İslam Hukuku 8.
Ders
Akit Teorisi
Akit kelime manası itibarıyla bir şeyi bir şeye bağlamak anlamına gelirken genel anlamıyla “Mükelleften sadır olan her
türlü yükümlülük ve tasarruftur”
Dar anlamıyla akit: “tarafeynin bir hususu iltizam ve taahhüt etmeleridir, icap ve kabulden ibarettir.” ki borçlar
hukukunda akit denildiğinde akla gelen de bu dar anlamdır.
Akdin Rükünleri
Rükün: Bir şeyin kendisiyle kaim olduğu unsurlardır. Mesela
bir sandalyenin dört bacağının her biri, yaslanacak yeri ve
sandalyeyi meydana getiren her biri cüz’ü sandalyenin
rüknüdür. Rükün olmazsa o şeyden bahsedilemez.
-Hanefilere göre iki tanedir: icap (teklifte bulunma) ve kabul
(teklife karşılıkta bulunma)
Not: İslam hukukunda iki prototip akit bulunur ki diğer
akitler bu iki akit üzerinden şekillenmektedir. Bu iki prototip
satım akdi ve kiralama (icare) akdidir. Birisinde malın el
değiştirmesi; diğerinde menfaatin kullanılması vardır.
-Diğer mezheplerde akdin rükünleri, taraflar (alıcı ve satıcı),
icap ve kabul, akdin mahalli olmak üzere beş tanedir.
-Hanefiler akdin tarafların irade beyanı olduğunu söyleyerek
taraflarının kendisinin veya akdin mahallinin rükün
olmayacağını söylerler ve bunları akdin şartları kısmında ele
alırlar.
Akdin Şartları
Şart: Bir şeyin kendisinden cüz olmayıp bununla birlikte o
şeyin meydana gelmesi için bulunması gereken hususlardır.
1. inikad/kuruluş şartları ´ 2. sıhhat/geçerlilik şartları
´ 3. nefaz/yürürlük şartları ´ 4. lüzum/bağlayıcılık şartları
1. İn’ikad Şartları/ Kuruluş Şartları
Rükün ve in’ikad şartları birbiriyle ilintilidir. Rükün yoksa
akdin batıl olacağı gibi in’ikad şartının olmaması halinde de
akit batıldır.
A. Taraflar: akit yapmak üzere irade açıklamasında bulunan
kişiler akdin taraflarını oluşturur. Bu niyabet yoluyla da
olabilir. Yani vakalet, velayet ve vesayet… ´ Akdin tarafları
eda ehliyetine sahip kimseler olmalıdır. (Detayları 7. Derste
verildi)
B. İrade Beyanı: hukuki işlemi oluşturmaya yönelik kesinlik
ifade eden bir beyanın olmasıdır.
-Gelecek zaman sîgasıyla ifade edilen icap ve kabul geçerli
değildir. Kesinliğin söz konusu olabilmesi için mazi sîga
kullanılmalıdır.
-İrade beyanı denince akla ilk gelen sözdür. Ancak akit
yalnızca sözle kurulmaz. Bu teati ile de olabilir. Teati söz
olmaksızın alıp verme fiilleriyle sözleşmenin kurulmasıdır.
Bunun yanında kitabet ve işaretle de olabilir.
3.5.23
C. Sözleşmenin/akdin konusu: akdin mahalli olarak da ifade
edilen husus akdin türevine göre farklılık gösterebilir. Bey
akdi gibi iki tarafa karşılıklı borç yükleyen sözleşmelerde
konu/mahal ayn/eşya, kira; ariyet(ödünç) gibi sözleşmelerde
mefaat,ziraat/tarım ortaklığında (müzaraa) ve hizmet
sözleşmelerinde emektir.
-Akdin mahallinin mütekavvim mal olması yani hukuken
yararlanılabilir olması, mevcut ve belirlenmiş olması şarttır.
Not: İn’ikad şartlarının olmasıyla meydanda bir akdin var
olduğu kabul edilir. Bu var olan akdin sahih olduğunu
belirtecek bazı şartlar vardır ki bunlar da sıhhat şartları
başlığında incelenecektir:
2. Sıhhat şartları/Geçerlilik Şartları
1. ikrahın (karşı tarafı zorla bir şey yapmaya itmek)
bulunmaması: Akitte temel unsur rızadır. Rızayı zedeleyecek
durumlar akdin fasit olmasına sebep olur. Bu sebeple ikrah
kişinin iradesini sakatlayan bir durumdur.
2. bilinmezlik/cehaletin bulunmaması: konu veya bedel
bakımından sözleşmenin bilinmezlik içermemesi. Çeşitli
markaların bulunduğu bir mağazadan belirlemeksizin
bilgisayar alma k gibi. Bundan dolayı akdin mahallinin bilinir
olması gerekmektedir. Cehaleti yesire ve cehaleti fahişe diye
detaylandırılmaktadır.
3. belirsizlik/ gararın olmaması: haksız kazanca yol açacak
şekilde akdin belirsizlik taşıması. Ana karnındaki yavrunun
satımı gibi. Bu tür akitler batıl konusu olsa da fasit hale gelir.
-Cehalet ve gararın birbirinin yerine kullanıldığı görülse de
garar, malın kendisindeki eksikliği; cehalet ise malın
vasfındaki eksikliktir.
4. fasit şart ve faiz yasağından ari olması (Akdi Fasit Hâle
Getirir)
-Fasit, hüküm doğurmaz; bu akdi bozmak ve yeniden akit
kurmak gerekir. Malı teslim etme söz konusu olmamışsa akit
fasit hüküm ifade eder; o zaman da malın ecri misli, yani
piyasadaki değerinin verilmesi gerekir.
-İslam hukukunda iki tür faiz vardır ki bunlar; Ribe’l Akit ve
Ribe’d-Deyn’dir. Ribel akit sözleşmeden meydana gelen
faizken ribe’d-deyn borç sebebiyle meydana gelmektedir.
Kur’an’da ribe’l cahiliye denilen ribe’d deyn yasaklanmıştır;
sünnette ise ribe’l akit yasaklanmıştır.
“Verilen dört durumun olmadığı akitler sahih akit olarak
değerlendirilir. Akit mün’akit olmakla birlikte vasıflarında da
bir eksiklik taşımıyorsa sahih olmuş oldu; şayet vasıflarında
 bir halel meydana gelmiş olsaydı akit fasit (veya batıl) olmuş
olurdu.”
Hanefilerde sahih, fasit ve batıl ayrımı söz konusudur; diğer
mezheplerde teknik olarak sahih ve batıl vardır. Batıl ve fasit
arasındaki ayrım: Batıl yok hükmündedir, fasit ise fesadın
giderilmesi halinde sahihe dönebilecek olandır.
3. Nefaz şartları/Yürürlük Şartları
Hukuken geçerli tarzda kurulan akdin hüküm ve sonuçlarının
işlemeye başlamasına engel olan şartlar sözleşmenin
yürürlük şartlarıdır. Sahih olarak meydana gelmişse de
hukuken işleyişe girmemiştir, onaya ihtiyaç vardır. Bu şartlar
gerçekleşene kadar akit askıdadır. Yani mevkuftur. Eksik eda
ehliyetine sahip olanın ve fuzulinin akdi mevkuftur. Yani
gayri nafizdir. Bu işleme icazet yani onay nefaz şartıdır.
4. Lüzum şartları/Bağlayıcılık Şartları
Keyfî olarak bozulmasının mümkün olmamasıdır;
muhayyerliğin sona ermesini ifade eden şartlardır.
Kural olarak yapısı itibariyle bağlayıcı olan hukuki işlemlerde
muhayyerlik hakkının bulunmaması sözleşmenin lüzum
şartıdır. Taraflardan birinin ya da her ikisinin akdi geçerli
kılma veya feshetme hususunda seçim hakkının bulunduğu
akit bu hak sahibi bakımından bağlayıcı olmaktan çıkar.
Muhayyerlikler
-Taraflardan birinin ya da her ikisinin sözleşmeyi geçerli
kılma yahut feshetme hakkına muhayyerlik denir.
Muhayyerlikler iki tarafa da borç yükleyen (muavazat)
bağlayıcı akitlerde söz konusu olur.
1. şart muahyyerliği/hıyaru’ş-şart
-Taraflardan birisinin veya her ikisinin belli bir süre
içerisinde akdi onama (devam ettirme) veya feshetme (iptal
etme) yetkisine sahip olmasıdır. Şart muhayyerliğinin
dayanağı hz. peygamberin habban b. Munkize alışverişte
uygulaması için söylediği sözdür.
-Muhayyerlik süresi hakkında farklı kanaatler söz konusudur.
Ebu Hanife ve şafiye göre muhayyerlik süresi 3 gündür. Diğer
mezhep imamları belli bir süre belirtmemişlerdir, sürenin
tayini için tarafların anlaşması gerekmektedir. Bu yetki
üçüncü bir şahıs için de tanınabilir. Bu hakka sahip olan taraf
ilgili süre içerisinde akdi feshetme yetkisine sahiptir.
-Hem satıcı, hem alıcı muhayyer olabilir; her iki tarafın da
belirlenen süre içerisinde akdi feshetme hakkı bulunur.
DETAY
-Hanefilerde şöyle bir soruyla karşılaşılır: “Kurulmuş akitten
vazgeçmek yeni bir akit midir; yoksa feshetmek midir?”
Genel kanaat feshetme yönünde olsa da Ebu Hanife’nin
görüşü: taraflar için fesih; üçüncü şahıs için ise yeni bir akit
olduğu yönündedir. (Akit fesih olursa; diğer ortağın şuf’a
hakkında bulunması söz konusu olmaz, çünkü fesih akdi yok
hükmüne dönüştürür. Yeni bir akit olursa da tekrardan şuf’a
hakkında bulunulması hakkı doğar.)
-Şart muhayyerliğinde muhayyer olan satıcıysa satıcının
mülkiyetinden mal çıkar mı çıkmaz mı? Alıcı ise mülkiyetine
girer mi girmez mi?
Ebu Hanife’ye göre müşteri muhayyer ise satıcının
mülkiyetinden çıkar ama müşterinin mülkiyetine girmez.
İmameyne göre her halükârda müşterinin mülkiyetine girer.
2. Görme muhayyerliği/hıyaru’r-ru’ye
-Müşterinin görmeden satın aldığı bir malı görüp durumu
hakkında kanaat sahibi olduktan sonra sözleşmeyi onama ya
da fesih hakkına sahip olmasına denir.
-Önceden görülen bir mal aradan uzun bir zaman geçtikten
sonra satın alınmışsa müşteri yine görme muhayyerliğine
sahiptir.
-Binit hayvanın görülmesi binip tecrübe etmekle, balın
görülmesi tatmakla, evin görülmesi ise gezip dolaşmakla
olur.
-Standart mallarda numuneyi görmek malın tamamını
görmek gibidir.
3. Ayıp muhayyerliği/hıyaru’l-ayb
-Sektör/meslek temsilcileri nezdinde kusur sayılan mala
rağbeti azaltan ve malın bedelinde eksilmeye sebep olan
şeye ayıp, bundan kaynaklanan akdi onama ve feshetme
yetkisine de ayıp muhayyerliği denir.
-Ayıp sebebiyle malın bedelinde indirim yapılmaz. Ya mal
olduğu hal üzere kabul edilir ya da sözleşme feshedilir.
(Ahmet b. Hanbel istisna)
-Ayıbın semenden hissesi ancak şu durumda söz konusu
olur: Malın hakikaten veya hükmen değişmesi; yani malın
iade edilemez hale gelmesi veya el değişmişse.
4. Vasıf muhayyerliği/hıyaru’l-vasıf
-Belli bir özellik sebebiyle satın alınan malda aranan özelliğin
bulunmadığının açığa çıkması halinde müşterinin akdi
onama ya da feshetme yetkisine denir.
-Ayıp maldaki maddi eksikliği ifade ederken vasıf maddi
açıdan noksanı bulunmayan malın özelliklerindeki kusuru
ifade eder.
-Yarış atı diye alınan atın bu özelliğinin bulunmaması, süt
hayvanı diye alınan bir ineğin sağımlı olmaması gibi
-Satıcını malın ilgili özelliği bulunmadığını bile bile satması
tedlis, bilmeden olursa bu duruma galat denir.

Sözleşmenin Kuruluşu Sırasında İleri Sürülen
Kişisel Şartlar
1. Taliki şart: muallak akit ve müneccez akit:
Sözleşmenin varlık kazanması gelecekte muhtemel olan
bir şarta bağlanmasıdır. (Arapçada ‘-in’ ile kurulan
şartlardır.)
Burada dikkat edilmesi gereken iki temel husus vardır:
A) Sözleşmenin hukuken varlık kazanması, şartın
gerçekleşmesine bağlıdır.
B) Aktin nasıl bir şarta bağlandığı: -Gelecekte meydana
gelecek ve -Meydana gelmesi aklen mümkün olacak.
Bu ikisinin gerçekleşmesi halinde akit muallak olur; şart
yerine geldiğinde akit artık müneccez olmuş olur.
Örnek: “İlk alımda imam olarak atamam yapılırsa
bilgisayarım senindir.” (Hibe akti)
! Satım akdinde, icare akdinde, ivazlı akitlerde (karşılıklı
bedellerin söz konusu olduğu akitlerde: alım-satım-kira-
tarım ortaklığı-ikale-rehin…) taliki şart caiz değildir.
Gerekçesi: Burada bir garar (belirsizlik) söz konusudur.
Bu belirsizlik de tarafları niza ’ya götüreceğinden akit
fasit kabul edilir ve taliki şart ivazlı akitlerde uygun
görülmez. Caiz olmamasının en temel gerekçesi
belirsizliğin (kuruluşta ve konuda) olmasıdır.
Kefalet-Havale-Vasıyyet-Vekalet gibi akitlerde ise
mahiyeti ve özelliği gereği taliki şarta elverişlilik durumu
söz konusudur.
2. Zamana izafe şartları: muzâf akit: Akdin hükmünün
ileriki bir zamanda başlamasıdır.
Örnek: “15 Kasım’dan itibaren geçerli olmak üzere evimi
sana kiralıyorum.”
İvazlı akitlerde caiz görülmemekle birlikte zamana bağlı
olan (kiralama gibi) ve zamanla akdin konusunun
meydana geldiği akitler caiz görülmüştür. Yani kiralama
akdinde izafe şartı sahihtir çünkü kiralama akdinde
akdin konusu evin menfaatidir; menfaat ise kiracının
kullanımıyla ortaya çıkacak bir durumdur ve zamanla
meydana gelecektir. Satım akdindeyse caiz değildir.
3. Takyidi şartlar (Arapçada ‘-ale en’ veya ‘-takyidi en’ ile
gelen şartlardır.)
Örnek: “Belirli süre ücretsiz bakım şartıyla/kaydıyla
binaya asansör yaptırmak.”
Takyidi şartları genellikle hanefi ve şafiler dar
tutmuşlardır. (*Faize düşme tehlikesi bulunduğundan
hanefi ve şafilerin dar tuttuğu görülmektedir.) ve bazı
temel hususlar ortaya konmuştur:
-Takyidi şartlar örf haline gelmişse caiz olabilir.
İslam Hukuku 9.Ders
10.5.23
-Akdin iktizası, yani akdin gereğinden neşet eden bir
şartsa caiz olabilir.
-Tarafları niza’ya düşürmüyorsa caiz olabilir.
Bunlarla birlikte maliki ve hanbeliler takyidi şartı daha
geniş tutmuş; onlara göre birçok akit (satım akdi-ivazlı
akitler..) caiz görülmüştür.
Sözleşmelere Ait Tasnifler
1. Geçerlilik bakımından akitler: meşru akitler-gayri
meşru akitler (şer’i şartların meydana gelip gelmemesine
göre akitler)
2. Bağlayıcılık açısından akitler: Lazım akitler (her iki
tarafın da akdin gereğini yerine getirmek zorunda olduğu
akitler)-gayri lazım akitler (her iki taraf için de bağlayıcı
olmayan akitler)
İki taraf için bağlayıcı akitler: satım ve kira akitleri
Tek taraf için bağlayıcı akitler: kefalet ve rehin gibi
İki taraf içinde bağlayıcı olmayan akitler: ariyet, vedia,
vekalet gibi
-Taraflardan hangisi akitten vazgeçerse, karşı tarafa zarar
veren için akit lazım; karşı tarafa zarar vermeyen için akit
gayri lazımdır.
3. yürürlük açısından akitler: nafiz ve mevkuf akitler
4. Konusuna göre akitler
Konusu mal/para olan sözleşmeler: satım, karz (borç),
sarf (döviz işlemleri)
Konusu menfaat olan sözleşmeler: icare, ariyet (ödünç)
gibi
Konusunu işin/emeğin oluşturduğu akitler:
Vedia(emanet), mudarebe, muzaraa ve musâkât
5. Bedelli olup olmaması bakımından akitler:
Muavazat: sözleşmenin taraflarından her biri için hak ve
yükümlülük doğuran bedelli akitler: satım, kira
Teberuat: taraflardan biri için hak doğuran/yarar sağlayan
akitler: ariyet, hibe
6. Ayna bağlılık açısından akitler:
Ayni akitler: sözleşmenin tamamlanabilmesi akit konusu
malın teslimine bağlı olan akitlere denir. Hibe, ariyet,
vedia, karz, rehin
Ayni olmayan akitler: satım, kira gibi icab ve kabul ile
tamamlanan akitlerdir. Kabz şart değildir.
Bir başka açıdan rızai ve şekli akitler: rızai akitlere örnek
satım, şekli akitlere örnek nikah
Akit Serbestisi ve Sınırlandırılması
Kişinin, diğer şahıslarla ilişkisini kendi istek ve
beklentilerine göre serbestçe düzenlemesine, hak ve
yükümlülükler meydana getirmesine iradenin özerkliği,
bunun sözleşmelere uygulanmasına ise akit serbestisi
denir.
Bu serbestinin sınırlandırılması
´ 1. İhtikar/karaborsacılık: ´ Başta gıda maddeleri olmak
üzere insanların ihtiyaç duyduğu malı, fiyatların
yükselmesini beklemek üzere piyasaya sunmayıp
depolarda tutmaya ihtikar denir.
´ 2. İstimlak/kamulaştırma: ´ Özel mülkiyet altındaki
taşınmazın kamu yararı amacıyla bedeli ödenerek kamu
malına dönüştürülmesidir. (Toplumsal menfaatler gereği
devletin parasını ödemek kaydıyla mala el koyması)
´ 3. Şüf’a/önalım hakkı: ´ Bir akarın mülkiyetinin bedelli
bir sözleşmeyle el değiştirmesi durumunda belli hak
sahiplerinin aynı bedelle bu akarı öncelikli olarak alma
hakkına sahip olmasına şüf’a denir.
-Şüf’a hakkı bulunan kişiye: şefî´; Satılan akara: meşfû’;
Şüf’adarlara ön alım hakkı tanıyan kendi mülklerine de
muşfûun bih denir.
Faiz/Riba
-Faiz, borçlar hukuku içerisinde sözleşmenin sıhhat
şartlarında bahsi geçen bir unsur olup (‫ )فائض‬kelime
anlamı olarak taşmak, kabarmak; riba da fazlalık
manalarına gelmektedir.
-Teknik olarak faiz: “Akdin kuruluşu esnasında,
müşahhas iktisadi bir değere karşılık olmaksızın tek
taraflı yarar sağlayan bir şartın ile sürülmesi ya da bu
şekilde elde edilen fazlalıktır.”
-Ribanın cereyan ettiği mallar hep misli mallardır;
kıyemî mallarda riba cereyan etmez.…………………..
-Kur’an’ı Kerim’de Bakara Suresi’nde faize dair ayetler
bulunmaktadır. Bununla beraber Ali İmran suresinin
130. Ayetinde ً ‫يَ َٓا ا َيُّ َها الَّذٖ ينَ ٰا َمنُوا ََل تَأ ْ كُ ُلوا ال ِّر ٰبَٓوا ا َ ْض َعافا‬
)‫اع َف ًة‬
َ ‫“) ُم َض‬Ey iman edenler! Kat kat faiz yemeyin”
buyrulmuştur. Kur’an’ın yanında sünnetle de faiz
yasaklanmıştır.
-Faizin iki türü bulunup bunlardan ilki cahiliye faizi/
veresiye faizi olarak bilinen rine’n-nesie / ribe’d-
deyn’dir. Ali imran(130) suresinde geçen ayet bu tür
faizi yasaklamaktadır.
-Ribe’d-deyn; borç ilişkilerinde bir kimsenin karşı
tarafa verdiği bir bedeli fazlasıyla istemesidir. Yahut
´ 4. tes’îr/narh: ´ Mal ve hizmet bedellerinin devlet
tarafından belirlenmesine denir. Kural olarak mal ve
hizmet bedelleri arz-talep dengesine göre serbestçe
belirlenir. Ancak bazı suni müdahalelerle piyasanın
dengesi bozulur ve belirli şartlar oluşursa devlet
fiyatlarda sınırlamaya gidebilir.
Akdin Sona Ermesi
´ 1. İfa: Verilen taahhüdün yerine getirilmesi.
´ 2. ikale: hukuken geçerli bir biçimde doğmuş fakat tam
olarak ifa edilmemiş bir sözleşmenin karşılıklı rıza ile
bozulmasına ikale denir. Bu işlemin fesih mi yoksa yeni
bir akit mi olduğu müçtehitler arasında ihtilaflıdır. (Genel
kanaat ikalenin fesih olduğu yönündedir. Ebu Hanife farklı
bir yaklaşım göstermiştir.)
´3. fesih: taraflardan sadece birisi için bağlayıcı bulunan
(rehin gibi); ikisi için de bağlayıcı olmayan (ariyet, vedia
gibi) ya da her iki taraf için bağlayıcı olmakla birlikte
muhayyerlik hakkının bulunduğu bir sözleşmede, kendisi
için bağlayıcılık bulunmayan kimsenin akdi sona
erdirmesine fesih denir.
İslam Hukuku 10.Ders
17.5.23
kişinin alacağı karşılığın belirlediği süreden sonra
gelmesiyle karşılığı fazlalaştırmasıdır. Yani kişi
vadesinde borcunu ödeyemezse o vadenin
ertelenmesi için bir bedelin daha talep edilmesidir.
Veresiye faizi aynı türdeki veya farklı türde olup aynı
illeti taşıyan misli malların biri veresiye olmak üzere
değişimi ya da vadeli borçlarda vadeye karşılık alacağın
miktarını artırma şeklinde gerçekleşen faizdir.
-İkincisi sözleşme faizi olup ribe’l-akit/ribel fazl
olarak anılmaktadır. Bu faiz çeşidinin sınırları da
sünnetle belirlenmiştir. (esnaf-ı sitte hadisi bu faizin
sınırlarını belirtmektedir.)
Ribel akit, sözleşmelerde karşılığı bulunmayan bir
faizin talep edilmesidir. Fazlalık faizi aynı cins misli
malların misliyle değişimi sırasında bedellerden birinin
diğerinden fazla olması durumudur. (100 ölçek
buğday vermişsek bunu 110 ölçek olarak almamız
ribe’l fazl olur.)
-Ayet-i Kerime bize faizin haram olduğunu; Allah ve
resulü ile savaşa girme olduğunu ifade etmekte, Hadis-
i şerifte ise 6 madde zikredilmektedir. Bu 6 maddenin
zikredildiği hadis “eşya-yı sitte hadisi” olarak
bilinmektedir. Bu malların değişiminde eşit ve peşin
olması gerektiği “yeden bi-yedin (peşin) mislen bi
mislin (aynı eşitlikte)” vurgulanmıştır. Allah resulü
buyurmuştur ki; “Altına karşılık altın, gümüşe karşılık
gümüş, buğdaya karşılık buğday, arpaya karşılık arpa,
hurmaya karşılık hurma, tuza karşılık tuzu cinsi cinsine;
birbirine eşit ve peşin satın. Malların sınıfta
değiştiğinde ise bunlarda eşitlik olmasa bile peşin
değiştirin.”
Hadiste 6 sınıf belirtilmiş; bu sınıflardan ikisi (altın ve
gümüş) para, diğer dördü ise ( buğday, arpa, hurma,
tuz) gıda maddesi olarak görülmüştür.
Bu altı eşyada alışveriş faizinin yani ribe’l aktin cereyan
ettiğinde ittifak vardır ancak bu altı maddenin dışında
diğer ürünlerde faizin cereyan edip etmediği
noktasında zahiri mezhebi ve bazı alimler “Nasla altı
madde zikredilmiştir, bu altı madde peşin ve veresiye
değiştirilir; diğerlerinde riba söz konusu değildir.”
Demişse de 4 mezhebin de dahil olduğu büyük
çoğunluğa göre bu durum bu altı maddeyle sınırlı
tutulmamış; illet tespit yoluyla bu durum
genişletilmiştir.
Bu illeti şu şekilde tespit etmişlerdir: Hz. Peygamber’in
hadisinde zikredilen bu altı maddeyi dikkate alarak bir
illet belirlemesine gitmişler;
´ Beş teneke buğdayın altı teneke buğday ile değişimi
fazlalık faizidir.
´ Beş teneke buğdayın beş teneke buğdayla veya beş
teneke pirinçle birisi veresiye olmak üzere değişimi
veresiye faizidir. (cinsler değiştiği zaman fazlalık söz
konusu olabilir; ama cinsler aynıysa fazlalık söz konusu
olamaz.)
´ Yine ödeme zamanı gelmiş 1000 tl borcun üç ay
sonra 1100 tl olarak ödenmesi de veresiye faizidir.
(ribe’d-deyn)
-Hanefiler bu hadisi şerifte zikredilen hususları dikkate
aldığında illet olarak
1- Cins birlikteliği vardır.
2-Altın ve gümüş veznî olup tartılan şeylerdir. Diğer dördü
ise keylî olup ölçülen şeylerdir. Para olarak değerlendirilen
altın ve gümüşü tartılan; gıda olarak değerlendirilen diğer 4
sınıfı ise ölçülen olarak görmüşlerdir.
(Hanefilerde altın ve gümüşün tartılabilirliği ile diğer
maddelerin tartılabilirliği eşit görülmemiştir. Örneğin 10 gr
altın karşılığında 1 ton demir satın almada demirin peşin
olma kaydı görülmez.)
Yani ribel akitte faizin illeti Hanefilere göre cins maa’l-
kadr’dir. Yani cins birlikteliği ile ölçülebilir ve tartılabilir
olmasıdır. Hanbeliler de Hanefilerle aynı kanaati
paylaşmaktadır.
Şafii ve malikilere göre
1- cins birlikteliği olmak şartıyla
2- semeniyet ve tumiyettir. (Altın ve gümüş para olarak
kullanılır o halde burada semeniyet vasfı söz
konusudur; diğerleri de gıda maddesidir ve tumiyet
söz konusudur.)
-> Bu illetlerden hareketle;
´ Her iki illete de sahip olan mallar eşit ve peşin olmak
şartıyla değiştirilir. Yani 10 gr altınla 10 gr altını (birisi
11 gr olursa ribel fazl olur; 10 gr altın 10 gr altınla
değiştirilip bedellerden birisi sonradan verilirse ve
peşin olmazsa o zaman da veresiye faizi, yani ribe’n-
nesie olur.), 5 ölçek buğdayla 5 ölçek buğdayı
değiştirmek gibi.
´ İlletlerden sadece birinde ortak olan mallar, peşin
olmak şartıyla biri diğerinden fazla olacak şekilde
değiştirilebilir. 10 gr altınla 100 gr gümüş peşin, 2 kg
buğdayla 4 kg arpayı peşin değişmek gibi
´ İlletlerden ikisi de ortak olmayan mallar istenildiği
gibi değiştirilebilir. 5 kg mercimekle 20 gr gümüş
değişimi gibi
´ Ribevi malların değişiminde fazlalık faizinin
gerçekleşmemesi için eşitlik değerle değil miktarla
sağlanır. Bu sebeple eski-yeni kaliteli-kalitesiz, işçilik
olan-işçilik olmayan farkı dikkate alınmaz. (Örneğin
çok kaliteli ve orta kaliteli buğday değişiminde kalite
farkına bakılarak çok kaliteli olan 5 kg; orta kaliteli olan
6 kg yapılamaz
14 ayar altın ile 22 ayar altını değiştirirken de 2 gr 22
ayar ile 2 gr 14 ayar altın değiştirilir.)
Bu illet tespitlerinde bazı hususlar vardır:
Mesela beş yumurtayı yedi yumurtayla değiştirdiğimiz
zaman bu faiz midir?
-Yumurta ne veznidir ne de keylîdir, yumurta adedîdir.
Bundan dolayı cins birlikteliği olsa da illetlerden diğeri
olan ölçülebilirlik/tartılabilirlik söz konusu
olmadığından bu değişim hanefilerde tahrimen
mekruh olarak kabul edilmişse de illetlerden biri
meydana gelmediğinden doğrudan faiz olarak
görülmemiştir. Ancak şafi ve maliki illet teorisine göre
yumurta tumiyet maddesi olduğundan değişim olmaz,
olursa faiz gerçekleşir.
Kaliteli bir ton demir ile orta sınıf iki ton demirin
değişimi de şafilere ve malikilere göre faiz değildir.
Çünkü cins birlikteliği olsa da semeniyet/tumiyet
yoktur. Demir ne paradır(semeniyet) ne de
yiyecektir(tumiyet). Bu olmadığından cins birlikteliği
olduğundan peşin değişim gereklidir. O halde şafi ve
maliki illet teorisine göre farklı kalitedeki demirler
fazla bir şekilde değiştirilebilir. Ancak hanefi ve hanbeli
illet teorisine göre demir veznî olduğundan bu durum
gerçekleşemez, faiz olur.
-Yani illet tespiti faizin olup olmadığını ortaya
koymaktadır.
Özel borç ilişkileri
Sözleşmeler/akitler, kabaca üç şekilde tasnif edilebilir. Bunlar:
1-Mülkiyeti Nakleden Akitler
2-Menfaati Nakleden Akitler
3-Güven ve Emniyeti Sağlayan Akitler/ Teminat Akitleri
Mülkiyeti Nakleden Akitler
´ 1. BEY’/SATIM AKDİ: İslam borçlar hukukunda diğer
bütün hukuki işlemler için model teşkil eden sözleşme bey’
akdidir. Bir bedel karşısında mülkiyetin nakli söz konusudur.
´ Hukuken kendisinden faydalanmanın mümkün olduğu
iktisadi değere sahip olan (mütekavvim) bir malın
mülkiyetinin el değiştirmesini konu edinen, karşılıklı iradeyle
gerçekleşen bağlayıcı hukuki işleme bey’ akdi denir.
‘ Satım akdi karşılıklı iradeye dayalı kurulur ve iki taraf
açısından da bağlayıcıdır.
‘ Satım akdi feshe elverişlidir, ikale ile bu anlaşmaya son
verilebilir.
‘ Satıcı akde konu olan malı; müşteri ise semeni teslimde
zorunludur.
‘ Satım akdi bedelli akitlerdendir, malın karşısında bir semen
söz konusudur.
´ Satım akdinde semen değişik şekillerde belirlenebilir ve
buna göre akit farklı isimler alır.
´ A. Müsaveme: Bedelin (semenin), akit konusunun
maliyetinden bağımsız olarak serbest pazarlık usulü
belirlenmesi şeklinde gerçekleşmesidir. (Karşılıklı pazarlık)
´ B. Murabaha: Maliyet üzerine belirli bir kar oranı ilave
edilerek gerçekleştirilen akittir.
´ C. Tevliye: Maliyetine satışa denir
´ D. Vadîa: Maliyetin altında bir bedelle yani zararına satıştır.
´ Son üç akit türü güvene dayalı olduğundan bey’u’l-emane
şeklinde isimlendirilir.
´ Bu akitlerde satıcının yalan beyanda bulunduğu anlaşılırsa
müşteri muhayyer olur. Bu muhayyerliğe hıyaru’hıyane
denir.
“Fıkıhta ribayla ilgili şöyle bir kaide bulunmaktadır:
‘menfaat sağlayan her borç faizdir.’”
-Günümüzde krediler ribe’l fazl kapsamındadır.
Bir akdin sahih olarak nitelendirilebilmesi için faize
dair bir unsurun bulunmaması gerekir. Bulunması
halinde akit fasit hâle döner.
İslam Hukuku 11.ders
24.5.23
´ Bey’u’l-îne: bir malı vadeli olarak satın alıp aynı kişiye daha
düşük bir bedelle peşin olarak satmak demektir.
´ Bey’ bi’l-vefa: Bir malın, bedeli iade edildiğinde geri
alınmak şartıyla satılmasıdır. Bu işlem bey’ bi şarti’l-vefa,
bey’u’l-caiz, bey’u’lmuamele şeklinde de ifade edilir.
Mecelle bu işlemi rehin özelliği daha belirgin bir sözleşme
olarak konumlandırmıştır.
´ Bey’ bi’l-istiğlal: Bir malın satıcı tarafından tekrar
kiralanması şartıyla yapılan sözleşmeye denir.
´ 2. SELEM AKDİ/ Sipariş Sözleşmesi: cinsi, türü, miktarı,
özellikleri, teslim zamanı belirlenmek şartıyla para peşin mal
veresiye yapılan sözleşmedir. Selem akdi selef şeklinde de
isimlendirilir. Kuran,sünnet ve icmayla meşruiyeti sabittir.
´ Selem akdinde müşteriye rabbü’s-selem ´ Satıcıya
müslemun ileyh ´ Akdin konusuna müslemun fih ´ Peşin
ödenen mala ra’sü’l-mal denir.
‘Müslemün fih, belirlenmiş ve piyasada bulunan; ra’sü’l-mal,
peşin olmalıdır.
´ Seleme konu olan mal piyasada benzerleri bulunan
standart mal olmalıdır. (yani mislî mallar)
´3. İSTISNA/ESER AKDİ ´ Belirli bir ücret karşılığında
özellikleri belirlenmiş bir malın imal edilmesini konu edinen
akittir. Sünnet ve icma ile meşruiyeti sabittir.
‘Aslı itibarıyla gayrı lazım olduğu söylense de son dönemde
özellikle mecelleyle birlikte, talep edilen ürünün istenilen
özellikte olması halinde eser sözleşmelerinin bağlayıcı
olduğu söylenmiştir.
‘İstisnada anlaşma imal akdiyle yapılır.
´ Sipariş verene müstasni ´ Siparişi kabul edene sâni’ ´ İmal
edilecek mala masnu’ denir.
´ Selemde bedelin peşin ödenmesi zorunlu iken istısna da
böyle bir zorunluluk yoktur.
‘Hanefiler selem ve istisna akdini ayırırken diğer
ulema(cumhur) ayrıma gitmemiştir.
´ 4. SARF/DÖVİZ İŞLEMLERİ AKDİ ´ Hakiki ve itibari
paraların birbiriyle veya diğer paralarla değişimine sarf
denir. Temel amaç faize yol açmadan paranın parayla
değişimini sağlamaktır.
‘Faizin söz konusu olabileceği en temel akit olacağından
faize yol açmamak için bedellerin peşin olması şarttır.
Bedellerden birinin peşin olmaması halinde bu, ribe’n-nesie
olacaktır.
‘Değişimi yapılan bedeller aynı cinstense miktarları eşit
olmalıdır ki buna mümatelet denir.
‘Ayar ve işçilik farkı dikkate alınmaz.
´ 5. HİBE ´ Bir malın bedelsiz olarak başka bir şahsın
mülkiyetine geçirilmesine hibe denir.
‘Hibe, teberruat akdidir, ivazlı bir akit değildir.
‘Hanefilerce gayrı lazım bir akittir, ancak belirli şartların
gerçekleşmesi halinde lazım olur.
(Ariyet ve karz akdinde sadece menfaatin nakli söz
konusudur.)
(Kişi hayattayken mülkiyete geçirme söz konusu olması da
hibenin vasiyetten farkıdır.)
‘Hibe akdi irade beyanıyla kurulur, kabz ile tamamlanır.
´ Hibede bulunana vahib ´ Hibede bulunulana mevhubun leh
´ Hibe edilen mala mevhub ´ denir.
‘Vahib’in tam eda ehliyetine sahip olma şartı vardır. Ancak
mevhubun leh’te böyle bir şart bulunmaz.
Hibeden rücu etmenin mümkün olmadığı durumlar:
´ A. Torun, teyze, amca gibi mahrem akrabalar ve karı koca
arasındaki hibeler
´ B. Hibe bedelli ise
´ C. Hibe edilen malda hakiki veya hükmi değişiklik
olmuşsa
´ D. Taraflardan biri ölmüşse
Menfaati Nakleden Akitler
´ 6. İCARE/KİRA AKDİ ´ Bir malın menfaat mülkiyetinin
belirli bir süre için ücret karşılığında devredilmesini konu
edine sözleşmedir.
´ Kiraya verene mucir ´ Kiralayana müste’cir ´ Kiralanan mala
mûcer denir.
‘İcarede bir bedel söz konusuyken ariyette bedel yoktur.
‘İcare, taraflardan biri için menfaati teslim; diğeri için de
bedeli ödeme borcu doğuran iki taraf için bağlayıcı
akitlerdendir.
‘İcare akdi karşılığında alınan paraya fıkıhta ecr/ücret denir.
‘Satım akdinde semen olan her şey, icare akdinde de ücret
olabilir.
‘Karşılıklı borç doğuran bir akit olması itibariyle kira
sözleşmesinin taraflarının tam ehliyette olmaları gerekir.
‘Kiralanan bir malda aynı anda iki tarafın da hakkı
bulunmaktadır. Kiraya veren malın aynına; kiracı ise malın
menfaatine maliktir. Her ikisinin de diğerinin zarar
görmesine sebep olacak davranıştan kaçınma zorunluluğu
vardır. Zarar konusunda ölçüt, malın özelliğine bağlı olarak
örfle belirlenir.
‘Sürenin bitmesiyle icare akdi sona erer. Ancak icareden
maksadın hasıl olmaması ve bu halin müstehzir’e zarar
vermesi halinde emsal ücret karşılığında kira sözleşmesi
zorunlu olarak uzatılır.
´ 7. ARİYET (kullanım ödüncü) AKDİ ´ Bir malın
menfaatinden karşılıksız olarak yararlanıp sahibine geri iade
etme şeklinde gerçekleşen akde ariyet denir. (İcare ve ariyeti
ayıran sadece bedel farkıdır.)
´ Ödünç veren muîr ´ Ödünç alan müsteîr ´ Ödünç verilen
mal muâr/müsteâr/ariyet ´ Ödünç alma işine istiâra denir.
‘Cumhura göre gayrı lazım bir akittir. Malikilerde ise süre
tayin edilerek veya bir iş üzerine yapılan bir iş üzerine
yapılan iarenin bağlayıcı olduğu söylenir.
´ 8. KARZ/BORÇ/TÜKETİM ÖDÜNCÜ AKDİ ´ Bir kişiye
tüketim amaçlı olarak para veya misli bir eşya türündeki
malı borç vermeye denir. (Karz ve ariyeti ayıran en önemli
husus; karzda tüketilen misli bir mal veya para söz konusu
iken ariyette mal tüketilmemekte, yalnızca kullanılmaktadır.)
´ Borç isteyene müstakriz ´ Borç verene mukriz ´ Borç
istemeye istikraz
‘Karz, maddi bir karşılık olmaksızın sırf bir insanın sıkıntısını
gidermek amacıyla yapılan bir iyilik olduğundan ayet ve
hadislerde övülmüş ve teşvik edilmiştir.
‘Teberruat türünden bir akittir.
‘Bağlayıcı değildir ama borçlu borcunu ödeyemiyorsa ona
bir mühlet tanımak gerekir.
‘Aynî akitlerdendir. Bu sebeple kabz şarttır.
‘Ariyet ve Vedia’dan farklı olarak karz emanet akitleri
grubunda değil; tazmin sorumluluğu yükleyen sözleşmeler
grubunda yer alır. Borç alan kişinin kusuru olmasa bile karz
alınan paranın veya malın başına bir şey gelse borçlu
borcunu aynen ödemekle yükümlüdür.
‘Borç verenin tam eda ehliyetine sahip olması gerekir.
‘Menfaatler karz aktine konu olamazlar.

Teminat akitleri
´ 9. VEDİA/EMANET AKDİ/ Saklama Sözleşmesi Bir
kişiye koruması için bir malın emanet edilmesine ve bu
şekilde emanet edilen mala vedia denir.
´ Emanet bırakana mudi’ ´ Emanet edilen kişi muda’
veya müstevda’ ´ Emanet bırakma işine îda’ denir.
‘İşlemin ücretsiz olması bu noktada önemlidir. Ücret
olacak olursa bu durum icare akdine dönüşecektir.
‘Vedia akdi gayrı mazmum; yani tazminin söz konusu
olmadığı emanet akitlerindendir. Bedelli olması
halinde tazminin söz konusu olduğu akitlere
dönüşecektir.
‘Ariyet akdi ile benzer görünse de ariyet akdinde malın
menfaatinden yararlanma söz konusuyken vedia
akdinde malı saklama/koruma söz konusudur.
‘Vedia gayrı lazım akit olduğundan taraflar diledikleri
zaman akitten vazgeçebilir.
‘Vedia bırakılan malı saklama olabildiği gibi emanet
bırakan kişinin izniyle de kullanılması mümkündür.
‘Emanet bırakılan malda meydana gelen her türlü artış
ve gelir emanet bırakana ait olacaktır.
‘Mudi’nin ölümü vediayı etkilemez. Varisleri veya
hukuki temsilcisi onu korumaya devam eder.
´ 10. REHİN ´ İslam eşya hukukunda sınırlı ayni
haklardan olan rehin bir malın bir alacağa karşılık aynî
teminat olmasını sağlayan akit ve bu akde konu olan
mala denir. (Gayrimenkullerin rehin alınmasına ipotek
denir.)
´ Rehin verene râhin ´ Rehin alana mürtehin ´ Rehinle
teminat altına alınan hakka merhunun bih ´ Rehin
konusu mala rehin ya da merhun denir.
´Başkasına ait bir malın rehin vermek üzere ödünç
(ariyet) alınmasına rehnü’l-müsteâr denir.
´ Bir malı rehin durumundan çıkarmaya fekkü’r-rehin
denilir.
‘Rehin, alacaklıya iki fayda sağlar:
1-Borcun vadesinde ve gereği gibi ödenmemesi
halinde rehin mal mahkeme yoluyla satılarak
bedelinden alacağın tahsil edilme imkânı doğar.
İslam Hukuku 12.ders
31.5.23
2-Rehin, alacaklıyı diğer alacaklılardan imtiyazlı bir
hâle getirir.
´ 11. KEFALET AKDİ ´ Bir hakkın mal ile güvence altına
alınmasına rehin, şahısla teminat altına alınmasına ise
kefalet denir
´ Borcu üstlenene kefil ´ Alacaklıya mekfulun leh ´
Borçluya mekfulun anh ´ Kefaletle üstlenilen
sorumluluğa mekfulun bih ´ denmktedir.
‘Karşılık belirlemeksizin yardımlaşma ve dayanışmaya
dayalı bir akittir, bu sebeple de teberruat
grubundandır. Prensip olarak ücretli kefalet caiz
değildir.
‘Kefalet akdi kefil açısından bağlayıcıyken; mekfulun
leh açısından bağlayıcı değildir.
‘Borçlunun borcu ödemesiyle kefil de sorumluluktan
kurtulur. Borcu kefilin ödemesi durumunda, ödediği
miktarı asıl borçluya dönerek talep eder.
‘Kefalet sözleşmesi şahsa kefalet ve mala kefalet olmak
üzere ikiye ayrılır:
1- Mala kefalet, bir borcun ödenmesine veya malın
teslim edilmesine kefil olmaktır. Deyn kefaletinde
(borca kefil olma) malın kendisine, ayn kefaletinde ise
teslimine kefalet söz konusudur.
2-Şahsa kefalet, bir kişinin alacaklıya teslim edilmesi
veya mahkemede hazır bulunmasıdır. Şahsına kefil
olunan kişinin mahkemeye çıkmasını gerektiren sebep
malî bir borç olabileceği gibi bazı durumlarda suç
unsurları da olabilmektedir. Genel kanaate göre kul
hakkını ilgilendiren had suçlarıyla kısas suçlarına bu tür
kefalet caizdir.
´ Satın alınan malda üçüncü bir şahsın hakkı çıkması
durumunda o malın parasını ödemeye veya satcının
şahsına kefil olmaya damanu’d-derek denir. Müşteriye
güven sağlamak amacıyla yapılmıştır.
Kefalet akdinin sahih olabilmesi için gerekenler;
-kefilin teberru (tam eda) ehliyetine sahip olması
gerekmektedir.
-borcun sahih ve mevcut olması gerekir.
-borç konusunda bir bilinmezliğin söz konusu
olmaması gerekir.

Kefalet akdini sona erdiren durumlar;
-Asıl borçlu olan (asîl) kişinin borcu ödemesiyle son
bulur.
-Alacaklının asıl borçlu veya kefili ibra etmesi de
kefalet akdini sona erdirir.
-Şahsa kefaletle kefil olunan şahsın vefatıyla da akit
sona erer.
-Sulh, havale veya hibe gibi işlemlerle borcun ortadan
kaldırılmasıyla da akit son bulur.
´ 12. HAVALE ´ Borcu bir kişinin sorumluluğundan
başka birisinin sorumluluğuna nakletmeye havale
denir.
‘Kefalette hem borçlu hem de kefil olan o borç ile
sorumluyken havale ile borç, borcu üstlenenin
(muhalun aleyh) zimmetine geçer. Dolayısıyla havale
edenin (muhîl) zimmetinden borç düşer.
‘Diğer akit türlerinden farklı olarak akdin varlık
kazanmasını sağlayan unsurlar beş tanedir; Borçluya
muhîl ´ Alacaklıya muhalun leh veya muhtâl ´ Borcu
üstlenene muhalun aleyh ya da muhtalun aleyh ´
Havale ile üstlenilen borca muhtalun bih denir.
‘Alacaklı, borçlu ve borcu üstlenecek yeni kişinin
(muhtâl, muhîl ve muhtalun aleyh) akit kurucu irade
beyanı bulunmalıdır.
‘Hanefiler havaleyi mutlak ve mukayyed olmak üzere
iki kısma ayırmaktadır.
-Mukayyed havale: Borçlunun alacaklısını bir
başkasına; o şahıstaki malından veya alacağından
ödemek üzere havale etmesidir.
-Mutlak havale: Alacağın ödeneceği malla ilgili
herhangi bir kaydın olmadığı havaledir.
‘Cumhura göre asıl borçlunun rızası gerekirken hanefi
mezhebinde ağırlık kazanan görüşe göre yapılan
sözleşme tamamen bu kişinin yararına olduğundan
muhilin rızasına gerek görülmez.
‘Havalede genellikle bedelsiz ve sırf zarara bir işlem
yapıldığından ehliyet söz konusudur. Havale edilen
kişinin tam ehliyette olması gereklidir.
‘Havalenin sıhhati için havale edilen borcun hukuken
ödenmesi gerekli ve malum olması gerekir.
Havale neticesinde şu hükümler ortaya çıkar:
-Asıl borçlu borçtan kurtulur.
-Alacaklı alacağını sadece havaleyi üstlenen kişiden
isteyebilir.
-Borca bağlı kefalet ve rehin gibi teminatlar
kendiliğinden düşer.
-Havale edilen bazı durumlarda ödediği miktar için
havale edene rücu edebilir.
Havale akdi şu durumlarda sona erer:
-Havale edilenin borcu ödemesiyle
-Tarafların havaleyi karşılıklı rıza ile sonlandırmalarıyla
-İbra, hibe veya takas gibi yollarla borcun ortadan
kalkmasıyla
-Borcun veya hukuki sebebin ortadan kalkmasıyla
-Cumhura göre alacaklının ya da havale edilen kişinin
ölümü havale işlemini etkilemez, terekeye intikal eder.
Hanefilere göreyse ölüm mutlak havaleyi ortadan
kaldırmaz; mukayyed havalede ise havale edenin
ölmesi halinde akit sona erer.
ŞİRKETLER HUKUKU
´ Birden fazla kişinin bir mal, menfaat, emek yahut
karda ortak olmak üzere oluşturdukları yapıya şirket
denir.
´ Kaynaklarda kitabu’ş-şerike, mudarebe, müsakat,
müzaraa gibi özel başlıklar altında değerlendirilmiştir.
´ Fıkıh literatüründe şirket hem tanımda ifade edilen
ortaklığı hem de bir mal, hak veya menfaate
müştereken malik olmayı ifade edecek şekilde geniş
bir kullanıma sahiptir. Buna bağlı olarak üç türlü şirket
çeşidinden söz edilir.
´ 1. Şeriketü’l-ibaha: mübah mallar ile kamu
mallarından yararlanmada herkesin eşit hakka sahip
olmasına ibaha şirketi denir. Teknik olarak bir şirket
değildir.
´ 2. Şeriketü’l-milk: satın alma, hibe vasiyet, miras
gibi yollarla bir mal üzerinde birden fazla kişinin hak
sahibi olması şeklindeki ortaklığa mülk şirketi denir.
Mülk şirketi kendi içerisinde ayn, deyn ve menfaat
şirketi kısımlarına ayrılır.
´ 3. Şeriketü’l-akd: birden fazla kişinin sermaye,
emek yahut kredi imkanlarını belirli ölçüler içerisinde
birleştirmeleri ve karın tespit edilen orana göre
paylaşımı şeklinde gerçekleşen şirkete akit şirketi
denir.
Akit şirketleri konusuna göre mal, emek veya itibar
olmak üzere üç kısma ayrılır:
´ 1. şeriketü’l-emval: tarafların karşılıklı sermaye
koymaları şeklinde gerçekleşen şirkettir. Burada
sermaye ağırlıklı ticari ortaklık söz konusudur.
Sermayedeki yetki oran bağlamında ‘inan’ ve
‘müfavada’ olarak ikiye ayrılır.
´ 2. şeriketü’l-a’amal/şeriketü’l-ebdan: emeğe dayalı
yani çalışıp kazanç sağlamak ve bunu belirlenen usule
göre paylaşmak üzerine oluşturulan emek ya da
emeğe dayalı iş ortaklığı denir.
´ 3. şeriketü’l-vücuh: ne mal ne de emek söz konusu
olmadan, sırf kişilerin toplumsal itibarına bağlı olarak
iş kabul etme şeklinde gerçekleşen ortaklıktır. Borç
para kullanarak veya vadeli mal alıp suretiyle kazanç
sağlayıp paylaşmak şeklinde olan itibar şirketidir. Şafii
ve malikiler meşru görmezken Hanefi ve hanbeliler
caiz kabul etmektedir.
Hak ve yetki bakımından şirketler müfavada ve inan
kısımlarına ayrılır.
´ 1. Müfavada ´ Şirket sermayesi olmaya elverişli bütün
varlıkların ortaya konulması, karın eşit paylaşımı ve
ortakların bir birbirinin kefili biçimindeki şirket
Zirai ve Ticari Tip Şirketler
´ 1. Tarım ortaklığı
´ A. Müzaraa: Bir tarafın arazi diğer tarafın ise emeği ile
katıldığı, elde edilecek kazancın belirledikleri orana
göre paylaşıldığı tarım ortaklığıdır.
´ B. Müsakat: Bahçe sahibi ile bahçenin bakımını ve
sulamasını üstlenen kişi arasında kurulan ve elde
edilecek ürünün tespit edilen orana göre paylaşılacağı
ortaklıktır.
´ C. Mugarese: Arazi ve emek sahibinin yetişecek
ağaçların ortak olması şartıyla boş araziye fidan
dikmek üzere yaptıkları ortaklıktır.
´ 2. Ticari Ortaklık (Mudarebe)
´ Ortaklardan bir kısmının sermaye diğerlerinin ise
emekleriyle katıldıkları, ortaklar arasında karın
belirlenen oranlara göre paylaşıldığı emek sermaye
ortaklığıdır. Mudarebe Kıraz ismiyle de anılmaktadır.
‘Günümüzde katılım bankalarında kullanılan bir model
olarak karşımıza çıkmaktadır.
´ Sermaye sahibine rabbu’l-mal ´ Sermayeyi işletecek
olana mudarib ´ Şirket sermayesine ra’su’l-mal denir.
‘Cumhura göre ortaya konulacak sermaye, miktar ve
cins yönünden belirlenmiş nakit para olmalıdır. Para
dışındaki menkul veya gayrimenkul mallar sermayeye
konu olmaz. (Malikilerde bazı farklılıklar vardır.)
‘Mudarebe mutlak veya mukayyed olabilir.Mudaribin
ticari tahammül çerçevesinde her türlü işlem yapmaya
yetkili kılındığı mudarebe türü mutlak mudarebe;
rabbül mal’in sermayenin nerede, kimlerle, hangi
türüdür. Ortaklar birbirinin hem kefili hem de vekili
konumundadır. Yalnızca Hanefiler bu şirket türünü
meşru kabul ederler. Her ne kadar bu şartların
uygulanması ve şirketin kurulması mümkün olsa da
sürdürülmesi pek mümkün değildir. Her bakımdan
eşitliğin arandığı bu şirket ortaklardan birinin mal
varlığında şirket sermayesi olmaya elverişli herhangi
bir artış meydana gelmesinde bozulur ve inan şirketi
haline dönüşür.
´ 2. İnan ´ Hak ve yetki eşitliğinin bulunmadığı ortaklığa
inan şirketi denir. Ortaklar istedikleri miktarda sermaye
ile katılabildikleri, kar paylaşımında ve zarara
katılmada eşitliğin aranmadığı, ortaklar arasında
kefalet değil sadece vekalet ilişkisinin bulunduğu şirket
türüdür. En yaygın şirket türü olarak kabul edilir. Kar
maktu bir miktar değil oran yani şayi hisse ile
belirlenmesi gerekir; maktu bir miktar olması halinde
akit batıl olacaktır.
İslam Hukuku 13.ders
7.6.23
vadeyle ve ne tür ticarette kullanılacağını
sınırlandırması türündeki mudarebe türü ise
mukayyed mudarebedir.
‘Mudarebe akdinin zamana isafesi, yani ileri tarihte
yürürlüğe gireceğinin kararlaştırılması hanefilere göre
caizdir.
‘Mudarebede kâr ve zararın paylaşımı söz konusudur.
Meydana gelecek kâr, emek ve sermaye sahipleri
arasında önceden yapılan anlaşma oranında paylaşılır.
Şirketin sahih bir şekilde kurulabilmesi için kâr
oranının belirlenmesi gerekir. Zarar durumunda ise
zararı tamamen sermaye eden üstlenir, emek sahibinin
emeği ise karşılıksız kalmış olur.
‘Mudarebe akdinde sermaye, aşama aşama farklı
kategorilere bürünür. İlk etapta sermaye, mudaribin
elinde emanet hükmündedir. Bu nedenle bu aşamada
daman söz konusu değildir. Mudarib bunları işlemeye
başladıktan sonra ise burada artık bazı sorumluluklar
meydana gelebilmektedir.
‘Mudarebe fesih (iradeye dayalıdır, tarafların veya
mahkemenin sonlandırmasıyla gerçekleşir.) veya
infisah (kendiliğinden sona erme şeklindedir.) ile sona
erer. İnfisah şu durumlarda meydana gelir;
-Mudarebe akdinde belirtilen sürenin dolması
-Taraflardan birinin ölümü veya ehliyetini kaybetmesi
-Sermayenin tamamen telef olması
-Koşulan belli bir şartın gerçekleşmesi