See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/349289830

The Concept and Role Of Institutions In Macca Mukarrama

Before The Era Of Prophet Muhammad (Saw): An Analytical
Study ‫ﻋ ﺪ ﻧﺒﻮی ﺳ ﻗﺒﻞ ﻣﮑ ﻣﮑﺮﻣ م‬....

Article · December 2020

CITATIONS READS
0 16

2 authors, including:

Ata Ur Rahman
University of Malakand
72 PUBLICATIONS 24 CITATIONS

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

“University Certification Program” for Promoting Research & Training of Madrasah Teachers in Malakand Division View project

All content following this page was uploaded by Ata Ur Rahman on 13 February 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 OPEN ACCESS S
ACTA ISLAMICA
ISSN (Print): 2411-7315
http://sbbu.edu.pk/actaislamica

‫اکت یایتعل‬،‫کدار‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬
The Concept and Role Of Institutions In Macca Mukarrama Before The
Era Of Prophet Muhammad (Saw): An Analytical Study
Muhammad Javed
P.hd scholar,
Department of Islamic studies, University of Malakand, Dir Lower
Prof. Dr. Attaur Rahman
Dean Faculty of Arts, University of Malakand, Dir Lower
Abstract

The survival of any religion, ideology and society depend on the existence of a state.
The survival of these superstructures need the protection of their collective values, peace
and security and law and order which can’t be ensured without a state. It testifies that a
state has been the basic need since the inception of humanity. Out of the three basic pillars
of a state, its success mainly depends on the pillar of a strong and reliable administration
or executive. A state can neither develop and nor can it sustain its existence in case of a
weak administrative set up. It is for this reason that prophet Muhammad (SWA) focused
entirely on the administration of the affairs after establishing the state at Madina. He tried
to solidify and strengthen the institutions of state like mosques, forces, education system,
judicial system, social reformation or financial system of the state. He focused on all of the
institutions and established a strong administrative setup. Due to these reformations the
state of Madina was considered as one of the successful states of the world just in ten
years duration of Muhammad (SAW). The success of these institutions were mainly
dependently on the administrative setup which was trained in the company of Muhammad
(SAW).
The concept of institutions existed before the era of prophet Muhammad (SAW) in
the Arab society. There were strong institutional structures in the Arab society with a
difference in their concepts and roles in the different tribes. Due to Baithullah in Mecca, it
had a central place in the area and as such it had a large number of institutions with a
comparative stronger structure. The study in hand analyzes the concept and role of
institutions in Macca before prophet Muhammad (SAW) which includes the following
aspects;
The study has carried out the denotative and connotative explanations of institutions
and afterwards an analytical study of the institutional structure of Macca has been offered.
The six pillars of the administrative institutional setup and its sub-institutions are given as
follows;
Idarathul Madina: It was an institution of settlement or rehabilitation of Quraish.
Idarathul Dinnia: This institution has seven sub-institutions. 1)Alrifad (2) Sudana
(3)Amara (4)Alifaza (5) Alayar (6)Soofa (7)Alnase
Idarathul Mallia: The three sub-institutions of this institution are. (1)Alelaf
(2)Alhumus (3)Alzraeb
Idarathul Aaskariya: This institution has three sub-institutions which include. (1)Difa
(2)Alquba wa alaena (3)Idaratul mareka
Idarthaul Diplomasia: The two sub-institution of this institution are. (1)Alsafara (2)
Albareed
Idarathul Qaza:
which can ensures the protection of the collective values
key words: Macca Mukarrama, Aledara, Aledara tul Madaniya
67
 ‫کدار‪،‬اکت یایتعل‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

‫ر یایت‬
‫س‬
‫کوایضوریکہکنکےیاوررشےک‬ ‫اک‬ ‫کبےیاوررشےکبکل ی‬
‫ا‬
‫اک‬
‫اک بدیضورتکہاوریضورت ی‬ ‫بکلاسکایعاقارکت‪،‬اموتماوراسکنوض ی‬
‫ک‬ ‫ین‬‫یت اا ی‬ ‫ر یا‬ ‫ر یایت‬
‫س‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫س‬
‫بدیضورترہکہ‬ ‫اک‬‫سآج ی‬ ‫آغز‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫کبپرانوسہ‬
‫ر یایت‬ ‫ر یایت‬
‫س‬ ‫س‬
‫ککیبک‬ ‫کتبدیسنوتہجم‪،‬یلاورایمکہل‬
‫ر یایت‬ ‫کب‬
‫س‬ ‫مل‬
‫ز یایدہانرمطاور ب‬
‫نریقکسکاورنمئرہس‬ ‫یکہاگایمکوروت‬
‫یت‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ووسایمپوا‬
‫یت‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫س‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ی‬
‫س‬ ‫س‬
‫کایمپوپرتجدیہاوراسکاداروںک‬ ‫کبحررن‬ ‫کہیوجککنیمقم‬
‫اکپ‬
‫مکنکسکہخاہوہمو‪،‬فجو‪،‬توریبکشو‪،‬وو یایرشتاصحو یایلیتنم ر ی ی‬
‫ر یایت‬ ‫ر یایت‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫نی‬ ‫نیکشردنککیبرییر یایسںمونک‪،‬ب‬ ‫مطنممئک‪،‬اور‬ ‫اک‬ ‫ی‬
‫س‬ ‫ر یایت‬ ‫تجدیاور ر یایت‬
‫س‬ ‫س‬
‫حررنصفدسسلکقےصممئکککیبسارک‬ ‫ب۔ہی‬ ‫دنکیل‬
‫ہاناداروںککیبممکبدیکدارتاوریمدرابیرنیرسریب یایفتہ‬
‫س‬
‫عنیرسپبےبرشےمنصفادارےکصروجدتبمطادارےوجدت‬
‫اکرمیی‬
‫ہل ر یقماناداروںکصتراورکمقرےمتہممبالونکوجساباءہس ی‬
‫ا‬
‫حرتیتاسلیںپادارےنصفز یایدہتبدیرشےسز یایدہمطتہ‬
‫س‬
‫یتہلمہممعنیرسق"ادارے" ک صتراورکدارکمکہیتہل‬
‫مث‬
‫ح‬
‫پمکہ‬ ‫درجلی‬
‫اک ت یایتعلکہم‬
‫"ادارہ"کلیوایحتک۔کہاسکبمہمکادارتنمک ی‬ ‫‪.i‬‬
‫سلیہہ‬ ‫مادارتنمکچریےسن اورانکلیادارےبتہجک ب‬
‫ب‬
‫ڑ‬
‫یی‬
‫الدارۃادمس ‪:‬یادارہرییکآابیدکریکمتہ‬ ‫‪.ii‬‬
‫سان‬ ‫ا‬
‫ادارہد ی ی ی ‪ :‬اسادارےکست لیادارےتہ‪)1‬ااہدہ(‪)2‬اان(‪)3‬عرہ(‪)4‬الہض(‪)5‬‬ ‫‪.iii‬‬
‫ا‬ ‫ا س‬
‫ال یایر(‪ )6‬ہف(‪)7‬‬
‫اضاا‬
‫ب‬ ‫ادارۃامل ‪:‬اسادارےکتلیادارےتہ(‪ )1‬الیف(‪ )2‬ا مس(‪)3‬‬ ‫یی‬ ‫‪.iv‬‬
‫ب‬ ‫لح‬ ‫س‬
‫‪.v‬الداریا عسکریی ‪:‬اسادارےکتلیادارےتہ(‪)1‬دہع(‪ )2‬االق بہوالع(‪ )3‬ادارۃاۃک‬
‫ا‬
‫الدارۃالبلم ‪:‬اسادارےکدولیادارےتہ(‪)1‬االسفیرۃ(‪ )2‬ی ی‬
‫ابل‬ ‫ی سی‬ ‫‪.vi‬‬
‫‪ .vii‬الدارۃالء‪:‬‬
‫‪68‬‬
 ‫ا‪ƶ‬کیقفیاتم‪،‬جلئ‪ -‬دس‪،۲۰۲۰‬ج‪،۸:‬شرہ‪۲:‬‬
‫ڑ‬
‫ادارےککلیاورایحفی‪:‬لاداراکلدہریآنکیماسلواکہج تدیرونہا کلس‬
‫آا‬ ‫آا‬
‫ی س‬ ‫‪1‬س‬ ‫ی س‬
‫ر‬ ‫ت‬
‫َيُْرُو تَ َِتيْ ت‬
‫َ ر‬ ‫یکہ‬ ‫ا‬
‫ی‬ ‫مآ‬ ‫اورکتوراس‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫تي ي‬ ‫ا‬‫ت‬ ‫ت‬
‫وه‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫ُ‬‫ر‬‫َ‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫َت يَ َت رُو تَ جاًُة َاًُِة إ‬
‫ّ‬‫ل‬‫ِ‬
‫إ‬ ‫یکہ‬ ‫ا‬
‫ی‬ ‫مآ‬ ‫اس‬
‫َت رُوُ‬ ‫إ‬ ‫ََْْت رُْ‬ ‫إ‬ ‫إ‬
‫ي ر ر ي (‪ )2‬ہاورہع مفہیسآ یایتریآنمفیثکمتکلیملدارلدہ رد رو رر ( )کلکآ یایکہک‬
‫‪3‬‬
‫اادا‬ ‫اادا‬
‫ی ح‬ ‫س‬ ‫َتَََْْ یُْ ح‬
‫ر‬
‫ماسکلکمکہ‬ ‫ملادارہکلکاگچمنمایہشوح‬
‫س ياإ تَ ت‬
‫تِ اَْ إِ ياْت لّ َاِإُا وَاِإُا ( تَيْ رُ ت ت )( )‬
‫‪4‬‬ ‫ة‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ة‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ي‬ ‫ً‬‫اُ‬
‫إ إَإ‬ ‫َِ َ َإتِ َتاَإ بٍ ( ر ل َ إتَ إُ يت‬
‫اْ لّ) َتِلُ ت‬ ‫اَلُْ‬
‫َاُ‬ ‫إ إَِ‬
‫م ب اب ب ااازی ن الح (‪ )5‬اور اب مر اریق ن الن الب ( )م اور فوز آابیدی ن‬
‫‪6‬‬

‫ا‬
‫الظکلکککہاوردوزینک‬ ‫یا‬
‫یا ر ی ب‬‫اووسال(‪ )7‬ماگچکادارہلکنککماسک ر ی ب‬
‫ست‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ست‬
‫س‬ ‫س‬
‫لایہاوراسطحل ار رد رار‬
‫ا‬
‫کستلکککہثم دبر امورھا ی ساس الرعیہ رعپ‬ ‫"ادار" ل‬
‫بجفال (‪)8‬کعمکشکایہیاس ابیتکثتککیلابباسم ممکاور‬
‫ہا‬ ‫مث‬ ‫ا‬
‫ی س‬ ‫ح ‪9‬‬
‫ک علوماوراقدیودہعاوریال‬ ‫‪) (،‬‬ ‫اسلل ر یینلادارہمشں ثمعمسس‬
‫اورلنوغہماسلککہ‬
‫ممادارتنم ‪ :‬اسمودمیمہممادارتالتکالتکفز یایدہہہاورممق‬
‫ازاتمسدتادارےبز یایدہتہجضور یایتکبدپمئکگتہممیادارےحکددات‪،‬ام‬
‫والناوردہعکلمئکگہتمدراسسمدواہشتکاییہکتہہ(‪)10‬وہدونںق‬
‫ولا‬ ‫اح‬
‫م‬ ‫ی س‬
‫ماورانءءیاعک‬ ‫بکباورمشبنمفہہممکلئگرےہہ اباءحتالیعک‬
‫اا‬ ‫ولا‬
‫ی س‬
‫تسپاوراہادارہ‬ ‫)ایرےل ب‬‫ر‬
‫‪11‬‬
‫(‬ ‫یاعکادارےبالکلمئتہ‬ ‫مہجمہب‪،‬اورء‬
‫اا‬
‫ی‬
‫"الدارۃادمسی" کہ‬
‫ا‬
‫الدارۃادمس ‪:‬اسادارےکوجسلئرییمکیٹںاورپڑوںکیٹںسجوگاورم‬ ‫یی‬
‫س‬ ‫ا‬
‫یع(یتئح)جکہاسیتئحسممتاتکگہاسسپممبال‬
‫وو‬ ‫کووںسراب‬
‫س‬
‫ثرات‬ ‫کتکوجسموالتاتنکتتاورممدنک س بداخنوتتہاور ب ب‬
‫ب ِ‬
‫وتتتیوگ ی حی کااطمآتتہقبکبنووںکجککانتاتکاجزتدے‬ ‫بعب‬
‫ا ا‬
‫بعراریگہاوربتاوربمرببفمکاانوقںمآابیدوگہانووںک‬ ‫دی (‪)12‬پ‬
‫س‬
‫"رییاا لوا ر ی" کتہ(‪)13‬یمہما ر یمرہوالہجاکریی"رییالح" ی حٰ یوادی‬
‫بط‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫س‬
‫والرییہتتہاسوجسق" حبممفی م"(ووںکجکنوال) ہایکہ(‪)14‬قناپقمکل‬
‫س‬ ‫س‬

‫‪69‬‬
 ‫کدار‪،‬اکت یایتعل‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

‫دارالوہمئکہ(‪)15‬جمہ ہمیںفںکرمیتہوگیںنحکسلاورمرےکتت‪،‬یںس‬ ‫بگ‬

‫ا‬ ‫م‬ ‫ا‬
‫کلجے یکجت تہیںک مرےم یلسل سز یایدہ ع وال ٹبےتہاس‬
‫‪ƶ‬بمیب ڑ س‬
‫دارالوہہسرییکررتمف ےعبےتہاورواپپیںمفاریتتہ(‪)16‬اصبدارالوہکمء ی‬
‫س‬ ‫ا س‬ ‫س‬
‫سدارکجایتہاوریوگمہمسسلجاوراقدیاورکنوضکلادارہکیصاریادکح‬
‫ا‬ ‫س‬
‫رکتہباسککانکسمکئہوامننوجدوںہ(رییابیمیہہوئمننکنب‬
‫س‬
‫ینرسورواجاورریروںکآایرپچت) اسپریآناایرےوجدہہثم توِإ لّ تَلتى آ ثٰ ي رِ يَْت رُوَ(‪)17‬‬
‫ب‬ ‫زاب‬
‫ح‬ ‫س‬ ‫وضث‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫إُإِْ‬ ‫س‬
‫وتکہ(‪)18‬‬ ‫جسانووںکمننک‬
‫یت‬ ‫یت‬
‫ا س‬ ‫ا س‬
‫کلمتہق‬ ‫‪،‬مسحکادائ‪،‬ہجک‬ ‫ادارہد ی ی ی ‪:‬بہاورکادارہمہم مہنکک‬
‫با‬ ‫ا س‬
‫ڑ‬
‫بکبکبیادارہکہیانںم ھتہ( )اوراناداروںماہادارہ یایوظ(ااہدہ) تہ‬
‫‪19‬‬

‫اکحمرک‬ ‫ااہدہ‪:‬یادارہہجکامکتفکادارہت‪،‬پقبکبنرییپانکاوالم ی‬
‫س‬
‫تجسطمترککےہتونیمہجکامکاسعےکستھ یایجایتکہجکامالٰلیک‬
‫س‬ ‫رواا‬
‫ی س‬
‫کعبقنرییسک( یا عمہیاشیتالٰلیکووسوںاور‬ ‫منہہ (‪)20‬اباسقک‬
‫ح‬ ‫س‬
‫یرتکنوالہہیوگ‬
‫ک‬ ‫ا‬
‫ی‬ ‫الکاہبوں‪،‬اہحموںاوریہجالکمناورانکگکز‬
‫س‬
‫میاری ک ز یایدہ حار ہ پ ا یایم ح م ان ک ل طم ک توب کوہیں ک ی ت س رخ‬
‫وجئہپانںنایہکہ(‪)21‬ےبمدرنمشکعتبنکککیادارہمشکزلنمب‬
‫ررواہ(‪)22‬رہدہبمشمللاروگلتتہکنرہدہلنمللاریاورغءکضورتوتت‬
‫لناسادارےکمطکجکوجساپقم‬
‫لکہنالممع ب‬
‫پیادارہمبمشکماوربمنالممع ب‬
‫غبوااوردسرضالع‬
‫لکمہاتم ب‬
‫مےزرکہیوظاسکنمرمجبمدسبنالممع ب‬
‫ثمشنمہممووںکاپینکلاحجکدیکوہدوردورساپینلت‬
‫اسادارہپمئرکہ(‪)23‬اور ب ب‬
‫ہتانںنکاںکداجاسسپقنکداتجسمہمواوںکاپینمکہ (‪)24‬اورمہمم‬
‫ہیکاہکواضکہہیکمخباہوالبہزمزمکچکدنکبچےکوضںماپینج‬
‫دے‬‫ی‬
‫ب‬
‫ک جتتاوراسکنکککنکلاسم‬ ‫کتتانوضںساونںکلریملکو‬
‫دے‬‫ی‬
‫س‬ ‫ب‬
‫کاورکرڈال جتتہ(‪)25‬مشاپحت الکرضکلاجںکاپین‬
‫ل ہجکامک‬
‫ےترکہ(‪)26‬پیوظآپکپمئرماورروا یایتساموایکک نالممع ب‬
‫س‬

‫‪70‬‬
 ‫ا‪ƶ‬کیقفیاتم‪،‬جلئ‪ -‬دس‪،۲۰۲۰‬ج‪،۸:‬شرہ‪۲:‬‬
‫ڑ‬
‫م پاین ےت تہ (‪)27‬پ آپ ن زم زم ک کاں کداہ(‪)28‬اور پاین م ک ڈال کہج ک پ کت‬
‫لہجکدودھشکستپکت‬
‫تہ (‪)29‬اوریبامواککہیہجکصف پایننبنالممع ب‬
‫تہ (‪)30‬اورآپکبیشآپکبدسرضالعکاپیسرمہ (‪)31‬اورکروا یایتایبہج‬
‫یککولی‬
‫ی‬ ‫اک دوسےسہبکتتہ (‪)32‬کجا‬ ‫ساموایککاشافرییہجکتفم ی‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫بحموہپشکجنہجکپکلدودھد یایہ ( )اورابامبمہنسریوںک"زاداااک"‬ ‫‪33‬‬

‫ا‬ ‫یآا‬
‫س‬
‫یسءیچد یایہاورابوداعسنہجکشے یایہ(‪)34‬اوری اسہبکطفاایرہکتکک ی وظرییک‬
‫س‬ ‫ح ه ل ت تي‬
‫اْتتُإاِ‬
‫تي‬ ‫ا‬
‫ّ واَيَْوإِ ياْ إِ إُ ت ت ت إِ‬‫إ إ‬ ‫ت ّ ت ت ت اَيَْ إِ إُ ي‬
‫ت‬ ‫إ‬
‫اِ‬ ‫ي‬
‫اْ‬ ‫ت‬ ‫"‬ ‫یاوییک‬ ‫یلن‬ ‫‪،‬ر‬ ‫یمست‬ ‫فء‬
‫وْاِ تُ‬ ‫ت ت ر ي َ تْا َت‬
‫ت‬
‫تََ يَ تآِ تَ‬
‫و إََاًُ‬ ‫َتَْ يلَْ إ‬
‫لاّ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا لاّ‬
‫اکانادی یایلاتصپمعہ‬ ‫تَِإ إِْ إ تّ ت يَْتَ روو تَ َيْ تُ إ (‪")35‬اسطحیابیتاموتککہیدراص ی‬
‫ا بیا‬
‫ح س‬ ‫إ‬
‫اکایععتہاسس وایککہیدراصااہدہکلیادارہتہ‬ ‫نتبی ی‬
‫س‬
‫اان ‪:‬اان جہبالیبالکااناورہنککزارییکقراورعتواکامکنکادارہتہ(‪)36‬‬
‫ب‬
‫ییمہمکمںاہادارہتاورہصکہنکجےبکمسہمتاسکتلکنوالعن‬
‫ک‬ ‫ر‬
‫ولا‬
‫سی‬ ‫س‬
‫س‬
‫نالی یبعنپابطنالب نالی یپاسکبیں کم‬ ‫تجبنالارستپی‬
‫ہمفوااورحرﷺنعنبطکاسپریریاررکہ (‪)37‬اوریوظایالعنبطکہیانم‬ ‫ب‬
‫س‬ ‫س‬
‫ابیقککنحررنعنسکتک" رِ رُ توِا ت تإِ َتيل تََت تِاَ تًُة تًَُة تّ َتيْ إَِر تُا ي ِإلّ ل(‪ " )38‬یایابط‬
‫ت‬ ‫ي‬
‫ظ إام‬ ‫إِْ رُْ‬ ‫إ‬ ‫َ‬
‫اسلویآپکستہہرکگتسیصفاللسکہ‬
‫عرۃ ‪ :‬اوراسطحعرہبفءیرییمستریآنکیناسطفاایرہککہ " ت ت ي َ تْا تَت ي‬
‫اْت إّ‬
‫اِ تو إَ تَ تاًُت‬
‫َتَْ يلَرْ إ‬ ‫لاّ ح‬ ‫ا س‬
‫س لاّ‬ ‫ه لّ تواَيْتَ يوِ‬ ‫اَي تَ يُِْ تت‬
‫إ إ ياُْإاِ ت ي ت ت إ إ إ ياْ إِ إُ تو تْ تاِ تُ إِ تَِإ إِْ إ تّ ت يَْتَ روو تَ َيْ تُ إ (‪ " )39‬دساورشبعناسک‬
‫إ‬ ‫تَََ آَِ‬
‫یتںاورریےکوںسروکہ (‪)40‬اس‬
‫ب‬ ‫یضیتکمالاممووںکریے اب‬
‫ب‬ ‫لتتاوراسادارہکر‬
‫ا‬
‫طحدوسےبہادارےبتلیبکرہابیلاداروںسےٹتہ‬
‫ت‬
‫الہض ‪:‬الہضمیدلسرخکادارہتاوریادارہبیوانکاپیس ت ہمیدلسبیوانکوگ ب‬
‫ا‬ ‫ا‬
‫سپاٹتہیادارہانمپدرپلآرمتہزلناتمآ یایتیادارہابسرہ مقیمہیبالعلکست‬
‫س‬
‫تہ(‪)41‬‬
‫ال یایر‪:‬یادراہ قبلکسمتلرنکتہاورمککیادارہ ب للقکتکناللق یہکایمپرقجوایتہاور‬
‫س‬ ‫ا‬ ‫آا‬‫ی‬
‫تآِْروا ِإلَات‬ ‫اتمناسادرہک ابیطریارد یایہجکطفریآنمکی س اایرہکتکہ" تََتَيُات‬
‫اخت يَرُ تواَي تَيْ إْرُ‬
‫ي‬ ‫اَل إُ تَ‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫س‬

‫‪71‬‬
 ‫کدار‪،‬اکت یایتعل‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬
‫يت‬
‫ت ت ر ت ي ر ل ي تَ تَ إِ اَّلَْ إاَ ت ي ت ر ر(‪")42‬‬
‫َاَْْإِوُ‬ ‫وياْتْيَاُ وياْتزتِّ إُ يٌْ إَِ‬
‫ادارہتجبءیہکستتجالجزہہایت ہیادارہووںکےہتس نیکطف‬ ‫ب‬ ‫ہف‪:‬ہفب یاک‬
‫س‬
‫یہکستتلقنلکیادارہانسچیجکبیادارہوہلایرم‬ ‫ک‬ ‫یوانپلورتہیادارہء‬
‫ب‬ ‫اار‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫یہکستیادارہتیں کاسکآءییشخواہ(‪)43‬اورپیادارہ‬ ‫ک‬ ‫یتمککبء‬
‫ب‬ ‫ا‬
‫ی‬ ‫ہاوربروا‬
‫ا‬ ‫س‬
‫رییکمہیانںمتواہیں کتکوالواہجکابحمناپکب ٹھیہمبن‬
‫ب⸸ج‬ ‫س‬
‫ککہ(‪)44‬‬
‫اب‬
‫ڑ‬
‫اکعوغبادارہتجبہنکستتجمںک پتہیتلتیادارہ‬ ‫انء ‪:‬ی ی‬
‫ا‬
‫بثبارثبللکستتاساالہیمکجایتہ مسیاسادارےکرہکاوجایتاورانس‬
‫س‬ ‫س قل‬
‫اک ب ی‬
‫ء‬ ‫پچجایتکؤءیکدوممکپوہممکؤءیکدیتہ(‪)45‬ریآنکیناسکلکککاوراسکک ی‬
‫ا‬ ‫س‬ ‫إُ ا‬ ‫ا‬ ‫س‬
‫ت ( )"‬
‫‪46‬‬
‫ت‬ ‫ر‬ ‫إ‬
‫ض يِ اَلُ تَ تَ تَُواي رإحليوْتُر َاِاة تورحتّإُرِوْتُر َاِاةک درت‬ ‫رت‬ ‫ُ‬
‫إ‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ر‬
‫ُ‬ ‫ي‬
‫َ‬ ‫ا‬ ‫ِ‬‫إ‬ ‫ت‬
‫ر إزَ تًَل‬ ‫ریارد یایک" ِإلَا‬
‫ت‬
‫س‬ ‫س‬ ‫إ‬ ‫يُ‬ ‫لْ‬‫إ‬ ‫ْ‬‫اَ‬ ‫س‬
‫وگککبہودیشںک‬ ‫مللادارہکرییاہاصتہیقلکفح‬ ‫ب‬ ‫الدارہامل ‪ :‬مہم‬ ‫یی‬
‫ڑ‬ ‫س‬
‫ماطافسربطککمہمکررتاورللاورمکیبب یایگتہمہملودقوادیمواقونکوج‬
‫ساسکانرررتپتاہمہمررتپتاورانکررتابیزارمہممہتوگاہمہمک‬
‫ریوث‬
‫س‬
‫لاشءلکانپ ا ا کتتہ ( )یہمررتتکمشایملگاورقنمشکعتواحام‬
‫‪47‬‬
‫ح‬
‫اکالنایملدے‬
‫ک‪،‬اورککاسناسشکابیرےمستہمشنقسعلککاسکل ی‬
‫ا‬
‫جسمہمکررتمظوجئاوریطیمشندوسےلئکاشافوسداتسکہ(‪)48‬ت‬
‫روا یایتاورمدرکعبمشپشکجنایفپعکہ"(‪)49‬مل ر یینایفکد‪،‬عاورعم‬
‫ک میمیک"ہپمنیکست‪،‬نا مسنحکستاورنف(ابیقسےای)نےاق‬
‫ڑ‬ ‫ل‬
‫مل‬
‫ب‬ ‫اح‬
‫کسترہاتکہ(‪)50‬جساہ مہماس وگکاپررتکآس اپیسککلکست‬
‫وسےنپلئہمشنررتنمکماورمظکہاوراسووناورایرونخاتسچ یایہاسم‬
‫کحلکلداااللولکرہہکگہ(‪)51‬‬
‫ا‬
‫جماپینہیانریینعکتککممکبنتکنےڑاجئگہ (‪)52‬اورا ر یک‬
‫س‬
‫کیدایممہممبررتروزاتروککلعمل یایگتہ‬
‫ا‬
‫اکنمتجاقدیقکقانایفکنکادارہتہمہموالاسغ‬ ‫ا مس ‪:‬مہممی ی‬
‫ا‬ ‫لح‬

‫‪72‬‬
 ‫ا‪ƶ‬کیقفیاتم‪،‬جلئ‪ -‬دس‪،۲۰۲۰‬ج‪،۸:‬شرہ‪۲:‬‬
‫ڑ‬
‫اک ہصتتکنایفلئےباورہرجکل‬ ‫رییپایفکتتہنمایفاورنما مسم ی‬
‫لح‬ ‫ا‬ ‫س‬
‫نم‬
‫ح‬
‫کسترہوںکایمتاورا مسمہمکایرا یایمح(ا یایمامس)مداخ لئسمتہ ( )‬
‫‪53‬‬
‫لح‬ ‫ا‬
‫ضاا سرادوہللقجاہمہمٹکطرپلتہرییناس یاک ےف یایرواجبیت‬ ‫ب‬ ‫اضاا ‪:‬‬
‫ب‬
‫س‬ ‫ب‬ ‫ب‬
‫ک مہممواردونواوںس یاک ہصقکٹوہلکتتجوہاپایحمحرییکتہ(‪)54‬پ‬
‫س‬ ‫اوا‬
‫یرابینک ا ڑ "تن" سکحلتہاسکیل‬ ‫رییمہممواردونوالاجںسککا یا ی‬
‫س‬ ‫س‬
‫اسقلساموسکک"و ی میلنالی" حکارادےسگتمہبنالوومکمن‬
‫‪ƶ‬ل‬
‫اکقکٹعہایت‬ ‫وئتمہنارادہککاپٹ‪/‬حرییاصکیتاسنمکہ ( )اور ی‬
‫‪55‬‬
‫س‬ ‫ریوث‬ ‫س‬
‫س‬
‫ج ر یابیزارپمرتعجکنوالعطکتتانووںسجابیزارمء ییلیو ا ا کتتاوران‬
‫ا‬
‫کزممقمکتتہ (‪)56‬‬
‫یمہماوراسکررتنمکاماوردہعکیبنکلضوری‬
‫بگ‬ ‫ادارۃا عسکریی( مہمکفجنم) ‪:‬‬
‫ا‬ ‫ا‬
‫والاور‬ ‫تہاورروا یایتسامککمہمکدہعکنوالرییاا لوا ر یہتہکنیوگ‬
‫ا‬ ‫س‬
‫لیحم‬‫صثریوت‪،‬للاراورسدارتجاال ب‬ ‫ب‬ ‫مطتاسارسالیرہتتہ(‪)57‬اوررییہی‬
‫ا‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫اڑ‬
‫اک‬‫ی‬
‫ک چ وئ وگ ک تہ ( ) گوہ ج رضکران طرپ دہع ک ل وجد ت ج ااب ک کت‬
‫‪58‬‬

‫تہاہمہماابآپمدہعدایمکتتہدکاسطحوایت‪ :‬ہالکداےتہ‬
‫س‬ ‫ا‬
‫ثراتنواوردنواضواورحاپٹپوہ (‪)59‬ا ر یکک‬
‫کایرےلدوسوںپمتاےنکجازوگ ب ب‬
‫ر‬
‫اہمہماابمحمکدہعکقتدیتاسلاہمہمانکحبجتتہاوریب‬
‫اک شرییمس‬ ‫ناسدکاسطحبنکک"اابرکک اپیسکےوکیداےتت ی‬
‫حت‬
‫سس‬
‫اکشاابمسکےوکدونںرکپمترکتاوریدونںالٰلیکاور ک بالاور‬ ‫اور ی‬
‫حت‬
‫س‬ ‫س‬
‫کالٰلی‬‫اک دوسےکندکییں بگ‬ ‫والمںکداےتتکتموگ ی‬ ‫ہماریاہاور‬
‫ب‬
‫ا‬
‫ث عماون وایتت‬ ‫زماوراسکااوپجکہماثمدےدےاسدالابکجایتہ(‪ )60‬ب ب‬
‫بگ‬
‫س‬ ‫س‬ ‫ا‬
‫شک وتتہنالب ب یعنحبفرماپقمبتکاس‬ ‫للاراساورسلن مکنم ی‬
‫یہاوراپقماوراابکجلسد یایوہاس‬
‫دے‬
‫ی‬ ‫ےنپلورتہپاسن‪100‬آدمںکاسد یایاسیم عمہہ یا‬
‫دے‬‫ی‬
‫اوا ب‬
‫ڑ‬ ‫ح‬ ‫اوا ب‬
‫سووہتہ(‪)61‬اوروآدمںکو ا ڑ‬
‫ہاوراسدنک‬ ‫اک ر یار ا‬
‫اوربروا یایتمکگکک ی‬
‫ا‬ ‫بگ‬
‫ا‬
‫یمشبکگہ(‪)62‬جوگا یایم ممہمکدہعکضموتتیوگآ یایمامممہم‬

‫‪73‬‬
 ‫کدار‪،‬اکت یایتعل‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

‫کرہواوںکلقمامکضموتتہانمسکادارے"االق بہوالع" تہ(‪)63‬‬

‫یادارہبوومکتاورہلبولرضالعاسلتتہاورجشمہمواوں‬
‫بو‬ ‫االق بہوالع ‪:‬‬
‫س‬
‫کلاسجکایتہوہنالب ب یعنت س ضورتانکدیتہ(‪)64‬‬
‫س‬
‫الدۃوالاء ‪:‬فجاداروںمالدہاورالاءتیادارہباممابسنبحبکلمداریت ہ‬
‫ک‬
‫س‬
‫)فجتکہضتک‬
‫بگ‬
‫‪66‬‬
‫اراتم یعہانکاپیستہ ( )مہمواوںکجےکایمعبتہ(‬
‫‪65‬‬

‫ا‬ ‫ا‬
‫یسداراپقمکجانںکلمداروایتاوردوران گجں‬
‫بگ‬ ‫سدارانمہماپقںکسداریکےپ ر بگ‬
‫اب‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ضورتوتتاسطفاسکہجکتتہ(‪ )67‬کدوران کجخطپاسارکایاور ج‬
‫ا‬
‫بگ‬ ‫بگ‬ ‫ییکقدتکتتہ (‪)68‬‬
‫کلمداریانکتجعمر بگ‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫س ا‬
‫ادارۃاۃک ‪:‬ہک کادارت دراصلئکتو سمیق‪،‬دوران عماان کلن‬
‫‪ƶ‬م‬
‫سا‬ ‫کمتہ‬
‫الدارۃالبلمی‪( :‬ڈیمکادارہ)‬
‫ی س‬
‫یے‪،‬ر ییلی‪،‬ریجنوغہ‬
‫وہادارےجعسبجاوررمفسترکت ثمی‪،‬خ‪،‬و‪،‬ا ب‬
‫س‬ ‫ح‬
‫اکوسایحکہجمررجلیادارےتہ‬
‫ہی ی‬
‫ہرجاورکلسرہکادارہتجبییکلہصتجحتعرضالعکہیان‬
‫بگ‬ ‫االسفیرۃ ‪:‬‬
‫تہاہمہمملمعبخبرضالعکیریبتاورآپکسرتاماور ا دونںم ب‬
‫مل‬
‫لما‬
‫س‬
‫قلتہیوظہص ا یہتہیادارہلئکمیاجیساورنہمکپنسترتیتہ( )‬
‫‪69‬‬
‫س‬ ‫ا‬
‫ییڈاہنمہممقازاتممرفتاورورقب‬
‫بہ‬ ‫یل‬‫یککمر ی‬
‫ب‬ ‫ابلی‪:‬کاایراتساموا‬ ‫ی‬
‫اا‬ ‫س‬ ‫ح‬
‫شماسکلککجعنبوریثکوتپکجاب ااعسفینکگمقواہجراک‬ ‫ی‬ ‫اک‬ ‫نفک ی‬
‫ا‬
‫ابلییڈاہنکشارکایمسررتہ(‪)70‬‬ ‫ی‬
‫ا‬
‫میت ملظنۃ للبرید ملقصد(‪)71‬‬ ‫مخاطًم عن نفسہ‬
‫ر‬ ‫ورکب ملبرید‬
‫اورڈاککمکپراکنپفت‬ ‫ریج‪ :‬بر ییلیکلواروئاورنسمتدےئ‬
‫س‬
‫وئہ‬
‫اک وءکادارہکہاس‬
‫الدارۃالء ‪:‬مہممجاداروںکطفاایراتوجدہانمس ی‬
‫ح‬
‫ادارےممضوتتہجووںمفکتتہعربظب ابیزاروںماوروسحم ٹبےت‬
‫‪ƶ‬بمیب ڑ س‬

‫‪74‬‬
 ‫ا‪ƶ‬کیقفیاتم‪،‬جلئ‪ -‬دس‪،۲۰۲۰‬ج‪،۸:‬شرہ‪۲:‬‬
‫ڑ‬
‫اوروگملئسآکاپمبنکتتاوریفکایتہعرکبمضبتکہیانس‬
‫س‬
‫وتتجحتاببرضالعکہیانتہاوربتکشاءناپدئمفکستان ابیتںک‬
‫اکووںکدرینفکایتہ‬
‫لکککجبتکستہصتاورانمس ی‬
‫ا‬
‫صترن‬
‫وو‬ ‫ہصب ‪:‬الضعنیرسپےبرشےمابیلماورمہممابیلصادارےک‬
‫اب‬
‫س س‬ ‫س‬
‫تر‬ ‫م تہج م کوں کسانم دی ک ل ہ‬ ‫صف وجد ت ب ادارے کف پ‬
‫تہاورریائمسانمدیمانئمتہماورکلمادارےتہاوربادارے‬
‫ا‬
‫مصہیانںکستمت‪،‬جندرنچآرہتہ‬
‫جئ ‪:‬‬
‫‪ (1‬ےبرشےمادارےکصتروکداروجدت‬
‫‪ (2‬بالکوجدگکوجسمہممادارےکصترکفپتہ‬
‫‪ (3‬رمییہونکوجسمہممدیہوںسادارےز یایدہتہ‬
‫ا‬
‫‪ (4‬رییبپسےبرشےمرمییحرکتہ‬
‫ا‬ ‫س‬
‫‪ )5‬ر یادارےکالکماورانکلالووںکانبتہ‬

‫‪This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0‬‬

‫‪International License.‬‬

‫‪75‬‬
 ‫اکت یایتعل‬،‫کدار‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

(References)‫والجت‬

282 :‫ہالۃ‬1
Albaqar:282
19 :‫ہالحاب‬2
Alahzab:19
264‫ص‬،‫ء‬1981/‫ھ‬1401،‫ووت‬،‫دارال‬،‫ا بما ٹھیسللظاشآنامی‬،‫ہ مفادالق‬3
‫لممح لمم‬
Muhammad Fawad albaqi,Almajam ul mufahras lealfaz ul Quran ul kareem,(Birut: Dar ul
ٰ‫مناا‬
‫یا‬
fikar,1401H, 1981)p:264
338‫ص‬،5‫ج‬،‫دارالووت‬،‫بی‬،‫تالولی شحجما‬،‫ری‬،‫بنااحارر‬ ‫ہابال‬4
Abu Alala Muhammad Abdur Rahman bin Abdur Rahim al Mubarakpuri,Tuhftul ahwazi
Sharh Jamie Termizi,(Birut:Dar ul kutub) Volume:5,P338
109‫ص‬،1‫ج‬،‫ء‬1999/‫ھ‬1420،‫ووت‬،‫ا ہلمق بہاہی‬،‫ررالح‬،‫ابنالمباببنااودر‬،‫ہااازی‬5
‫ل س‬
Alrazi,Abu Abdullah Muhammad bin abi Bakar Abdul Qadar,Mukhtar ul sihah,(Birut:
Almaktaba ul Asria, 1420H/1999) VOMUME:1,P:109
295‫ص‬،4‫ج‬،‫ء‬1968/‫ھ‬1388،‫ووت‬،‫داراردر‬،‫لنالب‬،‫ابالمبہم‬،‫ہابمر‬6
Abni Manzoor,Abul Fazal Muhammad bin Mukarm,(Birut: Darul sadar,1388H/1968) J4 , P :
295
،1‫ج‬،‫ء‬2005/‫ھ‬1426،‫ووت‬،‫یااسس ع قبفیعوا ممہیواززی‬
‫ی‬ ‫ؤ سہ‬،‫اووسال‬،‫ابا ر یدالیمبیب‬،‫ہفوزآابیدی‬7
‫ا ح‬ ‫س‬ ‫س‬
220‫ص‬
Ferooz Abade,Abu Zahir Mujadu din Muhammad yaqoob,(Birut: Muasstul risala litaba wa
Alnashar wa altawzee,1426H/2005) VOMUME:1,P:220
434‫ص‬،4‫ج‬،‫ء‬1981/‫ھ‬1401،‫الاق‬،‫وزارہاقثی‬،ٰ ‫ مساابعبیج‬:‫ریج‬،‫یامجالب‬ ‫ ہہ‬،‫ہرایرتدوزی‬
‫ی‬
‫ےل س‬
8
‫اس‬ ‫س‬ ‫ا‬
‫ا‬
Rinhart Doze,Takalamatul maajmulArabia,Translation:Muhammad Saleem ‫ س‬Al Naeeme,
(wazartul Saqafa,Al Eraqia,1401H/1981) V:4,P:434
21‫ص‬،‫ء‬1965،‫ووت‬،‫دارال‬،‫مدیعالدارہاہم‬،‫ہسنمااطہفیوی‬9
Suleman Muhammad Altamade,Mubade Elemul Edar al amela,(Birut:Darul Fikar,1965)P:21
‫ای‬111‫ص‬،‫ ء‬1955/‫ھ‬، 1375‫م‬،‫مو ببمہمالب‬،‫ااسلیہیۃا مببلوی‬،‫ابمنالبہمبایبا ہلیہیی‬،‫ہابہم‬10
‫س‬ ‫ا‬ ‫لح‬
52‫ص‬، 1‫ ج‬، ‫ ء‬1987/‫ھ‬، 1408‫داراردرووت‬،‫اا ب بلفیتالیی‬،‫ابنالمبسب مبیعامش‬،‫وابس‬113
Abni Hisham,Abu Muhammad Abdul Malik bin Hisham bin ‫ ا‬Ayoub al Hamere,Seeratul
nabavea,(Egypt: Maktab wa matbaa Mustfa al babe,1375H/1955)P:111 to 113 and Ibni
Saad,Abu Abdullah Muhammad bin Saad bin Munee Alhashme,Altabaqat ul
kubra,(Birut:Darul Sader1408H/1987) V:1,P:52
‫داراۃث ع قبفی یہ وا ممہی واززی‬
‫سی‬ ،)‫ااسلیہیۃ ا مببلوی (ااای واہی‬،‫ و اب ک ابااسفیاء الی ب ع‬59‫ص‬،1‫ج‬، ‫اہرم‬، ‫ہالزرق‬11
‫ا ح‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ا‬
60،61‫ص‬،1‫ج‬،‫ء‬1976/‫ھ‬1395،‫ووت‬
Al azraqe,Akhbare Macca, V:1,P:59 and Abne Kaseer abu alfeda asmail bin Umer, Alseratul
nabavia(Albidaya wa alnihaya) (Birut: Darul marifa lltaba wa alnashar wa altawzee,1 395H /
1976) V:1,P:60,61
،1‫ج‬،‫ء‬1960 /‫ھ‬1380،‫ووت‬،‫دارصدر‬،‫ایریاابیعللوب‬،‫انبیببج‬،‫واابیعللوب‬55‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ہابس‬12
‫س‬
76
 ۲:‫شرہ‬،۸:‫ج‬،۲۰۲۰‫ دس‬-‫جلئ‬،‫کیقفیاتم‬ƶ‫ا‬
‫ڑ‬

240‫ص‬
Abin Saad, altabqat, V:1,P:55 and Alyaqobe,Ahmad bin yaqoob bin Jafa r , tarekh alyaqoobe,
(Birut:Darul Sader,1380H/1960) V:1,P:240
‫دارالب‬، ‫المفارری‬،‫ابالعبابامم‬،‫وابالث‬39‫ص‬،1‫ج‬،‫الایب‬،‫واللری‬73‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ہابس‬13
‫ا‬
622‫ص‬،1‫ج‬،‫ء‬1997/‫ھ‬1417،‫ووت‬،‫الب‬
Abin Saad,Altabqat, V:1,P73 and Albilazare,Alansab,J1,S39 and Abin Alaseer,abu alhasan
Ali bin abe Alkarm, Alkamil fi tarekh, (Birut: Darul kitab alarbe,1417H/1997) V:1,P:622
، 2‫ج‬، ‫الم‬، ‫ اب الث‬239‫ص‬،1‫ج‬،‫الایب‬،‫ و اللری‬63‫ص‬،1‫ج‬،‫اہر م‬،‫ و الزرق‬55‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ببلفیت‬،‫ہاب س‬14
‫ا‬
13‫ص‬
Abin Saad,Altabqat, V:1,P:55 and Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:63 and
Albilazare,Alansab ,V:1,P:239 and Abin ٰ‫ناا‬
‫یا‬
Alaseer,Alkamil,J2,P:13
/ ‫ھ‬1412،‫دارال المصہیی‬،‫ااوضالن فشحا اسلیہیۃ ا مببلویلبہم‬،‫ب نالبان‬ ‫اباوس‬،ٰ‫ہ ا قیل‬15
‫ا‬ ‫الٹ‬
55‫ص‬،2‫ج‬،‫ء‬1991
Alsheele,Abul Qasem Abdur Rahman bin Abdullah bin Ahmad,Alrawzatul anef fi Sharha
alseeratul nabavia leabin Hisahm (Egypt: Darul kutub,1412H/1991) V:2,P:55
،‫الم‬،‫وابالث‬125‫ص‬،‫ء‬1955/‫ھ‬1375،‫م‬،‫شکم میالب‬،‫ااسلیہیۃا مببلوی‬،‫ابمنالہکبہم‬،‫ہابہم‬16
‫ا‬
13‫ص‬،2‫ج‬
Abin Hisham,Abu Muhammad Abdul Malak bin Hishm,Alseeratul Anabavia,(Egypt: Shirkat
Maktaba Mustufa Albabe,1375H/1955)P:125
23:‫ہازءیف‬17
‫ا‬
Alzukhruf:23
،3‫ ج‬،‫ء‬1987/‫ھ‬1407،‫ووت‬،‫دارالب‬،‫الف ع قئ اام ایایی‬،‫اباوس مد ب عو ب ان‬،‫ہازوی‬18
‫سا‬
206‫ص‬،27‫ج‬،‫ء‬2000/‫ھ‬1420،‫ووت‬،‫اث‬،‫داراحءا‬،‫تااازی‬،‫ابنالمبعبال‬،‫وااازی‬484‫ص‬
Alzamhashre,Abul Qasem Mehmood bin Umer bin Ahmad,Alkashaf an Haqaeq ghwamz
altanzeel,(Birut:Darul kitab,1407H/1987) V:3,P:484 and Alraze,Abu Abdullah Muhammd bin
Umer bin Alhasan,Tafseer Alraze,(Birut: Dar Ahya uturas,1420H/2000) V:27,P:206
72‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬130‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬19
Abin Hisham,Alserat,P:130 and Abin Saad,Al tabaqat, V:1,P:72
‫ہاضم‬20
Ibid
53‫ص‬،1‫ج‬،‫الایب‬،‫واللری‬73‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬130‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬21
‫ا‬
Abin Hisham,Alseera,P:130 and Abin Saad,Atabqat, V:1,P:73 and Albelazare,Alansab, V: 1,
P53
67‫ص‬،2‫ج‬،‫اہرم‬،‫والزرق‬73‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬130‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬22
Abin Hisham,Alseera,P:130 and Abin Saad,Altabqat, V:1,P:73 and Alazraqe,Akhbar Macca ,
V:2,P:67
81‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬135‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬23

77
 ‫اکت یایتعل‬،‫کدار‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

Abin Hisham,Alseera,P:135 and Abin Saad,Altabqat, V:1,P:81

69‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫والزرق‬78‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ہابس‬24
Abin Saad,Altabqat, V:1,P:78 and Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:69
66‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫ہالزرق‬25
Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:66
/‫ھ‬1423،‫م ر یہ‬،‫دارال‬،‫ۃیالرب ففنالدب‬،‫انبناوھب بم‬،‫وانریی‬
‫ی‬ 78‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ہاب س‬26
35‫ص‬،16‫ج‬،‫ء‬2003
Abin Saad, Atabaqat, V:1,P:78 and Alnavere,Ahmad bin Abdul Wahab bin Muhammd,
Nehayatul arab fe funoonul adab,(Qahera:Darulkutub,1423H/2003), V:16,P:35
103‫ص‬،3‫ج‬،‫ء‬1965/‫ھ‬1385،‫ووت‬،‫دارالیل‬،‫لوردنارھ‬
‫روجاذ ب‬،‫عبال‬،‫ہا ملعلودی‬27
‫ل‬
Almasodi,Ali bin Alhusain, Murojul Zahab wa mavenul jawhar,(Birut,Darul undlase,1385H /
1965) V:3,P:103
70‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫والزرق‬103‫ص‬،2‫ج‬،‫ل‬
‫روجاذ ب‬،‫ہا ملعلودی‬28
‫ل‬
Almasoode,murooju Zahab, V:2,P:103 and Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:70
70‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫ہالزرق‬29
Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:70
‫ہاضم‬30
ٰ‫ناا‬،‫ابع‬
‫یا‬
Ibid
236‫ص‬،3‫ج‬،‫یافلی‬
‫ااعلف ی‬،‫وابنرب‬144‫ص‬،4‫ج‬،‫ووت‬،‫دارال‬،‫الرا ہمبلور‬،‫باببجلالی‬ ‫ہ‬31
‫ل‬
‫ ا ح‬mansoor,(Birut:Darulfikar) V:4 ,
Alsuete,Abdur Rahman bin abi bakar Jalalud din,Aldurul
P:144 and Ibin Abdiraba,Alaqdul fareed, V:3,P:236
32،197‫ص‬،‫م ر یہ‬،‫دارامرف‬،‫نریی‬،‫ابنالمبنال‬،‫ہازوی‬32
‫س‬
Alzubere,Abu Abdullah Masab bin Abdullah,Nasab Qurash,(Qahira,Darul maaref)P:32,197
‫ہاضم‬33
Ibid
177‫ص‬،‫ا لل ربہی‬،‫ہابح‬34
‫لج‬
Ibin Habeeb,Almuhabber,P:177 and
19:‫ہازب‬35
Altawba:19
، ‫ان‬، ‫ وابال‬, 249 24‫ص‬،1‫ج‬،‫ء‬1896/‫ھ‬1314،‫باد‬،‫دارالم‬،‫بغالربفاوالالب‬،‫مدشی‬،‫ہالوس‬36
60‫ص‬،‫ء‬1978/‫ھ‬1398،‫اا یایض‬،‫اعتالنالری‬،‫مفعلقالتم‬
‫ی‬
‫ا‬
Alalose,Mihmood Shakre,Baloghul arab fe ahwalul arab,(Bughdad:Darul Islam,1314H/ 1896)
V:1,P:24,249 and Abul Fazal,Ahmad,(Alriaz: Matbuatul almalk Abdul Aziz,1398H/ 1978)P:60
60‫ص‬،‫ لہیفعلقالتم‬،‫وابال‬22‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫ہالزرق‬37
‫س‬
Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:22 and Abu Alfazal,Macca fe asar ma qabalul islam,P:60
،‫وابہم‬120‫ص‬،11‫ج‬،‫ء‬1994/‫ھ‬1415،‫او ر یہ‬،‫مابت‬،‫ا بمات‬،‫اباوسسنبانبایب‬،‫ہااملبہیان‬38
‫لممح‬

78
 ۲:‫شرہ‬،۸:‫ج‬،۲۰۲۰‫ دس‬-‫جلئ‬،‫کیقفیاتم‬ƶ‫ا‬
‫ڑ‬

412‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬
Altibrane,Abu Alqasim Suleman bin Ahmad bin Ayoub,Almajamul kabeer,(Alqahira: Maktaba
ibin Temiya,1415H/1994) V:11,P:120 and Ibni Hisham,Alseerat,P:412
19 :‫ہازب‬39
Altawba:19
‫ااعلفی‬،‫ابعشبالیانبمبنرب‬،‫وابنرب‬271‫ص‬،2‫ج‬،‫الصب‬،‫وابا‬172‫ص‬،14‫تااملبہییج‬،‫ہااملبہیی‬40
236‫ص‬،3‫ج‬،‫ء‬1983/‫ھ‬1404،‫ووت‬،‫دارالااملمق یہ‬،‫افلی‬
‫ی‬
Altabare,Tafseer Altabre, V:14,P:172 and Ibni Hajar,Alasaba, V:2,P:271and Ibin Abdiraba,
Abu Umar Shahabul Din Ahmad bin Abdiraba,Alaqdul Alfareed,(Birut:Darul kutub Alelmea ,
1404H/1983) V:3,P:236
95‫ص‬،1‫ج‬،‫ااسلیہیۃا مببلوی‬،‫وابک‬120‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬41
‫ا‬
Abin Hisham,Alserat,P:120 and Ibin Kaseer,Alseertul Anabvia, V:1,P:95
90:‫ہامئہ‬42
Almaeda:90
257‫ص‬،2‫ج‬،‫ایریطی‬،‫وااملبہیی‬119‫ص‬،‫ااسلیہیۃ‬،‫ہابہم‬43
‫س‬
Ibin Hisham,Alserat,P:119 and Altabare,Tarekh Tabare, V:2,P:257
12‫ص‬،‫ ٹھیہ‬،‫ہابحم‬44
‫ب⸸ج‬
Abin Hazam,Jamhara,P:12
156‫ص‬،‫ووت‬،‫دارالہق‬،‫ا للبہی‬،‫ابجمبحبام‬،‫وابح‬43‫ص‬،‫ااسلیہیہ‬،‫ہابہم‬45
‫لج‬
Ibin Hisham,Alserat,P: 43 and Ibin Habeeb,Abu Jafar Muhammad bin Habeeb, Almuhabar,
(Birut:Darul Afaq)P:156
37:‫ہازب‬46
Altawba:37
201‫ص‬،‫ء‬1926/‫ھ‬1344،‫م‬،‫دارال‬،‫لیاللل‬،‫ابعالیباوسااببمفیادی‬،‫ہاول‬47
‫ا‬
Alqale,Abu Ali Ismail bin Alqasem Albughdade,Zeelul Amale,(Egypt:Darulkutub,1344H/
1926)P:201
16‫ص‬،2‫ج‬،‫الم‬،‫وابالث‬252‫ص‬،2‫ج‬،‫ایریطی‬،‫ہااملبہیی‬48
‫س‬
Altabare,Tarekh Tabre, V:2,P:252 and Ibin Alaseer,Alkamil, V:2,P:16
‫ہابسنایفک عسفی مکمماسلککہابحنکایفاسلککہبلرینعمکمماسل‬49
‫ککہطینعماورجکدوکںساسلککہجاولنعکمماسلککہ‬
162‫ص‬،‫ا للبہی‬،‫ہابح‬75‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ابس‬
‫لج‬
Ibin saad,Altabaqat, V:1,P:75 and Ibin Habeeb,Almuhabber,P:162
، ‫م‬، ‫ دارامرف‬،‫ورالب ف الف ا ہمللوب‬،‫اب ارنال ب م ب الی‬،،‫و ا‬162 ‫ص‬،‫ا للبہی‬،‫ہ اب ح‬50
‫لج‬
‫ل ا‬
115‫ص‬،‫ء‬1965 /‫ھ‬1385
Ibin Habeeb,Almuhabber,P:162 and Alsalabe,Abu Mansoor Abdul malik bin Muhammad bin
Isamail,Samarul quloob fe alzaful mansoob,(Egypt: Darul maref,1385H/1965)P:115

79
 ‫اکت یایتعل‬،‫کدار‬
‫ی‬ ‫عنیﷺ سقمہممادارےکصترو‬

‫ر‬
‫ابنالانبمب‬،‫ٍََ ََ ل ت اََْ تلَْ وَن َْ رُُرُ" المان‬
‫ ََا ي‬،ِ‫شُُُ َ يلف اتََتْلِي ِع ََوِت وَّ ال‬ "‫ہحررنریل یای‬51
ُ‫مري‬ ‫داراحا‬،‫مان‬،
‫ر حی‬ ‫ا‬
126‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬301‫ص‬،2‫ج‬،‫ء‬1995/‫ھ‬1416،‫او ر یہ‬، ‫مقبلااسمیقبفین‬
Imam Ahmad,Abu Abdullah Ahmad bin Muhammad bin Hambal Alshebane,Musnad Ahmad,‫ا‬
‫ح‬
(Alqahera:Darul Alhadees,1416H/1995) V:2,P:301 and Ibin Saad,Altabaqat, V:1,P:126
126‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫وابس‬122‫ص‬،‫ااسلیہیہ‬،‫ہابہم‬52
Ibin Hisham,Alseerat,P:122 and Ibin Saad,Altabaqat, V:1,P:126
178‫ص‬،‫ا للبہی‬،‫وابح‬72‫ص‬،1‫ج‬،‫اا ب بلفیت‬،‫ہابس‬53
‫لج‬
Ibin Saad,Altabaqat, V:1,P:72 and Ibin Habeeb,Almuhabbar,P:178
282‫ص‬،1،‫ج‬،‫ء‬1991/‫ھ‬1411،‫ووت‬،‫دارال‬،‫الاق‬،‫ابدرلیاببمبال‬،‫ہالزدی‬
‫ی‬ 54

Alezde,Ibin Dareed Abu Bakkar Muhammd bin Alhasan,Alishtiqaq,(Birut:Darul Jaleel,

1411H/1991) V:1,P:282
282‫ص‬،1‫ج‬،‫الاق‬،‫ہلنالیاسشکلوگکحمکحمکہابدرلی‬
‫ا یابیی‬
55

‫ا ا‬ Ibin Dareed,Alishteqaq, V:1,P:282

،‫دار الھفیای ووت‬،‫ارج الوس م جاھ اووس‬،‫مب م‬ ‫اب‬،‫ و ازیی‬568‫ص‬،4‫ج‬،‫لن الب‬،‫ہاب مر‬56
400‫ص‬،3‫ج‬
Ibin Manzoor,Lisanul Arab,V:4,P:568 and Alzabede,Abu Alfaiz Muhammad bin Muhammad,
Altajul uroos min jawahirul qamoos,(Birut:Darulhidaya) V:3,P:400
13‫ص‬،2‫ج‬،‫الم‬،‫وابالث‬39‫ص‬،1‫ج‬،‫الایب‬،‫ہاللری‬57
‫ ا‬V:2,P:13
Albilazere,Alansab, V:1,P:39 and Ibin Alaseer,Alkamil,
13‫ص‬،2‫ج‬،‫الم‬،‫وابالث‬40‫ص‬،1‫ج‬،‫الایب‬،‫ہاللری‬58
‫ ا‬V:2,P:13
Albilazere,Alansab, V:1,P:40 and Ibin Alaseer,Alkamil,
194‫ص‬،3‫ج‬،‫ء‬1964/‫ھ‬1383،‫م‬،‫ ببمہیاالمفیدۃ‬،‫اامہفیۃفمسالوآداب‬،‫اابیعالابرشااللیہیوان‬،‫ہابر میق‬59
‫س‬
‫ح‬
Ibin Rasheeq,Aba Ali Alhasan ibin Rasheed Alqerwane,Alumda fe mahasn alsher wa adabhu,
(Egypt: Matbatul Saadat,1383H/1964) V:3,P:194
212‫ص‬،1‫ج‬،‫ایری‬،‫ہاابیعللوب‬60
‫س‬
Alayaqobe, Tarekh, V:1,P:212
359‫ص‬،1‫ج‬،‫الم‬،‫ہابالث‬61
Ibin Alaseer,Alkamil, V:1,P:359
‫دارااملمق یہ‬،‫سمطالمااالفانءالوائوازال‬،‫نالبح بنال‬،‫وااعصفیم‬429‫ص‬،15‫ج‬،‫ۃیالرب‬،‫ہانری‬62
196‫ص‬،1‫ج‬،‫ء‬1998/‫ھ‬1419،‫ووت‬،
Alnore,Nihayatul arab, V:15,P:429 and Alasame,Abdul Malik bin Hussain bin Abdul Malik,
Samtul njoomul awale fe anbaul alawael wa tawale, (Birut: Darul alelmia,1419H /1998)
V:1,P:196
/ ‫ھ‬، 1409‫ووت‬، ‫دارال‬، ‫اا اہب‬، ‫ ابال ع ب اب امم‬، ‫ و اب الث‬226 ‫ص‬،2‫ج‬، ‫افل‬
‫ ااعلفی ی ی‬، ‫ہاب ن رب‬63
93‫ص‬،2‫ج‬،‫ء‬1989
Ibin Abderaba,Alaqdul fareed, V:2,P:226 and Ibin Alaseer,Abu Alhasan Ali bin abe Alkaram,
Usodul ghaba,(Birut:Darulfikar,1409H/1989) V:2,P:93

80
 ۲:‫شرہ‬،۸:‫ج‬،۲۰۲۰‫ دس‬-‫جلئ‬،‫کیقفیاتم‬ƶ‫ا‬
‫ڑ‬

329‫ص‬،‫ا یایمالب‬،‫ہجدامل‬64
Jadul mawlode,Ayamul Arab,P:329
236‫ص‬،3‫ج‬،‫یافلی‬
‫ااعلف ی‬،‫وابنرب‬71‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫والزرق‬164‫ص‬،‫ا جللبہی‬،‫ہابح‬65
‫ل‬
Ibin Hbeeb,Almuhabber,P:164 and Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:71 and Ibin Abderaba,
Alaqdul fareed, V:3,P:236
588‫ص‬،1‫ج‬،‫الم‬،‫وابالث‬436‫ص‬،3‫ج‬،‫یافلی‬
‫ااعلف ی‬،‫ہابنرب‬66
Ibin Abderaba,Alaqdul fareed, V:3,P:436 and Ibin alseer,Alkamil, V:1,P:588
63‫ص‬،1‫ج‬،‫اہرم‬،‫ہالزرق‬67
Alazraqe,Akhbar Macca, V:1,P:63
250‫ص‬،5‫ج‬،‫ء‬1970،‫ووت‬،‫دارال لہہیی‬،‫ا ماصلفارریالبقالتم‬،‫ہڈااجادع‬68
‫ل‬
Dr Jawad Ali,Almufassal fe Altarekhul Arab Qbalal Islam,(Birut:Darulelam lilmaleen,1970)
ٰ‫ناا‬
‫یا‬
V:5,P:250
22‫ص‬،‫ووت‬،‫دارا مبسفیریالتم‬،‫ایریع‬،‫بع‬ ‫ابافج‬،‫ہابارزی‬69
‫ب‬ ‫ح‬ ‫س‬
Ibin Aljawze,Abu Alfaraj Abdur Rahman bin Ali,Tareekh Umar,(Birut:Darul bashaer
alislamia) P:22
210‫ص‬،‫م ر یہ‬،‫دارامرف‬،‫نریی‬،‫ابنالمبنالبا بیا‬،‫ہازوی‬70
‫ح س‬
Alzubere,Abu Abdullah Masab bin Abdullah bin ‫ س‬Sabet,Nasab Quresh,(Qahera: Darul
maref)P:210
‫ہاضم‬71
Ibid

81

View publication stats