Professional Documents
Culture Documents
อวสานสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์
อวสานสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์
ธรรมดาของนักการเมือง หากอานาจวาสนายังน้ อย ตัวยังเล็ก ศัตรู คู่แข่ งย่ อมน้ อยและเล็ก แต่ ถ้ามีอานาจ
วาสนายิ่งใหญ่ ศั ตรู คู่แข่ งย่ อมยิ่งใหญ่ เข้ มแข็ง และมีจานวนมากยิ่งขึ้น อานาจวาสนากับศั ตรู คู่ล้างคู่ผลาญจึง
เป็ นของคู่กัน ประดุจกลางวันคู่กับกลางคืน กฎธรรมดามีอยู่เช่ นนี้ ต่ อให้ เจ้ าพระยาหรื อเจ้ าฟ้ าเจ้ าแผ่ นดินก็ไม่ มี
ละเว้น
ฉะนั้นแล้ว สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค, ๒๓๕๑-๒๔๒๕) เสนาบดีผูเ้ คยถื อ
อาญาสิ ทธิ์ดุจเจ้าชีวิตที่สั่งประหัตประหารผูค้ นได้ ย่อมจะต้องมีคู่ขดั แย้งทางการเมืองที่สูงส่ งตามอานาจวาสนา
ของท่านด้วย เมื่อกวาดตาดูทวั่ ราชสานักก็มิเห็นว่าผูใ้ ดจะต่อกรกับท่านได้อย่างสมน้ าสมเนื้ อ นอกเสี ยจากพระ
เจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ (ครองราชย์ ๒๔๑๑-๒๔๕๓) ทาให้ตลอดระยะเวลากว่า ๑๔ ปี หรื อคิดเป็ นราว ๑ ใน ๓
ของรัชสมัยอันยาวนานของพระองค์ เราจะพบเห็นการช่วงชิ งอานาจระหว่างเสนาบดีกับพระเจ้าอยู่หัว เป็ น
ระยะๆ แต่ก็ไม่เคยมีครั้งใดเลยที่จะปะทะกันจนแตกหัก เพราะทุกๆ ครั้งมักจบลงด้วยการประนี ประนอมอย่างที่
ชนชั้นนาไทยช่าชองโดยเสมอ
แต่การช่วงชิงอานาจที่ว่านี้ ก็มาถึงจุดเปลี่ยนในปี พ.ศ.๒๔๒๒ เมื่อไม่มีอานาจอื่นใดที่จะล้มล้างอานาจ
ของสมเด็จเจ้าพระยาฯ ได้อีกแล้ว จึงคงเหลือแต่ปัญหาสุ ขภาพที่ พอจะคุกคามอานาจของท่านได้ ช่วงชีวิ ตของ
สมเด็จเจ้าพระยาฯ ในตอนนี้จึงไม่ต่างอะไรกับดวงอาทิตย์ที่กาลังผ่านพ้นช่วงเที่ยงวัน เข้าสู่ ช่วงบ่ายคล้อยก่อนที่
จะลับขอบฟ้า ชวนให้นึกถึงพระนิพนธ์ของกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ใน “สามกรุ ง” อยูต่ อนหนึ่งว่า “วัยงายบุญบ่าย
ใกล้ สายัณห์ ดวจดัง่ อาทิตย์อนั อ่อนแล้ว บารมีบ่มีวนั ไวโรจน์ อีกเลย ยังจะหับดับแด้ว ดึ่งดั้นอันธการฯ”๒
(๑)
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ (ช่วง) เกิดในปี สุ ดท้ายของรัชกาลที่ ๑ ถวายตัวเป็ นมหาดเล็กใน
สมัยรัชกาลที่ ๒ ตอนปลายรัชกาลที่ ๓ ได้เลื่อนจากจมื่นไวยวรนารถเป็ น “พระยาศรี สุริยวงศ์” จางวางมหาดเล็ก
๑
นักศึกษาปริ ญญาเอก สาขาประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทั้งนี้ผเู ้ ขียนต้องขอขอบพระคุณคุณชัยวุฒิ ตันไชย และคุณปราน จินตะเวช ที่ได้
ร่ วมสนทนา แลกเปลี่ยนความคิดเห็น ตลอดจนเอื้อเฟื้ อหลักฐานสาหรับการเขียนบทความนี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “ฉันทามติจุฬาลงกรณ์” นั้นเป็ นคาที่
คุณชัยวุฒิเสนอไว้ในวงสนทนา จึงได้นามาทดลองเสนอไว้ในบทความด้วย ความดีความชอบใดๆ ของบทความนี้ หากพึงจะมี ขอให้ระลึกถึงสอง
ท่านในข้างต้นด้วยเช่นกัน ส่วนความผิดพลาดประการใดๆ อันเกิดจากการตีความก็ดี หรื ออ่านหลักฐานคลาดเคลื่อนก็ดี ผูเ้ ขียนก็ขอน้อมรับไว้แต่เพียง
ผูเ้ ดียว
๒
พิทยาลงกรณ, พระราชวรวงศ์เธอ, สามกรุง, (กรุ งเทพฯ: คลังวิทยา, ๒๕๑๘), น.๑๔๑.
2
๓
จอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั , พระบาทสมเด็จพระ, พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว, (กรุ งเทพฯ: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๔๗),
น.๒๔๓.
3
๔
ดารงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา, พระราชพงศาวดารรั ชกาลที่ ๕, (กรุ งเทพฯ: มติชน, ๒๕๕๕), น.๒๓๘. และ ดารงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรม
พระยา, พระสนมเอก, (กรุ งเทพฯ: รวมสาส์น, ๒๕๒๕), น.๒๑-๒๒.
๕
มหามงกุฎราชคุณานุสรณ์ ฝี พระโอษฐ์ กรมพระนราธิปประพันธ์ พงศ์ , พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวัลลภา
เทวี ณ เมรุ วดั เบญจมบพิตร วันที่ ๔ กุมภาพันธ์ ๒๔๙๕, น.๑๙๒. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๖
วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยา, พระประวัติตรั สเล่า, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพนางเป้า ศรี สมุทโภค ณ วัด
มกุฏกษัตริ ยาราม พระนคร ๒๕ เมษายน ๒๔๙๔, น.๑๖-๑๘. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๗
มหามงกุฎราชคุณานุสรณ์ ฝี พระโอษฐ์ กรมพระนราธิปประพันธ์ พงศ์ , น.๑๙๒.
4
๘
พูนพิศมัย ดิศกุล, ม.จ.หญิง, สิ่ งที่ข้าพเจ้ าพบเห็น, (กรุ งเทพฯ: นิตยสารคลังสมอง, ๒๕๓๔), น.๑๘๓-๑๘๕. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๙
พูนพิศ อมาตยกุล, “พระพุทธเจ้าหลวงกับดนตรี ” ใน หนังสือที่ระลึกงานพระราชทานเพลิงพระศพ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเหมวดี ณ เมรุ
วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ ๒๕๑๖, น.๑๔๓.
๑๐
จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน พระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว ภาค ๙, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พระเจ้า
บรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเยาวภาพงศ์สนิท ณ เมรุ วดั เบญจมบพิตรดุสิตวนาราม วันที่ ๒๓ พฤษภาคม ๒๔๗๘, น.๒.
5
๑๗
อัญชลี สุลายัณห์, ความเปลี่ยนแปลงของระบบไพร่ และผลกระทบต่ อสังคมไทยในรั ชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว, (กรุ งเทพฯ:
สร้างสรรค์บุ๊คส์, ๒๕๕๒), น.๙๘-๑๐๒.
๑๘
ปิ ยะฉัตร ปิ ตะวรรณ, ระบบไพร่ ในสังคมไทย พ.ศ.๒๔๑๑-๒๔๕๓, (กรุ งเทพฯ: มูลนิธิโครงการตาราฯ, ๒๕๒๖), น.๑๒๔-๑๒๕.
๑๙
หจช. ร.๕ พศ ๓/๑๖๓ เจ้าพระยามหิธรทูลเกล้าฯ ถวายเรื่ องได้รับสาเนาหนังสือสมเด็จเจ้าพระยาเรื่ องศักเลข จ.ศ.๑๒๔๒.
๒๐
หจช. ร.๕ พศ ๓/๑๖๓ เจ้าพระยามหิธรทูลเกล้าฯ ถวายเรื่ องได้รับสาเนาหนังสือสมเด็จเจ้าพระยาเรื่ องศักเลข จ.ศ.๑๒๔๒. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๒๑
ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม, สมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ เจ้ าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบาราบปรปั กษ์ (ภาคปลาย) พระราชหัตถเลขาและคาอธิบาย เล่ม ๗,
(กรุ งเทพฯ: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๑๖), น.๗-๘.
7
๒๒
ทั้งนี้ โครงการปฏิรูปไพร่ เป็ นส่ วนหนึ่ งของการทานุบารุ งเมืองตรัง ที่เป็ นโครงการทางการเมืองสุดท้ายในชีวิตของสมเด็จเจ้าพระยาฯ แล้ว ดู
อุษณีย์ ฉวีกุลรัตน์, ระบบเหมาเมืองในหัวเมืองฝ่ ายทะเลตะวันตก พ.ศ.๒๓๙๓-๒๔๓๖, (วิทยานิพนธ์อกั ษรศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยศิลปากร,
๒๕๒๙), น.๑๗๒.
๒๓
ดารงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา, การเสด็จตรวจราชการหัวเมืองของสมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ กรมพระยาดารงราชานุภาพ, (กรุ งเทพฯ:
สถาบันดารงราชานุภาพ, ๒๕๕๕), น.๙๙-๑๐๐, ๑๑๓.
๒๔
สุรศักดิ์มนตรี (เจิม), จอมพล มหาอามาตย์เอก เจ้าพระยา, ประวัติการของจอมพล เจ้ าพระยาสุ รศักดิ์มนตรี ภาค ๑, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิง
ศพ เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ฯ ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาศ วันที่ ๘ เมษายน ๒๔๗๖, น.๑๐๐-๑๐๑.
๒๕
ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม, สมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ เจ้ าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบาราบปรปั กษ์ (ภาคปลาย): พระราชหัตถเลขาและคาอธิบาย เล่ม ๒,
(กรุ งเทพฯ: องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๑๖), น.๒๙-๓๒.
8
๒๖
สุรศักดิ์มนตรี (เจิม), จอมพล มหาอามาตย์เอก เจ้าพระยา, ประวัติการของจอมพล เจ้ าพระยาสุ รศักดิ์มนตรี ภาค ๑, น.๘๘-๘๙.
๒๗
หจช. ร.๕ นก ๑๐/๑๐๘ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ พระราชทานกราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ อง การแก้ไขราชการแผ่นดินให้
ก้าวหน้าเหมาะสมกับยุคสมัย จ.ศ.๑๒๔๒.
๒๘
หจช. ร.๕ รล-พศ ๒๐/๗๔ ซ่อมแซมพระที่นง่ั เขาสัตนาท เมืองราชบุรี จ.ศ.๑๒๔๒.
๒๙
หจช. ร.๕ รล-พศ ๒๐/๗๕ ลาวทรงดาเมืองเพชรบุรีถวายฎีกากล่าวโทษพระยาเพชรบุรีและกรมการเมืองว่ากดขี่ได้รับความเดือนร้อน จ.ศ.๑๒๔๒.
9
๓๐
หจช. ร.๕ รล-พศ ๒๐/๗๕ลาวทรงดาเมืองเพชรบุรีถวายฎีกากล่าวโทษพระยาเพชรบุรีและกรมการเมืองว่ากดขี่ได้รับความเดือนร้อน จ.ศ.๑๒๔๒.
๓๑
หจช. ร.๕ นก ๑๐/๑๐๘ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ พระราชทานกราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องการแก้ไขราชการแผ่นดินให้
ก้าวหน้าเหมาะสมกับยุคสมัย จ.ศ.๑๒๔๒.
๓๒
สุกญั ญา บารุ งสุข, อานาจหน้ าที่และบทบาทของสมุหพระกลาโหมในสมัยรั ตนโกสิ นทร์ , น.๒๔๘.
๓๓
หจช. ร.๕ นก ๑๐/๑๓๑ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ พระราชทานกราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องการทางานทานุบารุ งประเทศ
และพระราชวงศ์ของตระกูลบุนนาค จ.ศ.๑๒๔๒.
๓๔
นิธิ เอียวศรี วงศ์, ชาติไทย, เมืองไทย, แบบเรี ยนและอนุสาวรี ย์: ว่ าด้ วยวัฒนธรรม, รั ฐ และรูปการณ์ จิตสานึก, (กรุ งเทพฯ: มติชน, ๒๕๕๗),
น.๑๒๐.
10
๓๕
หจช. ร.๕ นก ๑๐/๑๓๑ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ พระราชทานกราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องการทางานทานุบารุ งประเทศ
และพระราชวงศ์ของตระกูลบุนนาค จ.ศ.๑๒๔๒.
๓๖
สุรศักดิ์มนตรี (เจิม), จอมพล มหาอามาตย์เอก เจ้าพระยา, ประวัติการของจอมพล เจ้ าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ภาค ๑, น.๑๐๒.
๓๗
สุรศักดิ์มนตรี (เจิม), จอมพล มหาอามาตย์เอก เจ้าพระยา, ประวัติการของจอมพล เจ้ าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ภาค ๒, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิง
ศพ เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ฯ ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาศ วันที่ ๘ เมษายน ๒๔๗๖, น.๑.
๓๘
หจช. ร.๕ รล-พศ ๒๐/๘๔ คดีต่างๆ เมืองสงขลา จ.ศ.๑๒๔๒. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
11
(๗)
หลังจากความวุ่นวายจากกรณี รับสมัครทหารผ่านพ้นไป สมเด็จเจ้าพระยาฯ ได้ลม้ ป่ วยอีกครั้ง รอบนี้ มี
อาการหลับไม่สนิท ปวดเมื่อย ลุกนัง่ เองไม่ได้ ต้องมีช่วยพยุง แต่ก็ยงั พอจะเดินเหิ นช้าๆ ได้อยู่๓๙ ทาให้ท่านต้อง
ใช้เวลาส่วนใหญ่พกั ผ่อนอยูท่ ี่เมืองราชบุรีมาถึงกลางปี พ.ศ.๒๔๒๔
พออาการกลับมาดีข้ นึ บ้าง สมเด็จเจ้าพระยาฯ ทาจดหมายถึงเจ้าคุณทหารว่า “บัดนี้ไปอยูเ่ มืองราชบุรี ไม่
มี การงานสิ่ งใด นั่งเปล่านอนเปล่าอยู่ เหมือนหนึ่ งจะคอยวันมรณา ไม่ชอบกล (ไม่เข้าท่า -ผูเ้ ขียน) เลย”๔๐ จึง
ขอให้กราบบังคมทูลให้ท่านได้ออกไปทานุบารุ งเมืองตรังให้เป็ นเมืองการค้าของหัวเมืองชายทะเลฝั่งตะวันตก
เมื่อทางกรุ งเทพฯ ไม่ขดั ข้องประการใด สมเด็จเจ้าพระยาฯ ก็เดินทางออกไปเมืองตรังในทันที ทาให้ตลอดครึ่ งปี
หลังของ พ.ศ.๒๔๒๔ ไม่ปรากฏความขัดแย้งทางการเมืองใดๆ อีก เพราะทั้งสองฝ่ ายเว้นระยะห่างกันพอสมควร
ฝ่ ายหนึ่งไปจัดราชการอยู่เมืองตรัง อีกฝ่ ายหนึ่ งก็ง่วนอยู่กบั การเตรี ยมงานสมโภชพระนครที่จะจัดขึ้นตอนต้นปี
พ.ศ.๒๔๒๕
เมื่องานสมโภชพระนครอยู่ในการดูแลของฝ่ ายราชสานักทั้งหมด จึงไม่มีพ้ืนที่ให้กบั เสนาบดีตระกูล
บุนนาค พวกเขาจึงไปรวมตัวกันจัดแสดงละครที่จวนของเจ้าคุณกรมท่า ข่าวนี้ ไปเข้าพระกรรณของกรมหมื่น
บริ รักษ์นริ นทรฤทธิ์ (๒๓๘๘-๒๔๒๙) ผูร้ ับผิดชอบงานจัดแสดงในทันที พระองค์ได้ทาจดหมายถึงเจ้าคุ ณ
กรมท่าว่าจะขอคณะละครดังกล่าวมาจัดแสดงเป็ นเวลา ๑ สัปดาห์ แต่เจ้าคุณกรมท่าเห็นว่าตนเองไม่ได้เป็ น
เจ้าของคณะละครนี้ จึงกราบทูลไปว่าควรจะทาจดหมายถึงสมเด็จเจ้าพระยาฯ ที่เป็ นเจ้าของคณะเสี ยจะดีกว่า ๔๑
แต่ดูเหมือนว่ากรมหมื่นบริ รักษ์จะไม่ทรงเข้าพระทัยในสิ่ งที่เจ้าคุณกรมท่าพยายามจะชี้แจง พระองค์ยนื กรานให้
เจ้าคุณกรมท่าจัดคณะละครไปแสดงให้ได้ โดยจะผ่อนผันให้อีก ๑ เดือนแล้วให้แสดงไปจนกว่าจะสิ้ นสุ ดงาน
สมโภช (งานนี้ฉลองกันเป็ นเวลา ๓ เดือน)
แต่ไม่ว่าเจ้าคุณกรมท่าจะชี้แจงกลับไปซ้ าอย่างไร กรมหมื่นบริ รักษ์จะไม่ทรงฟังคาชี้แจงนั้น ทั้งยังทรง
กล่าวโทษเจ้าคุณกรมท่าอย่างรุ นแรงด้วยว่า “เจ้าคุณไม่มีน้ าใจเอื้อเฟื้ อยินดีต่อพระกฤษฎาภินิหาญของพระบรม
ราชวงษ์ปัตยุบนั นี้”๔๒ การถูกเจ้านายรุ่ นราวคราวลูกมาต่อว่าต่อขานเช่นนี้ ทาให้เจ้าคุณกรมท่าต้องมีจดหมายถึง
๓๙
หจช. ร.๕ นก ๑๒/๔๐๔ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ กราบบังคมทูลเรื่ องอาการเจ็บไข้ จ.ศ.๑๒๔๓.
๔๐
หจช. ร.๕ รล-พศ ๒๐/๑๐๒ เจ้าพระยาสุรวงษ์ออกไปจัดการเลขเมืองตะวันตก และจะทานุบารุ งเมืองตรัง จ.ศ.๑๒๔๒.
๔๑
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๖๘-๒๖๙ กรมหมื่นบริ รักษ์ กราบเรี ยน ฯพณฯ ผูส้ าเร็จราชการกรมท่า เรื่ องเจ้าฟ้าภาณุรังษีโปรดฯ ให้เกณฑ์ละครของกรมท่า
ไปเล่นที่โรงละครกลางเอกซฮิบิเช่อน ณ ท้องสยามหลวง จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๒
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๗๒ กรมหมื่นบริ รักษ์ คานับเรี ยนมายังเจ้าพระยาภาณุวงษฯ เรื่ องไม่สามารถนาละครมาเล่นในการเอกซฮิบิเช่อน ว่าเปนการ
ขาดความกตัญญูต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั จ.ศ.๑๒๔๔.
12
๔๓
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๗๔ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ มายังเจ้าพระยาภาณุวงษมหาโกษาธิบดี เรื่ องการที่ไม่สามารถนาละครมาเล่นได้ว่า
ไม่เกี่ยวข้องกับการที่ว่าอกตัญญูต่อในหลวง จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๔
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๗๗ เจ้าพระยาภาณุวงษมหากโกษาธิบดี กราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องความคับข้องใจในการรับ
ราชการในฐานะพระคลัง จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๕
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๗๗ เจ้าพระยาภาณุวงษมหากโกษาธิบดี กราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องความคับข้องใจในการรับ
ราชการในฐานะพระคลัง จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๖
หจช. ร.๕ นก ๑๗/๒๗๗ เจ้าพระยาภาณุวงษมหากโกษาธิบดี กราบเรี ยนสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ เรื่ องความคับข้องใจในการรับ
ราชการในฐานะพระคลัง จ.ศ.๑๒๔๔. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
13
๔๗
หจช. ร.๕ นก ๒๑/๓๐ พระยาคทาธรธรณินทร์ บอกน้อมคานับสมุหพระกลาโหมเรื่ องอาการป่ วยของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ์ จ.ศ.
๑๒๔๔. และ หจช. ร.๕ นก ๒๑/๕๔ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ มายัง พระยาคทาธรธรณินทร์ เรื่ องอาการป่ วยของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริ
ยวงษ์ จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๘
หจช. ร.๕ นก ๒๑/๒๑๒ เจ้าพระยาสุ รวงษไวยวัฒน์ มาถึงผูว้ ่าราชการเมืองกรมการเมืองชายทะเลฝั่งตะวันตกทั้งมวล เรื่ องสมเด็จเจ้าพระยาบรม
มหาศรี สุริยวงษถึงแก่พิราไลย จ.ศ.๑๒๔๔.
๔๙
หจช. ร.๕ นก ๒๑/๒๑๒ เจ้าพระยาสุ รวงษไวยวัฒน์ มาถึงผูว้ ่าราชการเมืองกรมการเมืองชายทะเลฝั่งตะวันตกทั้งมวล เรื่ องสมเด็จเจ้าพระยาบรม
มหาศรี สุริยวงษถึงแก่พิราไลย จ.ศ.๑๒๔๔.
๕๐
หช. จมห. ร.๕ มัด ๒๑/๕ พระราชทานพระในการแซยิดสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ จ.ศ.๑๒๔๔. และ หจช. ร.๕ นก ๒๑/๔๑ เจ้าพระยา
สุรวงษไวยวัฒน์ กราบบังคมทูลเรื่ องการทาบุญวันเกิด อาการป่ วย กับการทูลลาไปราชบุรีของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ จ.ศ.๑๒๔๔.
14
๕๑
ปุญญกถาพระประวัติและจดหมายเหตุรายวันของสมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์ วโรปการ, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ มจ.
หญิง ทิพรัตนประภา เทวกุล ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาส, ๑ มีนาคม ๒๕๐๘, น.๘๐-๘๑. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๕๒
ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม, สมเด็จเจ้ าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ (ช่ วง บุนนาค), น.๙๕๗-๙๕๘.
๕๓
ปุญญกถาพระประวัติและจดหมายเหตุรายวันของสมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์ วโรปการ, น.๘๒-๘๓.
๕๔
จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน พระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว ภาค ๑๓, พิมพ์ในงานพระราชเพลิงพระศพ พระเจ้า
บรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาณีรัตนกัญญา ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาส วันที่ ๒๗ มกราคม ๒๔๗๙, น.๑๔.
๕๕
หจช. ร.๕ นก ๒๘/๙๒ สมเด็จฯ กรมพระบาราบปรปักษ กราบบังคมทูลเรื่ องเมรุ สมเดจเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ จ.ศ.๑๒๔๕.
15
๕๖
หจช. สบ ๑๗ บันทึกรายวันกรมพระสมมต จ.ศ.๑๒๔๖, น.๙๕.
๕๗
จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน พระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว ภาค ๑๖, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ เจ้าพระยา
อภัยราชามหายุติธรรมธร ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาส วันที่ ๑๕ มีนาคม ๒๔๘๑, น.๙๙.
๕๘
หจช. ร.๕ นก ๓๔/๔๔ พระนริ นราชเสนี มายังพระยายุทธการโกสนฯ กับหม่อมแสงในท่านเจ้าพระยาไทรบุรี ความว่าขอให้จดั เงิน ๒๕๐๐ เหรี ยญ
ฝากเข้ามาใช้คืนคุณหญิงพัน เพราะคุณหญิงจะนาไปใช้จ่ายในการศพสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ จ.ศ.๑๒๔๖
๕๙
หจช. ร.๕ นก ๓๑/๑๖๓, น.๑๗๘; หจช. ร.๕ นก ๓๒/๙๙, น.๒๕๙-๒๖๐; หจช. ร.๕ นก ๓๒/๑๒๖, น.๓๑๗; หจช. ร.๕ นก ๓๓/๗๒, น.๑๘๕-
๑๘๖.และ หจช. ร.๕ นก ๓๓/๘๑, น.๒๑๑.
๖๐
หจช. สบ ๑๗ บันทึกรายวันกรมพระสมมต จ.ศ.๑๒๔๖, น.๙๕.
๖๑
หจช. ร.๕ นก ๓๓/๑๗ เจ้าหมื่นไวยวรนารถ กราบบังคมทูลขอรับพระราชทานทหารไปแห่ศพสมเด็จเจ้าพระยา จ.ศ.๑๒๔๕-๑๒๔๖.
๖๒
หจช. ร.๕ นก ๓๓/๖๐ กรมหมื่นประจักษศิลปาคม กราบบังคมทูลว่า สมเด็จฯ กรมพระบาราบปรปักษจะขอทหารรักษาพระบรมมหาราชวัง ๔๐๐
คน ไปใช้ในการแห่ศพสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษ จ.ศ.๑๒๔๕-๑๒๔๖.
16
๖๓
หจช. ร.๕ กต(ล) ๔.๒/๙๒ หมายกาหนดการเผาศพสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงษที่วดั บุปผาราม จ.ศ.๑๒๔๖.
๖๔
หจช. สบ ๑๗ บันทึกรายวันกรมพระสมมต จ.ศ.๑๒๔๖, น.๙๕.
๖๕
จดหมายเหตุสยามไสมย เล่มที่ ๑ และ ๒ พิมพ์ ครั้ งที่ ๒, (กรุ งเทพฯ: ต้นฉบับ, ๒๕๔๘), น.๑๔๔.
๖๖
หจช. สบ ๑๗ บันทึกรายวันกรมพระสมมต จ.ศ.๑๒๔๖, น.๙๗.
๖๗
หจช. ร.๕ นก ๓๔/๔ เจ้าพระยาสุรวงษไวยวัฒน์ฯ กราบบังคมทูลถวายบัญชีเครื่ องยศและสิ่งของพระราชทานของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริ
ยวงศ์ จ.ศ.๑๒๔๖. และ หจช. สบ ๑๗ บันทึกรายวันกรมพระสมมต จ.ศ.๑๒๔๖, น.๑๑๖.
17
๖๘
ปุญญกถาพระประวัติและจดหมายเหตุรายวันของสมเด็จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์ วโรปการ, น.๘๘. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)
๖๙
หจช. ร.๕ บ ๑.๒/๑๐ พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั ร.ศ.๑๐๓.
๗๐
สุกญ
ั ญา บารุ งสุข, อานาจหน้ าที่และบทบาทของสมุหพระกลาโหมในสมัยรั ตนโกสิ นทร์ , น.๒๓๓.
๗๑
ในประเด็นนี้ผเู ้ ขียนจะหาโอกาสขยายความในบทความต่อไป
๗๒
จุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั , พระบาทสมเด็จพระ, ประชุมพระราชนิพนธ์ ในรั ชกาลที่ ๕ ภาคปกิณกะ ๒, น.๒๔.
18
๗๓
จุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั , พระบาทสมเด็จพระ, พระราชดารั สในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัวทรงแถลงพระบรมราชาธิบายแก้ ไขการ
ปกครองแผ่นดินฯ, น.๓๒๙.
๗๔
หจช. ร.๕ นก ๒๑/๔๔ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กราบบังคมทูลเรื่ องการทาแผนที่เมืองตากและข้อขัดแย้งระหว่างกัปตันลอฟตัสกับมิสเตอร์แมกคา
ที จ.ศ.๑๒๔๔.
๗๕
จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน พระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว ภาค ๑๓, พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พระ
เจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาณีรัตนกัญญา ณ เมรุ วดั เทพศิรินทราวาส วันที่ ๒๗ มกราคม ๒๔๗๙, น.๗.
19
๗๖
หจช. สบ. ๑๖.๑๐/๔๘ ลายพระหัตถ์กราบบังคมทูล เรื่ องจัดเวลาในการประชุมปรึ กษาราชการ (๒๓ ส.ค. ๒๔๓๒).
๗๗
รายงานการประชุมเสนาบดีสภา ร.ศ.๑๑๑ (เล่ม ๑), (กรุ งเทพฯ: กรมราชเลขาธิการ, ๒๕๕๐), น.๓๗.
๗๘
รายงานการประชุมเสนาบดีสภารั ชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้ าอยู่หัว ภาคที่ ๒ รายงานการประชุมเสนาบดีสภา ร.ศ.๑๑๒ ตอน ๒,
(กรุ งเทพฯ: คณะกรรมการชาระประวัติศาสตร์ไทย, ๒๕๕๒), น.๕๖.
20
ถ้าหากอานาจของพระเจ้าอยู่หัวล้นพ้นเสมือนหนึ่งไม่กาหนดอย่างที่พระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ ทรงเชื่อ
เช่นนั้น๗๙ การสร้างความชอบธรรมที่จะไม่กาหนดพระราชอานาจไว้ในตัวบทกฎหมายเพียงอย่างเดียวคงยังไม่
พอ แต่ยงั ต้องหาทางจากัดอานาจของเสนาบดีคู่ขนานกันไปด้วย ซึ่งความพยายามจะจากัดอานาจเสนาบดีน้ นั ก็ดู
เหมือนว่าจะได้รับความร่ วมมือจากเจ้านายพี่นอ้ งที่เป็ นพระราชโอรสในรัชกาลที่ ๔ ตลอดจนขุนนางที่เป็ นฝ่ าย
พันธมิตรฯ อยู่ไม่น้อย ด้วยพวกท่านเหล่านี้ รู้ซ่ ึ งถึงความตกต่าเมื่อครั้งที่หัวหน้าเสนาบดีเรื องอานาจเหนื อกว่า
พระเจ้าอยู่หัวมาเหมือนๆ กัน สมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ ก็ยงั ทรงตรัสเล่าไว้อย่างเข้าอกเข้าใจพระเจ้าอยู่หัวด้วย
ว่า “พวกเรายังเล็กนักก็ไม่รู้สึกลึกซึ้งกี่มากน้อย แต่พระบาทสมเดจพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั ที่ทรงพระเจริ ญกว่า
คงจะรู้ สึกฝังในพระราชหฤทัยเปนหนักหนา”๘๐
ความรู ้ สึ ก เจ็บ ปวดที่ ถูกแบ่ ง ปั น ร่ วมกันเช่ นนี้ ท าให้ส มเด็ จพระมหาสมณเจ้า ฯ เข้าใจทันที ว่าท าไม
เจ้านายพี่นอ้ งต่างก็มุ่งมัน่ รับราชการช่วยเหลือพระเจ้าอยูห่ ัวตั้งแต่ทรงพระเยาว์ เมื่อมีการตั้งรัฐบาลใหม่หลังจาก
การปฏิ รูป การปกครองแผ่นดิ นในปี พ.ศ.๒๔๓๕ เสนาบดี ที่ ล ้วนแล้วแต่เป็ นพระราชโอรสในรั ชกาลที่ ๔
ตลอดจนขุนนางฝ่ ายพันธมิตรฯ ก็ไม่กล้าที่จะทัดทานพระราชอานาจแม้แต่นอ้ ย จนบางครั้งก็ไม่แน่ใจด้วยซ้ าว่า
ตนเองมีขอบเขตอานาจถึงเพียงใด ต้องรอให้มีพระบรมราชวินิจฉัยก่ อนโดยเสมอ อาจกล่าวได้อีกเช่นกันว่า
ระยะเวลาที่เหลืออีก ๒ ใน ๓ ของรัชสมัย (พ.ศ.๒๔๒๖-๒๔๕๓) การเมืองไทยตกอยู่ภายใต้การนาของพระ
เจ้า อยู่หัว โดยสมบู ร ณ์ ซึ่ ง เราอาจจะเรี ย กความเห็ น พ้อ งต้อ งกัน นี้ ได้ว่า เป็ น “ฉั น ทามติ จุ ฬ าลงกรณ์ ” (The
Chulalongkorn Consensus)
ดัง นั้น ท่ านหญิ ง พู นพิ ศ มัย ซึ่ ง ประสู ติใ นปี พ.ศ.๒๔๓๘ ย่อมไม่ มี ท างจะเข้าใจเลยว่า การมี หัวหน้า
เสนาบดี เรื อ งอานาจเหนื อ กว่าพระเจ้า อยู่หัว เป็ นอย่า งไร แตกต่างไปจากกรมหมื่ น ราชศัก ดิ์ สโมสรที่ ผ่ า น
ประสบการณ์ดังกล่าวมาด้วยพระองค์เอง ด้วยเหตุน้ ี กระมัง พระองค์ท่านถึงได้ตรัสตอบท่านหญิงที่กังขาใน
อานาจและบารมีของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรี สุริยวงศ์ไปด้วยอารมณ์อย่างเต็มเปี่ ยมว่า
“มึงอย่าอวดดีไปหน่ อยเลย ถ้าเอ็งเกิดทัน เอ็งก็กลัวเขาเหมือนกัน”
๗๙
จุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั , พระบาทสมเด็จพระ, พระราชดารั สในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้ าเจ้ าอยู่หัวทรงแถลงพระบรมราชาธิบายแก้ ไขการ
ปกครองแผ่นดินฯ, น.๗๕.
๘๐
วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยา, พระประวัติตรั สเล่า, น.๑๖-๑๘. (เน้นโดยผูเ้ ขียน)