ ــرق اﻟﯾﻬ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺎ وﻣ ـ ــؤﺗﻣر
طﻧﺟ ــﺔ وﻣﺷـ ــﻛل اﻟﺣـ ــدود اﺣـ ــد ﺗﻠـ ــك اﻟﻣﺳـ ــﺎﺋل ﺣﯾـ ــث ﯾـ ــذﻛر " :ﻋﺷــــﯾﺔ ﻣــــؤﺗﻣر طﻧﺟــــﺔ ﻋﻧــــدﻣﺎ
اﻟﺗﻘـــﻰ اﻟوﻓـــد اﻟﺟزاﺋـــري اﻟـــذي ﯾﺗرأﺳـــﻪ ﻓرﺣـــﺎت ﻋﺑـــﺎس ﺑﺎﻟﻣﻠـــك اﻟﺣﺳـــن اﻟﺛـــﺎﻧﻲ ،طـــرح ﻫـــذا
اﻷﺧﯾـــر اﻻﺷـــﻛﺎﻟﯾﺔ ﺑواﻗﻌﯾـــﺔ ﻓﯾﻣـــﺎ ﻣﻌﻧـــﺎﻩ ﻻﯾﻬﻣﻧـــﻲ ﻣـــن ﯾﻌطـــﻲ اﻟﺑطﺎﻗـــﺔ ﻟﺟﻣﺎﻋـــﺔ اﻟﺣـــدود
ﺳــــواءا ﻛﻧــــﺎ ﻧﺣــــن أم أﻧــــﺗم ...اﻟﻣﻬــــم أن ﻧﺳــــﺗﻐل اﻟﻣﻧــــﺎطق اﻟﺣدودﯾــــﺔ ﺑطرﯾﻘــــﺔ ﻣﺷــــﺗرﻛﺔ ،
اذا اﺗﻔﻘﻧـــــﺎ ﻋﻠـــــﻰ ﻗﺿـــــﯾﺔ اﻻﺳـــــﺗﻐﻼل اﻟﻣﺷـــــﺗرك ﻟﻠﻣﻧـــــﺎطق اﻟﺻـــــﺣراوﯾﺔ ﻻ ﻧطـــــرح ﻣﺷـــــﻛل
).(1
اﻟﺣدود واذا ﻟم ﻧﺗﻔق ﻓﺳﻧطرح اﻟﻣﺷﻛل"
ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﻌﻣ ـ ــوم ﯾﻣﻛ ـ ــن اﻟﻘ ـ ــول ان أﻫ ـ ــم دور ﻟﻌﺑ ـ ــﻪ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺧ ـ ــﻼل ﻫ ـ ــذا اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر
ﻫ ـ ــو ﻗﯾﺎﻣ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﻘ ـ ــﺎء ﻛﻠﻣ ـ ــﺔ اﻟوﻓ ـ ــد اﻟﺟ ازﺋ ـ ــري اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻛ ـ ــﺎن ﻟﻬ ـ ــﺎ ﺑ ـ ــﺎﻟﻎ اﻷﺛ ـ ــر ﻓ ـ ــﻲ دﻓ ـ ــﻊ ﻣﺟﻬ ـ ــودات
اﻧﻌﻘ ـ ــد اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر اﻟﻘ ـ ــوﻣﻲ اﻟ ارﺑ ـ ــﻊ ﻟﻼﺗﺣ ـ ــﺎد اﻟﻌ ـ ــﺎم ﻟﻠطﻠﺑ ـ ــﺔ اﻟﻣﺳ ـ ــﻠﻣﯾن اﻟﺟ ازﺋـ ـ ـرﯾﯾن ﻓ ـ ــﻲ
ﺑﺋـ ــر اﻟﺑـ ــﺎي ﺑﺗـ ــوﻧس ﻓـ ــﻲ اﻟﻔﺗ ـ ـرة اﻟﻣﻣﺗـ ــدة ﻣـ ــن 26ﺟوﯾﻠﯾـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ اﻟﻔـ ــﺎﺗﺢ ﻣـ ــن ﺷـ ــﻬر اوت ﻋـ ــﺎم
1960ﻷﺟ ـ ـ ــل د ارﺳ ـ ـ ــﺔ ﻣﺷ ـ ـ ــﺎﻛل وﻗﺿ ـ ـ ــﺎﯾﺎ اﻻﺗﺣ ـ ـ ــﺎد اﻟداﺧﻠﯾ ـ ـ ــﺔ واﻟﺧﺎرﺟﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟﯾﻧﺗﻬ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣ ـ ـ ــؤﺗﻣر
)(2
ﺑﺎﻧﺗﺧﺎب اﻟﻬﯾﺋﺎت اﻟﺟدﯾدة ﻟﻼﺗﺣﺎد واﻟﻣﺻﺎدﻗﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﻘررات ﻫﺎﻣﺔ
اﻓﺗ ـ ـ ــﺗﺢ اﻟﻣ ـ ـ ــؤﺗﻣر ﯾ ـ ـ ــوم اﻟﺛﻼﺛ ـ ـ ــﺎء ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟﺳ ـ ـ ــﺎﻋﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳ ـ ـ ــﺔ ﻣﺳ ـ ـ ــﺎءا ﺗﺣ ـ ـ ــت اﺷ ـ ـ ــراف
رﺋـ ـ ــﯾس اﻟﺣﻛوﻣـ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗﺗـ ـ ــﺔ ﻟﻠﺟﻣﻬورﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﻓرﺣـ ـ ــﺎت ﻋﺑـ ـ ــﺎس وﺑﺣﺿـ ـ ــور اﻟﺳـ ـ ــﯾد ﻋﺑـ ـ ــد
1ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
2ﻋﺑد ﷲ ﺣﻣﺎدي ،اﻟﺣرﻛﺔ اﻟطﻼﺑﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ، 1962 1871ط ،2ﻣﻧﺷورات اﻟﻣﺗﺣف اﻟوطﻧﻲ ﻟﻠﻣﺟﺎھد ،اﻟﺟزاﺋر ،
،1995ص103
66
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
)(1
وﺑﻣـ ــﺎ أن ﻣوﺿـ ــوع ﺑﺣﺛﻧـ ــﺎ ﯾﺧـ ــص اﻟـ ــدور اﻟـ ــذي اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻬـ ــري وزﯾـ ــر اﻟﺷـ ــؤون اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾـ ــﺔ
ﻣﺎرﺳ ـ ــﻪ ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺧ ـ ــﻼل ذات اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر ﻓﻘ ـ ــد ارﺗﺄﯾﻧ ـ ــﺎ ﻋ ـ ــدم اﻟﺣﺎﺟ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــﻰ ذﻛ ـ ــر ﺗﻔﺎﺻ ـ ــﯾل
اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر وﺗطو ارﺗ ـ ــﻪ وﺣﺎوﻟﻧ ـ ــﺎ ﻗ ـ ــدر اﻟﻣﺳ ـ ــﺗطﺎع ﺗﺳ ـ ــﻠﯾط اﻟﺿ ـ ــوء ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻧﺷ ـ ــﺎط ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ذات
اﻟﻣؤﺗﻣر.
ﺷ ـ ــﺎرك ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر 29ﺧطﯾﺑ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــن ﻣﺧﺗﻠ ـ ــف اﻟ ـ ــدول اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ واﻻﺟﻧﺑﯾ ـ ــﺔ ،وأﻟﻘ ـ ــﻰ
ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻛﻠﻣﺗـ ــﻪ ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻣـ ــؤﺗﻣرﯾن ﻣﺳـ ــﺎء ﯾـ ــوم اﻷﺣـ ــد 31ﺟوﯾﻠﯾـ ــﺔ ﻣـ ــن ﻧﻔـ ــس اﻟﺳـ ــﻧﺔ ﺑﻌـ ــد
اﻻﺳ ــﺗﻘﺑﺎل اﻟ ــذي ﺣظ ــﻲ ﺑ ــﻪ ﻣ ــن ﻗﺑ ــل اﻟطﻠﺑ ــﺔ ، 2وﯾﺿ ــﯾف أﺑ ــو اﻟﻘﺎﺳ ــم ﺳ ــﻌد اﷲ واﻟ ــذي ﻛ ــﺎن
ﺿ ـ ــﻣن وﻓ ـ ــد اﻟﻘ ـ ــﺎﻫرة ﻟﻼﺗﺣ ـ ــﺎد أن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻗ ـ ــد ارﺗﺟ ـ ــل ﻛﻠﻣﺗ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ارﺗﺟ ـ ــﺎﻻ ﺑ ـ ــدون
ﻣ ارﺳـ ــﯾم وﻻ ﻫﯾﻠﻣـ ــﺎن ،ﻛـ ــﺎن ﯾﻘـ ــف واﺿـ ــﻌﺎ راﺣﺗﯾـ ــﻪ ﻋﻠـ ــﻰ طﺎوﻟـ ــﺔ ﻋﺎدﯾـ ــﺔ ﻣﺳـ ــﺗطﯾﻠﺔ ﻣﺗواﺿـ ــﻌﺔ
اﻟﺷ ـ ــﻛل ،،،ﻛ ـ ــﺎن اﻟﺗ ـ ــوﺗر وﻗﺗﻬ ـ ــﺎ ﺷ ـ ــدﯾدا ﺑ ـ ــﯾن اﻟﺣﻛوﻣ ـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗ ـ ــﺔ و اﻻﺗﺣ ـ ــﺎد ،وﺑ ـ ــﯾن اﻟطﻠﺑ ـ ــﺔ
واﻟﺣﻛوﻣـ ــﺔ اﻟﺗوﻧﺳـ ــﯾﺔ ،وﺑـ ــﯾن اﻟطﻠﺑـ ــﺔ أﻧﻔﺳـ ــﻬم وأﻫـ ــم ﻣـ ــﺎ ﻛﺎﻧـ ــت اﻟﺣﻛوﻣـ ــﺔ اﻟﻣؤﻗﺗـ ــﺔ ﺗطﻠﺑـ ــﻪ ﻣـ ــن
)(3
اﻻﺗﺣﺎد ﻫو طﺎﻋﺔ أواﻣرﻫﺎ وﻋدم اﻟﻘﯾﺎم ﺑﻧﺷﺎط ﻣواز ﻟﻌﻣﻠﻬﺎ اﻟرﺳﻣﻲ واﻟدﺑﻠوﻣﺎﺳﻲ
ﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻣـ ــؤﺗﻣر ط ـ ـراﺑﻠس ﺧطـ ــوة ﺣﺳﺎﺳـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ﻣﺳـ ــﺎر اﻟﺛـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ﻋﻠـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ــﺎر
أن ﻣﺟﻣـ ـ ــل اﻟﻘ ـ ـ ـ اررات اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ــﺗﻧﺟر ﻋﻧـ ـ ــﻪ ﻫـ ـ ــﻲ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺳﺗﺿـ ـ ــﻊ اﻟﻘﺎﻋـ ـ ــدة اﻷﺳﺎﺳـ ـ ــﯾﺔ اﻷوﻟـ ـ ــﻰ
1ﻋﺑد ﷲ ﺣﻣﺎدي ،اﻟﺣرﻛﺔ اﻟطﻼﺑﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ ، 1962 1871ط ،2ﻣﻧﺷورات اﻟﻣﺗﺣف اﻟوطﻧﻲ ﻟﻠﻣﺟﺎھد ،اﻟﺟزاﺋر ،
،1995ص.103
2ﻧﻔﺳﮫ ،ص.120
3اﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﺳﻌد ﷲ) ،اﻟﻐﺎﺋب اﻟﺣﺎﺿر اﻷﺳﺗﺎذ ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.13
67
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
ﻟﻠﺟ ازﺋ ـ ــر اﻟﻣﺳ ـ ــﺗﻘﻠﺔ ،وﻣ ـ ــن ﻫﻧ ـ ــﺎ ﻛﺎﻧ ـ ــت اﻟ ـ ــدﻋوة ﻣوﺟﻬ ـ ــﺔ ﻷوﻟﺋ ـ ــك اﻟ ـ ــذﯾن ﺳ ـ ــﺎﻫﻣوا ﻓ ـ ــﻲ ﺻ ـ ــﻧﻊ
ﻓﻌﺑـ ـ ــد اﷲ ﻣﻘﻼﺗـ ـ ــﻲ ﺻـ ـ ــﺎﺣب ﻛﺗـ ـ ــﺎب ﻣواﺛﯾـ ـ ــق ووﺛـ ـ ــﺎﺋق اﻟﺛـ ـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﯾؤﻛـ ـ ــد ﻫـ ـ ــذا
اﻷﺧﯾـ ـ ـ ـر أن ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد ﻛ ـ ـ ــﺎن ﺿ ـ ـ ــﻣن اﻟﻠﺟﻧ ـ ـ ــﺔ اﻟﺳ ـ ـ ــﺑﺎﻋﯾﺔ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﺗﻛﻔﻠ ـ ـ ــت ﺑﻣﻬﻣ ـ ـ ــﺔ ﺗﺳ ـ ـ ــﺟﯾل
اﻟﻣﻘﺗرﺣـ ـ ــﺎت ﺧـ ـ ــﻼل ﻣﻧﺎﻗﺷـ ـ ــﺔ ﺟـ ـ ــدول أﻋﻣـ ـ ــﺎل اﻟـ ـ ــدورة اﻟﻣﺗﺿـ ـ ــﻣﻧﺔ ﻧﻘطﺗـ ـ ــﯾن أﺳﺎﺳـ ـ ــﯾﺗﯾن ﻫﻣـ ـ ــﺎ :
وﻓـ ــﻲ ﺷـ ــﻬﺎدة ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺣـ ــول ﻣـ ــؤﺗﻣر ط ـ ـراﺑﻠس وأزﻣـ ــﺔ 1962أﻛـ ــد ﻫـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر
أن أزﻣ ـ ـ ــﺔ 1962ﻣ ـ ـ ــﺎ ﻫ ـ ـ ــﻲ اﻻ ﺳﻠﺳ ـ ـ ــﻠﺔ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﺗراﻛﻣ ـ ـ ــﺎت اﻣﺗ ـ ـ ــدت واﺷ ـ ـ ــﺗدت طﯾﻠ ـ ـ ــﺔ ﺳ ـ ـ ــﻧوات
)(1
،وﻣ ـ ــن اﻟﻣﻌ ـ ــروف أن اﻟﺛ ـ ــورة ﻻ ﺗﻧﺗﻬ ـ ــﻲ وان ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺑوادرﻫ ـ ــﺎ اﻟﻛﻔ ـ ــﺎح ﻟﺗﻧﻔﺟ ـ ــر ﻣ ـ ــﻊ ﻧﻬﺎﯾﺗ ـ ــﻪ
ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر ﺗظﻬ ـ ــر ذﻟ ـ ــك اﻻ أﻧﻬ ـ ــﺎ ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺣﻘﯾﻘ ـ ــﺔ ﻛﺎﻧ ـ ــت ﺗﻧﺗﻘ ـ ــل ﻟﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ أﻛ ـ ــل أﺑﻧﺎﺋﻬ ـ ــﺎ ﻓﻘ ـ ــول
ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد أن ﺗ ـ ــﺎرﯾﺦ ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﺧﻼﻓ ـ ــﺎت ﯾرﺟ ـ ــﻊ أﺳﺎﺳـ ـ ـﺎ ﻟﻌ ـ ــودة اﻟﻧﻘ ـ ــﺎش ﺣ ـ ــول ﻣﺟﻣوﻋ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن
اﻟﻘﺿ ـ ــﺎﯾﺎ ﺗﻣﺛﻠ ـ ــت ﻓ ـ ــﻲ ﻗـ ـ ـ اررات اﻟﺻ ـ ــوﻣﺎم ،اﻟﺗﻧ ـ ــﺎﻓس ﺣ ـ ــول ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﯾﺣﻛم ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻔﺗـ ـ ـرة اﻟﻘﺎدﻣ ـ ــﺔ
وﻛـ ــذا ﺑرﻧـ ــﺎﻣﺞ اﻟﻌﻣـ ــل ،طﺑﯾﻌ ـ ــﺔ اﻟﺛـ ــورة وﻫـ ــل ﺗﻧﺗﻬـ ــﻲ ﺑوﻗ ـ ــف اطـ ــﻼق اﻟﻧـ ــﺎر أم ﺗﻣﺗـ ــد ﻻﺣ ـ ــداث
ﺗﻐﯾﯾـ ــر ﺟـ ــذري) ،(2وأن ﻫـ ــذﻩ اﻟﻧﻘﺎﺷـ ــﺎت ﻛﺎﻧـ ــت ﺳـ ــﺑﺑﺎ ﻓـ ــﻲ ﺑ ـ ـوادر اﻟﺧـ ــﻼف اﻟﺗـ ــﻲ ﺑـ ــدأت ﺗظﻬـ ــر
1ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣواﺛﯾق ووﺛﺎﺋق اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دراﺳﺔ وﺗﺣﻠﯾل ،ب ط ،ﺷﻣس اﻟزﯾﺑﺎن ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر 2013 ،
،ص446
2ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣواﺛﯾق ووﺛﺎﺋق اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دراﺳﺔ وﺗﺣﻠﯾل ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.447
3ﻧﻔﺳﮫ.
68
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﻓ ـ ــﻲ ﻣﺣﺎوﻟ ـ ــﺔ ﻟﺗ ـ ــدارك اﻷوﺿ ـ ــﺎع واﺣﺗـ ـ ـواء اﻷزﻣ ـ ــﺔ ﺗ ـ ــم اﻻﺣﺗﻛ ـ ــﺎم ﻟﻠﻣﺟﻠ ـ ــس اﻟ ـ ــوطﻧﻲ
ﻟﻠﺛـ ــورة ﻓ ـ ــﻲ دورة اﺳـ ــﺗﺛﻧﺎﺋﯾﺔ ﻋﻘ ـ ــدت ﺑط ـ ـراﺑﻠس ﺧ ـ ــﻼل اﻟﻔﺗ ـ ـرة اﻟﻣﻣﺗ ـ ــدة ﻣـ ــﺎ ﺑ ـ ــﯾن 27ﻣـ ــﺎي اﻟ ـ ــﻰ
06ﺟ ـ ـ ـوان 1962وﻓـ ـ ــﻲ اﻟوﻗـ ـ ــت ﻧﻔﺳـ ـ ــﻪ ﻟﻣﻧﺎﻗﺷـ ـ ــﺔ ﻣﺷـ ـ ــروع ﻋﻣـ ـ ــل ﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــوطﻧﻲ
ﺑﺧﺻـ ـ ــوص ﻣﺷـ ـ ــروع ﻋﻣـ ـ ــل اﻟﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ ﺗـ ـ ــم ﺗﻘـ ـ ــﯾم ﺛـ ـ ــﻼث ﻣﺷـ ـ ــﺎرﯾﻊ ﻣـ ـ ــن ﻗﺑـ ـ ــل ﺑـ ـ ــن ﺑﻠـ ـ ــﺔ
وﺟﻣﺎﻋﺗـ ـ ــﻪ ،ﻓﯾدراﻟﯾـ ـ ــﺔ ﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر ﺑﻔرﻧﺳـ ـ ــﺎ وﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻔـ ـ ــﯾظ ﺑوﺻـ ـ ــوف وﺟﻣﺎﻋﺗـ ـ ــﻪ ،وﺑﻌـ ـ ــد
ﺗوزﯾـ ــﻊ ﻫـ ــذﻩ اﻟﻣﺷـ ــﺎرﯾﻊ ﻋﻠـ ــﻰ أﻋﺿـ ــﺎء اﻟﻣﺟﻠـ ــس ﺗﻐﻠـ ــب اﻻﺗﺟـ ــﺎﻩ اﻟـ ــداﻋﻲ ﻻﻋﺗﻣـ ــﺎد ﻣﺷـ ــروع ﺑـ ــن
ﺗـ ــم ﺗﺷـ ــﻛﯾل ﻟﺟﻧـ ــﺔ ﺳ ـ ــﺑﺎﻋﯾﺔ ﻛـ ــﺎن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد أﺣ ـ ــد أﻋﺿـ ــﺎﺋﻬﺎ ،ﻣﻬﻣﺗﻬـ ــﺎ اﻷﺳﺎﺳ ـ ــﯾﺔ
ﺗﻠﻘـ ـ ــﻲ اﻻﻗﺗ ارﺣـ ـ ــﺎت ﻣـ ـ ــن ﻗﺑـ ـ ــل أﻋﺿـ ـ ــﺎء اﻟﻣﺟﻠـ ـ ــس ،ﻏﯾـ ـ ــر أﻧﻬـ ـ ــﺎ واﺟﻬـ ـ ــت ﺑﻌـ ـ ــض اﻟﺻـ ـ ــﻌوﺑﺎت
ﺗﻣﺛﻠـ ـ ــت أﺳﺎﺳـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺟﻣوﻋـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن اﻟﺧﻼﻓـ ـ ــﺎت اﻟﺗـ ـ ــﻲ راﻓﻘـ ـ ــت ﻋﻣﻠﯾـ ـ ــﺔ ادﺧـ ـ ــﺎل اﻟﺗﻌـ ـ ــدﯾﻼت ،
وﯾﺿ ـ ـ ــﯾف ﻣﻬ ـ ـ ــري ﻓ ـ ـ ــﻲ ﺷ ـ ـ ــﻬﺎدة ﻋ ـ ـ ــن اﻟﻣ ـ ـ ــؤﺗﻣر أوردﻫ ـ ـ ــﺎ ﻣﺣﻣ ـ ـ ــد ﻋﺑ ـ ـ ــﺎس ﻓ ـ ـ ــﻲ أﺣ ـ ـ ــد
ﻟﻘﺎءاﺗـ ــﻪ اﻟﺻـ ــﺣﻔﯾﺔ أن ﻣـ ــؤﺗﻣر ط ـ ـراﺑﻠس ﻟـ ــم ﯾﻧﺗﻬـ ــﻲ ﺑﺎﻟﻣﺻـ ــﺎدﻗﺔ ﻋﻠـ ــﻰ ﻣﺷـ ــروع ط ـ ـراﺑﻠس ﻟﻌـ ــدم
اﺗﻔ ـ ــﺎﻗﻬم -أي اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣرﯾن -ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــﻧص اﻟﻧﻬ ـ ــﺎﺋﻲ ،وﺑﺎﻟﺗ ـ ــﺎﻟﻲ اﻗ ـ ــدﻣوا ﻋﻠ ـ ــﻰ وﺿ ـ ــﻊ ﻻﺋﺣ ـ ــﺔ
ﺗ ــﻧص ﻓ ــﻲ ﻣوﺟﺑﻬ ــﺎ ﻋﻠ ــﻰ ﺿ ــرورة اﻧﻌﻘ ــﺎد ﻣ ــؤﺗﻣر آﺧ ــر ﻓ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋ ــر اﻟﻌﺎﺻ ــﻣﺔ ﻟﻠﺗﺑﺎﺣ ــث ﻓ ــﻲ
1ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣواﺛﯾق ووﺛﺎﺋق اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دراﺳﺔ وﺗﺣﻠﯾل ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.447
2ﻧﻔﺳﮫ.
3ﻧﻔﺳﮫ ،ص.448
4ﻧﻔﺳﮫ ،ص.448
69
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
اﻟﻣوﺿ ـ ــوع وﻫ ـ ــو ﻣ ـ ــﺎ ﯾؤﻛ ـ ــد أن اﻟﻣﺻ ـ ــﺎدﻗﺔ ﻣﺳ ـ ــت اﻟﻼﺋﺣ ـ ــﺔ وﻟ ـ ــﯾس اﻟﺑرﻧ ـ ــﺎﻣﺞ وﻗ ـ ــد أﻛ ـ ــد ﻫ ـ ــذﻩ
اﻟﻣﺳ ـ ــﺄﻟﺔ ﺑﺎﻹﺿ ـ ــﺎﻓﺔ اﻟ ـ ــﻰ ﻣﻬ ـ ــري ﻣﺣﻣ ـ ــد ﺣرﺑ ـ ــﻲ ،وأن ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻣﺻ ـ ــﺎدﻗﺔ ﻗ ـ ــد اﺳ ـ ــﺗﺛﻣرت ﻓﯾﻬ ـ ــﺎ
وﺑ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣ ـ ــن أن اﻷﺣـ ـ ـزاب اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﯾﺔ ﺧ ـ ــﻼل ﻣرﺣﻠ ـ ــﺔ اﻟﻛﻔ ـ ــﺎح ﺗوﺣ ـ ــدت ﻛﻠﻬ ـ ــﺎ) (2ﻓﯾﻣ ـ ــﺎ
ﯾﻌ ـ ــرف ﺑﺟﺑﻬ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾ ـ ــر اﻟ ـ ــوطﻧﻲ ﻷﺟ ـ ــل ﻫ ـ ــدف واﺣ ـ ــد ﻫ ـ ــو اﺳ ـ ــﺗﻘﻼل اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر ،اﻻ أن ﻫ ـ ــذا
اﻻﺗﺣـ ــﺎد ﻟـ ــم ﯾﻌﻧـ ــﻲ ﯾوﻣـ ــﺎ اﻧﺻـ ــﻬﺎرﻫﺎ ﻓـ ــﻲ ﺟﺳـ ــد واﺣـ ــد ،ﻓﺂﻟﯾـ ــﺎت اﻟﺗﻔﻛﯾـ ــر ﻣﺗﺑﺎﯾﻧـ ــﺔ وﻟﻛـ ــل طـ ــرف
ﺗوﺟ ـ ــﻪ ﯾ ـ ــؤﻣن ﺑ ـ ــﻪ وطرﯾ ـ ــق ﯾرﺳ ـ ــﻣﻪ ﻓﺣﺗ ـ ــﻰ ﻟ ـ ــو ﻛ ـ ــﺎن اﻟﻬ ـ ــدف واﺣ ـ ــدا ﻻ وﺣ ـ ــدة ﻓ ـ ــﻲ اﻟﺗﻔﻛﯾ ـ ــر ،
ﻓﺣﺳ ـ ـ ــب ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد أن أزﻣ ـ ـ ــﺔ طـ ـ ـ ـراﺑﻠس ﻓﺗﺣ ـ ـ ــت اﻟﻣﺟ ـ ـ ــﺎل أﻣ ـ ـ ــﺎ اﻟﺻ ـ ـ ــداﻣﺎت واﻟﺻـ ـ ـ ـراﻋﺎت
واﻻﺧﺗﻼﻓـ ـ ــﺎت ﺑـ ـ ــﯾن اﻷﺣ ـ ـ ـزاب اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﻛﺎﻧـ ـ ــت ﺗﺿـ ـ ــﻣﻬﺎ ﺟﺑﻬـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﺳـ ـ ــﺗﻐﻠﻬﺎ اﻻﻧﺗﻬـ ـ ــﺎزﯾون
ﻟﺗﺣﻘﯾـ ـ ــق ﻣطـ ـ ــﺎﻣﻌﻬم ،وأن اﻟﺣـ ـ ــل ﺣﺳـ ـ ــﺑﻪ اﻧﻣـ ـ ــﺎ ﯾﻛـ ـ ــون ﺑﻌﻘـ ـ ــد ﻣـ ـ ــؤﺗﻣر ﺟـ ـ ــﺎﻣﻊ ﺑـ ـ ــﯾن اﻷط ـ ـ ـراف
اﻟﻣﺗﺧﺎﺻـ ـ ـ ــﻣﺔ ﯾـ ـ ـ ــؤدي اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﺗﻔﻌﯾـ ـ ـ ــل اﻟﻣﺷـ ـ ـ ــﺎﻋر اﻟوطﻧﯾـ ـ ـ ــﺔ ﻷﺟـ ـ ـ ــل اﻟﻣﺣﺎﻓظـ ـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻠﺣﻣـ ـ ـ ــﺔ
وﻋﻠﯾـ ــﻪ ﻛـ ــﺎن ﻟ ازﻣـ ــﺎ ﻋﻠـ ــﻰ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد اﻟﺑﺣـ ــث ﻋـ ــن ﺣﻠـ ــول ﻣـ ــن ﺷـ ــﺄﻧﻬﺎ رأب اﻟﺷـ ــرخ
اﻟـ ـ ــذي ﻟﺣـ ـ ــق ﺑﺎﻟﻣﻧظوﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﯾﺔ اﺛـ ـ ــر اﻟﺻ ـ ـ ـراﻋﺎت اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺑـ ـ ــرزت اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﺳـ ـ ــطﺢ ﺑﻌـ ـ ــد ذات
اﻟﻣـ ــؤﺗﻣر ،ﻓـ ـ ـراح ﯾﺑﺣ ـ ــث ﻋـ ــن أﺳ ـ ــﻠوب ﻟﻠﺣـ ـ ـوار ﻣـ ــن أﺟ ـ ــل اﺻ ـ ــﻼح ذات اﻟﺑـ ــﯾن ﺑ ـ ــﯾن اﻟﻔرﻗ ـ ــﺎء
1ﻣﺣﻣد ﻋﺑﺎس) ،ﺷﮭﺎدات ﻣﮭري ﺳﺗﺻﺣﺢ ﻣﻐﺎﻟطﺎت ﻛﺑرى ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺧﻧﺎ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
2ﺑﺎﺳﺗﺛﻧﺎء اﻟﺣزب اﻟﺷﯾوﻋﻲ.
3ﻋﺑد ﷲ ﻣﻘﻼﺗﻲ ،ﻣواﺛﯾق ووﺛﺎﺋق اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دراﺳﺔ وﺗﺣﻠﯾل ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.448
70
ﻣﮭﺮي واﻟﺜﻮرة اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ. اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻧﻲ
وﻟﻣـ ــﺎ ﻛـ ــﺎن اﻷﻣـ ــر أﻛﺑـ ــر ﻣـ ــن طﺎﻗﺗـ ــﻪ اﺿـ ــطر اﻟـ ــﻰ ﺗﺄﺟﯾـ ــل اﻷﻣـ ــر و ﻗـ ــرر اﻟﺑﻘـ ــﺎء ﺑﻌﯾـ ــدا ﻋـ ــن
دواﻣﺔ اﻟﺧﻼﻓﺎت).(1
ﺧ ـ ـ ــﻼل اﻟﺛ ـ ـ ــورة ﻛ ـ ـ ــﺎن اﻟﻬ ـ ـ ــدف واﺿ ـ ـ ــﺣﺎ وﻫ ـ ـ ــو اﻻﺳ ـ ـ ــﺗﻘﻼل اﻟ ـ ـ ــذي وﺿ ـ ـ ــﻊ ﻓ ـ ـ ــوق ﻛ ـ ـ ــل
اﻻﻋﺗﺑـ ـ ــﺎرات وﺑﻌـ ـ ــد اﻟﺣﺻـ ـ ــول ﻋﻠﯾـ ـ ــﻪ ﺗﻐﯾـ ـ ــرت اﻷﻫـ ـ ــداف وظﻬـ ـ ــرت ﻏﺎﯾـ ـ ــﺎت ﺟدﯾـ ـ ــدة وطﻐـ ـ ــت.
اﻟﻣﺻ ـ ــﺎﻟﺢ اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ ﻟﺗظﻬ ـ ــر اﻟﺣﺳ ـ ــﺎﺑﺎت واﻟزﻋﺎﻣ ـ ــﺎت ،ازﻟ ـ ــت اﻟﻣﺻ ـ ــﻠﺣﺔ اﻻوﻟ ـ ــﻰ ﺑﺎﻟوﺻ ـ ــول
ﻟﻠﻬ ـ ــدف اﻟ ـ ــذي ﻛ ـ ــﺎن اﻻﺳ ـ ــﺗﻘﻼل وﻫﻧ ـ ــﺎ آﺛ ـ ــر ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد اﻻﺑﺗﻌ ـ ــﺎد ﻋ ـ ــن ﺟ ـ ــو اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــذي
1ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن)) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري(( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
71
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﻟم ﯾﻛن ﻧﺷﺎط ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﺗﻘوﻗﻌﺎ داﺧل اﻟﻣﻧظوﻣﺔ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ أو اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ وﺣدﻫﺎ ،
ﺑل ان ﻫذا اﻷﺧﯾر أطﻠق ﯾدﻩ ﻓﻲ ﻣﺟﺎﻻت أﺧرى وطﻧﯾﺔ وﻋرﺑﯾﺔ ﺳﯾﺎﺳﯾﺔ وﻏﯾر ﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ﺣﺎول
ﻣن ﺧﻼﻟﻬﺎ اﻟوﻗوف ﻋﻠﻰ أﻫم ﻣﺷﺎﻛل اﻷﻣﺔ وﻣﻌﺎﻟﺟﺗﻬﺎ اﻷﻣر اﻟذي ﻣن ﺷﺄﻧﻪ ﺗﻔﻌﯾل ﺣﻠم اﻟوﺣدة
ﻣﺳﺗﻘﺑﻼ.
ان ﻓﺗ ـ ـ ـرة اﻟﺗـ ـ ــوﺗر واﻟﻼاﺳـ ـ ــﺗﻘرار اﻟﺗـ ـ ــﻲ أﻓرزﺗﻬـ ـ ــﺎ ﻣرﺣﻠـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــﺎ ﺑﻌـ ـ ــد اﻻﺳـ ـ ــﺗﻘﻼل ﺟﻌﻠـ ـ ــت
ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﯾـ ـ ــؤﺛر اﻟﺑﻘـ ـ ــﺎء ﻋـ ـ ــن دواﻣـ ـ ــﺔ اﻟﺻ ـ ـ ـراﻋﺎت وﯾﺗﺟـ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﺧـ ـ ــﻼف رﻓﺎﻗـ ـ ــﻪ ﻟﺧدﻣـ ـ ــﺔ
1.1اﻟﺗﻌﻠﯾم :
رﻓ ـ ــض ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﺣﯾﺎﺗ ـ ــﻪ اﻟﻌﻣﻠﯾ ـ ــﺔ اﻟﻌدﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــن اﻟﻣﻧﺎﺻ ـ ــب اﻟﻌﻠﯾ ـ ــﺎ اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻋرﺿـ ـ ــت
ﻋﻠﯾ ـ ــﻪ ﺑﻌ ـ ــد اﻻﺳ ـ ــﺗﻘﻼل ،و ﺗ ـ ــرك اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ ﻣﺗﺟﻬ ـ ــﺎ ﻧﺣ ـ ــو ﻗط ـ ــﺎع اﻟﺗﻌﻠ ـ ــﯾم ،ﺣﯾ ـ ــث ﻋﻣ ـ ــل أﺳ ـ ــﺗﺎذا
ﻣﺗﻌﺎﻗدا ﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻓﻲ ﺛﺎﻧوﯾﺔ ﻋﻣﺎرة رﺷﯾد ﺑﺑن ﻋﻛﻧون ﻟﻣدة ﺳﻧﺗﺎن وﻧﺻف ).(1
ﻟ ـ ــم ﯾﺳ ـ ــﺗﻐل ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣﻛﺎﻧﺗ ـ ــﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﯾﺔ وﻻ ﻣﺳ ـ ــﯾرﺗﻪ اﻟﻧﺿ ـ ــﺎﻟﯾﺔ اﻟﺳ ـ ــﺎﺑﻘﺔ ﻷﺟ ـ ــل
ﺗﺣﻘﯾ ـ ــق ﻏﺎﯾ ـ ــﺎت ﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ ،و ﻫ ـ ــذا ﻣ ـ ــﺎ ﯾﻔﺳ ـ ــر اﻧﺗظ ـ ــﺎرﻩ ﻛﺑ ـ ــﺎﻗﻲ اﻷﺳ ـ ــﺎﺗذة اﻟﻣﺳ ـ ــﺎﻋدﯾن ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ
)(2
اﻟﺗرﺳﯾم اﻟﺧﺎﺻﺔ ﺑﻪ ﻓﻲ ذات اﻟﻘطﺎع
وﻗ ـ ـ ــد أورد وزﯾ ـ ـ ــر اﻟﺗرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ اﻟﺳ ـ ـ ــﺎﺑق ﻓ ـ ـ ــﻲ أوﻟ ـ ـ ــﻰ ﺣﻛوﻣ ـ ـ ــﺎت اﻟـ ـ ـ ـرﺋﯾس اﻟﺷ ـ ـ ــﺎذﻟﻲ ﺑ ـ ـ ــن
ﺟدﯾـ ـ ــد ،اﻟﺳـ ـ ــﯾد ﻣﺣﻣـ ـ ــد اﻟﺷ ـ ـ ـرﯾف ﺧروﺑـ ـ ــﻲ ﺗواﺿـ ـ ــﻊ ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺧـ ـ ــﻼل أداء ﻣﻬﺎﻣـ ـ ــﻪ ﺣﯾـ ـ ــث
ﯾﻘ ــول" :أ ن أﺣـــد اﻟﻣﻔﺗﺷـــﯾن ﻗـــﺎل ﻟﻸﺳـــﺗﺎذ ﻣﻬـــري ﻓـــﻲ زﯾـــﺎرة ﺗﻔﺗـــﯾش وﺗﻘﯾـــﯾم ﻟـــﻪ ﻛﺄﺳـــﺗﺎذ
ﺑﺛﺎﻧوﯾـــﺔ ﻋﻣـــﺎرة رﺷـــﯾد ﺑـــﺑن ﻋﻛﻧـــون ﺑﻌـــدﻣﺎ أﻋﺟـــب ﺑطرﯾﻘـــﺔ ﻣﻬـــري ﻓـــﻲ اﻟﻘـــﺎء اﻟـــدرس اﻧـــك
ﺗﺻــــﻠﺢ ﻛﺄﺳــــﺗﺎذ وأﻧــــت ﺗﺻــــﻠﺢ ﻟﻠﺗﻌﻠــــﯾم" وأﻛـ ــد أن ﻫـ ــذا اﻟﻣﻔـ ــﺗش وﻗﺗﻬـ ــﺎ ﻟـ ــم ﯾﻛـ ــن ﻋﻠـ ــﻰ د ارﯾـ ــﺔ
ﺑﻌـ ـ ــد ﺳـ ـ ــﻧﺔ وﻧﺻـ ـ ــف اﻧﺗﻬـ ـ ــﻰ ﻋﻣـ ـ ــل ﻣﻬـ ـ ــري ﻛﺄﺳـ ـ ــﺗﺎذ ﻣﺗﻌﺎﻗـ ـ ــد ﻟﻠﻐـ ـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾـ ـ ــﺔ ،ﻟﯾﻌـ ـ ــﯾن
ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﺛرﻫ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ــدﯾ ار ﻟ ـ ـ ــدار اﻟﻣﻌﻠﻣ ـ ـ ــﯾن ﺑﺑوزرﯾﻌ ـ ـ ــﺔ ﺧ ـ ـ ــﻼل اﻟﻔﺗـ ـ ـ ـرة اﻟﻣﻣﺗ ـ ـ ــدة ﻣ ـ ـ ــﺎﺑﯾن )-1964
،(2)(1970ﺛ ـ ــم أﻣﯾﻧ ـ ــﺎ ﻋﺎﻣـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ــو ازرة اﻟﺗرﺑﯾـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﻋﻬـ ـ ــد اﻟـ ـ ـرﺋﯾس ﻫ ـ ـ ـواري ﺑوﻣ ـ ــدﯾن ،وﺧﻼﻟﻬـ ـ ــﺎ
ﺗﻣﻛ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ــن ط ـ ـ ــرح اﻻﺻ ـ ـ ــﻼح اﻟﺗرﺑ ـ ـ ــوي اﻟ ـ ـ ــذي أﻧ ـ ـ ــﺗﺞ اﻟﻣدرﺳ ـ ـ ــﺔ اﻷﺳﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ ﺿ ـ ـ ــﻣن اﻟﺗﻌﻠ ـ ـ ــﯾم
اﻻﺟﺑـ ــﺎري ﻓـ ــﻲ ﺣـ ــدﻩ اﻷدﻧـ ــﻰ ﺗﺳـ ــﻊ ﺳـ ــﻧوات ،ﻷﺟـ ــل ﺗﻔـ ــﺎدي وﻗـ ــوع اﻷطﻔـ ــﺎل ﻓـ ــﻲ ﺷـ ــﺑﺢ اﻷﻣﯾـ ــﺔ
ﻛﻣـ ــﺎ ﻗـ ــﺎم ﺑﺈرﺳـ ــﺎل اﻟﺑﻌﺛـ ــﺎت اﻟطﻼﺑﯾـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ اﻟﺧـ ــﺎرج ﺧﺎﺻـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ اﻟﻣﺷـ ــرق ،وﺗﻌـ ــدى
اﻷﻣ ـ ـ ــر أن أﺷ ـ ـ ــرف ﺑﻧﻔﺳ ـ ـ ــﻪ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﻋﻣﻠﯾ ـ ـ ــﺔ اﺳﺗﺣﺿ ـ ـ ــﺎر اﻟﺧﺑـ ـ ـ ـرات اﻟﻌرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ ﻷﺟ ـ ـ ــل اﻟﻧﻬ ـ ـ ــوض
ﺑﻘط ـ ـ ــﺎع اﻟﺗرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ ،ﻓﻛ ـ ـ ــﺎن ﻟ ـ ـ ــﻪ ﺷ ـ ـ ــرف ﻣﺗﺎﺑﻌ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗﻧﺳ ـ ـ ــﯾق اﻟﺗﻌ ـ ـ ــﺎوﻧﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣﻌﻬ ـ ـ ــد اﻟﺗﻛﻧوﻟ ـ ـ ــوﺟﻲ
1ﻟﺧﺿر رزاوي) ،اﻟﻣﺗطﺎوﻟون ﻋﻠﻰ ﻣﮭري ﻟم ﯾزﯾدوه اﻻ ﺻﻼﺑﺔ( ،اﻟﻣرﺟﻊ اﻟﺳﺎﺑق ،ص.6
2وردة ﺑرﺑﺎش وﯾﺎﺳﻣﯾن دﺑوز ﺣدﯾد ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق.
3ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.27
74
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﺑﺑوزرﯾﻌ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑ ـ ـ ـ ــﯾن ﺳ ـ ـ ـ ــﻧﺗﻲ 1977و 1979ﻣ ـ ـ ـ ــﻊ ﺟﺎﻣﻌـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺑﻐ ـ ـ ـ ــداد ﻟﺗ ـ ـ ـ ــﺄطﯾر أﻗﺳ ـ ـ ـ ــﺎم اﻟﺗﻌﻠـ ـ ـ ـ ــﯾم
اﻟﺛﺎﻧوي).(1
ان ﻫـ ــذا اﻟﻌﻣـ ــل اﻟـ ــذي أداﻩ ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ ﻗطـ ــﺎع اﻟﺗرﺑﯾـ ــﺔ ﯾرﺟـ ــﻊ ﻹد ارﻛـ ــﻪ اﻟﻌﻣﯾـ ــق ﺑ ـ ـدور
اﻟﺗﻌﻠـ ـ ــﯾم ﻓـ ـ ــﻲ ﺑﻧـ ـ ــﺎء اﻟﺣﺿـ ـ ــﺎرة ،واﻟـ ـ ــذي ﻻ ﯾﺗـ ـ ــﺄﺗﻰ اﻻ ﺑﺎﻹﻋـ ـ ــداد اﻟﺳـ ـ ــﻠﯾم واﻟﻣﻌﻘـ ـ ــول ﻟﻠﻣﻌﻠﻣـ ـ ــﯾن
ﻻ ﺷ ـ ــك أن اﻟﻣ ـ ــوروث اﻟﺛﻘ ـ ــﺎﻓﻲ اﻟ ـ ــذي ورﺛﺗ ـ ــﻪ اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر ﻋ ـ ــن ﻓرﻧﺳ ـ ــﺎ ﻟ ـ ــم ﯾﻛ ـ ــن ﯾﺑﺷ ـ ــر
ﺑﻣﺳ ـ ــﺗﻘﺑل واﻋ ـ ــد ،ﻓﻘ ـ ــرن و 32ﺳ ـ ــﻧﺔ ﻣ ـ ــن اﻻﺣ ـ ــﺗﻼل أﻧﺟ ـ ــب ﻧﺧﺑﺗ ـ ــﯾن ﻣﺗﺑ ـ ــﺎﯾﻧﺗﯾن ،ﻧﺧﺑ ـ ــﺔ ﻣﺛﻘﻔ ـ ــﺔ
ﺛﻘﺎﻓـ ــﺔ ﻓرﻧﺳـ ــﯾﺔ ﺗ ـ ــرى اﻟﻌـ ــﺎﻟم ﻣ ـ ــن ﻣﻧظـ ــور اﻟﺗﻘ ـ ــدم واﻟﺗطـ ــور ،ﺗﺷ ـ ــد ﻋﻠـ ــﻰ ﻓﻛـ ـ ـرة اﻟﺗﻔـ ــﺗﺢ وﺗﺗﻌﻠ ـ ــق
ﺑﻬـ ـ ــﺎ ،اﻷﻣـ ـ ــر اﻟـ ـ ــذي ﺷـ ـ ــﻛل ﻧﻘطـ ـ ــﺔ ﺻ ـ ـ ـراع ﻣـ ـ ــﻊ اﻟواﻗـ ـ ــﻊ اﻟﺛﻘـ ـ ــﺎﻓﻲ ﻟﻸﻣـ ـ ــﺔ ،وﻧﺧﺑـ ـ ــﺔ ذات ﺛﻘﺎﻓـ ـ ــﺔ
ﻋرﺑﯾـ ـ ــﺔ أﻛﺛ ـ ـ ــر ﻗرﺑـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ــن اﻟﻣﺟﺗﻣـ ـ ــﻊ ،ﻣﺗﺻ ـ ـ ــﻠﺔ ﺑﺎﻟﺗﻘﺎﻟﯾـ ـ ــد ﻟﻛﻧﻬ ـ ـ ــﺎ ﻣﻘطوﻋـ ـ ــﺔ اﻟﺻ ـ ـ ــﻠﺔ ﺑﺎﻟﺛﻘﺎﻓ ـ ـ ــﺎت
اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ).(2
وﻗـ ـ ــد آﻣـ ـ ــن ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﺑﺿـ ـ ــرورة اﻟﻌﻣـ ـ ــل ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﺳـ ـ ــﺗﺧﻼص ﻧﺧﺑـ ـ ــﺔ ﺟدﯾـ ـ ــدة ﻣ ـ ـ ــن
اﻧﺻـ ــﻬﺎر اﻟﻧﺧﺑﺗـ ــﯾن اﻟﺳـ ــﺎﺑﻘﺗﯾن ﻣـ ــن ﺷـ ــﺄﻧﻬﺎ ﻛـ ــﺑﺢ ﻫـ ــذا اﻟﺗﻔـ ــﺎوت وﺗﺟـ ــﺎوز اﻟﻣﺳـ ــﺄﻟﺔ اﻟﻠﻐوﯾـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ
اﻟﺟ ازﺋـ ــر) ،(3ﻓوﻗـ ــف ﻋﻠـ ــﻰ ﻣﺷـ ــروع اﻟﺗﻌرﯾـ ــب وراﻓﻘـ ــﻪ ﻣﺗﺎﺑﻌـ ــﺔ وﻣﻌﺎﯾﻧـ ــﺔ رﻏﺑـ ــﺔ ﻣﻧـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ اﻧﺟـ ــﺎح
1اﺑراھﯾم ﺣﻣروش) ،اﻟﻣرﺑﻲ اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﺻوت اﻷﺣرار ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ ،ع خ 10 ،ﻣﺎرس،2012
ص.20
2ﻧذﯾر ﺑوﻟﻘرون) ،اﻟﺗﺎرﯾﺦ أﻧﺻف ﻣﮭري وأﻛد ﺻﺣﺔ ﺗوﺟﮭﺎﺗﮫ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.11
3ﻧﻔﺳﮫ ،ص.11
75
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
اﻟﺗﺟرﺑ ـ ــﺔ ،و رﻛ ـ ــز ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﺗﻣﻛ ـ ــﯾن ﻟﻠﻐ ـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ﻷن ﺗﺻ ـ ــﺑﺢ ﻟﻐ ـ ــﺔ ﺗ ـ ــدرﯾس اﻟﻣـ ـ ـواد اﻟﻌﻠﻣﯾ ـ ــﺔ
وﺣﺳـ ـ ــب ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد "ﻓــــــﺎ ن ﻋﻣﻠﯾــــــﺔ اﻟﺗﻌرﯾــــــب اﻟﺗــــــﻲ ﺑﺎﺷــــــرﺗﻬﺎ اﻟدوﻟــــــﺔ ﻣﻧــــــذ
اﺳـــــﺗرﺟﺎع اﻻﺳـــــﺗﻘﻼل ﺗﺑﻘـــــﻰ ﻋدﯾﻣـــــﺔ اﻟﻘﯾﻣـــــﺔ اذا ﻟـــــم ﯾﺳـــــﻣﺢ ﻟﻠﻐـــــﺔ اﻟﻌرﺑﯾـــــﺔ ﺑﺎﻗﺗﺣـــــﺎم
اﻟﻣﺟـــﺎﻻت اﻟﻌﻠﻣﯾـــﺔ واﻟﺗﻘﻧﯾـــﺔ وﺗﻛـــون ﻫـــﻲ اﻟﻠﻐـــﺔ اﻟﺗـــﻲ ﯾﺑﺎﺷـــر ﺑﻬـــﺎ اﻟﺗـــدرﯾس" ،وﻋﻠﯾــﻪ ﻋﻣــل
ﺟﺎﻫ ـ ــدا ﻷﺟ ـ ــل اﻟﺗﻣﻛ ـ ــﯾن ﻟﻠﻐ ـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟزﺣ ـ ــف ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻛ ـ ــل اﻟﻣﻔ ـ ــﺎﻫﯾم ،ﻓﻛ ـ ــرس ﺗﻌﻠﯾﻣﻬ ـ ــﺎ
ﻛﻠﻐـ ــﺔ أﺳﺎﺳـ ــﯾﺔ ﻓـ ــﻲ ﺟﻣﯾـ ــﻊ ﻣﺳـ ــﺗوﯾﺎت اﻟﺗﻌﻠـ ــﯾم ،ووﻗـ ــف ﺿـ ــد ازدواﺟﯾـ ــﺔ اﻟﻠﻐـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻗـ ــد ﺗـ ــؤدي
ﺗﺄﻛـ ـ ــد ﻧﺟـ ـ ــﺎح ﻣﻬـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﻬﻣﺗـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ــﻲ ﺑﻛﺎﻟورﯾـ ـ ــﺎ ) (1968-1967ﺑﻧﺳـ ـ ــﺑﺔ اﻟﻧﺟـ ـ ــﺎح
اﻟﻌﺎﻟﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻓﺎﻗـ ــت %95ﺑﺎﻟﻧﺳـ ــﺑﺔ ﻟﻠﺷـ ــﻌﺑﺗﯾن اﻟﻣﻌ ـ ـرﺑﺗﯾن ﺷـ ــﻌﺑﺔ اﻟرﯾﺎﺿـ ــﯾﺎت وﺷـ ــﻌﺑﺔ اﻟﻌﻠـ ــوم
اﻟﺗﺟرﯾﺑﯾـ ـ ـ ــﺔ ،ﻟـ ـ ـ ــﯾﻌﻠن ﺑﻌـ ـ ـ ــدﻫﺎ اﺳـ ـ ـ ــﺗﻌدادﻩ اﻟﻛﺎﻣـ ـ ـ ــل ﻻرﺳـ ـ ـ ــﺎل اﻟﺑﻌﺛـ ـ ـ ــﺎت اﻟد ارﺳـ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟـ ـ ـ ــﻰ ﺳـ ـ ـ ــورﯾﺎ
ﻻﺳ ـ ــﺗﻛﻣﺎل اﻟد ارﺳ ـ ــﺔ واﻟﺗﻛ ـ ــوﯾن ﺑﺟﺎﻣﻌ ـ ــﺔ دﻣﺷ ـ ــق ،ﻛﻣ ـ ــﺎ ﺗ ـ ــم ﻓ ـ ــﻲ ذات اﻻط ـ ــﺎر اﺻ ـ ــدار ﻛﺗ ـ ــب
اﻟﻣـ ـ ـ ـواد اﻟﻌﻠﻣﯾ ـ ـ ــﺔ ﺑﺎﻟﻠﻐ ـ ـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ واﻟﻔﯾزﯾ ـ ـ ــﺎء واﻟﻛﯾﻣﯾ ـ ـ ــﺎء واﻟﻌﻠ ـ ـ ــوم اﻟطﺑﯾﻌﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟﻛ ـ ـ ــل ﻣﺳ ـ ـ ــﺗوﯾﺎت
اﻟﻣرﺣﻠﺔ اﻟﺛﺎﻧوﯾﺔ).(2
1ﺷرﯾف ﺳﯾﺳﺑﺎن) ،ﺟواﻧب ﻣن ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.26
2اﺑراھﯾم ﺣﻣروش) ،اﻟﻣرﺑﻲ اﻷﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.20
76
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
وﻋﻠﯾ ـ ـ ــﻪ ﻓ ـ ـ ــﺎن اﻟﻔﻛـ ـ ـ ـرة اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ آﻣ ـ ـ ــن ﺑﻬ ـ ـ ــﺎ ﻣﻬ ـ ـ ــري ﻟﻠﻧﻬ ـ ـ ــوض ﺑﻘط ـ ـ ــﺎع اﻟﺗرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ واﻟﺗﻌﻠ ـ ـ ــﯾم
وﻣﺑﺎﺷـ ـ ـرﺗﻪ ﺗطﺑﯾ ـ ــق ﺗﺟرﺑ ـ ــﺔ اﻟﺗﻌرﯾ ـ ــب ﺗﻌﺗﺑ ـ ــر ﺧط ـ ــوة اﺳ ـ ــﺗﻌدادﯾﺔ ﻧﺣ ـ ــو ﺗﺣﻘﯾ ـ ــق ﻣﺷ ـ ــروع اﻟوﺣ ـ ــدة
اﻟﻌرﺑﯾﺔ.
ﻻ ﯾ ـ ـ ـزال ﻣﺷـ ـ ــروع اﻟﻣﻐـ ـ ــرب اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ ﺣﻠﻣـ ـ ــﺎ ﻛﺑﯾ ـ ـ ـ ار ﺗﺗﻘﺎذﻓـ ـ ــﻪ اﻷﺟﯾـ ـ ــﺎل ﻋﺑـ ـ ــر ﺻـ ـ ــﻔﺣﺎت
اﻟـ ــزﻣن ،ﯾـ ــرﻛن ﻓـ ــﻲ زواﯾـ ــﺎ اﻟﻘﻠ ـ ــوب واﻟﻌﻘـ ــول ﻣﺣـ ــﺎوﻻ ﻣـ ــن ﺣ ـ ــﯾن ﻵﺧـ ــر ﻛﺳـ ــر ﺷـ ــﺑﺢ اﻟﺳ ـ ــﺑﺎت
ﻻ ﺷ ـ ــك أن اﻫﺗﻣ ـ ــﺎم ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺑﺎﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ـ ــﯾﺔ وﻣﺗﺎﺑﻌ ـ ــﺔ أﺧﺑﺎرﻫ ـ ــﺎ اﻧﻣ ـ ــﺎ ﻛ ـ ــﺎن
ﯾﻧﺑ ـ ــﻊ أﺳﺎﺳ ـ ــﺎ ﻣ ـ ــن روح اﻟﺣرﯾ ـ ــﺔ واﻟﻣﺷ ـ ــﺎﻋر اﻟﻘوﻣﯾ ـ ــﺔ وﯾﺻ ـ ــب ﻓ ـ ــﻲ ﻗﺎﻟ ـ ــب اﻻﻋ ـ ــداد ﻟﻠﻣﺷ ـ ــروع
اﻟﻣﻐﺎرﺑﻲ.
ﻓﺑﺎﻟﺣـ ــدﯾث ﻋـ ــن ﻣﺳـ ــﺎﻫﻣﺔ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ذات اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ ،ذﻛرﻧـ ــﺎ ﺳـ ــﺎﺑﻘﺎ ﻣـ ــن ﻋﻣـ ــر
ﻫـ ــذﻩ اﻟد ارﺳـ ــﺔ ﺗﻠـ ــك اﻟﻌﻣﻠﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﺗوﻻﻫـ ــﺎ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد رﻓﻘـ ــﺔ ﺛﻠـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻷﺻـ ــدﻗﺎء ﻓـ ــﻲ اﺧ ـ ـراج
ﺑﻌـ ــض اﻟوﺛـ ــﺎﺋق اﻟﺳ ـ ـرﯾﺔ ﻣـ ــن ﺗـ ــوﻧس اﻟ ـ ــﻰ اﻟﺟ ازﺋـ ــر ﻟﻠﻣﺳـ ــﺎﻫﻣﺔ ﻓـ ــﻲ ﺗـ ــدوﯾل اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳ ـ ــﯾﺔ
ﺑﻌـ ــد اﻗ ـ ــدام اﻟﺳ ـ ــﻠطﺎت اﻟﻔرﻧﺳـ ــﯾﺔ ﻋﻠ ـ ــﻰ ط ـ ــرد ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــن ﺗـ ــوﻧس اﻟ ـ ــذي ﺗـ ـ ـزاﻣن
ﻣ ـ ــﻊ اﻏﺗﯾ ـ ــﺎل اﻟﻣﻧﺎﺿ ـ ــل ﻓرﺣ ـ ــﺎت ﺣﺷ ـ ــﺎد ،ﻛﺗ ـ ــب ﻣﻬ ـ ــري ﻓ ـ ــﻲ ﺟرﯾ ـ ــدة اﻟﻣﻧ ـ ــﺎر ﻣﻘ ـ ــﺎل ﺑﻌﻧـ ـ ـوان :
77
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
"ﻓرﺣـ ــﺎت ﺣﺷـ ــﺎد اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــل" واﻟـ ــذي أﺑـ ــدى ﻓﯾـ ــﻪ ﺑـ ــﺎﻟﻎ اﻟﺣـ ــزن واﻷﺳـ ــﻰ ﻟﻔﻘﯾـ ــد ﺗـ ــوﻧس واﻟﻣﻐـ ــرب
اﻟﻌرﺑﻲ).(1
ﻛﻣ ـ ـ ــﺎ أﻗ ـ ـ ــدم ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻋط ـ ـ ــﺎء اﻟﺻ ـ ـ ــورة اﻷﺧﻼﻗﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ــذات اﻟﺷﺧﺻ ـ ـ ــﯾﺔ ﺣﯾ ـ ـ ــث وﺻ ـ ـ ــﻔﻪ
ﺑﺎﻟﺗواﺿ ـ ـ ـ ــﻊ واﻟﺑﺳ ـ ـ ـ ــﺎطﺔ ﺑﺎﻻﺿ ـ ـ ـ ــﺎﻓﺔ اﻟ ـ ـ ـ ــﻰ ﺛﻘﺎﻓﺗ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ـ ــﯾﺔ واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟواﺳ ـ ـ ـ ــﻌﺔ ،أﻣ ـ ـ ـ ــﺎ
ﺑﺧﺻ ــوص ﺻ ــورﺗﻪ اﻟﻌﻣﻠﯾـ ــﺔ ﻓﯾﻘ ــول ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد " :ﻛــــﺎن ﯾــــرى أن واﺟــــب اﻟطﺑﻘــــﺔ اﻟﻌﺎﻣﻠــــﺔ
ﻓـــﻲ اﻟـــﺑﻼد اﻟﻣﺣﺗﻠـــﺔ ﻫـــو أن ﺗﻛـــون ﻓـــﻲ طﻠﯾﻌـــﺔ اﻟﻛﻔـــﺎح اﻟﺗﺣرﯾـــري ﻗﺑـــل ﻛـــل ﺷـــﻲء" وﻋﻠﯾــﻪ
ﻋﻣ ـ ــل ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر ﻷﺟ ـ ــل ﺗﻧظ ـ ــﯾم اﻟﻌﻣ ـ ــل اﻟﺗوﻧﺳ ـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋ ـ ــري واﻟﻣراﻛﺷ ـ ــﻲ ﻣﺣ ـ ــﺎوﻻ ﺗوﺣﯾ ـ ــدﻫم
ﻓـ ــﻲ ﺟﺎﻣﻌـ ــﺔ ﻧﻘﺎﺑﯾـ ــﺔ واﺣـ ــدة ﺑﻣـ ــﺎ أﻧـ ــﻪ ﻧﺟـ ــﺢ ﻓـ ــﻲ ﺗﻧظـ ــﯾم اﻟطﺑﻘـ ــﺔ اﻟﻌﺎﻣﻠـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ﺗـ ــوﻧس واﻟﺗﻔﺎﻓﻬـ ــﺎ
ﺣـ ـ ــول اﻟﺣرﻛـ ـ ــﺔ اﻟﺗﺣرﯾرﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗوﻧﺳـ ـ ــﯾﺔ ،وﻋﻠﯾـ ـ ــﻪ ﻓﻘـ ـ ــد ﻛـ ـ ــﺎن ﻫـ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﻫـ ـ ــو اﻵﺧـ ـ ــر ﺷـ ـ ــدﯾد
ﻟﻘـ ــد ﻛـ ــﺎن اﻏﺗﯾـ ــﺎل ﻓرﺣـ ــﺎت ﺣﺷـ ــﺎد وﺗﺳـ ــﺎرع وﺗﯾ ـ ـرة اﻷﺣـ ــداث ﻓـ ــﻲ ﺗـ ــوﻧس دﻟـ ــﯾﻼ ﻗﺎطﻌـ ــﺎ
ﻋﻠـ ــﻰ ﻧﺟ ـ ــﺎح ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ــر ﻓ ـ ــﻲ أداء ﻣﻬﻣﺗ ـ ــﻪ ،وﺑﻣـ ــﺎ أن ﻓرﺣ ـ ــﺎت ﻗ ـ ــد ﺗـ ــرك ﺟ ـ ــﯾﻼ ﻛ ـ ــﺎﻣﻼ ﻣ ـ ــن
اﻟﻌ ـ ــﺎﻣﻠﯾن اﻟﺗوﻧﺳ ـ ــﯾﯾن ،ﻓﺎﻧ ـ ــﻪ ﻟ ـ ــم ﯾﻣ ـ ــت ﺑ ـ ــل ﺑﺑﺳ ـ ــﺎطﺔ اﺳ ـ ــﺗﺧﻠﻔﻪ ﻫ ـ ــؤﻻء اﻟ ـ ــذﯾن ﺣﻣﻠـ ـ ـوا اﻟﻣﻌ ـ ــﺎول
ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،ﻓرﺣﺎت ﺣﺷﺎد اﻟﻣﻧﺎﺿل( ،ﺟرﯾدة اﻟﻣﻧﺎر ،اﻟﺟزاﺋر ،اﻟﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ،ع ،13اﻟﺟﻣﻌﺔ 12دﯾﺳﻣﺑر ،1952
1ص،ص.4،1
78
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﻓـ ـ ــﻲ اطـ ـ ــﺎر ﻣﺷـ ـ ــروع اﻷﻣﯾـ ـ ــر ﻣﺣﻣـ ـ ــد ﺑـ ـ ــن ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﻛ ـ ـ ـرﯾم اﻟﺧطـ ـ ــﺎﺑﻲ اﻟﻘﺎﺿـ ـ ــﻲ ﺑﺗوﺣﯾـ ـ ــد
ﻋﻣﻠﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻛﻔـ ـ ــﺎح ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻣﺳـ ـ ــﺗوى أﻗطـ ـ ــﺎر اﻟﻣﻐرﺑـ ـ ــﺎﻟﻌرﺑﻲ ،ﻗـ ـ ــﺎم ﻫـ ـ ــذا اﻷﺧﯾـ ـ ــر ﺑﺎرﺳـ ـ ــﺎل ﺑﻌﺛـ ـ ــﺎت
وﺻ ـ ــل ﻓ ـ ــﻲ رﺑﯾ ـ ــﻊ ﻋ ـ ــﺎم (1)1952ﺷ ـ ــﺎﺑﺎن ﻣﻐرﺑﯾ ـ ــﺎن ﻫﻣ ـ ــﺎ اﻟﻬﺎﺷ ـ ــﻣﻲ اﻟط ـ ــود وﺣﻣ ـ ــﺎدي
اﻟرﯾﻔـ ـ ــﻲ 2اﻟـ ـ ــﻰ اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــر ﻫـ ـ ــدﻓﻬﻣﺎ اﻟﻣـ ـ ــرور ﻟﻠﻣﻐـ ـ ــرب ،ﻏﯾـ ـ ــر أن اﻟﻬـ ـ ــدف اﻟﺧﻔـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ــذي ﻛـ ـ ــﺎن
ﯾﺳـ ـ ـ ــﻌﯾﺎن ﻟﺗﺣﻘﯾﻘـ ـ ـ ــﻪ ﻫـ ـ ـ ــو اﻻﺗﺻـ ـ ـ ــﺎل ﺑﺄﺣﻣـ ـ ـ ــد ﻣزﻏﻧـ ـ ـ ــﺔ ﻷﺟـ ـ ـ ــل ﺗﻧظـ ـ ـ ــﯾم ﺣرﻛـ ـ ـ ــﺔ ﻛﻔـ ـ ـ ــﺎح ﻣﺷـ ـ ـ ــﺗرك
ﻣﻐﺎرﺑﻲ).(3
وﯾﺑـ ـ ــدو أن ﺷـ ـ ــﻬرة ﻣﻬـ ـ ــري ﻓـ ـ ــﻲ ﺗـ ـ ــوﻧس ﺟﻌﻠـ ـ ــت ﻫـ ـ ــﺎذان اﻟﺷـ ـ ــﺎﺑﺎن ﯾﺗﺻـ ـ ــﻼن ﺑـ ـ ــﻪ أول
اﻷﻣ ــر ﻷﺟ ــل رﺑطﻬﻣ ــﺎ ﺑﻣزﻏﻧ ــﺔ ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول " :ان ﻫــــذﯾن اﻟﻣﺑﻌــــوﺛﯾن ﻟــــم ﯾﺣﻣــــﻼ ﻣﻌﻬﻣــــﺎ أي
ﻋﻼﻣـــﺎت ﺗﻌـــﺎون ﺳـــوى واﺣـــدة ﻛﺎﻧـــت ﺧﺎﺻـــﺔ ﺑـــﯾن ﻋﺑـــد اﻟﺣﻣﯾـــد واﻷخ اﻟطـــﺎﻫر ﻗﯾﻘـــﺔ اﻟـــذي
أرﺳﻠﻬﻣﺎ".4
ﻗد ﯾﺑدو ﻟﻠﻘﺎرئ اﺗﺻﺎل ھذا اﻟﺟزء ﺑﺎﻟﻔﺻل اﻟﺛ ﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺑﺣث ﻣن اﻟﻧﺎﺣﯾﺔ اﻟزﻣﻧﯾﺔ ،ﻏﯾر أن ﺗﺷﺎﺑك اﻷﻓﻛﺎر ﻣن ﺟﮭﺔ وأھﻣﯾﺔ
1ھذه اﻟﻘﺿﯾﺔ ﻣن ﺟﮭﺔ أﺧرى ﯾﻔرض ﻋﻠﯾﻧﺎ ﻣﺣﺎوﻟﺔ رﺻف اﻟﺣﻘﺎﺋق واﻷﺣداث ﺑطرﯾﻘﺔ ﺗﺗﻼﺋم وﻋﻧﺎوﯾن اﻟﻔﺻول.
2ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص143
3ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،أﺣداث ﻣﮭدت ﻟﻔﺎﺗﺢ ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص -ص .18_8
4ﻧﻔﺳﮫ ،ص-ص.18-8
79
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﺑﻣ ـ ــﺎ أن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻛ ـ ــﺎن أﻛﺛ ـ ــر اطﻼﻋـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺣ ـ ــﺎل اﻟـ ـ ــوطن ﻣ ـ ــن ﺟﻬ ـ ــﺔ وﺣـ ـ ــﺎل
اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾن ﻣـ ــن ﺟﻬـ ــﺔ أﺧـ ــرى اﻗﺗـ ــرح ﻋﻠـ ــﻰ اﻟظـ ــﺎﺑطﯾن اﺗﺧـ ــﺎذ ﺗـ ــداﺑﯾر ﻣﻐـ ــﺎﯾرة ﺑﻣـ ــﺎ أن ﻣزﻏﻧـ ــﺔ
ﻟ ــم ﯾﻛـ ــن ﻣﻌروﻓـ ــﺎ ﻓ ــﻲ أوﺳـ ــﺎط اﻟﻣﻧﺎﺿـ ــﻠﯾن وﺑﺎﻟﺗ ــﺎﻟﻲ ﻟـ ــن ﯾﺗﺳـ ــﻧﻰ ﻟ ــﻪ ﺗﻘـ ــدﯾم أي ﺷـ ــﻲء ،ﯾﺗﻌﻠـ ــق
اﻷﻣـ ـ ــر ﺑﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ رﺑطﻬﻣـ ـ ــﺎ ﺑﺄﺷـ ـ ــﺧﺎص ﻗـ ـ ــﺎدرﯾن ﻋﻠـ ـ ــﻰ أداء ﻣﻬﻣ ـ ـ ـﺔ اﻟﻛﻔـ ـ ــﺎح اﻟﻣﺷـ ـ ــﺗرك وﺣﺳـ ـ ــب
ﺷ ــﻬﺎدة ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد ﻋ ــن اﻟﻣوﺿ ــوع ﯾﻘ ــول " :طرﺣـــت ﻋﻠـــﻰ ﻣﺣـــدﺛﯾﻲ اﻟﺳـــؤال اﻟﺗـــﺎﻟﻲ " :ﻫـــل
ﺗرﯾـــدان ر ِؤﯾـــﺔ أﺣﻣـــد ﻣزﻏﻧـــﺔ أم ﺗرﻏﺑـــﺎن ﻓـــﻲ ﻟﻘـــﺎء ﻣـــن ﻫـــم ﺑﺎﺳـــﺗطﺎﻋﺗﻬم اﻟﻘﯾـــﺎم ﺑﺗﻧﺳـــﯾق
اﻟﻌﻣــــل اﻟﻣﺳـــــﻠﺢ" ...ردا ﻋﻠـــــﻲ ﻗـــــﺎﺋﻠﯾن " :طﺑﻌـــــﺎ ﻧرﯾـــــد ﻣﺳـــــؤوﻟﻲ اﻟﻌﻣـــــل اﻟﻣﺳـــــﻠﺢ" ﻗﻠـــــت
"ﻋﻠـــﻰ ﻛـــل ﺳـــﺄﻣﻛﻧﻛﻣﺎ ﻣـــن اﻻﺗﺻـــﺎل ﺑﺄﺣﻣـــد ﻣزﻏﻧـــﺔ وﻣـــﻊ ﻣﺳـــؤوﻟﯾن آﺧـــرﯾن ﻓـــﻲ اﻟﺣـــزب
وﺑﺧﺎﺻــــﺔ ﻣــــن ﻫــــم ﻗــــﺎدرون ﻋﻠــــﻰ ﺗﺣﺿــــﯾر اﻟﻌﻣــــل اﻟﻣﺳــــﻠﺢ" ﻓﻣﻛﻧﺗﻬﻣــــﺎ ﻣــــن اﻻﺗﺻــــﺎل
وﯾﺑـ ـ ــدو أن ﻣﻬـ ـ ــري ﻻ ﯾﺧطـ ـ ــﺄ ﻗ ـ ـ ـراءة اﻷﺣـ ـ ــداث اﻟﻘﺎدﻣـ ـ ــﺔ ،ﻓﺑﻌـ ـ ــد اﻟﻠﻘـ ـ ــﺎء اﻟـ ـ ــذي ﺟﻣـ ـ ــﻊ
ﻫ ـ ــذﯾن اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺗﯾن ﺑﺎﻟﺣﺳ ـ ــﯾن ﻟﺣ ـ ــول وأﺣﻣ ـ ــد ﻣزﻏﻧ ـ ــﺔ ،ﺗﺄﻛ ـ ــد ﻋ ـ ــدم ﻗ ـ ــدرة ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر ﻓ ـ ــﻲ
وﻛـ ـ ــﺎن اﻷﻣﯾـ ـ ــر اﻟﺧطـ ـ ــﺎﺑﻲ ﻗـ ـ ــد ﻛﻠـ ـ ــف ﻣﺑﻌوﺛﯾـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ــﻲ ﺣـ ـ ــﺎل ﺗﻠﻘـ ـ ــﻲ ﻣﺛـ ـ ــل ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟـ ـ ــردود
ﻣﺣﺎوﻟـ ــﺔ اﻻﺗﺻـ ــﺎل ﺑـ ــﺄطراف أﺧـ ــرى ﻟﻬـ ــﺎ اﺳـ ــﺗﻌداد أﻛﺑـ ــر ﻟﺗﻔﻌﯾـ ــل ﻫـ ــذا اﻟﻣﺷـ ــروع ،وﻋﻠﯾـ ــﻪ رﺑـ ــط
ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد اﺗﺻ ـ ــﺎﻟﻬﻣﺎ ﺑﺑوﺿ ـ ــﯾﺎف اﻟ ـ ــذي أورد ﻗﺻ ـ ــﺗﻬﻣﺎ ﻗ ـ ــﺎﺋﻼ " :ﻓــــــﻲ ﻟﻘــــــﺎء أول ﺑﻬﻣــــــﺎ
ﺷـــرﺣﺎ ﻟـــﻲ أن اﻟﻬـــدف ﻣـــن ﻣﻬﻣﺗﻬﻣـــﺎ ﻫـــو اﻟﺳـــﻌﻲ ﻟﺗﻧظـــﯾم ﻋﻣﻠﯾـــﺎت ﻣﺳـــﻠﺣﺔ ﻋﺑـــر أﻗطـــﺎر
اﻟﻣﻐــــرب اﻟﻌرﺑــــﻲ وﺑﺣــــث ﻫــــذﻩ اﻟﻣﺳــــﺄﻟﺔ ﻣــــﻊ اﻟﻣﻧﺎﺿــــﻠﯾن اﻟــــوطﻧﯾﯾن ﺑﻛــــل ﻣــــن ﺗــــوﻧس،
اﻟﺟزاﺋر واﻟﻣﻐرب".1
ﻓ ــﻲ ﻟﻘـ ــﺎء ﺛـ ــﺎن ﻣﻌﻬﻣـ ــﺎ ﺣﺿـ ــر اﻟـ ــﻰ ﺟﺎﻧ ــب ﺑوﺿـ ــﯾﺎف ﻣ ـ ـراد دﯾـ ــدوش اﻟـ ــذي ﺟـ ــﺎء ﻣـ ــن
اﻟﺑرواﻗﯾ ــﺔ ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول " :ﺑﻌــــد ﻫــــذا اﻟﻠﻘــــﺎء ﺑــــدأﻧﺎ ﻓــــﻲ ﺗﻧظــــﯾم أﻧﻔﺳــــﻧﺎ ﻣــــن ﺟدﯾــــد وﻛﺎﻧــــت
اﻟﺧطــــوة اﻷوﻟـــــﻰ أن اﺗﺻـــــﻠﻧﺎ ﺑــــﺑن ﺑوﻟﻌﯾـــــد وﺑـــــن ﻣﻬﯾـــــدي وﻛوﻧــــﺎ ﻟﺟﻧـــــﺔ ﺑﻣﺷـــــﺎرﻛﺔ ﻋﺑـــــد
اﻟﺣﻣﯾــــــد ﻣﻬــــــري" وﯾـ ـ ــذﻛر اﺑـ ـ ــن اﻟﻌﻘـ ـ ــون أن ﻫـ ـ ــدف ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﻠﺟﻧـ ـ ــﺔ ﻫـ ـ ــو اﻟﻌﻣـ ـ ــل ﻷﺟـ ـ ــل ﺣﺷـ ـ ــد
ﺗـ ـ ــم اﻻﺗﻔـ ـ ــﺎق ﻋﻠـ ـ ــﻰ اﺳـ ـ ــﺗﻛﻣﺎل ﻋﻣﻠﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺑﺣـ ـ ــث ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣوﺿـ ـ ــوع ﺑﻌـ ـ ــد رﺟوﻋﻬﻣـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــن
اﻟﻣﻐ ـ ــرب ﻟﻼﺗﻔ ـ ــﺎق ﻧﻬﺎﺋﯾ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ــﻰ وﺿ ـ ــﻊ ﺧط ـ ــﺔ ﺗﺿ ـ ــﻣن ﺗﻧﺳ ـ ــﯾق ﻋﻣﻠﯾ ـ ــﺔ اﻟﻛﻔ ـ ــﺎح ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣﻐ ـ ــرب
اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ وﻗـ ـ ــد ﺗـ ـ ــم ﻫـ ـ ــذا ﻓﻌـ ـ ــﻼ ﺑﻌـ ـ ــد رﺟوﻋﻬﻣـ ـ ــﺎ ﺣﯾـ ـ ــث ﻛﺷـ ـ ــﻔﺎ أن اﻟﻣﻧﺎﺿـ ـ ــﻠﯾن اﻟﻣﻐﺎرﺑـ ـ ــﺔ ﻋﻠـ ـ ــﻰ
ﻛﻣـ ــﺎ ﺷـ ــﺎرك ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ﻣـ ــؤﺗﻣر طﻧﺟـ ــﺔ اﻟـ ــذي اﻋﺗﺑـ ــر اﻟﻣﺣﺎوﻟـ ــﺔ اﻷوﻟـ ــﻰ ﻟﺑﻠـ ــوة
ﺑﻌ ـ ــض اﻷﻓﻛ ـ ــﺎر اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻣ ـ ــن ﺷ ـ ــﺄﻧﻬﺎ ﺗﺟﺳ ـ ــﯾد اﻻﺗﺣ ـ ــﺎد اﻟﻣﻐ ـ ــﺎرﺑﻲ ،وﺣﺳ ـ ــب ﻣﻌ ـ ــن ﺑﺷ ـ ــور ﻓﻘ ـ ــد
1ﻧﻔﺳﮫ ،ص.35
2ﻋﺑد اﻟرﺣﻣﺎن اﺑن اﻟﻌﻘون ،اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻘوﻣﻲ واﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣن ﺧﻼل ﻣذﻛرات ﻣﻌﺎﺻر ،ج ،3ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.484
3ﻧﻔﺳﮫ ،ص.143
81
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﺳ ـ ــﻌﻰ ﻣﻬ ـ ــري اﻟ ـ ــﻰ ﺟﺎﻧ ـ ــب ﺑﻌ ـ ــض اﻟرﻓ ـ ــﺎق ﻋﺑ ـ ــر أﻗط ـ ــﺎر اﻟﻣﻐ ـ ــرب ﻻط ـ ــﻼق ﻣﺷ ـ ــروع ﻣﻧﺗ ـ ــدى
ﻋـ ــﺎش ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﺗﻣﺳـ ــﻛﺎ ﺑﻬـ ــذا اﻟﺣﻠـ ــم اﻟ ـ ــذي ﻟـ ــم ﯾﻛﺗـ ــب ﻟـ ــﻪ اﻟﻧﺟـ ــﺎح اﻟـ ــﻰ ﯾوﻣﻧ ـ ــﺎ
ﻫ ــذا وﻓ ــﻲ ﺷ ــﻬﺎدة ﻧ ــذﯾر ﺑ ــوﻟﻘرون ﯾؤﻛ ــد ﻫ ــذا اﻷﺧﯾ ــر أن ﻣﻬ ــري ﺧ ــﻼل ﻛ ــل ﻟﻘﺎﺋﺎﺗ ــﻪ ﻛ ــﺎن داﺋ ــم
اﻟﺣﺳـ ـ ـرة ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻏﺗﯾ ـ ــﺎل ﻣوﻟ ـ ــود ﻟ ـ ــم ﯾ ـ ــﺄت اﻟ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــدﻧﯾﺎ ﺑﻌ ـ ــد 2ﺑﯾﻧﻣ ـ ــﺎ أﻛ ـ ــد ﻣﺣﻣ ـ ــد اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ دﻣ ـ ــﺎغ
اﻟﻌﺗ ــروس أن ﻋﺑ ــد اﻟﺣﻣﯾ ــد " ﻛـــﺎن ﻋﻠــــﻰ رأس ﻛـــل اﻟﻣﺑـــﺎدرات اﻟﺗـــﻲ ﻛــــﺎن ﯾﻘـــوم ﺑﻬـــﺎ اﻟطﻠﺑــــﺔ
ﯾﻌﺗﺑـ ــر ﻣﻬـ ــري أﺣـ ــد اوﻟﺋـ ــك اﻟرﺟـ ــﺎل اﻟـ ــذﯾن ﺣﻣﻠ ـ ـوا ﺑـ ــﯾن ﺿـ ــﻠوﻋﻬم ﺷـ ــﻌﻠﺔ اﻟﻘوﻣﯾـ ــﺔ ﻫـ ــذﻩ
اﻟﺷـ ــﻌﻠﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﻻ ﺗـ ــرﻛن أﺑـ ــدا اﻟـ ــﻰ اﻟﻬـ ــدوء ﺧﺎﺻـ ــﺔ اذا ﺗﻌﻠـ ــق اﻷﻣـ ــر ﺑﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻟوﺣـ ــدة اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ
أو اﻟﻘﺿـ ـ ــﯾﺔ اﻟﻔﻠﺳـ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ ،ﻓﺈﻧﻬـ ـ ــﺎ ﺗﺳﺗرﺳـ ـ ــل ﻛـ ـ ــل ﻣ ـ ـ ـرة ﺟﻣﻠـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن اﻻﻧـ ـ ــدﻓﺎﻋﺎت ﺗﺧﻠـ ـ ــق ﻣﻌﻬـ ـ ــﺎ
ﺛـ ـ ــورة داﺧﻠﯾـ ـ ــﺔ ﺗﺗـ ـ ــرﺟم ﻓـ ـ ــﻲ ﻏﺎﻟـ ـ ــب اﻷﺣﯾـ ـ ــﺎن ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺳـ ـ ــﻌﻲ ﻹﺻـ ـ ــﻼح ﻣﺷـ ـ ــﺎﻛل اﻷﻣـ ـ ــﺔ ووﺿـ ـ ــﻊ
اﻟﻣﺻ ـ ــﺎﻟﺢ اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــوق ﻛ ـ ــل اﻋﺗﺑ ـ ــﺎر ،وﺑﻣ ـ ــﺎ أن ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻣﺷ ـ ــﺎﻋر طﺎﻟﻣ ـ ــﺎ اﻛﺗﻧﻔ ـ ــت ﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺔ
ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓﻘـ ــد ﻛـ ــﺎن ﻓـ ــﻲ ﺻـ ــدارة اﻟـ ــذﯾن دﻋﻣ ـ ـوا ﻗﺿـ ــﯾﺔ اﻟﻘـ ــدس ،وأﺑـ ــرز ﻣـ ــن دﻋ ـ ـوا اﻟـ ــﻰ
1ﻣﻌن ﺑﺷور) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻧﺻﯾرا ﻟﻠﺗﺣول اﻟدﯾﻣﻘراطﻲ دون ﻣﺳﺎوﻣﺔ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
2ﻧذﯾر ﺑوﻟﻘرون) ،اﻟﺗﺎرﯾﺦ أﻧﺻف ﻣﮭري وأﻛد ﺻﺣﺔ ﺗوﺟﮭﺎﺗﮫ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.10
3ﻣﺣﻣد اﻟﻌرﺑﻲ دﻣﺎغ اﻟﻌﺗروس) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻣؤﻣﻧﺎ ﺑﻘﺿﺎء ﷲ وﻗدره ﻵﺧر دﻗﯾﻘﺔ ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﮫ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.22
4ﻣﻌن ﺑﺷور) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻧﺻﯾرا ﻟﻠﺗﺣول اﻟدﯾﻣﻘراطﻲ دون ﻣﺳﺎوﻣﺔ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
82
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﻣﻣ ـ ـ ــﺎ ﻻ ﺷـ ـ ـ ــك ﻓﯾـ ـ ـ ــﻪ أن اﻟﻘﺿـ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﺗـ ـ ـ ــﻲ ﻟطﺎﻟﻣ ـ ـ ــﺎ وﺣـ ـ ـ ــدت اﻟﻣﺳـ ـ ـ ــﻠﻣﯾن واﻟﻌـ ـ ـ ــرب ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ
اﺧ ـ ـ ــﺗﻼف أوط ـ ـ ــﺎﻧﻬم واﺗﺟﺎﻫ ـ ـ ــﺎﺗﻬم ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت اﻟﻘﺿ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟﻔﻠﺳ ـ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ ،و ﻟ ـ ـ ــﯾس ﺑﻌﯾ ـ ـ ــدا ﻋ ـ ـ ــن ﺟ ـ ـ ــو
اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﺔ وﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣ ـ ـ ــن ﻋـ ـ ــدم ﻣﻘ ـ ـ ــدرة اﻟﺣﻛوﻣـ ـ ــﺎت اﻟﻌرﺑﯾ ـ ـ ــﺔ ﻋﻣوﻣـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟﻣﺳ ـ ـ ــﺟد
اﻷﻗﺻ ـ ـ ــﻰ ،إﻻ أن ﺷ ـ ـ ــرذﻣﺔ ﻣ ـ ـ ــن ﺑﻌ ـ ـ ــض اﻷرواح اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ـ ــﯾﺔ اﻟراﻗﯾ ـ ـ ــﺔ ﻟ ـ ـ ــم ﺗﺗـ ـ ـ ـواﻧﻰ ﻓ ـ ـ ــﻲ أداء
وﻫﻛـ ــذا ﻛـ ــﺎن ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻣﻧﺻـ ــﻔﺎ وﻣـ ــداﻓﻌﺎ ﻋـ ــن ﻗﺿـ ــﯾﺔ اﻟﻘـ ــدس طﯾﻠـ ــﺔ ﻣﺳـ ــﺎر ﺣﯾﺎﺗـ ــﻪ
ﻟ ـ ــﯾس ﻣ ـ ــن اﻟﺗﻌ ـ ــﺎطف ﻓﻘ ـ ــط ﺑ ـ ــل اﻣﺗ ـ ــد ذﻟ ـ ــك ﻟﯾﺷ ـ ــﻣل اﻟﺗﻔﻛﯾ ـ ــر ﻓ ـ ــﻲ ﺻ ـ ــﯾﻎ اﻟﺻ ـ ــﻣود واﻟﻧﻬ ـ ــوض
ﺑﺎﻷﻣـ ــﺔ واﺿـ ــﻌﺎ ﺧﺑرﺗـ ــﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﯾﺔ ﺟﻬـ ــودﻩ اﻟﻔﻛرﯾـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ دﻋـ ــم ﻫـ ــذﻩ اﻟﻘﺿـ ــﯾﺔ وﻓـ ــﻲ ﻫـ ــذا اﻟﺻ ـ ـدد
ﯾﻘـ ــول ﺻـ ــﺎﻟﺢ ﻋـ ــوض ..." :ﺿــــﺑط ﻟــــﻲ اﻟﻣرﺣــــوم اﻟﺳــــﯾد اﻟــــرﺋﯾس ﺑــــن ﯾوﺳــــف ﺑــــن ﺧــــدة
ﻣوﻋـــدا ﻣﻌـــﻪ ﻓـــﻲ ﻣﻘـــرﻩ اﻟﻛـــﺎﺋن ﺑزﯾﻐـــود ﯾوﺳـــف...ﻛـــﺎن ﯾوﻣﻬـــﺎ أﻣﯾﻧـــﺎ ﻋﺎﻣـــﺎ ﻟﺣـــزب ﺟﺑﻬـــﺔ
اﻟﺗﺣرﯾـــر اﻟـــوطﻧﻲ ...ﻗـــﺎل ﻟـــﻲ اﻟﺳـــﯾد اﻟراﺣـــل اﻟﻛﺑﯾـــر ﺳـــﻧﺣﺎرب ﻧﺣـــن ﻓـــﻲ ﺟﺑﻬـــﺔ اﻟﺗﺣرﯾـــر
وﺑﻘ ـ ـ ـراءة ﻣﺗﻣﻌﻧـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ــطور ﻫـ ـ ــذﻩ اﻟﺟﻣﻠـ ـ ــﺔ ﯾﺻـ ـ ــدﻣﻧﺎ ﺗﺳـ ـ ــﺎؤل ﻏرﯾـ ـ ــب ؟ ﻣـ ـ ــن ﻛـ ـ ــﺎن
ﯾﻘﺻـ ــد ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺑﻘوﻟـ ــﻪ ﻫـ ــذا ؟ أط ـ ـراف أﺟﻧﺑﯾـ ــﺔ أم أط ـ ـراف ﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ؟ وﻫـ ــل ﯾﻌﻘـ ــل وﺟـ ــود
ﻋﻠ ـ ــﻰ اﻟﻌﻣ ـ ــوم ﺗ ـ ــﺎﺑﻊ ﺻ ـ ــﺎﻟﺢ ﻋ ـ ــوض ﺷ ـ ــﻬﺎدﺗﻪ اﻫﺗﻣ ـ ــﺎم ﻣﻬ ـ ــري ﺑﻘﺿ ـ ــﯾﺔ ﻓﻠﺳ ـ ــطﯾن ﻋﻠ ـ ــﻰ
ﺧﻠﻔﯾـ ــﺔ اﻟﻠﻘـ ــﺎء اﻟـ ــذي ﺟﻣﻌﻬﻣـ ــﺎ ﺑﺑﯾـ ــت ﻣﻬـ ــري ﻓـ ــﻲ ﺣﯾـ ــدرة وﻛﯾـ ــف ﺻـ ــرح ﻟـ ــﻪ أن اﻻﻋـ ــﻼن ﻋـ ــن
اﻟدوﻟ ـ ــﺔ اﻟﻔﻠﺳ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ ﺑ ـ ــﺄرض اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر اﻧﻣ ـ ــﺎ ﻛ ـ ــﺎن ﻧﺗﯾﺟ ـ ــﺔ ﻣﺧ ـ ــﺎض ﻓﺗـ ـ ـرة طوﯾﻠ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﺑﺣ ـ ــث
واﻟﺗﺷ ـ ـ ــﺎور ﺑ ـ ـ ــﯾن اﻷطـ ـ ـ ـراف اﻟﺟزاﺋرﯾ ـ ـ ــﺔ واﻟﻘﯾ ـ ـ ــﺎدة اﻟﻔﻠﺳ ـ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ وﺑﺎﻟﺗ ـ ـ ــﺎﻟﻲ اﺧـ ـ ـ ـراج اﻟﻘﺿ ـ ـ ــﯾﺔ ﻣ ـ ـ ــن
وﺧ ـ ــﻼل اﻟﻣﻠﺗﻘﯾ ـ ــﺎت اﻟﺗ ـ ــﻲ اﻧﻌﻘ ـ ــدت ﺣ ـ ــول ﻋﻧ ـ ــﺎوﯾن اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ ،ﻛ ـ ــﺎن ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــن
أواﺋ ـ ـ ــل اﻟﺣﺎﺿـ ـ ـ ـرﯾن واﻟ ـ ـ ــداﻋﻣﯾن ﻟﻠﻣﻘﺎوﻣ ـ ـ ــﺔ واﻟﻘ ـ ـ ــدس وﺣ ـ ـ ــق اﻟﻣﻬﺟـ ـ ـ ـرﯾن ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌ ـ ـ ــودة وﻧﺻـ ـ ـ ـرة
اﻷﺳـ ــرى ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﺟون اﻻﺣـ ــﺗﻼل ،ﺣﯾـ ــث ﺷـ ــﺎرك ﻓـ ــﻲ أواﺧـ ــر ﻣـ ــﺎي 2011ﻓـ ــﻲ اﻟـ ــدورة اﻟﺛﺎﻧﯾـ ــﺔ
واﻟﻌﺷـ ـ ــرون ﻟﻠﻣـ ـ ــؤﺗﻣر اﻟﻘـ ـ ــوﻣﻲ اﻟﻌرﺑـ ـ ــﻲ وﺧـ ـ ــﻼل ذات اﻟرﺣﻠـ ـ ــﺔ ﻛـ ـ ــﺎن ﻟـ ـ ــﻪ ﺣﺿـ ـ ــور ﻗـ ـ ــوي ﻓـ ـ ــﻲ
اﻻﺟﺗﻣ ـ ـ ــﺎع اﻟﺗﺣﺿ ـ ـ ــﯾري ﻟﻣﻠﺗﻘ ـ ـ ــﻰ ﻣﻧﺎﻫﺿ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗﻣﯾﯾ ـ ـ ــز اﻟﻌﻧﺻ ـ ـ ــري اﻟﺻ ـ ـ ــﻬﯾوﻧﻲ اﻟ ـ ـ ــذي اﻧطﻠﻘ ـ ـ ــت
اﻟـ ـ ــدﻋوة اﻟﯾـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ــن ﻗﺻـ ـ ــر اﻟﺻـ ـ ــﻧوﺑر ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﺟ ازﺋـ ـ ــر ،وﺧـ ـ ــﻼل ﻫـ ـ ــذا اﻟﻣﻠﺗﻘـ ـ ــﻰ ﺣـ ـ ــﺎول ﻣﻬـ ـ ــري
اﺳـ ــﻘﺎط اﻟﺗﺟرﺑـ ــﺔ اﻟﻔﻠﺳـ ــطﯾﻧﯾﺔ ﻋﻠـ ــﻰ ﺗﺟرﺑـ ــﺔ اﻟﺛـ ــورة اﻟﺟزاﺋرﯾـ ــﺔ ﺧﺎﺻـ ــﺔ ﻓﯾﻣـ ــﺎ ﺗﻌﻠـ ــق اﻷﻣـ ــر ﺑﻧﻘـ ــل
)(2
اﻟﻘﺿﯾﺔ ﻟﻸﻣم اﻟﻣﺗﺣدة
ﯾﺗﺿـ ــﺢ ﻫـ ــذا ﻓـ ــﻲ اﻟﻛﻠﻣـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ أﻟﻘﺎﻫـ ــﺎ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﻓـ ــﻲ ﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﻘـ ــدس اﻟـ ــذي أﻗﯾﻣـ ــت
ﻓﻌﺎﻟﯾﺎﺗـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ــﻲ اﺳـ ـ ــطﻧﺑول ﺑﺗرﻛﯾـ ـ ــﺎ أﯾـ ـ ــﺎم اﻟـ ـ ـ ـ 15و 16و 17ﻣـ ـ ــن ﺷـ ـ ــﻬر ﻧـ ـ ــوﻓﻣﺑر 2007وﻗـ ـ ــد
أﻋطـ ـ ــﻰ ﺧﻼﻟﻬـ ـ ــﺎ اﻟﺧط ـ ـ ـوات اﻟﻣﻧطﻘﯾـ ـ ــﺔ اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺳـ ـ ــﺎرت ﻋﻠﯾﻬـ ـ ــﺎ ﺛـ ـ ــورة اﻟﺗﺣرﯾـ ـ ــر اﻟﺟزاﺋرﯾـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ
طرﯾﻘﻬـ ـ ـ ــﺎ ﻧﺣـ ـ ـ ــو اﻻﺳـ ـ ـ ــﺗﻘﻼل ،ﻣﺷـ ـ ـ ــددا ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﻟوﻗـ ـ ـ ــت ﻧﻔﺳـ ـ ـ ــﻪ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ أﻫﻣﯾـ ـ ـ ــﺔ رص اﻟﺻـ ـ ـ ــﻔوف
و ﯾرﺟـ ــﻊ اﻟﻔﺿـ ــل اﻟـ ــﻰ ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺑﺎﻻﺿـ ــﺎﻓﺔ اﻟـ ــﻰ اﻟﺳـ ــﯾد ﻣﻌـ ــن ﺑﺷـ ــور ﻓـ ــﻲ اطـ ــﻼق
ﻣؤﺳﺳ ـ ــﺔ اﻟﻘ ـ ــدس اﻟدوﻟﯾ ـ ــﺔ ﻣطﻠ ـ ــﻊ اﻟﻌ ـ ــﺎم 2002ﺑﺑﯾ ـ ــروت اﻟﺗ ـ ــﻲ ﻛ ـ ــﺎن "ﻋﺿـــــوا ﻓـــــﻲ ﻣﺟﻠـــــس
أﻣﻧﺎﺋﻬﺎ وأول رﺋﯾس ﻟﻔرﻋﻬﺎ ﺑﺎﻟﺟزاﺋر وﻗد ﻛﺎن ﯾواﻛب أﻋﻣﺎﻟﻬﺎ وﯾطور أداﺋﻬﺎ").(2
ﻛﻣ ـ ــﺎ ﻗ ـ ــﺎم ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺑﺗﻘﯾ ـ ــﯾم ﻣﺳ ـ ــﺎر ﺗط ـ ــور اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ اﻟﻔﻠﺳ ـ ــطﯾﻧﯾﺔ ﻣﻧ ـ ــذ ﺗﺑﻧ ـ ــﻲ ﻣﺳ ـ ــﺎر
اﻟﺗﺳ ـ ـ ـ ــوﯾﺔ ،أي ﻣﻧ ـ ـ ـ ــذ ﻣ ـ ـ ـ ــؤﺗﻣر ﻣدرﯾ ـ ـ ـ ــد واﻟﺗ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗﻛﻣ ـ ـ ـ ــن ﺣﺳ ـ ـ ـ ــب أرﯾ ـ ـ ـ ــﻪ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣﺟﻣوﻋ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣ ـ ـ ـ ــن
)(3
ﻧوردﻫﺎ ﺑﺎﺧﺗﺻﺎر ﻓﻲ : اﻻﺧﺗﻼﻻت
.1اﻟﺗﻔـ ـ ـ ــوق اﻟﻌﺳـ ـ ـ ــﻛري اﻟﻣـ ـ ـ ــدﻋوم ﺑـ ـ ـ ــﺎﻟﺗواطؤ اﻷﻣرﯾﻛـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ــذي أﻓـ ـ ـ ــرز اﻟﻧظ ـ ـ ـ ـرة اﻟﺳـ ـ ـ ــﻠﺑﯾﺔ
.2ﺗﺧﻠـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺣﻛوﻣـ ـ ـ ــﺎت اﻟﻌرﺑﯾـ ـ ـ ــﺔ ﻋـ ـ ـ ــن اﻟﻌﻣـ ـ ـ ــل اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ـ ــﻲ ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ـ ـ ــﺎر أﻧـ ـ ـ ــﻪ ال ﯾرﻗـ ـ ـ ــﻰ
ﻟﻠﻣزﯾد أﻧظر ﻧص اﻟﺧطﺎب ﻓﻲ ﺟرﯾدة ﺻوت اﻷﺣرار )ﻟﻛم ﻓﻲ اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دروس وﻋﺑر( ،اﻟﺟزاﺋر ،ع خ،
1ﻣﺎرس ،2012ص،13
2ﻣﻌن ﺑﺷور) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻧﺻﯾرا ﻟﻠﺗﺣول اﻟدﯾﻣﻘراطﻲ دون ﻣﺳﺎوﻣﺔ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﻓﻲ أرﺑﻌﯾﻧﯾﺔ اﻟرﺋﯾس ﯾﺎﺳر ﻋرﻓﺎت) ،ﻻ ﻧرﺿﺦ وﻧﺳﺗطﯾﻊ أن ﻧﻌﻣل اﻟﻛﺛﯾر ﻣن أﺟل ﻓﻠﺳطﯾن( ،اﻟﺣﻔل
3اﻟذي أﻗﺎﻣﺗﮫ ﺟرﯾدة اﻟﻣﺟﺎھد ﺑﺳﻔﺎرة ﻓﻠﺳطﯾن ﺑﺎﻟﺟزاﺋر25 ،دﯾﺳﻣﺑر.2012
4ﻧﻔﺳﮫ.
85
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
وﻋﻠﯾ ـ ـ ــﻪ ﻛﺎﻧ ـ ـ ــت اﻟﻧﺗﯾﺟ ـ ـ ــﺔ ﺗﺻ ـ ـ ــﺎﻋد ﻋﻣﻠﯾ ـ ـ ــﺎت اﻟﺗﻘﺗﯾ ـ ـ ــل ﻓ ـ ـ ــﻲ ﻓﻠﺳ ـ ـ ــطﯾن اﻟ ـ ـ ــذي ﺻ ـ ـ ــﺎﺣﺑﻪ
ﺗ ارﺟ ـ ــﻊ اﻟ ـ ــدﻋم اﻟﺧـ ـ ــﺎرﺟﻲ ﻣ ـ ــن اﻟـ ـ ــدول اﻟﺻ ـ ــدﯾﻘﺔ طﺑﻌ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ ﺗﻘ ـ ــﺎﻋس اﻟﻌـ ـ ــﺎﻟم اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ اﻷﻣـ ـ ــر
اﻟـ ــذي ﺳـ ــﻬل ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻛﯾـ ــﺎن اﻟﺻـ ــﻬﯾوﻧﻲ اطـ ــﻼق ﯾـ ــدﻩ ﻓـ ــﻲ ﺗﻘﺗﯾـ ــل ﺷـ ــﻌب أﻋـ ــزل ﻣﺳـ ــﺗﻌﻣﻼ ﻓـ ــﻲ
ﻗـ ــﺎم ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد ﺑﺈﻋطـ ــﺎء ﻧظ ـ ـرة ﻋـ ــن أﻫـ ــم اﻟﺧط ـ ـوات اﻟﺗـ ــﻲ ﻣـ ــن اﻟﻣﻔﺗـ ــرض أن ﺗﺳـ ــﯾر
ﻋﻠﯾﻬ ـ ــﺎ اﻟ ـ ــدول اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﺳ ـ ــﺑﯾل ﺗﺳ ـ ــوﯾﺔ اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ ﻣﺷ ـ ــددا ﻓ ـ ــﻲ اﻟوﻗ ـ ــت ذاﺗ ـ ــﻪ ﻋﻠ ـ ــﻰ أﻫﻣﯾ ـ ــﺔ
اﻫ ـ ــﺗم ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﺑﻘﺿ ـ ــﯾﺔ اﻟوﺣ ـ ــدة اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ﺑ ـ ــﻧﻔس اﻟﻘ ـ ــدر اﻟ ـ ــذي اﻫ ـ ــﺗم ﺑ ـ ــﻪ ﺑﻘﺿ ـ ــﺎﯾﺎ
اﻟﺟ ازﺋ ـ ــر وﻗﺿ ـ ــﯾﺔ ﻓﻠﺳ ـ ــطﯾن ،وﻣ ـ ــﺎ دﻓﺎﻋ ـ ــﻪ اﻟﻣﺳ ـ ــﺗﻣﯾت ﻋ ـ ــن ﻫ ـ ــذﻩ اﻟﻣﺳ ـ ــﺎﺋل ﻛ ـ ــل واﺣ ـ ــدة ﻋﻠ ـ ــﻰ
ﺣدة اﻻ ﻷﻧﻪ ﻛﺎن ﯾدرك أن اﻻﺗﺣﺎد ﻻ ﯾﻛون اﻻ ﺑﺎﺳﺗﻘرار ﻛل أطراف اﻟﻣﻌﺎدﻟﺔ أﻣﻧﯾﺎ.
ﺣﺳـ ـ ــب ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻓـ ـ ــﺎﻟﺟﻣﯾﻊ ﻣطﺎﻟـ ـ ــب ﻋﻠـ ـ ــﻰ أن ﯾﻛـ ـ ــون ﻋﻠـ ـ ــﻰ ﻗـ ـ ــدر ﻣـ ـ ــن اﻻﻟﺗ ـ ـ ـزام
ﻟﺗﺣﻘﯾ ـ ــق أﻣ ـ ــل اﻟﺷ ـ ــﻌوب اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ،ﻓ ـ ــﺎﻟﻣﺛﻘﻔون ﻣ ـ ــﺛﻼ ﻣط ـ ــﺎﻟﺑﯾن ﺑﺗﺳ ـ ــﺧﯾر ﻣﺟﻬ ـ ــوداﺗﻬم اﻟﻔﻛرﯾ ـ ــﺔ
واﻟﺛﻘﺎﻓﯾـ ــﺔ ﺑـ ــﯾن أﻗطـ ــﺎر اﻟﻌـ ــﺎﻟم اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ﺗﺑـ ــﺎدﻻ وﺗﺣـ ــﺎو ار ﻋﻠـ ــﻰ اﻋﺗﺑـ ــﺎر أن ﺳﯾﺎﺳـ ــﺔ اﻻﻧط ـ ـواء ﻻ
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﻓﻲ أرﺑﻌﯾﻧﯾﺔ اﻟرﺋﯾس ﯾﺎﺳر ﻋرﻓﺎت) ،ﻻ ﻧرﺿﺦ وﻧﺳﺗطﯾﻊ أن ﻧﻌﻣل اﻟﻛﺛﯾر ﻣن أﺟل ﻓﻠﺳطﯾن( ،ﻣرﺟﻊ
ﺳﺎﺑق.
86
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ﺗﺧـ ــدم أﺣـ ــدا ،ﺑـ ــل أﻛﺑـ ــر ﻣـ ــن ذﻟـ ــك ﺗﺧـ ــدم ﺗﻠـ ــك اﻟـ ــدول اﻟﻐرﺑﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﺗﺳـ ــﻌﻰ ﻟﻠﻧﯾـ ــل ﻣـ ــن أﻣﺗﻧـ ــﺎ
اﻻﺳﻼﻣﯾﺔ).(1
واﻟﺳﯾﺎﺳـ ــﯾون أﯾﺿـ ــﺎ ﻣط ـ ــﺎﻟﺑون ﺑﺎﻟﻘـ ــدر ﻧﻔﺳ ـ ــﻪ ﻓـ ــﻲ اﻻﻟﺗـ ـ ـزام ﺑـ ــذات اﻟﻘﺿ ـ ــﯾﺔ ﻣـ ــن ﺧ ـ ــﻼل
ﻟﻛـ ــن اﻟﺗﺳـ ــﺎؤل اﻟـ ــذي ﯾطـ ــرح ﻧﻔﺳـ ــﻪ ﻫـ ــو ﻟﻣـ ــﺎذا رﻛـ ــز ﻣﻬـ ــري ﺧـ ــﻼل ﻫـ ــذﻩ اﻟطـ ــرح ﻋﻠـ ــﻰ
ﺑ ـ ــﺎﻟرﺟوع ﻟﻛﺗ ـ ــﺎب ﻣﺎﻟ ـ ــك ﺑ ـ ــن ﻧﺑ ـ ــﻲ ﺷ ـ ــروط اﻟﻧﻬﺿ ـ ــﺔ ﯾ ـ ــرى ﻫ ـ ــذا اﻷﺧﯾ ـ ــر "أن اﻟﺛﻘﺎﻓــــــﺔ
ﻣﺟﻣوﻋـــﺔ ﻣـــن اﻟﺻـــﻔﺎت اﻟﺧﻠﻘﯾـــﺔ واﻟﻘـــﯾم اﻻﺟﺗﻣﺎﯾـــﺔ اﻟﺗـــﻲ اﻟﺗـــﻲ ﯾﺗﻠﻘﺎﻫـــﺎ اﻟﻔـــرد ﻣﻧـــذ وﻻدﺗـــﻪ
ﻛـــرأس ﻣـــﺎل أوﻟـــﻲ ﻓـــﻲ اﻟوﺳـــط اﻟـــذي وﻟـــد ﻓﯾـــﻪ ،واﻟﺛﻘﺎﻓـــﺔ ﻋﻠـــﻰ ﻫـــذا ﻫـــﻲ اﻟﻣﺣـــﯾط اﻟـــذي
ﯾﺷــــﻛل ﻓﯾــــﻪ اﻟﻔــــرد طﺑﺎﻋــــﻪ وﺷﺧﺻــــﯾﺗﻪ ...وﻫﻛــــذا ﻧــــرى أن ﻫــــذا اﻟﺗﻌرﯾــــف ﯾﺿــــم ﺑــــﯾن
دﻓﺗﯾـــﻪ ﻓﻠﺳـــﻔﺔ اﻻﻧﺳــــﺎن وﻓﻠﺳـــﻔﺔ اﻟﺟﻣﺎﻋـــﺔ ،أي ﻣﻌطﯾــــﺎت اﻻﻧﺳـــﺎن وﻣﻌطﯾـــﺎت اﻟﻣﺟﺗﻣــــﻊ
ﻣـــﻊ أﺧـــذﻧﺎ ﻓـــﻲ اﻻﻋﺗﺑـــﺎر ﺿـــرورة اﻧﺳـــﺟﺎم اﻟﻣﻌطﯾـــﺎت ﻓـــﻲ ﻛﯾـــﺎن واﺣـــد ،(2)"...وﻫــذا ﯾﻌﻧ ــﻲ
اذن اﻷﻫﻣﯾـ ـ ــﺔ اﻟﻛﺑﯾ ـ ـ ـرة اﻟﺗـ ـ ــﻲ ﺗﻛﺗﺳـ ـ ــﯾﻬﺎ اﻟﺛﻘﺎﻓـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻣﺳـ ـ ــﺄﻟﺔ اﻟﺣﺿ ـ ـ ـﺎرﯾﺔ اﻻﺗﺣـ ـ ــﺎد وﻫـ ـ ــو ﻣـ ـ ــﺎ
ﻛﻣ ـ ــﺎ ﻛ ـ ــﺎن ﻟ ـ ــﻪ ﺣﺿ ـ ــور ﻣﺗﻣﯾ ـ ــز ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣﻠﺗﻘﯾ ـ ــﺎت اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ ،ﻓﻘ ـ ــد ﺷ ـ ــﺎرك ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣ ـ ــؤﺗﻣر
اﻟﻘـ ــوﻣﻲ اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ودو ارﺗ ـ ـﻪ اﻟﻣﺗﺗﺎﻟﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﺣﺿـ ــر ﻣﻌظﻣﻬـ ــﺎ ،واﻧﺗﺧـ ــب ﻓـ ــﻲ اﻟﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﺳـ ــﺎدس
1ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري) ،اﻟﻣﺛﻘف ﺑﺎﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ ﯾﻌﺗﻘد أن اﻟﺷﻌب ﯾﻔﮭﻣﮫ أﻛﺛر ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺗﺣدث اﻟﯾﮫ ﺑﺎﻟﻠﻐﺔ اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ( ،ﺻوت
اﻷﺣرار ،اﻟﺟزاﺋر ،ع 04 ،2719ﻓﯾﻔري ،2007ص.09
2ﻣﺎﻟك ﺑن ﻧﺑﻲ ،ﺷروط اﻟﻧﮭﺿﺔ ،ﺗر ﻋﻣر ﻛﺎﻣل ﻣﺳﻘﺎوي ،ط ،9دار اﻟﻔﻛر ﻟﻠﻧﺷر ،ﺳورﯾﺎ ،2009 ،ص.89
87
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
اﻟﻣﻧﻌﻘ ـ ــد ﺑﺎﻟﻌﺎﺻ ـ ــﻣﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾ ـ ــﺔ ﺑﯾ ـ ــروت أﯾ ـ ــﺎم 10/9/8أﻓرﯾ ـ ــل ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﻧﺔ 1996أﻣﯾﻧ ـ ــﺎ ﻋﺎﻣ ـ ــﺎ
ﺧﻠﻔـ ـ ــﺎ ﻟﻠـ ـ ــدﻛﺗور ﺧﯾـ ـ ــر اﻟـ ـ ــدﯾن ﺣﺳـ ـ ــﯾب ،وﻗـ ـ ــد ﺟـ ـ ــﺎء اﻧﺗﺧـ ـ ــﺎب ﻣﻬـ ـ ــري ﺗﻌﺑﯾ ـ ـ ـ ار ﻋﻠـ ـ ــن ﻣﺷـ ـ ــﺎﻋر
اﻻﺣﺗ ـ ـ ـرام واﻟﺗﻘـ ـ ــدﯾر اﻟﺗـ ـ ــﻲ أﺑـ ـ ــداﻫﺎ أﻋﺿـ ـ ــﺎء اﻟﻣـ ـ ــؤﺗﻣر اﻧطﻼﻗـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــن اﻟـ ـ ــدور اﻟـ ـ ــوطﻧﻲ اﻟﻔﺎﻋـ ـ ــل
ﺧـ ــدم ﺧﻼﻟﻬـ ــﺎ ﻗﺿـ ــﺎﯾﺎ ﻗوﻣﯾـ ــﺔ ﻛﻘﺿـ ــﯾﺔ اﻷﻗﺻـ ــﻰ ،ﺛـ ــم ﻗﺿـ ــﯾﺔ اﻟﻌ ـ ـراق وﻟﺑﻧـ ــﺎن وﻏﯾرﻫـ ــﺎ
ﻛﻣـ ــﺎ ﯾرﺟـ ــﻊ اﻟﯾـ ــﻪ اﻟﻔﺿـ ــل ﻓـ ــﻲ اﻧﻌﻘـ ــﺎد اﻟﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﻌﺎﺷـ ــر ﺳـ ــﻧﺔ 2000واﻟﺳـ ــﺎدس ﻋﺷـ ــر ﺳـ ــﻧﺔ
2005ﻓﻲ اﻟﺟزاﺋر).(2
وﯾﻌﺗﺑـ ـ ــر أﺣـ ـ ــد أﻫـ ـ ــم ﻣؤﺳﺳـ ـ ــﻲ اﻟﻣـ ـ ــؤﺗﻣر اﻟﻘـ ـ ــوﻣﻲ اﻻﺳـ ـ ــﻼﻣﻲ ﻛﻣﺣﺎوﻟـ ـ ــﺔ ﻟوﺿـ ـ ــﻊ ﻧﻘطـ ـ ــﺔ
ﻣﺷ ـ ــﺗرﻛﺔ ﺣ ـ ــول اﻟﻣﺷ ـ ــروع اﻟﻧﻬﺿ ـ ــوي اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ اﻟ ـ ــذي أطﻠﻘ ـ ــﻪ ﻣرﻛ ـ ــز د ارﺳ ـ ــﺎت اﻟوﺣ ـ ــدة اﻟﻌرﺑﯾ ـ ــﺔ
ﻻزﻣـ ـ ــت اﻟﻧظ ـ ـ ـرة اﻟوﺣدوﯾـ ـ ــﺔ ﺗﻔﻛﯾـ ـ ــر ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ،ﻓﺑﺎﻟﻧﺳـ ـ ــﺑﺔ اﻟﯾـ ـ ــﻪ ﻣﺳـ ـ ــﺗﻘﺑل اﻷﻣـ ـ ــﺔ ﻻ
ﯾﺗﺣﻘـ ـ ــق اﻻ ﺑﺎﻻﺗﺣ ـ ـ ــﺎد ،ﺧﺎﺻ ـ ـ ــﺔ ﻓ ـ ـ ــﻲ ظ ـ ـ ــل اﻟﺗ ـ ـ ــداﻋﯾﺎت اﻟﺧﺎرﺟﯾ ـ ـ ــﺔ واﻟﺗﻛﺎﻟ ـ ـ ــب اﻟﻐرﺑ ـ ـ ــﻲ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ
ﻋﺎﻟﻣﻧـ ــﺎ اﻟﻌرﺑـ ــﻲ ،وﺗوﺟـ ــﻪ ﻣﻌظـ ــم اﻟـ ــدول اﻟـ ــﻰ اﻟﺗﻛﺗـ ــل اﻗﺗﻧﺎﻋـ ــﺎ ﻣﻧﻬـ ــﺎ أن اﻵﺗـ ــﻲ ﺳـ ــﯾﻛون أﻋظـ ــم
وأن اﻟﻛﯾﺎﻧﺎت اﻟﺻﻐرى ﻟن ﯾﻛون ﻟﻬﺎ وﺟود اذا ﻟم ﺗﺳﺗطﻊ ﺻﯾﺎﻧﺔ أﻣﻧﻬﺎ وﺣدودﻫﺎ).(4
) 1ﻣﮭري أﻣﯾﻧﺎ ﻋﺎﻣﺎ ﻟﻠﻣؤﺗﻣر اﻟﻘوﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ( ،اﻟﻣﺟﺎھد اﻷﺳﺑوﻋﻲ ،اﻟﺟزاﺋر ،ع ،1863اﻟﺟﻣﻌﺔ 19أﻓرﯾل ،1996ص.8
2ﻣﻌن ﺑﺷور) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻧﺻﯾرا ﻟﻠﺗﺣول اﻟدﯾﻣﻘراطﻲ دون ﻣﺳﺎوﻣﺔ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
3ﻧﻔﺳﮫ.
4ﻣﻌن ﺑﺷور) ،ﻣﮭري ﻛﺎن ﻧﺻﯾرا ﻟﻠﺗﺣول اﻟدﯾﻣﻘراطﻲ دون ﻣﺳﺎوﻣﺔ( ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ،ص.19
88
دﻋﻢ ﻣﮭﺮي ﻟﻘﻀﺎﯾﺎ اﻟﺘﻌﻠﯿﻢ واﻟﻮﺣﺪة اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻟﺚ
ان ﺷـ ـ ــﻬرة اﺻـ ـ ــﻼح اﻟﻌـ ـ ــﺎﻟم ﻫـ ـ ــﻲ ﺗﻠـ ـ ــك اﻟﻘـ ـ ــوة اﻟداﻓﻌـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﺣﯾـ ـ ــﺎة اﻟﻔﯾﻠﺳـ ـ ــوف واﻟﻧﺑـ ـ ــﻲ
واﻟﺷـ ــﺎﻋر واﻟﻛﺎﺗـ ــب ...ﻷن ﻛـ ــل ﻣـ ــﻧﻬم ﯾـ ــرى اﻟـ ــﻧﻘص وﻻ ﯾﺗﺟـ ــﺎوزﻩ ﺑـ ــل ﯾﻌﻣـ ــل ﺟﺎﻫـ ــدا ﻣـ ــن أﺟـ ــل
اﺧﺿـ ــﺎﻋﻪ ،و ﻫﻛـ ــذا ﻛـ ــﺎن اﻟﺳـ ــﯾد ﻋﺑـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ــد واﺣـ ــدا ﻣـ ــن أوﻟﺋـ ــك اﻟﺑـ ــررة اﻟـ ــذﯾن وﺑـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ــن
ﺗـ ـ ـواﻟﻲ اﻷﻋﺎﺻ ـ ــﯾر اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺿـ ـ ـرﺑت وطﻧﻧ ـ ــﺎ اﻟﻌرﺑ ـ ــﻲ إﻻ أﻧ ـ ــﻪ ﻟ ـ ــم ﯾﺗﻘ ـ ــﺎﻋس ﯾوﻣ ـ ــﺎ ﻋ ـ ــن أداء دورﻩ
89
ﺧﺎﺗﻤﺔ
ان اﻟﺗﺗﺑـ ـ ــﻊ ﻓـ ـ ــﻲ ﻣﺳـ ـ ــﯾرة ﻋﺑـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾـ ـ ــد ﻣﻬـ ـ ــري اﻟﻣﻌﻠـ ـ ــم ،اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﻲ واﻟﺛـ ـ ــوري ،ﺗﻔﺿـ ـ ــﻲ
ﺑﺎﻟوﺻـ ــول اﻟـ ــﻰ ﺟﻣﻠـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﺻـ ــﻔﺎت اﻟﺗـ ــﻲ طﺑﻌـ ــت ﺷﺧﺻـ ــﯾﺗﻪ ﻛـ ــوطﻧﻲ وﻋرﺑـ ــﻲ ،وﻟﻌـ ــل ﻫـ ــذا
ارﺟـ ــﻊ ﺑﺎﻟدرﺟـ ــﺔ اﻷوﻟـ ــﻰ اﻟـ ــﻰ أﺛـ ــر اﻟﻔﻛ ـ ـرة اﻟدﯾﻧﯾـ ــﺔ واﻟﺟﺎﻧـ ــب اﻟﺗﻌﻠﯾﻣـ ــﻲ اﻟﻣﻌرﻓـ ــﻲ اﻟﻠـ ــذان ﺗﻠﻘﺎﻫﻣـ ــﺎ
ﺛ ـ ــم ان اﻻﺣﺗﻛ ـ ــﺎك ﺑﻌ ـ ــﺎﻟم اﻟﺳﯾﺎﺳ ـ ــﺔ ﻓ ـ ــﻲ ﻣ ارﺣ ـ ــل ﻣﺗﻘدﻣ ـ ــﺔ ﻣ ـ ــن اﻟﻌﻣ ـ ــر أﻛﺳ ـ ــﺑﻪ ﺗﺟرﺑ ـ ــﺔ
ﻋﻣﻠﯾـ ــﺔ وﺧﺑ ـ ـرة ﺳﯾﺎﺳـ ــﯾﺔ ﻧظرﯾـ ــﺔ ،ﺗﺣوﻟـ ــت ﻓﻌﻠﯾـ ــﺎ اﻟـ ــﻰ ﻣﯾـ ــدان اﻟﺗطﺑﯾـ ــق ﺧـ ــﻼل ﺣـ ــرب اﻟﺗﺣرﯾـ ــر
ﻓﻲ ﺳﺑﯾل دﻓﻊ اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻌﻣل ﻋﻠﻰ اﯾﺟﺎد اﻟﺣﻠول اﻟﻛﻔﯾﻠﺔ ﺑذﻟك.
ﻛﻣ ـ ــﺎ ﯾﻌﺗﺑ ـ ــر ﻋﺑ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ــد ﻣ ـ ــن اﻟﺷﺧﺻ ـ ــﯾﺎت اﻟﺗ ـ ــﻲ ﺣرﺻ ـ ــت ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺗﺟﺳ ـ ــﯾد اﻟوﺣ ـ ــدة
اﻟﻣﻐﺎرﺑﯾ ـ ـﺔ واﻟوﺣـ ــدة اﻟﻌرﺑﯾـ ــﺔ ،ﻣـ ــن ﺧـ ــﻼل اﻟـ ــدور اﻟـ ــذي أداﻩ ﻫﻧـ ــﺎك ﻓـ ــﻲ اﻟﻣﺷـ ــرق ،واﻟـ ــذي ﯾؤﻛـ ــد
أن اﻟﺳـ ـ ــﺑﯾل ﻟﻬـ ـ ــذا اﻟﻣﺷـ ـ ــروع ﻟـ ـ ــن ﯾﺗـ ـ ــﺄﺗﻰ اﻻ ﺑﺗﻧﺷـ ـ ــﯾط رواﺑـ ـ ــط اﻟﺣ ـ ـ ـوار واﻟﺗواﺻـ ـ ــل ﺑـ ـ ــﯾن اﻟـ ـ ــدول
ﺑﻌﺿﻬﺎ ﺑﺑﻌض.
ان ﻓـ ـ ــﻲ اﺑﺗﻌـ ـ ــﺎد ﻣﻬـ ـ ــري ﻋـ ـ ــن أﺟ ـ ـ ـواء اﻟﺳﯾﺎﺳـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ ﻣرﺣﻠـ ـ ــﺔ ﺣﺳﺎﺳـ ـ ــﺔ ﻣـ ـ ــن ﻣ ارﺣـ ـ ــل
اﻻﺳـ ــﺗﻘﻼل ،ﻟـ ــدرس ﯾﻌﻠﻣﻧـ ــﺎ ﻛﯾـ ــف ﯾﺿـ ــﺣﻲ اﻟرﺟـ ــﺎل ﻓـ ــﻲ ﺳـ ــﺑﯾل ﺣﻣﺎﯾـ ــﺔ اﻟـ ــوطن ﻣـ ــن اﻷزﻣـ ــﺎت،
وﻟﻌـ ــل ﻫـ ــذا ﻣـ ــﺎ ﻧﺣـ ــن ﻓـ ــﻲ ﺣﺎﺟـ ــﺔ اﻟﯾـ ــﻪ ،ﺑﺣﺎﺟـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ زﻋﻣـ ــﺎء ﺑـ ــﻼ ﻣﺟـ ــد وﻻ ﺷـ ــﻬرة وﻻ ﺑرﯾـ ــق،
ﻓـ ــﻲ ﺣﺎﺟـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ ﺟﻧـ ــود ﻣﺟﻬـ ــوﻟﯾن ،ﺑﺣﺎﺟـ ــﺔ اﻟـ ــﻰ ﻓـ ــداﺋﯾﯾن ﺣﻘﯾﻘﯾـ ــﯾن ﻻ ﯾﻌﻧـ ــﯾﻬم أن ﺗﺻـ ــﻔق ﻟﻬـ ــم
اﻟﺟﻣﺎﻫﯾر.
91
ﺧﺎﺗﻤﺔ
ان ﻧﺟـ ــﺎح اﻟﺗﺟرﺑـ ــﺔ اﻟﺗرﺑوﯾـ ــﺔ واﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾـ ــﺔ اﻟﺗـ ــﻲ أﺷـ ــرف ﻋﻠﯾﻬـ ــﺎ ﻣﻬـ ــري ،ﺗؤﻛـ ــد ﺿـ ــرورة
اﻟرﺟ ـ ــوع اﻟﯾﻬ ـ ــﺎ واﻷﺧ ـ ــذ ﺑﻣﺗطﻠﺑﺎﺗﻬ ـ ــﺎ واﻟﺗﻣﻛ ـ ــﯾن ﻟﻬ ـ ــﺎ ،ﺑ ـ ــﺎﻟﻧظر ﻟﻠﻌﺟ ـ ــز اﻟ ـ ــذي ﺗﻌﺎﻧﯾ ـ ــﻪ اﻟﻣﻧظوﻣ ـ ــﺔ
ودون أن ﻧﻧﺳ ـ ـ ــﻰ ﻓ ـ ـ ــﺎن اﻟﻣ ـ ـ ــدة اﻟزﻣﻧﯾ ـ ـ ــﺔ اﻟﺗ ـ ـ ــﻲ ﺗﺣ ـ ـ ــد ﻣوﺿ ـ ـ ــوع ﺑﺣﺛﻧ ـ ـ ــﺎ ﺗﻧﺗﻬ ـ ـ ــﻲ ﺳ ـ ـ ــﻧﺔ
،1962وﻧﻧ ـ ـ ــوﻩ ﻫﻧ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ــﻰ أن ﺗطرﻗﻧ ـ ـ ــﺎ ﻟﻣوﺿ ـ ـ ــوع اﻟﺗﻌﻠ ـ ـ ــﯾم ﻻ ﯾﻌﺗﺑ ـ ـ ــر ﺗﺳﻠﺳ ـ ـ ــﻼ زﻣﻧﯾ ـ ـ ــﺎ ﻷدوار
وﻓـ ــﻲ اطـ ــﺎر د ارﺳـ ــﺗﻧﺎ ﻟﻠﻣوﺿـ ــوع اﻟﺗﻣﺳـ ــﻧﺎ ﺣﻠﻘـ ــﺔ ﻣﻔﻘـ ــودة ﻟـ ــدى طﻠﺑـ ــﺔ اﻟﺑﺣـ ــث اﻟﻌﻠﻣـ ــﻲ
ﻣـ ــن ﺧـ ــﻼل اﺗﺟـ ــﺎﻩ ﻣﻌظـ ــم ﻫـ ــؤﻻء ﻟد ارﺳـ ــﺔ ﻣواﺿـ ــﯾﻊ ﻣﻌروﻓـ ــﺔ ﺳـ ــﺑق وأن ﺗـ ــم اﻟﺗطـ ــرق ﻟﻠﺧـ ــوض
ﻓﯾﻬـ ــﺎ ،واﻧﻧـ ــﺎ ﻣـ ــن ﺧـ ــﻼل ﻫـ ــذا اﻟﻣﺷـ ــروع ﻧﻧﺎﺷـ ــد ﻫـ ــؤﻻء ﺑﺿـ ــرورة اﻟﺗوﺟـ ــﻪ ﻟﺗﺳـ ــﻠﯾط اﻟﺿـ ــوء ﻋﻠـ ــﻰ
ﺷﺧﺻـ ـ ــﯾﺎت ﻻ ﺗ ـ ـ ـزال أﺳـ ـ ــﻣﺎءﻫﺎ ﻗﺎﺑﻌـ ـ ــﺔ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟظـ ـ ــﻼم اﻟـ ـ ــﻰ ﯾوﻣﻧـ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ــذا ،ﺑـ ـ ــﺎﻟرﻏم ﻣـ ـ ــن أدوارﻫـ ـ ــﺎ
ﻛﻣ ـ ـ ــﺎ ﻧرﺟـ ـ ـ ـوا وﺟ ـ ـ ــود د ارﺳ ـ ـ ــﺎت ﻣﺳ ـ ـ ــﺗﻘﺑﻠﯾﺔ ﺣ ـ ـ ــول ﺷﺧﺻ ـ ـ ــﯾﺗﻧﺎ اﻟوطﻧﯾ ـ ـ ــﺔ ﻋﺑ ـ ـ ــد اﻟﺣﻣﯾ ـ ـ ــد
ﻣﻬ ـ ــري ،وأن ﺗﺳ ـ ــﻠط ﺗﻠ ـ ــك اﻟد ارﺳ ـ ــﺎت اﻟﺿ ـ ــوء ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺟواﻧ ـ ــب أﺧ ـ ــرى ﻟ ـ ــم ﻧﺗط ـ ــرق ﻓﯾﻬ ـ ــﺎ ﺧ ـ ــﻼل
ﻣﺷروﻋﻧﺎ ﻫذا.
ان ﻣ ـ ـ ــﺎ ﺗ ـ ـ ــم ﻋرﺿ ـ ـ ــﻪ ﺧ ـ ـ ــﻼل ﻫـ ـ ـ ــذا اﻟﺑﺣ ـ ـ ــث ﻻ ﯾﻌﺗﺑ ـ ـ ــر إﻻ ﺟﻬ ـ ـ ــدا ﺑﺳ ـ ـ ــﯾطﺎ ﻟرﺻـ ـ ـ ــف
اﻷﺣ ـ ــداث واﻟوﻗ ـ ــﺎﺋﻊ ،وﻣﺣﺎوﻟ ـ ــﺔ ﻟﺗﺣﻠﯾﻠﻬ ـ ــﺎ ﻗ ـ ــدر اﻻﻣﻛ ـ ــﺎن ،إو ﻧﻧ ـ ــﺎ ﻧﺄﻣ ـ ــل أن ﺗﺧ ـ ــدم ﻫ ـ ــذﻩ اﻟد ارﺳ ـ ــﺔ
93
اﻟﻤﻼﺣﻖ
اﻟﺷﯾﺦ ﻋﻣﺎر ﻣﮭري )(1933 -1887 اﻟﺷﯾﺦ اﻟﻣوﻟود ﻣﮭري )(1994 -1908
94
اﻟﻤﻼﺣﻖ
95
اﻟﻤﻼﺣﻖ
96
اﻟﻤﻼﺣﻖ
رﺷﯾد ﻗﺎﺳم ،ﻣﺷﺎرﯾﻊ اﻟوﺣدة اﻟﻣﻐﺎرﺑﯾﺔ ،ﻣؤﺗﻣر طﻧﺟﺔ اﻟﻣﻐﺎرﺑﻲ 1958ﻧﻣوذﺟﺎ ،ﻣذﻛرة ﻟﻧﯾل
ﺷﮭﺎدة اﻟﻣﺎﺳﺗر ﻓﻲ اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﻌﺎﺻر ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺣﻣد ﺧﯾﺿر ﺑﺳﻛرة ،ﻛﻠﯾﺔ اﻟﻌﻠوم اﻻﻧﺳﺎﻧﯾﺔ
واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ ،ﻗﺳم اﻟﺗﺎرﯾﺦ ،2015-2014 ،ص.147
97
اﻟﻤﻼﺣﻖ
ﺧطﺎب اﻟﺳﯾد ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﮭري ﺧﻼل ﻣؤﺗﻣر طﻧﺟﺔ ،1958رﺷﯾد ﻗﺎﺳم ،ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق،
ص135
98
ﺑﯿﺒﻠﯿﻮﻏﺮاﻓﯿﺎ
اﻟﻣﺻﺎدر:
1ـ اﻟﻣدﻧﻲ اﺣﻣد ﺗوﻓﯾق،ﺣﯾﺎة ﻛﻔﺎح ﻣﻊ رﻛب اﻟﺛورة اﻟﺗﺣرﯾرﯾﺔ،ج،3ب ط،ﻋﺎﻟم اﻟﻣﻌرﻓﺔ ﻟﻠﻧﺷر
.2007،
2ـ ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﺧدة،ﺟذور اول ﻧوﻓﻣﺑر،1954ﺗر ﻣﺳﻌود ﺣﺎج ﻣﺳﻌود،ط،2دار اﻟﺷﺎطﺑﯾﺔ ﻟﻧﺷر
واﻟﺗوزﯾﻊ،اﻟﺟزاﺋر.2012،
5ـ ﺑن ﻧﺑﻲ ﻣﺎﻟك ،ﺷروط اﻟﻧﻬﺿﺔ ،ﺗر:ﻋﻣر ﻛﺎﻣل ﻣﺳﻘﺎوي،ط،9دار اﻟﻔﻛر ﻟﻠﻧﺷر،ﺳورﯾﺎ.2009،
7ـ دﺣﻠب ﺳﻌد،اﻟﻣﻬﻣﺔ ﻣﻧﺟزة ﻣن اﺟل اﺳﺗﻘﻼل اﻟﺟزاﺋر،ب ط،ﻣﻧﺷورات دﺣﻠب ،اﻟﺟزاﺋر.2007،
8ـ ﻛﺎﻓﻲ ﻋﻠﻲ،ﻣذﻛرات اﻟرﺋﯾس ﻋﻠﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻣن اﻟﻣﻧﺎﺿل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ اﻟﻰ اﻟﻘﺎﺋد اﻟﻌﺳﻛري ،ب ط،دار
اﻟﻘﺻﺑﺔ ﻟﻠﻧﺷر ،اﻟﺟزاﺋر.
9ـ ﻛﺷﯾدة ﻋﯾﺳﻰ ،ﻣﻬﻧدﺳو اﻟﺛورة ،ﺗر:ﻣوﺳﻰ أﺳرو زﯾﻧب ﻋﻘﺑﻲ ،ط،2ﻣﻧﺷورات
اﻟﺷﻬﺎب،اﻟﺟزاﺋر.2010،
10ـ ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد،ﻣﺳﺎﻟﺔ اﻧﺗﻘﺎل اﻟﻛﻔﺎح اﻟﻣﺳﻠﺢ،ب ط،ﻣؤﺳﺳﺔ ﻣﺣﻣد ﺑوﺿﯾﺎف اﻟﺟزاﺋر.
11ـ ﻋﺑﺎس ﻣﺣﻣد ،اﻏﺗﯾﺎل ﺣﻠم أﺣﺎدﯾث ﻣﻊ ﺑوﺿﯾﺎف،ب ط،دار ﻫوﻣﺔ ﻟﻠﻧﺷر
واﻟﺗوزﯾﻊ،اﻟﺟزاﺋر.2009،
100
ﺑﯿﺒﻠﯿﻮﻏﺮاﻓﯿﺎ
اﻟﻣراﺟﻊ:
2ـ ﺑن ﺳﻠطﺎن ﻋﻣﺎر وآﺧرون ،اﻟدﻋم اﻟﻌرﺑﻲ ﻟﻠﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ،ب ط،ﻣﻧﺷورات اﻟﻣرﻛز اﻟوطﻧﻲ
ﻟدراﺳﺎت واﻟﺑﺣث ﻓﻲ اﻟﺣرﻛﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ وﺛورة أول ﻧوﻓﻣﺑر ،اﻟﺟزاﺋر .2007،
8ـ ﻣﻘﻼﺗﻲ ﻋﺑد اﷲ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري ﺣﻛﯾم اﻟﺛورة،ج،1ط،1اﻟﻣؤﺳﺳﺔ اﻟوطﻧﯾﺔ ﻟﻠﻔﻧون
اﻟﻣطﺑﻌﯾﺔ،اﻟﺟزاﺋر.2013،
9ـ ﻣﻘﻼﺗﻲ ﻋﺑد اﷲ ،ﻣواﺛﯾق ووﺛﺎﺋق اﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ دراﺳﺔ وﺗﺣﻠﯾل ،ب ط،ﺷﻣس اﻟﺗﯾرﯾﺎن
ﻟﻠﻧﺷر،اﻟﺟزاﺋر.2013 ،
101
ﺑﯿﺒﻠﯿﻮﻏﺮاﻓﯿﺎ
اﻟﻣذﻛرات
1ـ وردة ﺑرﺑﺎش وﯾﺎﺳﻣﯾن ﺑودﺑوز ﺣدﯾد ،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري أﻣﺔ ﻓﻲ رﺟل ،ﺑورﺗري ﻣﺻور ﻟﻧﯾل
ﺷﻬﺎدة اﻟﻠﯾﺳﺎﻧس،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑن ﯾوﺳف ﺑن ﺧدة ،ﻛﻠﯾﺔ اﻟﻌﻠوم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ واﻹﻋﻼم،ﻗﺳم ﻋﻠوم اﻹﻋﻼم
واﻻﺗﺻﺎل . 2007،
أـ اﻟﺟراﺋد:
2ـﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد)،ﯾﺟب ان ﺗﺧرج اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ اﻟﻰ اﻟﻣﯾدان اﻟﻌﺎﻟﻣﻲ(،ﺟرﯾدة اﻟﻣﻧﺎر
،ﻧﺻف ﺷﻬرﯾﺔ،ع،10،1958اﻟﺟزاﺋر.
5ـ ﺑﻠﻘرون ﻧذﯾر)،اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺻف ﻣﻬري واﻛد ﺻﺣﺔ ﺗوﺟﻬﺎﺗﻪ (،ﺻوت اﻻﺣرار،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،ع
خ1،ﻣﺎرس.2012
6ـﺣﺳﯾن ﻣوﻣد ) ،ﻣﻬري ﯾﻘود ﻣﻬﻣﺔ ﺗدوﯾل اﻟﻘﺿﯾﺔ اﻟﺗوﻧﺳﯾﺔ وﻧﻘﻠﻬﺎ اﻟﻰ اﻟراي اﻟﻌﺎم
اﻟدوﻟﻲ(،ﺻوت اﻻﺣرار،ع خ ،اﻟﺟزاﺋر10،ﻣﺎرس .2012
7ـﺑن اﻟﻣوﻟود ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﻘﺎدر)،ﺟواﻧب ﺧﻔﯾﺔ ﻣن ﺣﯾﺎة اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري(،ﺻوت
اﻻﺣرار،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،ع خ ،اﻟﺟزاﺋر،ﻣﺎرس .2012
8ـ ﺟﺎﺑﻲ ﻧﺎﺻر)،ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري وزﯾر اﻻﻋﻼم واﻟﺛﻘﺎﻓﺔ (،ﺻوت اﻻﺣرار،ﺟرﯾدة
ﯾوﻣﯾﺔ،اﻟﺟزاﺋر،ع خ 10،ﻣﺎرس .2012
9ـ ﺑوﺳﺎم ﻋﯾﺳﻰ )،اﻟراﺣل اﻟﻛﺑﯾر اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري(،ﺻوت اﻻﺣرار ،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ،ع
خ 10،ﻣﺎرس .2012
102
ﺑﯿﺒﻠﯿﻮﻏﺮاﻓﯿﺎ
10ـ دﻣﺎغ اﻟﻌﺗروس ﻣﺣﻣد اﻟﻌرﺑﻲ)،ﻣﻬري ﻛﺎن ﻣؤﻣﻧﺎ ﺑﻘﺿﺎء اﷲ وﻗدرﻩ ﻻﺧر دﻗﯾﻘﺔ(،ﺻوت
اﻻﺣرار،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ ،اﻟﺟزاﺋر،ع خ 10 ،ﻣﺎرس .2012
14ـ ﺣﻣروش اﺑراﻫﯾم )،اﻟﻣرﺑﻲ اﻻﺳﺗﺎذ ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري(،ﺻوت اﻻﺣرار،ﺟرﯾدة ﯾوﻣﯾﺔ10،
ﻣﺎرس .2012
15ـ ﺳﯾﺳﺑﺎن ﺷرﯾف )،ﺟواﻧب ﻣﺳﺎر اﻟرﺟل اﻟﻌظﯾم ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري (،ﺻوت اﻻﺣرار ،ﯾوﻣﯾﺔ،ع
خ 10،ﻣﺎرس.2012
اﻟﻣﺟﻼت:
1ـ ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد )،اﺣداث ﻣﻬدت ﻟﻠﻔﺎﺗﺢ ﻣن ﻧوﻓﻣﺑر ،(1954ﻣﺟﻠﺔ اﻻﺻﺎﻟﺔ،و ازرة اﻟﺗﻌﻠﯾم
2ـ ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد )،ﺷﻬﺎدة ﺣول اﻟﺷﻬﯾد اﻟﻌرﺑﻲ ﺑن اﻟﻣﻬﯾدي(،ﻣﺟﻠﺔ اﻟﻣﺻﺎدر
،ع،13اﻟﺳداﺳﻲ اﻻول. 2000،
3ـ )ﻣﻬري اﻣﯾﻧﺎ ﻋﺎﻣﺎ ﻟﻠﻣؤﺗﻣر اﻟﻘوﻣﻲ اﻟﻌرﺑﻲ( ،ع، 1863اﻟﺟﻣﻌﺔ اﻓرﯾل .1996
اﻟوﺛﺎﺋق:
1ـ ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ،ﻣﻔدي زﻛرﯾﺎ ﺷﺎﻋر اﻟﻣﻐرب اﻟﻌرﺑﻲ واﻟﻣﻧﺎﺿل ﻓﻲ ﺳﺑﯾل اﻟوﺣدة،اﻟﺟزاﺋر
14،ﻣﺎرس .2006
103
ﺑﯿﺒﻠﯿﻮﻏﺮاﻓﯿﺎ
2ـ ﻣﻬري ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ،ﻓﻲ ارﺑﻌﯾﻧﯾﺔ اﻟرﺋﯾس ﯾﺎﺳر ﻋرﻓﺎت ،ﻻ ﻧرﺿﺦ وﻻ ﻧﺳﺗطﯾﻊ ان ﻧﻌﻣل اﻟﻛﺛﯾر
ﻣن اﺟل ﻓﻠﺳطﯾن،اﻟﺣﻔل اﻟذي اﻗﺎﻣﺗﻪ اﻟﺟزاﺋر ﺑﺳﻔﺎرة ﻓﻠﺳطﯾن 25،دﯾﺳﻣﺑر.2012
اﻟﻣﻘﺎﺑﻼت:
1ـ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟﺳﯾد ﺳﻬﯾل ﻣﻬري ﺑﻣﻘر ﺳﻛﻧﺎﻩ ﺑﺣﯾدرة 29،ﻣﺎرس،2016ﻋﻠﻰ اﻟﺳﺎﻋﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ
زواﻻ،ﺣول اﻟﻣﻧﺎﺿل ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري.
2ـ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻣﻊ اﻟدﻛﺗور اﺣﻣد ﻣرﯾوش ،ﺑﺎﻟﻣدرﺳﺔ اﻟﻌﻠﯾﺎ ﻟﻼﺳﺎﺗذة ،ﺑﺗﺎرﯾﺦ 15ﻣﺎرس ، 2016اﻟﺳﺎﻋﺔ
، 11:00ﺣول اﻟﻣﻧﺎﺿل ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻣﻬري.
104
اﻟﻔﮭرس
اﻟﺻﻔﺣﺔ اﻟﻣوﺿوع
1 ﻣﻘدﻣﺔ
7 اﻟﻔﺻل اﻟﺗﻣﮭﯾدي :ﺗرﺟـﻣﺔ ﻟﺳـﯾرة ﻋﺑد اﻟﺣﻣـﯾد ﻣﮭري
7 .1ﻣوﻟــده ،ﻧــﺷﺄﺗﮫ وﺗﻌﻠﯾــﻣﮫ
12 .2آﺛــﺎره اﻟــﻔﻛــرﯾــﺔ
20 .3ﻣﻛــﺎﻧﺗﮫ اﻟﺗﺎرﯾﺧـﯾﺔ واﻟﺳـﯾﺎﺳﯾﺔ
27 اﻟﻔﺻل اﻷول :ﻣﮭري وﻧﺷﺎطﮫ اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﻣﺎ ﺑﯾن )(1954 -1942
27 .1ﻓـﻲ ﺣـزب اﻟﺷـﻌب اﻟﺟزاﺋـري
34 .2اﻻﻧﺗﻘﺎل اﻟﻰ ﺗــوﻧـــس
38 .3ﻣرﺣﻠﺔ اﻻﻋداد ﻟﻠﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ
50 اﻟﻔﺻـل اﻟﺛﺎﻧﻲ :ﻣﮭري واﻟﺛورة اﻟﺟزاﺋرﯾﺔ
50 .1ﻣﮭري ﻓﻲ اﻟﺳﺟن
54 .2ﻧﺷﺎطﮫ ﻓﻲ دول اﻟﻣﺷرق
59 .3دﺑﻠوﻣﺎﺳﯾﺔ ﻣﮭري ﻓﻲ اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣؤﻗﺗﺔ
73 اﻟﻔﺻـل اﻟﺛﺎﻟث :دﻋم ﻣﮭري ﻟﻠﻘﺿﺎﯾﺎ اﻟﻌرﺑﯾﺔ
73 .1ﻗﺿﯾﺔ اﻟﺗرﺑﯾﺔ واﻟﺗﻌﻠﯾم ﻓﻲ اﻟﺟزاﺋر
77 .2ﻣﺷروع اﻟﻣﻐرب اﻟﻌرﺑﻲ
82 .3ﻗﺿﺎﯾﺎ اﻷﻣﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ
91 ﺧﺎﺗﻣﺔ
93 اﻟﻣﻼﺣق
100 اﻟﺑﯾﺑﻠﯾوﻏراﻓﯾﺎ