University of Nicosia

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
Ακαδημαϊκό έτος 2020-2021

Ιάκωβος Χατζησταύρου

Η ζωγραφική της εικονομαχικής

περιόδου

Λευκωσία 2022
 Πρόλογος

"Οὐκ ἀρετὴ γὰρ τὸ βίᾳ γινόμενον"

(Ιωάννου Δαμασκηνού)1

Η διαμάχη για την ανεικονικότητα στη ζωγραφική απεικόνιση των προσώπων στη
βυζαντινή τέχνη που έλαβε χώρα την διακριτή ιστορική περίοδο (727-843) με την
ονομασία που της αποδόθηκε ως Εικονομαχική περίοδος και που ως αφετηρία της
είχε τον Λέοντα Γ' γεννά πολλά ερωτήματα και προβληματισμούς.

Αν δεχθούμε αυτό που επικρατεί ως αξίωμα, πως οι νικητές και οι ανέπαφοι

επιζώντες2 γράφουν την ιστορία, τότε θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ως προς την
αντικειμενικότητα και αξιοπιστία του ιστορικού ντοκουμέντου. Οι πηγές που
καλούμαστε να εξετάσουμε για την περίοδο της Εικονομαχίας αντλούνται μόνο από
την πλευρά των εικονόφιλων καθώς δεν έχουν διασωθεί πηγές 3 από την αντίπαλη
πλευρά. Συνεπώς οι πληροφορίες που έχουμε στην διάθεση μας είναι ελλείπεις αφού
γνωρίζουμε μόνο τις μεροληπτικές θέσεις των νικητών της ιστορίας και την πολεμική
επιχειρηματολογία τους.4 Πιθανά ο βυζαντινολόγος Paul Speck να κατέχει ένα
σημαντικό μέρος της αλήθειας καθώς διατεινόταν πως ο χαρακτηρισμός που
αποδόθηκε για εκείνους τους αιώνες "σκοτεινοί αιώνες",5 και που περικλείει την
εικονομαχία και ό, τι αυτό συνεπάγεται με αυτό τον όρο, έρχεται ως συνειδητή
1
Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 1,12, PG 94,924Β
2
Άγγελος Τερζάκης, «Η ανώνυμη ιστορία», εφημ. Βήμα, 18.01.1967
3
Ότι έχει διασωθεί είναι αποσπάσματα σε έργα εικονομάχων με σκοπό την ανασκευή
τους. πρβ. Α. Α. Βασίλιεφ. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453). τομ. 1. μτφ.
Δ. Σαβράμης. εκδ. Πάπυρος: Αθήνα 1995 σ.319, Jan O. Rozenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία
από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφ. Ι. Βάισσης, εκδ. Κανάκη,
Αθήνα: 2008, σ, 62, 65,
4
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σσ.319-320, Κ, Παπαρηγόπουλου - Π, Καρολίδη - Γ, Αναστασιάδη.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. τομ. 5. εκδ. Αλέξανδρος: Θεσσαλονίκη 1994, σ.261
5
Σκοτεινός αιώνας ως προς τι; Την σύγκριση του σε σχέση με προγενέστερους και
μεταγενέστερους αιώνες; Υπάρχουν σκοτεινοί ή φωτεινοί αιώνες και σε σχέση με τι; Με
τα γράμματα, τον πολιτισμό, την ίδια τη ζωή; Κάθε στιγμή στο χωροχρόνο δεν ενέχει
σημαντικότητα; κάθε συμβάν που έχει επιτελεστεί στο ιστορικό γίγνεσθαι του
παρελθόντος, δεν έρχεται ως γραμμική συνέχεια εξελίξεων που θα αλληλοεπιδράσουν
και θα ενεργήσουν με τις διάφορες συνθήκες και συγκυρίες του τώρα. Όλες αυτές οι
πράξεις και ενέργειες με την σειρά τους δεν θα διαμορφώσουν τα μελλοντικά δρώμενα;
Κάθε στιγμή (αμελητέα ή μη) δεν αποτελείται από ένα ουράνιο τόξο θετικών, αρνητικών
ή και ουδέτερων συμβάντων; Αυτές οι στιγμές δεν βιώνονται, και συνεπώς δεν
ερμηνεύονται από μια μετά ιστορική θεωρητική ορολογία που κατηγοριοποιεί και ενέχει
την υποκειμενικότητα ή την στοχοθεσία, καθώς το αρνητικό και σκοτεινό για κάποιον
είναι θετικό και φωτεινό για κάποιον άλλον.
προπαγάνδα από τους εκπροσώπους της "Μακεδονικής Αναγέννησης",6 που ήταν η
επόμενη χρονική περίοδος στη μακρόχρονη ιστορία του Βυζαντίου

Ποια ήταν τα πολιτικοκοινωνικά αίτια και αφορμές που οδήγησαν σε αυτή την
αιματηρή θρησκευτική πολεμική αντιπαράθεση που δίχασε με σφοδρότητα την
εκκλησία τόσο με την πολιτεία όσο και με τον εαυτό της και που ως αποτέλεσμα είχε
μεγάλο μέρος της κοινωνίας να χωριστεί σε πολέμιους και υπερασπιστές;
Η εικονομαχία θα μπορούσε να ήταν το έναυσμα και η πρόκληση για κοινωνικές και
πολιτικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές ή ήταν το πρόσχημα μιας ιδεολογικής
φιλοδοξίας και πολιτικής στόχευσης των κυβερνόντων που εργαλειοποίησε τις
προϋπάρχουσες θεολογικές διαμάχες. Διαμάχες που συνυπήρχαν στην ιστορική
διαδρομή του χριστιανισμού τόσο στην πρωτεύουσα πόλη όσο και στις διάφορες
Ανατολικές επαρχίες μέσα στην αυτοκρατορία; ή μήπως οι λόγοι ήταν καθαρά και
μόνο θεολογικοί που συμπαρέσυραν στο διάβα τους ολόκληρη την Βυζαντινή
κοινωνία και τον αυτοκράτορα;

Στο Θεολογικό και δογματικό σκέλος ποια ήταν η επιχειρηματολογία; Γιατί το

λατρευτικό πρόσωπο δεν πρέπει ή πρέπει αντίστοιχα να εικονίζεται; Ο πόλεμος είχε
μήπως ως θεμέλιο λίθο τη θεολογική ερμηνεία του "κατ' εικόνα" προσώπου από τις
διάφορες θρησκειολογικές ερμηνευτικές διατυπώσεις; Η πολεμική είχε σχέση με τη
θρησκευτική στάση μερίδας πιστών που έβλεπαν στον εικονισμό του προσώπου
κατάλοιπα και συμπεριφορές της ειδωλολατρίας; ήταν μια αντίδραση και αντίσταση
στις αυτοκρατορικές βουλές και στις διαπλοκές των εξουσιών; ή ήταν πόλεμος
δόγματος στον πυρήνα της πίστεως;

Αν η αντιπαράθεση άνηκε καθαρά και μόνο στο δογματικό επίπεδο και προερχόταν
από θρησκευτικό ζήλο στην υποκειμενικότητα της ερμηνείας από την μία ή
περισσότερες πλευρές και παρέμενε εκεί, η λύση ή η μη λύση θα μπορούσε να δοθεί
στο πεδίο του λόγου και της θεολογικής επιχειρηματολογίας. Δυστυχώς όμως η
ιστορία έχει αποδείξει πως η έναρξη, η συντήρηση, ο διάλογος και κάποιες φορές, αν
όχι τις περισσότερες, το προδικασμένο αποτέλεσμα εμπεριέχουν και πολλά άλλα
ανθρωπομορφικά ζητήματα προσωπικών κινήτρων, φιλοδοξιών ή και αναγκών που
συμπαρασύρουν και διχάζουν ολόκληρη την κοινωνία.
6
Jan O. Rozenqvist, ὅ.π. σ, 64
Περιεχόμενα

Πρόλογος..................................................................................................................................4
Εισαγωγή..................................................................................................................................8
1. Ιστορική επισκόπηση..........................................................................................................10
1.1. Πολιτική εξουσία και δίκαιο........................................................................................11
1.2. Κοινωνία - Πολιτισμός.................................................................................................14
2. Εικονομαχία........................................................................................................................16
2.1. Η εξέλιξη της Εικονομαχίας.........................................................................................18
2.2. Πιθανά αίτια και αφορμές...........................................................................................20
2.3. Θρησκευτικά κινήματα και Αιρέσεις...........................................................................25
3. Θεολογική θέση των Πατέρων...........................................................................................27
Συμπεράσματα.......................................................................................................................31
Βιβλιογραφία..........................................................................................................................34
Ηλεκτρονικές πηγές:...............................................................................................................35

Εισαγωγή
Λόγω του περιορισμού ως προς το μέγεθος της εργασίας θα προσπαθήσουμε να
αποδώσουμε συνοπτικά την όλη εικόνα παραθέτοντας τους λόγους και τις πιθανές
αιτίες που οδήγησαν και έδρασαν στην εικονομαχική αντιπαράθεση. Θα
επικεντρωθούμε δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στο θεολογικό και δογματικό μέρος
αυτής της αντιπαράθεσης του προσώπου που ως αποτέλεσμα είχε μετά το πέρας της
εικονομαχίας να διατυπωθεί η μετέπειτα θεολογική βυζαντινή πρακτική στην
ιστορική της συνέχεια.

Η έρευνα χωρίζεται σε τρία κεφάλαια.

Στο πρώτο κεφάλαιο ασχοληθήκαμε με την Ιστορική επισκόπηση, έχοντας την
πεποίθηση πως η στιγμή που συντελείται μια πράξη είναι η δεδομένη κατάλληλη
στιγμή για την ενέργεια αυτής της συγκεκριμένης πράξης καθώς αυτή έρχεται
γραμμικά ως συνέχεια εξελίξεων και αποτελεσμάτων από συνθήκες, συγκυρίες και
αστάθμητους παράγοντες που ευνοούν τη δεδομένη πράξη ή κατάσταση για να
εκφραστεί στο ιστορικό γίγνεσθαι που θα δημιουργηθεί. Εστιάσαμε, όσο πιο
σφαιρικά, αυτό μπορεί να επιτευχθεί, το ιστορικό πλαίσιο που γεννήθηκαν,
διαμορφώθηκαν και τελέστηκαν οι ανθρώπινες πράξεις και όχι μεμονωμένα ή
επιλεκτικά μόνο από ένα μέρος του όλου πλαισίου. Παραθέσαμε την πολιτική,
κοινωνική, οικονομική, στρατιωτική και θρησκευτική, παρασκηνιακή και μη, δράση,
όσο και αναγκαιότητα, υποκειμενική ή πραγματική, των πρωταγωνιστών
αυτοκρατόρων που τους ώθησαν στις αποφάσεις για την επίλυση προβλημάτων ή
διλλημάτων που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία, ώστε να μπορέσουμε να απαντήσουμε
σε όλα τα: (ή όσα περισσότερο μπορούμε) τι, που, πως, πότε και γιατί, ώστε και η
προσέγγιση μας να είναι όσο γίνεται πιο κοντά προς την αντικειμενική αλήθεια.

Στο δεύτερο κεφάλαιο ασχοληθήκαμε με την Εικονομαχία που αφενός η έλλειψη των
πηγών και αφετέρου η προσπάθεια όσο το δυνατόν για αντικειμενικότητα ως
αποτέλεσμα είχε να τεθούν περισσότερες ερωτήσεις και σκέψεις παρά απαντήσεις.
Έτσι ώστε να αποφύγουμε να υποπέσουμε, σε υποκειμενισμούς και εκτιμήσεις, που
θα μας οδηγούσαν σε λανθασμένα συμπεράσματα και εκδοχές και σε πιθανούς
αφορισμούς, ωραιοποιήσεις ή εμβατήρια, προσπαθήσαμε μέσο των ερωτημάτων να
αποστασιοποιηθούμε και να αφαιρέσουμε από την ιστορική έρευνα την οπτική γωνία
και τις πεποιθήσεις που εμείς έχουμε αποκτήσει μέσω των γνωστικών ή
συναισθηματικών ερεθισμάτων μας για εκείνη την ιστορική περίοδο. Ασχοληθήκαμε
ιστορικά με την παράλληλη διαδρομή της εικονομαχικής και εικονόφιλης σκέψης
στους κόλπους της Ορθοδοξίας, τη διαδρομή που εξελικτικά είχε στην ιστορία της
χριστιανικής λατρευτικής έκφρασης και πίστης τόσο τους προηγούμενους αιώνες όσο
και κατά τους 8ο και 9ο αιώνα που εκδηλώθηκε το εικονομαχικό κίνημα.
Παρατηρήσαμε πως ως αλληλένδετα δοχεία οι χριστολογικές αιρέσεις, η γεωπολιτική
αναγκαιότητα όσο και το ανθρώπινο κίνητρο διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, ίσως
και καθοριστικό στην εκδήλωση και εξέλιξη της εικονομαχικής έριδας. Στο
υποκεφάλαιο "Πιθανά αίτια και αφορμές" θέσαμε ερωτήματα ερευνώντας
διαφορετικούς νεωτερικούς στοχαστές που οι τοποθετήσεις τους παρουσιάζουν
διαφοροποιήσεις για το ίδιο φαινόμενο. Καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως οι
αιρέσεις και οι δογματικές διαφορές ήταν η γενεσιουργός αιτία αν όχι η βάση που
δυναμίτιζε και προκαθόριζε τα αποτελέσματα. Οι εικονοποίηση ήταν το πρόσχημα
καθώς κάτω από την επιφάνεια, η αντίθεση στις εικόνες στρέφονταν κατά της ύλης,
του σώματος και της ανθρώπινης φύσης του Χριστού.

Τέλος στο τρίτο κεφάλαιο δεν θα μπορούσαμε, ως σε μονόδρομο, να μην

επικοινωνήσουμε τον επιχειρηματολογικό αντίλογο των Πατέρων που
πρωτοστάτησαν κατά της εικονομαχίας και των εικονομάχων αυτοκρατόρων και που
οι δογματικές θέσεις τους έδωσαν μετά την λήξη της εικονομαχίας το 843, τα
επιχειρήματα υπέρ των εικόνων, κλείνοντας οριστικά αυτό το κεφάλαιο που
απασχόλησε για αιώνες την ορθόδοξη χριστιανική λατρευτική πίστη.

1. Ιστορική επισκόπηση

Η Α' περίοδος 650-843 (από τον θάνατο του Ηρακλείου μέχρι την αποκατάσταση των
εικόνων) ήταν το πέρασμα από την ύστερη αρχαιότητα προς στο μεσαίωνα. Αυτή η
υποπερίοδος, έχει χαρακτηριστεί και ως "Σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου" και ανήκει
στη μέση Βυζαντινή περίοδο 650-1204. Υπήρξε καταλυτικής σημασίας με μεγάλες
πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που ήρθαν να ανατρέψουν το ως τότε
βυζαντινό αξίωμα της ακλόνητης αυτοκρατορικής δύναμης και παράλληλα να
αναδείξουν την προσαρμοστικότητα της στα νέα δεδομένα.

Τον 8ο αιώνα φαίνεται πως τα γεγονότα επιτάσσουν να χαραχτεί διαφορετική

πολιτική στρατηγική. Η Αρβελέρ υποστηρίζει πως "Η μεγάλη Ρωμαϊκή ιδέα είχε
φθάσει στο τέλος της". Η ανάγκη αυτή είναι φανερή, ήδη το 717 η πρωτεύουσα
παραλίγο να κυριευθεί από τους Άραβες.7

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από τα μέσα του 7ου αιώνα και έως τα μέσα του 8ου θα
ζήσει μέσα σε κλίμα αναρχίας, αστάθειας και αποσταθεροποίησης με 11
αυτοκράτορες να διαδέχονται ο ένας τον άλλον στο θρόνο. Μετά από το θάνατο του
Ηρακλείου στις 11 Φεβρουαρίου 641 και έως την στέψη στις 25 Μαρτίου 717 του
στρατηγού του θέματος των Ανατολικών Λέοντα Γ' της Συριακής δυναστείας ή
Δυναστείας των Ισαύρων8 με την υποστήριξη των στρατιωτικών θεμάτων των
Αρμενιακών και των Οψικιανών,

1.1. Πολιτική εξουσία και δίκαιο

"Βασιλεύς καὶ ἰερέας εἰμὶ"

7
Ε, Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.38
8
Α. Α. Βασίλιεφ. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453). τομ. 1. μτφ. Δ.
Σαβράμης. εκδ. Πάπυρος: Αθήνα 1995 σ.298
 Επιστολή Λέων Γ' προς πάπα Γρηγόριο
Β' 9

Σε ολόκληρη τη βυζαντινή ιστορία ο αυτοκράτορας υπό το πνεύμα της "τάξις" 10

είχε διττό ρόλο στην πολιτική του διακυβέρνηση. Είχε την κοσμική ευθύνη
(νόμος) και τη θρησκευτική καθοδήγηση (πίστη) ενασχολούμενος πολλές φορές
με δογματικά θέματα πίστεως.11

Πριν τον 7ο αιώνα η εξουσία του αυτοκράτορα ήταν αδιαμφισβήτητη.

Ο αυτοκράτορας ως "νόμος έμψυχος"12 κατά τη χρήση της επίγειας εξουσίας του
είχε ως πρότυπο την επουράνια βασιλεία. 13 Ήταν η προσωποποίηση του νόμου14
και ως νομοθέτης ήταν ψηλότερα από τους νόμους. Είχε απόλυτη σχέση με το
θείον,15 η εξουσία του ήταν εκχωρημένη από το θεό 16 και ως ο ύπαρχος του
μεγάλου βασιλέως17 συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες: την νομοθετική, την
εκτελεστική και τη δικαστική. Ασκούσε τα καθήκοντα του με τη συνδρομή της
θείας χάρητος και την επιδοκιμασία του λαού που εκφράζονταν δια μέσω της
συγκλήτου, των δήμων και του στρατού.18

Με την εξουσία του να εκπορεύεται από τον θεό και από το λαό, είχε στην
επιτέλεση των καθηκόντων του την υποχρέωση να κυβερνά τους υπηκόους του με
πνεύμα φιλάνθρωπης δικαιοσύνης και παράλληλα να προετοιμάζει τις ψυχές τους
για την επουράνια βασιλεία.19 (όπως συμβουλεύει ο Διάκονος Αγαπητός στο

9
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σ.327
10
Ε, Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.47
11
ὅ.π. σ.159
12
Α, Laiou. « Law, Justice, and the Byzantine Historians: Ninth to Twelfth Centuries». στο A.
Laiou & D. Simon Law and Society in Byzantium: Ninth to Twelfth Centuries. Washington:
Harvard University Press 1994, σ.184
13
Σπ, Τρωϊανός. "Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον νόμο" στο Βυζαντινό κράτος και
κοινωνία. Αθήνα: Ηρόδοτος 2003, σ.35, Γ, Καραγιαννόπουλος. Το Βυζαντινό κράτος.
Αθήνα: Ερμής 1983, σ.24
14
Σπ, Τρωϊανός. ὅ.π. σ.38, Κεκαυμένος Στρατηγικόν. μτφ. Τσουγκαράκης, Δ. Αθήνα:
Άγρωστις 1993, κεφ. 77
15
Σπ, Τρωϊανός. ὅ.π. σ.31, Γ, Καραγιαννόπουλος. ὅ.π. σ.26
16
Κεκαυμένος Στρατηγικόν ὅ.π. κεφ. 77
17
Γ, Καραγιαννόπουλος. σ.23, Ε, Γλύκατζη-Αρβελέρ. ὅ.π. σ.21, 29
18
Γ, Καραγιαννόπουλος. ὅ.π. σ.28
19
Γ, Καραγιαννόπουλος. ὅ.π. σ.24, 27
"Ἔκθεσιν κεφαλαίων παραινετικῶν" ο βασιλέας ως κυβερνήτης σκάφους να
κρατάει γερά το πηδάλιο της ευνομίας απωθώντας τα ρεύματα της ανομίας). 20

Αν και από τον 7ο αιώνα και μετά η λαϊκή βούληση έχει υποβαθμιστεί από τη
δυναμική επέμβαση του στρατού στις εκλογές των αυτοκρατόρων η πεποίθηση για το
θείο ρόλο του αυτοκράτορα παραμένει η ίδια.

Το 717 με τη στρατιωτική αρωγή των θεμάτων χρήζεται αυτοκράτορας Λέων Γ'

Ίσαυρος και καλείται να αντιμετωπίσει σειρά προβλημάτων που κλόνιζαν την
αυτοκρατορία όσο επίσης και την αστάθεια του αξιώματος του που αμφισβητείτο από
επίδοξους διεκδικητές, αφιερώνοντας τα πρώτα εννέα χρόνια της διακυβέρνησης του
στην επίλυση αυτών των στόχων.

Στρατιωτικά οι Άραβες είναι προ των πυλών της βασιλεύουσας ενώ οι Σλάβοι στα
δυτικά παρελαύνουν ανενόχλητοι. Στο εσωτερικό απειλείται σοβαρά η συνοχή του
κράτους, οι κοινωνικές ανισότητες και η γενική παρακμή απαιτούν άμεσες
μεταρρυθμίσεις με την οικονομία να είναι σχεδόν κατεστραμμένη. Στην
αναγκαιότητα για την επιβίωση της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο Λέων Γ'
αποφάσισε το μέλλον επιλέγοντας το: "Η Κωνσταντινούπολη χωρίς τη Ρώμη"21

Η πολιτική του διαμορφώνεται από την κρισιμότητα των καταστάσεων.

Αντιστρέφεται από την ιδεαλιστική και δυτική φιλοδοξία των προκατόχων του, που
ήταν στοχοπροσηλωμένη στο όραμα της μεγάλης ιδέας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
με την ανάκτηση της Δύσης από τους βαρβάρους. Στρέφεται προς μια κατεύθυνση
ρεαλιστική και ανατολική που έλεγε πως πρέπει να διατηρηθεί πάση θυσία το
ρωμαϊκό έδαφος ως είχε και εκεί να αναπτυχθούν οι πληθυσμοί που παρέμεναν
βυζαντινοί.22

Κοινωνικός στόχος του νέου αυτοκράτορα με σαφείς πολιτικές προεκτάσεις είναι η

ενδυνάμωση των απόκληρων κοινωνικών στρωμάτων και κυρίως του αγροτικού
πληθυσμού στο εσωτερικό της χώρας. Η σωτήρια της αυτοκρατορίας εξαρτιόταν
20
Σπ, Τρωϊανός. ὅ.π. σ.35
21
Ε, Γλύκατζη-Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.27
22
ὅ.π., σ.26
αποκλειστικά από αυτούς καθώς καλούνταν να υπερασπίσουν τα εδάφη από τους
επιδρομείς ενώ είχαν αφεθεί στην τύχη τους παραμελημένοι από τις προσωπικές
φιλοδοξίες και τα οικουμενικά σχέδια της άρχουσας ελληνορωμαϊκής ελίτ της
Κωνσταντινούπολης.23

Δημιούργησε σειρά νόμων που θεωρήθηκαν καινοτόμοι στους μετέπειτα ιστορικούς.

Ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος επισημαίνει πως τα κίνητρα των εικονομάχων
αυτοκρατόρων δεν ήταν μόνο θρησκευτικού περιεχομένου αλλά παρουσίαζαν μια
κοινωνική και πολιτική μεταρρύθμιση. Οι εικόνες παρουσιάστηκαν ως η κύρια
διαμάχη μεταξύ Εικονομάχων και Εικονολατρών αλλά διαφαίνεται πως παράλληλα
είχε να κάνει με πολλά κοινωνικά και πολιτικά ακανθώδη ζητήματα που κρατούσαν
την αυτοκρατορία σε τέλμα. Η χρήση και λατρεία των αγίων λειψάνων, ο
περιορισμός των μοναστηριών, η φορολόγηση εκκλησιαστικών και μοναστηριακών
κτημάτων, η δημόσια εκπαίδευση που άνηκε σχεδόν εξ' ολοκλήρου στον κλήρο, η
κατάργηση της δουλοπαροικίας, ο περιορισμός της δουλείας, η ισότητα και
ανεξιθρησκία στο γάμο στην προσπάθεια να αλλάξουν οι συνήθειες των ανθρώπων
σε μια διαμόρφωση νέας κοινωνίας με περισσότερο ευγενικές και εθνικές επιθυμίες. 24

1.2. Κοινωνία - Πολιτισμός

Το Βυζάντιο των τριών ηπείρων τον 8ο αιώνα έχει συρρικνωθεί. Σημαντικά εδάφη
στην Ανατολή με την Συρία, την Παλαιστίνη, τμήμα της Μεσοποταμίας και το

23
ὅ.π. σ.37, 39
24
Κ. Παπαρηγόπουλου - Π, Καρολίδη - Γ, Αναστασιάδη. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
τομ. 5. εκδ. Αλέξανδρος: Θεσσαλονίκη 1994, σ.253 τομ. 5. εκδ. Αλέξανδρος: Θεσσαλονίκη
1994, σ.254
μεγαλύτερο μέρος της Αιγύπτου25 έχουν περιέλθει στην κυριαρχία των Αράβων με
δυσβάσταχτες οικονομικές συνέπειες. Η Αίγυπτος παραδοσιακός σιτοβολώνας έχει
χαθεί από την επικράτεια και πλέον δεν εφοδιάζει τον πληθυσμό της
Κωνσταντινούπολης με τα αναγκαία υλικά αγαθά. Στη Δύση η αυτοκρατορία
απειλείται από τους Βουλγάρους που έχουν συστήσει κράτος εντός της και το
Λογγοβαρδικό βασίλειο επιτίθεται στην Ιταλία δίνοντας την ευκαιρία στον Πάπα να
αναζητήσει βοήθεια από τους Φράγκους. Επικρατεί η εσωτερική αποδιοργάνωση και
οι κοινωνικές αντιθέσεις γίνονται εντονότερες. Η οικονομία αγροτοποιείται 26 και
κυριαρχεί αντί της νομισματικής οικονομίας η ανταλλακτική.

Το αποτέλεσμα της οικονομικής ύφεσης και των επιδρομών έχει αρνητικές συνέπειες
στην κοινωνική και πνευματική ζωή. Ο πολίτης της αυτοκρατορίας μετακινείται από
την ύπαιθρο που η κοινωνική και οικονομική ζωή της έχει καταστραφεί καθώς
λεηλατείτε από τις αραβικές επιδρομές και αναζητεί προστασία στις πόλεις που έχουν
διαμορφωθεί σε κάστρα-φρούρια.27 Φαίνεται πως έχει η ζωή έχει στρατικοποιηθεί, 28 η
αρχιτεκτονική των πόλεων έχει αλλάξει δραματικά μορφή και πολεοδομικό
σχεδιασμό και ο αστικός τρόπος ζωής στο μεσοβυζάντιο έχει παρακμάσει στα
πρότυπα των μεσαιωνικών οικισμών χάνοντας την αρχαιοπρεπή αστική φυσιογνωμία
του.

Η παιδεία και ο πολιτισμός στο σύνολο της αυτοκρατορίας παρακμάζουν. Η

προμήθεια παπύρου από την Αίγυπτο έχει σταματήσει συμβάλλοντας στη μείωση του
γραπτού λόγου και των βιβλίων. Από την διάσπαρτη πνευματική ζωή των αστικών
κέντρων της ύστερης αρχαιότητας, η παιδεία και ο πολιτισμός συγκεντρώνονται στην
Κωνσταντινούπολη, χωρίς όμως να φέρουν επάξια το όνομα της. Έχουν σωθεί πολύ

25
C. Mango, Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Ο, Καραγιώργου. εκδ. Νεφέλη: Αθήνα 2002.
σ.181
26
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.40
27
Γ. Τσορμπατζόγλου. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. ΣΥΜΒΟΛΗ
ΣΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. Διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ,
τμήμα ποιμαντικής σχολής. Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης.
(https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/3733) Θεσσαλονίκη 1993, σ. 65
28
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. ὅ.π. σ.42
λίγα βυζαντινά κείμενα που χρονολογούνται στην περίοδο από το 650 έως το 775 και
δεν υπάρχει κανένα χειρόγραφο που να προέρχεται πριν από το 800.29

Απόρροια αυτών των ανατροπών που κλονίζουν το Βυζάντιο και απάντηση κατά του
ιερού πολέμου του Ισλάμ θα είναι η γέννηση του βυζαντινού εθνικισμού 30 και η
στρατικοποίηση της χώρας.31 Στην προσπάθεια συσπείρωσης του αγροτικού
πληθυσμού, που είναι η κύρια άμυνα της αυτοκρατορίας, όλη η χώρα χωρίζεται σε
στρατιωτικές περιφέρειες που καλούνται Θέματα. Ο εθνικός στρατός 32 επεμβαίνει
ενεργά στην πολιτική σκηνή και επιβάλλει τις αρχές του για την σωτηρία της
πατρίδας.

Στην πολιτική ατζέντα και διακύβευμα κυριαρχεί το δίπολο έθνος θρησκεία. Ο

βυζαντινός λαός θα ενστερνιστεί την ιδέα της ταύτισης της βυζαντινής πατρίδας με τη
χριστιανική πίστη στον αγώνα κατά των απίστων που απειλούν εξίσου τη ψυχή όσο
και το σώμα του που είναι η πατρίδα και ο πόλεμος πλέον θα αποκτήσει την έννοια
του "δίκαιου" πολέμου. 33

2. Εικονομαχία34

29
Jan O. Rozenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της
Κωνσταντινούπολης, μτφ. Ι. Βάισσης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα: 2008, σ. 65
30
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.47
31
ὅ.π. σ.42
32
ὅ.π. σ.44
33
ὅ.π. σσ.47-48, 55
34
Επιλέγουμε τη χρήση του όρου Εικονομαχία για την περίοδο και όχι Εικονοκλαστική
περίοδο καθώς ο δεύτερος όρος δεν την χαρακτηρίζει πλήρως. βλ. Α. Α. Βασίλιεφ. Ιστορία
της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453). τομ. 1. μτφ. Δ. Σαβράμης. εκδ. Πάπυρος: Αθήνα
1995 σ.320, Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
εκδ. Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.40
Ως όρος η εικονομαχία προσδιόριζε την εκκλησιαστική διαμάχη και τους οπαδούς της
που ως κίνημα τον 8ο και 9ο αιώνα στράφηκαν κατά την κατασκευή και χρήση των
θρησκευτικών εικόνων που εικόνιζαν τα λατρευτικά πρόσωπα.35

Η Εικονομαχική κίνηση χωρίζεται σε δύο περιόδους. Η πρώτη περίοδος αρχίζει με

τον αυτοκράτορα Λέων Γ' το 726, έτος της έκδοσης του πρώτου διατάγματος κατά
των εικόνων και την αφαίρεση από την πύλη της Χαλκής του παλατιού της εικόνας
του Χριστού και θα τερματιστεί με τη δεύτερη οικουμενική σύνοδο στη Νίκαια το
787 μ.Χ. Η δεύτερη περίοδος ξεκινά το 813/4 από τον αυτοκράτορα Λέων Ε' τον
Αρμένιο και τερματίστηκε πανηγυρικά στις 11 Μαρτίου 843 μετά το θάνατο του
αυτοκράτορα Θεόφιλου από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα.36

Από την αμεσότητα της επαναφοράς των εικόνων μετά την αποκατάσταση τους το
843, η εικονομαχική κίνηση δείχνει την αποτυχία της να ριζώσει στο κοινό
θρησκευτικό συναίσθημα. Το εικονομαχικό κίνημα ενώ βασίστηκε σε διαθρωτικές
θρησκευτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις ως αποτέλεσμα αυτοκρατορικών
πεποιθήσεων, ιδεολογιών και ιστορικών αναγκών βρήκε απέναντι της μεγάλο μέρος
του λαού και του κλήρου που όχι μόνο αδυνατούσε να ενστερνιστεί αυτές τις
μεταρρυθμίσεις αλλά τις βίωνε εχθρικά ως υπαρκτό κίνδυνο ενάντια στην πίστη
του.37 Τα μέλη της εκκλησίας δεν αντέδρασαν όλα με τον ίδιο τρόπο, 38 ακόμα και τα
περισσότερα μέλη των ανώτερων κοινωνικών τάξεων ανάλογα τις αυτοκρατορικές
αποφάσεις χρησιμοθηρικά υιοθετούσαν με μεγάλη ευκολία την αλλαγή στην στάση
τους.

Έχει υποστηριχθεί πως η εικονομαχία ήταν μια προοδευτική θρησκευτική

μεταρρύθμιση που είχε ως στόχο την εξυγίανση της λατρείας και την επιστροφή της
στην αρχική αγνότητα του Χριστιανισμού που είχε πάρει διαστάσεις ειδωλολατρίας

35
C. Mango, Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Ο, Καραγιώργου. εκδ. Νεφέλη: Αθήνα 2002,
σ.212
36
Jan O. Rozenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της
Κωνσταντινούπολης, μτφ. Ι. Βάισσης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα: 2008, σ, 299
37
Γ. Τσορμπατζόγλου. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. ΣΥΜΒΟΛΗ
ΣΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. 1995, Διδακτορική διατριβή
Α.Π.Θ, τμήμα ποιμαντικής σχολής. Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης.
(https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/3733), Θεσσαλονίκη: 1993, σ.41
38
C, Mango, ὅ.π. σ.212
με την λατρεία των εικόνων και των λειψάνων. Ενώ ο Κ Ν. Ουσπένσκι υποστηρίζει
πως η κίνηση αυτή στόχο είχε την καταπολέμηση της μοναστικής φεουδαρχίας καθώς
τον 8ο αιώνα τα μοναστήρια είχαν καταλάβει μια αφύσικη αριθμητική θέση στην
αυτοκρατορία.39 Αυτή τη θέση πιθανά έρχεται να υποστηρίξει ο Cyril Mango
υποστηρίζοντας πως η θεολογική διαμάχη είχε διώξεις κυρίως στους μοναχούς που
οφείλονταν περισσότερο σε πολιτικούς λόγους παρά σε θρησκευτικούς.40

Η Αρβελέρ αντιπαραθέτει ένα σύνολο γεγονότων που συμπεριλαμβάνουν και

χαρακτηρίζουν τον όρο Εικονομαχία και όχι μόνο την καθαυτή πράξη. Πιστεύει πως
εικονομαχία σημαίνει τη ρήξη με την Ελληνορωμαϊκή παράδοση, την παρακμή
αστικής ζωής και του πολιτισμού, την αγροτοποίηση της οικονομίας, την ζωή στα
κάστρα, την απογύμνωση καλλιτεχνικών μορφών, την έλλειψη κειμένων, τον
προσανατολισμό προς το Ρεαλισμό και την Ανατολή που κύριο μέλημα είχε την
οργάνωση της άμυνας. 41

2.1. Η εξέλιξη της Εικονομαχίας

Η αντίθεση στην απεικόνιση των λατρευτικών προσώπων προϋπήρχε από τον 4ο και
5ο αιώνα όταν άρχισε να εδραιώνεται η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής στην
χριστιανική τέχνη και είχε ρίζα ιουδαϊκή.42

39
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σσ.321-322, 326
40
C. Mango, ὅ.π. σ.217
41
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. ὅ.π. σ.40
42
C. Mango, Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Ο, Καραγιώργου. εκδ. Νεφέλη: Αθήνα 2002,
σ.214
Μεγάλο μέρος της εκκλησίας και των πιστών αποδέχονταν τον εικονισμό των
λατρευτικών προσώπων. Άλλωστε αυτή η πρακτική είχε κάνει ιστορικά την εμφάνιση
της στις κατακόμβες στα πρώτα δειλά βήματα της χριστιανικής έκφρασης με τις
διάφορες απεικονίσεις από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, είτε ως μνήμη του νεκρού
ή του μάρτυρα, είτε ως συμβολισμός που έφερνε ένα μήνυμα στους μυημένους
πιστούς, είτε ως σωτηριολογική υπενθύμιση. Η απόφαση της Πενθέκτης
οικουμενικής συνόδου στο Τρούλο (692) ορίζει στον 82ο κανόνα, να απεικονίζεται ο
Χριστός με ανθρώπινη μορφή για να εκφράζεται η ενσάρκωση και όχι ως ο Αμνός
του Θεού. "Ὡς ἄν οὗν τὸ τέλειον κἄν ταῖς χρωματουργίαις, ἐν ταῖς ἁπάντων ὄψεσιν
ὑπογραφήται τὸν τοῦ αἴροντος τὴν ἀμαρτίαν τοῦ κόσμου ἀμνοῦ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ
ἡμῶν, κατὰ τὸ ἀνθρώπινον χαρακτῆρα, καὶ ἐν ταῖς εἰκόσιν ἀπὸ τοῦ νῦν, ἀντὶ τοῦ
παλαιοῦ ἀμνοῦ ἀναστηλούσθαι ὁρίζομεν. Δι' αὐτοῦ τὸ τῆς ταπεινώσεως τοῦ Θεοῦ
Λόγου κατανοοῦντες, καὶ πρός μνήμην τῆς ἐν σαρκὶ πολιτείας, τοῦ τε πάθους αὐτοῦ καὶ
τοῦ σωτηρίου θανάτου χειραγωγούμενοι, καὶ τῆς ἐντεῦθεν γενομένης τῷ κόσμῳ
43
απολυτρώσεως" Το επιχείρημα της απεικόνισης από τους υπέρμαχους Πατέρες
ήταν πως οι εικόνες λειτουργούσαν ως η Βίβλος των αγραμμάτων προσδίδοντας τους
χρηστικά, διδακτική αξία: "Ἐπεὶ δὲ οὐ πάντες ἴσασι γράμματα οὐδὲ τῇ ἀναγνώσει
σχολάζουσιν, οἱ πατέρες συνεῖδον ὥσπερ τινὰς ἀριστείας ἐν εἰκόσι ταῦτα γράφεσθαι εἰς
ὑπόμνησιν σύντομον".44

Στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα οι εικόνες για μέρος πιστών που άνηκαν ως επί τι
πλείστον στις λαϊκές τάξεις θα αποκτήσει δεισιδαιμονικές διαστάσεις και θα
μετατραπούν σε αντικείμενο λατρείας, αυτή η πρακτική λατρευτικής χρήσης θα
ενοχλήσει μερίδα βαθιά θρησκευόμενων ανθρώπων που έβλεπαν ειδωλολατρικές
ομοιότητες.45 Το επιχείρημα προϋπήρχε καθώς η Σύνοδος της Ελβίρας (300) στον 36 ο
κανόνα της είχε ρητά ορίσει: "δεν πρέπει να υπάρχουν εικόνες στους ναούς και ότι
στους τοίχους δεν πρέπει να απεικονίζονται όσα σεβόμεθα και λατρεύουμε (ne quod
culitur et adoratur in parietibus depingatur)".46 Στο ίδιο θρησκευτικό μοτίβο, ο

43
C. Mango, ὅ.π. σ.214, R.P. Boris Bobrinskoy. Σύντομη ανασκόπηση της εικονομαχίας. μτφ.
Καραμπέρη. http://www.myriobiblos.gr
44
Ιωάννης Δαμασκηνός. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 89. πρβλ.
Δωρόθεος Πάπαρης http://users.uoa.gr
45
C. Mango, ὅ.π. σ.214, Α. Α. Βασίλιεφ. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453).
τομ. 1. μτφ. Δ. Σαβράμης. εκδ. Πάπυρος: Αθήνα 1995 σ.326
46
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σ.323. Ο Boris Bobrinskoy αιτιολογεί την απόφαση της συνόδου ως
προσπάθεια αποφυγής παρερμηνειών από τους μη μυημένους και όχι ως απαγόρευση
Ευσέβιος Καισαρίας την χαρακτηρίζει ως συνήθεια των ειδωλολατρών, ανάλογα και
ο Επιφάνειος Κύπρου σε επιστολή του αναφέρει πως είχε κομματιάσει μια
αναπαράσταση επειδή "εμόλυνε την εκκλησία". Κατά τη διάρκεια του 5ου, 6ου και
7ου αιώνα υπάρχουν καταδίκες από διάφορους Επισκόπους και κατά τη διάρκεια των
αιώνων καταστρέφονται εικόνες και γίνονται σποραδικά σοβαρές ταραχές εναντίων
της λατρείας τους.47

Ο Ρώσος εκκλησιαστικός ιστορικός A. P. Lebedev γράφει, πως πριν από την

Εικονομαχική περίοδο (8ος αι.) ο αριθμός των εικονομάχων ήταν μεγάλος και ότι
αποτελούσαν δύναμη που η κραταιά εικονόφιλη εκκλησία είχε πολλούς λόγους να
φοβάται με βασικό κέντρο τους στη Μικρά Ασία την επαρχία της Φρυγίας. 48 Τον 7ο
και 8ο αιώνα στην Αρμενία άκμαζαν αιρέσεις και κυρίως η αίρεση των
Παυλιανιτών49 που δεν δέχονταν κανέναν εξωτερικό τύπο λατρείας.

2.2. Πιθανά αίτια και αφορμές

Αν ισχύει η εκτίμηση του Αντρέγιεφ πως ο αριθμός των μοναχών την περίοδο που
εξετάζουμε υπολογίζεται χωρίς υπερβολή στους 100.000, τότε πολύ πιθανά οι σχέσεις
του "κοσμικού κράτους" και των συμφερόντων που είχε σε σχέση με αυτά της
εκκλησίας θα βρίσκονταν σε συγκρουσιακή αντιπαράθεση. Στον ίδιο τόνο ο
Κοντακόφ υποστηρίζει πως όσο πλησίαζε ο 8ος αιώνας υπήρχε δραματική αύξηση
στον αριθμό μοναστηριών και μοναστικών κοινοτήτων. Η εκκλησιαστική-

του εικονισμού. βλ. R.P. Boris Bobrinskoy. Σύντομη ανασκόπηση της εικονομαχίας. μτφ.
Καραμπέρη. http://www.myriobiblos.gr
47
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σσ.323-325
48
ὅ.π. σσ.323-325
49
Παυλικιανισμός https://el.wikipedia.org
μοναστηριακή περιουσία και παράλληλα το δυναμικό των υγιών νέων που εξέλειπε
από τις δυνάμεις του κράτους ενώ θα μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμυνα της
χώρας, τη γεωργία και τη βιομηχανία σε συνδυασμό ή πρόσχημα με τη λατρεία των
εικόνων που πολλές φορές παρέπεμπε σε ειδωλολατρία θα μπορούσαν να οδηγήσουν
στην έναρξη της εικονομαχίας.50

Ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος υποστηρίζει σθεναρά το πρόσωπο του Λέων Γ'

και τον ονομάζει μεταρρυθμιστή. Συμπληρώνει πως όσοι υπέφεραν ήταν όσοι
"έβριζαν αδιάντροπα τον το βασιλιά, όπως αναγκάζεται να ομολογήσει ο ίδιος ο Λεβώ,
παρά γιατί δεν πείθονταν να παραιτηθούν από την προσκύνηση των εικόνων"
συνεχίζοντας πως αυτοί ήταν μοναχοί που "έβρισκαν καταφύγιο στην κεντρική Ιταλία
κοντά στον αρχιερέα της Ρώμης, ο οποίος εξαιτίας πολιτικών συμφερόντων 51, δε
σταμάτησε να αντιπολιτεύεται το Λέοντα και να μάχεται υπέρ της προσκύνησης των
εικόνων και των οπαδών της".52
Η επιλογή των αυτοκρατόρων στις κοινωνικό-πολιτικές μεταρρυθμίσεις και η
προσπάθεια να εξουδετερώσουν την αντίδραση των μοναχών, οι οποίοι ενέπνεαν ή
και καθοδηγούσαν τη λαϊκή αντίδραση καλλιεργώντας την αμφισβήτηση στην
εξουσία των αυτοκρατόρων πάνω στο δόγμα και στην ζωή της Εκκλησίας να ήταν
ένας ακόμα λόγος που άθροιζε τη δυναμική ως προς την σύγκρουση. 53 Ο αντίλογος
«Βασιλέων ἐστὶν ἡ πολιτικὴ εὐταξία͵ ἡ δὲ ἐκκλησιαστικὴ κατάστασις ποιμένων καὶ
διδασκάλων"54 εκφράζονταν δια στόματος του Ιωάννη Δαμασκηνού: "Οὐ βασιλέων
50
Γ. Τσορμπατζόγλου. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. ΣΥΜΒΟΛΗ
ΣΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ. Διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ,
τμήμα ποιμαντικής σχολής. Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης.
(https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/3733) Θεσσαλονίκη: 1993, σσ.97-98, Α. Α.
Βασίλιεφ. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453). τομ. 1. μτφ. Δ. Σαβράμης. εκδ.
Πάπυρος: Αθήνα 1995 σ.326, Κ, Παπαρηγόπουλου - Π, Καρολίδη - Γ, Αναστασιάδη.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. τομ. 5. εκδ. Αλέξανδρος: Θεσσαλονίκη 1994, σ.245, 248, 250
51
Από τα μέσα του 8ου αιώνα η Ρώμη και τα εδάφη της Ρωμαϊκής εκκλησίας στην
κεντρική Ιταλία είναι εκτός ελέγχου από την Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Με
πιθανό ίσως πρόσχημα την αντίθεση στην Εικονομαχία όσο και την αδυναμία της
Κωνσταντινούπολης να προστατεύσει τα εδάφη και τον ίδιο τον παπισμό από τις
επιθέσεις του λομβαρδικού βασιλείου θα στρέψει τους πάπες στους Φράγκους. βλ. C.
Mango, Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Ο, Καραγιώργου. εκδ. Νεφέλη: Αθήνα 2002, σ.232,
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σ.329, 347
52
Κ. Παπαρηγόπουλου - Π, Καρολίδη - Γ, Αναστασιάδη. ὅ.π. σ.272
53
Κ. Παπαρηγόπουλου - Π, Καρολίδη - Γ, Αναστασιάδη. ὅ.π. σ.297, Γ. Τσορμπατζόγλου.
ὅ.π. σ. 130
54
Ιωάννου Δαμασκηνού. Περί εικόνων λόγος 2, παρ. 12, P.G. XCIV, cοl. 1296 πρβλ. R.P.
Boris Bobrinskoy. Σύντομη ανασκόπηση της εικονομαχίας. μτφ. Καραμπέρη.
ἑστὶ νομοθετεῖν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Τὶ φησιν ὁ θεῖος Ἀπόστολος; "Καὶ οὕς μὲν ἕθετο ὁ θεός
ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ· πρῶτον, ἀποστόλους· δεύτερον, προφήτας· τρίτον, ποιμένας καὶ
διδασκάλους, πρὸς τὸν καταρτισμόν τῆς Ἐκκλησίας." Οὐκ εἶπε, βασιλεῖς. Καὶ πάλιν·
Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν καὶ ὑπείκετε. Αὑτοὶ γὰρ ἀγρυπνοῦσιν ὑπὲρ τῶν ψυχῶν
ὑμῶν, ὡς λόγον ἀποδώσαντες".55

Σύμφωνα με τον Rosenqvist56 η πρώτη φάση του κινήματος είχε χαρακτήρα

ιδεολογικό και θρησκευτικό. Η εναντίωση απέβλεπε στο να μην γίνονται οι εικόνες
αντικείμενα λατρείας σε μια προσπάθεια η λατρευτική εκδήλωση της μάζας να
περιοριστεί και να μην παίρνει διαστάσεις ειδωλολατρίας. Ο Λέων Γ' έχοντας πιθανά
ως κίνητρο ή αφορμή τα ειδωλολατρικά στοιχεία που έβλεπε στη λατρεία των
εικόνων καθώς η "προσκύνηση και λατρεία των εικόνων" (Δευτερονόμιο, 5,9) ήταν
απαγορευμένη από το θεό, θα αρχίσει το 727 την των εικόνων απαγόρευση. Ο
Κωνσταντίνος Ε' στην συνέχεια φαίνεται πως θα χρησιμοποιήσει θεολογικά
επιχειρήματα. Ο Θεός έχει δυο φύσεις συνεπώς με τη ζωγραφική απεικόνιση του
πρόσωπου εμφανίζονταν μόνο η ανθρώπινη φύση ή περιγράφονταν η θεϊκή. Και στις
δυο περιπτώσεις η απεικόνιση είναι αίρεση. Στην πρώτη περίπτωση υπήρχε ο
διαχωρισμός των φύσεων ενώ στη δεύτερη η θεία φύση είναι απερίγραπτη ώστε να
διατυπωθεί.57 Θα συγκαλέσει την σύνοδο της Ιέρειας το 754 καταδικάζοντας οριστικά
τη λατρεία των εικόνων και θέτει τους ενόχους υπό τη δικαιοδοσία της εγκόσμιας
εξουσίας.58 Φαίνεται πως πέρα ή και σε συνδυασμό με το θεολογικό υπόβαθρο, το
πολιτικό είχε έναν σημαντικό λόγο καθώς ερχόταν ως απάντηση στην ενεργή
αμφισβήτηση της αυτοκρατορικής εξουσίας από μερίδα μοναχών. Η πολιτική δράση
του Κωνσταντίνου Ε' εναντίων των εικονολατρών διίστανται. Ο C. Mango,
υποστηρίζει πως ο Κωνσταντίνος Ε' επέβαλε σε ατιμωτικές πράξεις και βεβηλώσεις
ένα μικρό σύνολο μοναχών και μονών σύμφωνα με τον καταγεγραμμένο κατάλογο
που υπάρχει59 ενώ αντίθετα ο Α. Α. Βασίλιεφ υποστηρίζει πως μετά την σύνοδο η
καταστροφή των εικόνων και των λειψάνων ήταν ανηλεής. Υποστηρίζει πως τα
τελευταία χρόνια της ζωής του διεξήγαγε σταυροφορία εναντίων του μοναχισμού που
http://www.myriobiblos.gr
55
Ιωάννου Δαμασκηνού. Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας ἀγίας εἰκόνας. 2, 12 PG 94, 1296A
56
Jan O. Rozenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της
Κωνσταντινούπολης, μτφ. Ι. Βάισσης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα: 2008, σ. 63
57
C. Mango ὅ.π σ.217
58
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σ.331
59
C. Mango, ὅ.π. σ.218
τους θεωρούσε ειδωλολάτρες σε τέτοιο βαθμό που σύγχρονοι μελετητές έθεσαν το
ερώτημα αν οι μεταρρυθμίσεις στρέφονταν εναντίων των εικόνων ή εναντίων του
μοναχισμού.60

Στη δεύτερη φάση της εικονομαχίας, κατά των Rosenqvist,61 η πολεμική διαμάχη είχε
ολοκληρωτικά μετατραπεί σε πολεμική μεταξύ του κύρους του αυτοκράτορα και της
εκκλησιαστικής εξουσίας. Η αφοσίωση στις εικόνες αντικαθιστούσε την αφοσίωση
στο πρόσωπο του αυτοκράτορα και σύμφωνα με τον C. Mango οι πράξεις ποικίλλουν
από την απλή παραβίαση των νόμων μέχρι και την προδοσία. Την περίοδο αυτή, οι
εικονολάτρες έχουν προετοιμασμένοι θεολογικά και με χαρακτήρα εναντίωσης στις
αποφάσεις του Λέων Ε' και την αυτοκρατορική εξουσία η λεκτική αντιπαράθεση θα
είναι δογματικής επιχειρηματολογίας και θα λάβει διαστάσεις προδοσίας. Ως τέτοιο
δείγμα προδοσίας θα μπορούσε να ερμηνευθεί η επιστολή που απεύθυνε προς τον
πάπα Πασχάλιο, ο ηγούμενος του Στουδίου, Θεόδωρος, υπέρμαχος των
εικονολατρών, ικετεύοντας τον να γνωστοποιήσει σε ολόκληρο τον κόσμο την
συνοδική απόφαση αφορισμού του αυτοκράτορα.62 Ο επόμενος εικονομάχος της
δευτέρας περιόδου ο Μιχαήλ Β' άσκησε μετριοπαθή πολιτική καθώς σύμφωνα με τον
Bury "πέρασε τα νεανικά του χρόνια στη Φρυγία ανάμεσα σε αιρετικούς, Εβραίους και
ημι-εξελληνισμένους Φρύγιους".63 Ο τελευταίος εικονομάχος αυτοκράτορας ο
Θεόφιλος έχει μνημονευθεί για το ζήλο του προς τη δικαιοσύνη. Ήταν πιστός
χριστιανός και έμπειρος ως προς τα θεολογικά ζητήματα ως εικονομάχος «είχετο μεν
της επί θεόν και την τούτου πάναγνον μητέρα, ως έλεγε, πίστεως, είχετο δε και της
πατροπαραδότου μιαράς των εικονομάχων αιρέσεως» (Συνεχισταί Θεοφάνους 87)64

Εκτός από την εικονολατρευτική πρακτική που παράπεμπε σε ειδωλολατρία ή την

αντιπολίτευση ως προς την εξουσία του αυτοκράτορα εκ μέρους των εικονολατρών
μοναχών, κάτι άλλο που πιθανά θα μπορούσε να συμβάλει στη ριζοσπαστικότητα των
μέτρων και αποτελεί τροφή για προβληματισμό, ίσως να βρίσκεται αφενός στη διττή
καταγωγή των εικονομάχων αυτοκρατόρων (στρατιωτική και γενέθλια) όσο και στη
γεωγραφία των ανατολικών περιοχών.

60
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σσ.330, 332-334
61
Jan O. Rozenqvist, ὅ.π. σ. 63
62
C. Mango, ὅ.π. σ.218
63
Bury. "Eastern Romanian empire" III, σ.78 πρβλ. Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σ.245
64
Αυτοκράτορας Θεόφιλος. https://el.wikipedia.org
Αν θεωρήσουμε πως η πολιτική του Λέοντος Γ' στρεφόταν προς το ρεαλισμό και την
Ανατολή τότε πολύ πιθανά η διπλωματία εξομάλυνσης των σχέσεων με τους όμορους
λαούς όσο και η προσέγγιση των βυζαντινών επαρχιακών πληθυσμών να τον
οδηγούσαν σε αυτή τη ριζοσπαστική πολιτική θρησκευτικής μεταρρύθμισης.

Στις Ανατολικές περιοχές άκμαζαν διάφορες Χριστολογικές αιρέσεις, σχετικές με το

πρόσωπο και τη φύση του Χριστού και διατηρούνταν σημαντικά υπολείμματα
μονοφυσιτών. Σχεδόν κυριαρχούσε η αυστηρότητα της ανεικονικότητας των
προσώπων στη λατρευτική θρησκευτική παράδοση 65 με τη λατρεία των εικόνων να
είναι ασυμβίβαστη με την πνευματικότητα αυτών των διάσπαρτων πολυφωνικών
κοινοτήτων. Παράλληλα στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολής συνυπήρχε ο
Ιουδαϊσμός και ιδιαίτερα το Ισλάμ που απαγόρευαν κάθε μορφή απεικόνισης. Ίσως
θα μπορούσε να είναι καθαρή σύμπτωση ή το έναυσμα, όταν τρία χρόνια νωρίτερα
από το διάταγμα του Λέων 'Γ, ο χαλίφης Yézid το 723 επιβάλλει με διάταγμα την
καταστροφή όλων των εικόνων "είτε αυτές βρίσκονται στους ναούς, είτε στις
εκκλησίες, είτε στα σπίτια", στην καταστροφή συμμετείχαν επίσκοποι των
Ανατολικών περιοχών και αυτό θα εξαπλωθεί έως την αυλή της
Κωνσταντινούπολης.66
Ως προς την στρατιωτική καταγωγή οι εικονομάχοι αυτοκράτορες προέρχονταν από
τις στρατιωτικές τάξεις όπου υπήρχε έντονη η στρατιωτική πεποίθηση περί
ανεικονικότητας ενώ ως προς την καταγωγή των αυτοκρατόρων ο Λέων Γ' και η
δυναστεία του Ίσαυροι ή Σύριοι κατάγονταν από την Ανατολή και στην συνέχεια τον
9ο αιώνα η καταγωγή του Λέων Ε΄ ήταν από την Αρμενία, του Μιχαήλ Β' και του
Θεόφιλου από την Φρυγία. Ενώ στην ανακαίνιση των εικόνων η καταγωγή της
αυτοκράτειρας Ειρήνης είναι ελληνική και της Θεοδώρας από την Παφλαγονία της
Μικράς Ασίας.67

65
Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. εκδ.
Ψυχογιός: Αθήνα 1988, σ.39
66
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π σ.325, R.P. Boris Bobrinskoy. Σύντομη ανασκόπηση της εικονομαχίας.
μτφ. Καραμπέρη. http://www.myriobiblos.gr
67
Α. Α. Βασίλιεφ. ὅ.π. σσ.322-323, 327
 2.3. Θρησκευτικά κινήματα και Αιρέσεις

Στη προβληματική της εικονίσεως ή μη του λατρευτικού προσώπου εκτός της

θρησκευτικής αντίθεσης από ομάδα πιστών και κλήρου που αντίκριζαν σε αυτή την
εκδήλωση λατρείας ομοιότητες με την ειδωλολατρία, προϋπήρχε ιστορικά η
θεολογική αντιπαράθεση από τις διάφορες δογματικές παρερμηνείες που είχαν
οδηγήσει σε αιρετικά θρησκευτικά σχήματα.

Οι αιρέσεις είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο που ιστορικά οδηγούσε την εκκλησία σε μια
διαρκή πολεμική με αιματηρά πολλές φορές αποτελέσματα. Απόκοπτε από το κυρίως
σώμα της μεγάλους πληθυσμούς που με την σειρά τους αποτελούσαν κίνδυνο όχι
τόσο για το δόγμα αλλά περισσότερο για την ύπαρξη της ίδιας της αυτοκρατορίας.
Ο Χριστιανισμός από τις απαρχές του βρέθηκε αντιμέτωπος με διάφορα συγκριτικά
κινήματα σωτηριολογικού θρησκευτικού και κοινωνικού προσανατολισμού με
προεξέχοντα το ανομοιόμορφο κίνημα του δυαλιστικού Γνωστικισμού και την
υποτιμητική ερμηνεία του για την ύλη. Ως φιλοσοφικο-θρησκευτικό κίνημα έκανε
την εμφάνιση του στους κόλπους του Χριστιανισμού τους τέσσερις πρώτους αιώνες
στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Δίδασκε την ύπαρξη δυο αρχών του
αγαθού και του κακού και πρέσβευε ένα σύστημα αυτοθέωσης που επιτυγχάνεται
μέσω του συναισθήματος, της θελήσεως και κυρίως της γνώσης, στα πλαίσια μιας
ηθικής που ως πρότυπο ζωής κινούνταν από την αυστηρότητα μέχρι την ασυδοσία. 68
Στην όλη εξελικτική του πορεία κατά τη μακρόχρονη χρονική διαδρομή που είχε, 69
επηρέασε διάφορα θρησκευτικά αιρετικά κινήματα που υιοθέτησαν στο αφήγημα
τους στοιχεία του και στην συνέχεια πρόσθεσαν σε έναν απόλυτο συνδυασμό και τα
τοπικά παραδοσιακά και πολιτικά χαρακτηριστικά τους όπως ο Μανιχαϊσμός,
Παυλιανισμός, Καρποκρατιανισμός κτλ.70

Παιδί του Γνωστικισμού ο Δυαλισμός, πρέσβευε την ύπαρξη δυο αρχών του καλού
και του κακού θεωρώντας την ύλη ως προϊόν του κακού. Επηρέασε με την σειρά του
το Δοκητισμό που διεκδίκησε δυναμικά μια από τις βασικότερες αιτιάσεις του
πολέμου κατά των εικόνων. Ο Δοκητισμός δεν δεχόταν τη δεύτερη ανθρώπινη φύση
του Χριστού, πρέσβευε πως ήταν κατά δόκηση άνθρωπος και συνεπώς καθώς ο
Χριστός φαινόταν άνθρωπος αλλά στην πραγματικότητα δεν ήταν η απεικόνιση του
ήταν ύβρις στην ουσία του θεού.71 Ο Δοκητισμός συνέβαλλε στη διαμόρφωση
αντιλήψεων πολλών αιρετικών συστημάτων που είχαν σχέση με την ανθρώπινη φύση
του Χριστού, όπως επιγραμματικά είναι ο Αρειανισμός, ο Νεστοριανισμός, ο
Μονοφυσιτισμός.72

Η Ζ' οικουμενική σύνοδος αντιμετώπισε τους εικονομάχους ως αποτέλεσμα αυτών

των αντιλήψεων προσδιορίζοντας τους ως εικονοκλάστες Δυαλιστές, Δοκητές,

68
Ν. Νικολαΐδης, Θέματα Πατερικής Θεολογίας, εκδ. Μέλισσα, Θεσσαλονίκη: 2019, σσ. 89-
91
69
Μορφές της ιδεολογίας του Γνωστικισμού στην εξέλιξη τους επηρέασαν το κίνημα του
Διαφωτισμού και του Ανθρωπισμού και απαντώνται σε πολλά νεωτερικά και
μετανεωτερικά φιλοσοφικό-θρησκευτικά συστήματα και αντιλήψεις. πρβλ. ὅ.π. σσ. 92-93
70
Γνωστικισμός. https://el.wikipedia.org
71
Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ. 88
72
ὅ.π. σσ. 85-88
Νεστοριανούς, Μονοφυσίτες, Μανιχαίους κ.α. Αυτές οι "χριστόμαχες αιρέσεις"
συνδυάζοντας πολλές φορές περισσότερα από ένα των αιρετικών αφηγημάτων δεν
τιμούσαν και δεν προσκυνούσαν τις εικόνες καθώς περιφρονούσαν την ύλη.
Αντιμετώπιζαν την ύλη ως προϊόν του κακού θεού "φθορᾶς καὶ σκότους καὶ
θανάτου", συμβάλλοντας σε μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό στον πόλεμο εναντίων
των εικόνων.73

3. Θεολογική θέση των Πατέρων

Τα διάφορα αιρετικά μορφώματα προέβαλλαν την αντίθεση τους στις εικόνες και
στρέφονταν κατά της ύλης, του σώματος και της ανθρώπινης φύσης του Χριστού και
είχαν ως επιχείρημα: "παντελῶς ἀκοινώνητα καὶ ἐνάντια ἀλλήλων ὑπάρχουσιν" 74
Έθεταν το διττό ερώτημα, αφενός, πως είναι δυνατό το πνεύμα να χωράει και να
συνυπάρχει στην ακάθαρτη ύλη και αφετέρου πως τα ιερά πρόσωπα μπορούν να
αποτυπώνονται στις εικόνες και στην συνέχεια να προσκυνούνται στους ιερούς
χώρους;.75 Η απάντηση των πατέρων βάσιζε την επιχειρηματολογία της στη Γένεση
"καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὰ πάντα, ὅσα ἐποίησε, καὶ ἰδοὺ καλὰ λίαν" (Γεν. 1,31) θέτοντας το
ρητορικό ερώτημα που ταυτόχρονα έδινε και την απάντηση στους αιρετικούς
εικονομάχους. Πως είναι δυνατόν τα κτιστά που εποίησε ο δημιουργός "ἀεὶ ἀγαθὀς"
Θεός να μην είναι αγαθά και άριστα; "ποιεῖ, ἀγαθὰ ἐστίν ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ οὐκ ἐκχωρεῖ

73
ὅ.π. 212, 214
74
Ιωάννου Δαμασκηνού. Κατὰ Μανιχαίων, 28, PG 94, 1532B. πρβλ. Ν. Νικολαΐδης,
Θέματα Πατερικής Θεολογίας, εκδ. Μέλισσα, Θεσσαλονίκη: 2019, σ.214
75
Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.214
κακὰ γίνεσθαι",76 "Μὴ κάκιζε τῆν ὕλην. οὐ γὰρ ἄτιμος. Οὑδὲν γὰρ ἄτιμον, ὅ παρὰ Θεοῦ
γεγένηται".77

Ο Μάξιμος ο Ομολογητής (580-662) με το θεολογικό-φιλοσοφικό έργο του

πρωτοστάτησε κατά της αιρέσεως του μονοφυσιτισμού για να πάρει την σκυτάλη
αργότερα ο Ιωάννης Δαμασκηνός (675-749) ένας από τους σπουδαιότερους
θεολόγους συγγραφείς της περιόδου μεταξύ του 7ου και του 9ου αιώνα. Θα
χρησιμοποιήσει εδάφια της Γένεσης και θα ομολογήσει: "Οὐ προσκυνῶ τῇ ὕλῃ,
προσκυνῶ δὲ τὸν τῆς ὕλης Δημιουργόν...". 78 Στο σύγγραμμα του Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς
ὀρθοδόξου πίστεως που είναι πολεμική εναντίον των αιρετικών εικονομάχων, 79
απαντά δεχόμενος φαινομενικά το επιχείρημα που υπήρχε ορμώμενο από την Παλαιά
Διαθήκη και που χρησιμοποιούσαν οι Εικονομάχοι στην πολεμική τους κατά της
απεικόνισης: "Παραφροσύνης τοίνυν ἄκρας καὶ ἀσεβείας τὸ σχηματίζειν τὸ θεῖον"
επεξηγώντας πως όλα αλλάζουν με την οικονομία και παρουσία του θείου λόγου στην
Καινή Διαθήκη: "Ἐπεὶ δὲ ὁ Θεὸς διὰ σπλάγχνα ἐλέους αὐτοῦ κατὰ ἀλήθειαν γέγονεν
ἄνθρωπος διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν {...} ἐγράφη μὲν εἰς ὑπόμνησιν ἡμῶν καὶ διδαχὴν
τῶν τηνι καῦτα μὴ παρόντων, ἵνα μὴ ἑωρακότες, ἀκούσαντες δὲ καὶ πιστεύσαντες
τύχωμεν τοῦ μακαρισμοῦ τοῦ Κυρίου". 80 Θα εξηγήσει πως η θεία οικονομία για την
σωτηρία του ανθρώπου: "ἔμελλε ὁ υἱός καὶ λόγος τοῦ θεοῦ ὀ ἀόρατος, ἄνθρωπος
81
γίνεσθαι ἐν ἀληθείᾳ, ἵνα ἑνωθῇ τῇ φύσει ἡμῶν, καὶ ὁραθῇ ἐπὶ γῆς" και με αυτό τον
τρόπο θα προσδώσει αξία στη χρήση της "Βίβλου των αγραμμάτων": "Ἐπεὶ δὲ οὐ
πάντες ἴσασι γράμματα οὐδὲ τῇ ἀναγνώσει σχολάζουσιν, οἱ πατέρες συνεῖδον ὥσπερ
τινὰς ἀριστείας ἐν εἰκόσι ταῦτα γράφεσθαι εἰς ὑπόμνησιν σύντομον". 82

76
Ιωάννη Δαμασκηνού, Κατὰ Μανιχαίων, 32, PG 94, 1537C. πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π.
σ.215
77
Ιωάννου Δαμασκηνού. Πρός τούς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας είκόνας, 1,16, PG 94, 1245C
78
Ιωάνου Δαμασκηνού. Πρός τούς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας είκόνας, 2,13-14, PG 94, 1297B-
1300C, πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.105
79
Jan O. Rozenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της
Κωνσταντινούπολης, μτφ. Ι. Βάισσης, εκδ. Κανάκη, Αθήνα: 2008, σ. 67-68
80
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 89.
πρβλ. Δωρόθεος Πάπαρης http://users.uoa.gr
81
Ιωάννου Δαμασκηνού. Πρὸς τούς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας είκόνας, 3, 26, PG 94, 1345 B
πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.204
82
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 89.
πρβλ. Δωρόθεος Πάπαρης ὅ.π.
Η απεικόνιση του προσώπου του Χριστού αρδεύεται από την πραγματικότητα της
ανθρώπινης φύσης του.83 Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός θα απαντήσει στις ερμηνείες των
μονοφυσιτών: "Ὁ δὲ Κύριος ἡμῶν Ίησοῦς Χριστός ἐκ θεότητος ὤν καὶ ἀνθρωπότητος,
ἐν θεότητί τε ἐστὶ καὶ ἀνθρωπότητι τέλειος, καὶ θεός καὶ ἄνθρωπος ἔστι τε καὶ λέγεται,
καὶ ὅλως Θεός καὶ ὅλως ἄνθρωπος" 84 και θα φέρει ως μέγα παράδειγμα την
σταύρωση και το συναίσθημα που αποκαλύπτεται στον πιστό "ἔχοντες τὸ τοῦ Κυρίου
πάθος, τὴν εἰκόνα τῆς Χριστοῦ σταυρώσεως ἰδόντες, τοῦ σωτηρίου πάθους εἰς
ἀνάμνησιν ἐλθόντες, πεσόντες προσκυνοῦμεν οὐ τῇ ὕλῃ, ἀλλὰ τῷ εἰκονιζομένῳ, ὥσπερ
οὐ τῇ ὕλῃ τοῦ Εὐαγγελίου οὐδὲ τῇ τοῦ σταυροῦ ὕλῃ προσκυνοῦμεν, ἀλλὰ τῷ
ἐκτυπώματι".85 Οι εικόνες αποκαλύπτουν ότι είναι αόρατο ή απόμακρο ή επερχόμενο
και φανερώνουν τη θεία παρουσία. Όπου υπάρχει το σύμβολο του Χριστού βρίσκεται
και αυτός.86 Για να συνοψίσει πως οι χριστιανοί δεν προσκυνούν ειδωλολατρικά την
ύλη "κἀγώ τῇ εἰκόνι τοῦ Χριστοῦ προσκυνῶ, οὐ τῇ φύσει τοῦ ξύλου καὶ τῶν
χρωμάτων·" 87αλλά μέσω της υλικής απεικόνισης αντικρίζουν το πρωτότυπο, «ἡ τῆς
εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει»..88

Στην ακολουθία των επιχειρημάτων του ο Δαμασκηνός θα προσεγγίσει το κατ'

εικόνα. Στη δημιουργία του ανθρώπου ο Υιός και Λόγος του θεού "έξ ὁρατῆς τε καὶ
ἀοράτου φύσεως δημιουργεῖ τὸν ἄνθρωπο οἰκείαις χερσὶ κατ' είκόνα τε καὶ
ὁμοίωσιν".89 Υπάρχει ζωτική λειτουργική σχέση του ανθρώπου δημιουργήματος με
το πρότυπο του μέλλοντος σαρκωμένο δημιουργό Χριστό. Αυτή η σωτηριολογική
σχέση δύναται να εικονίζεται ως υπόμνημα υπενθύμισης στον άνθρωπο για την
"επάνοδο" του στην πρότερη της πτώσης κατάσταση την "πρώτην ζωήν". 90 Η εικόνα
του Χριστού με την απεικόνιση του έχει για τους πατέρες ιερή και θεία σκοπιμότητα.

83
Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.201
84
Ιωάννου Δαμασκηνού. Τόμος, Ὠς ἐκ προσώπου Πέτρου ἀγιώτατου ἐπισκόπου Δαμασκοῦ,
1, 24, PG 94, 1450 B
85
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 89.
πρβλ. Δωρόθεος Πάπαρης ὅ.π.
86
C. Mango, Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Ο, Καραγιώργου. εκδ. Νεφέλη: Αθήνα 2002,
σ.216
87
Ιωάννου Δαμασκηνού. Πρός τούς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας είκόνας, 3, Τοῦ ἁγίου
Λεοντίου Νεαπόλεως τῆς Κυπρίων νήσου, πρὸς Ἰουδαίους, ε' λόγου, PG 94, 1385Α
88
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 89.
πρβλ. Δωρόθεος Πάπαρης ὅ.π.
89
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις ἀκριβὴς. 2,12, PG 94, 920B πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π.
σ.202
90
Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.205
Οι αισθητοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται το μυστήριο του θεού και την οικονομία του
"δι' αἰσθητῶν συμβόλων νὰ ἀναγώμεθα πρὸς τὰ νοητὰ" 91 συνεπώς η κατάργηση του
εικονισμού κατά τη Ζ οικουμενική σύνοδο σήμαινε την "σμίκρυνσιν τοῦ μεγάλου
μυστηρίου τῆς σωτηρίας" και την "ἀνατροπήν τοῦ μυστηρίου τῆς οίκονομίας τοῦ
Θεοῦ".92Αντικρίζοντας στην εικόνα το πρόσωπο του Χριστού βλέπουμε το
"αρχέτυπον" του "κατ' εικόνα" μας,93 με αυτό τον τρόπο και τα εικονιζόμενα
πρόσωπα των Αγίων καταφάσκουν το ανακαινισμένο και θεωμένο "κατ' εικόνα" τους
και γίνονται το παράδειγμα προς μίμηση. Ο Άγιος Δαμασκηνός δίνει τον σκοπό που
έχει η ύλη: "οὐ προσκυνῶ τῇ ὕλη, τὸν ὕλης δημιουργόν, τὸν ὕλης δι' ἐμὲ γενόμενον καὶ
ἐν ὕλῃ κατοικῆσαι καταδεξόμενον καὶ δι' ὕλης τῆν σωτηρίαν μου εργασάμενων, καὶ
σέβων οὐ παύσομαι τῆν ὕλην, δι' ἧς ἡ σωτηρία μου εἴργησται".94 Η αγιογραφική
απεικόνιση αποκτά και έχει δοξαστικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο και είναι
αναγκαία στη θρησκευτική λατρευτική πράξη των μελών της εκκλησίας. 95

Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός στο σύγγραμμα του "Τὰ εὐρισκόμενα πάντα" θα

παραθέσει δίνοντας ένα πολύ απλό και κατανοητό παράδειγμα αναφερόμενος στα
αισθητά για να προσδώσει με έναν εύσχημο ποιμαντικό τρόπο την συναισθηματική
όσο και τη διδακτική αξία της προσκυνήσεως των εικόνων: "Εἰκόνα τις ἂψυχον
ἀναθεὶς παιδὸς, ἣ φίλου, ἣ συγγενοῦς, νομίζει παρεῖναι ἐκεῖνον τὸν ἀπελθόντα, καὶ διὰ
τῆς εἰκόνος αὐτὸν φαντάζεται τῆς ἀψύχου. Πολλῷ μᾶλλον ἡμεῖς διὰ τῶν θείων Γραφῶν
τῆς τῶν ἀγίων παρουσίας ἀπολαύομεν, οὐχὶ τῶν σωμάτων αὑτῶν, ἀλλὰ τῶν σωμάτων
τὰς εἰκόνας ἒχοντες· τὰ γὰρ παρ' αὐτῶν είρημένα, τῶ ψυχῶν αἱ εἰκόνες εἰσὶν." 96

91
MANSI, 13, 482 πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.206
92
MANSI, 13, 228, 446 πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.206
93
Ιωάννου Δαμασκηνού. Ὁμιλία εἰς τῆν Μεταμόρφωσιν, 4, PG 96, 552C πρβλ. Ν.
Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.207
94
Ιωάννου Δαμασκηνού. Πρός τούς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας είκόνας, 1,16, PG 94, 1245ΑB
πρβλ. Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.218
95
Ν. Νικολαΐδης, ὅ.π. σ.208
96
Ιωάννου Δαμασκηνού. "Τὰ εὐρισκόμενα πάντα" 2,Γ PG 96, 14C
 Συμπεράσματα

Για την εικονομαχική περίοδο δυστυχώς δεν μπορούμε να εξάγουμε ασφαλή

συμπεράσματα λόγο της μονομέρειας των πηγών. Ότι έχουμε στην κατοχή μας
προέρχεται από την πλευρά των εικονολατρών θεολόγων είτε ως απάντηση στην
επιχειρηματολογία των εικονομάχων είτε ως λίβελος εναντίων της πολιτικής που
άσκησε η αυτοκρατορική εικονομαχική εξουσία. Με πάσα επιφύλαξη ως προς το
αληθές των συμπερασμάτων προσπαθήσαμε να εξάγουμε τις πιθανές αιτίες που
οδήγησαν στην πολεμική των δυο πλευρών. Πιθανολογούμε τους λόγους
παραθέτοντας όμως περισσότερες ερωτήσεις και σκέψεις παρά απαντήσεις.

Σύμφωνα με νεώτερους ιστορικούς η εικονομαχία δεν ήταν τίποτα άλλο παρά

σύγκρουση αντιλήψεων, πολιτισμού, θρησκευτικής έκφρασης και δογματικής
ερμηνείας. Χρονολογικά η Εικονομαχική κίνηση είχε δυο περιόδους. Η πρώτη
περίοδος ξεκίνησε με τον αυτοκράτορα Λέων Γ' το 726 και τερματίστηκε με τη
δεύτερη οικουμενική σύνοδο στη Νίκαια το 787 μ.Χ και η δεύτερη περίοδος ξεκίνησε
το 813/4 από τον αυτοκράτορα Λέων Ε' τον Αρμένιο και τερματίστηκε στις 11
Μαρτίου 843 από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα.
Η σύγκρουση αντιλήψεων παρουσίαζε πολλά και διαφορετικά μεγέθη και
κατευθύνσεις. Η αυτοκρατορική εξουσία έναντι της θρησκευτικής, η Δύση επί της
Ανατολής, η πρωτεύουσα πόλη Κωνσταντινούπολη έναντι της επικράτειας και του
ίδιου του εαυτού της, το νέο έναντι του παλαιού, η πολιτική φιλοδοξία και
στρατηγική με τη μορφή είτε της εξωστρέφειας είτε της εσωστρέφειας έχοντας ως
προσανατολισμό ενίοτε τη Δύση ή την Ανατολή. Η ανάγκη για προστασία της
αυτοκρατορίας από τον εσωτερικό και εξωτερικό εχθρό ήταν ορατή και θα οδηγούσε
σε αλλαγή πλεύσης στην υποκειμενική αναγκαία ή και πραγματικά αναγκαία,
κοινωνική, πολιτική και θρησκευτική αναμόρφωση και βρήκε τους εκφραστές της
στα πρόσωπα των στρατιωτικών αυτοκρατόρων.

Αυτός ο εχθρός είχε πολλά ονόματα. Στρατιωτικά ο εχθρός ήταν οι Άραβες που
απειλούσαν τα κεκτημένα, οι Βούλγαροι που είχαν δημιουργήσει το κράτος τους
εντός της επικράτειας και στη Δύση το λοβαρδικό βασίλειο.

Κοινωνικά ο εχθρός είχε αλλάξει τις συνήθειες και τη ζωή με την εσωστρέφεια και το
κλείσιμο στα κάστρα που χαρακτηρίζει ιστορικά τον μεσαίωνα λόγο των πιέσεων από
τις εισβολές που δέχονταν οι επαρχιακοί βυζαντινοί πληθυσμοί, με επιπτώσεις στα
γράμματα, στην αρχιτεκτονική και τον τρόπο σκέψης.

Θρησκευτικά ο εχθρός, στην εξελικτική πορεία του χρόνου, είχε αλλοιώσει την
πνευματική αγνότητα του Χριστιανισμού και η αναζήτηση της επιστροφής στα παλιά
ιδεώδη επέβαλλε ριζοσπαστικές αλλαγές και προσανατολισμό. Έπρεπε στα αίτια να
βρεθεί η αφορμή και την αφορμή στο όνομα των εικόνων την έδωσε η
αυτοκρατορική εξουσία αρχόμενη ως ορθόδοξη θρησκευτική θέση για να δυναμιτίσει
τις αντιπαραθέσεις που περίμεναν στωικά ώστε να αναδυθούν επάνω στην εύθραυστη
επιφάνεια μιας γεωγραφίας που ποίκιλε και διέφερε σε όλα τα επίπεδα χωρίζοντας
και διαιρώντας τη Βυζαντινή αυτοκρατορία σε δυο ομάδες αντίπαλων παρατάξεων,
των εικονόφιλων και των εικονομάχων.

Με τις σποραδικές διατυπώσεις διαφόρων θεολογικών ερμηνειών στη διάρκεια των

προηγούμενων αιώνων κατά ή υπέρ της απεικόνισης των ιερών μορφών στη
βυζαντινή τέχνη είχαν τεθεί προ του τάπητος οι θεωρητικές προϋποθέσεις ώστε η
Εικονομαχική έριδα να βρει το γόνιμο έδαφος και να ξεσπάσει σε μια
πολυπολιτισμική αυτοκρατορία όπου οι αντιθέσεις παραδόσεων, ιδεών, δογμάτων,
πεποιθήσεων και ανθρωπίνων φιλοδοξιών βρισκόντουσαν μόνιμα σε αντιπαράθεση.

Το ζητούμενο προϋπήρχε και δεν ήταν άλλο από την ύλη έναντι του πνεύματος και
αυτή η αντιπαράθεση παρουσίαζε όλες τις δυνατές αποχρώσεις δογματικών
ερμηνειών. Με πρωταγωνιστή το δυαλιστικό κίνημα διάφορων ομάδων του
Γνωστικισμού που μέσω της φιλοσοφικό - θρησκευτικής τους τοποθέτησης για το
θεό, καθώς πρέσβευαν την ύπαρξη ενός καλού και ενός κακού θεού, αντρώθηκαν
δεκάδες αν όχι εκατοντάδες αιρετικές ομάδες σκέψεων που με τις διαφορετικές
ερμηνείες επί του Ορθόδοξου δόγματος έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση
ενός κλίματος πόλωσης. Αυτές οι αιρετικές ερμηνείες πρωτοστάτησαν στο
εικονομαχικό κίνημα, η κάθε μια σε διαφορετικό ποσοστό. Η διατύπωση τους για τον
εικονισμό του προσώπου καθώς η ύλη είτε με την μορφή της σάρκας είτε με την
μορφή της εικόνας ως προϊόν του κακού θεού δεν μπορούσε να έχει σχέση με τον
καλό θεό και δεν θα μπορούσε να ήταν συμβατή μια τέτοια σχέση. Απόρροια αυτής
της σκέψης ήταν η μονοφυσιτικές διατυπώσεις για τις δυο φύσεις του Χριστού, την
ανθρώπινη και τη θεϊκή. Δεν είναι τυχαίο που η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος στην
αναφορά της για τους εικονομάχους τους προσδιορίζει συγκεκριμένα με τα ονόματα
εικονοκλάστες Δυαλιστές, Δοκητές, Νεστοριανούς, Μονοφυσίτες, Μανιχαίους κ.ά.
Τόπος καταγωγής, έκφρασης, ύπαρξης και εξέλιξης αυτών όλων των αιρετικών
χριστολογικών σχημάτων ήταν οι Ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
που έκαναν την εμφάνιση τους τα τέσσερα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού.

Η αυτοκρατορική εξουσία υποστήριξε την πεποίθηση μέρους των ορθοδόξων πιστών

που έβλεπαν στην υπερβολή της λατρείας των εικόνων και των λειψάνων
ειδωλολατρικά κατάλοιπα και παράλληλα της δινόταν η λύση στην αντιπαλότητα των
εξουσιών καθώς η δύναμη εξουσίας των μοναχών με τη μοναστηριακή περιουσία
έρχονταν σε σύγκρουση με τις ανάγκες της αυτοκρατορίας. Επιπλέον η
Κωνσταντινούπολη χρειάζονταν τις διάφορες διάσπαρτες αιρετικές κοινότητες των
επαρχιών της Ανατολής που εξαιτίας των νέων γεωπολιτικών στρατηγικών ήταν
μεγάλης σημασίας για την άμυνα κατά των Αράβων. Θα δανειστεί την αιρετική
επιχειρηματολογία τους ή θα μπορούσε να την είχε και ως δική της δογματική θέση
καθώς ο γενέθλιος τόπος των αυτοκρατόρων έρχονταν από την Ανατολή.
Ένας φαύλος κύκλος αγαθών προθέσεων υπέρ πίστεως σε συνδυασμό με την
ανθρώπινη εμπάθεια οδηγούσε στην καταστροφή αντί στην προσπάθεια να βρεθεί
λύση. Ορθά ο Ιωάννης Δαμασκηνός θα ομολογήσει: "οὐκ ἀρετὴ τὸ βία γινόμενον".

Βιβλιογραφία

1. Βασίλιεφ, Α. Α. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1453). τομ.

1. μτφ. Σαβράμης, Δ. εκδ. Πάπυρος: Αθήνα 1995
2. Γλύκατζη-Ᾱρβελερ, Ε. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής
αυτοκρατορίας. εκδ. Ψυχογιός: Αθήνα 1988
3. Νικολαΐδης, Ν. Θέματα Πατερικής Θεολογίας. εκδ. Μέλισσα:
Θεσσαλονίκη 2019
4. Καραγιαννόπουλος, Γ. Το Βυζαντινό κράτος. εκδ. Ερμής: Αθήνα 1983
5. Κεκαυμένος Στρατηγικόν. μτφ. Τσουγκαράκης, Δ. Αθήνα: Άγρωστις 1993
6. Laiou, A. « Law, Justice, and the Byzantine Historians: Ninth to Twelfth
Centuries». στο A. Laiou & D. Simon Law and Society in Byzantium:
Ninth to Twelfth Centuries. Harvard University Press. Washington: 1994
7. Mango, C. Η Ιστορία του Βυζαντίου. μτφ. Καραγιώργου, Ο. εκδ. Νεφέλη:
Αθήνα 2002
8. Παπαρηγόπουλος, Κ - Καρολίδης, Π - Αναστασιάδης, Γ. Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους. τομ. 5. εκδ. Αλέξανδρος: Θεσσαλονίκη 1994
9. Rosenqvist, J. Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα έως την άλωση
της Κωνσταντινουπόλεως. μτφ. Βάσσης, Ι. εκδ. Κανάκης: Αθήνα 2008
10. Τρωϊανός, Σπ. "Ο βυζαντινός άνθρωπος μπροστά στον νόμο" στο
Βυζαντινό κράτος και κοινωνία. εκδ. Ηρόδοτος: Αθήνα 2003
 Ηλεκτρονικές πηγές:

1. Ἀρχιμανδρίτης Δωρόθεος Πάπαρης. Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού. Ἔκδοσις

ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως.
http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/paterikon/iwannhs_damaskhnos_ekdosis
_akribhs.htm (τελευταία επίσκεψη 1 Νοεμβρίου, 2021)
2. Αυτοκράτορας Θεόφιλος. Εκκλησιαστική πολιτική
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%8C%CF%86%CE
%B9%CE%BB%CE%BF%CF%82_(%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF
%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B1%CF
%82)#%CE%95%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE
%B9%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF
%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE
(τελευταία επίσκεψη 31 Οκτωβρίου, 2021)
3. Γένεσις.
http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/PD/01.%20
Genesis.htm (τελευταία επίσκεψη 16 Αυγούστου, 2021)
4. Γνωστικισμός. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%BD%CF
%89%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC
%CF%8C%CF%82 (τελευταία επίσκεψη 31 Οκτωβρίου, 2021)
5. Boris Bobrinskoy. R.P. Σύντομη ανασκόπηση της εικονομαχίας. μτφ.
Καραμπέρη.
http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/contacts_bobrinskoy_querelle.html
(τελευταία επίσκεψη 16 Νοεμβρίου, 2021)
6. Παυλικιανισμός. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF
%85%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE
%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82 (τελευταία επίσκεψη 26
Οκτωβρίου, 2021)
7. Τσορμπατζόγλου, Γ. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ.
ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ.
Διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ, τμήμα Ποιμαντικής σχολής. Εθνικό κέντρο
τεκμηρίωσης. Θεσσαλονίκη 1993
https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/3733, (τελευταία επίσκεψη 7
Οκτωβρίου, 2021)