1 - 11 - 2017 - Nastanak I Osobine X Zracenja

Olivera Ciraj-Bjelac
1. Institut za nuklearne nauke Vinča

Laboratorija za zaštitu od zračenja i zaštitu životne sredine, Beograd
2. Elektrotehnički fakultet, Beograd
Osnove radijacione fizike: nastanak
Radiation and Environmental Protection Laboratory

i osobine x-zračenja
Vinca Institute of Nuclear Sciences
www.vinca.rs
2

www.vinca.rs
Sadržaj
 Vrste zračenja
 Interakcija zračenja sa materijom
 Direktno jonizujuća
 Indirektno jonizujuća
 Koeficijenti atenuacije

 Interkcije značajne za tkiva
 Nastanak x-zračenja

 Osobine x-zračenja značajne za formiranje slike
 Konstrukcija rendgen-aparata
www.vinca.rs
3
Zračenje = Jonizujuće zračenje
 Energija dovoljna za jonizaciju atoma
(nekoliko eV – 24.6 eV)
 Proizvod jonizacije: jon
 Uticaj sa hemijske veze

 Direktan i indirektan uticaj na DNK
(oštećenje, ćelijsk smrt, mutacija)
www.vinca.rs
4
Klasifikacija zračenja

www.vinca.rs
Klasifikacija zračenja
 Direktno jonizujuće: depozicije energije kroz
Kulonove intreakcije
 Indirektno jonizujuće: depozicija energije u
dvostepenom procesu

 Oslobađanje naelektrisanih čestica
 Depozicije energije oslobođenih naelektrisanih

čestica
www.vinca.rs
6
 Radioterapija
 Nuklearna medicina
Primena u medicini
 Dijagnostička radiologija

www.vinca.rs
Direktno jonizujuća zračenja
 Elektroni  Teške naelektrisane
 Fotoefekat čestice
 Komptonov efekat
 Proton
 Proizvodnja para
 Beta raspad
 Deuteron
 Linerani akcelarator  He-3
 Ožeov efekat  Alfa čestica

 Interna konverzija  Teški joni (C-12, N-14,
 Delta zračenje (prizvedeni u Ne-20)
sudarim naelektrisanih čestica)

 Pozitorni
 Proizvodnja para
 Beta raspad
www.vinca.rs




Fotoni
Gama zračenje
Zakočno zračenje
Anihijacioni fotoni
Fluoroscentno x-zračenje

www.vinca.rs
Doza u vodi za različite vrste zračenja
 Značajna karakteristika interakcije zračenja sa
materijom
 Depozicija doze
 Imidžing (x i gama zračenje), transmisija kroz
pacijenta

 Radioterapija (sve vrste zračenja), depozicija doze,

izvor zračenja van tela pacijenta ili u telu pacijenta
www.vinca.rs
Doza u vodi za različite vreste zračenja

www.vinca.rs
Fotoni
 Gama zračenje:
monoenergetsko
 X zračenje: spektar
 Razlika u poreklu

CW Roentgen, discoverer of X-rays
www.vinca.rs
12
13
Proizvodnja X zračenja

www.vinca.rs
14

www.vinca.rs

Zakočno
 Karakteristično
15
Vrste nastalog X zračenja

www.vinca.rs
Spektar X zračenja
INTENSITY
Unfiltered radiation (in vacuum)

Characteristic
X Rays
Bremsstrahlung

Spectrum after
filtration
www.vinca.rs
20 40 60 80 100 120
PHOTON ENERGY (keV)

Maximum electron energy
16
Interakcija zračenja sa materijom
 Prodornost: količina
zračenja koja stiže do
mete
 Deponovana doza u
meti ?

www.vinca.rs
17
Intrakcije zračenja sa materijom
 Izvori zračenja: radionuklidi, akceleratori, kosmos...
 Materija – supstanca ( i zračenje je materija)
 Interakcja:
 Sa jezgrom
 Sa elektronima iz omotača

 Izučavanje osobina materije, dozimetrija, detekcija
 Statistička priroda interakcije (upadni snop i meta su

sistemi velikog broja čestica)
www.vinca.rs
18
 Zračenja:
 Naelektrisane čestice
 Nenaelektrisane čestice
 Elektromagnetno zračenje
 Dimenzije čestica: jezgro/atom

 Talasna dužina zračenja: jezgro/atom
www.vinca.rs
19
 Osobine zračenja:  Osobine materije:
 Masa  Gustina
 Naelektrisanje  Z ili Z eff
 Energija  Jonizacioni potencijal

www.vinca.rs
20
 Jaka: n i p, rasejanje u polju jezgra, zahvat, prenosioci π
mezoni
 Elektromagnetna: nenaelektrisane čestice,
naelektrisane čestice i fotoni, prenosioci kvanti
elektromegnetnog polja (fotoni)
 Interkacija naelektrisanih čestica sa jezgrom i elektronima:
jonizacija, radijacioni efekti, kulonovo rasejanje...

 Interakcija fotona sa jezgrom i elektronima: rasejanje,
proizvodnja parova, fotonuklearne reakcije...
 Slaba: u domenu jezgra, interakcija nukleona i

leptonskog polja (e, ν), 1013 puta slabija i sporija od jake
interakcije
www.vinca.rs
21
zračenja....
22
Fotoni u spektru elektomagnetnog
Jonizacija

www.vinca.rs
Fotoni
23

www.vinca.rs
fotona sa
materijom
Interakcija
24

www.vinca.rs
Interakcija elektromagnetnog zračenja
sa materijom
 X i γ zračenje 1. Fotoelektrični efekat
 Interakcija 2. Rasejanje (Tomsonovo,
elektromagnetnog Rejlijevo, Komptonovo)
zračenja sa materijalom 3. Proizvodnja para
zavisi samo od energije elektron-pozitron
kvanata ovog zračenja

Podela na X - zrake i γ -
zrake prema poreklu

 Elektromagnetna priroda
 Ratke i intenzivne reakcije
www.vinca.rs
 Domet se ne može definisati
 Slabljenje snopa (uklanjanje
fotona) 25
sa materijom
 U interakciji sa jezgrom, javlja se nuklearni fotoefekat
 U interakciji sa elektromagnetnim poljem jezgra ili
elektrona dolazi do proizvodnje para elektron - pozitron,
ukoliko je energija upadnog fotona veća od 1,02 MeV
(odnosno 2,04 MeV za slučaj sa električnim poljem
elektrona), što je energetski prag za ovu vrstu interakcije.

 Samo tri mehanizma su značajna
www.vinca.rs
26
sa materijom
 Prilikom svakog od navedena µ = N0σ
tri tipa interakcije, foton ili NA
iščezava ili se rasejava N0 = ρ
A
 Opisivanje procesa apsorpcije: σ = σp + Zσc + σpp
dN ( x) = − µN ( x)dx ⇒ N = N 0e − µx Ovde je σp efikasni presek za

fotoefekat, σc za Komptonov
efekat, a σpp za proizvodnju
gde je μ linearni koeficijent para elektron - pozitron.

atenuacije (njegov fizički Efikasni presek za Komptonov
smisao je verovatnoća efekat je pomnožen sa
interakcije po jedinici dužine), atomskim brojem apsorbera Z,
jer se radi o interakciji sa
www.vinca.rs
N je broj fotona u snopu a x je pojedinim elektronima, a ne sa
dubina u materijalu celim atomom.
27
Fotoelektrični efekat
 Foton interaguje sa čitavim atomom nakon čega nestaje, a
oslobađa se elektron
 Energija fotona se delom troši na oslobađanje elektrona iz
vezanog stanja u atomu, a ostatak prelazi u energiju
oslobođenog elektrona
Ee = hν - Eν

 Fotoelektrični efekt se ne može desiti u interakciji sa

slobodnim elektronom jer je u tom slučaju nemoguće
istovremeno zadovoljiti zakon održanja energije i zakon
održanja linearnog momenta
www.vinca.rs
28
 Posledica: pregrupisavanje
elektrona u elektronskom omotaču
i emisija x zračenja i Ože elektrona
 Ukoliko je u pitanju na primer K -
ljuska, elektroni sa viših atomskih
ljuski će težiti da siđu na K - ljusku,
pri čemu prelaze u stanje niže
energije, a višak energije se
oslobađa emisijom fotona (80%)

 Diskretan spektar
elektromagnetnog zračenja,

karakteristično X - zračenje
 Mogući su i višestruki prelazi
elektrona
www.vinca.rs
29
 U slučaju prolaska fotona energija ispod ∼100 keV kroz
materijal, fotoelektrični efekt je dominantan vid interakcije
 Diferencijalni efikasni presek za ovaj vid interakcije dat je
Hajtlerovim (Heitler) izrazom, dobijenim na osnovu
Dirakove nerelativističke teorije:

7/2
 me c  2
=dσ p k r Z  
4 2 5
f (θ ) d Ω

fs 0
 Ef 
4 sin 2 θ
www.vinca.rs
µ0 ce 2 f (θ ) = µ0 e 2
kfs = r0 =
2h (1 − β cosθ )4 4π me
β je veličina koja se sporo menja u 30
zavisnosti od energije upadnog fotona
Ef i ima vrednosti od 0 do 1/3
Komptonovo rasejanje
 Pri većim energijama fotona, njegova talasna dužina je
dovoljno mala da on može stupiti u interakciju sa atomskim
elektronima
 Da bi se interakcija sa pojedinačnim elektronom desila,
mora biti zadovoljen i uslov da se na njega prenese
dovoljno veliki moment

 Pri velikim energijama, moraju se uzeti u obzir i
relativistički efekti

 Ovakav proces interakcije fotona sa slobodnim elektronom
naziva se Komptonovo rasejanje ili Komptonov efekat
www.vinca.rs
31
 U slučaju nepolarizovanog upadnog
zračenja
r02  ν 0 ν ' 
dσ c(nep)
=  + − sin 2
θ  dΩ
2 ν ' ν0 

 Totalni efikasni presek za Komptonovo
rasejanje dobija se integraciom izraza

 Tako dobijen rezultat ima smisao
verovatnoće uklanjanja fotona iz
snopa putem Komptonovog rasejanja µ ∝ N A Z
www.vinca.rs
ρ A Eγ
32
Stvaranje para elektron-pozitron
 Proizvodnja para elektron - pozitron moguća je u polju
naelektrisane čestice, verovatnije jezgra a manje verovatno
elektrona, u slučaju da je energija fotona veća od praga
koji iznosi 1,02 MeV.
 U ovom procesu dolazi do potpune apsorpcije energije
elektromagnetnog zračenja koja se delom troši na

formiranje elektrona i pozitrona, dok ostatak prelazi u
njihovu kinetičku energiju, prema izrazu:

Ef = 2mec2 + E e- + E e+
www.vinca.rs
33
34

www.vinca.rs
Totalni presek
120
80
Dominantan efekat
Dominantan proizvodnje parova
fotoefekat

40 Dominantan

Komptonov
efekat
www.vinca.rs
0
0,01 0,1 1 10 100
Energija fotona (MeV)
35
Opšti aspekti interakcije fotona sa
materijom
 Linearni atenuacioni koeficijent
 Zavisi od energije fotona, Z absorbera
 Verovatnoća za interakciju po jedinici pređenog puta
 Eksperimentalno određen (geometrija uskog snopa)

www.vinca.rs
Atenuacioni koeficijenti
Linearni:
• Karakteristika medijuma (ρ)
• Energije fotona
Maseni: µ /ρ [m2kg-1]
• µ /ρ isti za materijale različite gustine (različito ρ)

• µ /ρ sličan za vazduh i vodu (različito µ)
www.vinca.rs
37
Karakteristične debljine apsorbera
 Prva debljina poluslabljenja (HVL): 1/2
 Srednji slobodni put:1/e
 Desetostruka debljina slabljenja (TVL):1/10
 Druga HVL:1/4

www.vinca.rs
Geometrija širokog snopa
Build-up factor

www.vinca.rs
X-ray tube
Interakcija zračenja sa materijom
40

www.vinca.rs
Faktori koji utiču na fotoelektrični efekat
 Energija fotona (hν) > energija veze elektrona EB

 Verovatnoća opada kako hν raste
 Najznačajniji efekat na niskim energijama fotona
 Verovatnoća rastesa Z3
 U mekim tkivima (bliskim vodi), na niskim energijama (E<

25 - 30 keV) ovaj efekat dominira
 ⇒ glavni činilac u formiranju radiološke slike na filmu
www.vinca.rs
41
X Ray ATTENUATION COEFFICIENT (cm2 g-1)
100
0.1
10
20
30
40
50 60 70 80 90 100
(keV)

42
www.vinca.rs
 Foton-elektron interakcija
 hν = Ea + Es (ZOE)
• Ea: energija predata atomu
• Es: energija rasejanog fotona
 ZOI
 Na niskim energijama, nejveći deo energije nosi rasejani

foton
 Es > 80% (hν) za hν <1 keV

 U dijganostičkom opsegu energija, verovatnoća ne zavisi
od Z
www.vinca.rs
 Verovatnoća raste sa povećanjem energije fotona
43
 Maseni atenuacioni koeficijent ≈ const sa Z

 Efekat proporcionalan gustini elektrona u emdijumu
 Male varijacije sa Z
 Uglovna zavisnost rasejanih fotona

www.vinca.rs
44
Efekti:
 Degradacija kvaliteta
slike
 Povećanje doze za

pacijente

 Izvor rasejanog zračenja
za okolinu
www.vinca.rs
 0.1% indidentnog
zračenja na 1 m
45
60 kV - 50 mAs
Atenuacija u tkivu
70 kV - 50 mAs
80 kV - 50 mAs

46
www.vinca.rs
Delovi rendgen-aparata
 Generator : napajanje
rendgenske cevi
 Rendgenska cevi i
kolimator: formiranje

snopa
 Prijemnik slike
www.vinca.rs
47
Rendgenska cev

48
www.vinca.rs
www.vinca.rs
50

www.vinca.rs
Spektar X zračenja
INTENSITY
Unfiltered radiation (in vacuum)

Characteristic
X Rays
Bremsstrahlung

Spectrum after
filtration
www.vinca.rs
20 40 60 80 100 120
PHOTON ENERGY (keV)

Maximum electron energy
51
Komponente rendgenske cevi
 Katoda: emisija elektrona, namotaji

volframske žice
 Anoda (stacionarna ili rotirajuća): meta za
elektrone, emisija x-zračenja

 Metalno kućište okružuje staklenu cev
(vakuum)

 Zaštita od zračenja
www.vinca.rs
52
Komponente rendgenske cevi

1: namotaji volfrma
www.vinca.rs
1. Oznaka fokusa 2: namotaji volframa
3: katoda realnih dimenzija
53
Struktura katode (I)
• Namotaji volframa i prateća el. kola
▫ Volfram: visoka tačka topljenja (3370°C)
▫ Spora evaporizacija
▫ Nema pražnjenja
▫ Minimalna depozicija na staklu

• Kontrola evaporizacije postiže se tako što se katoda
zagreva neposredno pre ekpozicije

▫ u stand-by režimu temperatura se održava na 1500°C
a 2700°C (emisiona temperatura) dostiže se za vreme
www.vinca.rs
reda v-ne s
54
KATODA

55
www.vinca.rs
Struktura katode (II)
Dva namotaja
Dugi:visoka struja - manja rezolucija
Kratak:niža struja - veće razolucija
Kulonove sile čine snop elektrona divergentnim
Mali prinos X-zračenja

Velika površina mete

Fokus – rezolucija!!!
Fokusiranje elektrona!!!
www.vinca.rs
56
Karakteristike rendgenske cevi
• Struktura anode
▫ Materijal : volfram, renijum, molibden, grafit
▫ Fokus: površina anode – meta za elektrone!
▫ Fokus: površina anode na koju padaju elektroni
▫ Anodni ugao
▫ Disk, trag (ugaona brzina 3,000 to 10,000 rpm)

▫ debljina ⇒ masa i matrijal (zapremina) ⇒ toplotni
kapacitet

• Termičke karakteristike anode
▫ Trenutno opterećenje (heat unit)
www.vinca.rs
▫ Vremenska zavisnost toplotnog opterećenja
▫ Vreme hlađenja
57
Anodni ugao (I)
 Princip linijskog fokusa
 Oblik mete zavisi od:
 Veličine i oblika katodnig namotaja
 Fokusiranja elektronskog snopa
 Rastojanja A-K

 Rezolucija-mali fokus

 Odvođenje toplote-veliki fokus
 Ovaj konflikt se rešava nagibom anodne površine
www.vinca.rs
58
ANODA
2 : anodni trag
1 : anodni trag

59
www.vinca.rs
Anodni ugao (II)
θ Angle θ‘ Angle
Actual focal Actual focal

Incident electron spot size Incident electron spot size
beam width beam width

Increased
apparent
Apparent focal spot size focal spot size

Film Film
www.vinca.rs
Manji anodni ugao - bolja rezolucija
60
Heel effect (I)
 Anodni ugao (7° - 20°) prouzorkuje varijacije radijacionog
izlaza u ravni ose A-K
 Apsorpcija u anodi /fotoni sa malim emisionim uglom/
 Intenzitet zavisi od: anodnog ugla, veličine filma i FFD
 Rupture anodne površine

www.vinca.rs
61
Heel effect (II)
 Nije uvek negativan faktor!!!

 Kompenzacija različtog slabljenja
snopa u telu pacijenta
 Primer: Th kičma, mamografija

www.vinca.rs
62
Veličina fokusa
 Konačne dimenzije fokusa-neoštrina
 Poboljšanje oštrine-mali fokus
 Mamografija: veličina fokusa ≤ 0.3 mm
 Mali fokus- manji radijacioni izlaz

 Veći fokus- veći radijacioni izlaz-kraće vreme ekspozicije

 Balans zavisi od potrebnog kvaliteta slike
www.vinca.rs
63
Toplotno opterećenje
• Količina nastale toplote zavisi od:
▫ kV, mA, t
▫ Talsnog oblika VN
▫ Broja ekpozicije u sekvenci
• Heat Unit (HU) [joule] : kV x mA x t

• Količina nastale toplote:
• 1 phase units : HU = kV x mA x s

• 3 phase units, 6 pulse : HU = 1.35 kV x mA x s
• 3 phase units, 12 pulse: HU = 1.41 kV x mA x s
www.vinca.rs
64
Krive opterećenja
 Grafički prikaz toplotnog kapaciteta u kombinaciji sa
limitima rendgenske cevi (Tube Rating Charts)
 Primer:
 cev A : 300 mA, 0.5 s, 90 kV oštećenje, monifazni
generator, neprihvatljivo

 cev B : 200 mA, 0.1 s, 120 kV , trofazni generator,

prihvatljivo
www.vinca.rs
65
Krive opterećenja
700
X-ray tube A
600 1half-wave rectified
3000 rpm
Tube current (mA)
500 1.0 mm effective focal spot
400

300 Unacceptable
200

100 Acceptable
www.vinca.rs
0.01 0.05 0.1 0.5 1.0 5.0 10.0
Exposure time (s)
66
Krive opterećenja
700
X-ray tube B
600 3full-wave rectified
10.000 rpm
500 1.0 mm effective focal spot
Tube current (mA)
400

300
200

Acceptable
100
www.vinca.rs
0.01 0.05 0.1 0.5 1.0 5.0 10.0
Exposure time (s)
67
Disipacija toplote
 Radijacija: u pravcu kućišta
 Kondukcija: preko anode
 Konvekcija: ulje za hvlađenje

www.vinca.rs
Generator
 Kontroliše enargiju zračenja, vreme ekspozicije,
u ukupnu dozu potrebnu za pregled
 Transformator i ispravljačka kola
 Eklektronska kola za ručnu i automatsku

kontrolu ekspozicije
 Snaga: UxI (100 kV x 800 mA=80 kW)
www.vinca.rs
Generator X-zračenja (I)
Napajanje rendgenske cevi:

 struja grejanja katode
 napon za ubrzavanje elektrona
AEC (“vreme primene snage”)
 snabdevanje energijom ≈ 1000 × energija snopa

(99.9% je toplotna energija)
www.vinca.rs
70
Generator X-zračenja (II)
 Karakteristike generatora imaju snažan uticaj na kontrast i
oštrinu slike
 Efekti kretanja (neoštrina) mogu se umanjiti kratkim
vremenom ekspozicije
 Doza u ravni prijemnika slike:

D = k0 . Un . I . t
 U : napon pika (kV)

 I : jačina struje (mA)
 t : vreme ekspozicije (ms)
www.vinca.rs
 n : koeficijent koji ima vrednost od 3 na 150 kV do 5 na
50 kV
71
Generator X-zračenja (III)
 kVp utiče na “tvrdoću snopa”-spektar
 Značajan je sa medicinskog stanovišta:
 Koja anatomska struktura treba da se prikaže?
 Koji nivo kontrasta je potreban?
 Toraks: 140 kV za vizuelizaciju strukture pluća i 65 kV za

kosti
 “talasnost” (r) generatora treba da bude što je moguće niža

r = [(U - Umin)/U] x 100%
www.vinca.rs
72
Talasni oblik visokog napona (I)
 Konvencionalni generatori
 single φ 1-pulse (stomatološki/pokretni)
 single φ 2-pulse (dvostruko ispravljanje)
 three φ 6-pulse
 three φ 12-pulse
 “Constant potential” generatori (CP)

 Visokofrekventni generatpri (konverzija 50Hz u napone sa

frekvencijom u kHz opsegu)  “Inverter technology”
www.vinca.rs
73
Talasni oblik visokog napona (II)
kV ripple (%) Single phase single pulse
100%
Single phase 2-pulse
13%
Three phase 6-pulse

4%
Three phase 12-pulse
www.vinca.rs
Line voltage 0.01 s
0.02 s
74
Generatori (I)
 Monofazni : mala snaga (<2 kW)

 2-pulsni : niska i srednja snaga
 6-pulsni : trofazni generatori, srednja i visoka snaga
(ručna i automatska kompenzacija pada napona)
 12-pulsni : dva pomerena trofazna sistema, snaga do 150

kW
www.vinca.rs
75
Generatori (II)
• CP : eliminisanje promena napona i struje
▫ Visokonaponski regulatori kontolišu napon i ponašaju
se kao prekidači
▫ Ekspozicija se može prekinuti u svakom trenutku
(vremenska rezolucija)

▫ kV talasnost <2% mala izloženost pacijenata
• HF : kombinacija prednosti CP i konvencionalnih

generatora
▫ Ponovljivost i konzistentnost kV
www.vinca.rs
▫ Veliki radijacioni izlaz
76
Faktori koji utiču na spektar
X-ray spectrum at 30 kV for an X-ray tube
 Napon with a Mo target and a 0.03 mm Mo filter
Number of photons (arbitrary normalisation)

 kVp 15
 Talasni oblik
 Materijal anode (fokusni
10
trag)

 W, Mo, Rh
 Filtracija

5
 inherentna i dodatna
www.vinca.rs
10 15 20 25 30
Energy (keV)
77
Spektar
 Kvantitet: intenzitet, mAs
 Kvalitet:efektivna energija spektra, kVp, HVL

www.vinca.rs
www.vinca.rs
www.vinca.rs
81

www.vinca.rs
Filtracija
• Inherentna
• Smanjenje dozu za pacijente, niskoenergetske
komponente spektra
• Dodatna
• Dodatno smanjenje ESD, očuvanje kvaliteta slike
• UKUPNA : inherentna +dodatna

• > 2.5 mm Al za > 110 kV generatore (IEC 60601-1-3)

• HVL
www.vinca.rs
82
Al filtar (1)
Filtracija rendgenske cevi

83
www.vinca.rs
Filtacija

www.vinca.rs
Filtracija
1- teorijski spektar
2- nakon inherentne filtracije
3- nakon dodatne filtracije

www.vinca.rs
November 24., 2008 85
86
Filtracija
 Inherentna
 Smanjenje ESD, niskoenergetske komponente spektra
 Dodatna
 Dodatno smanjenje ESD, očuvanje kvaliteta slike
 UKUPNA : inherentna +dodatna

 > 2.5 mm Al za > 110 kV generatore (IEC 60601-1-3)

 HVL
www.vinca.rs
Filter weel

www.vinca.rs
Zračenja koje emituje rendgenska cevi
 PRIMARNO : pre interakcije

 RASEJANO : nakon najmanje jedne interakcije
 CUREĆE : nije apsorbovano u kućištu
rendgenske cevi

 PROPUŠTENO : nakon prilaska kroz medijum

 rešetke za sprečavanje rasejanog zračenja
www.vinca.rs
88
Vanfokusno zračenje

www.vinca.rs
90
Rasejano zračenje
 Utiče na kvalitet slike
 Neoština
 Gubirak kontrasta
 Utiče na pacijentnu dozu
 Povećanje doze

 Eliminacija resejanog zračenja:
 Rešetke za sprečavanje rasejanog zračenja

 Ograničavanje polja x-zračenja
 Ograničavanje izložene zapremine (kompresija)
www.vinca.rs
Rešetke za sprečavanje rasejanog 91
zračenja (I)
 Zračenje nakon prolaska kroz pacijenta
 primarno : formiranje slike
 rasejano : ne dopire do prijemnika slike, povećanje
pacijentne doze
 Rešetka za sprečavanje rasejanog zračenja

 Nepokretna

 Pokretna (bolje karakteristike)
 Fokusirana
www.vinca.rs
Rešetke za sprečavanje rasejanog 92
zračenja (II)
Source of X-rays
Patient

Scattered X-rays Lead
www.vinca.rs
Film and cassette
Useful X-rays
Odnos rešetke
Rešetka: C
Rešetka: A Rešetka: B
D
h
δ δ δ

h 1
Odnos rešetke: r = = 5 < r < 16

D tgδ
• Rešetka A i rešetka B imaju isti broj olovnih segmenata
www.vinca.rs
• Rešetke B i C imaju isto rastojanje između olovnih segmenata
94

www.vinca.rs
izloženih lica?
profesionalno
 Izvor izlaganja
Personnel
95
Image
receptor
Patient
X-ray tube

www.vinca.rs
96
TV TV monitor
Personnel
camera
 Izvor izlaganja
profesionalno
izloženih lica? Image
intensifier

Patient
www.vinca.rs
X-ray tube
1000 μGy/min
40 μGy/min
x
x x
x
Ruke u primarnom snopu
150 μGy/min
X-ray tube
Patient
25 000 μGy/min

www.vinca.rs
1 metre
Rasejano zračenje
Scatter
Objekat u snopu je izvor rasejanog zračenja

98
Patient
beam
Primary

www.vinca.rs
Za izvor rasejanoh zračenja važe principi:
• Rastojanje
• Vreme 3
2
2
• Zaštitne barijere 1
3
4 1
5
6
4 9
D
8
7

2D
3D
www.vinca.rs
Kolimacija
• Površina snopa x zračenja

 Rasejano zračenje je srazmerno površni
 Kolimacijom se kontroliše doza za
 Pacijente
 Profesionalno izložena lica

 Kvalitet slike
www.vinca.rs
Olovo
60 kV; 100%
100 kV; 100%

0.25 mm lead
101
2-3%
8 - 15 %

www.vinca.rs
Olovo
60 kV; 100%
100 kV; 100%

0.50 mm lead
102
<1%
3-7%

www.vinca.rs
Formiranje slike
Prijemnik slike
Rasejano
zračenje
Latentna
Bone slika
X Soft

tissue
Air

Primarna kolimacija
www.vinca.rs
Rešetka Intenzitet snopa
u nivou
detektora
 Šum
 Kontrast
 Rezolucija
Parametri koji opisuju kvalitet slike

www.vinca.rs
Kontrast
 Razlika u optičkoj gustini između dve susedne

tačke na filmu
 Zavisi od:
 objekta koji se snima (gustina tkiva)

 parametara ekspozicije (energija fotona,

rasejano zračenje)
www.vinca.rs
 prijemnika slike (vrsta prijemnika, obrada)
Kontrast
 Objekta: razlika u atenuaciji x zračenja lezije i
okolnog tkiva
 Subjekta: razlika u intenzitetu propuštenog zračenja
 Slike: razlika u OD

www.vinca.rs
Rezolucija
 Sposobnost detektorskog sistema da na slici
prikaže dva bliska objekta
Zavisi od:
 veličine fokusa

 prijemnika slike

 pomeranja pacijenta tokom snimanja
www.vinca.rs
 šuma u slici
Šum
 Varijacije u optičkoj gustini duž veoma kratkih
rastojanja na filmu
Šum: film, screen, quantum
 Zavisi od:

broja fotona koji dostižu prijemnik slike

sposobnosti filma da apsorbuje te fotone
 veličine i raspodele kristalnih zrna unutar filma
www.vinca.rs
www.vinca.rs
Šta zelimo da vidimo na slici???

www.vinca.rs
Tehnički faktori ekspozicije (1)
 kVp utiče na oblik spektra

 U skladu sa dijagnostičkim zahtevima
 Kakva je anatomska
struktura koja se snima ?
 Koji nivo kontrasta

 je potreban ?

 Pluća : 130 - 150 kV
 Kosti: 65 kV
www.vinca.rs
111
Tehinčki faktori ekspozicije (2)
 Veća energija znači veći prodornost

 Na velikim energijama i kosti i meko tkivo su
jednako transparentni
 Povećanje kontrasta znači niži napon (veći

doprinos fotoelektričnog efekta)
 Veće vrednosti kVp kada je fiziološki kontrast

velik (pluća)
www.vinca.rs
112
Prodornost X-zračenja kroz tkiva
Slabljenje snopa :
* vazduh : zanemarljivo
* kosti : značajno usled velike gustine
* Meko tkivo (e.g. mišići,.. ) : slično vodi

* Masno tkivo :manje značajno u odnosi na vodu
* pluća : slabo usled male gustine

* Kosti omogućavaju prikazivanje pluća sa većim naponom,
smanjenje doprinosa fotoefekta
www.vinca.rs
* Prikazivanje telesnih šupljina: kontrast (I, Ba)
60 kV - 50 mAs
70 kV - 50 mAs
X-zračenje i humana tkiva
80 kV - 50 mAs

www.vinca.rs
115

www.vinca.rs
Tehnički faktori ekspozicije (3)
 mAs kontroliše količinu zračenja (fluens,

intenzitet, broj fotona)
 Intenzitet je upravo srazmeran mAs
 Kontola “Over i under-exposure” pomoću mAs

 Ako je film “beo” povećati mAs, do željene OD
www.vinca.rs
116
117

www.vinca.rs
Automatic exposure control (AEC)
 Optimalan izbor tehničkoh

parametara; retake
 Detektor iza prijemnika slike (ili
ispred)
 Prekid ekpsozicije u trenutku
dostizanja dovoljne integralne

doze
 Kompenzacija kVp za datu

debljinu apsorbera
 Kompenzacija za debljinu pri
datoj vrednosti kVp
www.vinca.rs
118
Re-cap
• Interakcija zračenja sa metrijom
• Nastanak x-zračenja
• Osnovni elementi rendgenske cevi: struktura katode i anode
• Generatori
• Formiranje slike u planarnoj radiografiji

www.vinca.rs

1 - 11 - 2017 - Nastanak I Osobine X Zracenja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

1 - 11 - 2017 - Nastanak I Osobine X Zracenja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 - 11 - 2017 - Nastanak I Osobine X Zracenja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Olivera Ciraj-Bjelac

1. Institut za nuklearne nauke Vinča

Osnove radijacione fizike: nastanak

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Unfiltered radiation (in vacuum)

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

PHOTON ENERGY (keV)

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

dN ( x) = − µN ( x)dx ⇒ N = N 0e − µx Ovde je σp efikasni presek za

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences

Radiation and Environmental Protection Laboratory

Vinca Institute of Nuclear Sciences