HỒN TRƯƠNG BA DA HÀNG THỊT

- Lưu Quang Vũ
I. TÌM HIỂU CHUNG:
1. Tác giả: Lưu Quang Vũ (1948 – 1988)
- Sinh ra trong một gia đình tri thức ở Đà Nẵng
- Là một nghệ sĩ đa tài, có nhiều đóng góp trong hội họa, văn học, nhưng nổi bật nhất là sân khấu kịch
➔ Được xem là nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại
- Đặc trưng kịch: có sự hòa quyện giữa tính phê phán mạnh mẽ, quyết liệt cùng chất thơ sâu lắng, bay bổng;
giữa vẻ đẹp truyền thống cùng những giá trị hiện đại.

2. Tác phẩm:
- Thể loại: Kịch (là một trong 3 phương thức phản ánh hiện thực của văn học), có kịch bản như tác phẩm văn
học nhưng chủ yếu dùng để biểu diễn trên sân khấu
+ Chú trọng vào lời thoại và hành động kịch để khán giả có thể hình dung diễn biến câu chuyện và tâm lý của
các nhân vật
+ Cốt lõi của kịch chính là xung đột kịch – để từ đó đẩy vở kịch lên cao trào.
- Từ một truyện cổ dân gian cùng tên nhưng được Lưu Quang Vũ sáng tạo lại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ có ý
nghĩa tư tưởng triết lí và nhân văn sâu sắc.
II. PHÂN TÍCH:
1. Hoàn cảnh và tâm lý của Trương Ba:
- Là một người bị chết oan do những sai lầm của Nam Tào
(Bi kịch của Trương Ba do sai lầm của người trời. Người của thiên đình nhưng vẫn có những sai lầm → không ai
hoàn hảo cả. Và mỗi sai lầm của một người luôn có ít nhất một người khác gánh chịu hậu quả.)

1|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

 - Nghịch cảnh: một linh hồn cao khiết nhưng phải trú ngụ trong một thân xác thô kệch, trần tục, dần dần bị thân
xác âm u đui mù ấy tha hóa, làm mất đi sự trong sạch, nguyên vẹn.
- Trải qua rất nhiều những khó khăn, bất tiện khi hồn này, xác nọ:
+ Bị Trưởng Hoạt phê phán đổi tính đổi nết
+ Con trai hư hỏng hơn
+ Con dâu than phiền bố chồng thay đổi
+ Cháu gái không nhận ra ông
 Trương Ba rất đau khổ. Nhưng lúc đầu, Trương Ba vẫn cố gắng để không bỏ lỡ cơ hội được tái sinh. Ông chỉ
đau đớn đổ lỗi cho xác hàng thịt chứ không hề mảy may nghĩ tới việc phần hồn cao khiết của ông cũng không
còn được vẹn nguyên, trong sạch.
- Tự vấn bản thân (lần 1): chán nản, đau đớn, coi xác là một “chỗ ở” như một cách để nỗ lực tách phần xác và
phần hồn ra hai phần riêng biệt, độc lập → muốn có “hình thù riêng”

2. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba – xác hàng thịt

Sự mâu thuẫn tạo nên bi kịch/nghịch cảnh: Linh hồn thanh cao, trong sạch, nhân hậu – sống trái tự nhiên
trong thân xác thô lỗ, phàm tục.
XÁC HÀNG THỊT HỒN TRƯƠNG BA
- Là người nói lượt lời đầu tiên → Chủ động trong cuộc - Ngạc nhiên vì xác cũng biết nói
đối thoại
Xưng hô - Gọi “ông” xưng “tôi” → có sự tôn trọng - Xưng “ta” – gọi “mày”
(Dù chỉ là một người hàng thịt ít học, nhưng ta thấy trong cuộc ➔ Cho thấy rõ thái độ khinh bỉ, tự coi bản thân là
đối thoại này, người nhã nhặn hơn hình như lại là anh hàng “bề trên”, là cao quý hơn so với phần xác
thịt chứ không phải ông Trương Ba lắm học nhiều chữ) - Lúc sau gọi xác hàng thịt là “anh”

2|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI


Thái độ - Thái độ: phản bác lại ý kiến của Trương Ba một cách
mạnh mẽ, quả quyết, dứt khoát và có phần thách thức,
khiêu khích
Quan điểm - Quan điểm: Hồn không thể tách ra khỏi Xác – “hai ta đã
và lập luận hòa vào làm một rồi”
+ Để thỏa mãn Xác, Hồn cũng có sự tác động và có tham dự
+ Hồn bị tiếng nói của Xác sai khiến, thậm chí sức mạnh của
Xác còn lấn át linh hồn
+ Xác là “hoàn cảnh” mà Hồn buộc phải quy phục; là “cái bình
đựng linh hồn”
➔ lập luận chắc chắn, có lý lẽ và dẫn chứng đầy đủ; tuy
những lí lẽ ấy theo Trương Ba là thật ti tiện
3|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI
➔ do bị yếu thế dần trong cuộc tranh luận, khiến bật
ra một phản xạ có phần tôn trọng đối phương –
coi xác hàng thịt ngang bằng với mình
- Thái độ: phẫn nộ, chán nản, coi thường, khinh
khỉnh → liên tục tìm cách chối bỏ và phủ nhận
xác
- Hành động: lắc đầu, bịt tai, lắp bắp, có lúc có thái
độ như tuyệt vọng → nỗ lực không đối diện với
câu chuyện của anh hàng thịt (có thể vì trong sâu
thẳm của mình, Trương Ba biết những gì hàng
thịt nói là đúng)
- Quan điểm: Hồn và Xác là 2 phần riêng biệt, ta
vẫn có một đời sống riêng biệt, nguyên vẹn,
thẳng thắn; còn mọi điều xấu xa méo mó đều do
cái xác thịt âm u đui mù mà ra cả
- Cách lập luận: Đưa ra những kết luận và lý lẽ yếu
ớt, không có dẫn chứng cụ thể, càng ngày càng
đuối lý, thậm chí có những lúc gần như phủ nhận
lại lời nói của Xác vì không muốn – không đủ
dũng cảm đối diện sự thật.
“Im đi”
“Ta đã bảo mày im đi!”
“Nhưng…nhưng…”
“Trời!”

Kết quả - Chiếm ưu thế trong cuộc tranh luận → đưa ra lời đề nghị
“sống hòa thuận với nhau” vì “chẳng có cách nào khác
đâu”
➔ Có sự lấn át với phần hồn cao khiết, thậm chí dần dần tác
động và điều khiển được linh hồn
 Khinh bỉ, mắng mỏ lí lẽ ti tiện của xác hàng thịt
nhưng vẫn phải ngậm ngùi thấm thía nghịch cảnh
của mình.
- Bần thần, lặng lẽ sau cuộc tranh luận vì biết bản
thân không đủ lý lẽ và bằng chứng để chứng
minh rằng mình “vẫn có một đời sống riêng:
nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn..”, cuối cùng
vẫn phải nhập vào xác hàng thịt một cách tuyệt
vọng
➔ Ý thức sâu sắc về sự tha hóa; mong muốn được
tồn tại độc lập để không chịu sự tác động của xác
thịt thô phàm.

• Ý nghĩa thông điệp từ màn đối thoại này:

- Những tưởng sống là hạnh phúc, nhưng nếu sống một cuộc sống đáng hổ thẹn, chịu nghịch cảnh sống chung
với sự dung tục và bị sự dung tục “đồng hóa” như linh hồn cao khiết của Trương Ba, thì đó lại là một bi kịch.
- Những điều xấu xí, dung tục có một sức mạnh lớn lao – thậm chí có thể tác động và thay đổi một con người
vốn trong sạch và cao quý.
- Sự tha hóa đáng sợ nhất là sự tha hóa từ “bên trong”, chứ không phải những sự hủy hoại từ bên ngoài.

3. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba với vợ:

• Tâm lý người vợ:
- Đã từng chấp nhận mất chồng hẳn, đã từng đau đớn một lần
- Đối diện một sự thật kì diệu nhưng cũng … kì quặc và không dễ chấp nhận:

4|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

 + Chồng sống lại nhưng trong một thân xác khác, của một người đàn ông xa lạ với thân hình thô kệch, hộ
pháp.
+ Thân xác ấy cũng có gia đình riêng, cũng có một người vợ.
+ Chồng (trong xác hàng thịt) ngày càng thay đổi, không còn là “ông Trương Ba làm vườn ngày xưa”
➔ Tổn thương, đau đớn vì sắp mất chồng hoàn toàn. Sự mất mát này như Trương Ba nói, có lẽ còn đau đớn hơn
cái ngày bà chôn xác ông và nghĩ ông đã chết hẳn.
• Trương Ba vẫn luôn cố gắng phủ nhận sự thay đổi của chính bản thân mình bằng cách đổ lỗi cho phần xác
của anh hàng thịt, vậy nên TB cần trực tiếp đối thoại với những người thân để thấy được sự thật mà ông đang
cố tình muốn trốn tránh.
VỢ TRƯƠNG BA TRƯƠNG BA
- Trách: “Ông bây giờ còn biết đến ai nữa?” - Người vợ trực tiếp và thẳng thắn nói sự thật mà Trương Ba không
- Tủi thân, tủi phận: muốn đối diện. → Câu nói này đau đớn vô cùng (các bạn hãy thử
+ “Cái thân tôi thì sao trời lại không bắt đi cho rảnh!” đặt mình vào nhân vật, nếu một người thân trong gia đình nói rằng
+ “Có lẽ tôi phải đi, để ông được thảnh thơi với cô vợ người bạn không biết gì, không quan tâm gì đến gia đình, chắc chắn đó sẽ
hàng thịt.” là một lời nói khiến mình day dứt)
+ “tôi chỉ muốn ông được thảnh thơi sung sướng” - Trương Ba không nhận thức được sự quan trọng của câu chuyện:
+ “tôi không còn giúp gì ông được” “Sao lại đến nông nỗi này?” → ngạc nhiên, bất ngờ, chứng tỏ
+ “tốt nhất là không có tôi cũng như không có khu vườn Trương Ba thực sự có phần vô tâm, không nhận ra rằng vợ chịu tổn
nữa” thương và áp lực đến thế nào. Như vậy, Trương Ba có thay đổi hay
➔ Nói ra sự thật: “Ông đâu còn là ông nữa.” không?
➔ là một người phụ nữ thương chồng, giàu lòng vị tha,
chấp nhận ra đi vì cho rằng đó là điều tốt nhất.

5|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

 4. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba – cái Gái:
CÁI GÁI TRƯƠNG BA
Trẻ con không nói dối → nó chỉ thẳng thắn nói ra sự thật mà bản thân tận mắt chứng - Lúc đầu Trương Ba định “cầu cứu” Gái,
kiến. vì ông muốn được nghe lời yêu thương,
- Kể cả những nhân vật “người lớn” khác có thể chấp nhận chuyện Trương Ba ông mong mỏi ai đó hãy nói với ông rằng
quay về trong một thân xác xa lạ, thì cái Gái vẫn quả quyết không tin vào điều sự hóa thân này không phải một điều gì
vô lý này. Nó chỉ tin vào một sự thật: “Ông nội tôi chết rồi” đó kinh khủng và trái lẽ thường tình; rằng
- Chỉ ra sự thô kệch của Trương Ba khi làm vườn: làm gãy tiệt cái chồi non, chân ông vẫn có thể kiểm soát được thể xác kia
giẫm nát cây sâm quý mới ươm và trở về cuộc sống bình thường như
➔ Nói trực tiếp sự thật mà Trương Ba cố chối bỏ: “Ông nội đời nào thô lỗ phũ phàng trước
như vậy!” - Khi bị vạch tội, ông định đổ lỗi (Tại…)
- Nó nói những lời nặng nề như vậy không phải vì cái Gái ghét bỏ ông nội nhưng rồi lại ngập ngừng thôi, có lẽ vì
+ Vì nó rất thương ông → không chấp nhận người khác tự xưng là ông, muốn sau 2 cuộc đối thoại trên khiến ông thấy
bảo vệ ông và khu vườn của ông mình không còn đủ tự tin để biện minh và
+ Vì nó tin vào những quy luật tự nhiên → không chấp nhận một điều trái với lẽ phủ nhận sự thay đổi của bản thân nữa.
thường của tạo hóa như vậy

5. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba - con dâu

NGƯỜI CON DÂU TRƯƠNG BA
Nếu như người mẹ nói bằng nỗi niềm đau đớn, cái Gái
nói chuyện bằng sự phản đối kịch liệt, thì người con dâu
có vẻ bình tĩnh, nhã nhặn nhất, nói bằng cả lý cả tình
- Khẳng định rằng mình thương thầy như xưa, còn hơn - Lúc đầu được an ủi khi thấy cả nhà vẫn còn có người con dâu thương
cả xưa mình như thế.

6|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

 - Đề cập đến chuyện “nhà ta như sắp tan hoang ra cả” - Cảm thấy có lỗi với vợ, với gia đình → nhận thấy mình đã làm chính
những người thân yêu phải khổ sở
- Giả dụ nếu người con dâu động viên Trương Ba tiếp tục cố gắng, có
- Tuy thương Trương Ba, nhưng người con dâu vẫn lẽ Trương Ba vẫn sẽ có một cái phao để bám vào giữa dòng chới
phải nói sự thật rằng Trương Ba đã thay đổi rất nhiều với, giữa lúc niềm tin của ông đang dần sụp đổ. Thế nhưng, người
→ ngày một mất thầy dần, có lúc không nhận ra thầy con dâu nói sự thật và khẳng định thầy không như xưa, khiến cho
nữa Trương Ba đau đớn nhận ra rằng, quan điểm của ông lúc đầu đã
nhầm lẫn. Ông tưởng rằng ông có một đời sống riêng, nhưng thực
chất phần xác thịt kia đã khiến ông thay đổi và tha hóa rất nhiều.
 Cái mất mát lớn nhất có lẽ không phải là cái chết, mà là ta không còn được là chính mình.

6. Cuộc đối thoại giữa Trương Ba – Đế Thích

Sau những cuộc đối thoại với người thân, Trương Ba buộc phải nhìn vào sự thật mình không còn như xưa nữa,
tình huống bi kịch thúc đẩy ông phải lựa chọn. Như Xác nói chỉ có một cách duy nhất là xác và hồn hòa thuận,
nhưng Trương Ba biết rằng có một cách khác để phản kháng lại, để không chịu thua – khuất phục – và tự đánh
mất chính mình.
 Nếu như các cuộc đối thoại trên, Trương Ba ở thế BỊ ĐỘNG – thì đến đây, ông đã có được sự CHỦ
ĐỘNG.
TRƯƠNG BA ĐẾ THÍCH
- Không chấp nhận kiểu sống ″bên trong một đằng, bên - Ngạc nhiên vì yêu cầu của Trương Ba, cho rằng việc này “có gì
ngoài một nẻo″ muốn được là chính mình một cách trọn vẹn không ổn đâu” (Đế Thích hoàn toàn cho rằng đây là việc bình
thường – Đế Thích nghĩ đơn giản rằng cứ sống là được)

7|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

“Không thể bên trong (phần tâm hồn) một đằng, bên
ngoài (phần thể xác) một nẻo.
→ Lúc đầu, Trương Ba chính là người mâu thuẫn với câu
nói này. Bởi lẽ ông cho rằng, hồn mình tồn tại độc lập với
phần thân xác âm u đui mù của anh hàng thịt.
Tôi muốn được là tôi toàn vẹn. (bên trong và bên ngoài
hòa hợp với nhau)”
→Không thể sống bằng mọi giá – đặc biệt nếu phải đánh đổi
linh hồn của mình chỉ để được tồn tại, thì đó không phải là
điều mà Trương Ba mong muốn.
→ Chỉ ra sai lầm của Đế Thích ″Ông chỉ nghĩ đơn giản
là cho tôi sống nhưng sống thế nào thì ông chẳng cần
biết″
- Kiên quyết từ chối việc nhập vào xác cu Tị, vì đó cũng là
một nghịch cảnh khác, cuộc sống đó ″còn khổ hơn cái
chết″, sẽ “bơ vơ, lạc lõng” vô cùng
+ đó là một điều trái với quy luật tự nhiên
+ Trương Ba lại một lần nữa không thể sống là mình → nếu
tiếp tục khoác tấm áo giả dối ấy, TB sẽ không bao giờ tìm
thấy sự thanh thản trong tâm hồn.
8|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI
- Lý lẽ: Thế giới này không ai được là mình toàn vẹn, kể cả Đế Thích
hay Ngọc Hoàng cũng như vậy → coi việc bên trong một đằng bên
ngoài một nẻo là một lẽ thường tình_thậm chí đó là cách để ta có thể
tồn tại
➔ Khuyên Trương Ba nên chấp nhận hoàn cảnh mà tiếp tục
“sống” trong thân xác anh hàng thịt
-
- Muốn sửa sai bằng cách cho hồn Trương Ba nhập vào xác cu Tị
➔ Không hiểu bản chất vấn đề và mâu thuẫn mà Trương Ba phải trải
qua, chỉ nghĩ đơn giản là nếu cái xác này không hợp ta sẽ tìm một
thân thể khác
- Nghĩ rằng mọi cái sai có thể sửa bằng … một cái sai khác\
➔ Suy nghĩ thiển cận ấy lại đến từ chính những vị tiên trên trời (phê
phán bộ máy tổ chức, phê phán những người có quyền hạn nhưng
không biết cách sử dụng đúng)
- Cho rằng Trương Ba phải sống với bất cứ giá nào; cho rằng Trương
Ba là “lẽ tồn tại” của mình (quyết định có phần ích kỉ)
- Chấp nhận quyết định của Trương Ba một cách gượng ép; con người
dưới hạ giới thật kì lạ
- Cho rằng “Có những cái sai không thể sửa được. Chắp
vá gượng ép chỉ càng làm sai thêm.”

- Tuy ham sống nhưng biết rằng không thể sống bằng bất
cứ giá nào được vì một cuộc sống giả tạo sẽ chẳng có lợi
cho ai hết

→ Kiên quyết lựa chọn cái chết

• Có thể liên hệ với nhân vật nào? Vì sao?

- Mị: khát vọng sống – thà chết chứ không chấp nhận một cuộc sống không được là mình

- Chí Phèo: đều lựa chọn cái chết vì bị dồn vào nghịch cảnh, như một cách để thoát khỏi bi kịch

+ TB: bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo

+ CP: muốn lương thiện nhưng không ai cho lương thiện → chết nơi ngưỡng cửa lương thiện

- Lão Hạc

- Vũ Nương (Chuyện người con gái Nam Xương)

- Vũ Như Tô (Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài)

- Huấn Cao (Chữ người tử tù)

• Quan niệm về sự sống:

9|HỌC VĂN CÔ SƯƠNG MAI

 - Đế Thích: cái nhìn hời hợt, phiến diện về con người, có phần ích kỉ khi muốn Trương Ba sống để chứng minh
mình giỏi chơi cờ đến thế nào

- Trương Ba:

+ Ý thức sâu sắc về ý nghĩa của sự sống: Sống thực cho ra một con người không phải là điều đơn giản - Hồn và Xác
phải hài hòa, không thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục tội lỗi → Trương Ba không muốn bị
tha hóa
+ Hiểu được bi kịch của con người khi bị đặt vào nghịch cảnh: Phải sống nhờ, sống vay mượn, trái với tự nhiên khiến
tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và bị tha hóa bởi sự lấn át của thể xác phàm tục.
➔ Chấp nhận lựa chọn cái chết để được là chính mình.

7. Đoạn kết:
- Trương Ba trả lại thân xác cho anh hàng thịt, cu Tị được cứu sống → cuộc sống trở lại bình thường
- Hóa thân vào cây cỏ trong khu vườn thân thuộc, vào những sự vật bình dị của đời sống hàng ngày, vào những
điều tốt lành của cuộc đời → Trương Ba sẽ còn sống mãi trong những điều mộc mạc, trong trái tim, trong
niềm nhớ của mọi người
- Hành động trồng cây mới từ những hạt na của bé Gái → Những cây sẽ nối nhau mà lớn khôn. Mãi mãi…
➔ Bộc lộ quy luật tự nhiên của cuộc sống, sự tuần hoàn của cuộc đời sẽ nối tiếp nhau. Ta không thể làm trái lại
với quy luật đó.

III. TỔNG KẾT:

1. Thông điệp:

- Từ một câu chuyện dân gian, Lưu Quang Vũ cảnh báo về hiện tượng:
10 | H Ọ C V Ă N C Ô S Ư Ơ N G M A I
+ Con người chỉ chạy theo những ham muốn tầm thường về vật chất, chỉ thích hưởng thụ, sống dung tục, tầm
thường.

+ Lấy cớ tâm hồn là quý, đời sống tinh thần mới là đáng trọng để bỏ bê những nhu cầu nâng cao đời sống vật chất
của con người.

+ Tình trạng sống giả, không dám và cũng không được như bản thân mình của con người. Đó là nguy cơ đẩy con
người đến chỗ tha hóa.

- Thông điệp: Được sống làm người quý giá thật, nhưng được sống đúng là mình, sống trọn vẹn những giá trị mình
vốn có và theo đuổi còn quý giá hơn. Sự sống chỉ thực sự có ý nghĩa khi con người được sống tự nhiên với sự hài
hòa giữa thể xác và tâm hồn. Con người phải luôn luôn đấu tranh với những nghịch cảnh, với chính bản thân, chống
lại sự dung tục, để hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị tinh thần cao quý.
→ Giúp người đọc cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của người lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và
dung tục, bảo vệ quyền được sống đích thực cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.

2. Nghệ thuật

- Xung đột giàu kịch tính

- Ngôn ngữ đặc trưng cho ngôn ngữ kịch, lời thoại khúc triết, sâu sắc, mang nhiều ý nghĩa

- Sự kết hợp tính hiện đại với các giá trị truyền thống

- Chất thơ, chất trữ tình bay bổng đem tới những cảm xúc sâu lắng cho người đọc, người xem.

11 | H Ọ C V Ă N C Ô S Ư Ơ N G M A I