FORM 7.2.

Şemaları Anlama Kılavuzu

İnsanları neyin depresif, anksiyeteli veya kızgın yaptığı konusunda farklılıklar olduğunu bulduk. Bu
farklılıklara şemalar diyoruz. Şemalar olayları nasıl gördüğünüzle ilişkili alışılagelmiş yollardır.
Örneğin; depresyon kayıp, yoksunluk ve başarısızlık şemalarıyla; anksiyete tehdit ve başarısızlık
korkusu şemalarıyla; öfke hakaret, aşağılanma ve kuralların ihlal edilmesi şemaları ile karakterizedir.
Kişilik üzerindeki araştırmalar depresyon, anksiyete ve öfkenin altında yatan temalar açısından
insanların farklılık gösterdiklerini düşündürmektedir.
Hepimiz deneyimlerimize düşünmenin belirli alışılagelmiş şekilleri açısından bakarız. Bir kişi
başarma ile ilgili konulara, bir diğeri reddedilme konularına ve bir diğeri terk edilme konularına çok
fazla odaklanabilir. Şemanızın –özellikli konunuzun veya yatkınlığınızın- başarma ile ilişkili olduğunu
varsayalım. Mesleğinizde işler iyi gidiyor olabilir, fakat birden bir engellenme yaşadığınızda, başarma
–yani kendinizi başarısız olarak görmemek için çok başarılı olmanız gerektiği konusu- ile ilgili
şemanızı harekete geçecektir. İşteki engellenmeniz başarısız olmayla (veya başarısızlığa eşdeğer olan
“ortalama” olmayla) ilgili bir şemaya neden olabilecek ve böylelikle depresif veya anksiyeteli hale
geleceksinizdir.
Veya şemanızın terk edilme konularıyla ilişkili olduğunu düşünelim. Reddedilme ve yalnız
kalmayla ilişkili herhangi bir işarete karşı çok hassas olabilirsiniz. İlişki iyi gittiği sürece,
endişelenmezsiniz. Fakat bu şemadan dolayı, terk veya reddedilme konusunda endişelenebilirsiniz. Bu
ilişki biterse, depresif hissedersiniz çünkü yalnız kalmaya tahammül edemiyorsunuzdur.
Şemalarımızı Nasıl Telafi Ederiz
Özgün bir konu hakkında bir şemanız varsa, bu yatkınlığı telafi etmeye çalışabilirsiniz. Örneğin;
başarısız olma veya ortalama olmanın kötü olduğu konusunda bir şemanız varsa, çok yoğun bir şekilde
çalışabilirsiniz –yetersiz hale gelme veya mükemmeliyetçi standartlara erişememe algınızı telafi
etmeye çalışıyorsunuzdur. Sonuçta, insanlar sizi işinizle fazlasıyla iç içe olarak görebilir. Hatta
gevşemeniz mümkün olmayabilir, çünkü yeterince çalışmıyorsunuz, yapılmamış işleriniz varmış veya
motivasyonunuzu kaybediyormuşsunuz gibi düşüncelere kapılabilirsiniz.
Eğer şemanız terk edilmekle ilgiliyse, eşinize karşı aşırı verici davranarak bunu telafi
edebilirsiniz. Kendinizi ortaya koymaktan çekinebilirsiniz çünkü terk edilmekten korkarsınız. Veya
kendinizi emniyette hissetmek için eşinizden sürekli onay beklersiniz fakat bu onay uzun sürede sizi
tatmin etmez. Eşinizin sizden uzaklaştığına dair işaretler görüp durursunuz. Terk edilme hakkındaki
şemanızı telafi etmenin bir diğer yolu da, ihtiyaçlarınızı karşılamayan fakat yalnız kalmak
istemediğiniz için iletişim kurduğunuz kişilerle ilişkiye girmektir. Veya tek başınıza kalmaya
dayanamayacağınızı düşündüğünüz için, size mantıklı gelmeyen bir noktaya kadar ilişkiyi
sürdürebilirsiniz.
Gördüğünüz gibi, altta yatan şemayı telafi etme çabasının kendisi bazı sorunlara yol açabilir.
“Telafi etme” ihtiyaçlarınızı doyurmanıza, takıntılı bir şekilde çalışmanıza, kazancı olmayan ilişkileri
seçmenize, endişelenmenize, onay beklemenize ve sizin için sorun yaratabilecek diğer davranışlar
içine girmenize yol açabilir. Ve bu telafilerin açısından en önemli şey de, altta yatan şemanızla
gerçekte asla yüzleşmezsiniz. Örneğin; özel, üstün olma zorunluluğunuza, ortalama olmaktan ve
yalnız olmaktan kaçınmalarınıza dair olan inancınızı asla sorgulamayabilirsiniz. Böylelikle, şemanızı
gerçekte asla değiştirmezsiniz. Halen oradadır –belirli olaylarla aktif hale geçmek için hazırdır.
Şemalarımızla Yüzleşmekten Nasıl Kaçınırız
Sorunlar yaratan bir diğer süreç “şema kaçınmasıdır”, ki şemanıza uyan herhangi bir konuyla
yüzleşmekten kaçınma çabasına girdiğiniz anlamına gelir. Başarısız olmakla ilgili bir şemanız
olduğunu düşünelim; derinlerde bir yerlerde gerçekten yetersiz olduğunuz şeklinde bir bakış açınız
vardır. Bu şemayı test etmekten kaçınmanızın bir yolu meydan okuyucu görevler almamak veya çabuk
pes etmek olabilir. Veya sevilmeyen veya çekici olmayan biri olduğunuz şeklinde bir şemanız var
diyelim. Şemayla yüzleşmekten nasıl kaçınırsınız? Sizi kabul etmeyeceğini düşündüğünüz insanlarla
sosyalleşmekten kaçınabilirsiniz. Randevulaşmaktan kaçınabilirsiniz. Arkadaşlarınızı aramaktan
kaçınabilirsiniz çünkü insanların sizin verebileceğiniz hiçbir şey olmadığını düşündüklerini tahmin
edersiniz. Veya terk edilmekten korktuğunuzu düşünelim. Kimseyle yakınlaşmayarak, daha sonrasında
reddedilmemek için bir kişiyle olan ilişkinizi erken sonlandırarak bu şemadan kaçınabilirsiniz.
İnsanların şemalarından kaçınmalarının bir diğer yolu da –şemaları ne olursa olsun- madde
kullanımı yoluyla emosyonel kaçış veya aşırı alkol alma, duyguları bastıran ilaçlar kullanma, tıkınma
ve cinsel olarak dışa vurma gibi aşırı davranışlar içine girmektir. Düşünceler ve duygularla meşgul
olmanın o kadar acı verici olduğunu hissedebilirsiniz ki, onlardan bu bağımlı davranışlarla kaçınmak
veya kaçmak zorunda kalabilirsiniz. Bu davranışlar, en azından tıkındığınız veya alkol aldığınız veya
ilaç kullandığınız zamanlar, altta yatan korkularınızı sizden “saklar”. Tabi ki kötü duygular geri gelir
çünkü altta yatan şemalarınızı gözden geçirmiyor veya onlara meydan okumuyorsunuzdur. Ve ironik
olarak, bu bağımlı davranışlar olumsuz şemalarınızı besleyerek, kendiniz hakkında daha kötü
hissetmenize neden olur.
Şemalar Nereden Kaynaklanır?
Bu olumsuz şemaları ebeveynlerimizden, kardeşlerimizden, arkadaşlarımızdan ve eşlerimizden
öğreniriz. Ebeveynler bu olumsuz şemalara size, eğer herkesten üstün değilseniz yeterince iyi
olmadığınızı hissettirerek, “daha iyi” yapan çocuklarla sizi kıyaslayarak yeterince çekici olmadığınızı
veya fazla şişman olduğunuzu söyleyerek, ihtiyaçlarınız olduğu için sizi bencil olmakla suçlayarak,
size fazla müdahale ederek veya emirler vererek veya kendilerini öldürmek veya sizi terk etmekle
tehdit ederek katkıda bulunurlar. Ebeveynlerin çocuklarına kendileri ve diğerleri hakkında bu olumsuz
şemaları öğretmelerinin pek çok farklı yolu vardır.
Örneğin; bazı insanların ebeveynlerinin kendilerine olumsuz şemaları nasıl “öğrettiğini”
hatırladıklarına dair aşağıdaki gerçek deneyimler hakkında düşünün:
1- “daha iyi yapabilirdin –niye o B’yi aldın?”: mükemmel olma ihtiyacı veya eksik olmaktan
kaçınma şeması
2- “Kalçaların çok şişman ve burnun çok çirkin”: şişmanlık ve çirkinlikle ilgili şema
 3- “Kuzenin Harvard’a gitti –niye onun gibi olamıyorsun?”: eksiklik ve becerisizlikle ilgili şema
4- “Niye sürekli şikâyet ediyorsun? Size bakarken sorun yaşadığımı görmüyor musun?”:
ihtiyaçlar konusunda bencil olma şeması
5- “Belki de terk etmeli ve siz çocukların kendi kendinize bakmanıza izin vermeliyim”: yük olma
ve terk edilme hakkındaki şema
Daha önce de söylediğimiz gibi, şemaların bir diğer kaynağı ebeveynleriniz dışındaki insanlar olabilir.
Belki de ağabeyinizi veya ablanız size kötü davranarak, kötü kullanılma, sevilmeme, reddedilme veya
kontrol edilme ile ilgili şemalarınızın oluşumuna yol açmıştır. Veya belik eşiniz sizin yeterince iyi
olmadığınızı söyleyerek, çekici olmama, değersizlik ve sevilmeme şemalarına neden olmuş olabilirler.
Popüler kültürden bile şemalar içselleştiririz: zayıf ve güzel olma imajı, mükemmel bir vücuda sahip
olma, “gerçek erkeklerin nasıl olması gerektiği”, mükemmel seks, çok fazla para, muhteşem başarılar
gibi. Bu gerçekçi olmayan imajlar mükemmellik, üstünlük, yetersizlik ve eksiklik ile ilgili şemaları
güçlendirir.
Terapi Nasıl Yardımcı Olacak?
Bilişsel terapi bir çok önemli açıdan yardımcı olabilir:
 Özgün şemalarınızın ne olduğunu öğrenmede.
 Şemanızı nasıl telafi ettiğinizi ve ondan nasıl kaçındığınızı öğrenmede.
 Yaptığınız seçimlerle veya yaşadığınız deneyimlerle şemalarınızın nasıl korunduğunu veya
güçlendiğini öğrenmede.
 Şemalarınızı nasıl öğrendiğinizi incelemede.
 Bu olumsuz şemaları değiştirme ve düzeltmede.
 Daha uyuma yönelik, olumlu yeni şemalar geliştirmede.