Professional Documents
Culture Documents
Liana Starida
Liana Starida
ΕΙΚ. 1. 2
Ο στόλος των
Αράβων πλέει ΕΙΚ. 2.
προς την Κρήτη. Χάρτης της
Μικρογραφία από παλιάς πόλης του
το χειρόγραφο του Ηρακλείου κατά
Ιωάννη Σκυλίτζη, την Αραβοκρατία
Σύνοψις Ιστοριών. και την β΄ βυζαντινή
περίοδο.
Ο
Το πρώτο μισό του 9ου αι., γύρω στο 824 μ. Χ. ο Ανδαλουσιανός εμίρης Αμπού Χαφς Ομάρ (Abu
Χάνδακας1 πριν από τη Βενετική κατάκτηση ήταν μια πόλη με περιορισμένη εμπορική ΕΙΚ. 4.
Hafs Umar, ο Απόχαψης κατά τους βυζαντινούς) με τα σαράντα πλοία του αποβιβάστηκε στα
κίνηση και το λιμάνι της χρησίμευε περισσότερο ως σταθμός παρά ως κέντρο εμπορίου. Η Βιοτεχνική
νότια της Κρήτης μέσω Αλεξάνδρειας. Οι Άραβες κατέλαβαν σταδιακά το νησί και το 827/28
πολεοδομική εξέλιξη της πόλης αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα, αν σκεφτεί κανείς ότι εγκατάσταση με
μ.Χ. ίδρυσαν την πρωτεύουσα του Εμιράτου τους στον ερειπωμένο και έρημο οικισμό Ηράκλεια.
για πολλά χρόνια οι επικρατούσες αντιλήψεις ήταν ότι το Ηράκλειο είτε αποτελούσε ένα μικρό αραβική χρήση
Τείχισαν την πρωτεύουσά τους με ένα ισχυρό φρούριο, ύψωσαν μεγαλόπρεπες κατοικίες, ανέ-
και άσημο οικισμό είτε δεν υφίστατο καθόλου. από ανασκαφή
πτυξαν δικό τους νομισματοκοπείο και πιθανότατα και άλλες βιοτεχνίες, όπως προκύπτει από
Οι ανασκαφικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια έχουν φέρει στο φως οικοπέδου βόρεια
τα ανασκαφικά ευρήματα, και ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με άλλες περιοχές του Αραβικού
εντελώς νέα στοιχεία για τις ιστορικές περιόδους της πόλης, στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο του Αγίου Τίτου.
κόσμου αλλά και με το ίδιο το Βυζάντιο (εικ. 4).
βυζαντινός Χάνδακας, το αραβικό Rabdh el Chandak, Παλαιοχριστιανική και Ρωμαϊκή πόλη, Η περίοδος της Αραβικής κατάκτησης συνιστούσε επί δεκαετίες αρχαιολογικό κενό. Επικρατούσε
αλλά και η Κλασική και Ελληνιστική, υπήρχαν στη θέση που σήμερα περικλείεται από τα παλαιά η άποψη ότι πριν την ίδρυση της αραβικής πόλης η περιοχή ήταν ακατοίκητη, ότι το Αραβικό
αραβοβυζαντινά – παλαιοενετικά τείχη (εικ. 1). Εμιράτο της Κρήτης ήταν απλώς λημέρι πειρατών που λυμαίνονταν το Αιγαίο και τις βυζαντινές
Ως τα τέλη του 14ου αιώνα οι Βενετοί δεν ενδιαφέρθηκαν ουσιαστικά για τη συστηματική κτήσεις και ότι μετά την ανάκτηση του νησιού από το Βυζάντιο εξαλείφθηκε κάθε τεκμήριο της
πολεοδομική της ανάπτυξη, με αποτέλεσμα η πόλη να διατηρήσει τα προηγούμενα βυζαντινά επί 135 χρόνια παραμονής των Αράβων στην Κρήτη.
όριά της, μέσα στα παλιά τείχη. Τα όρια αυτά, που αποτελούσαν και τα όρια του αραβικού Το 1967, ο τότε Διευθυντής της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής George Miles δίκαια αναρωτιό-
Εμιράτου, προσδιορίζονται από τις σημερινές οδούς που τα περιβάλουν. Συγκεκριμένα, όταν ταν: «Γιατί μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί ούτε μια ταφόπλακα; Πρέπει να υπάρχουν! Κανένα τέ-
μιλάμε για παλαιά τείχη και αρχαίο πυρήνα της πόλης, εννοούμε την περιοχή μεταξύ των μενος δεν έχει σωθεί. Μήπως τα Αραβικά τεμένη έγιναν εκκλησίες μετά την περίφημη αποστολή
σημερινών οδών Δουκός Μποφώρ – Δαιδάλου – Χάνδακος – παραλιακή λεωφόρο – Επιμενίδου του Νίκωνος Μετανοείτε, που ήλθε στο νησί, για να προσηλυτίσει τους Κρήτες μετά την ανάκτη-
– Δουκός Μποφώρ2 (εικ. 2). ση; Που είναι όλοι οι ανυπολόγιστης αξίας θησαυροί που είχαν συγκεντρώσει οι Άραβες από τις
Η πόλη άρχισε να εξαπλώνεται έξω από τα παλαιά τείχη, προς το εσωτερικό του νησιού, ήδη αναρίθμητες επιδρομές τους εναντίον Χριστιανικών αλλά και Μουσουλμανικών εδαφών; Σίγουρα
πολλοί από αυτούς, αφού μεταφέρθηκαν στην Πόλιν, περιπλανήθηκαν στην Ευρώπη και κατέλη-
ξαν σε Μουσεία και Συλλογές αρπαγμένοι από τους Σταυροφόρους ή από εμπόρους».3 Ελάχιστα
1 Το Ηράκλειο πήρε τη σημερινή του ονομασία κατά το α’ μισό του 19ου αι., ονομασία που ίσως
τεκμήρια της Αραβικής εγκατάστασης είχαν αποκαλυφθεί στην πόλη του Χάνδακα μέχρι το 1988
προήλθε από την αρχαία ονομασία του οικισμού όπως αναφέρεται στις γραπτές πηγές: «Ηράκλεια»,
που ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφική έρευνα. Μέχρι τότε, τα μόνα ευρήματα που επιβεβαί-
ή «Ηράκλειον».
ωναν τις μαρτυρίες των πηγών προέρχονταν από τις ανασκαφές των G. Miles και P. Warren στο
2 Νικόλαος Πλάτων, «Τα τείχη του Χάνδακος κατά την δευτέραν βυζαντινήν περίοδον», Κρητικά
Χρονικά 1 (1947), σ. 239-248. του ίδιου, «Πάλιν περί των βυζαντινών τειχών του Χάνδακος»,
Κρητικά Χρονικά 4 (1950), σ. 353-360. του ίδιου, «Νέα στοιχεία δια την μελέτην των Βυζαντινών
τειχών του Χάνδακος», Κρητικά Χρονικά 6 (1952), σ. 439-459. 3 George Miles, «Byzantium and the Arabs. Relations in Crete and the Aegean Area», Dumbarton
Oaks Papers 18 (1964), σ. 1-32.
70 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 71
4 George Miles / Peter Warren, «An Arab building at Knossos», The Annual of British School at 7 Λιάνα Σταρίδα, «Το Αραβικό Φρούριο της Τάφρου όπως αποκαλύπτεται από τις αρχαιολογικές
Athens 67 (1972), σ. 285-296. έρευνες», Graeco-Arabica 11 (2011) [Αφιέρωμα στην Κρήτη], σ. 105-108.
5 George Miles / Εμμανουήλ Μπορμπουδάκης, «Δοκιμαστική ανασκαφή Αγ. Πέτρου των Ενετών 8 Νικόλαος Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος ο Διάκονος και το ποίημα αυτού «Άλωσις της Κρήτης»,
Ηρακλείου», Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), Χρονικά, σ. 427-429. Ηράκλειο: Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 1960.
6 Στέφανος Ξανθουδίδης, Χάνδαξ – Ηράκλειον: Ιστορικά σημειώματα, Ηράκλειο: Ι. Δ. Μουρέλλος, 9 Νικόλαος Παναγιωτάκης, Λέων ο Διάκονος, τ. 1 Τα βιογραφικά, τ. 2 Χειρόγραφα και εκδόσεις.
1927. επανέκδοση με επιμέλεια Στυλιανού Αλεξίου, Ηράκλειο: Υιοί Σπ. Αλεξίου, 1964. Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών 1965.
72 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 73
ΕΙΚ. 9. Από την πλευρά των αραβικών πηγών, πα- Β. Β΄ Βυζαντινή περίοδος ΕΙΚ. 11.
Εκτεταμένη αραβική ρόλο που η μελέτη τους δεν είναι ακόμα Κορινθιακό
εγκατάσταση. εξαντλημένη, τρεις κυρίως συγγραφείς πα- (961-1204) κιονόκρανο σε
Ο
Ανασκαφική έρευνα ρέχουν αξιόπιστες πληροφορίες, οι Yahia, δεύτερη χρήση
Φωκάς αμέσως με την ανάκτηση της
σε οικόπεδο στην Yagut και Nuwairi.10 στον χώρο της
νήσου φρόντισε για την αναδιοργάνωσή
οδό Βύρωνος Κατά την άλωση της πόλης από τα στρα- Αγίας Αικατερίνης
της. Μετά την αποτυχημένη απόπειρά του
στην παλιά πόλη τεύματα του Φωκά, το Φρούριο της Τάφρου “ruinata” στη θέση
να μεταφέρει την πρωτεύουσα στο φρούριο
Ηρακλείου. καταστράφηκε, τα κτίρια παραδόθηκαν στις «Μπεντενάκι».
«Ρόκκα» που ίδρυσε στο Τέμενος, επέστρε-
φλόγες, το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης ψε ξανά στον Χάνδακα. Η πόλη άρχισε να
κατεδαφίστηκε. Οι Άραβες σφάχτηκαν ή ανοικοδομείται πάνω στα ίχνη των αραβι-
αιχμαλωτίστηκαν και όσοι απέμειναν αφο- κών εγκαταστάσεων που είχαν υποστεί τρο-
μοιώθηκαν με το ντόπιο πληθυσμό.11 μερές καταστροφές (εικ. 11). Η Κρήτη έγινε
ΕΙΚ. 12.
ΕΙΚ. 10. Δεν υπάρχουν δυστυχώς αρκετές πληροφο- Θέμα με κυβερνήτη στρατηγό και, μετά τη μεταρρύθμιση
Ο Όσιος Νίκων
Ανασκαφική έρευνα ρίες για την κατάσταση της πόλης, τα κτήρια του Αλέξιου Ι΄ Κομνηνού, τέθηκε υπό τις διαταγές ενός
ο Μετανοείτε.
σε οικόπεδο στην και την πολεοδομία της κατά την Αραβική δούκα Κατεπάνω. Στην πραγματικότητα, οι αξιωματούχοι
Τοιχογραφία στην
οδό Βύρωνος περίοδο γιατί η πόλη καταστράφηκε σχεδόν αυτοί κυβερνούσαν μια κοινωνία μεγάλων γαιοκτημόνων,
εκκλησία του
στην παλιά πόλη ολοσχερώς από τον Νικηφόρο Φωκά (εικ. 9). ενώ οι κάτοικοι της υπαίθρου δούλευαν ως πάροικοι στη
Αγίου Πέτρου στη
Ηρακλείου. Από τα ανασκαφικά ευρήματα προκύπτει γη τους. Η ανάπτυξη και η ευημερία της υπαίθρου οφεί-
Γαρδενίτσα Μάνης.
Λεπτομέρεια ότι η κεντρική οδός από τη θάλασσα προς το λονταν σε μεγάλο βαθμό στην απουσία ισχυρής αστικής
φρέατος με εσωτερικό της πόλης πρέπει να ήταν η ση- ζωής. Παρόλα αυτά, ο Χάνδακας έγινε σημαντικό κέντρο
μαρμάρινη μερινή 25ης Αυγούστου και έχουν εκφραστεί ανάπτυξης, έδρα του κυβερνήτη της Κρήτης και από το
καλυπτήρια πλάκα. απόψεις ότι το μετέπειτα δουκικό ανάκτορο 1118, ίσως και λίγο νωρίτερα, μητρόπολη του νησιού, λόγω
χτίστηκε στη θέση του προγενέστερου βυζα- της αναγνωρισμένης, ήδη από τους αραβικούς χρόνους,
ντινού και ακόμη προγενέστερου παλατιού εμπορικής σπουδαιότητας του λιμανιού του. Ένα σημα-
του Άραβα Εμίρη. Τα μεγάλα σκλαβοπάζα- ντικό τμήμα του στρατού και του ναυτικού παρέμειναν
ρα της εποχής πιθανότατα θα γίνονταν στη σημερινή πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου (εικ. 10). στο νησί για την ασφάλειά του. Στους επικεφαλής στρα-
τιωτικούς, αλλά και στους πολιτικούς υπαλλήλους, πολλοί από τους οποίους ήταν ευγενείς, που
εγκαταστάθηκαν πλέον μόνιμα στο νησί, παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις γης.
Μετά την επελθούσα ηρεμία στο νησί, ο Φωκάς κάλεσε τον εκ Παφλαγονίας Όσιο Πατέρα Νί-
κωνα, τον επικαλούμενο «Μετανοείτε» (εικ. 12). Ο Νίκων ανέλαβε την αναδιάρθρωση και επα-
ναφορά της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης στο νησί και επανίδρυσε την Αρχιεπισκοπή της Γόρ-
τυνας και 11 Μητροπόλεις. Η αναδιοργάνωση της Κρήτης
δεν αντιμετώπισε πρόβλημα εξισλαμισμού ούτε εθνολογική ΕΙΚ. 12.
αλλοίωση του κρητικού πληθυσμού. Το πρόβλημα ήταν η Χάρτης του
ανανέωση των δεσμών της Κωνσταντινούπολης με την Κρή- Ηρακλείου
τη, οι οποίοι και αποκαταστάθηκαν προοδευτικά (εικ. 13). του Cristoforo
Ο Χάνδακας ανοικοδομήθηκε πάντα στην ίδια θέση γύρω Buondelmonti, 1429.
από το λιμάνι και οχυρώθηκε κατά τα μεσαιωνικά πρότυπα
της εποχής, ενώ η εσωτερική πολεοδομική δομή του διατη-
ρήθηκε όλους τους επόμενους αιώνες μέχρι τα πρόσφατα
μεταπολεμικά χρόνια, πριν από τη σύγχρονη ανοικοδόμη-
ση, ιδιαίτερα από το β’ μισό του 20ου αι. Τούτο αποτυπώ-
νεται στους χάρτες της περιόδου της ενετικής κυριαρχίας
και στους επόμενους, όπου διακρίνεται όλη η πολεοδομική
εξέλιξη της πόλης.12
10 Γεώργιος Τσερεβελάκης, Ο Νικηφόρος Φωκάς και η απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες
(961 μ.Χ.), Θεσσαλονίκη: εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη, 2009. 12 Ιωάννα Στεριώτου, Τα Βενετικά τείχη του Χάνδακα τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Το ιστορικό της
11 Vasileios Christides, “The cycle of the Arab-Byzantine struggle in Crete (ca 824/6-961 A. D.) in the κατασκευής τους σύμφωνα με ββενετικές αρχειακές πηγές, Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη,
illuminated manuscript of Skylitzes (codex matritences Graecus vitr. 26-2)”, Graeco-Arabica 11 (2011) 1998, σ. ΙΕ. Candia/ Creta/ Κρήτη. Ο χώρος και ο χρόνος, 16ος- 18ος αιώνας, επιμ. Διονύσης Καψάλης,
[Αφιέρωμα στην Κρήτη], σ. 17-50. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005.
74 Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα Η Αραβική κυριαρχία και Β΄ Βυζαντινή περίοδος - Λίανα Σταρίδα 75
ΕΙΚ. 14. Η επαναχρησιμοποίηση των κατεστραμμέ- Δυστυχώς δεν έχουν σωθεί μεγάλα μνημεία εκτός από τμήματα των βυζαντινών τειχών και κά-
Επάλληλες νων από τη βυζαντινή επιδρομή αραβικών ποιοι ναοί που αναφέρονται στους ενετικούς καταλόγους ως υφιστάμενοι προ του 1210 και, πιο
οικοδομικές εγκαταστάσεων και οικοδομημάτων είναι συγκεκριμένα, της απογραφής του 1320.
φάσεις από την φανερή μέσα από τα κινητά ευρήματα που Κατά την περίοδο αυτή η πόλη απέκτησε μεγάλη οικονομική ευημερία λόγω της ανάπτυξης του
α΄ βυζαντινή συνυπάρχουν, ιδιαίτερα κατά τον 10ο και εμπορίου και της ναυτιλίας και άρχισε να συγκεντρώνει πληθυσμό από την ενδοχώρα καθώς και
περίοδο μέχρι τις αρχές του 11ου αι. Στις ανασκαφικές το- πλούσιους έμπορους άλλων περιοχών. Αργά και σταθερά η κατοίκηση μέσα στην πόλη πύκνωνε
την περίοδο της μές, η στρωματογραφία των υπερκείμενων και κάποιοι κάτοικοι άρχισαν να εγκαθίστανται στις περιοχές έξω από τη βυζαντινή οχύρωση.
Τουρκοκρατίας σε μεταγενέστερων ιστορικών περιόδων της Η κεντρική πύλη που έκλεινε την πόλη ήταν στη θέση της ενετικής Voltone. Στη δυτική πλευρά
ανασκαφική έρευνα ενετικής και οθωμανικής κυριαρχίας, είναι της οχύρωσης, εκεί που σήμερα βρίσκεται η συμβολή των οδών Δαιδάλου και Ιδομενέως, υπήρχε
στην οδό Αλμυρού περισσότερο διακριτή (εικ. 14). δεύτερη πύλη που την ονόμαζαν «Ωραία Πύλη» και δίπλα της ακριβώς είχε υψωθεί ο ναός της
στην παλιά πόλη Η ανεύρεση νομισματικών θησαυρών που Παναγίας της Ωραιοπυλίτισσας, τα θεμέλια της οποίας βρέθηκαν κατά την ανέγερση οικοδομής
Ηρακλείου. χρονολογούνται από το 1168 μέχρι το 1204 στην αρχή της οδού Δαιδάλου κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70.17
και ιδιαίτερα της βασιλείας του Μανουήλ Ο Κ. Λασσιθιωτάκης συχνά αναρωτιόταν, «Πώς να ήταν άραγε αυτή η πόλη, ποιά έκταση να
Ι΄ Κομνηνού σε περιοχές της υπαίθρου, σε ’χε, ποιά μορφή και πώς να ’ταν οι δρόμοι της, οι πλατείες της, ποιά η όψη των κτιρίων της;
αντίθεση με το πλήθος των χάλκινων ανωνύ- Ούτε κείμενα, ούτε χάρτες, ούτε άλλα στοιχεία της εποχής υπάρχουν, που να μας βοηθήσουν
μων του 11ου αι. που βρέθηκαν στις ανασκα- να συνθέσομε την εικόνα του Βυζαντινού Χάνδακα. Έχω όμως την εντύπωση ότι θα ήταν, πε-
φικές έρευνες του Ηρακλείου, μαρτυρούν ρίπου, όπως εικονίζεται στα πρώτα γνωστά σχέδια των βενετσιάνων». 18 Επιχειρώντας μια πε-
την ευημερία και τη συγκέντρωση πλούτου ριγραφή της ανέφερε, «η βασική σκέψη, που θα οδήγησε σε μια πρώτη χάραξη της πόλης από
στους μεγαλογαιοκτήμονες της υπαίθρου. τους Βυζαντινούς, θα πρέπει να ήταν τούτη: ένας δρόμος κεντρικός από τη θάλασσα προς
Με το γεγονός αυτό συνηγορεί και η ύπαρξη σημαντικών ναών της β΄ βυζαντινής περιόδου στην το εσωτερικό, για να εξυπηρετηθεί η άμεση πρόσβαση στο λιμάνι. Αυτός ήταν η σπονδυλική
ύπαιθρο.13 στήλη του νέου οικισμού, η Ruga Maistra ή Magistra, όπως τη συναντούμε αργότερα στους
Η οικονομική ευμάρεια του Χάνδακα κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο καθίσταται φανερή από βενετσιάνικους χάρτες. Δεξά-ζερβά της θα ξεφύτρωναν οι «στενωποί» μικροί, δευτερότεροι
την αποκάλυψη αξιόλογων λουτρικών συγκροτημάτων, ορισμένα από τα οποία είχαν δημόσιο δρόμοι. Αναλλοίωτος θα παρέμεινε, πιστεύω, από τότε ο πρώτος αυτός οικιστικός πυρήνας
χαρακτήρα, αρχιτεκτονικών λειψάνων οικιστικών εγκαταστάσεων, ναών που αναφέρονται κατά του Χάνδακα, κι έτσι διατήρησε το τμήμα τούτο μέχρι σήμερα, τον αρχικό του πολεοδομικό
την πρώτη απογραφή μετά την εγκατάσταση των Βενετών στην πόλη, νομισμάτων και πολυτε- σχεδιασμό (όπως φαίνεται στο σχέδιο του Μπουοντελμόντι) επικυρώνοντας ακόμα μια φορά
λούς εισηγμένης και τοπικής κεραμικής14 (εικ. 15). Όσο η πόλη αναπτυσσόταν και ο πληθυσμός την ορθότητα ενός αξιώματος στην επιστήμη της πολεοδομίας: πως η αρχική διάταξη των
αυξανόταν, κάποιοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν έξω και περιμετρικά από τα βυζαντινά τείχη, στα παλιών πόλεων, μένει αδιατάρακτη για αιώνες».19
προάστια (βούργους) της πόλης.15 Στο κατάστιχο των εκκλησιών και μοναστηριών του κοινού που περιέχει έγγραφα κυρίως των
ΕΙΚ. 15.
Ο Χάνδακας ως πολιτικό και θρησκευτι- ετών 1248-1324 (και λιγότερα από το 1392-1548) περιλαμβάνονται εκκλησίες μέσα στα βυζα-
Τμήμα
κό κέντρο έγινε η έδρα του προκαθήμενου ντινά τείχη και έξω από αυτά, που δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι υπήρχαν πριν την εγκατά-
μεσοβυζαντινού
της Εκκλησίας της Κρήτης. Η Εκκλησία της σταση των Ενετών στο Χάνδακα. Το κατάστιχο συγκροτείται από έγγραφα που αφορούν στις
λουτρού, οδός
Κρήτης ήταν μητρόπολη και ο προκαθήμε- σχέσεις ορθοδόξων και καθολικών, ζητήματα που τέθηκαν με έντονο υπόμνημα διαμαρτυρίας στο
Κορωναίου στην
νος είχε τον τίτλο του μητροπολίτη, με υπο- Δόγη της Βενετίας από το Λατίνο αρχιεπίσκοπο Κρήτης Alessandro Da S. Elpidio. Ανάμεσα στα
παλιά πόλη
κείμενους δώδεκα επισκόπους. Μετά την έγγραφα αναφέρονται ποιες ήταν οι εκκλησίες στην πόλη του Χάνδακα, στους βούργους (προά-
Ηρακλείου.
καταστροφή της Γόρτυνας, ιδρύθηκε στον στια) της πόλης και στη γύρω αγροτική περιοχή και σε ποιόν ανήκαν, στο Κοινό ή στην εκκλησία
Χάνδακα ο μητροπολιτικός ναός προς τιμή κατά το β’ μισό του 13ου αιώνα.
του Αποστόλου Τίτου, στην ίδια θέση όπου
βρίσκεται σήμερα ο ομώνυμος ναός.16