Kabanata IV 5. Pinasyalan si Leonor Rivera ngunit hindi binanggit ang kanyang pag-alis.

UNANG PAGLAKBAY SA IBANG BANSA 6. Nagsimba sa simbahan ng Sto. Domingo

Paglisan nang Walang Paalam

Aralin 1: Singapore at Colombo
Hindi dahil sa mas mahusay ang pagtuturo ng medisina sa Espanya ang
pangunahing habol at pakay doon ni Rizal sa pagkakaalam ni Paciano, kundi sa mga Paglakbay sa Dagat
bagay na kapaki-pakinabang. Samakatuwid, nagtungo si Rizal sa Madrid na may
Hindi na naghatid si Paciano kay Rizal. Pinabaunan niya ang kanyang
pakay para sa isang dakilang layunin. 1. Ano ang layunin ni Rizal sa kanyang
kapatid ng ₱356 at inihatid naman siya ng kanyang tiyo Antonio Rivera kasama ang
unang paglisan sa Pilipinas patungong Espanya? Nais ni Rizal na makilahok at
dalawa pang kaibigang sinamahan si Rizal na makasakay sa barko. Lulan ng 5. Ano
gumawa ng mga bagay na kapaki-pakinabang para sa pagbabago at pagsusulong ng
ang pangalan ng barkong sinakyan ni Rizal? Sino ang kapitan ng barko at
Pilipinas.
kalian siya lumisan? bapor Salvadora na ang kapitan ay si Donato Lecha, nilisan
ni Rizal ang Maynila noong ika-3 ng Mayo 1882 at naglayag ng anim na araw
Nakita ni Paciano ang kanyang sarili sa progresibo at liberal na kapatid. hanggang sa marating ang Puerto ng Singapore na isang kolonya ng mga Ingles
Isang katuparan sana para kay Paciano na nagmula sa henerasyon ng mga noong ika-9 ng Mayo 1882. Maraming iniwang alaala si Rizal na mga tanawing
kabataang liberal sa panahon ng dating liberal na Gobernador-Heneral Carlos Ma. de kanyang iginuhit habang naglalakbay.
la Torre ang pagpunta sa Europa. Sa gulang na 31, inako na ni Paciano mula sa ama
ang pamamahala sa mga lupaing sakahan kung kaya’t inilaan sa nakababatang
6. Ano ang unang bansang narating ni Rizal matapos ang anim na
kapatid na si Rizal ang makapag-aral sa Europa.
araw na paglalayag? Ano ang kalagayan ng bansa sa panahong iyon? Saan
siya tumuloy? Tumuloy si Rizal sa Hotel de la Paz na kinatatayuan ngayon ng
2. Bakit inilihim ang pag-alis ni Rizal patungong Espanya? Sinu-sino
Peninsula-Excelsior Hotel sa Singapore. Nagtagal si Rizal ng dalawang araw sa
ang mga taong nakakaalam? Inilihim nina Paciano at Rizal mula sa mga magulang
Singapore at namasyal sa isla. Ilan sa mga gusali at istrukturang kolonyal na
ang balak sapagkat tiyak na hindi ito papayag. Matatandaang ayaw sana ni Donya
nakatayo pa rin ngayon lalo na sa hilera ng Ilog Singapore ang nakita ni Rizal nang
Teodora na pag-aralin si Rizal sa pamantasan sa Maynila, lalo pa sa mas malayo at
naglibot siya. Pinuntahan din niya ang Botanical Gardens na matatagpuan pa rin sa
mas liberal na Espanya. Kaunti lang ang nakakaalam ng pag-alis ni Rizal. Ang
Singapore. 7. Ano ang ikinamangha ni Rizal sa bansang Singapore? Namangha
kanyang tiyo na si Antonio Rivera, ama ni Leonor Rivera, ang isa sa mga naglakad
si Rizal sa mga kalsadang may mga puno sa magkabilang dako. Ganoon pa rin ang
ng pasaporte ni Rizal ngunit walang alam si Leonor sa pag-alis ni Rizal na hindi
makikita sa Singapore hanggang sa ngayon.
nakapagpaalam.
Sumakay siyang muli sa pinaglipatang barko na Pranses na may pangalang
SS Djemnah patungong Europa na nakatakdang umalis noong ika-11 ng Mayo 1882.
Ipinagamit ni Paciano sa nakababatang kapatid na si Jose ang apelyidong
Makalipas ang anim na araw ng paglalayag mula Singapore, ang unang hinto ng
Rizal sa halip na Mercado sa pagpapatala sa Ateneo upang makaiwas sa maaaring
barko na SS Djemnah noong ika-17 ng Mayo, 1882 ay ang Point de Galle, isang
maging problema dulot ng apelyidong Mercado kay Paciano. Pinaghihinalaan siyang
puwerto sa isla ng Ceylon, bansang Sri Lanka ngayon. Malapit ito sa bansang India.
maaaring banta ng pag-usbong ng kilusang liberal sa Pilipinas; sa pagkakataon
Tumuloy si Rizal sa Oriental Hotel para malibot ang lugar habang kinabukasan pa
namang ito, ang apelyidong Rizal ang pinaghihinalaan ng mga kinauukulan dahil sa
muli ito maglalayag.
makabayang pagpapamalas ni Rizal dulot na rin ng kanyang kontrobersyal na tulang
A la Juventud Filipina. 3. Ano ang apelyidong ginamit ni Jose sa kanyang
Pangalawang hinto noong ika-18 ng Mayo 1882 ang puwerto ng Colombo sa
paglisan ? Bakit ? Minabuti na ang apelyidong Mercado sa halip na Rizal ang
isla pa rin ng Ceylon kung saan nagkaroon din ang mga pasahero tulad ni Rizal ng
ipinagamit sa pasaporte ni Jose sa pag-alis upang maka-iwas na makatawag-pansin.
pagkakataon para bumaba.
4. Ihanay ang mga ginawa ni Rizal bago umalis sa Pilipinas.
Binagtas ng barko ang Indian Ocean at narrating noong ika-27 ng Mayo
Mga Ginawa Bago Umalis
1882 ang puwerto ng Aden sa bansang Yemen sa Gitnang Silangan. Sa muling
paglayag ng barko, dumaan ito sa Red Sea at Suez Canal. Sa Port Said sa bansang
1. Pinuntahan si Saturnina upang kunin ang singsing na Diamante ngunit siya
Egypt ang naging pang-apat na hinto ng barko noong ika-7 ng Hunyo 1882 at
ay natutulog.
nakalibot muna bago makarating ng Europa.
2. Dinalaw ang mga professor sa Ateneo at siya ay binigyan ng liham
rekomendasyon para sa mga paring Heswita sa Barcelona.
3. Pinuntahan si Pedro A. Paterno at siya ay binigyan ng liham rekomendasyon Aralin 2: Naples at Marseilles
para sa kaibigan nitong si Esquivel.
4. Pinuntahan si Henry na isang Pranses at may-ari ng Bazar Pilipino upang Tinawid ng barko ang Mediterranean Sea hanggang sa marating ang 8.
kunin ang kanyang tiket sa paglalakbay. Kasama ni Jose si Antonio Rivera. Ano ang unang lunsod at bansa sa Europa na narating at napasyalan ni Rizal?
puwerto ng Naples sa bansang Italy, ang unang lunsod at bansa sa Europa na
narrating at napasyalan ni Rizal noong ika-11 ng Hunyo 1882. Matapos, tumulak ang
barko patungo sa puwerto ng Marseilles sa bansang France kung saan nagtapos ang
yugto ng paglalayag ni Rizal sa karagatan noong ika-12 ng Hunyo 1882. Sa loob ng
40 araw ang naging paglalakbay ni Rizal sa karagatan.
Nabanggit din ni Rizal sa liham niya sa kapatid na si Maria na wala pa siyang ligo
magmula kalagitnaan ng Agosto dahil sa sobrang ginaw at mahal na bayad na 35
sentimo bawat paligo. Katumbas ng humigit-kumulang ₱4,000 ngayon ang ₱35 noon.
Mga Suliranin ng Pamilya

Kinabukasan pagkadaong sa Marseilles, bumaba ng barko si Rizal at Pagkalat ng Salot

tumuloy sa Hotel Noalles. Nilibot niya ang lunsod kung saan napabilang sa
Mga 40 hanggang 45 araw bago makarating ang mga liham sa pagitan ng
napuntahan niya ang 9. Ano ang lugar na napuntahan ni Rizal na nabanggit sa
Espanya at Pilipinas. Ilan sa mga unang balita na natanggap ni Rizal sa Espanya ay
nobelang Count of Montecristo? Chateau d’If na nabanggit sa nobelang Count of
ang 14. Ano ang salot na naranasan sa Maynila habang nasa Espanya si Rizal?
Montecristo. Nanatili siya sa lunsod ng dalawang araw bago nagtungo sa lunsod ng
Ilan ang namamatay sa araw araw ? pagkakaroon ng kolera sa Maynila na
Barcelona sa Espanya lulan ng tren noong ika-15 ng Hunyo 1882.
nabanggit ni Paciano sa liham kay Rizal na may petsa na ika-24 ng Hulyo 1882. Sa
10. Ayon kay Rizal ano ang pinakamatandang lungsod ng kalakalan? mga sumunod na liham ng pamilya kay Rizal, naibalita ang patuloy na pagkalat ng
Ano ang Kanyang hingaaan sa nasabing lugar? Ayon kay Rizal ang Marseilles salot maging sa mga kalapit-lalawigan at ang mga naitalang kaso ng beriberi.
ang pinakamatandang lungsod ng kalakalan. Kanyang hingaaan ang pagiging
Sa liham ni Paciano kay Rizal na may petsa ika-15 ng Setyembre 1883,
masigla ng mga tao at kagandahan ng mga tanawin. Dinalaw niya sina G. at Gng.
sinasabing may 15 tao ang namamatay mula sa kolera araw-araw.
Salazar at namasyal sa Museo.
Krisis sa Asukal
Aralin 3: Barcelona at Madrid
Isang taon makalipas pagdating ni Rizal sa Europa, bumagsak ang presyo
Buhay sa Espanya
ng asukal sa pandaigdigang pamilihan sa taong 1883. 15. Ano ang dahilan ng
Tag-init sa Espanya sa 11. Ano ang buwan na nakabakasyon ang mga pagbagsak ng presyo ng asukal sa pandaigdigang pamilihan sa taong 1883?
paaralan sa Espanya? buwan ng Hunyo hanggang Agosto kung kaya’t Dulot ito ng labis na produksyon ng asukal gawa na rin ng mas maraming ani ng
nakabakasyon ang mga paaralan nang dumating si Rizal sa Barcelona noong ika-16 asukal mula sa sugar beet sa Europa kumpara sa asukal mula tubo galing sa mga
ng Hunyo 1882. Tumuloy siya sa hotel na Fonda de Espaῆa. Isang pagsalu-salo ang kolonya. Lubos na naapektuhan ang mga magsasaka ng asukal na galing sa tubo sa
mainit na isinalubong ng mga dating kamag-aral ni Rizal sa Ateneo. Pilipinas at sa iba pang panig ng mundo. Isa na sa mga naapektuhan nito ang
pamilyang Rizal. Maraming asukal na tubo ang hindi naibenta ng pamilyang Rizal
Mula ika-12 ng Setyembre 1882 hanggang Mayo 1883, unang nanirahan si dahil sa mababang pangangailangan sa pamilihan.
Rizal malapit sa Universidad Central de Madrid kasama ang isang matagal ng
kaibigan mula pa sa mga taon ni Rizal sa Ateneo, si Vicente Gonzales. Mangilang Pagtaas ng Upa sa Lupa
beses ding nagpapalit ng pamahayan si Rizal sa kanyang paninirahan sa Madrid
Hindi lamang ang pagbagsak sa presyo ng asukal ang nakaapekto sa
kasama ang ilang mga kaibigang naghahati sa mga bayarin sa tinitirahan.
hanap-buhay sa sakahan kundi pati na rin 16. Ano pa ang ibang nakaapekto sa
12. Sino ang mga natagpuan ni Rizal sa Madrid? Ano ang iba pang hanap-buhay sa sakahan? ang pinsala sa mga pananim dulot ng bagyo.
nalaman niya sa Madrid na may kaugnayan sa mga Pilipino? Natagpuan ni Rizal Nakadagdag pa sa suliraning pananalapi ng pamilyang Rizal ang pahirap na
sa Madrid na maraming mga tao ang may maling akala tungkol sa Pilipinas at hindi pagsabay sa pagtaas ng upa sa sakahan.
nakakabatid ng pagkakakilanlang Pilipino. Madalas na pagkamalang mga Tsino ang
Dahil sa suliraning pananalapi, lumiit ang buwanang padala ng pamilya kay
mga Pilipino at marami sa mga kabataang mag-aaral ang hindi nakakaalam kung ang
Rizal sa ₱30 mula sa karaniwang ₱50. Madalas ring matagal na naaantala ang
Pilipinas ay kabilang sa Ingles o Espanyol. Naikuwento pa ni Rizal sa liham niya sa
pagpapadala ng panustos habang lumilikom ng sapat na pera. Iyon ay madalas na
kapatid na si Trinidad na minsan may nagtanong kung ang Pilipinas ay malayo sa
daing din ni Rizal sa kanyang mga liham sa pamilya lalo pa at 17. Ano ang mga
Maynila.
naranasan ni Rizal dahil sa pagkaantala ng kanyang buwanang sustento? may
Mahal mamuhay sa Madrid. Doble kumpara sa Barcelona at dahil dito, 13. mag pagkakataong buong araw na hindi kumakain si Rizal dahil walang pambili. Kahit
Ano ang mga ginawa ni Rizal upang makatipid sa kanyang pamumuhay sa namamaga ang mga paa, naglalakad na lamang si Rizal dahil walang pamasahe.
Madrid? natutunan ni Rizal na pagkasyahin ang tinatanggap niyang ₱50 na
Suliraning Pananalapi
buwanang panustos na ipinapadala sa kanya ng pamilya mula sa Pilipinas.
Samakatuwid, namuhay si Rizal nang matipid at may disiplina sa paggastos. Sa
isang liham ni Rizal kay Paciano, isinalarawan ni Rizal ang gastos ng pamumuhay sa
Madrid sa panustos na ₱50.

Maituturing lamang na kanyang luho ang pagbili ng maraming libro at

maituturing lamang na bisyo ay ang paminsan-minsang pagtaya sa loterya.
 Sa panahong iyon ng matinding kagipitan sa pananalapi, may isang
mayamang Pilipinong nagngangalang 18. Sino ang mga nakatulong kay Rizal sa
kanyang kagipitan sa pananalapi? Valentin Ventura na naninirahan sa Madrid na
kaibigan ni Rizal ang napag-uutangan niya. Maging ang mga Heswita doon ay napag-
uutangan din niya. Nabanggit ni Rizal sa kanyang liham sa pamilya ang tungkol sa
kulang pa na babayaran na ₱25 na utang niya sa mga Heswita.
Maging ang pamilya ni Rizal ay nabaon sa utang na ₱4,000 mula sa pagbili
ng kailangang makinarya sa pagsasaka at mga pagkalugi ng mahigit na ₱3,000.
Ayon sa liham ni Paciano kay Rizal, ang pamilya ay wala ni isang peseta mula pa
noong Hunyo at ang liham na iyon ni Paciano ay may petsang ika-8 ng Nobyembre
1884.
hindi man sa kita mula sa mga naibebenta na ani ng mga sakahan, kanya-
kanyang pamamaraan sa pag-ambag ang mga kapatid ni Rizal upang mapadalhan
siya ng pangmatrikula sa pag-aaral at panustos sa mga pangangailangang gastusin.
Nariyan 19. Ano ang ginawa ng pamilya ni Rizal upang kahit papaano ay
makapadala ng sustento kay Rizal? ang pagpapadala ng panganay na kapatid na
si Saturnina ng kanyang diyamanteng singsing para maisangla ni Rizal sa oras na
magipit sa pera. Nakatulong ang singsing nang dumating ang matinding kagipitang
kinailangan na iyong isangla. Nabanggit din ng kanyang kuya Paciano ang
pagbebenta ng kabayo ni Rizal sa halagang ₱200.
20. Ano ang paraan na ginawa ni Rizal dahil sa problemang pananalapi
na kinakaharap ng kanyang pamilya? Ano ang kanyang iminungkahi sa
kanyang pamilya? Si Rizal man din ay napilitang maparaan hindi lamang sa
pagtitipid nang husto kundi ang paghahanap nag pagkakakitaan para mapunuan ang
kakulangan sa panggastos. Nasabi ni Rizal sa kanyang liham na may petsang ika-17
ng Disyembre 1884 na may tatlong buwan nang hindi siya napadalhan ng panustos.
Nobyembre pa lang ng 1884, nagpresenta na si Rizal sa pamilyang umuwi
na lamang siya sa Pilipinas upang hindi na maging pabigat pa sa suliranin sa
pananalapi at upang magtrabaho at makatulong sa pamilya. Inasahan na rin kasi ni
Rizal ang lalo pang magiging kalunus-lunos na kalagayan ng asukal para sa Pilipinas
sa mahigpit na pagpapaligsahan ng asukal sa pandaigdigang palengke.
Nasyonalismo ng mga Indio
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
Sa Barcelona ng Hunyo 1882 isinulat ni Rizal ang kanyang kaunahang
sanaysay mula sa ibayong bansa. 21. Ano ang pamagat ng unang sanaysay na
sinulat ni Rizal habang nasa ibang bansa? Ano ang pangalan na kanyang
ginamit at saan ito nailathala? Isinulat niya ang “Amor Patrio” (Pag-ibig sa
Tinubuang) sa kubling pangalang Laong-Laan na ipinadala ni Rizal sa Pilipinas kung
saan inilathala sa pahayagang Diariong Tagalog noong ika-20 ng Agosto 1882.
Sinundan ito ng pagkakalathala ng isa pang artikulong may pamagat na Las Viajes at
ang hindi na umabot sa paglathala sana ng isa pa na ipinadalang artikulong may
pamagat na Revista de Madrid (Pagbabalik Pananaw sa Madrid) dahil nagsara na
ang pahayagan.
Sirkulo ng mga Espanyol at Pilipino
May 22. Sino ang mga kasapi ng Rivista del Circulo Hispano-Filipino?
Ano ang tinatalakay sa kanilang mga pagtitipon? grupo ng mga liberal na
Espanyol at mga mag-aaral na Pilipino sa Madrid na nagtatag ng samahang tinawag
na Circulo Hispano Filipino sa pangunguna ng isang dating opisyal ng Hukbong
Espanyol sa Pilipinas na nagngangalang Juan Atayde, isang creole, may dugong
Espanyol at Mehikanong ipinanganak sa Pilipinas. Napabilang din si Rizal sa
samahan at ang pagtitipon at pulong ay minsan isinasagawa sa bahay ng isang
Espanyol na si Don Ortiga, dating alcalde ng Maynila sa panahon ng dating
Goobernador-Heneral Carlos Ma. de la Torre at itinalagang tagapangulo ng Consejo
de Filipinas at tagapayo sa pamahalaan sa Espanya. Ang mga pagtitipon at pulong
na iyon ay tumatalakay sa iba’t ibang mga suliranin at mga paksaing pulitikal tungkol
sa kalagayan at ikabubuti ng Pilipinas. Naglabas din ng isang magazine ang
samahang tinawag na Revista del Circulo Hispano-Filipino.
Nakilala ni Rizal ang dalawang anak ni Don Pablo na sina Pilar at 23. Sino
ang crush ng bayan na anak ni Don Pablo? Sino ang pinili niyang
mangingibig? Ano ang inihandog sa kanya ni Rizal? Consuelo. Ang huli ay
maaaring sabihing “crush ng bayan” ng mga binatang Pilipinong mag-aaral kabilang
si Rizal. Sa katunayan, marami sa Pilipinong kasamahan ni Rizal, kabilang siya, ang
nanligaw sa 18-taong gulang na si Consuelo. Ayon sa talaarawan ng babae, nakilala
niya si Rizal noong ika-16 ng Setyembre 1882. Isang kababayan na meztisong
Espanyol na nagngangalang Eduardo de Lete ang nakatunggali ni Rizal sa panliligaw
sa babae.
Ang pinili ng babae ay ang karibal ni Rizal na si Eduardo de Lete na lihim na
naging kaaway ni Rizal. Dalawang taon ang nakalipas, hindi ito maintindihan ni Rizal
kaya’t nang tanungin niya si Consuelo kung ano ang pagtingin sa kanya, sinagot siya
nito na bilang magkaibigan at may pahabol na tanong ang babae kung nais ba ni
Rizal ng higit pa doon. Kaawa-awang Rizal, iyon na lamang ang napabulalas ni
Consuelo sa kanyang talaarawan na may petsang ika-20 ng Pebrero 1884.
Ipinahayag ni Rizal ang damdamin para kay Consuelo sa isinulat niya na tulang “A la
Seῆorita C.O.y R.” (Kay Binibining Consuelo Ortiga y Rey).
Sa kabila ng naiwan niyang sinisinta sa Pilipinas na si Leonor Rivera nang
magtungo ng Europa si Rizal noong 1882, tila naging nobya niya lamang ito tatlong
taon matapos ang tagpong pag-ibig niya kay Consuelo Ortiga. Sa liham ni Rizal sa
kaibigang si Jose “Chenggoy” Cecilio na may petsang ika-18 ng Abril 1885, itinanong
ni Rizal kung sino sa dalawang Leonor sa Pilipinas ang dapat piliin na makasama sa
buhay.
At sa sumunod na liham ni Chenggoy na may petsang ika-30 ng Setyembre
1885, mababatid ang pagbati nito kay Rizal sa pasiya na pagpili kay Leonor Rivera sa
halipn na si Leonor Valenzuela. Nauna nang sinabihan ni Rizal si Chenggoy sa isang
liham na may petsang ika-26 ng Pebrero 1885 na pakasalan na lang ni Chenggoy si
Leonor Rivera kesa makita ni Rizal si Leonor na ikasal sa ibang tao.
 Nalansag kalaunan ang Circulo Hispano-Filipino 24. Bakit nalansag
kalaunan ang Circulo Hispano-Filipino? dahil sa kawalan ng pondo at hindi
maayos na pamamalakad. Walang malinaw na patutunguhan dulot na rin ng
magkakaibang pananaw at paninindigan sa mga paksain na pampulitikal at
magkakasalungat na pasya ang mga dahilan ng pagkawasak nito. Bagamat mga
mayayaman at mga may kaya ang mga kasapi ng Circulo, nagpabaya sa kanilang
mga pinansiyal na tungkulin ang mga kasapi dahil na rin sa ibang mga napiling
pinagkakagastusang mga luho at bisyo.
Maging ang ipinanukala ni Rizal sa mga kasamahan sa Circulo na
pagtutulungan sanang makapagsulat ng nobela ay hindi napagtuunan at sa halip
idinaing ni Rizal ang kawalan ng paggawa. Pinagtutuunan ang mga bisyo at nag
kanya-kanya. Simula noon, mag-isa nang inumpisahan ni Rizal ang pagsulat ng
unang kabanata ng kanyang magiging unang nobelang Noli Me Tangere. Nakapag-
ambag si Rizal sa samahan ng tula niyang “Mi Piden Versos” (Pinatutula Ako).
Tagay sa Tagumpay
Isang pagdiriwang para sa pagkapanalo ng dalawang Pilipinong pintor na
25. Sino ang dalawang Pilipinong Pintor na nagwagi sa patimpalak ng
Exposicion Nacional de Bellas Artes sa Madrid? Ano ang kanilang inilahok at
napanalunan? sina Juan Luna at Felix Resurrreccion Hidalgo mula sa
patimpalakang Exposicion Nacional de Bellas Artes sa Madrid ang dinaluhan ni Rizal
sa Restaurante Ingles noong ika-25 ng Hunyo 1884. Nagwagi ng unang gantimpala
at tinanggap ni Luna ang una sa tatlong nakalaang gintong medalya para sa kanyang
Spoliarium. Samantala, nagkamit ng pangalawang gantimpala ang pinta ni Felix
Resurreccion Hidalgo na “Virgenes Cristianas Expuestas al Populacho”. Tinanggap ni
Hodalgo ang isa sa 15 pilak na medalya.
Isinilang ang pintor na si Juan Luna (1857-1899) sa Badoc, Ilocos Norte at
kasal kay Maria de la Paz Pardo de Tavera. Nag-aral ng pagpipinta si Luna sa
Academia de Dibujo y Pintura sa Maynila sa ilalim ng gurong pintor na Pilipinong si
Lorenzo Ma. Guerrero at sa Real Academia de Bellas Artes de San Fernando sa
Madrid, Espanya.
26. Ano ang inilalarawan ng inilahok na pinta nila Luna at Hidalgo?
Ang Spoliarium ni Juan Luna ay salitang Latin na tumutukoy sa ilalim ng Colosseum
kung saan sa ibabaw nagaganap ang laban ng mga alipin hanggang kamatayan.
Habang sa ilalim nito, tinatawag na spoliarium ang pinagdadalahan ng mga
napaslang na mga alipin. Kung susuriin ang nakapaloob na pakahulugan na
mensahe sa pinta, makikitang kinakaladkad ng mga sundalong Romano ang mga
napaslang na alipin papunta sa madilim na sulok na bahagi ng pinta kung saan sa
madilim na sulok ay makikita ang isang babae sa sahig na nagluluksa. Ang babae ay
ang Inang Bayang nagluluksa para sa kanyang mga anak na dumanas ng paghihirap
sa kanilang pagkamatay.
Isinilang ang pintor na si Felix Resurreccion Hidalgo (1855-1913) sa
Binondo, Maynila at nagtapos ng pilosopiya. Nag-aral siya ng batas sa Universidad
ng Santo Tomas at nag-aral din ng pagpinta sa Academia de Dibujo y Pintura sa
Maynila sa ilalim ng Pilipinong gurong si Agustin Saez.
Ang pinta ni Felix Resurreccion Hidalgo na Virgenes Cristianas Expuestas al
Populacho (Mga Dalagang Kristiyanang Nakatambad sa Mga Tao) ay may paksang
pag-uusig sa mga sinaunang Kristiyano sa Roma. Makikita sa pintang
pinagkakahulugan ng mga kalalakihan ang dalawang babaeng nahubaran ng
kanilang damit – maging ang kanilang dangal.’
Ipinapakahulugan ng pinta ang kalagayan ng mga kababaihan sa Pilipinas na
bumaba ang tingin sa kanilang sarili at tingin sa mga kalalakihan sa kanila nang dahil
sa pananaw at paraan ng pakikitungo ng mga kanluraning dayuhan na dumating sa
Pilipinas. Sa panahon ng mga Espanyol sa Pilipinas, bumaba ang mga katayuan ng
mg babae at isinailalim sa pangingibabaw at kapangyarihan ng mga kalalakihan.
Inaasahan silang maging masunurin at maging mabuting asawa at hindi
nangangailangan ng mataas na edukasyon sapagkat sila ay inaasahang nakatuon sa
pangangalaga ng pamilya at pag-aasikaso sa mga gawaing bahay.
Bago dumating ang mga mananakop, ang mga katutubong kababaihan ay
kapantay at kung minsan pa nga ay mas mataas pa sa mga kalalakihan. Ang mga
katutubong kababaihan na sinauna ay maaaring maging pinuno ng barangay; maaari
rin silang magkamit ng kayamanan at mga ari-arian.
Isang pag-inom sa karangalan (toast) o sa wikang Espanyol ay brindis ang
inihandog ni Rizal at nagbigay ng talumpati bilang pagpupugay sa nakamit na
tagumpay ng mga ikinararangal na mga Pilipino sa larangan ng pagpinta. Iyon ang
unang pagkakataong nagbigay siya ng talumpati sa harap ng publiko. Iyon na rin ang
pagkakataong muling makakain si Rizal sapagkat wala pa siyang kain ng almusal at
tanghalian nang araw na iyon dahil sa wala siyang pambili ng pagkain. Matatandaang
iyon ang panahong halos walang maipadalang sapat na pera ang kanyang pamilya
dahil sa suliraning pananalapi.
Ang talumpating iyon na 27. Ano ang nilalaman ng talumpati ni Rizal sa
pagpupugay ng mga Pilipino sa pagkapanalo ni Luna at Hidalgo? may halong
pulitikal na mensahe ay nabanggit sa pahayagang El Liberal at naipamalita maging
sa Pilipinas. Umani ito ng mga batikos at matinding reaksiyon mula sa mga prayle at
mga konsebatibong mga Espanyol. Naapektuhan si Donya Teodora sa mga hindi
kaaya-ayang mga balita patungkol kay Rizal. 28. Ano ang naging epekto ng
pangyayaring yon sa ina ni Rizal? Ano ang kanyang ipinayo sa anak? Nagdulot
iyon ng matinding kalungkutan sa ina ni Rizal na hirap makatulog at hindi nakakain ng
isang linggo hanggang sa nanghina at bumagsak ang kalusugan. Pakiusap ng ina
kay Rizal na huwag nang manghimasok sa mga bagay na magdudulot ng sakit at
kalungkutan sa kanya at iwasang sumulat at magsalita ng ikaaayaw at ikagagalit ng
mga prayle at mga konserbatibong Espanyol.
Kapatiran sa Masonriya
Sumapi si Rizal sa masonriya (Freemasonry), 29. Ano ang masonriya?
Ano ang dahilan ng mga Pilipino sa pagsapi sa nasabing kapatiran? isa sa mga
pinakaprestihiyoso, pinakamatagal, pinakamalaki at malawak na kapatiran sa mundo
hanggang sa ngayon. Maraming Pilipinong tulad ni Rizal ang sumali sa kapatiran
dahil sa mga kaisipang liberal na ipinamamalas ng samahan. Isa ang Masonriya sa
mga nakatulong sa pagkalat ng mga kaisipang liberal sa iba’t ibang panig ng mundo
sa ika-19 na siglo.
Bagamat walang opisyal na relihiyon ang pinaiiral sa samahan dahil hindi
naman ito isang samahang panrelihiyon, 30. Ano anag pinaiiral sa samahan?
pinaiiral naman ang malayang pananampalataya at pagpapaubaya sa relihiyon.
Pinagtutuunan ng kapatiran sa mga kasapi ang sariling pag-aaral, pagpapaunlad at
pagpapabuti ng sarili at lipunan sa pamamagitan na rin ng mga gawaing pilantropiya
o mga mabubuting gawain para sa kapakinabangan ng sangkatuhan. At bagamat
hindi isang samahang pampulitikal, aktibo ang mga kasapi nito sa mga usapin at
adhikaing pampulitikal.
Mariin na ipinagbabawal ng simbahan ang pagsali ng isang Katoliko sa
Masonriya. Bagamat maganda ang hangarin at pangkalahatang ginagawa ng
kapatiran, tutol naman ang simbahan sa mga pananaw nitong salungat sa mga
doktrina ng Simbahan lalo na ang pangingibabaw sa katuwiran higit sa
pananampalataya.
Ayon sa abugado at historyador na si Reynold S. Fajardo, bago pa man
nakapasok sa Masonriya si Rizal, ang tiyo niyang si Jose Alberto ay nauna nang
napabilang sa Mason. Ang hari ng Espanyang si Amadeo na naggawad kay Jose
Alberto ng titulong Caballero Comandante de la Orden de Isabel la Catolico ay isa
ring Mason. Sinasabi ring nagkaroon ng mga ugnayan sa ilang mga Espanyol na
Mason sa Pilipinas ang kuya ni Rizal na si Paciano.
Unang pumasok si Rizal sa Masonriya noong 1883 sa lunsod ng Madrid
kung saan siya napabilang sa Logia Acacia 9 (Acacia Lodge No.9) sa ilalim ng Gran
Oriente de Espaῆa na pinamumunuan noon ni Manuel Becerrana, naging ministro sa
Ministerio de Ultramar. Sa lohiyang din iyon kabilang ang propesor na si Dr. Miguel
Morayta at ang naging ikalawang pangulo ng Unang Republikang Espanyol na si
Francisco Pi y Margall. Pinili ni Rizal ang pangalang Dimasalang bilang sagisag na
nangangahulugang hindi masaling.
Narating ni Rizal ang ikatlong antas na Master mason sa Logia Solidaridad
53 na isang pangkalahatang Masonriya na Pilipino kung saan kabilang din sina
Marcelo H. del Pilar at Antonio Luna sa lunsod ng Madrid noong 1890. Gayon din,
narating niyang antas sa Temple de L’Honneur et de L’Union sa ilalim ng Le Grand
Orient France kung saan kabilang ang mga Pilipinong sina Dr. Trinidad Pardo de
Tavera at Valentin Ventura sa lunsod ng Paris sa bansang Pransya noong 1892.
Labing-anim na taon makalipas ng pagkakabaril kay Rizal sa Bagumbayan,
nang matapos itayo ang monumento sa Luneta na paglilipatan ng kanyang mga labi,
tinanggihan ng pamilyang Rizal ang hiling ng mga Heswitang pangunahan ang
paglilipat sa labi at sa halip ang karangalan ay ibinigay sa Masonriya sa pangunguna
ng konsehal ng Maynila at 31. Kanino ibinigay ng pamilyang Rizal na
pangunahan ang paglipat ng labi ni Rizal sa Luneta? Mason na si Temoteo Paez
na naging kasapi rin ng samahang La Liga Filipina na itinatag ni Rizal.
Pangingibabaw ng Katuwiran
Ibinilin din ni Donya Teodora kay Rizal na huwag makaligta sa mga
tungkulin niya bilang tunay na Kristiyano. Mas ninanais iyon ng ina para kay Rizal
kesa sa pagtatamo ng maraming kaalaman.
Punahin man ni Rizal ang mga bagay sa relihiyon o di man gampanan ang
lahat ng tungkulin ukol sa relihiyon, hindi nangangahulugang hindi na niya itinuturing
ang sarili bilang Katoliko. Maraming mga Katoliko maging sa kasalukuyan ang
katulad din ni Rizal: may pagkukulang man sa tungkulin o may sariling pananaw
kaiba sa Simbahan, hindi naman nangangahulugang tumiwalag na sila sa relihiyon.
Dayuhang Mag-aaral
Pagpapatuloy ng Pag-aaral
Halos tatlong buwan lumagi si Rizal sa Barcelona bago tumulak sa Madrid at
nagpatala sa Universidad Central de Madrid noong ika-12 ng Setyembre 1882 32.
Bakit nagtungo si Rizal sa Madrid? upang ipagpatuloy ang mga kursong pilosopiya
at letras pati na medisina. Nagpatala siya sa Colegio de San Carlos ng nasabing
pamantasan, dalubhasaan ng medisina. Isa sa mga propesor sa pamantasang ito si
Dr. Miguel Morayta, isang liberal na Espanyol na kasundo at kakampi ng mga mag-
aaral na Pilipino. Propesor siya ng kasaysayan at tagapagtanggol ng kalayaang
akademiko at naging propesor ni Rizal.
Maliban sa pagpapatuloy ni Rizal ng kany pag-aaral sa pamantasan, 33.
Maliban sa pag-aaral ng dalawang kurso ano pa ang ibang pinag-aralan ni
Rizal? Banggitin ang mga paaralan na kung saan niya ito pinag-aralan?
ipinagpatuloy din niya ang pag-aaral sa pagpinta at paglilok sa paaralan ng
Academia de Bellas Artes de San Fernando sa ilalim ng gurong si Carlos Haes.
Nagsanay din siya ng pagbaril at eskrima sa Sala de Armas de Sanz y Carbonell.
Natuto din siyang magsalita ng Ingles, Pranses at Aleman sa institusyong
kalinangang eksklusibong samahan ng mga tao sa humanidades at agham sa
Ateneo Cietifico, Literario y Artistico de Madrid o Ateneo de Madrid.
Aktibista at Kilos-Protesta
Sumiklab ang kaguluhan sa pamantasan at naikuwento ni Rizal sa liham sa
mga magulang ang nasaksihan noong ika-20 ng Nobyembre 1884. 34. Ano ang
dahilan ng kaguluhan sa pamantasan? Ano ang pahayag ni Rizal tungkol sa
talumpati ? Nagkagulo nang itiniwalag ng Obispo si Propesor Miguel Morayta dahil
sa kanyang talumpati tungkol sa pagtatanggol sa kalayaang akademiko at agham.
Sinundan iyon ng malakihang kilos-protesta ng mga mag-aaral na pinagsasaktan at
pinaghuhuli ng mga pulis.
Nilusob din ng mga pulis ang Pamantasan habang nasa klase si Rizal.
Dinakip ang rektor na si Francisco de la Pisa Pajares at isa pang propesor. Ang mga
propesor ay hinamak. Kinailangan din ni Rizal na magbalatkayo. Ayon kay Rizal,
marami sa mga mag-aaral ang sugutan at duguan. Isinara ang Pamantasan at nang
magbukas, naglipana ang mga pulis ayon sa utos ng rektor. Puno ng mga mag-aaral
ang bilangguan.
Maging si Rizal at ang kaibigang si Valentin Ventura ay muntikan nang
makulog kung hindi lamang nakatakas. Ang itinalagang kapalit na rektor na si Dr.
Juan Creus y Munso ay kinamumuhian ng lahat maging ni Rizal.
Nasabi ni Rizal na ang kaalaman at ang propesor ay dapat Malaya.
Samakatuwid, naniniwala si Rizal sa kalayaang akademiko o ang malayang pagtuturo
at pagkatuto sa paaralan na walng pakikialam at hadlang. Sa inihayag ni Rizal laban
sa bagong itinalagang rektor, matatanto ang kaniyang pagiging maprisipyo at
pagiging aktibong mag-aaral.
Katulad ng kuya ni Rizal na si Paciano, minsan ring naging aktibista si
Paciano sa panahon na siya ay mag-aaral pa ng abugasya sa Universidad de Santo
Tomas. Si Paciano ay kabilang sa kilusan noong 1869 na pinangungunahan ng mga
Ilustradong Pilipino kabilang ang paring si P. Jose Burgos. Hinihiling nila ang mga
kalayaang-sibil matapos ang tagumpay na himagsikan sa Espanya noong 1868.
Pagtatapos at Pagkapasa
35. Ano ang gradong nakuha ni Rizal sa dalawang kursong kanyang
natapos ? Unang nagtapos si Rizal sa programa para sa Licenciado en Medisina na
may pangkalahatang gradong Aprobado (Fair/3.00) noong ika-21 ng Hunyo 1884.
Sumunod na taon ng 1885 sa araw ng kanyang kaarawan ng ika-19 ng Hunyo,
natapos naman niya ang kanyang programa para sa Licenciado en Filisofia y Letras
na may pangkalahatang gradong Sobresaliente (Excellent/1.00).
Ang pagkakaroon ni Rizal ng lisensya sa pilosopiya at letras ay 36. Ano
ang naitulong sa kanya ng lisensya sa pilosopiya at letras ? nagbigay-daan sa
kanyang makapagturo ng humanidades sa alinmang pamantasang Espanyol.
Habang ang pagkapasa naman ni Rizal sa board exam para sa lisensyado sa
medisina ay nagbibigay katungkulan sa kanya na manggagamot.
Kahit nakapagtapos na si Rizal ng lisensyado sa medisina sa edad na 24 at
maaari nang makapanggamot, nag-aral muli siya ng karagdagang mga kurso sa
pagnanais na magpakadalubhasa sa medisina sa pamamagitan ng pagtatapos sana
ng pagkadoktorado sa medisina.
Sa kakulangan ng pera, hindi na kinaya ni Rizal ang mga kaukulang bayarin
sa pagtatapos ng pag-aaral sa pagkadoktorado sa medisina kung kaya’t hindi na rin
nagpresenta si Rizal ng thesis na kailangan upang makatapos ng pagkadoktorado sa
medisina. 37. Bakit hindi na naging mahalaga kay Rizal ang pagkadoktorado?
Ano ang kagandahan ng pagkakaroon ng doktorado? Hinayaan na lang iyon ni
Rizal sapagkat hindi na naging mahalaga sa kanya ang pagkadoktorado dahil maaari
pa rin naman siya makapanggamot kahit wala ito.
Ang naging mahalaga kay Rizal ay ang pagkakaroon ng pagdadalubhasa sa
optalmolohiya o paggagamot sa mata. Ang kagandahan lang ng pagkakaroon ng
doktorado ay ang dagdag na karunungan at pagkakataong makapagturo sa
dalubhasaan ng medisina na wala rin naman balak si Rizal.
Aralin 4 : Paris at Heidelberg
Pagpapakadalubhasa sa Paris
Una nang nakapunta sa lunsod ng Paris sa bansang Pransya si Rizal noong
1883 ng bakasyon ng tag-init nang nakabakasyon ang mga mag-aaral sa
pamantasan. Sa pinakamurang Hotel de Paris siya unang tumuloy kung saan tanaw
ngayon ang sikat na 38. Ano ang natatanaw ni Rizal mula sa Hotel de Paris na
kanyang tinutuluyan ? Eiffel Tower nang buksan ito sa publiko noong 1889. Nalibot
ni Rizal ang lunsod at dumalaw sa ilang mga ospital para magmasid at matuto.
Kabilang sa mga dinalaw ni Rizal ang Ospital Laennec at Ospital Lariboisiere.
Nagmasid si Rizal sa mga kagamitan at paraan ng panggagamot at pagsusuri sa iba’t
ibang kaso ng mga pasyente sa mga ospital na ito.
Matapos ang pag-aaral ng medisina at ganap nang lisensyadong
manggagamot, nagtungo muli sa Paris si Rizal 39. Bakit muling nagtungo si Rizal
sa Paris ? upang magpakadalubhasa sa optalmolohiya o panggagamot sa mata. Sa
panaohon ni Rizal, ang pagdadalubhasa sa optalmolohiya ay hindi kabilang sa mga
programa o pornal na pinag-aaralan sa dalubhasaan sa medisina. Ang isang ganap
na manggagamot ay maaaring maging isang ganap na optalmolohiko sa ilalim ng
pagtuturo, pagsasanay at mahigpit na pagsubaybay ng isang mahusay na
optalmolohiko.
Bagamat naipasa ni Rizal ang medisina, hindi na nakapagtataka na si Rizal
ay isa naman sa naging pinakamahusay na optalmolohiko ng kanyang panahon dahil
ang kanyang tagapagturo ay isa sa mga nangungunang optalmolohiko sa Europa na
si Dr. Louis de Wecker, isang Pranses. Kilala si Dr. Wecker sa kanyang natatanging
husay at kaibang kapamaraanan sa larangan ng panggagamot sa mata. Hindi lang
siya isa sa mga nangungunang optalmolohiko, siya ay tagapanguna rin ng maraming
kapamaraanan sa pagtitistis sa mata na nagamit ni Rizal sa pag-opera sa mga mata
ng kanyang ina.
Nagsanay si Rizal ng apat na buwan mula Nobyembre 1885 hanggang
Pebrero 1886 bilang apprentice at katulong sa pag-oopera ng mga mata ng mga
pasyente sa Klinika Crugen ni Dr. Wecker. Ayon kay Rizal, may mga 50 hanggang
100 pasyente ang nagpupunta sa klinika ni Dr. Wecker at may mga araw na kasing
dami ng 10 ang kanilang inooperahan. Nagsanay din si Rizal sa klinika ng isa pang
kilalang optalmolohiko sa Paris na si Dr. Xavier Galezowski na mula sa bansang
Poland at isa sa mga nangunguna sa larangan ng optalmolohiya.
Komikero at Modelo
Madalas ring panauhin si Rizal ng tatlong Pilipinong magkakapatid na may
bahay sa Paris na sina Trinidad Hermenegildo Pardo de Tavera, Felix Padro de
Tavera at ang napangasawa ni Juan Luna na si Maria de la Paz Pardo de Tavera.
Sa bahay ng mga Pardo de Tavera iginuhit ni Rizal ang mga dibuho ng “Ang
Matsing at Ang Pagong” para sa album ni Paz Pardo de Tavera. Ipinaparating ng
pabula na matalino man ang matsing, naiisahan din.
1. Saan nagmula ang pabulang “Ang Matsing at ang Pagong”. Ano ang
naging ambag ni Rizal sa nasabing pabula? Ang pabulang “Ang Matsing at Ang
Pagong” ay hindi nagmula kay Rizal, kundi isang kuwentong katutubong unang
ginawan ni Rizal ng serye ng mga iginuhit na larawan na may kasamang mga salita
sa bawat larawan. Sinasabing ito ang unang gawang comic strip ng isang Pilipino
noong 1886. Sa ganito, 2. Sino ang “Ama ng Philippine Komiks” ayon kay
Propesor Ambeth Ocampo? maaaring maituring si Rizal na “Ama ng Philippine
Komiks” ayon sa pagkabansag ni Propesor Ambeth Ocampo.
Sa sumunod na lunsod na kanyang dinayo sa Heidelberg sa bansang
Alemanya, isa pang komiks ang iginuhit at kinulayan ni Rizal. “Ang Binyag ng
Dalawang Magkapatid” na nagsasalarawan ng isang katawa-tawang pangyayari.
Si Rizal ay madalas din sa atelier (studio) ng pintor na si Juan Luna kung
saan nagtatagpo ang mga magkakaibigan at iba pang mga Pilipino. Maraming beses
na kinukuha ni Luna ang mga magkakaibigan bilang mga modelo sa kanyang
pagpipinta sa halip na magbayad pa para sa mga propesyonal na modelo. 3.
Banggitin ang naging papel ni Rizal bilang modelo sa mga ipininta ni Juan Luna
. Ilan sa pinagmodelohan ni Rizal ay bilang si Datu Sikatuna sa El Pacto de Sangre
(Ang Sanduguan) at bilang scribe sa La Muerte de Cleopatra (Ang Kamatayan ni
Cleopatra).
Pagtira sa Heidelberg
Matapos ang apat na buwang pagsasanay sa optalmolohiya sa bansang
Pransya, nagtungo si Rizal sa bansang Alemanya na kilala noong ika-19 na siglo na
4. Ilarawan ang bansang Alemanya at ang mga babaeng Aleman. isa sa mga
sentro ng agham at teknolohiya sa mundo. Maraming propesor sa Aleman ang
nakilala sa mga siyentipikong pagsasaliksik na naging dahilan din ng pagsikat ng
mga pamantasan sa Alemanya noon.
Umalis si Rizal sa Paris lulan ng tren sa unang araw ng Pebrero 1886 at
dumating sa Strassburg kinabukasan. Ito ang unang lunsod sa Alemanya na binisita
ni Rizal bago nagtungo sa lunsod ng Heidelberg na kanyang narrating ng ika-3 ng
Pebrero 1886.
Sa pagdating ni Rizal sa Heidelberg unang kinaibigan niya ang ilan na mga
Aleman na mag-aaral ng batas upang makakuha ng mga impormasyon at sa paglaon
ay kasa-kasama na rin ni Rizal sa kanilang madalas na pag-iinom ng serbesa at
paglalaro ng ahedres. Sa husay ni Rizal na maglaro ng ahedres, naanyayahan sumali
at natanggap sa samahan ng mga manlalaro ng ahedres sa Heidelberg.
Sa liham ni Rizal sa kapatid na si Trinidad, inilarawan din niya ang mga
babaeng Aleman na higit na pinahahalagahan ang nalalaman sa pamamagitan ng
edukasyon na inihambing ni Rizal sa mga babaeng Pilipinong mas pinagtutuunan ang
panlabas na kagandahan. Gayon pa man, pinuri din ni Rizal ang katangiang magiliw
at masipag ng mga Pilipino.
Pagpapakadalubhasa sa Heidelberg
Nagpalipat-lipat ng tirahan sa lunsod si Rizal. Isa sa mga tinirahan niya ay
isang bahay pangaserahan malapit sa Universitat Heidelberg.
5. Banggitin ang mga ginawa ni Rizal habang nasa Heidelberg. Bagamat
hindi nagpatala sa Universitat Heidelberg,. dumalo naman si Rizal sa mga
paanyayang lektura ng kilala at mahusay na Alemang optalmolohiko na si Dr. Otto
Heinrich Becker sa nasabing pamantasan. Dumalo din si Rizal sa mga paanyayang
lektura ng isang espesyalista sa chemical physiology na si Dr. Wilhelm Kuhne.
Nakidalo din si Rizal sa pagdiriwang noong ika-6 ng Agosto 1886 ng ikalimang
sentinaryo ng pagkakatatag ng nasabing pamantasan.
Isang bagong aparato sa ika-19 na siglo na ang tawag ay opthalmoscope 6.
Ano ang opthalmoscope? Saan ito unang ginamit ni Rizal? ang kinailangang
kagamitan ng isang optalmolohiko sa pagsilip sa loob ng mata ng pasyente. Una
itong ginamit ni Rizal sa kanyang pagsasanay sa klinika ni Dr. Wecker sa Paris. Ang
nasabing kagamitan ay mas kilalang imbento ng isang Alemang physics at
managgagamot na si Hermann von Helmholtz noong 1851.
Nagsanay si Rizal sa Augenklinik (Eye Clinic) ng pamantasan sa ilalim ng
tagapamahala nitong si Dr. Becker. Dito nagsanay si Rizal ng kalahating taon mula
Pebrero hanggang Agosto 1886 sa 7. Ano ang natutunan ni Rizal kay Dr. Otto
Heinrich Becker? pagsusuri at pagtukoy sa iba’t ibang mga karamdaman sa mata
na siyang kadalubhasaan ni Dr. Becker.
Sa Mga Bulaklak ng Heidelberg
Bagamat malugod ang naging pagtira ni Rizal sa Heidelberg, nakaramdam
din siya ng pangungulila sa kanyang sariling bayan. Sa lunsod na ito nang minsan sa
buwan ng Abril 1886 panahon ng tagsibol noon, 8. Bakit nadama ni Rizal ang
kalungkutan habang siya ay nasa Heidelberg. Ano ang kanyang ginawa?
habang naglalakad sa tabi ng Ilog Neckar, nakagiliwan ni Rizal ang mga tanawin at
nadadaanang kumpol at maraming nagkalat na mga asul na bulaklak na tinatawag sa
wikang Aleman na vergissmeinnicht (foget-me-not). Nangulila siya sa bayan ng
Calamba.
Dito isinulat ni Rizal ang A las Flores de Heidelberg (Sa mga Bulaklak ng
Heidelberg). Mababakas sa tula ang pangungulila ni Rizal bilang dayo sa malayong
bansa at pag-alala sa sariling bansang Pilipinas. Mababasa sa tula ang pagkausap ni
Rizal sa mga bulaklak na pumaroon sa Pilipinas at iparating ang kanyang
pagmamahal at pananabik sa sariling bansa.
Bakasyon sa Wilhelmsfeld
Nakatagpo si Rizal ng isang kaibigan sa kanyang paglalakad sa kilalang
lakaran sa kakahuyan sa Heidelberg na tinatawag na Philosophenweg (Philosophers
Way). Ang kaibigang iyon ay isang Protestanteng pastor na si Karl Ullmen.
Napahanga ni Rizal ang Aleman dahil sa marunong siya ng wikang banyaga. Dahil
dito, inanyayahan niya si Rizal na bumisita sa kalapit na bayan ng Wilhelmsfeld kung
saan nakatira ang nasabing pastor.
Tinanggap ni Rizal ang paanyaya at piniling manirahan sa bahay ng
nasabing pastor na tumanggap nang bukas sa kalooban ang pagnanais ni Rizal na
manirahan kasama ang pamilya ng pastor.
Sa pagtira ni Rizal sa bahay ng pamilya Ullmer, naranasan at namasdan ni
Rizal sa loob ng bahay ang pang araw-araw na buhay pamilya ng isang Aleman. Sa
tatlong buwan niyang pananatili sa Wilhemsfeld simula nang dumating siya ng ika-26
ng Abril 1886 at araw-araw na nakakatalastasan ang pamilya Ullmer na gumagabay
sa kanyang pagsasanay sa wika ay naging malaki ang inihusay ni Rizal sa wikang
Aleman.
Maliban sa Protestanteng pastor na si Rev.Karl Ullmer, nakilala ni Rizal ang
isang Katolikong paring si P. Heinrich Bardorf mula sa karatig-nayon na
Schriesheimer Hof at madalas nakakasama ni Rizal at Ullmer sa pag-inom ng
serbesa sa taberna habang nagpapalitan ng mga pananaw tungkol sa relihiyon.
Hinangaan ni Rizal ang matalik na pagkakaibigan ng dalawa bagamat magkaiba ang
kanilang relihiyon.
Para kay Rizal, sina Rev. Ullmer at P. Bardorf ay halimbawa ng umiiral na
kalayaan ng relihiyon at pagpapaubaya ng relihiyon sa bansang Alemanya kung saan
kalahating Protestante at kalahating Katoliko ang populasyon, ngunit maayos na
namumuhay at nagkakasalamuha. Ang namasdang ito ay siya ring pinanghahawakan
at pinahahalagahan ni Rizal at nagpatunay sa kanyang hindi dahilan ang kaibahan ng
relihiyon upang hindi magsama at magkasundo pa rin.
Matapos ang tatlong buwan, nilisan ni Rizal ang Wilhemsfled noong ika-25
ng Hunyo 1886. Sa pagbabalik ni Rizal sa Heidelberg, nagpadala si Rizal kay Rev.
Ullmer ng halagang 100 peseta para sa naipangako ni Rizal na kabayaran sa mga
nagastos sa kanyang panunuluyan.
Balikan na Paglalakbay sa Rhein
9. Ihambing ang Ilog Rhein at Ilog Pasig sa panahon ni Rizal. Ipinaalala
ng Ilog Rhein ng Alemanya ang Ilog Pasig ng Pilipinas kung saan nasabi ni Rizal na
kung mas marami lang na mga magagandang gusaling matatagpuan sa tabi ng Ilog
Pasig ay hindi na kaiingitan pa ang Ilog Rhein maliban na lamang sa mas mahaba ito.
Ipinapakita sa paglalakbay na ito ang pagpapahalaga ni Rizal sa arkitektura at
kasaysayan ng lugar.
Aralin 5 : Leipzig at Dresden
Pagtira sa Leipzig
Sa lunsod ng Leipzig noong ika-15 ng Agosto 1886 nanuluyan sa isang
pangaserahan si Rizal. Sa dalawang buwang paglagi ni Rizal sa lunsod, 10. Ihanay
ang mga sinulat at ginawa ni Rizal habang nasa Leipzig. isinalin niya sa Tagalog
ang kuwento na William Tell ni Friedrich Schiller at ang mga kuwento sa Fairy Tales
ni Hans Christian Anderson. Ipinadala ni Rizal ang kanyang mga salin para sa
kanyang mga pamangkin sa Pilipinas nang si Rizal ay nasa lunsod na ng Berlin.
Namasukan din si Rizal bilang isang proof reader sa isang palimbagan upang
mapunuan ang pangangailangang salapi para sa pagpapalimbag sa kanyang
magiging unang nobela.
Nakilala ni Rizal sa kanyang pagdalo sa mga panayam ng sikolohiya at
kasaysayan sa Universitat Leipzig ang 11. Sino sila Profesor Friedrich Ratzel at
Dr. Hans Meyer? batikang Alemang geographer at ethnographer na si Propesor
Friedrich Ratzel at ang geographer rin at ethnologist na si Dr. Hans Meyer.
Si Dr. Hans Meyer ay may akdang isa sa mga malaking talasalitaan
encyclopedic dictionary sa Alemanya at director ng Bibliographische Institute
palimbagan ng mga aklat na talasanggunian. Inabutan ni Dr. Hans Meyer si Rizal
kanyang libro tungkol sa pagsasaliksik sa mga Igorot. Napag-alaman ni Rizal
nagpunta si Dr. Meyer sa Pilipinas dalawang buwan pagkatapos na umalis siya
Pilipinas.
Pagtira sa Dresden
Dumating si Rizal sa Dresden noong ika-29 ng Oktubre 1886 at tumuloy sa
Hotel Vier Jahreszeiten. Nabanggit ni Rizal sa kanyang travelogue habang siya ay
nasa Dresden na dumalo siya sa misa ng Simbahang Katoliko. Patunay lamang na si
Rizal ay nanatiling Katoliko.
12. Ihambing ang relihiyong Katoliko at Protestante ayon sa liham ni
Rizal kay Dr. Blumentritt. Sa liham ni Rizal kay Dr. Blumentritt na may petsang ika-
22 ng Agosto 1886, matapos pag-aralan lahat ng mga relihiyon sa Europa, nasabi ni
Rizal na mas maganda parsa sa kanya ang Katolisismo kumpara sa Protestante.
Binisita ni Rizal noong ika-31 ng Oktubre 1886 ang Zoological,
Anthropological and Ethnographic Museum at sa pamamagitan ng liham ng
pagpapakilala mula kay Dr. Blumentritt, nakilala ni Rizal ang director nitong si Adolf
Bernhard Meyer, 13. Sino si Adolf Bernhard Meyer? isang dalubhasa sa larangan
ng anthropology at zoology. Nakapaglimbag si Dr. A.B. Meyer ng libro tungkol sa
distribusyon ng mga Negritos at ilang mga artikulo ng pagsasaliksik tungkol sa mga
wika sa Pilipinas. Nakapunta si Dr. Meyer ng Luzon at Mindanao sa kanyang mga
pagsasaliksik.
13. Sino ang mga mananaliksik na nakarating na sa Pilipinas? Ano
ang kanilang mga ginawang pagsasaliksik ? Maliban kina Dr. Hans Meyer at Dr.
Adolf Meyer, ilan pang mga mananaliksik na Aleman ang nakapunta sa Pilipinas sa
panahon ni Rizal. Nagsagawa sila ng mga pag-aaral tungkol sa mga wika at mga
etnikong nakatira sa Pilipinas tulad nina Dr. Feodor Jagor at ni Dr. Alexander
Schadenberg, nanirahan sa Pilipinas mula 1879 at namayapa na rin sa bansa noong
1896.
Aralin 6 : Berlin at Leitmeritz
Pagtira sa Berlin
Nilisan ni Rizal ang Dresden noong ika-1 ng Nobyembre 1886 at dumating
sa lunsod ng Berlin, kabisera ng bansang Alemanya, sa Araw ng Mga Santo.
Pansamantalang tumuloy si Rizal sa primera klaseng Central Hotel. Habang si Rizal
ay naninirahan sa Berlin, muntikan pa siyang ipinatapon ng mga awtoridad sa
Alemanya 14. Bakit muntik ng ipatapon si Rizal habang siya ay nasa Berlin?
dahil pinaghinalaan siyang espiya. Pinaghinalaan siya dahil sa mga ginagawa niyang
pagpunta sa iba’t ibang mga lunsod at bayan sa Alemanya at kanyang pagiging
mausisa sa maraming bagay sa mga lugar na pinupuntahan niya.
Sa pagtira ni Rizal sa Berlin, nagsasagawa siya ng mga pagsasaliksik
tungkol sa Pilipinas at pagbabasa ng mga aklat sa Real Biblioteca de Berlin.
Dumadalo din siya sa ilang mga panayam sa Universitat Berlin. 15. Saang klinika
namasukan si Rizal habang nasa Berlin ? Namasukan si Rizal bilang katulong na
mangagamot sa klinika ng optalmolohiko na si Dr. Karl Ernst Theodore Schweigger at
na
sa klinika ng isang nagngangalang Dr. R. Schulzer. Napasok din si Rizal na kaanib sa
na
tatlong samahang siyentipiko sa Berlin kasam ang mga tanyag at bigating mga
ng
pangalan sa larangan ng agham na mga naging kaibigan at kasulatan ni Rizal.
na
sa Sa pamamagitan ng liham ng pagpapakilala mula kay Dr. Blumentritt,
nakilala ni Rizal sa Berlin ang Alemang etnolohista na si Dr. Jagor na may akda ng
aklat na Reisen in den Philippinen (Mga Paglalakbay sa Pilipinas) na nabasa ni Rizal
noong sekundarya siya sa Ateneo. Kasunod nito, ipinakilala ni Dr. Jagor si Rizal sa
itinuturing na “Ama ng Cellular Pathology” na si Dr. Rudolf Virchow. Nakilala rin ni
Rizal ang anak ni Dr. Rudolf Virchow na si Hans Virchow, isang propesor ng
Descriptive Anatomy sa Universitat Berlin at ang Alemang geographer at
ethnographer na si Dr. Wilhelm Joest.
Sa pamamagitan naman ng rekomendasyon nina Dr. Feodor Jagor at si Dr.
Rudolf Virchow upang maging kaanib si Rizal sa Berliner Gessellschaft fur
Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte (Berlin Society for Anthropology,
Ethnology and Prehistory), itinampok ni Rizal sa wikang Aleman ang kanyang
siyentipikong pag-aaral na “Tagalische Verskunst” (Sining ng Panulaang Tagalog/
Tagalog Metrical Art) sa harap ng lupon ng mga dalubhasang kaanib. Tinanggap si
Rizal ng lupon bilang kasapi.
 Dahil sa pagkakatanggap kay Rizal sa mga siyentipikong samahan, itinuring
siyang kapantay at iginagalang na dalubhasa.
17. Saang mga bansa ginawa ni Rizal ang unang nobelang Noli Me
Tangere ? Ilahad kong anong bahagi ng aklat ang sinulat sa mga nabanggit na
bansa o lugar. Sa lunsod na ito ng Berlin natapos ni Rizal noong ika-21 ng Pebrero
1887 ang pagsasaayos at pagwawasto ng kanyang manuskrito ng una niyang
nobela, isinulat sa Espanya ang una at kalahati ng nobela. Isinulat sa Pransya ang
sangkapat at ang huling isang sangkapat ay tinapos sa Alemanya. 18. Bakit muntik
nang itapon at sunugin ni Rizal ang manuskrito ng aklat na Noli? Muntikan nang
itapon at sunugin ni Rizal ang manuskrito dahil sa pagkasiphayong maipalimbag pa
ito bunsod ng kawaln ng salapi at mga hirap na dinaraanan niya.
19. Ilarawan ang sinapit ni Rizal habang nasa Berlin dahil sa
kakulangan ng pera ? Sakripisyo at paghihirap ang pinagdaanan ni Rizal para
matapos ang manuskrito ng nobela. Sa mga panahon na mayroon siya na
panggastos, sobra ang pagtitipid na kanyang ginagawa para sa paglaan ng gugugulin
para sa pagpapalimbag ng nobela. At nang humina ang ani sa sakahan sa Calamba,
walang naipadalang panustos kay Rizal. Sa gitna ng kagipitan, minabuti ni Rizal na
magtabi ng salapi para sa pagkain at mga selyo para makapagpadala ng mga liham
sa pagbabakasakaling makahingi ng saklolo mula sa mga kaibigan.
Matatandaang una nang naranasan ni Rizal sa Madrid Espanya ang ilang
mga araw ng pagkagutom at kawalan ng panggastos. Pinakamalala ang sinapit na
kalagayan ni Rizal sa panahon ng taglamig sa Berlin na kumakain na lamang siya ng
isang beses sa isang araw at ang kinakain lamang ay isang tinapay na may
kasamang tubig o di kaya ay sabaw. Upang hindi mahalata sa kanyang tinutuluyan
na wala siyang makain at hindi siya magmukhang kaawa-awa sa kasera ng kanyang
tinutuluyan, lumalabas si Rizal sa oras ng pananghalian at hapunan para kunwari ay
kakain ngunit para lamang maglakad-lakad habang nagpapalipas ng gutom.
Dahil sa kakulangan sa wastong nutrisyon at sa kawalan ng maayos na
pagkain kasabay ng sobrang lamig sa panahong ng taglamig at pagpupuyat sa
pagsusulat ng nobela, bumagsak ang kalusugan ni Rizal. Kinakitaan siya ng sintomas
ng hinihinala niyang tuberkolosis.
Disyembre ng 1886 nang dumating sa Berlin ang isang mayamang
kababayan at matalik na kaibigan ni Rizal na nagngangalang 20. Sino ang
tumulong kay Rizal habang nasa Berlin? Anong tulong ang ginawa niya kay
Rizal? Maximo Viola na tubong San Miguel, Bulacan. Katatapos pa lamang ni Viola
ng pag-aaral sa medisina mula sa Barcelona, Espanya nang matagpuan si Rizal na
malubha na ang karamdaman. Sinamahan niya si Rizal na magpatingin sa
espesyalista upang matiyak ang palagay ni Rizal na mayroon siyang tuberkolosis.
Minsan nagkasama sina Rizal at Viola sa Barcelona, Espanya nang si Viola
ay nag-aaral pa ng medisina kung kalian pansamantalang nanuluyan si Rizal sa
tinutuluyan ni Viola na pangaserahan. Naikuwento ni Viola sa kanyang tala ng alaala
ang kaugalian ni Rizal na mahiga nang maaga at magkabisado ng limang bagong
salitang Aleman tuwing gabi bago matulog.
21. Saan inilimbag ang unang nobela ni Rizal ? Ano ang pangalan ng
palimbagan? Sa lungsod ng Berlin napili ni Rizal na ipalimbag ang kanyang unang
nobela at ang napiling palimbagan ay ang Berliner Buchdruckerei Actien Gesellschaft
(Berlin Book Printing Press Company). Lumabas ang unang dalawang libo ng kopya
na nobela noong ika-21 ng Marso 1887. Nakalaan sa sumunod na kabanata
(Kabanata 8) ang pagtalakay sa Noli Me Tangere.
Mga Lunsod sa Alemanya
22. Kailan nabayaran ni Rizal si Maximo Viola ? Nang matanggap ni
Rizal ang ₱1,000 ipinadala ni Paciano na naantala na sanang pera para sa
pagpapalimbag ng nobela at para sa mga gastusin, saka palang nabayaran si
Maximo Viola at nagkaroon si Rizal ng magugugol para sa balak na paglilibot sa ilan
pang mga lunsod sa Europa. Niyaya niya at nakasama sa paglilibot si Viola.
Namasyal sina Rizal at Viola sa lunsod ng Berlin at nilibot ang Potsdam.
Mula Berlin, nagtungo ang dalawa sa lunsod ng Dresden noong ika-11 ng Mayo
1887. Nagkataong ipinagdiriwang sa lunsod ang rehiyonal na tanghalan ng
floriculture. Hindi sinasadyang nakatagpo nina Rizal at Viola si Dr. Jagor na unang
nakilala ni Rizal sa Berlin. Matapos sa Dresden, nagtungo sila sa lunsod ng Teschen.
Lunsod ng Leimeritz sa Austria
Lulan ng tren mula Teschen, dumating sina Rizal at Viola sa bansang
Austria at tumigil sa lunsod ng Leimeritz, ang lunsod kung saan nakatira ang matalik
na kaibigan ni Rizal na si Dr. Ferdinand Blumentritt. Dumating sina Rizal at Viola sa
lunsod noong ika-13 ng Mayo 1887 at sinalubong ni Dr. Blumentritt sa himpilan ng
tren. Ito ang unang pagkakataong nagkita ang dalawang matalik na magkaibigang
nagkakilala lamang sa pamamagitan ng lihaman. Inihatid sila ni Dr. Blumentritt sa
kanilang tinutuluyang Hotel Krebs at isinama ang dalawa sa kanyang bahay kung
saan nakilala nina Rizal ang pamilya ni Dr. Blumentritt.
Inilibot ni Dr. Blumentritt sina Rizal at Viola sa lunsod at kung hindi man niya
masamahan ang dalawa, hinahalihinan siya ng kaibigang si Dr. Robert Klutschak.
Ipinakilala rin ni Dr. Blumentritt si Rizal sa isa pang kaibigang propesor na si Dr.
Carlos Czepelak. Matapos ang tuwing buong araw na paglilibot, si Dr. Blumentritt at
ang kanyang pamilya ang punong-abala sa dalawang panauhing Pilipino tuwing
hapunan sa bahay at tuwing pagkatapos ay ihahatid sila ni Dr. Blumentritt sa kanilang
tinutuluyang hotel.
23. Bakit namangha ang mga kaibigan ni Dr. Blumentritt kay Rizal ?
Hindi maiwasang mamangha ang mga kaibigan ni Dr. Blumentritt kay Rizal. Pati ang
mga Austrianong nakaharap si Rizal ay napamangha sa mahusay na pagsasalita
niya sa wikang Aleman lalo na nang magtalumpati si Rizal ng hindi pinaghandaan sa
wika na Aleman sa harap ng mga nagtipong kasapi ng Tourists Club kung saan
kalihim si Dr. Blumentritt. Lalo pa silang napamangha nang malaman kay Rizal na
natuto siya magsalita ng wikang Aleman sa loob lamang ng labing-isang buwan.
Sa pagitan nina Dr. Blumentritt at Viola, sinabi na una sa huli nang may
pagpupuri na “si Dr. Rizal ang pinakadakilang anak ng Pilipinas at ang kanyang
pagkakadating sa mundo ay katulad ng pagpapakita ng isang bihirang kometang may
tanging kinang na maaari lamang hangaan nang isa sa bawat dalawang siglo.
24. Bakit kinilala si Rizal at Viola sa mga pahayagan ng Leitmeritz
Zeitung? Ano ang ginawa ng town mayor? Naging laman ng balita sa Leitmeritz
Zeitung ang pagdating at maikling pagdalaw nina Rizal at Viola doon. Sa pahayagang
ito ng lunsod, kinilala ang dalawang mga ginoo dahil sa talino at talento nito. Maging
mga pahayagan sa kabiserang lunsod ng Prague ay naglathala ng balita tungkol sa
pagdalaw ng dalawang Pilipino. Ipinasok ng town mayor ang mga pangaln ng dalawa
sa talaan ng panauhin ng lunsod kung saan lumagda sina Rizal at Viola.
Naging madamdamin para kay Rizal at pamilya ni Dr. Blumentritt ang
paghahatid sa kanila sa himpilan ng tren. Nilisan ng magkasamang Rizal at Viola ang
lunsod ng Leitmeritz noong ika-17 ng Mayo 1887 upang ipagpatuloy ang paglilibot sa
iba pang mga lunsod ng Europa. 25. Bakit napahanga si Rizal ng mga
Austriano ? Napahanga din si Rizal ng mga Austriano hindi lamang sa sobrang
pag-aasikaso sa kanila ni Viola, kundi pati sa kanilang katapatan nang maisauli pa
kay Rizal ang pangkurbatang alpiler na may brilyanteng kanyang naiwan sa hotel
ilang araw makalipas mula nang lisanin ni Rizal ang Leitmeritz.
Aralin 7: Prague, Vienna at Linz
Iba pang mga Lunsod sa Austria
Sa lunsod ng Prague, kabisera ng bansang Austria ipinagpatuloy nina Rizal
at Viola ang paglilibot matapos ang apat na araw ng pagdayo sa lunsod ng Leitmeritz.
Sa pamamagitan ng liham ng pagpapakilala na bitbit nila mula kay Dr. Blumentritt,
naipakilala sina Rizal at Viola kay Dr. Heinrich Moritz Willkomm, 26. Ilarawan si Dr.
Heinrich Moritz Willkomm. isang propesor ng kasaysayang likas at kilalang
botaniko sa Universitat Prague. Sa kanya ipinangalan ang genus Willkommia sa mga
uri ng damo. Inilibot ni Dr. Willkomm sina Rizal at Viola sa lunsod ng Prague.
Sunod na nilibot nina Rizal at Viola ang lunsod ng Brunn noong ika-19 ng
Mayo 1887 at Vienna kung saan tumuloy sila ng apat na araw sa Hotel Metropole
mula ika-20 hanggang ika-24 ng Mayo 1887.
Binagtas nila ang Ilog Danube lulan ng bapor patungo sa sunod nilang
nilibot na lunsod.Isang bagong karanasan para kay Rizal sa bapor ang kumaing may
pamunas na paper napkin sa halip na karaniwan at nakasanayan niyang cloth napkin.
Natapos ang paglalakbay sa Ilog Danube pagkadating sa lunsod ng Linz kung saan
saglit naglibot sina Rizal at Viola at pagkatapos, saglit ding nilbot ang lunsod ng
Salzburg noong ika-25 ng Mayo 1887.
May mga malilikot ang isip na naghihinala na ang Austrianong si Adolf Hitler
na naging diktador ng bansang Alemanya ay maaaring anak ni Rizal mula sa isa sa
mga babaeng nakilala ni Rizal habang nasa Austria o Alemanya. 27. Patunayan na
si Adolf Hitler ay hindi maaaring anak ni Rizal. Hindi ito maaari sapagkat isinilang
si Hitler noong ika-20 ng Abril 1889 sa Austria. Wala si Rizal sa Austria o sa
Alemanya sa loob ng siyam na buwan bago mag - Abril ng 1889 kung saan
naninirahan siya sa London, Britanya.
Aralin 8: Geneva at Italya
Iba pang mga Lunsod sa Alemanya
Mula bansang Austria, nagbalik-Alemanya sina Rizal at Viola at nilibot ang
lunsod ng Munchen (Munich) kung saan tumuloy sila ng apat na araw sa otel.
Lumipat sila sa lunsod ng Nuremberg kung saan 28. Ano ang Nakita ni Rizal at
Viola sa lunsod ng Nuremberg ? nakita nila ang iba’t ibang uri ng karima-rimarim
na mga kagamitan na ginamit sa pag-uusisa ng Simbahang Katoliko sa labis na
pagpapahirap sa mga pinaratangang heretics o taliwas na pananampalataya laban sa
Katolisismong tinatawag na Inquisition noong ika-12 siglo.
Isinunod nila ang lunsod ng Ulm kung saan nakita nilang ginagawa ang
pinakamalaki at pinakamataas na simbahan sa buong Alemanya. Tumulak sila noong
ika-30 ng Mayo 1887 patungo sa lunsod ng Stuttgart at kinabukasang dumating sa
lunsod kung saan tumuloy sila ng isang gabi sa Hotel Marquardt at tinungo ang
lunsod ng Baden.
Mga Lunsod sa Switzerland
Sa pagtungo sa bansang Switzerland nina Rizal at Viola, binisita nila ang
lunsod ng Baden at nadaanan nila ang Rhinefall, ang pinakamalaking cascade sa
buong Europa na matatagpuan sa bansang Switzerland.
Sa Switzerland, dinalaw nina Rizal at Viola ang lunsod ng Schaffhausen
kung saan tumuloy sila sa Hotel Muller ng ika-2 ng Hunyo 1887. Sa magkakasunod
na mga araw, tinungo at dinalaw nila ang lunsod ng Basel ng ika-3 ng Hunyo 1887;
tinungo ang lunsod ng Bern at tumuloy sa Hotel Schweizerhof noong ika-4 ng Hunyo
1887. Dinalaw rin ang lunsod ng Lausanne noong ika-5 ng Hunyo 1887 kung saan
sumakay sila ng bapor sa Lawa ng Leman hanggang sa bumaba sila sa lunsod ng
Geneva.
Sa lunsod ng Geneva, ang pinakamatagal na panunuluyan ni Rizal sa
bansang Switzerland mula ika-6 hanggang ika-23 ng Hunyo 1887. Tumuloy sina Rizal
at Viola sa Pension Bel-Air, isang bahay pangaserahan.
Habang nasa lunsod ng Geneva, 29. Ano ang ipinahiwatig ni Rizal
habang nasa lunsod ng Geneva? ipinahiwatig ni Rizal ang kanyang pagtuligsa sa
nabalitaang ginaganap na Exposicion de las Islas Filipinas sa Madrid, Espanya. Hindi
makatao ang exhibition sa mga kababayang Igorot na katabing itinatanghal ng iba’t
ibang uri ng mga halaman at hayop. Dahil sa katutubong kasuotan ng mga Igorot na
hindi angkop sa klima ng Europa, nagkasakit at may namatay pa sa kanila habang
ginagawa namang katatawanan ng mga Europeo ang kanilang mga itsura, kagamitan
at kasuotan.
Mga Lunsod ng Italya
Nilisan nina Rizal at Viola ang lunsod ng Geneva apat na araw matapos
magdiwang ng ika-26 na kaarawan si Rizal sa lunsod noong ika-23 ng Hunyo 1887.
Sabay sila sa parehong tren hanggang sa marating ang hangganan ng Switzerland
kung saan sila naghiwalay ng landas. Ninais pa ni Rizal na madalaw ang ilang mga
lunsod sa Italya habang kinailangan nang bumalik ni Viola sa Barcelona, Espanya.
Ang Italya ang unang bansa sa Europa na nadalaw ni Rizal noong una
siyang dumating ng Europa noong 1882 nang nilibot niya una ang lunsod ng Naples.
Sa muling pagbabalik ng Italya, 30. Ihanay ang mga lunsod sa Italya na nilibot ni
Rizal matapos nilang maglakbay ni Viola? nilibot ni Rizal ang mga lunsod ng Tarin,
Milan, Venice, at Florence bago dumating sa kabisera ng Italya, ang lunsod ng Roma
noong ika-27 ng Hunyo 1887. Napuntahan ni Rizal ang mga sinaunang lugar at mga
sinaunang gusali ng lunsod kung saan ang naging paborito niyang lugar ay ang
Colosseum. Dito ginanap noong sinauna ang mga gladiator combats at ang Forum,
lugar na pampublikong sentro ng pagtitipon at ng kalakalan ng mga Romano.
Lunsod na Estado ng Vatican

31. Ano ang huling dinalaw ni Rizal matapos nilang maghiwalay ni

Viola? Ilarawan. Huling dinalaw ni Rizal ang pinakamaliit na city-state sa mundo, ang
Vatican. Sentro ito ng Katolisismo sa mundo. Sinamantala niya ang taunang
pagdiriwang ng Pista ni San Pedro at San Pablo noong ika-29 ng Hunyo 1887. Nakita
ni Rizal ang St. Peter’s Basilica at natunghayan ang pagdagsa ng maraming
debotong Katoliko sa St. Peter’s Square.

Tinapos ni Rizal ang kanyang paglilibot sa mga lunsod ng Europa noong ika-
30 ng Hunyo 1887 nang lisanin niya ang Vatican lulan ng tren patungo sa lunsod ng
Merseilles sa bansang Pransya kung saan siya huling bumaba ng barkong nagdala
sa kanya sa Europa noong 1882.