Romatizma, Cilt: 19, Sayı: 1, 2004 7

ROMATOİD ARTRİTLİ HASTALARDA ANKSİYETE VE DEPRESYON

Lale Altan1, Ümit Bingöl1, Zeynep Sağırkaya1, Aslı Sarandöl2, Merih Yurtkuran1

ÖZET
Amaç: Romatoid Artrit (RA) olgularında anksiyete ve depresyon sıklığını sağlıklı kontrol grubu ile
karşılaştırmak ve psikiyatrik bozukluk şiddeti ile romatizmal hastalığın aktivasyon parametreleri arasında
ilişki olup olmadığını incelemek.
Yöntem: Ardışık 50 RA’li hasta ve 60 sağlıklı gönüllüden psikiyatrik belirtilerini taramak için ‘Belirti Tarama
Listesi (SCL-90-R)’, ‘Beck Depresyon Envanteri (BDE)’ ve ‘Hastane Anksiyete ve Depresyon ölçeği (HAD)’
formlarını doldurmaları istendi. Önce her iki grubun elde edilen verileri birbiriyle Student t-testi ve Mann
Whitney-U testi kullanılarak kıyaslandı. Daha sonra RA’li hastalardaki depresyon ve anksiyete belirtileri ile
hastalık süresi, gece ve gündüz ağrısı, sabah tutukluğu, hastanın ve hekimin hastalığı global
değerlendirmesi, Steinbrocker fonksiyonel sınıflaması, şiş eklem sayısı ve duyarlı eklem sayısı parametreleri
arasında korelasyon olup olmadığı Pearson korelasyon katsayısı ile incelendi.
Sonuçlar: RA’li hastaların %28’inde ve kontrol grubunun %9.4’ünde BDE’ den elde edilen puanlar kesme
puanı olan 17’nin üstündeydi. HAD’ a göre depresyon belirtileri hastaların %54’ünde ve anksiyete belirtileri
%38’inde mevcut iken kontrol grubunda bu oran depresyon için % 24.5 ve anksiyete için %14.3 idi. RA’li
hastaların %38’inde ve kontrol grubunun %34’ ünde genel belirti düzeyi (Global symptom Index –GSI) puanı
kesme puanı olan 1’in üzerindeydi. Gruplar birbiriyle kıyaslandığında Total HAD skoru, HAD anksiyete,
depresyon skoru ve BDE’de iki grup arasında anlamlı fark olduğu, SCL-90 ile elde edilen parametrelerde ise
gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı görüldü. RA’li hastalarda HAD depresyon
skorunun gece ağrısı, şiş eklem sayısı ve duyarlı eklem sayısıyla, anksiyete skorunun Steinbrocker
fonksiyonel sınıflaması, hastanın global değerlendirmesi ve duyarlı eklem sayısıyla, BDE nin gece ağrısı ve
hastanın global değerlendirmesiyle, GSI ve pozitif belirti düzeyi (Positive Symptom Distress Index-PSDI) ’nin
gece ve gündüz ağrısı ve sabah tutukluğu şiş ve duyarlı eklem sayısıyla, pozitif belirti toplamı (Positive
symptom total-PST)’nın ise gece ve gündüz ağrısı, şiş ve duyarlı eklem sayısıyla korelasyon gösterdiği
görüldü.
Anahtar Sözcükler: Romatoid artrit, anksiyete, depresyon.
SUMMARY
ANXIETY AND DEPRESSION IN RHEUMATOID ARTHRITIS PATIENTS
Objective: To compare the incidence of anxiety and depressive disorder in rheumatoid arthritis (RA)
patients with healthy control group and to investigate the correlation between psychiatric disorder level and
activation parameters of rheumatologic disease.
Method: One group of 50 consecutive RA patients and another group of 60 healthy control individuals were
asked to fill ‘Symptom Checklist 90 (SCL-90-R)’, ‘Beck Depression Inventory (BDI)’ and ‘Hospital Anxiety
and Depression Inventory (HAD)’ to investigate psychiatric symptoms. The values obtained in both groups
were compared using Student t-test and Mann Whitney-U test. Then, correlations between depression and
anxiety symptoms and the parameters of disease duration, daytime and nocturnal pain, morning stiffness,
global evaluation of the patient and physician, Steinbrocker functional classification, the number of swollen
and tender joints were assessed in RA patients using Pearson correlation coefficient.
Results: The points obtained by BDE were above 17 (the cut-off point) in 28% of RA patients and in 9.4% of
the control group. According to HAD, depression and anxiety symptoms existed in 54% and 38% of the RA
patients,respectively, while these rates were 24.5% for depression and 14.3% for anxiety in the control
group. Global symptom Index (GSI) points were above 1 (the cut –off point) in 38% of RA patients and in
34% of the control group. The comparison of the two groups showed significant difference for total HAD
score, HAD anxiety (p<0.01), and depression score and BDE parameters while there was no significant
difference for the values obtained by SCL-90 index. It was found that HAD depression score was in
significant correlation with nocturnal pain and the number of swollen and tender joints. Anxiety score was
also correlated with Steinbrocker functional classification, global evaluation of patient and the number of
tender joints in RA patients. Correlation was also significant between BDE-nocturnal pain), and global
evaluation of patient. GSI and Positive Symptom Distress Index (PSDI) were significantly correlated with
nocturnal and daytime pain and morning stiffness, the number of swollen and tender joints. Positive
symptom total (PST) was significantly correlated with nocturnal and daytime pain, the number of swollen and
tender joints.
Key Words: Rheumatoid arthritis, anxiety, depression.

1 Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon AD.

2 Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD.
 ROMATOİD ARTRİTLİ HASTALARDA ANKSİYETE VE DEPRESYON
8

GİRİŞ

Romatoid Artrit (RA) eklemlerde yaygın ve hastalarda hastalığa adaptasyonda güçlük

simetrik kronik inflamasyonla karakterize yarattığı bilinmektedir. Bunlar stresli yaşam
sistemik otoimmün bir hastalıktır (1). Hastalığın olayları ve depresyondur. Zahura ve ark. (8)
etkisi, aile hayatı, sosyal ilişkiler, iş hayatı gibi RA ve OA’li hastalarda yaptıkları çalışmada
yaşamın tüm alanlarında görülebilir (2). Ağrı, depresyon düzeyinin her iki grupta benzer
fiziksel disabilite, sosyal aktivitelerin kaybı tek olmasına karşın depressif semptomların RA’de
tek ya da hep birlikte rol oynayarak, artrit ağrısının algılanmasını daha fazla
duygudurum bozukluklarına yol açabilir. Son arttırdığını ortaya koymuşlardır. Depresyonun
yıllarda RA’li hastalarda psikolojik durumun ağrı üzerine ilginin yoğunlaşmasına ve ağrıyı
araştırıldığı çalışmalara artan bir ilgi mevcuttur. unutturacak pozitif yaşam olaylarına ilginin
Anksiyete ve depresyon RA’de en sık azalmasına neden olarak ağrı algılanmasını
araştırılan bozukluklardır. Uygulanan yöntem- değiştirebileceği bildirilmiştir. Bu nedenle RA’li
lerde farklılıklar olmasına karşın depresyon hastalarda depresyonu tanıyabilmenin hasta-
prevalansı RA’li hastalarda 5% ile 42% olarak lığın tedavisinde önemli bir rol oynayabileceği
bildirilmiştir (3). düşünülebilir.

RA’de depresyonun etyopatolojisi oldukça Bu çalışmanın amacı RA’li hastalarda

karmaşıktır. Bazı çalışmalarda artritin şiddetiyle anksiyete ve depresif bozukluk sıklığını sağlıklı
depresyon arasında ilişki olduğu bildirilmişse kontrol grubu ile karşılaştırmak ve psikiyatrik
de hastalık aktivasyon belirteçleri ile hastalık şiddeti ile romatizmal hastalığın
depresyonun ciddiyeti arasında direkt bağlantı aktivasyon parametreleri arasında ilişki olup
ortaya konulamamıştır (4,5). Bununla birlikte olmadığını incelemektir.
RA’in otoimmun bir hastalık olduğu göz önüne
alınırsa, psikososyal faktörlerin immun sisteme HASTALAR VE YÖNTEM
etki ederek hastalık sürecini değiştirebileceği Merkezimizin Romatoloji polikliniğine başvuran
düşünülebilir. Nitekim hem stresin hem de yaşları 30 ile 78 arasında değişen (ortalama
depresyonun RA’de immun sistem üzerinde 54.84± 12.09) 41 kadın ve 9 erkek ardışık 50
etkileri önceki çalışmalarda gösterilmiştir (6). hasta çalışmaya alındı. Anket doldurmak için
RA’da anksiyetenin de depresyon kadar sık bir yeterli entelektüel düzeyde olmayanlar, testleri
bozukluk olduğu El-Miedany ve ark. (7) etkileyebilecek başka bir kronik hastalığı
tarafından bildirilmiştir. Araştırmacılar çalışma- olanlar ve halihazırda psikiyatrik tedavi
larında depresyon oranını %66.2, anksiyete görmekte olanlar çalışmaya alınmadı.
oranını %70 olarak saptamışlardır. Hastaların psikiyatrik belirtilerini taramak için
Son yıllarda yapılan çalışmalar kronik artrit Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R), Beck
ağrısının algılanmasında da psikososyal Depresyon Envanteri (BDE) ve Hastane
faktörlerin oldukça önemli bir rol oynadığını Anksiyete ve Depresyon ölçeği (HAD)
ortaya koymuştur. Özellikle iki faktörün artritli formlarını doldurmaları istendi. Bu ölçütler
 Altan ve ark. 9

bireyin kendi başına cevaplayabileceği, kolay belirtilerin düzeyini ve şiddet değişimini ölçmek
uygulanabilir ve grup uygulamasına uygun amacıyla kullanılmaktadır. Ölçeğin Türkçe için
ölçekler olduğu için çalışmamızda tercih edildi. geçerlilik ve güvenilirlik makalesinde kesme
puanının 17 olarak kabul edildiği bildirilmiştir
Belirti tarama Listesi (SCL-90-R): Psikiyatrik
(11).
belirtileri, bireyin içinde bulunduğu zorlanmayı
yada yaşadığı olumsuz stres tepkisinin düzeyini Hastalar bahsedilen formları doldurduktan
ölçmeye yarayan 5 dereceli skala ile sonra 60 sağlıklı gönüllüye aynı formlar verildi
cevaplanan 90 maddelik psikiyatrik bir tarama ve doldurmaları istendi. Kontrol grubundaki
aracıdır. Ölçekten üç farklı parametre elde kişilerin bilinen bir sağlık problemi ve psikiyatrik
edilmektedir. Bunlar; genel belirti düzeyi hastalığı olmamasına özen gösterildi. Kişiler
(Global symptom Index -GSI), pozitif belirti genel olarak sağlık personelinin çevresinden
toplamı (Positive symptom total-PST) ve pozitif (komşu, akraba vs) seçildi.
belirti düzeyi (Positive Symptom Distress Index-
Önce her iki grubun elde edilen verileri birbiriyle
PSDI) dir. GSI boş bırakılanlar hariç tüm
kıyaslandı. Daha sonra RA’li hastalardaki
maddelere verilen puanların ortalamasıdır.
depresyon ve anksiyete belirtileri ile hastalık
GSI’deki artışın bireydeki psikiyatrik
süresi (yıl), gece ve gündüz ağrısı (VAS 1-10),
belirtilerden duyulan sıkıntının artışına işaret
sabah tutukluğu (1=15 dakikadan az, 2= 15-30
ettiği bildirilmiştir. PST “hiç” seçeneği ile
dakika, 3= 30-60 dakika, 4= 60 dakikadan
işaretlenenler hariç diğer maddelerin ham sayı
uzun) hastanın ve hekimin hastalığı global
toplamıdır ve PST arttıkça bireyin kendisinde
değerlendirmesi (1= aktif değil, 2=hafif, 3=orta,
ne kadar çeşitli psikiyatrik belirti algıladığını
4=şiddetli, 5=çok şiddetli), Steinbrocker
gösterir. PSDI ise toplam puanın PST’ye
fonksiyonel sınıflaması, şiş eklem sayısı,
bölünmesiyle elde edilir ve puandaki artış
duyarlı eklem sayısı parametreleri arasında
bireyin kendisinde varolduğunu algıladığı
korelasyon olup olmadığı incelendi.
belirtilerden duyduğu sıkıntının ağırlıklı
ortalamasını göstermektedir (9). İki grubun istatistiksel karşılaştırmasında
Student t-testi ve Mann Whitney-U testi
Hastane anksiyete ve depresyon ölçeği
kullanıldı. RA’li hastalarda anksiyete ve
(HAD): Hastada anksiyete ve depresyon
depresyon parametrelerinin diğer parametreler
yönünden riski belirlemek, düzeyini ve şiddet
ile korelasyonu Pearson korelasyon katsayısı
değişimini ölçmek amacıyla kullanılmaktadır.
ile incelendi. İstatistiksel hesaplamalar
Anksiyete ve depresyonu ayrı değerlendiren iki
üniversitemiz biyoistatistik anabilim dalında
alt ölçeği vardır. Ölçeğin Türkçe formunun
Windows için hazırlanmış SPSS 10.0
kesme puanları anksiyete alt ölçeği için 10,
programını kullanılarak yapıldı.
depresyon alt ölçeği için 7 olarak saptanmıştır
(10). BULGULAR
Beck Depresyon Envanteri (BDE): Depres- Çalışmaya alınan RA’li hastaların ortalama
yon yönünden riski belirlemek ve depresif hastalık süresi 9.08±8.31yıldı. Hastaların
 ROMATOİD ARTRİTLİ HASTALARDA ANKSİYETE VE DEPRESYON
10

%28’inde BDE’ den elde edilen puanlar kesme Her iki grubun HAD, BDE, PST, GSI ve PSDI
puanı olan 17’nin üstündeydi. Kontrol grubunda değerleri Tablo I’de verilmiştir. Gruplar birbiriyle
ise bu oran %9.4 idi. HAD’ a göre depresyon kıyaslandığında Total HAD skoru (p<0.01),
belirtileri hastaların %54’ünde, anksiyete HAD anksiyete (p<0.01) ve depresyon (p<0.05)
belirtileri %38’inde mevcut iken kontrol skoru ve BDE (p<0.01)’ de iki grup arasında
grubunda bu oran depresyon için % 24.5, anlamlı fark olduğu, SCL-90 ile elde edilen
anksiyete için %14.3 idi. GSI’ nin kesme puanı parametrelerde gruplar arasında istatistiksel
olan 1’in üzerindeki RA’ li hasta oranı %38 iken olarak anlamlı bir fark olmadığı görülmektedir.
kontrol grubunda bu oran %34 idi.

Tablo I. Her iki grubun ortalama HAD, BDE, PST, GSI ve PSDI değerleri.
Romatoid Artrit Sağlıklı kontrol P
Total HAD 14.74±6.81 10.55±6.28 P<0.01
HAD depresyon 6.50±3.87 4.92±3.47 P<0.05
HAD Anksiyete 8.24±4.46 5.46±3.58 P<0.01
BDE 12.80±8.65 8.98±6.34 P<0.05
GSI 0.90±0.45 0.82±0.45 P>0.05
PST 49.30±17.62 45.98±19.27 P>0.05
PSDI 1.66±0.38 1.61±0.46 P>0.05

RA’li hastalarda anksiyete ve depresyon BDE nin gece ağrısı (p<0.05) ve hastanın
parametreleriyle klinik parametreler arasındaki global değerlendirmesiyle (p<0.05), GSI ve
korelasyon ise Tablo II’de verilmiştir. Bu açıdan PSDI’nın gece ve gündüz ağrısı (p<0.001 ve
incelendiğinde HAD depresyon skorunun gece p<0.01), sabah tutukluğu (p<0.01) şiş ve
ağrısı (p<0.01), şiş eklem sayısı (p<0.01) ve duyarlı eklem sayısıyla (p<0.01), PST’nin ise
duyarlı eklem sayısıyla (p<0.05), anksiyete gece ve gündüz ağrısı (p<0.05), şiş (p<0.01) ve
skorunun Steinbrocker fonksiyonel sınıflaması duyarlı eklem sayısıyla (p<0.05) korelasyon
(p<0.05), hastanın global değerlendirmesi gösterdiği görülmektedir.
(p<0.05) ve duyarlı eklem sayısıyla (p<0.05),

Tablo II. RA’li hastalarda anksiyete ve depresyon parametreleriyle klinik parametreler arasındaki korelasyon
katsayıları ve anlamlılık dereceleri
Hastalık Gece Gündüz Sabah Steinbrocker Hastanın global Hekimin global Şiş Duyarlı
süresi ağrısı ağrısı tutukluğu Fonksiyonel değerlendirmesi değerlendirmesi eklem eklem
sınıflaması sayısı sayısı
Total HAD 0.08 0.39** 0.28* 0.25 0.25 0.37** 0.19 0.38** 0.42**
HAD depresyon 0.16 0.37** 0.22 0.18 0.07 0.23 0.07 0.38** 0.41*
HAD Anksiyete 0.01 0.27 0.23 0.22 0.32* 0.36* 0.23 0.25 0.28*
BDE 0.11 0.32* 0.22 0.20 0.05 0.34* 0.24 0.21 0.14
GSI 0.07 0.52*** 0.41** 0.37** 0.05 0.22 0.19 0.44** 0.43**
PST 0.06 0.28* 0.34* 0.16 0.18 0.19 0.24 0.36** 0.29*
PSDI 0.14 0.53** 0.34* 0.37** 0.17 0.35* 0.20 0.36** 0.39**
* p<0.05 **p<0.01***p<0.001
 Altan ve ark. 11

TARTIŞMA

Çalışmamız RA’li kişilerde depresyon ve depresyon kadar hatta ondan daha sık bir
anksiyete sıklığının sağlıklı kontrol grubundan bulgu olabileceği El-Miedany ve ark. tarafından
anlamlı bir şekilde fazla olduğunu ortaya bildirilmiştir. Araştırmacılar anksiyetenin
koymuştur. RA klinik gidişi değişken olmasına sonradan gelişebilecek bir depresyonun öncü
karşın tam remisyonun oldukça nadir olduğu bir belirtisi olabileceğini ve sosyal stres ile korele
hastalıktır. Hastalığın etyopatogenezi tam olduğunu ileri sürmüşlerdir (7) Ancak tüm bu
olarak bilinmediğinden mevcut ilaçlar, neden çalışmalarda hastalardaki depresyon ve
olan etkenden çok kronik inflamatuvar süreci anksiyete düzeyi hasta olmayan kişilerle
durdurmaya yöneliktir (12). Maksimum medikal karşılaştırılmamıştır.
tedaviye rağmen hastaların %15-25’inde
RA’de depresyon ve anksiyetenin birden fazla
hastalık ilerleyici bir gidiş göstermektedir.
nedeni olabilir. Hastalığın gidişatının belirsizliği,
Ayrıca hastalık beklenen yaşam süresini 3-7 yıl
getirdiği fonksiyonel bozukluk, ağrı ve hastalık
kısaltmaktadır (13). Hayatın her alanını
nedeniyle gelişen sosyal izolasyonun kişide
etkileyen bu hastalığın kişide psikiyatrik
hem anksiyete hem de depresyon gelişmesine
bozukluklara yol açması da beklenen bir
zemin hazırlayabileceği bildirilmiştir (23).
durumdur. RA’ de depresyon bir çok
Sosyal izolasyon ve çatışmaların RA’li
çalışmanın konusu olmuştur. Bu çalışmalarda
hastalarda depresyonun ön belirtisi olabileceği
değişik değerlendirme yöntemleri kullanılmış ve
ileri sürülmektedir (24). Kendini suçlama ya da
değişken sonuçlar bildirilmiştir (14-20). Biz
inkar gibi negatif savunma mekanizmalarının
çalışmamızda depresyon sıklığını HAD
da RA’li hastalarda depresyona eşlik ettiği
ölçeğine göre%54, BDE’ne göre ise %28 olarak
izlenmiştir. Bu sosyal faktörlerin yanı sıra RA
bulduk. Murphy ve arkadaşları (21) HAD
immun sistemi etkileyerek de psikiyatrik
ölçeğini kullanarak yaptıkları çalışmada
bozukluklara yol açabilir. Akut ya da kronik
ortalama HAD depresyon skorunu 7 olarak
stresin vücudun savunma düzeneklerini
bulmuşlar ve HAD’a göre depresyon
bozarak anksiyeteye neden olabileceği
belirtilerinin hastalarının %17 sinde mevcut
bilinmektedir (25). Depresyon ve anksiyete ile
olduğunu bildirmişlerdir. Bu oran bizimkinden
immün sistem arasında oldukça karmaşık bir
yüksek görünmekle birlikte araştırmacılar
ilişki olduğu düşünülmektedir. Irwin (26) stres,
kesme puanını 10 olarak belirlemişlerdir. HAD
depresif belirti ve bozuklukların RA’ de hastalık
kesme puanının 7 olarak belirlendiği prospektif
ciddiyetinde önemli rol oynadıklarını ileri
bir çalışmada ise erken dönemde depresyon
sürmüştür. Araştırmacı stres ve depresif
bulguları %15 hastada pozitif bulunmuştur (22).
belirtilerin RA’deki nöroimmun disregülasyona
Ülkemizde yapılan bir çalışmada depresyon
katkıda bulunduğunu ve patolojik otoimmün
ölçeği olarak BDE kullanılmış ve depresyon
cevabın progresyonunu hızlandırdığını bildir-
oranı %33.8 olarak bildirilmiştir (14).
miştir. Depresyonun immün sistemdeki hücre
Anksiyete ve depresyon sıklıkla birbirine eşlik sayısı ve fonksiyonunu etkileme, proinflamatuar
eden bozukluklar olmalarına karşın, RA’li sitokinlerin salınımı gibi inflamasyonun çeşitli
hastalarda anksiyete depresyon kadar ilgi aşamalarında rol oyna-yabileceği yine aynı
konusu olmamıştır. Ancak anksiyetenin de yayında bildirilmiştir. Ancak burada sorun
 ROMATOİD ARTRİTLİ HASTALARDA ANKSİYETE VE DEPRESYON
12

psikiyatrik bozukluklar mı immün sistemi koyarken, prospektif çalışmalardaki sonuçlar

bozuyor, yoksa immün sistemdeki bozukluk mu daha çelişkilidir (9). Benzer şekilde disabilitenin
psikiyatrik semptomlara yol açıyor sorusudur. depresyona neden olduğuna dair kanıtlar
RA’in otoimmun bir hastalık olduğu göz önüne olmakla birlikte (28) depresyonun disabiliteye
alınırsa psikiyatrik faktörlerin immun sistem neden olabileceğine dair de kanıtlar mevcuttur
yoluyla hastalık gidişini etkilemesi beklenebilir. (29). Bizim çalışmamız kesitsel olduğu için
Hem stresin hem de depresyonun RA’li hastalık aktivitesi ile psikiyatrik bozukluk
hastalarda hastalığın gidişini etkiledikleri arasındaki ilişki hakkında kesin bir yargıya
gösterilmiştir (8). RA’li hastalarda organizmanın varmak olası değildir. Hastalar depresyonda
immun cevabı azaltmaktaki yetersizliğinin oldukları için mi yakınmaları fazla, yoksa
potansiyel nedeninin strese karşı bozulmuş yakınmaları fazla olduğu için mi depresyon
kortizol cevabı olduğu ileri sürülmektedir (8,27). gelişmiş karar vermek oldukça güçtür. Bu
konuya ışık tutacak bir prospektif bir çalışmada
Çalışmamızın ikinci bölümünde hastaların
Sharpe ve ark. (22), erken RA olgularını iki yıla
anksiyete, depresyon ve genel psikiyatrik
yakın bir süre izlemişler ve ortalama HAD
belirtilerle klinik parametreleri arasındaki ilişkiye
skorunun gittikçe arttığını saptamışlardır.
bakıldığında ise anksiyete ve depresyonun
Ancak ilginç bir şekilde son değerlendirmede
kullanılan ölçeğe göre değişmekle birlikte genel
skorun azaldığını bulmuşlar ve bu durumu,
olarak ağrı, şiş ve duyarlı eklem sayısı gibi
hastaların hastalıklarına adapte olmuş
hastalık aktivasyon parametreleriyle ilişkili
olabilecekleri hipoteziyle açıklamışlardır.
olduğunu tespit ettik. RA’de hastalık aktivasyon
parametreleriyle emosyonel durum arasındaki Neden sonuç ilişkisi ne şekilde olursa olsun
ilişki çeşitli çalışmalarda araştırılmış, farklı psikiyatrik morbiditenin RA’li hastalarda
sonuçlar elde edilmiştir. Murphy ve ark. (21), varolabileceği ve tedavinin önemli bir hedefi
HAD depresyon skoru ile VAS’a göre ağrı ve olması gerektiği açıktır. Çünkü bu durum
hareketi kısıtlanmış eklem sayısı arasında hastalığın tüm gidişatını, ağrı algılanmasını,
anlamlı ilişki olduğunu, ancak şiş ve duyarlı yaşam kalitesini önemli ölçüde etkiler. Bu
eklem sayısı gibi diğer hastalık aktivasyon konuda yapılacak çalışmalar psikiyatrik
parametreleriyle anlamlı ilişki bulamadıklarını bozukluğun varlığına dikkat çekmenin yanı sıra
bildirmişlerdir. Söderlin ve ark. (3), sabah davranışsal tedavi yöntemlerinin geliştiril-
tutukluğunun depresyon düzeyi ile ilişkili mesine ve tedavi maliyetlerinin azaltılabil-
olduğunu bulmuşlardır. Kesitsel çalışmalar ağrı mesine katkıda bulunabilir.
ve depresyon arasında anlamlı bir ilişkiyi ortaya

KAYNAKLAR

1. O’Dell JR. Rheumatoid arthritis: The clinical Picture. In
Koopman WJ. Arthritis and Allied Conditions.
Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2001:1157-
86.
2. Barlow JH, Cullen LA, Rowe IF. Comparison of
knowledge and psychological well-being between
patients with a short disease duration (≤1 year) and
patients with more established rheumatoid arthritis (≥10
years duration). Patient Educ Couns 1999;38:195-203.
3. Söderlin MK, Hakala M, Nieminen P. Anxiety and
depression in a community-based rheumatoid arthritis
population. Scand J Rheumatol 2000;29:177-83.
4. Peck JR, Smith TW, Ward JR, et al. Disability and
depression in rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum
1989;32:1100-1106.
5. Hawley DJ, Wolfe F. Anxiety and depression in patients
with rheumatoid arthritis: a prospective study of 400
patients. J Rheumatol 1988;15:932-940.
 Altan ve ark.
6. Zautra AJ, Burleson MH, et al. Interpersonal stress, 18.
depression, hormones, and disease activity in rheumatoid
arthritis and osteoarthritis patients. Health Psychol 1994;
13: 139-148. 19.
7. El-Miedany YM, El Rasheed AH. Is anxiety a more
common disorder than depression in rheumatoid
arthritis? Joint Bone Spine 2002 ; 69: 300-306. 20.
8. Zautra AJ, Smith BW. Depression and reactivity to stress
in older women with rheumatoid arthritis and
osteoarthritis. Psychosom Med 2001;63: 687-696. 21.
9. Şahin NH, Durak A. Kısa semptom envanteri (Brief
symtom Inventory- BSI): Türk gençleri için uyarlanması.
Türk Psikoloji Dergisi 1994;31: 44-56. 22.
10. Aydemir Ö, Güvenir T, Küey L ve ark. Hastane anksiyete
ve depresyon ölçeği Türkçe formunun geçerlilik ve
güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 1977;8: 280-287.
11. Hisli N. Beck Depresyon Envanterinin üniversite 23.
öğrencileri için geçerliliği, güvenilirliği. Psikoloji Dergisi
1989;7: 3-13.
12. Weinblatt ME. Treatments of rheumatoid arthritis. In
Koopman WJ. Arthritis and Allied Conditions. 24.
Philadelphia: Lippincott Williams&Wilkins, 2001: 1145-58.
13. Pinals RS. Survival in rheumatoid arthritis. Arthritis
Rheum 1987;30: 473-475. 25.
14. Karasu R, Ataman Ş, Kumbasar H, ve ark. Romatoid
artritli hastalarda depresyon. Romatol Tıp Rehab
2002;13: 219-227. 26.
15. Anderson KO, Bradley LA, Young LD, et al. Rheumatoid
arthritis: review of psychological factors related to 27.
etiology, effects, and treatment. Psychol Bull 1984;98:
358-387.
16. De Vellis RF, Holt K, Renner R, et al. The relationship of 28.
social comparison to Rheumatoid Arthritis symptoms and
affect. Basic Appl Soc Psych 1990;11: 1-18.
17. Katz PP, Yelin EH. Prevalence and correlates of 29.
depressive symptoms among persons with rheumatoid
arthritis. J Rheumatol 1993;20: 790-796.
13
Frank RG, Beck NC, Parker JC, et al. Depression in
rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1988;15: 920-925.
Hawley DJ, Wolfe F. Anxiety and depression in patients
with rheumatoid arthritis: A prospective study of 400
patients. J Rheumatol 1988;15: 932-941.
Smedstad LM, Moum T, Vaglum P, et al. The impact of
early rheumatoid arthritis on psychological distress.
Scand J Rheumatol 1996;25: 377-382.
Murphy H, Dickens C, Creed F et al. Depression, illness
perception and coping in rheumatoid arthritis. J
Psychosom Res 1999;46: 155-164.
Sharpe L, Sensky T, Allard S. The course of depression
in recent onset rheumatoid arthritis. The predictive role of
disability, illness perceptions, pain and coping. J
Psychosom Res 2001;51: 713-719.
Barlow JH, Cullen LA, Rowe IF. Educational preferences,
psycological well-being and self-efficacy among people
with rheumatoid arthritis. Patient Educ Couns 2002;46:
11-19.
Newman SP, Fitzpatrick R. The origins of depressed
mood in rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1989;16: 740-
744.
Kırlı S. Anksiyete bozukluklarının oluşumu ve
farmakolojik tedavisi. Psikiyatri ve Sanat Yayınevi, Bursa
2000.
Irwin M. Psychonueroimmunology of depression: clinical
Implications. Brain Behav Immun 2002;16: 1-16.
Chrousos GP. The Hypothalamic-Pituitary-Adrenal Axis
and immune-mediated inflammation. N Engl J Med 1995;
332: 1351-1362.
Katz PP, Yellin EH. The development of depressive
symptoms among women with rheumatoid arthritis.
Arthritis Rheum 1995;38: 49–56.
McFarlane AC, Brooks PM. Determinants of disability in
rheumatoid arthritis. Br J Rheumatol 1988;27: 7–14.