Feministische Golven 3

01-05-2023 11:58 Tweede feministische golf | RoSa vzw
menu
home / thema's / feminisme / feministische golven / tweede feministische golf
Tweede feministische golf

Het startschot van de tweede feministische golf in Vlaanderen valt niet precies vast te
pinnen. Een samenloop van evoluties in verschillende maatschappelijke domeinen heeft
uiteindelijk geleid naar wat doorgaans benoemd wordt als de golven. Dat we de recente
feministische geschiedenis op die manier opdelen, wordt tout court geregeld
bekritiseerd. Zo spreekt historica Karen Offen liever niet in termen van golven, omdat het
voorbij gaat aan het constante, soms individuele, verzet van de vele vrouwen die ervoor
gezorgd hebben dat er een vruchtbaar politiek klimaat ontstond waaruit de golven
konden vloeien.[1] Wel is het zo dat de verschillende opkomende sociale bewegingen van
eind jaren ’60, begin jaren ’70 bijdroegen aan een versnelling in het feministische protest
in het westen. Daarom houden we voorlopig toch vast aan het idee van de golven.
Vanaf de zestiger jaren vinden thema’s zoals gelijk loon voor gelijk werk veel bijval, over
politieke breuklijnen heen. Over het algemeen ligt de focus van deze tweede
https://rosavzw.be/nl/themas/feminisme/feministische-golven/tweede-golf 1/16
feministische golf op autonomie en zelfbeschikking. Daarmee komen ook lichamelijkheid

en seksualiteit hoog op de agenda te staan. Taboeonderwerpen zoals seksueel misbruik
of abortus worden opengebroken. Vrouwen eisen reproductieve rechten, de rechten om
baas te zijn over eigen buik. Bovendien wordt er voorbij formele gelijkheid gekeken. Het
doel is een verregaande mentaliteitsverandering op gang te brengen. Tijdens
praatgroepen delen vrouwen gelijkaardige ervaringen en wordt het structurele karakter
van de onderdrukking van vrouwen als groep blootgelegd. Zo wordt duidelijk dat
belangrijke machtsverhoudingen in het spel zijn. Het persoonlijke is politiek, is de
alomtegenwoordige leuze. Met politiek wordt niet enkel de overheid bedoeld, maar elke
vorm van machtsrelaties die invloed heeft op het persoonlijke leven van een individu.[2]
Seksisme, intimidatie en discriminatie vormen de rode draad in veel persoonlijke
verhalen. Een van de gevoelige onderwerpen die voor het eerst besproken worden, is
verkrachting. Al snel ontstaan vluchthuizen voor mishandelde vrouwen. Daarnaast is de
stijl van sommige organisaties op zijn minst opvallend te noemen. Via collectieve, vaak
ludieke acties wordt er meer aandacht voor vrouwenrechten afgedwongen. Bovendien
raakt het feminisme ook steeds meer verankerd in organisaties, bij de overheid en in
onderzoek en opleidingen. Vrouwenorganisaties worden gesubsidieerd en universiteiten
zetten de eerste stappen richting vrouwenstudies. De discussies die wereldwijd
voortvloeiden uit de consciousness-raising groepen zijn immers een eerste aanzet
geweest tot feministische theorievorming. Vrouwenstudies ontwikkelden zich voor het
eerst als universitair studiegebied in de VS in jaren ’70. Het begrip ‘gender’ ontstaat en
fungeert als analytisch concept binnen maar ook buiten feministisch onderzoek. Er
heerst een groeiend bewustzijn rond de socialiserende effecten van de maatschappelijke
ideeën, verwachtingen en normen rond mannelijkheid en vrouwelijkheid. De
vrouwenbeweging vechten traditionele genderrollen aan en baant de weg vrij voor meer
zelfdeterminatie. Daarnaast komt, dankzij de introductie van de anticonceptiepil in 1961,
paren stilaan los te staan van baren. Het lokt een seksuele revolutie uit die de
maatschappij bevrijdt van schaamte en schuld. De nadruk wordt gelegd op de individuele
beleving van seksualiteit. De secularisering wint terrein, waardoor de kerk enkel
terughoudend en afwijzend kan toekijken op de radicaal veranderende morele waarden.
Het recht op anticonceptie en abortus, vrouwelijke lustbeleving en lesbische seksualiteit,
maar ook de strijd tegen huishoudelijk geweld en verkrachting vormen enkele belangrijke
speerpunten van de tweede feministische golf. Het is een complexe afweging tussen de
bevrijding van seksuele repressie enerzijds, en de bestrijding van seksuele uitbuiting en
geweld anderzijds. In wat volgt, worden de meest prominente keerpunten,
verwezenlijkingen en persoonlijkheden van de tweede feministische golf in Vlaanderen
geformuleerd.
Gelijk loon voor gelijk werk

Op economisch vlak worden progressieve stappen gezet. In 1952 ondertekent België
conventie nr. 100 van de Internationale Arbeidsorganisatie over gelijk loon voor
gelijkwaardig werk, zonder dat die belofte wordt overgenomen in de nationale wetgeving.
Ook het Verdrag van Rome, waarmee in 1957 de Europese Economische Unie wordt
opgericht, bevat een bindend artikel (119) over gelijk loon voor gelijk werk. Helaas is het
opnieuw wachten op een toepassing in de Belgische wetgeving.
Staking bij FN Herstal in 1966

De strijdvaardige werkneemsters van wapenfabriek FN Herstal zijn het wachten echter
beu en starten een staking die zo’n drie maanden zal duren. Hoewel mannelijke en
vrouwelijke personeelskrachten hetzelfde werk verrichten, verdienen de vrouwen
gemiddeld 25% minder dan hun mannelijke collega’s. Ook de miserabele
arbeidsomstandigheden, bijvoorbeeld op vlak van hygiëne, zijn een aanleiding tot dit
historisch protest. Zonder syndicale steun, zonder overleg of stakingsaanzegging
besluiten meer dan 3000 werkneemsters het werk neer te leggen. Het is een van de
grootste acties uit de Belgische sociale geschiedenis. De staking wordt door heel het land
gevolgd en kan al snel op heel wat solidariteit rekenen. Arbeidsters van andere bedrijven
zoals ACEC en Schreder starten zelfs een solidariteitsstaking. Ook mannelijke
werknemers betuigen hun steun en ondertekenen een steunpetitie.
Hoewel de arbeidsters na twaalf weken een loonsverhoging krijgen, bedraagt deze

slechts de helft van hun eisen. Een gedeeltelijk overwinning dus. Nogmaals wordt
duidelijk dat de internationale verdragen over gelijk loon voor gelijk werk dode letter zijn.
Toch is de impact van de staking beduidend. Het ontstaan van het Actiecomité Gelijk
Loon voor Gelijk Werk is misschien wel de belangrijkste verwezenlijking van de staking.
Dit pluralistisch comité verbindt – nog voor de tweede feministische golf goed en wel
begonnen is – het debat over de positie van de vrouw aan sociale, economische,
juridische en politieke factoren. Het comité is nog jaren werkzaam en volgt met
argusogen de gebrekkige wetgeving op.
De zaak Defrenne
In 1968 laait de discussie over de discriminerende lacune in de Belgische wetgeving
opnieuw op. Gabrielle Defrenne, airhostess bij Sabena, dient bij de arbeidsrechtbank een
klacht in tegen haar werkgever voor discriminatie op grond van geslacht. Op haar
veertigste verjaardag wordt Gabrielle, overeenkomstig met haar arbeidscontract, op non-
actief gezet. Een dergelijke passage is in het contract van het mannelijk boordpersoneel
echter niet terug te vinden. Pas in 1976 spreekt het Europees Hof van Justitie in
Luxemburg het historisch arrest uit: er is wel degelijk sprake van discriminatie. Naar
aanleiding van dit arrest wordt besloten dat artikel 119 van het Verdrag van Rome een
directe werking heeft, waardoor het voortaan ook door Belgische rechtbanken
ingeroepen kan worden. Ondertussen, een halve eeuw later, is de strijd voor gelijk loon
nog altijd niet gestreden.
Scharniermoment
Deze twee sleutelmomenten benadrukken dat de feministen in Vlaanderen nog een
lange weg te gaan hebben. Uiteindelijk gaat het de werkneemsters niet enkel om
rechtvaardige verloning en arbeidsvoorwaarden, maar evengoed om de hieraan
verbonden symboliek. De arbeidsters van FN Herstal en Gabrielle Defrenne weigeren nog
langer als tweederangswerkkrachten behandeld te worden. Hun protest fungeert dan
ook als motor voor de tweede feministische golf in Vlaanderen. Bovendien draagt de
revolutionaire sfeer van mei ’68 bij aan het groeiend besef dat niet alleen wettelijke
maatregelen nodig zijn, maar ook een diepgaande mentaliteitsverandering. Het
feminisme dat nooit echt weg is geweest, borrelt weer op en mondt uit in het ontstaan
van nieuwe, autonome organisaties.
Begin jaren ’70: een nieuwe start

Zowel op technologisch als economisch niveau is er ongeziene vooruitgang geboekt. De
televisie brengt gebeurtenissen over heel de wereld tot in de huiskamer. De eerste
naoorlogse generatie volwassenen zijn hoger opgeleid, mobieler en beter geïnformeerd
dan ooit tevoren. Gezegend met ongeziene vrijheden, neemt deze maatschappijkritische
generatie afstand van de opgelegde waarden en verzetten ze zich tegen het
ondemocratische karakter van de centrale macht. Allerlei nieuwe sociale bewegingen
ontstaan en tonen zich solidair met elkaar, over landsgrenzen heen: de vredesbeweging,
de holebibeweging, de studentenbeweging, de arbeidersbeweging, de
antikernenergiebeweging… Gestuwd door optimisme en idealisme, leeft ook de
vrouwenrechtenbeweging opnieuw op. Ontelbare nieuwe, autonome organisaties zijn de
drijvende kracht achter de opkomende protestbeweging in het begin van de jaren
zeventig. Zo ook in België, waar, onder internationale impuls, verschillende
vrouwenorganisaties ontstaan. Elk gekenmerkt door een eigen stijl of politieke strekking,
blijven ze hameren op de bevordering van de vrouwenemancipatie en schudden ze de
conventionele politieke partijen wakker die voorheen maar weinig interesse toonden in
vrouwenrechten. Via politieke participatie hopen de feministische organisaties hun
belangen beter vertegenwoordigd te zien.
Stem Vrouw
Na een stichtingscongres in 1970, ontstaan in verschillende Vlaamse steden Pluralistische

Actiegroepen voor Gelijke Rechten van Man en Vrouw (PAG), naar het model van de
Nederlandse groep Man-Vrouw-Maatschappij (MVM) die in 1968 ontstond. PAG is een
pragmatische actiegroep die discriminatie aanklaagt en gelijkberechtiging nastreeft. Gelijk
loon voor gelijk werk, politieke participatie en de hervorming van het
huwelijksgoederenrecht zijn hun belangrijkste speerpunten. Via discussieavonden en
nieuwsbrieven proberen ze een diepgaande mentaliteitsverandering op gang te brengen.
Hun actie ‘Heb Vertrouwen-Stem op Vrouwen’ tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in
1970 in Brugge werpt zijn vruchten af en krijgt al snel navolging in andere steden. Het
aantal vrouwen in de Brugse gemeenteraad is immers gestegen van twee naar zeven,
waaronder een vrouwelijke schepen.
Bij de parlementsverkiezingen van 1974 komt de Verenigde Feministische Partij (VFP) op,
maar zonder al te veel succes. De pluralistische partij verdedigt feministische
speerpunten waarvan men vermoedt dat alle vrouwen zich erachter kunnen scharen:
gelijk loon, gelijke onderwijskansen, gelijke rechten en sociale en economische
rechtvaardigheid voor iedereen. Jammer genoeg wordt de VFP niet gesteund door een
breed segment van de vrouwenbeweging. De kandidaten die gerekruteerd worden, zijn
namelijk onervaren in het verenigingsleven en hebben geen directe banden met de
traditionele vrouwennetwerken. De eerste nationale Stem Vrouw-actie, tot stand
gekomen door een samenwerking tussen het Vrouwen Overleg Komitee (cf. infra) en de
Nationale Vrouwenraad (cf. supra), is daarentegen wel een succes. In 1974 verdubbelt het
aantal vrouwelijke parlementsleden van 13 naar 26.
Enkele belangrijke, eerste overwinningen in het parlementair halfrond zijn de wet op het
arbeidscontract van 1969 die werkgevers verbiedt vrouwen te ontslaan wanneer ze
zwanger zijn of trouwen, en de invoering van het gelijkheidsbeginsel bij
werkloosheidsvergoedingen. Beide zorgen voor een stap in de goede richting, maar er
blijft veel politieke weerstand tegen vrouwenrechten.
Mobilisatie via ludieke acties

Een andere prominente vrouwengroep die ontstond in 1970 is Dolle Mina, naar het
voorbeeld van de fameuze Nederlandse vrouwengroep. De naam is te danken aan de
Nederlandse Wilhelmina Drucker, een socialistische feministe van de eerste golf. In België
zijn er vijf kernen: Antwerpen, Oostende, Leuven, Brussel en Gent. Ze onderscheiden zich
door hun ludieke acties waarmee ze de aandacht van de media weten te trekken. Hun
eerste actie is gericht op een Antwerpse verzekeringsmaatschappij bij wie mannen wel en
vrouwen niet mogen roken. Dankzij de provocerende slogan “Vrouwen hebben ook recht
op longkanker” krijgen ze veel publiciteit. De Belgische Dolle Mina’s richten hun pijlen
voornamelijk op zaken die het gezinsleven aanbelangen, zoals betere kinderopvang en
meer speelpleinen. Zo plaatsen ze bij de opening van de autosnelweg E3 een wegwijzer

naar de dichtstbijzijnde kinderkribbe: “Stockholm: 1500 kilometer”. In tegenstelling tot de
Pluralistische Actiegroepen, profileert de organisatie zich openlijk als links. Hoewel ze
oorspronkelijk geen banden onderhielden met andere linkse organisaties of partijen,
versmelten de Dolle Mina’s in 1977 in de overkoepelende beweging Fem-Soc, wat staat
voor feministisch en socialistisch.
Samenwerking voor anticonceptie

Een cruciaal thema dat feministen van allerlei slag verenigt, is anticonceptie en abortus.
Hoewel de anticonceptiepil in 1961 de Vlaamse markt bereikt, blijft de verspreiding van
en informatie over anticonceptie bij wet verboden. Getriggerd door de seksuele revolutie,
organiseren PAG en Dolle Mina gezamenlijke en mediagenieke acties om het thema in de
kijker te houden. De Socialistisch Vooruitziende Vrouwen (SVV) pleit in haar tijdschrift De
Stem der Vrouw al sinds 1961 voor de opschorting van de wet. Ze kregen zelfs bijval van
de Kristelijke Arbeiders Vrouwenbeweging (KAV) die, ondanks katholiek protest, een
artikelenreeks publiceerde rond verantwoord ouderschap in hun tijdschrift Vrouw en
Wereld. In 1973 schijnt de wereld er klaar voor en wordt de groeiende maatschappelijke
consensus erkend bij wet: het verbod op het verspreiden van en informeren over
voorbehoedsmiddelen wordt opgeheven. Bovendien maakt de overheid een budget van
25 miljoen Belgische frank vrij voor een nationale voorlichtingscampagne. Echter, het lijkt
niet vergezocht dat het ontmijnen van het voortdurende, verhitte debat over abortus (cf.
infra) de eigenlijke beweegreden hiervoor was.
1971: de eerste Belgische Vrouwendag

Uit onvrede met het gebrek aan aandacht voor vrouwenrechten in De Nieuwe Maand,
een tijdschrift voor politieke vernieuwing, komen een aantal vrouwelijke redactieleden
samen in 1972 en vormen ze het Vrouwen Overleg Komitee (VOK). Officieel was de
intentie om progressieve vrouwengroepen in Vlaanderen te bundelen, maar in realiteit
functioneert het VOK meer als een vrouwennetwerk. Bovendien staan niet altijd alle
individuele leden achter de geformuleerde standpunten. Ook het VOK behoort tot de
linkse zijde, maar is niet uitgesproken socialistisch zoals Dolle mina. Het biedt zowel een
thuis aan progressieve christenen, als aan socialisten, klein links alsook aan politiek
daklozen. Kort na het stichtingsweekend nemen de leden deel aan een vrouwendag in
Parijs, georganiseerd door de Mouvement de la Libération de la Femme (MLF).
Enthousiast besluiten ze zelf een vrouwendag te organiseren, en zo geschiede. Zowat alle
Nederlandstalige en Franstalige vrouwenorganisaties werken mee aan de organisatie,
onder de kundige coördinatie van de internationaal ervaren feminist Lily Boeykens (1930
– 2005). Boeykens is op dat ogenblik voorzitter van de Nederlandstalige Vrouwenraad, dat
onder haar bestuur een ware verjongingskuur ondergaat. Ze is de zowel inhoudelijke als
financiële en praktische drijvende kracht achter de eerste Vrouwendag in België. Die vindt
plaats op 11 november 1972 en is, tegen alle verwachtingen in, een groot succes.
Gevierde sprekers zoals Simone de Beauvoir en Germaine Greer brengen tijdens de
eerste editie grofweg elfduizend aanwezigen op de been. Tot op de dag van vandaag
organiseert het VOK de jaarlijkse Vrouwendag op 11 november, telkens rond een
specifiek thema.
Vrouwenstudies
In navolging van de goede voorbeelden van andere – voornamelijk Angelsaksische–
landen ontstaat in september 1994 in Vlaanderen de eerste Voortgezette Academische
Opleiding (VAO) vrouwenstudies. Deze interuniversitaire opleiding komt tot stand dankzij
een bestuursakkoord tussen de universiteiten van Antwerpen, Gent, Brussel, Leuven en
Hasselt. Hoewel er tijdens de tweede golf al uitgebreid onderzoek verricht werd naar
genderkwesties, was dit een nog onbekend academisch terrein in België. Het blijkt
moeilijk voor de ontluikende en interdisciplinaire wetenschapstak om stand te houden
binnen de klassieke academische structuren. De financiering voor de VAO wordt
bekomen bij de eerste minister van Gelijke Kansen, maar is slechts van tijdelijke aard.
Docenten werken hard – en soms op vrijwillige basis – om het voortbestaan van de
opleiding te kunnen veiligstellen. Ondanks alle moeilijkheden is bracht opleiding een hele
generatie genderexperts voort, waaronder Karen Celis, Joz Motmans, Sarah Bracke en
Sarah Scheepers, die sinds het afstuderen het onderzoeksveld verder hebben
uitgebouwd. Andere oud-studenten trekken met de opgedane kennis naar allerhande
sectoren om een degelijk gelijke kansen- en diversiteitsbeleid op poten te zetten, hetzij in
het bedrijfsleven, het middenveld of het onderwijs.
Een andere bekende Vlaamse feministe is Monika Triest. Na de revolutie van mei ’68 te
hebben meegemaakt in de VS, waar ze toen woonachtig was, keerde ze terug naar het
vaderland. Triest stond mee aan de wieg van de eerste universitaire opleiding
vrouwenstudies in de Lage Landen en bekleedde de eerste leerstoel vrouwenstudies aan
de universiteit van Amsterdam. Daarnaast publiceerde ze meerdere boeken en was ze
ook voorzitter van de Vrouwen Overleg Komitee van 1981 tot 1983.
1975: Jaar van de Vrouw

De Verenigde Naties roepen het jaar 1975 uit tot het Internationaal Jaar van de Vrouw.
Tijdens een eerste wereldcongres in Mexico City wordt gewerkt aan het Verdrag inzake de
uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (Convention on the
Elimination of All Forms of Discrimination against Women, afgekort als CEDAW). De tekst
is gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten voor de Mens, wat de lidstaten
reeds in 1948 ondertekenden. In België zet de regering als voorbereiding op het congres
een commissie op, binnen het Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling, die zich toespitst
op vrouwenarbeid. Verschillende wetsvoorstellen worden besproken. Hoewel abortus en
de huishoudtoelage niet worden goedgekeurd, zijn feministen wel lovend over de nieuwe
wetgeving over de wederzijdse rechten en plichten van echtgenoten. Al in 1947 dienden
de juriste Georgette Ciselet en de socialistische volksvertegenwoordiger Jeanne
Vandervelde een wetsvoorstel in tot wijziging van de huwelijkswet, maar tevergeefs. In
1976 werd de gelijkheid van man en vrouw binnen het huwelijk alsook in het ouderschap
eindelijk een feit. Toch blijkt het mannelijk overwicht nog steeds in de bepaling van de
nationaliteit van de vrouw en de kinderen die uit het huwelijk geboren worden. Ook het
feit dat kinderen steevast de familienaam van de vader toegekend krijgen, toont aan dat
de man het nog steeds aan het langste eind trekt.
Eind jaren ’70: het persoonlijke is politiek

De mediagenieke en doeltreffende acties van de Nederlandse Dolle Mina’s waaien over
naar België. Ook uit Frankrijk komt een frisse wind die het feminisme een tweede leven
inblaast. Simone de Beauvoir wordt in 1949 het boegbeeld van de tweede golf, dankzij
haar baanbrekende werk De Tweede Sekse [3] dat aan de basis ligt van hedendaagse
feministische theorievorming. De Nederlandse Joke Kool-Smit verlegt met haar artikel Het
Onbehagen van de Vrouw [4] evenzeer grenzen en benoemt wat ook de Amerikaanse
Betty Friedan beschreef als “the problem that has no name”[5]. Beiden verwerpen de
gangbare verheerlijking van een leven als echtgenote, huisvrouw en moede en
verschuiven de focus naar het najagen van zelfontplooiing, een bevredigende
professionele carrière en onafhankelijkheid. Wereldwijd borrelt een feministisch verzet
op, inhakend op andere emancipatorische drang van verschillende protestbewegingen.
Vertrekkende vanuit hun geleefde ervaringen, zoeken vrouwen naar verbanden, naar
oorzaken en oplossingen voor hun gedeelde onderdrukking. Naarmate het feministisch
onderzoek vordert en feministische theorie zich verder ontwikkelt, worden de eisen voor
juridische en sociale rechten te buiten gegaan. Het feminisme van de tweede golf
aspireert als het ware een mentale bevrijding van onderdrukkende mechanismen die
vrouwen in de greep houden.
Praatgroepen en vorming
In België organiseert PAG naast Stem Vrouw-acties en discussieavonden ook
praatgroepen. Wanneer een Antwerpse praatgroep met ruimtegebrek kampt, wordt een
eerste vrouwenhuis opgericht. Al snel schieten vrouwenhuizen als paddenstoelen uit de
grond. Hier vinden vrouwen een safe space om persoonlijke verhalen uit te wisselen en
elkaar te ondersteunen. Bovendien kunnen ze er terecht voor opvang, directe
hulpverlening, ontspanning maar ook vorming. Hiervoor is echter informatie nodig, die
erg verspreid en moeilijk toegankelijk blijkt. Om aan die verzuchtingen tegemoet te
komen, wordt het pluralistisch documentatiecentrum RoSa in het leven geroepen. In
1977 neemt Renée Van Mechelen (1946 – 2007) het heft in handen en sticht de vzw Rol
en Samenleving. Samen met Chris Zwaenepoel, later directeur, begint ze allerlei
feministische documenten te verzamelen. Een jaar later is het zover: op 26 oktober 1977
opent RoSa de deuren in het cultureel centrum van Vorst. Met de steun van toenmalig
minister van cultuur Rika De Backer wordt de collectie langzaam uitgebouwd. Renée is
jarenlang voorzitter. Bij haar overlijden in 2007 bestaat de RoSa collectie uit maar liefst
25.000 boeken, 700 tijdschriftentitels, een uitgebreid feministisch archief en talloze
affiches en pamfletten.
Lesbische beweging
De nadruk op het privéleven en vrouwelijke seksualiteitsbeleving van de tweede golf
heeft ook een weerslag op de zichtbaarheid van lesbische vrouwen. De homobeweging
die zich sinds de jaren ’50 stilaan had ontwikkeld in Vlaanderen, is – zoals de rest van de
samenleving – voornamelijk gefocust op mannen. Historisch gezien hebben lesbische
vrouwen vaak in de schaduw gestaan van homoseksuele mannen, en hoewel beide
stromingen vandaag grotendeels zijn opgegaan in de lgbtq-beweging blijft dat aanvoelen
tot op vandaag doorleven. De vrouwenbeweging bood lesbiennes alleszins een veilige
plaats om elkaar te ontmoeten en verhalen uit te wisselen in praatgroepen. Ongeacht
seksuele geaardheid, delen deze vrouwen immers hun achterstelling in een
mannenmaatschappij. Toch vinden veel lesbische vrouwen ook hier niet hun gading. De
maatschappelijke acceptatie van homoseksualiteit blijkt geen prioriteit op de
feministische agenda. Integendeel, sommige heteroseksuele feministen schuwen de
lesbische aanwezigheid in de vrouwenbeweging. De argwanende en mannelijke
buitenwereld plakt de gehele vrouwenbeweging immers regelmatig het etiket “lesbisch”
op, waar heteroseksuele feministen dan weer niet mee gediend zijn. Het is een stigma
dat ook vandaag nog wordt aangevoerd als onwetende, antifeministische retoriek.
De drang naar emancipatie die de feministische beweging kenmerkt, stimuleert

lesbiennes om zich autonoom te organiseren en zich toe te spitsen op hun eigen
specifieke noden. Hun voornaamste strijdpunt is het verwerpen van de heteronorm, ook
binnen de feministische beweging. De relatie tussen de autonome lesbiennebeweging en
de bredere vrouwenbeweging is complex. In de tweede helft van de jaren ’70 ontstaan
autonome lesbiennegroepen uit vrouwenhuizen. Velen functioneren ook binnen de
vrouwenwerking of maken gebruik van de infrastructuur. De eerste autonome lesbische
organisatie is Sappho, die in 1974 werd opgericht in Gent. Vier jaar later volgen andere
steden hun voorbeeld. Zo vinden Antwerpse lesbiennes in 1978 een thuis in Athis.
Vluchthuizen en seksueel geweld

Een taboeonderwerp dat in de veilige context van de praatgroepen voor het eerst
bespreekbaar wordt gemaakt, is seksueel misbruik. Op het Internationaal Tribunaal van
Misdaden tegen Vrouwen, dat in 1976 in Brussel plaatsvindt, worden getuigenissen
gehoord van misbruikte vrouwen. Het is een belangrijke impuls voor de oprichting van
het eerste vluchthuis in Brussel in 1977. Leuven, Gent en Antwerpen volgen een jaar
later. Verkrachting wordt een belangrijk thema voor de vrouwenbeweging. Feministen
verzetten zich onder meer tegen het strafwetboek, waarvoor verkrachting binnen het
huwelijk niet strafbaar was tot het einde van de jaren zeventig. Pas in 1979 spreekt het
Brusselse Hof van Beroep het cruciale arrest uit: hoewel de man ‘recht’ had op seks
binnen het huwelijk, stond de Belgische wetgever hem niet langer toe om dit recht op te
eisen met geweld. Uiteindelijk was het de wet van 4 juli 1989 die de definitie van
verkrachting verruimde en echtelijke verkrachting expliciet verbood, door het gelijk te
stellen aan andere gevallen van verkrachting.
Baas over eigen buik

Een ander, maar al even gevoelig thema is abortus. Voor de tweede golffeministen staat
zelfbeschikking centraal. Daarom eisen vrouwen het recht om zelf te beslissen over hun
leven, hun lichaam en hun seksualiteit. Abortus moet uit het strafrecht gehaald worden,
zo luidt het. Wat voorheen taboe en clandestien was, wordt nu luid door de straten
geroepen. “Baas over eigen buik”, een slogan oorspronkelijk van de Nederlandse Dolle
Mina’s, wint ook in Vlaanderen aan populariteit. Er zijn betogingen en manifestaties
waarover de media gretig verslag uitbrengt. Ook op de eerste internationale vrouwendag
in 1972 krijgt het thema veel aandacht. In 1973 bereikt de abortusstrijd zijn hoogtepunt.
Dokter Willy Peers (1924 – 1984) wordt aangehouden voor het uitvoeren van abortus bij
driehonderd vrouwen. Zijn arrestatie werkt als een rode lap op een stier. Petities,
manifestaties, infoavonden en steunacties brengen de zaak Peers onder nationale
aandacht. Van dr. Peers is bekend dat hij vanuit een diepe sociale bewogenheid en
respect voor de mens handelde. Zijn leven lang zet hij zich in voor probleemloze toegang
tot anticonceptie, pijnloze bevalling en het recht op abortus. Dit is niet vanzelfsprekend
want het verspreiden van en reclame maken voor voorbehoedsmiddelen was bij wet
verboden in België tot 1973, wanneer het verbod onder druk van de vrouwenbeweging
wordt opgeheven. Wanneer de fameuze dokter na vijvendertig dagen wordt vrijgelaten,
blijft abortus een heet hangijzer dat de feministische beweging verdeelt. Socialistische
groepen pleiten voor legalisering, terwijl christelijke organisaties abortus veroordelen.
Pas in 1990 wordt abortus gelegaliseerd.
Natuur of cultuur? Het ontstaan van gender

“Je wordt niet als vrouw geboren, maar tot vrouw gemaakt”. Met deze inmiddels fameuze
woorden uit haar bekendste werk De Tweede Sekse legt Simone de Beauvoir al in 1949
de vinger op de geconstrueerde aard van vrouwelijkheid. Tijdens de tweede golf wordt dit
fundamentele inzicht uitgebreid getheoretiseerd. Zo wordt het analytisch concept gender
uitgewerkt. Het verwijst naar de sociale en maatschappelijke verwachtingen rond
mannelijkheid en vrouwelijkheid. Gender wordt daarmee beschouwd als het sociale
geslacht van een persoon en bij gevolg onderscheiden van het biologisch geslacht.
Feministen van de tweede golf positioneren zich zo aan het ene uiterste van het natuur-
cultuur debat. Waar het destijds de dominante opvatting was dat vrouwen “van nature”
anders zijn dan mannen, stellen feministen dat cultuur zowel mannen als vrouwen
genderrollen oplegt en dus verschillen tussen mannen en vrouwen creëert door
opvoeding en socialisatie. Dit inzicht vormt de basis voor feministische theorievorming
tijdens de tweede golf.
Geslacht vs gender
Met de feministische klassieker The Female Eunuch (1970) doet Germaine Greer veel stof
opwaaien. Ze wijst namelijk op het onderscheid tussen biologische verschillen, die
inherent en onveranderlijk zijn, en psychologische verschillen die voortkomen uit sociale
conditionering. Mannen en vrouwen worden aangeleerd zich te conformeren aan sociaal
geconstrueerde genderpatronen, wat resulteert in ongelijke machtsrelaties. Zo
beschouwt Greer het traditionele huwelijk als de bron van onderdrukking van de vrouw.
Ze bepleit seksuele bevrijding als de sleutel tot bevrijding.
Datzelfde jaar publiceert de al even radicale Kate Millett het baanbrekende boek Sexual
Politics (1970). Ook zij veroordeelt de institutionele manier waarop mannen en vrouwen
op impliciete en subtiele wijze geïndoctrineerd worden door patriarchale ideologie,
waardoor mannelijkheid wordt gelijkgesteld met dominantie en macht, en vrouwelijkheid
met onderwerping en ondergeschiktheid. Dit proces van primaire socialisatie noemt ze
interne kolonisatie. Millett benadrukt dat het systeem van onderdrukking in stand wordt
gehouden door (de dreiging van) seksuele objectivering en geweld.
In 1972 introduceert Ann Oakley het begrip gender als analytisch concept om de
verschillen tussen mannen en vrouwen te onderzoeken. Ze stelt dat de biologische
verschillen tussen mannen en vrouwen uitvergroot worden om ongelijke
machtsverhoudingen te legitimeren. In 1975 werkt Gayle Rubin het ‘sekse/gender
systeem’ uit, waarmee ze aantoont dat de vooronderstelde samenhang tussen iemands
biologische geslacht, sociale gender en seksuele oriëntatie slechts cultureel
geconstrueerd is. Ze benoemt de normerende processen waarmee de westerse
maatschappij een voorgeschreven script opdringt voor gedrag, lichamelijkheid en

seksualiteit. Dit zijn gendernormen.
Heteronormativiteit
Rubin benadrukt dat onze samenleving er stilzwijgend vanuit gaat dat iedereen
heteroseksueel is, totdat iemand zich hier expliciet van distantieert. Zij die aangeven zich
aangetrokken te voelen tot iemand van hetzelfde gender, worden als afwijkend van de
norm, en bijgevolg abnormaal, als beschouwd. Dit noemt men heteronormativiteit. Rubin
betwist echter dat iedereen die bij de geboorte als vrouw wordt bestempeld zich ook zo
zal identificeren en zich aangetrokken zal voelen tot mannen.
In Compulsory heterosexuality and lesbian existence (1980) stelt Adrienne Rich het
heteronormatieve karakter van de feministische beweging ter discussie. Ze beschouwt
lesbian existence als een vorm van politiek verzet tegen een dominant patriarchale
cultuur. Naast de uitgesproken lesbische seksuele voorkeur, spreekt Rich ook over een
lesbisch continuüm. Hiermee bedoelt ze een breed spectrum waarop alle vrouwen zich
begeven. Het omvat zowat alle vormen van vriendschap: van psychologische
vereenzelviging met vrouwen tot emotionele, romantische of seksuele banden met
vrouwen.
Vrouwelijke vocatie
Het onderscheid tussen het sociale geslacht en het biologische geslacht impliceert dat de
courante, binaire opdeling in mannen en vrouwen voortkomt uit een socialisatieproces
dat men internaliseert en waardoor gender wordt aanvaard als een ‘natuurlijke’ uiting van
iemands identiteit. Eigenschappen die voorheen als vanzelfsprekend ‘vrouwelijk’ werden
beschouwd, worden nu in vraag gesteld. Feministen verwerpen het essentialistische idee
dat vrouwen gemaakt zijn om te moederen, te koken en te kuisen.
In de VS in de jaren ‘60 stelt de hoogopgeleide Betty Friedan zichzelf de vraag of het leven
haar niet meer te bieden heeft dan comfortabele huiselijkheid en moederschap.
Wanneer ze vaststelt dat haar vroegere klasgenoten van Smith College met hetzelfde
sluimerende gevoel van nietigheid en verveling kampen, beseft ze dat het om een
structureel probleem gaat in Amerikaanse gezinnen. Ze benoemt het ‘the problem that
has no name’. In 1963 schrijft ze hierover een boek, getiteld The Feminine Mystique. Ze
bekritiseert stereotyperende beeldvorming in reclame, televisie en vrouwenbladen die
vrouwen doorgaans afschilderen als ofwel gelukkige, toegewijde huisvrouwen ofwel als
gefrustreerde, neurotische carrièrejagers. Omdat het boek dominante genderrollen
verwerpt, wordt The Feminine Mystique als een kenmerkend boek van de tweede
feministische golf beschouwd. Toch wordt Friedan ook fel bekritiseerd door minder
begoede vrouwen die haar wijzen op een gebrek aan klasse-bewustzijn. Er waren immers
ook veel vrouwen die wél werkten, maar uit noodzaak en in precaire
arbeidsomstandigheden. Ze vormen de schuldige blinde vlek in Friedan’s analyse waarin
de vrouw uit de middenklasse wordt neergezet als de representatieve autoriteit voor
vrouwen in het algemeen.
In Nederland krijgt Friedan bijval van de radicalere Joke Kool-Smit, die in 1967 een artikel
voor het maatschappijkritisch blad De Gids publiceert onder de veelzeggende titel Het
onbehagen bij de vrouw. Reflecterend op haar eigen situatie, verwoordt Smit een felle
kritiek op de sleur en de zelfopoffering die gepaard gaan met de maatschappelijke
verwachting dat vrouwen hun roeping vinden in de privésfeer van het huishouden. Zoals
vele feministen van de tweede golf ziet Smit heil in de anticonceptiepil die de vrouw
bevrijdt van de lasten van het moederschap en de afstompende uitzichtloosheid van het
bestaan als huisvrouw. Daarnaast formuleert ze verschillende concrete en
vooruitstrevende voorstellen om de maatschappelijke positie van de vrouw te
verbeteren. Zo pleit Smit voor een radicale herverdeling van betaalde en onbetaalde
arbeid tussen mannen en vrouwen, het beslissingsrecht van de vrouw rond de
abortuskwestie en gelijk loon voor gelijk werk. De impact van haar relaas is niet te
overzien en stimuleert een nieuwe emancipatiegolf in Nederland. Omdat ze een
pioniersfunctie vervulde in de Nederlandse vrouwenbeweging, werden verschillende
initiatieven naar haar vernoemd, waaronder ook de Joke Smit-prijs voor
vrouwenemancipatie.
Nog een links-radicale feministe uit Nederland die de strijd aangaat met de
socialisatieprocessen die mannen tot mannen maakt en vrouwen tot vrouwen, is Anja
Meulenbelt. In 1976 schrijft ze de feministische klassieker De schaamte voorbij, waarin ze
taboes doorbreekt en zowat alle sociale verwachtingen rond vrouwelijkheid aan haar
laars lapt. Als docente socialisatietheorie, bepleit ze het belang van roldoorbrekende
beeldvorming, opvoeding en onderwijs. Toch is Meulenbelt ervan overtuigd dat enkel de
socialiserende instituties en conventies veranderen niet zal volstaan. Ze acht het cruciaal
om geïnternaliseerde ideeën in vraag te stellen en de interne kolonisatie waar Kate Millett
over spreekt te doorprikken. Meulenbelt benadrukt dat, hoewel mannen geen individuele
schuld hebben aan de historisch en systemisch gegroeide onderdrukking van de vrouw,
ze wel een individuele verantwoordelijkheid hebben om deze structuren in vraag te
stellen. De doorwinterde activiste is tot op vandaag politiek geëngageerd. Ze zet zit in
voor antiracistische sociale strijd en behartigt een intersectioneel feminisme. Met meer
dan veertig boeken op haar naam, geeft ze het Nederlandstalige feminisme een bekend
gezicht.
[1] Offen, K. M. (2000). European feminisms, 1700-1950: a political history. Stanford University Press.
[2] Hanisch, C., Firestone, S., & Koedt, A. (1970). Notes from the second year: women's liberation.
[3] De Beauvoir, S. (1989). Le deuxième sexe. Vintage.

Feministische Golven 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Feministische Golven 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

01-05-2023 11:58 Tweede feministische golf | RoSa vzw

home / thema's / feminisme / feministische golven / tweede feministische golf

Tweede feministische golf

feministische golf op autonomie en zelfbeschikking. Daarmee komen ook lichamelijkheid

Gelijk loon voor gelijk werk

Staking bij FN Herstal in 1966

Hoewel de arbeidsters na twaalf weken een loonsverhoging krijgen, bedraagt deze

Begin jaren ’70: een nieuwe start

Na een stichtingscongres in 1970, ontstaan in verschillende Vlaamse steden Pluralistische

Mobilisatie via ludieke acties

meer speelpleinen. Zo plaatsen ze bij de opening van de autosnelweg E3 een wegwijzer

Samenwerking voor anticonceptie

1971: de eerste Belgische Vrouwendag

1975: Jaar van de Vrouw

Eind jaren ’70: het persoonlijke is politiek

De drang naar emancipatie die de feministische beweging kenmerkt, stimuleert

Vluchthuizen en seksueel geweld

Baas over eigen buik

Natuur of cultuur? Het ontstaan van gender

maatschappij een voorgeschreven script opdringt voor gedrag, lichamelijkheid en

You might also like