(123doc) - Dich-Te-Hoc-Ly-Truc-Khuan-Shigella-O-Viet-Nam

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé y tÕ
Tr−êng ®¹i häc y hµ néi

******************************
NguyÔn thÞ b¹ch yÕn
Chuyªn ®Ò:
dÞch tÔ häc Lþ trùc khuÈn Shigella ë viÖt nam
Chuyªn ngµnh:
M sè:
Ng−êi h−íng dÉn:

GS.TS. D−¬ng §×nh ThiÖn
Hµ néi – 2008
1
bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé y tÕ
Tr−êng ®¹i häc y hµ néi

******************************
NguyÔn thÞ b¹ch yÕn
Chuyªn ®Ò:
dÞch tÔ häc Lþ trùc khuÈn Shigella ë viÖt nam
Chuyªn ngµnh: VÖ sinh häc x héi vµ Tæ chøc y tÕ

M sè: 3.01.12
Ng−êi h−íng dÉn:

GS.TS. D−¬ng §×nh ThiÖn
Hµ néi – 2008
2
Môc lôc
PhÇn I: Më ®Çu ...............................................................................................................3
PhÇn II: Mét sè VÊn ®Ò chung vÒ bÖnh lþ do Shigella ........................5

2.1. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh lþ do Shigella .............................................................................5
2.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt ho¸ häc cña vi khuÈn Shigella..........................................5
2.3. Søc ®Ò kh¸ng cña Shigella, nguån l©y truyÒn bÖnh do Shigella ................................7
2.4. BiÓu hiÖn l©m sµng vµ ®iÒu trÞ lþ do Shigella............................................................9
2.5. MiÔn dÞch ®èi víi nhiÔm khuÈn do Shigella ...........................................................16
PhÇn III: DÞch tÔ häc cña lþ do Shigella ..................................................21
3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong, g¸nh nÆng cña lþ do Shigella ..............................21
3. 2. Sù ph©n phèi çc chñng Shigella theo nhãm huyÕt thanh vµ theo typ huyÕt thanh35
PhÇn IV: T×nh h×nh dÞch tÔ lþ do Shigella ë ViÖt Nam .......................37
4.1. Tû lÖ m¾c lþ trùc khuÈn do Shigella........................................................................37
4.2. Tö vong v× lþ do Shigella .......................................................................................38
4.3. YÕu tè liªn quan ®Õn tû lÖ m¾c bÖnh.......................................................................38
PhÇn V: Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ dù phßng vµ khèng chÕ bÖnh .45
5.1. Çc biÖn ph¸p dù phßng chung ...............................................................................45
5.2. BiÖn ph¸p dù phßng b»ng v¾c xin ...........................................................................48
PhÇn VI: KÕt luËn ......................................................................................................50
Tµi liÖu tham kh¶o ...............................................................................................52
3
PhÇn I:
Më ®Çu
MÆc dï tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong do tiªu ch¶y trªn toµn thÕ giíi ® gi¶m tõ 4,6 triÖu
ng−êi tö vong n¨m 1982 xuèng 3,3 triÖu ng−êi n¨m 1992 vµ ®Õn n¨m 2003 th× sè tö vong
do tiªu ch¶y cßn lµ 2,5 triÖu ng−êi. Tiªu ch¶y cÊp vÉn lµ mét nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y
bÖnh vµ g©y tö vong ë tÊt c¶ çc løa tuæi vµ ®Æc biÖt lµ ë lµ trÎ em t¹i çc n−íc ®ang ph¸t
triÓn [33]. Tõ nh÷ng n¨m 1970, ch−¬ng tr×nh båi phô n−íc vµ ®iÖn gi¶i qua ®−êng uèng
®−îc ¸p dông réng r i trong ®iÒu trÞ tiªu ch¶y ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ ch−¬ng tr×nh
nµy ® cã nh÷ng ®ãng gãp cã ý nghÜa quan träng lµm gi¶m tû lÖ trÎ tö vong mÊt n−íc do
tiªu ch¶y. Tuy vËy víi tiªu ch¶y do nhiÔm ®éc tè vi khuÈn nh− tiªu ch¶y Shigella hay cßn
gäi lµ lþ do Shigella th× ch−¬ng tr×nh nµy chØ mang l¹i mét lîi Ých rÊt nhá [19,20]. V× vËy
cho ®Õn nay lþ do Shigella vÉn lµ mét vÊn ®Ò søc khoÎ c«ng céng quan träng, lµ mét trong
nh÷ng bÖnh nhiÔm trïng ® gãp phÇn t¹o nªn g¸nh nÆng bÖnh tËt cho toµn thÕ giíi, ®Æc
biÖt lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.
Hµng n¨m cã kho¶ng 11 triÖu trÎ em bÞ tö vong do m¾c çc bÖnh nhiÔm trïng trong ®ã
99% ca tö vong lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong sè trÎ bÞ tö vong do nhiÔm khuÈn th×
tiªu ch¶y lµ nguyªn nh©n ®øng hµng thø hai víi 3,1 triÖu trÎ em d−íi 5 tuæi vµ 80% sè tö
vong lµ trÎ d−íi 2 tuæi. Lþ do Shigella lµ mét nguyªn nh©n quan träng g©y tö vong trong
sè trÎ bÞ chÕt v× tiªu ch¶y. Theo −íc tÝnh trong nghiªn cøu tæng quan çc y v¨n gÇn ®©y
nhÊt cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi [26], hµng n¨m cã kho¶ng 165 triÖu l−ît ng−êi m¾c lþ do
Shigella trong ®ã 99% lµ xuÊt hiÖn ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ còng t¹i çc n−íc ®ang
ph¸t triÓn 69 % l−ît m¾c bÖnh lµ ë trÎ em d−íi 5 tuæi. Trong 1,1 triÖu ng−êi bÞ tö vong do
nhiÔm vi khuÈn Shigella ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn th× 60% sè ca tö vong lµ trÎ d−íi 5
tuæi. Bøc tranh nµy phï hîp víi g¸nh nÆng réng lín vÒ tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong ë
trÎ d−íi 3 tuæi ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn [26].
Do ®Æc tÝnh l©y lan vµ biÓu hiÖn hÖ thèng cña bÖnh, do t¸c ®éng xÊu vÒ dinh d−ìng vµ do
xu h−íng kÐo dµi tÝnh tr¹ng bÖnh cïng víi sù xuÊt hiÖn çc chñng vi khuÈn kh¸ng ®a
4
kh¸ng sinh, lþ do Shigella lµ thÓ bÖnh nÆng nhÊt so víi bÖnh tiªu ch¶y do çc nguyªn
nh©n kh¸c. Ngoµi viÖc g©y nªn bÖnh dÞch ®Þa ph−¬ng, Shigella cßn cã thÓ g©y nªn nh÷ng
®ît bïng næ dÞch vµ thËm chÝ g©y thµnh ®¹i dÞch [22].Víi sè l−îng lín bÖnh nh©n ®Õn
kh¸m vµ ®iÒu trÞ t¹i çc c¬ së y tÕ, ®©y chÝnh lµ nguyªn nh©n cho kho¶n chi tiªu lín phÇn
ng©n s¸ch vèn ® h¹n hÑp cho y tÕ.
PhÊn ®Çu ®Ó lµm gi¶m tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong do çc bÖnh nhiÔm trïng nãi chung
vµ lþ do Shigella nãi riªng vÉn lµ mét trong nh÷ng −u tiªn cña çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn trong ®ã cã ViÖt Nam.
Nghiªn cøu Chuyªn ®Ò dÞch tÔ häc lþ trùc khuÈn Shigella nh»m môc tiªu sau:
1. T×m hiÓu mét sè khÝa c¹nh liªn quan ®Õn lþ trùc khuÈn Shigella.
2. M« t¶ dÞch tÔ häc vµ mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bÖnh lþ do Shigella trªn thÕ giíi
nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng.
3. Tæng quan mét sè biÖn ph¸p dù phßng bÖnh lþ hiÖn nay khi t×nh tr¹ng ngµy cµng
gia t¨ng çc vi khuÈn lþ kh¸ng thuèc kh¸ng sinh.
5
PhÇn II:
Mét sè VÊn ®Ò chung vÒ bÖnh lþ do Shigella
2.1. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh lþ do Shigella

Lþ do Shigella lµ mét bÖnh nhiÔm khuÈn ®−êng ruét cÊp tÝnh mµ nguyªn nh©n lµ do vi
khuÈn Shigella. ë thÓ ®iÓn h×nh, bÖnh nh©n ®i ph©n láng nhiÒu lÇn, ph©n lÉn m¸u vµ chÊt
nhµy, bÖnh nh©n cã sèt, ®au quÆn bông, mãt dÆn kÌm theo biÓu hiÖn nhiÔm trïng, nhiÔm
®éc. BÖnh cã thÓ gÆp ë mäi løa tuæi, c¶ nam vµ n÷ nh−ng th−êng hay gÆp h¬n ë trÎ em,
®Æc biÖt lµ trÎ em løa tuæi mÉu gi¸o, nhµ trÎ th× bÖnh dÔ g©y tæn th−¬ng nhÊt vµ ®Ó l¹i hËu
qu¶ nÆng nÒ [22]. HÇu hÕt trÎ em cã thÓ håi phôc trong vßng 5-7 ngµy sau khi bÞ lþ nh−ng
trÎ suy dinh d−ìng th× cã thÓ bÞ rèi lo¹n tiªu ho¸ kÐo dµi h¬n. ë mét sè ng−êi ®Æc biÖt
lµ ë trÎ em vµ ng−êi giµ, bÖnh th−êng nÆng h¬n vµ diÔn biÕn xÊu h¬n do vËy ph¶i
®iÒu trÞ t¹i bÖnh viÖn. Tû lÖ tö vong ë trÎ em, ®Æc biÖt trÎ em d−íi 5 tuæi th−êng cao
h¬n ë ng−êi lín tuæi. Mét sè ng−êi lµnh cã thÓ mang vi khuÈn lþ vµ nh÷ng ng−êi
nµy sÏ truyÒn bÖnh sang ng−êi kh¸c.
BÖnh lþ do Shigella th−êng lµ thÓ cÊp tÝnh. Mét tû lÖ nhá bÖnh nh©n cã thÓ trë thµnh m n
tÝnh, nh÷ng bÖnh nh©n nµy thØnh tho¶ng l¹i bÞ tiªu ch¶y vµ th−êng xuyªn th¶i vi khuÈn
qua ph©n. BÖnh hay x¶y ra thµnh nh÷ng vô dÞch r¶i r¸c hoÆc g©y thµnh çc vô dÞch ®Þa
ph−¬ng ë nh÷ng n¬i d©n c− ®«ng ®óc, t×nh tr¹ng vÖ sinh kÐm, bÖnh t¨ng vÒ mïa hÌ vµ liªn
quan ®Õn xö lý ph©n, n−íc, r¸c kh«ng hîp vÖ sinh.
2.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt ho¸ häc cña vi khuÈn Shigella
Shigella thuéc hä Enterobacteriace do çc nhµ khoa häc NhËt b¶n ph¸t hiÖn ra
çch ®©y h¬n 100 n¨m, lµ mét lo¹i vi khuÈn g©y tiªu ch¶y ë ng−êi vµ cã thÓ truyÒn
tõ ng−êi nä sang ng−êi kia. Shigella lµ trùc khuÈn m¶nh dµi 1- 3M b¾t mµu Gram
©m, kh«ng cã vá vµ kh«ng sinh nha bµo ( vi sinh vËt häc), kh«ng cã l«ng v× vËy
6
kh«ng di ®éng. Shigella lµ vi khuÈn hiÕu kÞ khÝ tuú tiÖn nh−ng ph¸t triÓn tèt trong
m«i tr−êng hiÕu khÝ. Shigella lªn men glucose, hÇu hÕt kh«ng sinh h¬i; kh«ng lªn
men lactose trõ S.sonnei cã kh¶ n¨ng lªn men lactose chËm (sau 2-4 ngµy míi
thÊy); kh«ng ph©n gi¶i ure, kh«ng sinh H2S vµ kh«ng gi¸ng ho¸ tryptophan thµnh
indol [1,10].
TÊt c¶ çc chñng Shigella ®Òu cã kh¸ng nguyªn th©n O, mét sè cã kh¸ng nguyªn K,
tÊt c¶ ®Òu kh«ng cã kh¸ng nguyªn H. Shigella g©y bÖnh chñ yÕu lµ do nã cã kh¶
n¨ng x©m nhiÔm vµo líp tÕ bµo biÓu m« ruét.
Shigella ®−îc chia thµnh 4 nhãm A (S. dysenteriae), B (S. flexneri), C (S. boydii) vµ
D (S. sonnei). Mçi nhãm huyÕt thanh cã từ mét ®Õn nhiÒu type huyÕt thanh kh¸c
nhau:
- S. dysenteriae cã 1-15 type huyÕt thanh, tuýp 1 (S. dysenteriae) cã tªn lµ trùc
khuÈn Shiga. S.Shiga ngoµi néi ®éc tè cßn sinh ra ngo¹i ®éc tè m¹nh.
- S. flexneri cã 1-6 type huyÕt thanh víi 15 sub type.
- S. sonnei chØ cã 1 type huyÕt thanh.
- S. boydii cã 1-18 type huyÕt thanh [35].
Trong 4 chñng Shigella chØ cã 3 chñng lµ S. Dysenteriae type 1, S. flexneri vµ S.
sonnei cã vai trß g©y bÖnh chñ yÕu. S. sonnei vµ S. boydii th−êng g©y nªn thÓ bÖnh
t−¬ng ®èi nhÑ, bÖnh nh©n cã thÓ bÞ tiªu ch¶y mÊt n−íc hoÆc ®i ngoµi ra m¸u.
Shigella sonnei lµ lo¹i g©y bÖnh chñ yÕu ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸. Shigella
sonnei chiÕm trªn 2/3 chñng Shigella ®−îc ph¸t hiÖn ra ë Mü. S. flexneri 2a lµ
chñng chiÕm −u thÕ tréi trong çc khu vùc cã dÞch, chiÕm kho¶ng 50% sè tr−êng
hîp cÊy ph©n d−¬ng tÝnh. §©y lµ chñng g©y nhiÔm theo ®−êng miÖng cao nhÊt [35],
lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y nªn dÞch lþ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Shigella
dysenteriae type 1 lµ chñng g©y nªn dÞch vµ ®¹i dÞch. Shigella dysenteriae type 1
g©y nªn thÓ bÖnh nÆng, cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng biÕn chøng ®e do¹ ®Õn tÝnh m¹ng,
7
th−êng kh¸ng ®a kh¸ng sinh vµ cã thÓ g©y thµnh nh÷ng vô dÞch lan réng vµ thËm
chÝ lµ nh÷ng ®¹i dÞch cã tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong rÊt cao.
S. dysenteriae type 1 kh¸c víi çc chñng Shigella kh¸c ë 4 ®Æc tÝnh quan träng:
- s¶n xuÊt ra ®éc tè m¹nh (Shiga toxin);
- g©y bÖnh nÆng h¬n, kÐo dµi h¬n vµ dÔ tö vong h¬n çc tr−êng hîp tiªu ch¶y
do chñng Shigella kh¸c;
- kh¶ n¨ng kh¸ng thuèc kh¸ng sinh th−êng xuyªn h¬n so víi çc chñng
Shigella kh¸c vµ;
- g©y nªn dÞch réng lín, th−êng trong khu vùc víi tû lÖ m¾c vµ tû lÖ tö vong
cao.
Ph©n bÞ tiªu ch¶y sÏ cã 106-108 vi khuÈn Shigella trªn 1 gram. Khi ph©n bµi tiÕt ra
ngoµi, vi khuÈn sÏ rÊt nh¹y c¶m víi ®iÒu kiÖn sèng vµ bÞ chÕt rÊt nhanh, ®Æc biÖt lµ
khi tiÕp xóc víi m«i tr−êng kh« hoÆc tiÕp xóc trùc tiÕp d−íi ¸nh s¸ng mÆt trêi [23].
2.3. Søc ®Ò kh¸ng cña Shigella, nguån l©y truyÒn bÖnh vµ sinh bệnh học của
nhiễm khuẩn Shigella
2.3.1.Søc ®Ò kh¸ng cña vi khuÈn
Trùc khuÈn lþ chÞu ®ùng çc yÕu tè ngo¹i c¶nh t−¬ng ®èi tèt. Nã cã thÓ sèng ë ®Êt
vµi th¸ng, ë n−íc tõ vµi giê ®Õn 100 ngµy, ë ruåi nhÆng 2 ®Õn 3 ngµy, ë s÷a vµ chÕ
phÈm cña s÷a th× vi khuÈn kh«ng nh÷ng tån t¹i l©u mµ cßn ph¸t triÓn ®−îc (
Shigella Sonnei), ë ph©n 10 ®Õn 15 ngµy. Vi khuÈn Ýt chÞu ®ùng ®−îc ¸nh s¸ng,
nhiÖt ®é nªn chÕt d−íi ¸nh s¸ng mÆt trêi sau 30 phót vµ ë n−íc s«i chØ sèng ®−îc
10 phót [10].
2.3.2. Nguån l©y truyÒn bÖnh
C¬ thÓ con ng−êi lµ vËt chñ tù nhiªn cho Shigella. Ng−êi lµ nguån l©y bÖnh duy
nhÊt gåm nh÷ng ng−êi m¾c bÖnh thÓ cÊp, m n vµ ®Æc biÖt lµ ng−êi lµnh mang bÖnh.
Theo Xakharova trong sè trÎ em bị lþ m n tÝnh do S. Flexneri cã 49% ng−êi lµnh
8
mang vi khuÈn tíi 6 th¸ng, 37% ng−êi mang vi khuÈn tõ 6 th¸ng tíi 1 n¨m, 9%
ng−êi mang khuÈn tõ 1 n¨m ®Õn 1,5 n¨m vµ 5% ng−êi mang khuÈn tíi 2 n¨m [17]
Ph−¬ng thøc l©y truyÒn bÖnh chñ yÕu lµ tiÕp xóc qua ®−êng ph©n-miÖng vµ chØ mét
l−îng nhá (kho¶ng 10 vi khuÈn) còng khiÕn cho Shigella lan truyÒn rÊt nhanh.
Ng−êi bÖnh trong thêi kú håi phôc th¶i nhiÒu vi khuÈn trong ph©n (6 tuÇn sau khi
khái bÖnh) vµ l©y truyÒn cho nh÷ng ng−êi xung quanh. BÖnh l©y trùc tiÕp qua tiÕp
xóc (tay bÈn bÞ nhiÔm khuÈn) hoÆc cã thÓ l©y gi¸m tiÕp qua trung gian nh− ruåi
nhÆng, gi¸n, dïng chung ®å vµ cã thÓ l©y qua thøc ¨n, n−íc uèng... ChØ cÇn 10 vi
khuÈn lµ cã thÓ g©y bÖnh ®èi víi S.dysenteriae vµ 102 ®Õn 103 vi khuÈn lµ cã thÓ g©y
bÖnh ®èi víi S. flexneri vµ S.sonnei, do kh¶ n¨ng vµ tû lÖ sèng sãt cña vi khuÈn khi
®i qua d¹ dµy cao, ®Æc biÖt lµ ng−êi gi¶m ¸i toan ë d¹ dµy th× cã nguy c¬ bÞ m¾c
bÖnh cao h¬n [17]. BÖnh còng cßn gÆp ë nh÷ng ng−êi ®ång tÝnh luyÕn ¸i nam [24].
2.3.3. C¬ chÕ sinh bÖnh
Trùc khuÈn Shigella theo thøc ¨n, n−íc uèng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ng−êi bÖnh qua
®−êng tiªu ho¸ (qua hµng rµo acid cña d¹ dµy, do trùc khuÈn cã kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng
víi axit) xuèng ruét non vµ c− tró ë ruét non trong kho¶ng thêi gian 24 ®Õn 72 giê
sau ®ã th©m nhËp vµo ®¹i trµng. Nhê kh¶ n¨ng x©m nhËp vµ néi ®éc tè, Shigella
b¸m vµ x©m nhËp vµo tÕ bµo th−îng b× cña ®¹i trµng, nh©n lªn nhanh chãng trong
çc tÕ bµo biÓu m« ruét, lan tõ tÕ bµo nµy sang tÕ bµo kh¸c g©y nªn ph¶n øng viªm
cÊp tÝnh t¹i líp niªm m¹c ®¹i trµng, ®©y lµ giai ®o¹n khëi ph¸t.
Vi khuÈn chÕt gi¶i phãng néi ®éc tè g©y xung huyÕt vµ t¹o thµnh çc m¶ng ho¹i tö.
Sau ®ã çc m¶ng ho¹i tö bong ra t¹o nªn nh÷ng æ loÐt n«ng ë thµnh ®¹i trµng trªn
nÒn viªm cÊp tÝnh chøa nhiÒu chÊt nhÇy vµ b¹ch cÇu ®a nh©n. Tæn th−¬ng loÐt lóc
®Çu khu tró ë ®¹i trµng Sigma vµ trùc trµng, sau 4 ngµy cã thÓ lan lªn ®o¹n trªn cña
®¹i trµng. Tr−êng hîp nÆng tæn th−¬ng lan kh¾p khung ®¹i trµng vµ cuèi håi trµng.
Néi ®éc tè cßn t¸c ®éng lªn thÇn kinh giao c¶m g©y co th¾t vµ t¨ng nhu ®éng ruét.
9
Nh÷ng t¸c ®éng nµy khiÕn cho bÖnh nh©n ®au quÆn bông, buån ®i ngoµi vµ ®i ngoµi
ra nhiÒu lÇn, ph©n cã nhÇy lÉn m¸u. Cã hai lo¹i ®éc tè do Shigella t¹o ra lµ ShET1
và ShET2. Çc ®éc tè nµy ®−îc coi lµ çc yÕu tè trung gian g©y nªn tiªu ch¶y trong
biểu hiện l©m sàng ban ñầu cña bÖnh. Çc chủng Shigella kh¸c nhau th× tạo ra
lượng ñộc tố kh¸c nhau trong ®ã chủng S. dysenteriae 1 tạo ra ñộc tố cã ñộc lực
mạnh nhất gọi là ñộc tố Shiga. §éc tè Shiga kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y ®éc
cña S.dysenteriae nh−ng nã lµm t¨ng møc ®é trÇm träng cña bÖnh th«ng qua kh¶
n¨ng ph¸ huû lßng mao m¹ch g©y nªn thiÕu m¸u côc bé ë tæ chøc niªm m¹c ruét.
Cuèi cïng lµ qu¸ tr×nh håi phôc cña tÕ bµo biÓu m« niªm m¹c ruét, çc tÕ bµo míi
®−îc sinh ra tõ sù ph©n chia cña çc tÕ bµo líp ®¸y niªm m¹c ruét. NÕu ph¶n øng
viªm vµ ®¸p øng miÔn dÞch cã hiÖu qu¶ lµm h¹n chÕ sù lan trµn cña Shigella th× cø
4-6 ngµy l¹i cã mét líp tÕ bµo biÓu m« míi thay cho çc tÕ bµo cò chÕt ®I, ®iÒu nµy
gi¶i thÝch v× sao lþ trùc khuÈn cã kh¶ n¨ng tù khái trong vßng 1-2 tuÇn ë nh÷ng
ng−êi khoÎ m¹nh m¾c bÖnh [23].
Gi¶i phÉu bÖnh thÊy tæn th−¬ng chñ yÕu ë ®¹i trµng, niªm m¹c ruét dµy lªn, xung
huyÕt, phï nÒ, cã nh÷ng æ loÐt réng, viªm x−íc. Çc tæn th−¬ng kh«ng xuyªn s©u
xuèng líp d−íi niªm m¹c do ®ã rÊt Ýt khi g©y thñng ruét (®©y lµ ®iÓm kh¸c víi lþ
do amÝp g©y ra). BÖnh nh©n ®au quÆn bông do viªm ruét vµ t¨ng kÝch thÝch co bãp
cña ®¹i trµng, tæn th−¬ng ë phÇn trùc trµng gÇn hËu m«n g©y kÝch thÝch m¹nh lµm
cho çc bÖnh nh©n mãt rÆn (do viªm trùc trµng).
2.4. BiÓu hiÖn l©m sµng vµ ®iÒu trÞ lþ do Shigella
2.4.1. BiÓu hiÖn l©m sµng bÖnh do Shigella

BÖnh lþ trùc khuÈn Shigella th−êng x¶y ra qua çc giai ®o¹n sau ®©y [18,28]:
10
2.4.1.1. Thêi kú ñ bÖnh

Thêi kú ñ bÖnh th−êng ng¾n tõ 1/2 ngµy ®Õn 7 ngµy, b×nh th−êng tõ 1 ®Õn 4 ngµy,
bÖnh nh©n th−¬ng kh«ng cã biÓu hiÖn triÖu chøng g× ®Æc biÖt.
2.4.1.2. Thêi kú khëi ph¸t
Thêi kú khëi ph¸t th−êng diÔn ra rÊt ®ét ngét hoÆc tõ tõ trong kho¶ng thêi gian rÊt
ng¾n víi çc triÖu chøng chÝnh nh− sau:
- Sèt cao 39-40 ®é, bÖnh nh©n rÐt run, trÎ em cã thÓ cã co giËt.
- §au quÆn bông, mÖt mái, mÆt hèc h¸c, biÓu lé t×nh tr¹ng nhiÔm trïng, nhiÔm
®éc cÊp rÊt râ rÖt.
- BÖnh nh©n rÊt mÖt mái, buån n«n, n«n, ®au nhøc çc c¬ toµn th©n.
2.4.1.3. Thêi kú toµn ph¸t
- Héi chøng lþ biÓu hiÖn rÊt rÇm ré:
+ §au bông: Lóc ®Çu ®au ©m Ø quanh vïng rèn råi lan ra toµn bông theo
khung cña ®¹i trµng, cuèi cïng t¹o nªn çc thµnh c¬n ®au quÆn bông khu tró
ë hè chËu tr¸i lµm bÖnh nh©n muèn ®i ngoµi. C¬n ®au nµy cã thÓ d÷ déi.
+ Mãt rÆn liªn tôc: lµm bÖnh nh©n lu«n cã c¶m gi¸c muèn ®i ngoµi. Çc c¬n
mãt rÆn lµ do co th¾t c¬ trßn hËu m«n chøng tá lµ cã tæn th−¬ng niªm m¹c t¹i ®ã
(nÕu tæn th−¬ng cao h¬n th× sÏ kh«ng cã triÖu chøng ®ã). Nh÷ng tr−êng hîp
nÆng c¬ trßn mÊt ph¶n x¹ co bãp g©y sa trùc trµng, bÖnh nh©n kh«ng mãt rÆn
n÷a mµ hËu m«n më to ra.
+ §i ngoµi nhiÒu lÇn víi ph©n cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt (ph©n nµy do çc chÊt bµi
tiÕt cña niªm m¹c trôc trµng t¹o nªn).
* Ph©n cã mòi nh− lßng tr¾ng trøng vµ cã thªm d©y m¸u
* HoÆc ®¸m mòi gi©y m¸u nh− mét b i ®êm
* HoÆc ph©n toµn n−íc mµu hång nh− n−íc röa thÞt
11
* BÖnh nh©n ®i ngoµi nhiÒu lÇn tuú theo nÆng hay nhÑ trong mét ngµy
cã thÓ ®i tõ 20-60 lÇn. Tuú theo bÖnh nÆng nhÑ, cã thÓ trong 24 giê
bÖnh nh©n ®i ngoµi tõ 10 ®Õn 100 lÇn.
- Héi chøng nhiÔm trïng:
+ BÖnh nh©n vÉn tiÕp tôc sèt cao, m«i kh«, l−ìi bÈn.
+ ThÓ tr¹ng suy sôp nhanh chãng, ng−êi mÖt mái hèc h¸c vµ mÊt n−íc nÆng
+ Mét sè tr−êng hîp cã thÓ sèt nhÑ.
+ XÐt nghiÖm m¸u: C« ®Æc m¸u, b¹ch cÇu t¨ng cao.
Thêi kú toµn ph¸t kÐo dµi chõng 5 ®Õn 7 ngµy cã thÓ ®Õn 10 ngµy
2.4.1.4. Thêi kú håi phôc
- NÕu ®−îc ®iÒu trÞ ®óng, kÞp thêi bÖnh nh©n nhanh chãng håi phôc, bÖnh
nh©n cã thÓ khái bÖnh sau 2-4 ngµy. Çc triÖu chøng gi¶m vµ hÕt dÇn.
+ Sèt lui dÇn, hÕt sèt.
+ §au quÆn gi¶m råi hÕt h¼n.
+ Ph©n dÇn trë l¹i thµnh khu«n
- NÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ bÖnh nh©n cã thÓ diÔn biÕn nh− sau:
+ Cã thÓ sau 1-2 tuÇn bÖnh tù khái
+ Cã thÓ chuyÓn thµnh thÓ nÆng: sèt cao, Øa m¸u nhiÒu, rèi lo¹n n−íc ®iÖn
gi¶i, cã thÓ tö vong (th−êng do S. Shiga) [18].
2.4.2. Çc thÓ l©m sµng

2.4.2.1. ThÓ nhÑ
Th−êng do trùc khuÈn S. flexneri, S. sonnei vµ S. boydii
- Héi chøng nhiÔm trïng nhÑ hay kh«ng râ.
- BiÓu hiÖn nh− Øa ch¶y th−êng.
- BÖnh tù gi¶m nhanh.
12
- Cã thÓ dÔ lan thµnh dÞch do kh«ng ®Ó ý.

2.4.2.2. ThÓ nÆng
Hay gÆp ë trÎ víi t×nh tr¹ng søc kháe vµ nu«i d−ìng kÐm nh− suy dinh d−ìng,
ng−êi giµ søc ®Ò kh¸ng kÐm, th−êng do trùc khuÈn Shigella Shiga g©y ra. BÖnh
nh©n cã thÓ bÞ nÆng ngay lµm tö vong sau 24 hoÆc 48 giê hoÆc khëi ph¸t nh− thÓ
trung b×nh sau ®ã chuyÓn sang thÓ nÆng.
- §¹i ®a sè bÖnh nh©n cã biÓu hiÖn héi chøng lþ rÊt nÆng, rÇm ré vµ liªn miªn
khiÕn cho bÖnh nh©n kh«ng ®−îc nghØ ng¬i. BÖnh nh©n ®i ngoµi ph©n cã
m¸u hoÆc cã mñ lÉn m¸u. BÖnh nh©n hèc h¸c, mÊt n−íc nhanh chãng, l−ìi
kh«, m¹ch nhá huyÕt ¸p h¹ vµ cã thÓ dÉn ®Õn truþ tim m¹ch.
- BÖnh th−êng phôc håi rÊt chËm, dÔ cã çc biÕn chøng vµ sau khi khái bÖnh
th× gµy yÕu vµ mÖt nhäc tíi vµi tuÇn.
- NÕu kh«ng ®−îc xö trÝ tÝch cùc, bÖnh nh©n cã thÓ tö vong sau trong vßng
thêi gian tõ 3-7 ngµy.
2.4.2.3. ThÓ rÊt nÆng (tèi cÊp)
ThÓ nµy th−êng rÊt hiÕm x¶y ra.
- BÖnh nh©n ®i ngoµi nhiÒu lÇn, ph©n nhÇy toµn m¸u.
- BÖnh nh©n cã thÓ chÕt trong vµi ngµy ®Çu víi h«n mª, truþ tim m¹ch
2.4.2.4. ThÓ cña trÎ em
BiÓu hiÖn l©m sµng nhÑ, hay kÐo dµi vµ chØ cã Øa ch¶y th−êng (cã thÓ do hÖ thÇn
kinh kh«ng æn ®Þnh, KST ®−êng ruét s½n cã ë ®−êng tiªu ho¸)[18]
2.4.3. BiÕn chøng

2.4.3.1. BiÕn chøng t¹i ruét
+ ThÓ ho¹i chÊt: Ph©n bÖnh nh©n mµu n©u sÉm nÆng mïi do tõng m¶ng niªm
m¹c ruét bÞ ho¹i th− mµu x¸m hoÆc ®en, t×nh tr¹ng bÖnh nh©n rÊt trÇm träng.
13
+ XuÊt huyÕt: BÖnh nh©n ®i ngoµi m¸u t−¬i nhiÒu, da xanh, l¹nh, m¹ch nhanh,
Ên bông ®au
+ Thñng ®¹i trµng, th−êng hiÕm gÆp: xuÊt hiÖn muén, ë thÓ bÖnh nÆng.
2.4.3.2. BiÕn chøng toµn th©n
- Thêi kú toµn ph¸t:
+ Cã thÓ xuÊt hiÖn héi chøng t¶, ®ét ngét tö vong trong vµi giê (bÖnh nh©n ®i
ngoµi ra chÊt röa mµu vµng, nhiÒu, liªn tôc). Theo Remlinger vµ Dumas lµ do
viªm th−îng thËn cÊp.
+ Viªm tuyÕn mang tai kÌm t−a.
- Thêi kú håi phôc:
+ Phï: xuÊt hiÖn kho¶ng 1 th¸ng r−ìi sau khái, phï tr¾ng mÒm, cã thÓ toµn
th©n (kh«ng do viªm th−îng thËn, kh«ng ®Ó l¹i di chøng)
- ThÊp khíp lþ: chØ xuÊt hiÖn ë thêi kú l¹i søc 2-3 tuÇn sau khi khái lþ, cã thÓ
gÆp ë tÊt c¶ çc thÓ bÖnh (kh«ng chØ ë thÓ nÆng) vµ bÊt kú lo¹i trùc khuÈn
nµo còng cã thÓ g©y ra (S. Shiga, S. Flexneri). BÖnh nh©n sèt, nhøc ®Çu, qui
®Çu ch¶y mñ, ®au m¾t, ch¶y m¸u cam vµ cã biÓu hiÖn vµo çc khíp. Çc
biÓu hiÖn khái nhanh chØ cßn thÊp khíp kÐo dµi vµi tuÇn (Héi chøng
Fiessinger leroy reiter: Héi chøng m¾t niÖu ®¹o khíp) [18].
2.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh lþ trùc khuÈn Shigella

ChÈn ®o¸n d−¬ng tÝnh:
- DÞch tÔ häc: BÖnh x¶y ra ®ång lo¹t ë nhiÒu bÖnh nh©n trong mét ®Þa bµn hÑp,
trong thêi gian ng¾n.
- L©m sµng: Héi chøng lþ + héi chøng nhiÔm khuÈn
- CÊy ph©n t×m trùc khuÈn lþ: LÊy chÊt nhÇy m¸u, nu«i cÊy trong m«i tr−êng
th¹ch m¸u khi ch−a dïng kh¸ng sinh.
14
- Soi ph©n t−¬i thÊy cã nhiÒu hång cÇu vµ b¹ch cÇu ®a nh©n.
- Soi trùc trµng: ThÊy h×nh ¶nh viªm lan to¶ cÊp tÝnh niªm m¹c trùc trµng, cã
vÕt loÐt n«ng, cã thÓ xuÊt huyÕt
- ChÈn ®o¸n huyÕt thanh: ChØ sö dông tõ ngµy thø 7 víi S. Shiga tØ lÖ 1/50, S.
Flexneri tØ lÖ 1/150 lµ cã gi¸ trÞ (mét sè bÖnh nh©n m¾c bÖnh kh«ng cã biÓu
hiÖn l©m sµng th× kÕt qu¶ còng d−¬ng tÝnh).
- Sö dông ph−¬ng ph¸p miÔn dÞch huúnh quang ph¸t hiÖn vi khuÈn trong ph©n
(dïng chÈn ®o¸n cÊp) lµ ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n hiÖn ®¹i còng ® ®−îc ¸p
dông ë nhiÒu n−íc hiÖn nay.
2.4.5. §iÒu trÞ lþ trùc khuÈn do Shigella

2.4.5.1. Båi phô n−íc ®iÖn gi¶i cho bÖnh nh©n [17],[26]
- ThÓ nhÑ: Cho bÖnh nh©n uèng Oresol
- ThÓ nÆng: BÖnh nh©n mÊt n−íc nhiÒu, truþ m¹ch, h¹ HA, truyÒn dÞch, chñ
yÕu truyÒn çc dung dÞch ®¼ng tr−¬ng nh− dung dÞch Ringerlactat.
2.4.5.2. §iÒu trÞ ®Æc hiÖu [26]
- Kh¸ng sinh cã vai trß rót ng¾n thêi gian bÖnh vµ gi¶m ng¾n thêi gian th¶i vi
trïng ra ph©n.
- NÕu cã thÓ sù lùa chän kh¸ng sinh nªn dùa trªn sè liÖu vÒ ®ä nhËy cña kh¸ng
sinh ®èi víi çc chñng Shigella ph©n lËp ®−îc ë tõng khu vùc. NÕu sè liÖu vÒ
chñng ®Æc hiÖu t¹i ®Þa ph−¬ng ®ã kh«ng s½n cã th× cã thÓ sö dông çc th«ng
tin tõ çc n−íc l¸ng giÒng. Sù lùa chän kh¸ng sinh cÇn ph¶i:
- Cã hiÖu qu¶ kh¸ng l¹i chñng vi khuÈn ®ang l−u hµnh t¹i ®Þa ph−¬ng gåm c¶
Sd1
- ChÊp nhËn ®−îc
15
- S½n cã t¹i ®Þa ph−¬ng hoÆc dÔ mua. NÕu trong tr−êng hîp khã mua th× cÇn
−u tiªn cho ca bÖnh nÆng hoÆc cho nh÷ng ca bÖnh cã nguy c¬ bÞ tö vong.
- Tr−íc kia ng−êi ta th−êng dïng Sulfamid, Chloramphenicol, Ampixilin,
Cotrimoxazole, Axit Nalixidic ®Ó ®iÒu trÞ nh−ng ngµy nay tÊt c¶ çc lo¹i nµy ®
bÞ kh¸ng thuèc mét çch réng r i. Ciprofloxacin tr−íc ®©y ®−îc sö dông nh−
mét lo¹i thuèc dù phßng trong ®iÒu trÞ lþ do Shigella th× giê ®©y lµ thuèc
®−îc sö dông cho tÊt c¶ çc bÖnh nh©n ®i ngoµi ra m¸u ë mäi løa tuæi. MÆc
dï Quilolone cßn g©y nªn t¸c dông phô trªn sóc vËt thÝ nghiÖm nh−ng ë
ng−êi Quilolone ®−îc coi lµ mét lo¹i thuèc nh¹y c¶m víi bÖnh nµy.
- Ngoµi Ciprofloxacin mét sè lo¹i kh¸ng sinh kh¸c nh− fluoroquilolone,
pivmecillinam(amdinocillin pivoxil) vµ cefatriaxone hiÖn ®ang ®−îc coi lµ
kh¸ng sinh cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ lþ do Shigella kh¸ng ®a kh¸ng sinh ë
tÊt c¶ çc løa tuæi. Ngoµi ra cßn mét sè lo¹i kh¸ng sinh kh¸c cã thÓ ®−îc sö
dông nh−ng çc lo¹i kh¸ng sinh nµy chi phÝ cao, kh¸ng thuèc nhanh vµ thiÕu
tiÖn lîi v¶ l¹i b»ng chøng vÒ hiÖu lùc cña çc thuèc nµy cßn h¹n chÕ nªn
chóng sÏ ®−îc dïng nh− kh¸ng sinh thay thÕ khi chñng Shigella t¹i ®Þa
ph−¬ng nµo ®ã kh¸ng víi Ciprofloxacin. Kh¸ng sinh ®−îc sö dông trong ®iÒu
trÞ lþ do Shigella nh− sau:
LiÒu l−îng vµ thêi gian ®iÒu trÞ
Lo¹i kh¸ng sinh Ng−êi lín TrÎ em
Ph¸c ®å I
Ciprofloxacin 15 mg/kg/ x 2 lÇn/ngµy x 3 ngµy 500 mg x 2 lÇn/ngµy x 3 ngµy
Dïng theo ®−êng uèng Dïng theo ®−êng uèng
Ph¸c ®å II
Pivmecillinam 20 mg/kg/ x 4 lÇn/ngµy x 5 ngµy 100 mg x 4 lÇn/ngµy x 5 ngµy
Dïng theo ®−êng uèng Dïng theo ®−êng uèng
16
Cefatriaxone 50-100 mg/kg/ x 1 lÇn/ngµy IM x

2-5 ngµy.Dïng theo ®−êng uèng
Azithromycin 6-20 mg/kg/ x 1 lÇn/ngµy x 1-5 1-1,5g/1 lÇn/ngµy x 1-5 ngµy
ngµy. Dïng theo ®−êng uèng Dïng theo ®−êng uèng
2.4.5.3. §iÒu trÞ hç trî

- Cho bÖnh nh©n uèng thuèc h¹ sèt.
- Gi¶m ®au (atropin sulfat)
- T¨ng c−êng søc kháe, trî lùc, vitamin nhãm B
- Thôt th¸o cho bÖnh nh©n
- Cho thªm thuèc an thÇn
- TrÎ em co giËt: dïng Diazepam hay Phenobacbital.
- Cho bÖnh nh©n ¨n thøc ¨n dÔ tiªu ho¸ nh− ¨n ch¸o thÞt, kiªng mì, cay, víi
trÎ nhá tiÕp tôc cho bó mÑ b×nh th−êng.[26]
Th«ng th−êng bÖnh nh©n bÞ lþ Shigella cã thÓ ®−îc ®iÒu trÞ khái trong thêi gian tõ 5
®Õn 7 ngµy. Tuy nhiªn víi trÎ em vµ ng−êi giµ, bÖnh cã thÓ nÆng h¬n vµ thêi gian
®iÒu trÞ phôc håi hoµn toµn cã thÓ kÐo dµi h¬n [17,24]. ë nh÷ng ng−êi khoÎ m¹nh,
lþ th−êng ®−îc ®iÒu trÞ døt ®iÓm sau 5-7 ngµy mµ kh«ng ®Ó l¹i hËu qu¶ g×. Tr−êng
hîp cÊp tÝnh mµ ®e do¹ ®Õn tÝnh m¹ng th−êng gÆp ë trÎ s¬ sinh vµ trÎ nhá bÞ rèi
lo¹n dinh d−ìng ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.
2.5. MiÔn dÞch ®èi víi nhiÔm khuÈn do Shigella
Mäi ng−êi ®Òu mang tÝnh c¶m nhiÔm víi Shigella, kh«ng cã miÔn dÞch tù nhiªn. ë
çc ®Þa ph−¬ng cã dÞch bÖnh, tû lÖ hiÖn m¾c lþ do Shigella cao nhÊt trong 5 n¨m
®Çu sau ®ã gi¶m ®i vµ ®iÒu nµy cho thÊy r»ng ®¸p øng miÔn dÞch ® ph¸t sinh sau
17
khi c¬ thÓ l¹i tiÕp xóc trong thêi th¬ Êu. Tû lÖ míi m¾c gi¶m ®i cïng víi kho¶ng
thêi gian ë t¹i çc khu vùc cã nguy c¬ cao nh− tr¹i lÝnh.
Sau khi m¾c bÖnh lþ trùc khuÈn hoÆc nhiÔm trïng thÓ Èn, trong m¸u xuÊt hiÖn çc
kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. Tuy nhiªn hiÖu lùc b¶o vÖ cña çc kh¸ng thÓ nµy rÊt kÐm.
Vai trß b¶o vÖ chñ yÕu lµ nhê IgA tiÕt t¹i ruét. Nghiªn cøu vÒ miÔn dÞch tiÕt trong
lþ trùc khuÈn ® ®−îc tiÕn hµnh sím, thuéc vµo nh÷ng c«ng tr×nh ®Çu tiªn trong
lÞch sö nghiªn cøu miÔn dÞch nãi chung.
MiÔn dÞch ®¹t ®−îc sau khi m¾c bÖnh lµ miÔn dÞch dÞch thÓ víi kh¸ng thÓ chèng
kh¸ng nguyªn vµ ®éc tè cña vi khuÈn vµ miÔn dÞch tÕ bµo. MiÔn dÞch sÏ phô thuéc
vµo çc chñng Shigella cô thÓ (trùc tiÕp víi kh¸ng nguyªn O cña vi khuÈn). B»ng
chøng cã tÝnh thuyÕt phôc vÒ miÔn dÞch tù nhiªn cña tõng chñng huyÕt thanh cô thÓ
xuÊt ph¸t tõ nghiªn cøu thuÇn tËp theo dâi däc trÎ em ë Chile th× thÊy ë nh÷ng trÎ
® nhiÔm Shigella ® mang l¹i hiÖu lùc miÔn dÞch cho 76% khi bÞ nhiÔm l¹i chñng
®ã. H¬n thÕ n÷a, ë nh÷ng ng−êi tr−ëng thµnh tù nguyÖn tham gia thö nghiÖm
nhiÔm chñng Shigella sonnei vµ Shigella flexneri th× cã kh¶ n¨ng kh¸ng l¹i cïng
chñng ®ã mét çch cã ý nghÜa (hiÖu lùc b¶o vÖ lµ 64-74%). V× miÔn dÞch ®èi víi
Shigella tuú thuéc vµo çc tuýp huyÕt thanh cô thÓ, nªn çc t¸c dông b¶o vÖ cña v¾c
xin ë bÊt kú khu vùc nµo sÏ phô thuéc vµo dù l−u hµnh cña chóng Shigella mang
tuýp huyÕt thanh ®ã vµ phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm dÞch tÔ häc quan träng cña çc
chñng kh¸c nhau ë khu vùc ®ã. Nh− vËy biÕt ®−îc sù ph©n bè theo tuýp huyÕt
thanh trong çc tr−êng hîp ph©n lËp ®−îc sÏ lµ vai trß quan träng trong viÖc ph¸t
triÓn v¾c xin míi, cËp nhËt vµ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng bÒn v÷ng cña viÖc ®−a vµo sö
dông t¹i ch−¬ng tr×nh y tÕ c«ng céng [23].
18
2.6. VÊn ®Ò kh¸ng thuèc kh¸ng sinh cña trùc khuÈn lþ Shigella
Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 1940, lÇn dÇu tiªn thuèc Sulphonamide ®−îc sö dông,
tÊt c¶ çc chñng Shigella ®Òu nh¹y víi lo¹i thuèc nµy vµ ®©y lµ lo¹i thuèc ®−îc lùa
chän sè mét trong ®iÒu trÞ lþ do Shigella. Cuèi nh÷ng n¨m 1940, Tetracycline vµ
sau ®ã lµ Chloramphenicol ® ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ lþ do Shigella bëi v×
Sulphonamide kh«ng cßn hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ. RÊt nhanh sau ®ã ng−êi ta ®
quan s¸t thÊy c¶ hai lo¹i thuèc nµy ®Òu kh¸ng l¹i Shigella. Sù kh¸ng thuèc cña
Shigella ®èi víi Tetracycline ® t¨ng nhanh chãng kÓ tõ lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1953
ng−êi ta thÊy xuÊt hiÖn sù kh¸ng thuèc râ rµng cña S. dysenteriate ®èi víi
Tetraxyclin vµ hÇu hÕt çc yÕu tè kh¸ng Tetracycline ®−îc x¸c ®Þnh lµ do çc ®¬n
vÞ gen di truyÒn. Mét cuéc ®iÒu tra ®−îc thùc hiÖn trªn 600 chñng thu thËp tõ 6
n−íc ® chøng minh r»ng sù kh¸ng Tetraxylin cña Shigella lµ do sù lan truyÒn cña
chñng nµy vµ do sù vËn chuyÓn gen ngang.
Vµo nh÷ng n¨m 70-80, lóc ®Çu lµ Ampicillin vµ sau ®ã lµ Co-trimoxazol ® ®−îc
®−a vµo thÞ tr−êng vµ trë thµnh thuèc ®Çu tay cho ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn. Tuy nhiªn
vµo nh÷ng n¨m 1980, trong thêi gian dÞch x¶y ra t¹i miÒn §«ng Ên §é, trùc khuÈn
S.dysenteriae type 1 ph©n lËp ®−îc ® cho thÊy chñng nµy kh¸ng l¹i hÇu hÕt çc
lo¹i kh¸ng sinh, trõ Axit Nalidixic lµ lo¹i cßn cã hiÖu qu¶ cao trªn l©m sµng nh−ng
sau ®ã S.dysenteriae type 1 ph©n lËp ®−îc trong ®ît bïng ph¸t dÞch t¹i khu vùc
Tripura ® cho thÊy chñng vi khuÈn nµy kh¸ng l¹i c¶ A xit Nalidixic. Vµo cuèi
nh÷ng n¨m 1980, çc thuèc thuéc nhãm Fluoroquinolone (Norfloxaccin,
Ciprofloxacin vµ Ofloxaccin) ® ®−îc ®−a vµo sö dông trong ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn
do Shigella vµ ®−îc nhËn thÊy cã hiÖu qu¶ rÊt tèt trªn l©m sµng, ngay c¶ víi çc
lo¹i trùc khuÈn kh¸ng l¹i ®a kh¸ng sinh nh− S. dysenteriae type 1 còng rÊt nhËy
c¶m víi nhãm thuèc nµy. GÇn ®©y ®iÒu tra ®ît dÞch bïng ph¸t t¹i Siliguri, Diamond
Harbour, Kolkata vµ Aizwai cña Ên §é vµ Bangladesh ® cho thÊy r»ng møc ®é
19
kh¸ng thuèc cña trùc khuÈn lþ rÊt cao ngay c¶ víi Norfloxaccin, Ciprofloxacin vµ
Ofloxaccin. ChØ cßn cã Ceftrioxome vµ Azithromycin lµ cßn cã hiÖu qu¶ trªn l©m
sµng ®Ó ®iÒu trÞ çc lo¹i trùc khuÈn kh¸ng ®a kh¸ng sinh. T¹i Bangladesh ng−êi ta
quan s¸t thÊy thuèc Pivmecillinum lµ cã t¸c dông ®iÒu trÞ tèt [21,24,26].
§iÒu trÞ lþ do Shigella ®ang gÆp nhiÒu khã kh¨n do sù kh¸ng kh¸ng sinh ngµy cµng
lan réng cña vi khuÈn ®èi víi çc lo¹i kh¸ng sinh th−êng ®−îc sö dông nh−
ampicilin, co-trimoxazole, tetraxyclin, a xit nalidixic vµ gÇn ®©y lµ norfloxacin vµ
ciprofloxacin. Kh¶ n¨ng lan truyÒn kh¸ng thuèc cã thÓ x¶y ra do sù lan réng cña
çc chñng cô thÓ nh− ® thÊy ë chñng S.dysenteria tuyp 1.
Çc kh¸ng sinh thuéc nhãm quinolones ®Æc biÖt lµ çc fluoroquinolne lµ nh÷ng
thuèc cã hiÖu qu¶ rÊt cao trong ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn nh−ng còng b¾t ®Çu cã biÓu
hiÖn kh¸ng thuèc. Sù kh¸ng l¹i nhãm thuèc nµy lµ do ®ét biÕn nhiÔm s¾c thÓ cña
Shigella.
HiÖn nay Shigella lµ mét trong nh÷ng vi khuÈn kh¸ng thuèc ë møc ®é cao nhÊt
trong sè çc vi khuÈn g©y bÖnh th−êng gÆp. Tû lÖ kh¸ng ®a kh¸ng sinh cña Shigella
phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi. Nghiªn cøu trªn tæng sè 277 bÖnh nh©n d−¬ng tÝnh víi
Shigella ®iÒu trÞ t¹i BÖnh viÖn Dhaka, Bangladesh trong thêi gian tõ th¸ng 1 n¨m
2000 ®Õn th¸ng 9 n¨m 2001, kÕt qu¶ cho thÊy axit Nalidixic bÞ çc chñng Shigella
kh¸ng nhiÒu nhÊt: S. dysenteriae type 1 (100%), sau ®ã lµ S. flexneria 2a (69%) vµ
S. flexneria 2b (52%) [25]. N¨m 2002 cã sù bïng ph¸t kh¸ng ®a kh¸ng sinh cña S.
dysenteriae type 1 t¹i mét sè vïng cña miÒn §«ng Ên §é, trong ®ã cã miÒn Nam
vµ miÒn B¾c bang T©y Bengal. T¹i Mizoram vµ Matlab cña Bangladesh còng cã sù
bïng ph¸t kh¸ng çc kh¸ng sinh vµo n¨m 2003.
20
T¹i khu vùc T©y Th¸i B×nh D−¬ng, møc ®é kh¸ng kh¸ng sinh cña S. flexnerie trong
khu vùc rÊt cao ®èi víi mét sè kh¸ng sinh th«ng dông nh− Ampiciline (59-96%),
Cloramphenicol (54-90,1%) vµ Co-trimoxazol 910,5-96%) vµ çc kh¸ng sinh thuéc
nhãm Quinolon vÉn lµ lo¹i ®−îc lùa chän cho ®iÒu trÞ lþ v× cã tû lÖ kh¸ng thÊp.
21
PhÇn III:
DÞch tÔ häc cña lþ do Shigella
ë çc n−íc trªn thÕ giíi, g¸nh nÆng toµn cÇu
cña nhiÔm khuÈn do Shigella
§Ó cã thÓ −íc tÝnh mét çch chÝnh x¸c g¸nh nÆng cña bÖnh lþ do Shigella,
hai khÝa c¹nh quan träng ® ®−îc xem xÐt ®Õn: a) KhÝa c¹nh l©m sµng cho thÊy
møc ®é nghiªm träng cña tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong do vi khuÈn g©y nªn vµ b)
KhÝa c¹nh sinh häc cho thÊy sù ph©n bè cña çc type huyÕt thanh cña çc chñng
Shigella ë çc khu vùc kh¸c nhau [23].
3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong, g¸nh nÆng cña lþ do Shigella

Vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thËp kû 60, ®¹i dÞch lþ Shiga (S. dysenteria type 1) ®
xuÊt hiÖn nh− nh÷ng lµn sãng ë Trung Mü, ë Nam vµ §«ng Nam ¸ vµ ë Sub-
Shaharan Ch©u Phi vµ th−êng g©y ¶nh h−ëng ®Õn d©n c− ë çc n−íc vµ çc khu vùc
cã nh÷ng b−íc ngoÆt vÒ chÝnh trÞ hoÆc ®ang chÞu nh÷ng thiªn tai, nh÷ng th¶m häa
do thiªn nhiªn g©y nªn. Khi ®¹i dÞch Shigella dysenteriae type 1 trµn vµo nh÷ng
khu vùc d©n c− nµy th× møc ®é tÊn c«ng cña bÖnh rÊt m¹nh mÏ vµ lþ do Shigella
th−êng trë thµnh nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y tö vong [23,26].
NhiÔm khuÈn do Shigella còng xuÊt hiÖn ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸. BÖnh th−êng
x¶y ra ë trÎ em tuæi nhµ trÎ vµ mÉu gi¸o t¹i çc trung t©m ch¨m sãc trÎ ban ngµy, ë
tï nh©n t¹i çc tr¹i giam vµ ë nh÷ng n¬i nµy ®«i khi bÖnh bïng ph¸t thµnh dÞch lín.
ë mét sè khu vùc thµnh phè, sù lan truyÒn cña bÖnh vÉn cßn tån t¹i. Shigella cßn lµ
t¸c nh©n g©y bÖnh phæ biÕn g©y tiªu ch¶y ë nh÷ng ng−êi ph¶i ®Õn çc khu vùc kÐm
ph¸t triÓn trªn thÕ giíi. ë nh÷ng ng−êi nµy lþ do Shigella cã xu h−íng trÇm träng
h¬n bÖnh tiªu ch¶y do néi ®éc tè cña Escberichia coli, nguyªn nh©n hµng ®Çu g©y
héi chøng tiªu ch¶y cho nh÷ng ng−êi ®i du lÞch hoÆc ®i c«ng t¸c xa[26].
22
NhiÔm khuÈn gi÷a Shigella víi dÞch HIV ® vµ ®ang ®Ó l¹i nh÷ng hËu qu¶ nghiªm
träng. Tiªu ch¶y vµ lþ m n tÝnh lµ triÖu chøng th−êng gÆp ë nh÷ng ng−êi nhiÔm
HIV; Shigella cßn gÆp nhiÒu ë nh÷ng ng−êi nam ®ång tÝnh mµ bÞ viªm ®¹i trµng.
MÆc dï ®iÒu ngµy kh«ng cã nghÜa lµ nguy c¬ bÞ lþ do Shigella t¨ng lªn hay kh«ng
lµ do cã kÌm theo nhiÔm HIV. Ng−êi ta chØ nhËn thÊy r»ng suy gi¶m miÔn dÞch do
HIV khiÕn cho bÖnh c¶nh l©m sµng cña lþ do Shigella nÆng h¬n. BÖnh nh©n bÞ
nhiÔm HIV cã thÓ bÞ tiªu ch¶y kÐo dµi hoÆc nhiÔm khuÈn ®−êng ruét t¸i ph¸t do
Shigella mÆc dï lµ bÖnh nh©n ® sö dông ®ñ liÒu kh¸ng sinh. BÖnh nh©n còng cã
thÓ ph¶i ®èi mÆt víi t¨ng nguy c¬ nhiÔm Shigella trong m¸u mµ cã thÓ t¸i ph¸t, cã
thÓ trë nªn nÆng hoÆc cã thÓ tö vong[26].
3.1.1. Lþ do Shigella ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn:
N¨m 1967 ®Õn 1970, lÇn ®Çu tiªn, dÞch do trùc khuÈn lþ ® ®−îc b¸o ço ë çc
n−íc Trung Mü. Sau ®ã sù lan réng cña lo¹i bÖnh nhiÔm trïng nµy ® ®−îc b¸o ço
ë nhiÒu n−íc ch©u ¸ nh− Bangladesh (1972-1978, 2003), Sri Lanka (1976),
Maldives (1982), Nepal (1984-1985), Bhutan (1984-1985) vµ Myanmar (1984-
1985). ë Ên §é dÞch x¶y ra chñ yÕu ë miÒn nam, bao gåm çc ®Þa ph−¬ng nh−
Vellore (n¨m 1972-1973, 1997-2001), ®¶o Andaman vµ Nicobar vµ ë Sub-Shaharan
Ch©u Phi. Thêi gian gÇn ®©y vµo n¨m 2002-2003 ® bïng ph¸t dÞch do Shigella
dysentyriae type 1, víi sù kh¸ng thuèc kh¸ng sinh ë çc vïng Siliguri, Diamond
Harbour, Kolkata vµ Aizwal, dÞch còng ®ång thêi x¶y ra t¹i Bangladesh trong thêi
gian nµy [23,24,26].
3.1.1.1. DÞch bÖnh ®Þa ph−¬ng ë trÎ d−íi 5 tuæi ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn:
Shigella lµ mét nguyªn nh©n quan träng g©y tiªu ch¶y ë mäi løa tuæi, ®Æc biÖt lµ ë
trÎ em d−íi 5 tuæi do vËy viÖc −íc tÝnh tû lÖ m¾c Shigella xuÊt ph¸t tõ g¸nh nÆng
cña tiªu ch¶y.
23
Ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh cña Bern vµ céng sù ® ®−îc sö dông trong nghiªn cøu tæng
quan kÕt qu¶ cña 22 nghiªn cøu däc trªn hÖ thèng gi¸m s¸t chñ ®éng b»ng theo dâi
2 tuÇn 1 lÇn trong 1 n¨m ë céng ®ång víi sè d©n æn ®Þnh ë 12 n−íc ®ang ph¸t triÓn
thuéc ch©u ¸, Phi vµ Mü la tinh trong kho¶ng thêi gian tõ 1981 ®Õn 1987 ®Ó −íc
tÝnh sè ®ît m¾c tiªu ch¶y ë trÎ d−íi 1 tuæi vµ trÎ tõ 1 ®Õn 4 tuæi ë çc n−íc nµy. KÕt
qu¶ nghiªn cøu cho thÊy tû lÖ míi m¾c trung b×nh 1 n¨m lµ 3,9 ®ît/1 trÎ thuéc
nhãm trÎ 0-11 th¸ng tuæi vµ 2,1 ®ît/1 trÎ trong 1 n¨m cho trÎ tõ 1- 4 tuæi. Nh©n sè
®ît tiªu ch¶y trung b×nh trªn 1 trÎ víi sè trÎ t¹i çc n−íc trong ph¹m vi nghiªn cøu,
kÕt qu¶ cho thÊy cã 487,5 triÖu ®ît m¾c tiªu ch¶y ë nhãm 0 -11th¸ng vµ 945 triÖu
l−ît m¾c tiªu ch¶y ë nhãm 1-4 tuæi. Sè liÖu thu thËp ®−îc vµo gi÷a nh÷ng n¨m
1980 ë céng ®ång nghÌo ngo¹i ë thµnh phè Santiago, Chi lª ® cho thÊy trong sè
®ît m¾c tiªu ch¶y ë nhãm 0-11 th¸ng, 88,2% sè ®ît m¾c tiªu ch¶y thÓ nhÑ kh«ng
®Õn kh¸m t¹i çc c¬ së y tÕ nh−ng ®−îc ph¸t hiÖn nhê gi¸m s¸t chñ ®éng t¹i nhµ,
10,3% lµ bÖnh nh©n ngo¹i tró ®iÒu trÞ t¹i trung t©m cÊp cøu vµ 1,5% lµ bÖnh nh©n
ph¶i nhËp viÖn (sè liÖu kh«ng c«ng bè cña R.Lagos). Trong nhãm trÎ 1-4 tuæi,
91,9% ®ît tiªu ch¶y ®−îc ph¸t hiÖn do gi¸m s¸t t¹i nhµ, 7,9% lµ bÖnh nh©n ngo¹i
tró ®iÒu trÞ t¹i trung t©m cÊp cøu vµ 0,2% lµ bÖnh nh©n ph¶i nhËp viÖn. Sè liÖu nµy
®−îc kh¼ng ®Þnh trong mét khu vùc kh¸c thuéc Chi lª sö dông sè liÖu tõ 1995 ®Õn
1996 (R.Lagos vµ P.Abrego M.M.Levine, sè liÖu kh«ng c«ng bè). V× kh«ng cã çc
sè liÖu t−¬ng tù ë çc n−íc kh«ng thuéc khèi çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸ nªn sè liÖu
ë Chi lª ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh sè tr−êng hîp m¾c tiªu ch¶y chung cho çc
nhãm tuæi, çc ç thÓ mµ kh«ng ®Õn kh¸m vµ ®iÒu trÞ t¹i çc trung t©m hoÆc kh«ng
n»m viÖn [26].
Tû lÖ tiªu ch¶y do Shigella ë trÎ tõ 0-11 th¸ng tuæi t¹i 3 ®Þa ®iÓm nghiªn cøu: Tæng
quan kÕt qu¶ nghiªn cøu tõ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, ng−êi ® x¸c ®Þnh ®−îc tû lÖ
tiªu ch¶y do Shigella ë çc nhãm tuæi 0-11 th¸ng víi tÇn xuÊt ë trung vÞ lµ 3,2%
24
(trong kho¶ng tõ 2,2 ®Õn 5,3%) ë nhãm ®−îc ph¸t hiÖn do gi¸m s¸t t¹i nhµ (kÕt qu¶
tõ 6 nghiªn cøu); 6,3% (trong kho¶ng tõ 1,6 ®Õn 30%) lµ bÖnh nh©n ngo¹i tró ®iÒu
trÞ t¹i trung t©m cÊp cøu (kÕt qu¶ tõ 8 nghiªn cøu) vµ 6,5% ( trong kho¶ng tõ 3,6
®Õn 11%) lµ bÖnh nh©n ph¶i nhËp viÖn (kÕt qu¶ tõ 4 nghiªn cøu). Víi nhãm 1-4
tuæi th× tû lÖ tiªu ch¶y do Shigella víi tÇn xuÊt ë trung vÞ lµ 9,1%( trong kho¶ng 5,5
®Õn 18,7%) ë nhãm ®−îc ph¸t hiÖn do gi¸m s¸t t¹i nhµ ( kÕt qu¶ tõ 4 nghiªn cøu)
22,0% (trong kho¶ng tõ 13 ®Õn 39 %) lµ bÖnh nh©n ngo¹i tró ®iÒu trÞ t¹i trung t©m
cÊp cøu (kÕt qu¶ tõ 6 nghiªn cøu)vµ 16,5% (trong kho¶ng tõ 8-32%) lµ bÖnh nh©n
ph¶i nhËp viÖn (kÕt qu¶ tõ 4 nghiªn cøu). Dùa trªn çch tÝnh nµy ng−êi ta −íc tÝnh
®−îc mçi n¨m cã 113.163.260 ®ît lþ do Shigella ë trÎ d−íi 5 tuæi. Sè ®ît m¾c tiªu
ch¶y do Shigella ë trÎ d−íi 5 tuæi ë çc ®Þa ®iÓm kh¸c nhau ë çc n−íc ®ang ph¸t
triÓn ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng d−íi ®©y:
B¶ng 1. Tû lÖ m¾c tiªu ch¶y do Shigella ë çc ®Þa ®iÓm kh¸c nhau
§Þa ®iÓm Tæng ®ît

tiªu ch¶y do
Nhãm tuæi ë t¹i nhµ C¬ së ®iÒu C¬ së ®iÒu Shigella
trÞ ngo¹i tró trÞ néi tró
0-11 th¸ng
Sè ®ît tiªu ch¶y hµng n¨m 429.975.000 50.212.500 7.312.500

% ®ît tiªu ch¶y nhiÔm Shigella 3,2 6,3 6,5
Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella 13.759.200 3.163.390 475.315 17.397.905
1-4 tuæi
Sè ®ît tiªu ch¶y hµng n¨m 868.455.000 74.655.000 1.890.000

% ®ît tiªu ch¶y nhiÔm Shigella 9,1 22,0 16,5
Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella 79.029.405 16.424.100 311.850
Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella ë 92.788.605 19.587.490 787.165 113.163.260

trÎ tõ 0-4 tuæi
25
3.1.1.2. DÞch bÖnh ®Þa ph−¬ng ë trÎ >5 tuæi vµ ng−êi tr−ëng thµnh ë çc n−íc ®ang
ph¸t triÓn.
3 nhãm tuæi ®−îc sö dông trong −íc tÝnh g¸nh nÆng bÖnh lþ do Shigella ë nhãm trÎ
> 5 tuæi vµ ng−êi tr−ëng thµnh lµ 5-14 tuæi (løa tuæi häc ®−êng). 15-59 tuæi (ng−êi
tr−ëng thµnh) vµ ≥ 60 tuæi (ng−êi cao tuæi). Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu dÞch tÔ häc
trong hÖ thèng gi¸m s¸t chñ ®éng theo dâi 1lÇn/ 1 th¸ng t¹i hé gia ®×nh t¹i phÝa
Nam Trung Quèc, tû lÖ míi m¾c tiªu ch¶y trung b×nh lµ 0,65; 0,50 vµ 0,69 ®ît/ mét
®Çu ng−êi trong 1 n¨m cho çc nhãm tuæi 5-14; 15-59 vµ ≥ 60. Nh− vËy nÕu tÝnh
th« th× tû lÖ míi m¾c tiªu ch¶y ë nhãm trªn 5 tuæi lµ 0,5 ®ît lþ/ 1ng−êi/ 1 n¨m cã
nghÜa lµ cã 50% d©n sè thuéc nhãm nµy ® bÞ tiªu ch¶y mçi n¨m. Ng−êi ta ® ¸p
dông tû lÖ nµy ®Ó −íc tÝnh sè ®ît tiªu ch¶y theo nhãm tuæi hµng n¨m xÈy ra ®èi víi
trÎ em vµ ng−êi lín ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.
Tû lÖ tiªu ch¶y do Shigella: Tæng quan çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ tû lÖ Shigella ph©n
lËp ®−îc trªn çc ®ît m¾c tiªu ch¶y ®iÒu trÞ t¹i çc c¬ së y tÕ hoÆc çc bÖnh viÖn ë
bÖnh nh©n ≥ 5 tuæi t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÕt qu¶ cho thÊy tû lÖ m¾c ë trung
vÞ cho nhãm tuæi 5-14, 15-59, ≥ 60 tuæi ®−îc −íc tÝnh lµ 13,5%; 15,6% vµ 18,5%.
Víi çc ca bÖnh kh«ng nÆng ngoµi kÕt qu¶ cña ®iÒu trÞ t¹i c¬ së y tÕ, çc chuyªn
gia −íc tÝnh 8% sè ®ã cã thÓ nhiÔm Shigella. §Ó gi÷ mét −íc tÝnh dÌ dÆt, t¸c gi¶ ®
lùa chän tû lÖ −íc tÝnh lµ 2% cho tÝnh to¸n sau ®ã.
G¸nh nÆng cña lþ do Shigella ë ng−êi ≥ 5 tuæi ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn.
Gi¶ thuyÕt ®−a ra ë trªn cho phÐp tÝnh tæng g¸nh nÆng lþ do Shigella hµng n¨m
nghÜa lµ sè ca bÖnh ®−îc ph¸t hiÖn t¹i nhµ vµ sè ®−îc ®iÒu trÞ t¹i çc c¬ së y tÕ ë trÎ
≥ 5 tuæi vµ ng−êi tr−ëng thµnh ë n−íc ®ang ph¸t triÓn. G¸nh nÆng ®−îc tÝnh b»ng
nh©n sè bÖnh nh©n bÞ tiªu ch¶y ë mçi nhãm vµ mçi lo¹i c¬ së ®iÒu trÞ víi tû lÖ m¾c
tiªu ch¶y do Shigella ë trung vÞ kÕt qu¶ lµ sè tr−êng hîp m¾c lþ do Shigella ë çc
26
nhãm tuæi 5-14, 15-59, ≥ 60 theo thø tù lµ 14.654.230; 30.065.470 vµ 5.296.565 vµ

nh− vËy tæng sè tr−êng hîp m¾c lþ do Shigella lµ 50.016.265 [26].
Tæng g¸nh nÆng hµng n¨m cña lþ do Shigella ë çc n−íc ph¸t triÓn ®Õn n¨m 1997
Theo −íc tÝnh s¬ bé g¸nh nÆng cña lþ do Shigella ë nhãm trÎ lín vµ ng−êi tr−ëng
thµnh lµ 50 triÖu ca bÖnh/1 n¨m. Con sè nµy céng víi 113,3 triÖu ca bÖnh ë nhãm
trÎ < 5 tuæi cho thÊy g¸nh nÆng hµng n¨m cña lþ do Shigella ë çc nhãm tuæi sinh
sèng ë n−íc ph¸t triÓn lµ 163,2 triÖu ng−êi/n¨m trong ®ã −íc tÝnh 65,84% sè m¾c
lþ trùc khuÈn ®−îc ph¸t hiÖn do gi¸m s¸t t¹i nhµ, 30,43 % lµ bÖnh nh©n ngo¹i tró
®iÒu trÞ t¹i çc trung t©m cÊp cøu vµ chØ cã kho¶ng 3,73% bÖnh nh©n ph¶i nhËp
viÖn [26].
Mét nghiªn cøu ®a träng ®iÓm vÒ tiªu ch¶y do Shigella ë 6 n−íc ch©u ¸: ViÖt nam,
Trung Quèc, Th¸i lan, Bangladesh, Indonesia, Pakistan vÒ: G¸nh nÆng bÖnh tËt,
BiÓu hiÖn l©m sµng vµ Vi sinh y häc ® ®−îc thùc hiÖn trong thêi gian tõ n¨m 2000
®Õn 2004 [27]. §©y lµ mét nghiªn cøu dùa vµo céng ®ång, ®a trung t©m vµ tiÕn cøu
nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt râ h¬n vÒ g¸nh nÆng vµ m« h×nh bÖnh tËt cña lþ do
Shigella t¹i 6 n−íc nghÌo cña ch©u ¸. Nghiªn cøu ®−îc triÓn khai dùa trªn ch−¬ng
tr×nh gi¸m s¸t dÞch tÔ häc lþ do Shigella t¹i çc ®iÓm nghiªn cøu. Sau thêi gian 1-3
n¨m gi¸m s¸t, nghiªn cøu gi¸m s¸t lþ trùc trïng ®a trung t©m lÇn ®Çu tiªn ® cho
thÊy bÖnh lþ do Shigella phæ biÕn (réng) h¬n ng−êi ta t−ëng. Trong sè 605.331
ng−êi ®−îc nghiªn cøu trong thêi gian tõ 1 ®Õn 3 n¨m t¹i 6 ®iÓm nghiªn cøu, cã
1.415.538 ng−êi-n¨m ®−îc gi¸m s¸t lþ do Shigella vµ 62.266 l−ît ng−êi m¾c tiªu
ch¶y ® ®−îc ph¸t hiÖn trong ®ã cã 56.958 l−ît ng−êi (91%) ®¸p øng ®−îc tiªu chÝ
nghiªn cøu. Tû lÖ míi m¾c tiªu ch¶y chung lµ 40/1000 bÖnh nh©n/n¨m ë tÊt c¶ çc
nhãm tuæi vµ 254/1.000 bÖnh nh©n/n¨m ë nhãm d−íi 60 th¸ng tuæi. Shigella ®−îc
ph©n lËp tõ 2.927/56.958 bÖnh nh©n tiªu ch¶y chiÕm tû lÖ 5% trong sè bÖnh nh©n
tiªu ch¶y. Tû lÖ hiÖn m¾c lþ do Shigella hµng n¨m lµ 13,2 tr−êng hîp/1.000 trÎ d−íi
27
5 tuæi vµ 2,1/1.000 d©n sè ë çc løa tuæi. Tû lÖ hiÖn m¾c lþ trùc khuÈn ë çc ®iÓm
nghiªn cøu cao gÊp kho¶ng 100 lÇn tû lÖ hiÖn m¾c ë çc n−íc ph¸t triÓn. Tû lÖ hiÖn
m¾c hµng n¨m cña Mü n¨m 1999 vµ cña Hµ Lan tõ n¨m 1966-2000 lµ 3,7 vµ
3,2/100.000 d©n [26].
MÆc dï nghiªn cøu ® x¸c ®Þnh ®−îc g¸nh nÆng ®¸ng kÓ do lþ trùc khuÈn g©y nªn
nh−ng vÉn d−íi møc −íc tÝnh g¸nh nÆng thùc sù g©y nªn bëi lo¹i vi khuÈn nµy bëi
v× nghiªn cøu ®−îc triÓn khai dùa vµo hÖ thèng gi¸m s¸t bÞ ®éng vµ Shigella lµ vi
khuÈn dÔ bÞ chÕt ë m«i tr−êng sèng b×nh th−êng nªn nhiÒu mÉu ph©n cho kÕt qu¶
Shigella ©m tÝnh nh−ng ® ®−îc x¸c ®Þnh lµ Shigella d−¬ng tÝnh khi sö dông ph−¬ng
ph¸p PCR. Tû lÖ míi m¾c lþ do Shigella t¨ng ë nhãm trªn 40 tuæi. Tû lÖ m¾c chung
còng nh− ë trÎ d−íi 60 th¸ng tuæi ë Bangladesh cao h¬n cã ý nghÜa thèng kª so víi
so víi Trung Quèc, Pakistan vµ Indonesia, vµ ë nh÷ng n−íc nµy l¹i cao h¬n ë Th¸i
Lan vµ ViÖt Nam [27].
KÕt qu¶ nghiªn cøu cßn cho thÊy cã sù kh¸c biÖt vÒ tuæi trung b×nh m¾c lþ ë çc
®iÓm nghiªn cøu kh¸c nhau: Bangladesh vµ Pakistan lµ 2 tuæi, ViÖt Nam lµ 4 tuæi
cßn ë Indonesia vµ Th¸i Lan lµ 5 tuæi trong khi ®ã tuæi trung binh ë Trung Quèc lµ
32 tuæi. Trong sè bÖnh nh©n ®−îc theo dâi sau m¾c lþ 14 ngµy, kÕt qu¶ cho thÊy
18% sè bÖnh nh©n bÞ bÖnh kÐo dµi ®ªn 14 ngµy hoÆc h¬n. Kh«ng cã tr−êng hîp tö
vong nµo trong giai ®o¹n nghiªn cøu [28].
3.1.2. Lþ do Shigella ë çc n−íc ph¸t triÓn:

Do thiÕu çc nghiªn cøu theo dâi däc, g¸nh nÆng Shigella ë çc n−íc c«ng nghiÖp
ho¸ ®−îc −íc tÝnh dùa trªn sè liÖu gi¸m s¸t cña çc quèc gia. §Ó cã thÓ −íc tÝnh
®Çy ®ñ h¬n tû lÖ míi m¾c bÖnh, ng−êi ta ® sö dông yÕu tè hiÖu chØnh (correction
factor) ®èi víi çc sè liÖu ® ®−îc b¸o ço.
28
T¹i Mü, hµng n¨m theo b¸o ço cã kho¶ng 18.000 tr−êng hîp m¾c lþ do Shigella.
Do nhiÒu tr−êng hîp bÞ bÖnh nhÑ ® kh«ng ®−îc chÈn ®o¸n vµ kh«ng ®−îc b¸o ço
nªn sè m¾c bÖnh thùc tÕ hµng n¨m cã thÓ 20 lÇn cao h¬n sè tr−êng hîp ®−îc b¸o
ço [21]. Theo gi¸m s¸t ë Mü ng−êi ta còng thÊy bÖnh lþ phæ biÕn x¶y ra ë çc
®iÓm d©n c− nghÌo, ®«ng ®óc, t×nh tr¹ng vÖ sinh kÐm vµ dÞch cã thÓ lan trµn ra toµn
thÓ céng ®ång. DÞch còng th−êng x¶y ra ë Mü vµo mïa hÌ nhiÒu h¬n mïa ®«ng.
TrÎ em, ®Æc biÖt lµ trÎ tõ 2-4 tuæi còng th−êng cã tû lÖ m¾c bÖnh cao nhÊt ë Mü.
NhiÒu vô dÞch x¶y ra ë çc ®Þa ®iÓm ch¨m sãc trÎ vµ çc gia ®×nh cã ®«ng con [21].
Theo b¸o ço cña HÖ thèng gi¸m s¸t Shigella quèc gia Mü (PHLIS) trong kho¶ng
thêi gian 5 n¨m tõ 1990-1994, cã 59.527 tr−êng hîp ®−îc xÐt nghiÖm lµ Shigella
d−¬ng tÝnh. Nh− vËy tÝnh trung b×nh mçi n¨m cã 11.900 tr−êng hîp m¾c lþ trùc
khuÈn. Còng trong cïng thêi gian ®ã theo b¸o ço cña çc bang kh«ng n»m trong
hÖ thèng gi¸m s¸t quèc gia cã 27.899 tr−êng hîp m¾c lþ trùc khuÈn khiÕn cho tæng
sè tr−êng hîp m¨c lþ do Shigella ë Mü lµ 87.426 tr−êng hîp. Nh− vËy trong thêi
gian nµy mçi n¨m trung b×nh ë Mü cã 17.500 tr−êng hîp bÞ lþ trùc khuÈn, t−¬ng
®−¬ng víi tû suÊt 6,5 tr−êng hîp/100.000 d©n sè/n¨m [26].
Theo b¸o ço cña HÖ thèng gi¸m s¸t chñ ®éng dùa vµo céng ®ång çc bÖnh do thøc
¨n [32] trong thêi gian 4 n¨m 1996-1999 t¹i çc bang thuéc khu vùc gi¸m s¸t, cã
tæng sè 4.317 tr−êng hîp nhiÔm Shigella. Tû lÖ míi m¾c trung b×nh lµ 7,4 tr−êng
hîp/100.000 d©n sè. Tû lÖ míi m¾c trong ba n¨m ®Çu tiªn t−¬ng tù nh− nhau [31]
lµ 8,3 tr−êng hîp/100.000 d©n sè vµ gi¶m trong n¨m 1999 xuèng 5 tr−êng
hîp/100.000 d©n sè trong khi ®ã sè tr−êng hîp m¾c ë çc bang thuéc hÖ thèng
gi¸m s¸t thô ®éng lµ 2,9 tr−êng hîp/100.000 d©n sè. Gi÷a çc bang thuéc hÖ thèng
gi¸m s¸t còng cã sù kh¸c biÖt, tû lÖ míi m¾c cao nhÊt lµ ë California vµ Georgia.
Trong çc nhãm tuæi, nhãm 1-4 tuæi cã tû lÖ míi m¾c cao nhÊt, 36,3 tr−êng
hîp/100.000 trÎ. BÖnh th−êng gÆp víi tû lÖ m¾c cao nhÊt vµo cuèi hÌ vµ ®Çu thu. Cã
29
sù kh¸c biÖt vÒ tû lÖ míi m¾c hµng n¨m theo giíi, tû lÖ m¾c hµng n¨m cña nam lµ
7,8 ca bÖnh/100.000 d©n vµ theo khu vùc ®Þa lý vµ s¾c téc, ë nhãm ng−êi da ®en
7,8 tr−êng hîp/100.000 d©n sè; d©n gèc T©y ban nha (Hispanic) lµ 16,2 tr−êng
hîp/100.000 d©n vµ thæ d©n Mü lµ 10 tr−êng hîp/ 100.000 d©n. Tû lÖ nhËp viÖn
còng kh¸c biÖt gi÷a çc bang vµ gi÷a çc nhãm tuæi. B¸o ço cßn cho thÊy tû lÖ
hiÖn m¾c Shigella cao h¬n rÊt nhiÒu ë nh÷ng ng−êi ®µn «ng ®ång tÝnh vµ ë bÖnh
nh©n bÞ nhiÔm HIV (442 tr−êng hîp/100.000 ng−êi) so víi nhãm ®ång tÝnh mµ
HIV ©m tÝnh (12,4 tr−êng hîp/100.000 ng−êi).
T¹i Ph¸p, trong thêi gian tõ 1992-1997, trung b×nh mçi n¨m cã 962 tr−êng hîp
nhiÔm Shigella ®−îc b¸o ço tíi Trung t©m Quèc gia chÈn ®o¸n Salmonella vµ
Shigella tuyÕn trªn cña viÖn Pasteur ë Paris. ¸p dông tiªu chuÈn cña Liªn hîp quèc
ng−êi ta dù tÝnh n¨m 1995 tû lÖ m¾c lþ trùc khuÈn cña Ph¸p lµ 1,8 truêng
hîp/100.000 d©n sè [26].
ë Anh vµ Xø Oen, dùa theo sè liÖu b¸o ço tíi ®¬n vÞ dÞch vô xÐt nghiÖm søc kháe
c«ng céng, n¨m 1996 ng−êi ta −íc tÝnh tû lÖ m¾c míi lþ do Shigella lµ 3,3 tr−êng
hîp /100.000 d©n vµ tû lÖ míi m¾c theo çc nhãm tuæi 0-11 th¸ng, 1-4 tuæi, 5-14
tuæi, 15-59 tuæi vµ >60 tuæi lµ 5,1 tr−êng hîp/100.000 d©n, 7,3 tr−êng hîp /100.000
d©n, 8,3 tr−êng hîp /100.000 d©n, 6,9/100.000 d©n vµ 1,2/100.000 d©n[26].
Trong thêi gian 5 n¨m tõ 1991-1995, t¹i Israel, theo kÕt qu¶ cña phßng xÐt nghiÖm
t¹i çc khu vùc, tû lÖ míi m¾c Shigella trung b×nh lµ 130 tr−êng hîp/100.000
d©n/n¨m [11]. Cßn ë óc, theo sè liÖu mµ HÖ thèng gi¸m s¸t bÖnh quèc gia óc thu
nhËn ®−îc tõ çc bang trõ bang New South Wale, n¨m 1996, tû lÖ míi m¾c Shigella
ë óc lµ 5,6 ca bÖnh/100.000 d©n sè[26].
Nh− vËy theo b¸o ço, tû lÖ míi m¾c Shigella ë óc, Anh xø Oen, Ph¸p vµ Mü
t−¬ng tù nh− nhau trong kho¶ng tõ 1,8 ®Õn 6,5 ca bÖnh/100.000 d©n. Sè míi m¾c ë
30
Israel cao gÊp 20 lÇn so víi Mü, tû lÖ míi m¾c cao ë Israel cã lÏ kh«ng ®¹i diÖn cho
hÇu hÕt çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸ mµ ph¶n ¸nh tÝnh ®Þa ph−¬ng cña khu vùc Trung
§«ng.
KÕt qu¶ trªn ch−a ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò lµ kÕt qu¶ gi¸m s¸t lu«n d−íi møc gi¸m s¸t th×
d−íi møc b¸o ço rÊt nhiÒu. So s¸nh sè tr−êng hîp bÖnh trong nh÷ng ®ît bïng ph¸t
dÞch vµ sè tr−êng hîp bÖnh thùc tÕ ®−îc b¸o ço trong cïng thêi k× dÞch bïng ph¸t,
Trung t©m phßng chèng bÖnh (CDC) ® −íc tÝnh r»ng chØ cã 1-5% ca bÖnh Shigella
®−îc b¸o ço vµ ® ®−a ra ®Ò xuÊt lµ sè tr−êng hîp bÖnh ®−îc b¸o ço d−íi møc
−íc tÝnh so víi tû lÖ míi m¾c thùc bëi mét chØ sè 20-100[21].
Tû lÖ míi m¾c ë Mü ® ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh g¸nh nÆng cña lþ do Shigella ë
çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸. §Ó tÝnh con sè thùc ng−êi ta nh©n sè tr−êng hîp ®
®−îc b¸o ço víi chØ sè hiÖu chØnh lµ 20 vµ ta ®−îc tû lÖ míi m¾c lþ do Shigella
chung cho çc n−íc c«ng nghiÖp lµ 13 ca bÖnh/100.000 d©n. NÕu tæng d©n sè ë çc
n−íc ph¸t triÓn lµ 1.150 triÖu th× mçi n¨m cã kho¶ng 1,5 triÖu ng−êi tr¶i qua mét
®ît lþ [26].
Mét nghiªn cøu vÒ dÞch tÔ häc bÖnh lþ trùc khuÈn t¹i vïng ®ång b»ng s«ng Nile
cña Ai CËp trong thêi gian 3 n¨m tõ th¸ng 2-1995 ®Õn 2-1998 ë trÎ em d−íi 3 tuæi
cho thÊy tû lÖ m¾c bÖnh míi trung b×nh víi Shigella ë trÎ lµ 0,2 l−ît/trÎ/n¨m. BÖnh
g©y ra cho trÎ cao nhÊt lµ nhãm trùc khuÈn S. flexneri (55%) sau ®ªn nhãm S.
sonnei, trÎ Ýt tuæi vµ vµo mïa nãng th× tû lÖ m¾c bÖnh cao h¬n, trÎ bó mÑ tû lÖ m¾c
bÖnh thÊp h¬n, thêi gian m¾c bÖnh trung b×nh cña trÎ lµ 4 ngµy, ®i tiªu ch¶y trung
b×nh 6 lÇn/ngµy [30].
G¸nh nÆng toàn cÇu cña lþ do Shigella: Nh− vËy tÝnh ®Õn n¨m 1996, tæng sè ®ît
nhiÔm Shigella hµng n¨m trªn toµn thÕ giíi lµ 164,7 triÖu trong ®ã 162,3 triÖu ®ît
m¾c bÖnh lµ ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, 1,5 triÖu lµ ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸
31
nh−ng cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i sè nhiÔm lþ do Shigella ® lªn tíi 167 triÖu ®ît
hµng n¨m [23].
3.1.3.Tû lÖ tö vong do Shigella ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn

3.1.3.1. Tû lÖ tö vong do Shigella ë nhãm tuæi 0- 4 tuæi ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
Tû lÖ tö vong ® ®−îc −íc tÝnh tõ c«ng thøc tÝnh g¸nh nÆng bÖnh lþ do Shigella.
Theo kÕt qu¶ −íc tÝnh hµng n¨m cã 13,9% trÎ d−íi 1 tuæi vµ 9,4% bÖnh nh©n tõ 1-4
tuæi ® ph¶i nhËp viÖn vµ bÞ tö vong. Nh− vËy tæng sè tö vong ë mçi nhãm tuæi sÏ
lµ 60,070 vµ 29,315 trÎ. NhiÒu nghiªn cøu ë çc vïng kh¸c nhau vµo nh÷ng n¨m
1980 ® ®−a ra b»ng chøng lµ nhiÒu tr−êng hîp lþ do Shigella ® chÕt t¹i nhµ. KÕt
qu¶ nghiªn cøu ë rnhiÒu n−íc nh− Gambia vµ Bangladesh ® cho thÊy tû lÖ tö vong
thùc cã thÓ lµ gÊp 6 – 8 lÇn so víi sè nhËp viÖn. Nh©n sè tö vong t¹i bÖnh viÖn lªn 7
lÇn th× t¨ng sè tö vong cho nhãm trÎ nµy lµ 462.490. TÝnh t−¬ng tù cho trÎ 1- 4 tuæi
th× sè tö vong lµ 205.205 vµ tæng sè lµ 425.810 tr−êng hîp tö vong v× nhiÔm khuÈn
Shigella trong nhãm trÎ tõ 0-4 tuæi sèng ë Bangladesh [26].
3.1.3.2. Tû lÖ tö vong ë trÎ lín h¬n vµ ng−êi tr−ëng thµnh

Mçi n¨m cã kho¶ng 6.744.075 ®ît m¾c lþ trong sè trÎ em >5 tuæi vµ ng−êi tr−ëng
thµnh ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn ®−îc ghi nhËn ë çc trung t©m ®iÒu trÞ. Ng−êi ta
−íc tÝnh r»ng cã 11% bÖnh nh©n nhiÔm khuÈn Shigella ®Õn ®iÒu trÞ t¹i bÖnh viÖn
t−¬ng ®−¬ng víi 741.850 ca bÖnh. T¹i ICDDR, Bangladesh trong giai ®o¹n tõ 1974
®Õn 1988, cã 8,2% trÎ> 5 tuæi n»m viÖn ®iÒu trÞ vµ ® tö vong do nhiÔm Shigella.
Nh− vËy sè tö vong hµng n¨m cña nhãm tuæi nµy sÏ lµ 60,830 tr−êng hîp. ¸p dông
çch ®iÒu chØnh ®Ó tÝnh sè tö vong trªn bÖnh nh©n ®iÒu trÞ ngo¹i tró d−íi 5 tuæi,
ng−êi ta ® −íc tÝnh cã 425.810 tr−êng hîp tö vong do Shigella ë trÎ >5 tuæi vµ
ng−êi tr−ëng thµnh ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn[26].
32
Tæng sè tö vong do Shigella ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn:

KÕt hîp tû lÖ tö vong cña çc nhãm tuæi ng−êi ta ® −íc tÝnh mçi n¨m cã 1.093.505
tr−êng hîp tö vong do Shigella trong ®ã sè trÎ d−íi 5 tuæi chiÕm tû lÖ 61% tæng sè
çc tr−êng hîp tö vong do nhiÔm vi khuÈn nµy[26].
3.1.4. Tû lÖ tö vong do Shigella ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸

Tû lÖ tö vong do Shigella ë çc n−íc ph¸t triÓn lµ cùc k× thÊp. Theo b¸o ço tû lÖ tö
vong ë Mü nh÷ng n¨m 1980 lµ 0.4%, ë Israel lµ 0,05% vµ trung b×nh cho çc n−íc
ph¸t triÓn lµ 0,2%. Nh− vËy cã nghÜa lµ cã kho¶ng 3.030 tr−êng hîp trong sè
1.516.575 tr−êng hîp lþ do Shigella ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸ bÞ tö vong mçi
n¨m [26].
3.1.5. Lþ do Shigella ë nhãm d©n sè cã nguy c¬ cao

BÖnh lþ Shigella x¶y ra ë tÊt c¶ çc n−íc trªn thÕ giíi kh«ng kÓ ®ã lµ n−íc ® ph¸t
triÓn hay ®ang ph¸t triÓn. MÆc dï lþ Shigella lµ mang tÝnh ®Þa ph−¬ng vµ x¶y ra ë
mäi vïng trªn thÕ giíi, nh−ng cã h−ëng ®Õn mét sè nhãm d©n c− nhÊt ®Þnh h¬n lµ
çc nhãm kh¸c. ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong cao ë
nhãm d©n di c−. ë Mü, nhãm ®−îc x¸c ®Þnh cã nguy c¬ cao lµ trÎ em ë çc trung
t©m ch¨m sãc trÎ ban ngµy, d©n ë çc vïng thæ d©n Mü sinh sèng, ng−êi sèng ë çc
tr¹i tÞ n¹n, çc tr¹i giam vµ nh÷ng nam giíi cã quan hÖ ®ång tÝnh. TÊt c¶ çc ®èi
t−îng nµy chiÕm tû lÖ kho¶ng 13% sè tr−êng hîp ®−îc b¸o ço. Nh÷ng ng−êi ph¶i
®i c«ng t¸c hoÆc du lÞch gi÷a çc n−íc chiÕm thªm kho¶ng 20% [26].
3.1.5.1. Nhãm d©n di c−

ChØ trong th¸ng ®Çu tiªn 20.000 ng−êi ® chÕt v× lþ do chñng Shigella dysenteria
typ 1 g©y nªn mµ chñng nµy kh¸ng tÊt c¶ çc lo¹i kh¸ng sinh th−êng ®−îc sö dông.
33
Víi nh÷ng ng−êi di c− ®ét ngét do çc cuéc chiÕn tranh, mÊt mïa vµ çc cuéc
khñng bè ë çc d©n téc Ýt ng−êi lµm cho mét sè lín d©n r¬i vµo hoµn c¶nh ®ãi
nghÌo, kh«ng ®−îc cung cÊp ®Çy ®ñ n−íc s¹ch, ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm, ¨n ë chËt
chéi ®ång thêi víi suy dinh d−ìng. T¹i nh÷ng n¬i nµy, lþ trùc khuÈn lµ nguyªn
nh©n g©y ra tû lÖ m¾c bÖnh vµ tö vong cao ë tÊt c¶ çc nhãm tuæi nh− nhãm d©n di
c− Brutan vµ Kýt n¨m 1991, S«mali n¨m 1992, Buruni 1993, Ruan®a 1994. Lþ ®
g©y ra sù tµn ph¸ khèc liÖt trong 500.000 - 800.000 d©n tÞ n¹n Ruanda phiªu d¹t
sang khu vùc B¾c Kivi cña Zaire n¨m 1994. ChØ trong th¸ng ®Çu tiªn, gÇn 20.000
ng−êi ® chÕt v× lþ g©y ra bëi Shigella Dysenteriae type I mµ chñng nµy ® kh¸ng
l¹i tÊt c¶ çc lo¹i thuèc kh¸ng sinh th−êng ®−îc sö dông [26].
3.1.5.2. Tiªu ch¶y trªn nh÷ng ng−êi ®i c«ng t¸c vµ du lÞch n−íc ngoµi.
Theo Tæ chøc du lÞch quèc tÕ n¨m 1995, tÝnh s¬ bé cã 116 triÖu kh¸ch du lÞch hoÆc
®i c«ng t¸c tõ çc n−íc ph¸t triÓn ®Õn çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. Tiªu ch¶y ® g©y
r¾c rèi cho kho¶ng 58 triÖu kh¸ch thuéc ®èi t−îng nµy (chiÕm 50%). KÕt qu¶ tæng
quan çc nghiªn cøu vÒ tiªu ch¶y trªn çc ng−êi ®i c«ng t¸c hoÆc du lÞch n−íc
ngoµi tõ 1974 ®Õn 1987 cña Black vµ céng sù ® cho thÊy trong 28 nghiªn cøu tû lÖ
nh÷ng ng−êi ®i du lÞch bÞ tiªu ch¶y do Shigella ë trung vÞ lµ 1% (trong kho¶ng 1-
30%). Nh− vËy theo −íc tÝnh hµng n¨m sè ng−êi du lÞch hoÆc ®i c«ng t¸c tõ çc
n−íc ph¸t triÓn ®Õn çc n−íc ®ang ph¸t triÓn bÞ m¾c lþ do Shigella lµ 580.000
tr−êng hîp.
TÇn xuÊt nh÷ng kh¸ch du lÞch vµ nh÷ng ng−êi ®i c«ng t¸c n−íc ngoµi nhiÔm vi
khuÈn Shigella kh¸ng ®a kh¸ng sinh ngµy cµng t¨ng. T¹i Helsinki ë PhÇn Lan,
trong thêi gian tõ 1975 ®Õn 1988 Trung t©m Quèc gia cÊp cao vÒ Shigella ® tiÕp
nhËn 1951 mÉu ph©n lËp ®−îc Shigella tõ nh÷ng kh¸ch du lÞch vµ nh÷ng ng−êi ®i
c«ng t¸c n−íc ngoµi vµ nÕu trong kho¶ng thêi gian 1975-1985 chØ cã 3% chñng
34
kh¸ng Trimethoprin th× ®Õn n¨m 1988 ® ph¸t hiÖn 98% chñng kh¸ng thuèc nµy. ë
Mü, d−íi 5% çc tr−êng hîp m¾c Shigella t¹i néi ®Þa kh¸ng l¹i thuèc Trimethoprin
– Sunfamethox – Azole, trong khi ®ã chØ cã kho¶ng 10% kh¸ng l¹i Ampicillin. Tuy
nhiªn nÕu nãi ®Õn lÞch sö du lÞch n−íc ngoµi gÇn ®©y cña bÖnh nh©n hoÆc thµnh
viªn cña gia ®×nh cã tiªu ch¶y th× cã kho¶ng 20% chñng ph©n lËp ®−îc cã kh¸ng
trimethprim-sulfamethoxazole vµ 60% kh¸ng Ampicilin [23],[26].
3.1.5.3. Shigella vµ qu©n ®éi
Trong lÞch sö, lþ trùc khuÈn ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi qu©n ®éi trong çc
chiÕn dÞch qu©n sù vµ nguy c¬ nµy vÉn cßn tiÕp diÔn. Trong chiÕn dÞch b¶o vÖ Sa
m¹c ë b¸n ®¶o Arabian, 57% lÝnh Mü bÞ tiªu ch¶y trong ®ã 20% sè lÝnh t¹m kh«ng
cã kh¶ n¨ng thùc thi nhiÖm vô v× tiªu ch¶y. Nu«i cÊy ph©n cña 15% sè lÝnh Mü, kÕt
qu¶ thu ®−îc cho thÊy 81% mÉu nhiÔm S. sonnei vµ hÇu hÕt çc chñng Shigella
(85%) kh¸ng trimethoprim-sulfamethoxazole. Trong chiÕn dÞch Restore Hope, 33%
lÝnh Mü bÞ nhiÔm Shigella møc ®é kh¸ng doxycycline, ampicillin vµ trimethoprim-
sulfamethoxazole ë nhãm nµy kh¸ cao [26].
Shigella vµ Trung t©m ch¨m sãc trÎ ban ngµy: Lþ do Shigella, ®Æc biÖt lµ S.
sonnei cã liªn quan ®Õn trÎ nhá t¹i çc trung t©m ch¨m sãc trÎ ban ngµy ë nhiÒu
n−íc c«ng nghiÖp ho¸. KÕt qu¶ tæng quan çc nghiªn cøu tõ 1966-1997 cho thÊy
trong ®ît bïng ph¸t dÞch do S. sonnei ë mét céng ®ång lín, sè trÎ d−íi 6 tuæi ®Õn
trung t©m ch¨m sãc trÎ ban ngµy bÞ nhiÔm Shigella gÊp 2,4 lÇn so víi trÎ kh«ng ë
trung t©m nµy. §iÒu nµy ® chøng minh râ rµng r»ng trÎ em trong nhãm trung t©m
ch¨m sãc ban ngµy cã nguy c¬ cao h¬n ®èi víi Shigella so víi nhãm chøng cïng
tuæi mµ ë t¹i nhµ [26].
35
3. 2. Sù ph©n phèi çc chñng Shigella theo nhãm huyÕt thanh vµ theo typ
huyÕt thanh
Çc nhãm huyÕt thanh cña Shigella chiÕm −u thÕ tréi l−u hµnh trong céng ®ång th×
cã liªn hÖ ®Õn møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x héi. Ng−êi ta ® cè g¾ng tæng hîp çc
kÕt qu¶ nghiªn cøu mµ ® ®−îc ®¨ng trªn çc t¹p chÝ ®Ó x¸c ®Þnh tû lÖ çc chñng
Shigella ph©n lËp ®−îc tõ bÖnh nh©n ®−îc coi lµ nh÷ng tr−êng hîp nÆng nhÊt ë çc
bÖnh viÖn trªn toµn thÕ giíi vµ nhËn thÊy r»ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ gi÷a çc
nghiªn cøu[23].
3.2.1. Ph©n phèi theo nhãm huyÕt thanh

S. flexnerie lµ nhãm huyÕt thanh chÝnh phæ biÕn nhÊt ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
(trung vÞ lµ 60%, trong kho¶ng tõ 25-86%); S. sonnei lµ chñng phæ biÕn thø hai
(trung vÞ lµ 15% trong kho¶ng tõ 2-44%). S. dysenteriae th−êng ®−îc thÊy nhiÒu
nhÊt ë Nam ¸ vµ sub-Sahan ch©u Phi vµ S.boydii xuÊt hiÖn víi tuÇn xuÊt t−¬ng
®−¬ng nhau (trung vÞ lµ 6%, trong kho¶ng 0-46%). Ng−îc l¹i sè liÖu tõ Israel, T©y
ban nha vµ Mü cho cïng mét con sè thèng nhÊt: S. sonnei lµ nhãm huyÕt thanh phæ
biÕn nhÊt ë çc n−íc c«ng nghiÖp ho¸ (trung vÞ lµ 77%, trong kho¶ng tõ 74-89%),
tiÕp sau lµ S. flexneri (tÇn xuÊt ë trung vÞ 16%, trong kho¶ng tõ 10-21%), S.boydii
(trung vÞ lµ 2% trong kho¶ng 2-5%) vµ cuèi cïng lµ S. dysenteria (trung vÞ lµ 1%
trong kho¶ng 0-1%) [23],[24].
Sù hiÖn diÖn cña çc chñng Shigella ë nh÷ng kh¸ch du lÞch hoÆc nh÷ng ng−êi hay
ph¶i ®i c«ng t¸c gi÷a çc n−íc còng cã ®Æc tÝnh riªng. KÕt qu¶ nghiªn cøu ë kh¸ch
du lÞch ng−êi NhËt cho thÊy trong 235 chñng ph©n lËp ®−îc th× 64% lµ S.sonnei,
25% lµ S.flexneri, 8% S.boydii vµ 3% S dysenteria. Trong hÖ thèng gi¸m s¸t quèc
gia t¹i PhÇn Lan tõ 1985 ®Õn 1988, ph©n lËp 175 chñng Shigella theo nhãm huyÕt
thanh cho thÊy 71% S. Sonnei, 25% S. flexneri, 3% S.boydii vµ <1% S.dysenteria.
36
3.2.2. Sù ph©n phèi theo týp huyÕt thanh

MiÔn dÞch ®èi víi Shigella phô thuéc vµo nhãm huyÕt thanh cô thÓ vµ v¸c xin
phßng lþ sÏ phô thuéc vµo sù hiÖn diÖn cña çc chñng Shigella riªng biÖt do vËy
hiÓu biÕt vÒ sù ph©n bæ cña çc tuýp huyÕt thanh còng ®Æc biÖt quan träng. Nghiªn
cøu sù hiÖn diÖn cña çc tuýp huyÕt thanh trong çc bÖnh nh©n ph¶i nhËp viÖn kÕt
qu¶ cho thÊy trong sè chñng S.flexneri ph©n lËp ®−îc tõ çc n−íc ®ang ph¸t triÓn
th× tuýp huyÕt thanh 2a g©y nªn 32-58% tæng sè tr−êng hîp nhiÔm khuÈn do
Shigella, sau ®ã lµ tóyp huyÕt thanh 1b (12-23%); tuýp huyÕt thanh 3a (4-11%) vµ
cuèi cïng lµ tuýp huyÕt thanh 4a (2-5%) vµ nhãm 6 (3-5%). ë Mü, S.flexnerie 2a
vµ tuýp 2 kh¸c chiÕm mét phÇn lín trong chñng S.flexnerie ph©n lËp sau ®ã lµ tuýp
1 vµ 3. Trong chñng S. dysenteria ph©n lËp ®−îc, tuýp 1 chiÕm −u thÕ tréi ë Ên ®é,
Nigeria vµ Singapo (tÇn xuÊt ë trung vÞ cho çc n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ 30%, trong
kho¶ng tõ 0-67%), trong khi tuýp 2 chiÕm −u thÕ tréi ë Guatemala, Hungary vµ
Yemen (tÇn xuÊt ë trung vÞ lµ 23% trong kho¶ng tõ 0-70% S. dysenteria ph©n lËp).
Chñng huyÕt thanh phæ biÕn thø ba lµ tuýp 3 (trung vÞ lµ 10% trong kho¶ng tõ 0-
20%). Çc chñng S. dysenteria cßn l¹i ®−îc ph©n lËp t¹i çc n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ
4,5,6,7,9 vµ 10. S. dysenteria ph©n lËp tõ Mü ®−îc ph©n bæ t−¬ng ®−¬ng nhau gi÷a
çc tuýp huyÕt thanh 1, 2 vµ 3. S. boydii mang tuýp huyÕt thanh 14 chiÕm −u thÕ
tréi ë Ên §é, Nigeria vµ Yemen chñng nµy chiÕm 23-47% sè ph©n lËp ®−îc. S.
boydii tuýp 1 chiÕm −u thÕ tréi t¹i Singapo (44%) vµ tuýp huyÕt thanh 2 ë
Guatemala (40%). ë Mü, tuýp huyÕt thanh 2 chiÕm tû lÖ lín nhÊt (42%) trong sè S.
boydii ph©n lËp ®−îc[23],[24,].
37
PhÇn IV:
T×nh h×nh dÞch tÔ lþ do Shigella ë ViÖt Nam
Lµ mét trong çc n−íc ®ang ph¸t triÓn, ë ViÖt Nam, bÖnh lþ do Shigella vÉn ®−îc
coi lµ mét trong çc bÖnh nhiÔm trïng cã tû lÖ m¾c vµ tö vong kh¸ cao so víi çc
çc bÖnh nhiÔm trïng ®−êng ruét kh¸c. Ngay tõ nh÷ng n¨m 50 ë ViÖt Nam, lþ trùc
khuÈn ® ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng g©y tiªu ch¶y vµ
g©y tö vong ®Æc biÖt lµ ë trÎ em [17]. BÖnh r¶i r¸c quanh n¨m vµ cã nh÷ng ®ît
bïng ph¸t thµnh dÞch nh−ng cho ®Õn nay nh÷ng th«ng tin vÒ lþ do Shigella ®Òu míi
chØ xuÊt ph¸t tõ b¸o ço cña çc bÖnh viÖn vµ çc c¬ së y tÕ, m« h×nh bÖnh tËt cña
lþ trùc khuÈn, sù biÕn ®æi cña bÖnh trong suèt nöa thËp kû võa qua vµ g¸nh nÆng
thùc sù cña bÖnh vÉn ch−a ®−îc biÕt ®Õn.
4.1. Tû lÖ m¾c lþ trùc khuÈn do Shigella

KÓ tõ nh÷ng n¨m 50, lþ do Shigella chØ ®−îc biÕt ®Õn tõ b¸o ço cña çc c¬ së y tÕ
hoÆc nh÷ng b¸o ço tæng kÕt cña ®¬n lÎ mét vµi bÖnh viÖn hoÆc c¬ së y tÕ. Nghiªn
cøu cña TrÞnh Minh Liªn trªn 64 trÎ em d−íi 15 tuæi ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn t¹i Khoa
L©y BÖnh viÖn B¹ch Mai trong thêi gian tõ 1990-1994 cho thÊy nhãm trÎ d−íi 4
tuæi m¾c nhiÒu nhÊt, 53/64 bÖnh nh©n chiÕm 82,5%. Nhãm 4-15 lµ 11/64 bÖnh
nh©n chiÕm tû lÖ 17,5% [15]. Nghiªn cøu cña NguyÔn §øc HiÒn còng t¹i Khoa L©y
BÖnh viÖn B¹ch Mai trong cïng thêi ®iÓm nµy cho thÊy cã 96 bÖnh nh©n trªn 17
tuæi bÞ do Shigella. Nh− vËy nÕu tÝnh trong kho¶ng thêi gian 5 n¨m tõ 1990-1995,
sè bÖnh nh©n bÞ lþ do Shigella ®−îc ®iÒu trÞ t¹i Khoa L©y BÖnh viÖn B¹ch Mai lµ
120 tr−êng hîp [13]. Nghiªn cøu sau ®ã cña §ç TuÊn §¹t còng ® cho thÊy chØ
trong 5 th¸ng (tõ th¸ng 6-10 n¨m 1996) ® cã 18 bÖnh nh©n bÞ lþ trùc khuÈn ®iÒu
trÞ t¹i ViÖn Y häc L©m sµng çc bÖnh nhiÖt ®íi mµ tiÒn th©n lµ Khoa L©y BÖnh viÖn
B¹ch Mai [11] .
38
KÕt qu¶ nghiªn cøu cña L−u thÞ Mü Thôc t¹i viÖn Nhi trung −¬ng trong kho¶ng thêi
gian 4 n¨m tõ th¸ng 6/1998 – th¸ng 6/2002 cho thÊy sè bÖnh nh©n bÞ lþ do Shigella
®−îc ®iÒu trÞ t¹i viÖn cao h¬n, 132/4849 ®ît tiªu ch¶y chiÕm tû lÖ 2% trong ®ã tuæi
bÞ m¾c nhiÒu nhÊt lµ tõ 1-3 tuæi, 78/132 chiÕm 59,20%; 0-11 th¸ng lµ 21/132 bÖnh
nh©n chiÕm 15,90%; 3-5 tuæi lµ 21 bÖnh nh©n chiÕm tû lÖ 15,90% vµ >5 tuæi lµ 12
bÖnh nh©n chiÕm tû lÖ 9%.
KÕt nghiªn cøu cña TrÞnh Xu©n Hoµ vµ Lª ThÞ Lùu t¹i khoa TruyÒn NhiÔm cña
BÖnh viÖn §a khoa Th¸i Nguyªn trong 5 n¨m (1/1997 - 5/2002) còng cho kÕt qu¶
t−¬ng tù, 96 bÖnh nh©n tõ 2 th¸ng tuæi ®Õn 75 tuæi bÞ Lþ do Shigella[14].
4.2. Tö vong v× lþ do Shigella

KÕt qu¶ nghiªn cøu håi cøu bÖnh ¸n cña 50 bÖnh nh©n tuæi tõ 4 th¸ng ®Õn 4 tuæi bÞ
tö vong v× lþ do Shigella tõ 1977 – 1980 t¹i Khoa L©y BÖnh viÖn B¹ch Mai cña
TrÞnh Minh Liªn cho thÊy sè tö vong ë trÎ tõ 4-24 th¸ng chiÕm tû lÖ 72% cao h¬n
rÊt nhiÒu so víi nhãm trÎ cßn l¹i [15]. Tõ sau n¨m 1980 cho ®Õn nay çc tr−êng
hîp tö vong v× lþ do Shigella kh«ng cßn xuÊt hiÖn ë çc bÖnh viÖn tuyÕn trung −¬ng
nh− ViÖn L©m sµng çc bÖnh nhiÖt ®íi vµ ViÖn Nhi trung −¬ng n÷a.
4.3. YÕu tè liªn quan ®Õn tû lÖ m¾c bÖnh
Th¨m dß thêi ®iÓm m¾c bÖnh, kÕt qu¶ cña çc nghiªn cøu cho thÊy lþ trùc trïng ë
ViÖt Nam lµ bÖnh ph¸t t¸n quanh n¨m nh−ng tû lÖ m¾c cao nhÊt vµo thêi gian tõ
th¸ng 5 ®Õn th¸ng 8. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña TrÞnh Minh Liªn[15] cho thÊy tû lÖ
m¾c trong thêi gian tõ th¸ng 5-8 lµ 65%, m¾c cao nhÊt vµo th¸ng 7, vµo mïa m−a,
nãng vµ Èm vµ ®ã lµ mïa ho¹t ®éng cña c«ng trïng. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña L−u
ThÞ Mü Thôc [17] còng cho nhËn xÐt t−¬ng tù nh−ng sè bÖnh nh©n m¾c lþ trùc
39
trïng ph¶i nhËp viÖn gi¶m ®i trong th¸ng 9 vµ l¹i t¨ng cao vµo th¸ng 10 ®Õn th¸ng
12 lµ th¸ng m−a phïn Èm −ít.
Theo sè liÖu niªn gi¸m thèng kª cña Bé Y tÕ [2,3,4,5,6,7,8,9] tõ bÖnh viÖn trong
mét sè n¨m gÇn ®©y tû lÖ m¾c vµ chÕt do lþ Shigella vÉn diÔn biÕn Ýt thay ®æi qua
çc n¨m.
80 1
70 0.9
0.8
60
0.7
50
0.6
40 0.5
30 0.4
20 0.3
10
0.2
0.1
0
Năm Năm Năm Năm Năm Năm Năm Năm Năm
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Năm 1986 Năm 1990 Năm 1994 Năm 1998 Năm 2000 Năm 2005
Tỷ suất chết/100 000 dân do lỵ qua các năm
Tỷ suất mắc lỵ/ 100 000 dân qua các năm theo niên giám
thống kê 1997-2005. theo niên giám thống kê 1986-2005
BiÓu ®å trªn cho thÊy tû lÖ m¾c lþ trùc khuÈn giao ®éng tõ n¨m 1997 ®Õn n¨m 2005
vµ cã xu h−íng gi¶m dÇn, kho¶ng gÇn 70 tr−êng hîp/100.000 d©n ®Õn trªn 50
tr−êng hîp/100.000 d©n (trõ n¨m 2001 tû lÖ m¾c t¨ng cao). Tû lÖ tö vong v× lþ do
Shigella kh¸ cao ë nh÷ng n¨m 80 vµ gi¶m m¹nh trong n¨m 1990 vµ tõ ®ã ®Õn nay
tû lÖ tö vong kh«ng thay ®æi lµ 0,01 tr−êng hîp/100.000 d©n. Nh− vËy tû lÖ m¾c lþ
do Shigella t¹i ViÖt Nam ®Õn bÖnh viÖn ®iÒu trÞ gÇn ®©y cã gi¶m ®i nh−ng chËm vµ
tû lÖ tö vong ch−a thay ®æi mÆc dï theo b¸o ço thèng kª sè n¨m 2004 kh«ng cã
tr−êng hîp nµo bÞ tö vong do Shigella. Nh÷ng sè liÖu nµy míi chØ lµ con sè thèng
kª çc tr−êng hîp m¾c lþ trùc khuÈn trªn l©m sµng tõ bÖnh viÖn, sè liÖu nµy ch¾c
ch¾n kh«ng ph¶n ¸nh hÕt t×nh tr¹ng m¾c bÖnh lþ trùc khuÈn nãi chung t¹i céng
®ång d©n c−, nh−ng dï sao còng Ýt nhiÒu cho chóng ta thÊy lþ do Shigella ë ViÖt
Nam vÉn cßn rÊt ®¸ng quan t©m, nhÊt lµ víi sè tr−êng hîp m¾c bÖnh cã biÓu hiÖn
l©m sµng râ rµng ph¶i vµo bÖnh viÖn.
40
Mét nghiªn cøu gi¸m s¸t ®iÓm träng t©m cña ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng
®−îc tiÕn hµnh t¹i Nha Trang tØnh Kh¸nh Hoµ thêi gian 3 n¨m, tõ th¸ng 1 n¨m
2000 ®Õn th¸ng 12 n¨m 2003 cho thÊy mét sè kÕt qu¶ nh− sau [27]:
B¶ng 2. KÕt qu¶ gi¸m Lþ do Shigella t¹i Nha Trang Kh¸nh Hoµ trong thêi gian tõ
th¸ng 1 n¨m 2000 ®Õn th¸ng 12 n¨m 2003.
Çc nhãm tuæi Tæng d©n sè ®−îc gi¸m s¸t 200.410

Tæng sè ®ît m¾c tiªu ch¶y 10.258
Sè ®ît tiªu ch¶y ph©n lËp ®−îc Shigella 390 (4%)
Sè ®ît nhiÔm Shigella ph¶i nhËp viÖn 101(18%)
% tr−êng hîp ®−îc ph¸t hiÖn thªm theo pp PCR 38% (32-43%)
Tû lÖ hiÖn m¾c/1000 ng−êi /1 n¨m 0,6
<5 tuæi Tæng sè trÎ em d−íi 5 tuæi 13970
Sè tr−êng hîp trÎ tiªu ch¶y lµ 4820
Sè tr−êng hîp tiªu ch¶y ph©n lËp ®−îc Shigella 207
Sè ®ît nhiÔm Shigella ph¶i nhËp viÖn 101(21%)
Tû lÖ hiÖn m¾c/1000 trÎ /1 n¨m 4,9
KÕt qu¶ nghiªn cøu trong b¶ng 2 cho thÊy, tû lÖ hiÖn m¾c lþ do Shigella ë Nha
Trang kh¸ cao (60 tr−êng hîp/100.000 d©n) so víi sè liÖu thèng kª chung c¶ n−íc
n¨m 2003 (0,54) vµ còng rÊt ®¸ng quan t©m. Nh− vËy nÕu chØ so s¸nh tû lÖ m¾c lþ
trùc khuÈn cña ViÖt Nam theo b¸o ço thèng kª bÖnh viÖn víi sè liÖu thèng kª tû lÖ
lþ trùc khuÈn ph©n lËp ®−îc qua hÖ thèng gi¸m s¸t cña çc n−íc ph¸t triÓn nh− Mü,
Ph¸p, Anh, óc th× chóng ta cã thÓ thÊy tû lÖ m¾c lþ cña ViÖt Nam cao h¬n rÊt nhiÒu
so víi çc n−íc nµy [26],[27]
41
Mét thùc tÕ lµ cã thÓ cã rÊt nhiÒu tr−êng hîp bÞ lþ ® kh«ng ®Õn ®iÒu trÞ t¹i bÖnh
viÖn mµ tù mua thuèc vÒ ®iÒu trÞ hoÆc ®Õn kh¸m vµ ®iÒu trÞ t¹i çc c¬ së y tÕ t−
nh©n vµ sè bÖnh nh©n nµy ® kh«ng ®−îc thèng kª vµ b¸o ço ®Çy ®ñ. H¬n thÕ n÷a
viÖc chÈn ®o¸n lþ do Shigella ë çc c¬ së y tÕ cho ®Õn nay vÉn dùa chñ yÕu vµo
nu«i cÊy ph©n nªn cã thÓ cã nhiÒu tr−êng hîp bÞ bá sãt. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ trong
nghiªn cøu ®iÓm träng t©m ë Nha Trang Kh¸nh Hoµ, trong tæng sè ®ît lþ ®−îc
chÈn ®o¸n lµ Shigella ©m tÝnh b»ng cÊy ph©n th× 38% sè mÉu ph©n ® ®−îc x¸c
®Þnh lµ Shigella d−¬ng tÝnh khi sö dông ph−¬ng ph¸p PCR. Nh×n chung sè liÖu
trong b¸o ço ®Òu xuÊt ph¸t tõ sè bÖnh nh©n lþ do Shigella ®−îc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu
trÞ t¹i çc bÖnh viÖn tØnh, thµnh phè. NÕu ¸p dông çch −íc tÝnh tû lÖ m¾c lþ do
Shigella ë çc n−íc ph¸t triÓn th× sè liÖu ®−îc b¸o ço trong niªn gi¸m thèng kª y
tÕ sÏ chØ chiÕm 3,73% sè çc tr−êng hîp m¾c lþ do Shigella trong thùc tÕ vµ nÕu
tÝnh theo kÕt qu¶ nghiªn cøu ®iÓm trong t©m t¹i Nha Trang Kh¸nh Hoµ th× sè liÖu
®−îc b¸o ço trong niªn gi¸m thèng kª y tÕ chØ chiÕm 18% tæng sè çc tr−êng hîp
bÞ lþ do Shigella. Nh− vËy sè liÖu lþ trùc khuÈn ®−îc b¸o ço tõ bÖnh viÖn cã thÓ
chØ lµ phÇn næi cña t¶ng b¨ng vÒ bÖnh lþ do Shigella. Do vËy c«ng t¸c phßng chèng
bÖnh lþ trùc khuÈn do Shigella vÉn cÇn ®−îc tiÕp tôc ®−îc ®Èy m¹nh.
Ph©n bè lþ do Shigella theo nhãm huyÕt thanh:

Sù hiÖn diÖn cña Shigella theo nhãm huyÕt thanh còng thay ®æi theo çc thêi ®iÓm
kh¸c nhau. B¶ng 3 ® cho thÊy sù thay ®æi theo çc n¨m tû lÖ çc nhãm Shigella
ph©n lËp ®−îc ë mét sè çc viÖn/bÖnh viÖn t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam:
42
Sè Tû lÖ çc loµi Shigella ph©n lËp ®−îc
Thêi gian §Þa ®iÓm chñng A B C D E

Shigella
1949 – 1954 ViÖn VÖ sinh dÞch tÔ Hµ Néi 2171 10,96 78,6 5,8 3,27
1958 – 1960 ViÖn VÖ sinh dÞch tÔ Hµ Néi 1257 1,25 83,88 8,83 6
1969 – 1972 Çc bÖnh viÖn Hµ Néi 511 33.07 60,65 1,76 4,9
N¨m 1973 BÖnh viÖn B¹ch Mai 57 82,6 14 0 1,7 1,7
N¨m 1973 BÖnh viÖn Xanh P«n 142 64,8 30,2 0,7 4,2
1974 -1976 BÖnh viÖn B¹ch Mai 300 43 56 0 1
1980 – 1982 BÖnh viÖn Xanh P«n 571 10,3 76,7 0,5 12,4
N¨m 1983 BÖnh viÖn B¹ch Mai 75 10,6 77,3 0 10,6
1986 – 1987 BÖnh viÖn B¹ch Mai 96 17,7 74 3,12 2,08
1989 – 1996 ViÖn LS çc bÖnh nhiÖt ®íi 98 2,04 87,76 1,02 9,18
1997 – 2002 BÖnh viÖn §a khoa Th¸i 96 27 73 0 0
nguyªn
1998 – 2002 ViÖn nhi Trung −¬ng 132 1,52 78,03 2,27 18,18
B¶ng 3. Sù hiÖn diÖn cña Shigella theo nhãm huyÕt thanh qua çc
thêi ®iÓm kh¸c nhau
Theo sè liÖu thu thËp ®−îc trong çc n¨m kh¸c nhau trong kho¶ng thêi gian tõ
nh÷ng n¨m 50 ®Õn nh÷ng n¨m 80 t¹i çc viÖn/bÖnh viÖn ë miÒn B¾c ViÖt Nam,
trong sè çc chñng Shigella ph©n lËp ®−îc, Shigella flexnerie lµ chñng chiÕm −u thÕ
tréi g©y lþ trùc khuÈn ë çc tØnh nµy. Riªng n¨m 1973 ®¹i dÞch lþ trùc khuÈn do
Shigella dysenteria chñ yÕu lµ Shigella dysenteria týp I ® x¶y ra ë çc ®Þa ph−¬ng
ë miÒn B¾c, lan trµn t¹i çc thµnh phè lín H¶i Phßng, Hµ Néi, khiÕn cho Shigella
dysenteria chiÕm −u thÕ tréi thay cho Shigella flexnerie. Çc tuýp huyÕt thanh cßn
l¹i thay ®æi theo nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau, tû lÖ Shigella boydii cµng gi¶m ®i
[11],[14],[16],[17].
43
Nghiªn cøu gi¸m s¸t ®iÓm träng t©m cña ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng ®−îc
tiÕn hµnh t¹i Nha Trang tØnh Kh¸nh Hoµ thêi gian 3 n¨m, tõ th¸ng 1 n¨m 2000 ®Õn
th¸ng 12 n¨m 2003 còng cho kÕt qu¶ t−¬ng tù: Trong sè 390 mÉu ph©n bÖnh nh©n
bÞ tiªu ch¶y ph©n lËp Shigella d−¬ng tÝnh, S.flexnerie chiÕm −u thÕ tréi, 282 tr−êng
hîp chiÕm 72%; S. sonnei lµ 101 chiÕm 26%; S. dyensteriae lµ 6 tr−êng hîp chiÕm
2% vµ S. boydii lµ 1 (0%) [27].
Nh− vËy kÕt qu¶ ph©n lËp trùc khuÈn lþ ® cho thÊy ë ViÖt Nam trùc khuÈn lþ type
huyÕt thanh g©y bÖnh chñ yÕu lµ S. flexneri, çc tuýp huyÕt thanh kh¸c thay ®æi
theo thêi gian vµ cho ®Õn thêi ®iÓm gÇn ®©y nhÊt S. sonnei lµ nhãm g©y bÖnh
th−êng gÆp sau tuýp S. flexnerie, nªn bÖnh th−êng x¶y ra kh«ng nÆng nÒ nh− lo¹i
trùc khuÈn lþ S.dysenteriae type 1 g©y nªn nh÷ng vô dÞch nÆng t¹i Ên ®é vµ
Bangladesh (do trùc khuÈn S.Shiga) vµ Shigella boydii lµ lo¹i hiÕm gÆp ë ViÖt Nam.
T×nh tr¹ng kh¸ng kh¸ng sinh cña Shigella ë ViÖt Nam.
Tr−íc n¨m 1970 Ampicilline vµ Tetracycline ® ®−îc sö dông trong ®iÒu trÞ lþ do
Shigella vµ ® cho nh÷ng kÕt qu¶ t−¬ng ®èi kh¶ quan. Sau khi Shigella kh¸ng víi
çc lo¹i kh¸ng sinh nµy th× çc nhµ l©m sµng ® sö dông Kanamycine d¹ng viªn ®Ó
thay thÕ cho Ampicilline vµ Tetracycline. Do ngµy cµng xuÊt hiÖn nhiÒu chñng
Shigella kh¸ng ®a kh¸ng sinh lµm cho viÖc ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn trë nªn khã kh¨n
h¬n dÉn ®Õn hËu qu¶ cña lþ kÐo dµi, suy dinh d−ìng, lo¹n khuÈn do ph¶i phèi hîp
nhiÒu lo¹i kh¸ng sinh trong ®iÒu trÞ.
Tõ n¨m 1979, co-trimoxazol ra ®êi ® lµm thay ®æi h¼n tiªn l−îng cña lþ trùc khuÈn v×
tÝnh nh¹y c¶m cao cña Shigella víi lo¹i kh¸ng sinh nµy nh−ng tõ nh÷ng n¨m 1980
Shigella b¾t ®Çu kh¸ng l¹i lo¹i kh¸ng sinh nµy vµ sù kh¸ng thuèc ngµy cµng m¹nh. Theo
tæng kÕt tõ 20 nghiªn cøu cña Ch−¬ng tr×nh quèc gia vÒ gi¸m s¸t tÝnh kh¸ng thuèc cña vi
khuÈn, tû lÖ kh¸ng co-trimoxazol t¨ng tõ 25% n¨m 1989 lªn 94% n¨m 1994. T×nh tr¹ng
44
kh¸ng çc lo¹i kh¸ng sinh qua çc thêi ®iÓm ®−îc thÓ hiÖn ë kÕt qu¶ nghiªn cøu cña mét
sè t¸c gi¶ trong b¶ng sau [11],[12],[17]:
APM CHL SXT NAL CRO AMK
1996 NguyÔn ThÞ Th«ng 86,49 60,61 72,73 0
1997 Hoµng TiÕn Mü 82,61 76,52 92,17 5,22
1998 §oµn Hång H¹nh 89,3 80,7 81,8 3,3 13,3
1998 Lª §¨ng Hµ 87,8 85,7 87,3 8,2 10,7
1999 Ph¹m V¨n Ca 57,7 47,5 86,5 14,7 8,6
2001 §ç Thu H−¬ng 40,0 93,3 6,7 13,4
2002 L−u ThÞ Mü Thôc 67 76 97 13 5 7
Nghiªn cøu cña L−u thÞ Mü Thôc t¹i ViÖn nhi trung −¬ng cßn cho thÊy çc chñng
Shigella kh¸ng ®a kh¸ng sinh chiÕm 57%, kh¸ng 1 kh¸ng sinh chØ chiÕm 17 % vµ kh«ng
kh¸ng kh¸ng sinh nµo chØ chiÕm 2%. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ do viÖc ®iÒu trÞ
kh«ng hîp lý, l¹m dông thuèc kÕt hîp víi sù dông thuèc phæ biÕn. HiÖn nay Shigella lµ
mét trong nh÷ng vi khuÈn kh¸ng thuèc ë møc ®é cao nhÊt trong sè çc vi khuÈn g©y bÖnh
th«ng th−êng do vËy cÇn tu©n thñ theo h−íng dÉn sö dông kh¸ng sinh trong ®iÒu trÞ çc
bÖnh nãi chung vµ trong ®iÒu trÞ lþ do Shigella nãi riªng [17].
45
PhÇn V:
Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ dù phßng vµ

khèng chÕ bÖnh lþ Shigella
5.1. Çc biÖn ph¸p dù phßng chung
Khi v¾c xin vÉn cßn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu thö nghiÖm th× nh÷ng biÖn ph¸p dù
phßng chung kh«ng ®Æc hiÖu cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc dù phßng vµ
khèng chÕ lþ do Shigella. Nh÷ng biÖn ph¸p dù phßng chung tr−íc hÕt nh»m môc
®Ých dù phßng kh«ng ®Ó dÞch bÖnh x¶y ra, cßn gäi lµ dù phßng cÊp I [12]. Qua t×m
hiÓu vÒ dÞch bÖnh, chóng ta cã thÓ thÊy râ lþ trùc khuÈn th−êng x¶y ra ë çc n−íc
®ang ph¸t triÓn, cã liªn quan chÆt chÏ víi çc ®iÒu kiªn vÖ sinh vµ kinh tÕ kÐm ph¸t
triÓn. V× thÕ tr−íc tiªn cÇn chó träng ®Õn çc ho¹t ®éng can thiÖp nh»m c¶i thiÖn
®iÒu kiÖn vÖ sinh ç nh©n, vÖ sinh m«i tr−êng t¹i gia ®×nh vµ çc n¬i c«ng céng,
ng¨n chÆn sù l©y lan cña vi khuÈn trong céng ®ång, tõ ng−êi nµy sang ng−êi kh¸c.
Trùc khuÈn lþ ®µo th¶i qua ph©n cña ng−êi bÖnh vµ ng−êi mang trïng. §−êng l©y
truyÒn cña bÖnh lµ qua n−íc, thùc phÈm vµ do trùc tiÕp tiÕp xóc ng−êi víi ng−êi,
cho nªn çc chiÕn l−îc phßng bÖnh vµ khèng chÕ bÖnh quan träng vµ cÇn thiÕt. Çc
biÖn ph¸p ng¨n chÆn sù l©y nhiÔm vi khuÈn gåm [35]:
TruyÒn th«ng gi¸o dôc søc kháe ®Ó n©ng cao kiÕn thøc phßng bÖnh cho ç nh©n vµ
céng ®ång vÉn cã vai trß hÕt søc quan träng. NhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, n−íc
ta vÉn lµ mét n−íc ®ang ph¸t triÓn, cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n trong x©y dùng c¬ së
h¹ tÇng cung cÊp n−íc s¹ch vµ çc ph−¬ng tiÖn vÖ sinh m«i tr−êng th× gi÷ g×n vÖ
sinh ç nh©n, ¨n chÝn uèng s«i lµ biÖn ph¸p dù phßng hiÖu qu¶.
Chó träng tæ chøc gi¸o dôc søc kháe cho céng ®ång phßng chèng bÖnh tËt nãi
chung vµ bÖnh lþ nãi riªng, th«ng qua çc chiÕn dÞch truyÒn th«ng ®¹i chóng lång
46
ghÐp, sö dông çc ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng s½n cã cña ®Þa ph−¬ng, kÕt hîp víi sö
dông çc ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp. Chó träng ®Õn gi¸o dôc çc c«
gi¸o nu«i d¹y trÎ, çc bËc phô huynh häc sinh, häc sinh ë çc tr−êng mÉu gi¸o, tiÓu
häc vµ trung häc. TËp trung −u tiªn gi¸o dôc søc kháe vµo çc thêi gian cao ®iÓm
dÞch bÖnh hay x¶y ra, nh− chuÈn bÞ vµo mïa hÌ, cho çc ®Þa ®iÓm cã nguy c¬ cao
x¶y dÞch bÖnh, nh− çc vïng d©n c− ®«ng ®óc, d©n lao ®éng thu nhËp thÊp, t×nh
tr¹ng cung cÊp n−íc vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh kÐm.
Çc th«ng ®iÖp truyÒn th«ng cÇn ®−îc chuÈn bÞ cÈn thËn, cÇn xem xÐt ®Õn çc thuËt
ng÷ ®Þa ph−¬ng, sù nh¹y c¶m vÒ v¨n ho¸.
Röa tay víi n−íc vµ xµ phßng lµ mét chiÕn l−îc dù phßng hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó ng¨n
chÆn bÖnh lþ Shigella l©y truyÒn trùc tiÕp tõ ng−êi nµy tíi ng−êi kh¸c. §iÒu cÇn
nhÊn m¹nh lµ ph¶i röa tay tr−íc khi ¨n, sau khi ®i vÖ sinh vµ sau khi ch¨m sãc vÖ
sinh cho trÎ vµ tr−íc khi söa so¹n thøc ¸n. Gi¸m s¸t trÎ em, nhÊt lµ trÎ ë tr−êng mÉu
gi¸o vµ cÊp mét röa tay b»ng x phßng th−êng xuyªn lµ biÖn ph¸p thiÕt thùc ®Ó
ng¨n chÆn bÖnh l©y truyÒn ë çc ®Þa ®iÓm ch¨m sãc trÎ em. Nh÷ng biÖn ph¸p
phßng bÖnh nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nh÷ng n¬i ®ang cã dÞch bÖnh, v× liÒu
l−îng thÊp mÇm bÖnh th©m nhËp vµo c¬ thÓ còng cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh vµ sù lan
truyÒn cña nguån bÖnh rÊt nhanh. Nh÷ng biÖn ph¸p dù phßng vµ khèng chÕ bÖnh
cÇn kÕt hîp tõ çc biÖn ph¸p ®¬n gi¶n dÔ thùc hiÖn víi ph¹n vi ç nh©n ®Õn çc
biÖn ph¸p phøc t¹p vµ réng lín cÇn cã sù qu¶n lý phèi hîp ®Ó thùc hiÖn, nhÊt lµ ë
nh÷ng n¬i ®ang cã dÞch.
Cung cÊp n−íc s¹ch: Shigella cã thÓ g©y « nhiÔm tõ n−íc nguån ®Õn n−íc sö dông.
Çc biÖn ph¸p nh»m ®¶m b¶o sù an toµn cña n−íc sö dông cã vai trß rÊt quan träng.
X©y dùng hÖ thèng cung cÊp n−íc vµ b¶o vÖ nguån n−íc cÇn ®−îc −u tiªn nh»m
®¶m b¶o n−íc sö dông kh«ng bÞ nhiÔm ph©n ng−êi bÖnh vµ ®¶m b¶o çc ph−¬ng
tiÖn vÖ sinh ®Çy ®ñ. T¹i çc bÓ b¬i c«ng céng cÇn cã biÖn ph¸p kiÓm so¸t nguån
47
n−íc tr¸nh nhiÔm bÈn ®Ó b¶o ®¶m an toµn kh«ng ®Ó x¶y ra l©y truyÒn dÞch bÖnh nãi
chung vµ lþ trùc khuÈn nãi riªng.
Qu¶n lý ph©n: qu¶n lý ph©n lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng cÇn ®−îc −u tiªn. CÇn cã
hÖ thèng vÖ sinh phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña céng ®ång vµ hÖ thèng vÖ sinh cÇn ®−îc
duy tr× cÈn thËn trong céng ®ång. Kh«ng sö dông ph©n t−¬i t−íi rau. Cã çc biÖn
ph¸p tÝch cùc tiªu diÖt çc vËt trung gian truyÒn bÖnh nhÊt lµ ruåi nhÆng.
Nu«i con b»ng s÷a mÑ ®èi víi trÎ s¬ sinh vµ trÎ nhá cÇn ®−îc ®éng viªn bëi v× trÎ
s¬ sinh vµ trÎ nhá ®−îc nu«i b»ng s÷a mÑ sÏ Ýt bÞ m¾c lþ do Shigella vµ khi ® bÞ
nhiÔm Shigella th× bÖnh th−êng nhÑ h¬n trÎ nu«i bé.
An toµn thùc phÈm: thùc phÈm th−êng dÔ bÞ « nhiÔm mµ nguyªn nh©n do Shigella
c¶ tõ kh©u s¶n xuÊt lÇn kh©u chÕ biÕn mµ gåm c¶ trong thêi k× nu«i trång ( bãn
ph©n t−¬i), ë çc ®iÓm c«ng céng, ë chî, trong khi chuÈn bÞ ®å ¨n t¹i nhµ hoÆc nhµ
hµng vµ khi çc thùc phÈm sau khi nÊu kh«ng ®−îc ®Ó trong tñ l¹nh. Do vËy cÇn cã
®iÒu luËt vµ qui ®Þnh vÒ vÖ sinh vµ an toµn thùc phÈm. Chó ý qu¶n lý søc kháe
nh÷ng nh©n viªn chÕ biÕn thùc phÈm, phôc vô ¨n uèng, nu«i d−ìng trÎ em cÇn ®¶m
b¶o chÕ ®é vÖ sinh ç nh©n, vÖ sinh chÕ biÕn thùc phÈm vµ ®Þnh kú kiÓm tra søc
kháe cho nh÷ng ®èi t−îng nµy. Gi÷ vÖ sinh ç nh©n cÇn ®−îc quan t©m. Ng−êi d©n
cÇn ®−îc gi¸o dôc vÒ gi÷ vÖ sinh trong qu¸ tr×nh chÕ biÕn vµ sö dông thøc ¨n.
Qu¶n lý ph¸t hiÖn sím bÖnh nh©n, ®iÒu trÞ tÝch cùc cho bÖnh nh©n lþ còng lµ biÖn
ph¸p dù phßng hÕt søc quan träng, tr−íc tiªn lµ ®Ó cøu ch÷a bÖnh nh©n, tr¸nh tiÕn
triÓn xÊu (dù phßng cÊp II [28],[35]) cho bÖnh nh©n vµ ng¨n chÆn nguån l©y bÖnh
bÖnh cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Víi bÖnh nh©n cÇn chó ý:
- Cho bÖnh nh©n ra viÖn khi cÊy ph©n 2 lÇn çch nhau 3 ngµy ®Òu cho kÕt qu¶
©m tÝnh.
48
- Khi bÖnh nh©n ® khái bÖnh trªn l©m sµng mµ cÊy ph©n vÉn cho kÕt qu¶
d−¬ng tÝnh th× cÇn bµn giao cho tr¹m vÖn sinh phßng dÞch ®Ó tiÕp tôc theo dâi
vµ qu¶n lý bÖnh nh©n.
- Ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi ng−êi lµnh mang trïng, ng−êi nhiÔm trïng nhÑ,
nhÊt lµ nh©n viªn chÕ biÕn thùc phÈm.
Tæ chøc gi¸m s¸t, theo dâi çc träng ®iÓm lþ còng lµ biÖn ph¸p hiÖu qu¶ ®Ó phßng
chèng lþ trùc khuÈn, tuy nhiªn viÖc tæ chøc biÖn ph¸p gi¸m s¸t ®ßi hái ph¶i cã
nh÷ng yªu cÇu cao vÒ nguån lùc vµ biÖn ph¸p tæ chøc chÆt chÏ. ë Mü biÖn ph¸p
gi¸m s¸t lþ Shigella ®−îc çc Trung t©m KiÓm so¸t bÖnh vµ Phßng bÖnh (CDC)
thùc hiÖn th−êng xuyªn. CDC gióp cho çc ®Þa ph−¬ng vµ Së y tÕ çc bang ®iÒu tra
çc bÖnh dÞch bïng ph¸t, x¸c ®Þnh çc mèt truyÒn bÖnh vµ çc biÖn ph¸p khång
chÕ. CDC còng tiÕn hµnh çc nghiªn cøu ®Ó hiÓu tèt h¬n vÒ x¸c ®Þnh bÖnh vµ ®iÒu
trÞ bÖnh shigella. Nh÷ng biÖn ph¸p kiÓm so¸t an toµn thùc phÈm xuÊt, nhËp khÈu
còng ®−îc thùc hiÖn nghiªm ngÆt t¹i Mü. ChÝnh phñ Mü còng rÊt coi träng viÖc
khuyÕn khÝch nghiªn cøu ph¸t triÓn v¾c xin phßng bÖnh lþ trùc khuÈn.
5.2. BiÖn ph¸p dù phßng b»ng v¾c xin
V¾c xin lþ Shigella còng ® ®−îc ®Ò cËp ®Õn trong nh÷ng nç lùc ®Ó phßng chèng
dÞch bÖnh lan trµn, tuy nhiªn hiÖn nay vÉn ch−a s¶n xuÊt ®−îc v¾c xin phßng lþ cã
hiÖu qu¶ nh− mong ®îi. Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi rÊt quan t©m vµ −u tiªn cao cho
ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn v¾c xin lþ Shigella do nh÷ng khã kh¨n gÆp trong phßng vµ
kiÓm so¸t bÖnh. Sù kh¸ng ®a thuèc kh¸ng sinh cao cña lþ S. dysenteriae type 1 vµ S.
flexneri 2a ® g©y ra nhiÒu vô dÞch ®Þa ph−¬ng, thËm chÝ çc vô dÞch lan trµn trong
toµn quèc hay trªn thÕ giíi lµm cho nhiÖm vô ph¸t triÓn v¾c xin chèng l¹i S.
dysenteriae type 1 vµ S. flexneri 2a cã hiÖu qu¶ vµ an toµn trë nªn rÊt cÇn thiÕt. Tuy
49
nhiªn Shigella cã thÓ g©y bÖnh bëi Ýt nhÊt 3 loµi chÝnh, lo¹i v¾c xin phèi hîp 3 lo¹i
cã thÓ sÏ cã hiÖu qu¶. HiÖn nay cã mét sè lo¹i v¾c xin lþ ®ang ®−îc nghiªn cøu thö
nghiÖm, bao gåm sù kÕt hîp çc ®éc tè kh¸ng nguyªn cña çc nhãm trùc khuÈn
Shigella kh¸c nhau nh− phèi hîp kh¸ng nguyªn cña S.flexneri 2a CDV 1207 vµ S.
dysenteriae type 1 CDV 1253, t¹o ra v¾c xin an toµn vµ g©y miÔn dÞch. Mét lo¹i
v¾c xin kh¸c lµ v¾c xin sèng gi¶m ®éc lùc cña S.flexneri SA SC 602 ® thµnh c«ng
trong giai ®o¹n I vµ giai ®o¹n II cña qu¸ tr×nh thö nghiÖm t¹i Mü vµ Bangladesh.
Tuy hiÖn nay ch−a cã v¾c xin lþ trùc khuÈn, nh−ng chóng ta còng hy väng r»ng
trong t−¬ng lai gÇn sÏ cã v¾c xin lþ Shigella an toµn, cã hiÖu qu¶ ®−îc nghiªn cøu
vµ ®−a vµo sö dông chÝnh thøc trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam ®Ó
gãp phÇn gi¶m mét phÇn g¸nh nÆng bÖnh tËt vµ tö vong do lþ Shigella g©y ra cho
thÕ giíi vµ ®Æc biÖt lµ ¶nh h−ëng lín ®Õn çc céng ®ång nghÌo ë çc n−íc ®ang
ph¸t triÓn [23],[24].
50
PhÇn VI:
KÕt luËn
- BÖnh lþ do Shigella lµ mét bÖnh nhiÔm trïng vÉn cßn kh¸ phæ biÕn trªn thÕ
giíi vµ ®Æc biÖt lµ ë çc céng ®ång nghÌo ë çc n−íc ®ang ph¸t triÓn. BÖnh
gÆp ë c¶ nam vµ n÷, ë mäi løa tuæi, mäi mïa vµ mäi n¬i nh−ng phæ biÕn vµ
g©y tû lÖ tö vong cao nhÊt ë trÎ d−íi 5 tuæi vµ trÎ s¬ sinh vµ bÖnh th−êng gÆp
nhÊt vµo mïa hÌ.
- BÖnh l©y lan nhanh, theo ®−êng tiªu ho¸, dÔ bïng ph¸t thµnh dÞch, trùc
khuÈn g©y bÖnh lþ cã nhiÒu chñng, nh−ng g©y bÖnh nÆng nÒ lµ S.dysenteriae.
- ë ViÖt Nam hµng n¨m sè tr−êng hîp m¾c lþ trùc khuÈn ph¶i nhËp viÖn vÉn
kh¸ cao, kho¶ng trªn 40 ngh×n tr−êng hîp vµ vÉn cßn tö vong x¶y ra.
- §Æc ®iÓm dÞch tÔ quan träng hiÖn nay cña bÖnh lþ lµ vi khuÈn Shigella lµ mét
trong nh÷ng vi khuÈn kh¸ng thuèc ë møc ®é cao nhÊt trong sè çc vi khuÈn g©y
bÖnh th«ng th−êng vµ x¶y ra ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi nªn viÖc phßng chèng
cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n.
- ViÖc dù phßng ®Æc hiÖu b»ng v¾c xin Dù phßng qu¶n lý bÖnh lþ trùc khuÈn
hiÖn nay vÉn ®ang trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Do trùc khuÈn lþ cã nhiÒu
type huyÕt thanh nªn viÖc s¶n xuÊt v¾c xin gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n nhÊt
®Þnh.
- VÊn ®Ò phßng bÖnh chung hiÖn nay rÊt cÇn thiÕt ®Ó gãp phÇn ng¨n chÆn bÖnh
lþ trùc khuÈn. §ã lµ çc biÖn ph¸p vÖ sinh ç nh©n mµ quan träng lµ röa tay
b»ng xµ phßng, cung cÊp n−íc s¹ch, vÖ sinh m«i tr−êng, ®¶m b¶o an toµn vÖ
sinh thùc phÈm, qu¶n lý søc kháe ng−êi ch¨m sãc trÎ vµ ng−êi chÕ biÕn
l−¬ng thùc thùc phÈm. Nh÷ng biÖn ph¸p phßng bÖnh chung nµy kh«ng nh÷ng
51
chØ phßng bÖnh lþ mµ cßn cã t¸c dông dù phßng víi nhiÒu bÖnh l©y truyÒn
qua ®−êng tiªu ho¸ kh¸c.
- §iÒu trÞ bÖnh nh©n m¾c lþ trùc khuÈn mét çch thÝch hîp ®Ó tr¸nh sù kh¸ng
thuèc cña trùc khuÈn vµ qu¶n lý çc bÖnh nh©n mang trïng còng lµ nh÷ng
biÖn ph¸p ®Ó ng¨n chÆn nguån l©y bÖnh.
- ChiÕn l−îc phßng chèng lþ quan träng hiÖn nay vÉn lµ truyÒn th«ng gi¸o dôc
cho céng ®ång vÒ vÖ sinh çc nh©n, sö dông n−íc n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i
tr−êng gi¶i quyÕt çc chÊt th¶i bá ph©n n−íc r¸c hîp lý, tiªu diÖt çc vËt
trung gian truyÒn bÖnh, sö dông an toµn vÖ sinh thùc phÈm.
- Gi¸m s¸t dÞch tÔ lþ lµ biÖn ph¸p cã thÓ thùc hiÖn ë çc n¬i cã ®iÒu kiÖn ®Ó
ng¾n chÆn, ph¸t hiÖn sím vµ gi¶i quyÕt sím çc vô dÞch lþ bïng ph¸t.
- CÇn tiÕp tôc nghiªn cøu vµ thö nghiÖm çc lo¹i v¾c xin ®Ó cã c«ng cô dù
phßng lþ hiÖu qu¶ trong t−¬ng lai.
52
Tµi liÖu tham kh¶o
Tµi liÖu tiÕng ViÖt:

1. Bé m«n Vi sinh vËt – Tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi (2003), Hä vi khuÈn ®−êng
ruét, Vi sinh y häc, tr. 130 – 132.
2. Bé Y tÕ, Phßng thèng kª - Tin häc, Vô KÕ ho¹ch-Tµi chÝnh (1997), Niªn gi¸m
thèng kª y tÕ 1997.
3. Bé Y tÕ, Phßng thèng kª - Tin häc, Vô KÕ ho¹ch-Tµi chÝnh 1998, Niªn gi¸m
9. Bé Y tÕ, Phßng thèng kª - Tin häc, Vô KÕ ho¹ch-Tµi chÝnh, 2005, Niªn gi¸m
10. Bïi §¹i (1991), BÖnh lþ trùc khuÈn. B¸ch khoa th− bÖnh häc tËp I, tr 48-51
11. §ç TuÊn §¹t (1996), §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ t¸c dông cña Co-trimoxazole vµ
Ciprofloxacin trong ®iÒu trÞ lþ trùc khuÈn hiÖn nay. LuËn v¨n th¹c sÜ y häc.
12. §µo §×nh §øc (1991), Sö dông kh¸ng sinh bÖnh lþ trùc khuÈn vÊn ®Ò kh¸ng
thuèc cña Shigella, Y häc ViÖt Nam, sè 1, tr.49-52.
53
13. NguyÔn §øc HiÒn (1990), Nghiªn cøu nh÷ng biÕn ®æi vÒ: L©m sµng, vi sinh
häc, gi¶i phÉu bÖnh cña bÖnh lþ trùc khuÈn víi 2 ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ thôt th¸o
vµ kh¸ng sinh. LuËn ¸n phã tiÕn sü y häc.
14. TrÞnh ThÞ Xu©n Hoµ vµ Lª ThÞ Lùu (2003), So s¸nh mét sè ®Æc ®iÓm l©m sµng,
xÐt nghiÖm ë bÖnh nh©n lþ trùc khuÈn cÊp do Shigella flexneri vµ Shigella
Sonnei, Y-D−îc häc qu©n sù, sè 5, tr 73-76.
15. TrÞnh ThÞ Minh Liªn (1994), BÖnh lþ trùc trïng trÎ em: l©m sµng, phi l©m sµng,
®iÒu trÞ, tiªn l−îng. LuËn v¨n chuyªn khoa cÊp 2.

16. Vò V¨n Ngò vµ céng sù (1986), NhËn xÐt vÒ çc nhãm vµ çc týp Shigella g©y
bÖnh lþ trùc khuÈn trong n¨m 1983 ë Hµ Néi vµ vïng l©n cËn vµ sù biÕn ®éng
cña chóng trong vßng 20 n¨m gÇn ®©y, Y häc ViÖt Nam, sè 1, tr.42-44.
17. L−u ThÞ Mü Thôc (2002), NhËn xÐt ®Æc ®iÓm l©m sµng vµ ®iÒu trÞ nhiÔm khuÈn
do Shigella ë trÎ em t¹i viÖn Nhi tõ n¨m 1998-2002. LuËn v¨n th¹c sü y häc.
18. TrÞnh Ngäc Phan (1983), BÖnh lþ trùc khuÈn. BÖnh truyÒn nhiÔm, Nhµ xuÊt b¶n
Y häc, tr.51-60.
Tµi liÖu tiÕng Anh:
19. Ahmetagic H, Jusufovic et al (2003), Acute infectious diarrhea in children,
Med Arh, vol 57 (2), pp. 87-92

20. Alam, N.H., Ashraf, H.(2003)Treatment of infectious diarrhea in children.
Peadiatr Drug, vol 5(3), 151-65

21. CDC (2005), Shigellosis, http://www.cdc.gov/ncidod,dbmd/diseaseinfo/ghtm
22. Center for Disease Control and Prevention (1994), Health status of displaced
persons following Civil War-Burundi, December 1993 - January 1994.

MMWR, 43:701-3.
23. Clemens J, Kotloff K, Kay B (1999) Generic protocol to estimate the burden of
Shigella diarrhea and dysenteric. WHO.
54
24. Dipika Sur, T Ramamurthy, Jacqueline, SK Bh©ttcharya, Shigellosis:

Challenges & Management issues, Indian J Med Res 120, (2004), pp 454-462.
25. Khan AI, Huq S, Maler MA, Hossain MI, Talukder KA, Faruque A.S.G., Salam
M.A., and Sack D.A (2004) Short report:Shigella serotypes among hospitalized
patients in urban Bangladesh and their antimicrobial resistance.
26. Kotloff K L, Winickoff J P, Ivanoff B vµ céng sù (1999), Global burden of
Shigella infection: Implications for vaccine development and implementation of

control strategies, Bulletin of the World Health Organization, 1999,77 (8),
Health & Medical Complete 651-662.
27. Seidlein LV, Kim DR vµ çc céng sù (2006), A Multicentre Study of Shigella
Diarrhoea in Six Asian Country: Disease Burden, Clinical Manifestation and

Microbiology, PloS Medicine, September 2006, Volum 3, ps 1556-169.
28. Mausner & Bahn (1985), Epidemiology: An Intoductory Text, ISBN 0-7216-
6181-5, ps 9-11.
29. Rehydration Project (1991), Shigellosis: Clinical Update: A supplement to
Issue No.44 March 1991, http//www.rehydrate.org/dd/su44.htm.

30. Remon R, Abu-Elyazeed, Thomas F vµ céng sù (2004), Epidemiology of
Shigella – Associated diarrea in Rural Egyptian Children, The American

Society of Tropical Medicine and Hygiene, pp 367-372.
31. Shiferaw B, Shallow S, Kazi G,Segler s, soderlund D, Van Gilder T, the
FoodNet Working Group (2000), Shigella Then and Now: Comparing Passive
Surveillance for Shigellosis in Five Foodnet Site, 1996-1998. 2nd Inernational
Conference on Emerging Infectious Diseases. Atlanta, GA, July 2000.
32. Shiferaw B, Shallow S, Marcus R, Segler S, Soderlund D, Hardnett FP and
Gilder TV, for Emerging Infections Program FoodNet Working Group (2004),
Trend in Population-Based Active Surveillance for Shigellosis and Demographic
55
Variability in Foodnet Site, 1996-1999, Clinical Infectious Diseases,

2004;38(Suppl):S175-80
33. Wang ( China)
34. World Health Organization, Vaccine, Immunization and Biological: Diarrhoeal
disease due to Shigella.

http://www.who.int/vaccines/intermediate/shigella/htm

(123doc) - Dich-Te-Hoc-Ly-Truc-Khuan-Shigella-O-Viet-Nam

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(123doc) - Dich-Te-Hoc-Ly-Truc-Khuan-Shigella-O-Viet-Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé y tÕ

Tr−êng ®¹i häc y hµ néi

NguyÔn thÞ b¹ch yÕn

dÞch tÔ häc Lþ trùc khuÈn Shigella ë viÖt nam

Ng−êi h−íng dÉn:

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé y tÕ

Tr−êng ®¹i häc y hµ néi

NguyÔn thÞ b¹ch yÕn

dÞch tÔ häc Lþ trùc khuÈn Shigella ë viÖt nam

Chuyªn ngµnh: VÖ sinh häc x héi vµ Tæ chøc y tÕ

Ng−êi h−íng dÉn:

PhÇn I: Më ®Çu ...............................................................................................................3

PhÇn II: Mét sè VÊn ®Ò chung vÒ bÖnh lþ do Shigella ........................5

Mét sè VÊn ®Ò chung vÒ bÖnh lþ do Shigella

2.1. Kh¸i niÖm vÒ bÖnh lþ do Shigella

2.4. BiÓu hiÖn l©m sµng vµ ®iÒu trÞ lþ do Shigella

2.4.1. BiÓu hiÖn l©m sµng bÖnh do Shigella

2.4.1.1. Thêi kú ñ bÖnh

2.4.2. C¸c thÓ l©m sµng

- Cã thÓ dÔ lan thµnh dÞch do kh«ng ®Ó ý.

2.4.3. BiÕn chøng

2.4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh lþ trùc khuÈn Shigella

2.4.5. §iÒu trÞ lþ trùc khuÈn do Shigella

Cefatriaxone 50-100 mg/kg/ x 1 lÇn/ngµy IM x

2.4.5.3. §iÒu trÞ hç trî

2.5. MiÔn dÞch ®èi víi nhiÔm khuÈn do Shigella

3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ tö vong, g¸nh nÆng cña lþ do Shigella

§Þa ®iÓm Tæng ®ît

Sè ®ît tiªu ch¶y hµng n¨m 429.975.000 50.212.500 7.312.500

Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella 13.759.200 3.163.390 475.315 17.397.905

Sè ®ît tiªu ch¶y hµng n¨m 868.455.000 74.655.000 1.890.000

Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella 79.029.405 16.424.100 311.850

Tæng sè ®ît nhiÔm Shigella ë 92.788.605 19.587.490 787.165 113.163.260

nhãm tuæi 5-14, 15-59, ≥ 60 theo thø tù lµ 14.654.230; 30.065.470 vµ 5.296.565 vµ

3.1.2. Lþ do Shigella ë c¸c n−íc ph¸t triÓn:

3.1.3.Tû lÖ tö vong do Shigella ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn

3.1.3.2. Tû lÖ tö vong ë trÎ lín h¬n vµ ng−êi tr−ëng thµnh

Tæng sè tö vong do Shigella ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn:

3.1.4. Tû lÖ tö vong do Shigella ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ho¸

3.1.5. Lþ do Shigella ë nhãm d©n sè cã nguy c¬ cao

3.1.5.1. Nhãm d©n di c−

3.1.5.3. Shigella vµ qu©n ®éi

3.2.1. Ph©n phèi theo nhãm huyÕt thanh

3.2.2. Sù ph©n phèi theo týp huyÕt thanh

4.1. Tû lÖ m¾c lþ trùc khuÈn do Shigella

4.2. Tö vong v× lþ do Shigella

4.3. YÕu tè liªn quan ®Õn tû lÖ m¾c bÖnh

C¸c nhãm tuæi Tæng d©n sè ®−îc gi¸m s¸t 200.410

Ph©n bè lþ do Shigella theo nhãm huyÕt thanh:

Sè Tû lÖ c¸c loµi Shigella ph©n lËp ®−îc

Thêi gian §Þa ®iÓm chñng A B C D E

T×nh tr¹ng kh¸ng kh¸ng sinh cña Shigella ë ViÖt Nam.

Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ dù phßng vµ

5.1. C¸c biÖn ph¸p dù phßng chung

5.2. BiÖn ph¸p dù phßng b»ng v¾c xin

Tµi liÖu tham kh¶o

Tµi liÖu tiÕng ViÖt:

®iÒu trÞ, tiªn l−îng. LuËn v¨n chuyªn khoa cÊp 2.

Med Arh, vol 57 (2), pp. 87-92

Peadiatr Drug, vol 5(3), 151-65

persons following Civil War-Burundi, December 1993 - January 1994.

24. Dipika Sur, T Ramamurthy, Jacqueline, SK Bh©ttcharya, Shigellosis:

Shigella infection: Implications for vaccine development and implementation of