Professional Documents
Culture Documents
Speculum Musice 2c
Speculum Musice 2c
Multipart file
Previous file: JACSP2B Next file: JACSP3A
Non enim dicitur aliquis numerus duplus ad illum quem bis continet
praecise solum, sed etiam ad illum quem habet bis et, cum hoc, aliquam
illius partem vel aliquas, sed si praecise, tunc duplex est simplex. Si aliquid
ultra et non perveniat ad hoc ut illum ter contineat, dicitur duplex mixtus,
alias duae perirent numeri maioris inaequalitatis species quae mixtae
dicuntur. Secus est de numero superparticulari et superpartiente. Septem
enim continent quattuor et eius partem aliquam aliquotam, scilicet
ternarium; | [P2, 112r in marg.] nec tamen septenarius superparticularis est
quatrinario, quia trinarius non est praecisa utriusque mensura, et, cum
septenarius quaternario nec sit superparticularis, nec multiplex simplex vel
mixtus, oportet ut sit superpartiens simplex, quia particularis cum
particulari non miscetur, nec cum superpartiente, nec duplex, cum duplici
et generalius multiplici, superpartiens cum superpartiente, ut est alibi
declaratum.
Capitulum CI.
Quod haec consonantia sex tonos cum diesi contineat, ex partibus patet ex
quibus nomen trahit, similiter et ex aliis [236] multis. Denominatur
consonantia haec a diapason quae etiam nobilissima pars eius est et ab eo
quod ultra continet, quod est apotome, maius scilicet semitonium. In
diapason autem quinque toni sunt et duo minora semitonia, quorum uni si
iungatur apotome, tonus proveniet, et sic erunt toni sex et remanebit
diesis. Idem per alias eius partes patet quae sunt hexatonus et semitonium
minus, tritonus et diapente, tetratonus et diatessaron, pentatonus et
semiditonus. Haec enim partes hanc reddunt consonantiam et, in omnibus
illis, sex toni clauduntur cum diesi. Item continetur haec consonantia
inter .b. primam nonam et .[sqb]. sextam decimam secundam, hoc est inter
fa de bfa[sqb]mi in spatio et mi de bfa[sqb]mi in regula. Inter voces autem
illas sex toni | [F, 80r in marg.] clauduntur cum minore semitonio, sicut
sequens monstrat descriptio:
| [P2, 112v in marg.] Patet in exemplo posito consonantiam hanc sex tonos
includere cum minore semitonio quod mediat ibi inter duos tritonos, quia
tres toni praecedunt ipsum ad gravem partem se tenens et tres ipsum
sequuntur ad partem acutam pertinentes, et hoc sic fieri oportet quia, in
gammate, sicut prius dictum est, nisi falsa utamur musica, tetratonus,
pentatonus, hexatonus perfecto carent loco.
Haec consonantia, nisi falsa musica iuvemus nos, solum unum locum habet
in gammate, scilicet eum qui in exemplo priore continetur. Et cum maius
semitonium cum diapason superet minus | [P1, 87v in marg.] semitonium
cum diapason, pauciores tamen continet voces nisi fundamus tonum in
bfa[sqb]mi ad habendum explicite diapason. Et si una vocum huius
consonantiae in spatio est, reliqua regulam tenet.
Potest igitur quaeri per quas partes huius consonantiae illi habeantur. Et
dicendum quod per tritonum et diapente, sicut enim diapason, cum maiore
semitonio hanc reddunt consonantiam, similiter tritonus cum diapente.
[238] Modo est ita quod inter terminos illos minimos mediat terminus
quidam sesqualter ad minorem terminorum illorum et maior ad ipsum
trium tonorum continet proportionem. Haec autem patent in numeris
sequentibus: 2187 1944 <1728> 1536 1024.
| [P1, 88v; P2, 113v; F, 81v in marg.] Patet satis intelligenti per praedictas
inductiones huius consonantiae proportio. Ideo ceteros, qui ad idem fieri
possent, dimitto processus.
Haec de semitonio maiore cum diapason dicta sint. De tono cum diapason
prosequamur.
Capitulum CIII.
Item clauditur haec consonantia inter ut ipsius Gammaut et voces ipsius .a.
octavae. Inter quas voces sex habentur toni et diesis bis, ut hic patet:
Idem patet per alias huius consonantiae partes nobiles quae sunt bis
diapente in numeris sequentibus: 9 6 4. Primus sesqualter est ad medium
terminum et ille similiter ad minorem extremum, et apparet hic, inter
extremos, eadem proportio quae est prius, quia termini eidem sunt.
Item per bis diatessaron et ditonum possunt induci numeri extremi inter
quos est huius consonantiae proportio, et sint isti: 81 72 64 48 36. Primus
ad secundum sesquioctavus est, et secundus ad tertium; tertius ad
quartum, sesquitertius, similiter quartus ad quintum. Primus vero ad
ultimum duplex sesquiquartus est, quia continet illum bis et novenarium
qui quarta pars est illius minoris numeri.
Et, quia voces includit novem, vulgariter dicitur una nona qua aliqui in
cantibus utuntur mensuratis.
Quod haec consonantia tot tonos et tot semitonia contineat, ut est dictum,
ex suis probatur partibus. Primo patet hoc per partes a quibus nomen
trahit, quia in diapason quinque toni sunt cum duobus minoribus
semitoniis et, in semiditono, tonus cum diesi. Item superat haec
consonantia praecedentem in semitonio minore. Illa autem sex in se
continet tonos cum minoribus duobus semitoniis. Item constat consonantia
haec ex ter diatessaron in quibus sex toni cum tribus minoribus semitoniis
continentur; et ex multis aliis eius partibus posset idem probari.
Item fit haec consonantia inter re ipsius Are et voces ipsius .c. decimae, id
est csolfaut, inter quas sex toni cum tribus minoribus semitoniis
continentur, ut in exemplo patet sequenti, et cetera:
Verum est quod numeri illi extremi non sunt primi et minimi proportionis
quam continent, quia inter illos qui infra [244] ponentur, tot signatae
proportiones, sicut inter hic positos, non clauduntur.
Haec consonantia, propter decem | [P2, 115v in marg.] voces quas includit,
una decima vocatur et hac aliqui in suis discantibus libenter utuntur. Tunc
autem extremae voces ipsius dulcius sonant quando mediat inter illas
diapason ut tertia per semiditonum habeat ibi locum.
Et cum voces eius pares sint, si una in spatio est, alia regulam tenet.
Videatur igitur quae sit proportio inter illos extremos numeros, quia in tali
fundatur haec consonantia. Illa autem est mixta ex dupla et super decem
partiente. Sunt enim hi termini minimi et primi inter quos inveniatur quam
continent habitudo. Maior autem minorem bis continet insuper et decem
unitates quarum 27 minorem facerent. Est igitur maior minori duplex
super decem partiens vicesimas septimas. Cum autem in terminis illis
dupla proportio ad acutam se teneat partem quia minorem respicit
numerum et semiditonialis [245] ad gravem quae minorem aspicit
terminum, e converso potest esse in numeris sequentibus: 64 32 27. Item
concluditur tacta huius consonantiae proportio ex aliis eius partibus in
eisdem extremis terminis in sequentibus numeris: 64 54 48 36 32 27. Hic
tres continentur sesquitertiae proportiones, una inter primum numerum et
tertium, alia inter illum tertium terminum et quartum, tertia inter quartum
illum et sextum vel ultimum. Tres autem sesquitertiae proportiones ad
numeros attingunt inter quos est huius consonantiae proportio, sicut ter
diatessaron ad extremos huius consonantiae sonos.
Est haec consonantia mixta, sicut et praecedens, ratione sui nominis, suae
proportionis et partium quas continet et in quas est divisibilis. Est autem
huius consonantiae proportio maior quam sit dupla, minor vero tripla.
Potest autem dividi partes in tres aequales, sicut praecedens in duas, quia
continet haec ter diatessaron, sicut illa bis diapente. Et sicut est in sonis, ita
suo modo est in proportionibus. [246] Alias multas habet divisiones in
partes inaequales, nullam autem in partes duas aequales.
Capitulum CVII.
162 81 64.
Item huius consonantiae partes sunt bis diapente et tonus. Sumantur igitur
sequentes numeri: 81 54 36 32. Primus ad secundum sesqualter est,
similiter secundus ad tertium; tertius vero quarto sesquioctavus est. Ergo,
secundum praedicta, numeri illi extremi continent huius consonantiae
proportionem. Idem apparet in his numeris: 81 72 48 32, in quibus ad
gravem partem sesquioctava ponitur proportio, et postea duae continuae
sequuntur sesqualterae proportiones.
Possunt per multas alias partes venari numeri inter quos est huius
consonantiae dicta proportio. Si enim sint partes quae, simul sumptae,
hanc consonantiam praecise reddant in sonis, illarum proportiones tactam
proportionem, et non aliam, inducent in numeris. Et tacti sunt prius
numeri qualiter duae sesquitertiae proportiones cum tritoni proportione ad
numeros attingunt inter quos est huius consonantiae proportio. Similiter
ditoni proportio, semitritoni et tritoni et multae aliae partes tanguntur
ibidem.
Maior est huius consonantiae proportio quam sit dupla, minor vero quam
tripla. Superat enim diapente cum diapason hanc in semiditono
consonantiam, et ideo proportio huius consonantiae venari posset per
subtractionem semiditonialis [248] proportionis a proportione tripla, ut in
numeris patet sequentibus: 96 81 32. Inter extremos hic positos terminos,
tripla proportio est in qua fundatur diapente cum diapason. Inter primum
et secundum terminum iacet semiditoni proportio. Amoto igitur maiore,
medius ad minorem comparetur, et habebitur huius consonantiae proportio
quae mixta est.
Capitulum CVIII.
Item fit haec consonantia ab ut ipsius Gammaut ad voces .c. decimae inter
quas septem continentur toni et tria minora semitonia, sicut patet in
exemplo sequenti:
[249] | [P1, 91v in marg.] Appositi sunt hic numeri qui notis praecedentis
consonantiae iungebantur, sed unus superadditur numerus quia haec
consonantia superat illam in nota una quae diesim ad sibi proximam habet,
et numeri illi continent proportiones partialium consonantiarum
inclusarum in hac consonantia, quae, simul iunctae, huius inducunt
proportionem. Unde fit ut illa contineatur inter extremos ibi positos
numeros.
8 6 3.
Idem patet per alias eius partes quae sunt bis diapente et semiditonus in
numeris qui sequuntur:
32 27 18 12.
| [P1, 92r in marg.] Item posset huius consonantiae venari proportio per
multas alias ipsius partes, per numeros quos prius in partibus eius apposui.
[251] Hae inductiones sufficiant, quia huius | [F, 86r in marg.] consonantiae
proportio clarior videtur inter proportiones consonantiarum mixtas ex
multiplici et superpartienti, et forte haec una de causis est quare Boethius
de hac specialiter tractat, vel quia vult reddere causam quare consonantia
haec | [P2, 118r in marg.] Nicomacho et suis sequentibus in numero
consonantiarum non ponitur sicut diapente cum diapason, quia proportio
sesqualtera cum dupla ad simplicem, triplam scilicet, pertinet
proportionem, non sesquitertia cum dupla, sed ad mixtam quae dicta est.
Illi autem in solis simplicibus proportionibus multiplicibus vel
superparticularibus posuerunt fundari consonantias musicales, ut est prius
dictum, vel hoc ipse fecit propter Ptolomaeum qui consonantiam hanc in
numero symphoniarum posuit, non obstante quod in mixta prius dicta
fundetur proportione. Et de eius opinione, et rationibus suis statim
disseretur.
Capitulum CVIIII.
Item confirmat hoc per quandam ipsius diapason proprietatem, quia ipsa
est quasi una vocula ut unum quodam modo efficiat sonum, et sicut
denario numero qui fuerit superadditus numerus, ipsum non tollit sed
integer manet cum addito numero. Patet de unitate, binario et trinario
dicendo undecim, duodecim, et cetera. Ita est in hac consonantia quae est
diapason. Sic autem non est de numeris denarium praecedentibus, similiter
nec de consonantiis quae antecedunt diapason. Si enim duos tribus
addicias, surgit quinarius, et numeri species mutatur sed, si binarium ipsi
denario iungas, et binarius et denarius manent et conservantur.
| [P1, 92v in marg.] Videtur autem, sicut prius tactum est, quod
consonantia sumi potest large et communiter, vel stricte et specialiter,
secundum duplicem sui nominis expositionem ut dicatur a consonando,
idest simul sonando, vel a consonando, idest concordando. Et, si primo
modo sumatur [253] consonantia, sic concedendum est diatessaron cum
diapason esse consonantiam sicut et multae aliae de quibus iam diximus et
dicturi sumus. Si vero sumatur secundo modo, sicut eam sumunt
Pythagorici, sic inter consonantiarum numerum, secundum Pythagoricos,
poni non debet, quia non habet omnia quae ad tales requiruntur
consonantias, quia nec voces eius bene concordant et mixtionem talem non
faciunt quae ad bonam sufficiat symphoniam, nec fundatur in proportione
quam requirunt tales consonantiae, multiplici scilicet simplici vel
superparticulari.
Item ab his quae non manent actu et formaliter in aliqua consonantia non
debet asseri illius bonitas, perfectio, melodia [254] vel concordia: sic est de
partibus alicuius consonantiae ut respicit voces suas extremas immediate
prolatas et earum commixtionem ut quod aliquis immediate dicat: ut sol re
la, vel duo simul. Secus est si illius signentur aliquae partes, et simili modo
est de partialibus proportionibus partium alicuius consonantiae, respectu
proportionis existentis inter numeros extremos illius consonantiae, ut
immediate conferuntur ad invicem, alias, ut prius est dictum, una
consonantia multae essent consonantiae, una proportio, multae
proportiones, eadem consonantia bona esset et melior, mala et peior.
De bonitate igitur alicuius consonantiae, certum sumitur iudicium non per
partes eius et voces mediantes, sed per extremas et earum ad invicem
mixtionem, quia si illa dulcis est et auditui placeat bene disposito, bona est
illa consonantia et consona, aequisona vel unisona debet dici, quicquid sit
de partibus eius consonis vel dissonis. Si vero sit dura, | [F, 87r in marg.]
rudis, sensum offendens, dissona dicitur, ut discordiam nominat, quamvis
partes habeat aliquas consonas.
Quando ergo dicit Ptolomaeus quod nervi resonantes diapason sic iuncti
sunt quasi unus sit nervus, hoc propter bonam concordiam quam faciunt
dictum est, non quod, secundum veritatem, unus sit nervus, cum unus in
duplo sit longior alio, vel duplam ad illum habeat proportionem. Ideo
unum sonum non modo faciunt, sed nec aequalem.
Proportio huius consonantiae minor est quam tripla, maior vero quam
dupla.
Capitulum CXI.
Cum haec consonantia praecedentem superet in diesi, patet eam tot tonos,
ut est dictum, et tot semitonia continere, et idem patet ex partibus a quibus
nominatur. Semitritonus quippe duos tonos cum duobus minoribus includit
semitoniis. Diapason | [P2, 119v in marg.] quinque tonos habet et diesim
bis. Patet item per alias multas eius partes, ut per ter diatessaron et
semiditonum, per diapente, diatessaron et semitritonum.
Item fit haec consonantia a vocibus ipsius .E. quintae, scilicet ipsius Elami
in spatio ad fa ipsius bfa[sqb]mi in regula inter quas voces septem
continentur toni cum quattuor minoribus semitoniis, ut hic patet:
Haec consonantia | [F, 88v in marg.] tritonum cum diapason, de quo postea
tractabitur, superat in numero vocum, licet ab illo superetur in commate.
Nam haec duodecim voces, illa undecim continet, et hae faciunt quattuor
minora semitonia hic inclusa.
[259] Patet autem quod si una | [P1, 94r in marg.] vocum extremarum
huius consonantiae in spatio est, reliqua regulam tenet.
Inter extremos terminos tripla proportio est. Inter maiorem et medium est
habitudo semitonii maioris in quo diapente cum diapason | [F, 89r in
marg.] hanc superat consonantiam. Maiore igitur dimisso termino,
videatur quae sit duorum terminorum remanentium proportio. Illa est
eadem cum priore quia eidem sunt numeri et, cum termini proportionis
huius consonantiae ad numeros triplae proportionis non attingant,
minorem quam sit tripla continent proportionem.
Consonantia haec mixta est ratione suae proportionis modo qui dictus est,
ratione etiam sui nominis et partium quas continet, secundum quas
divisibilis est non in partes aequales, sed in partes inaequales prius tactas.
[262] Positi sunt numeri multi per quos, secundum distinctas huius
consonantiae partes, ipsius prius dicta potest apparere proportio et
specialiter per numeros exempli secundi qui sunt: 729 512 256. Primus ad
secundum tritoni proportionem continet quae est super 217 partiens,
secundus ad tertium ipsius diapason quae est dupla. Hae autem sunt partes
illae a quibus haec denominatur consonantia quae, sicut in sonis hanc
praecise reddunt consonantiam, sic ipsarum proportiones ad huius
attingunt proportionem. Ideo in illa consistit haec consonantia proportione
quam includunt numeri illi extremi ad invicem comparati. Illa autem est
dupla super | [P1, 95r in marg.] ducentesima decima septima partiens
ducentesimas quinquagesimas sextas. Sunt enim illi numeri primi et
minimi proportionis quam continent.
Haec consonantia mixta est ratione suae proportionis modo qui tactus est,
ratione etiam sui nominis et partium suarum in quas est divisibilis, et, cum
habeat aliquas partes aequales, divisibilis est in eas, ut in tono cum
diapente bis sumpto. Nam numerus medians, quoad partes illas,
proportionem huius consonantiae in aequales dividit proportiones. Et hic
notari potest qualiter additio vel subtractio minimae consonantiae, quae est
comma, consonantiam mutat et variat, non solum quia aliquando malam
mutat in bonam, sed ex ea quae indivisibilis est in partes aequales provenit
ea quae divisibilis est in partes aequas. Nam praecedens consonantia
indivisibilis est in aequales partes in quas haec est partibilis, et tamen
superat haec illam in solo commate. Et eodem modo est de hexatono et
diapason.
Potest etiam haec consonantia partiri per multas inaequales partes quas
continet.
Capitulum CXIII.
Item fit haec consonantia a vocibus .E. quintae, scilicet Elami in spatio ad
voces .c. decimae septimae, id est csolfa inter quas octo continentur toni
cum quattuor | [P1, 95v in marg.] minoribus semitoniis, ut exemplum
sequens ostendit:
Idem patet per alias eius partes quae sunt quater diatessaron in numeris
sequentibus:
[266] | [P1, 96r; P2, 122r in marg.] Mixta dicitur haec consonantia ratione
suae proportionis, sui nominis et partium suarum ex quibus componitur et
in quas resolvitur. Potest autem dividi in partes inaequales multas quas
continet, similiter et in duas aequas partes, vel quattuor, ut in bis et bis et
in quater diatessaron, sicut et eius proportio. Patet hoc in exemplo posito
in quo quater diatessaron describitur. Numerus enim qui est 144 eandem
habet proportionem ad minorem numerum ibi positum, qui est 81, quam
habet maior ad ipsum, qui est 256. Utrobique enim sunt duae proportiones
sesquitertiae continuae.
Capitulum CXIIII.
Habet enim alias multas, ut bis diapente et tritonum, sicut prior habebat
bis diapente et semitritonum. Item continet diapason et tetratonum, item
diapente, <apotomen>, semitritonum et tritonum, ad hoc tetratonum,
semitritonum et tritonum, et alias multas quae, simul sumptae, ad extremas
huius consonantiae voces attingunt et illarum proportiones [267] ad
numeros huius consonantiae proportionem continentes. Et in illis novem
toni continentur cum duobus semitoniis minoribus.
Hoc etiam patet in monochordo si, per falsam musicam, inter .F. sextam
et .E. quintam tonum ponamus sic:
| [F, 91r in marg.] Signantur in exemplo posito non solum novem toni cum
duobus minoribus semitoniis in hac contenti consonantia, verum etiam
aliae notabiliores eius partes quibus iuncti numeri illarum designant
proportiones, ad numeros illos attingentes in quibus huius consonantiae
iam dicta iacet proportio, quod per quasdam partes eius non solum ibi
tactas sed alias declaremus eas, scilicet a quibus nomen trahit quae sunt
maius semitonium, diapente, diapason. In exemplo enim tacto maius
semitonium, sive apotome, explicite non habetur.
[268] Idem patet per alias huius consonantiae partes quae sunt bis diapente
et tritonus in exemplo sequenti:
Item patet idem per partes pauciores quae sunt tetratonus et diapason in
numeris qui sunt: 6561 4096 2048. Medius ad minorem diapason continet; a
quo medio maior tetratono distat.
Hoc etiam ex aliis ipsius patet partibus, quia ab illis a quibus nominatur.
Tonus enim cum diapente quattuor includit tonos cum diesi, diapason
quinque tonos cum duobus minoribus semitoniis. Item continet haec
consonantia ter diapente et ab hoc convenienter posset nominari. In ter
diapente novem toni cum tribus minoribus semitoniis continentur. Idem ex
aliis multis ipsius partibus experiri potest.
Adhuc fit haec consonantia vocibus ipsius .G. septimae sive Gsolreut in
spatio ad la ipsius ela quae clavis est ultima inter quas voces tot toni et tot
minora semitonia continentur, ut dictum est, sicut in exemplo patet
sequenti:
27 24 16 8.
Item ter diapente hanc praecise continet consonantiam et, per consequens,
tres sesqualterae proportiones continuae numeros inducunt ipsius
continentes proportionem, ut ostendunt sequentes numeri: 27 18 12 8.
Idem per multas alias huius consonantiae partes posset declarari, sed quia
hoc satis laeve est, sufficiant tactae deductiones, nisi quod idem manifeste
potest apparere per subtractionem semiditonialis proportionis a quadrupla
proportione. Sicut enim bis diapason superat hanc consonantiam in
semiditono, sic quadrupla proportio vincit huius consonantiae
proportionem in semiditoni proportione quae est superquinquipartiens.
Sumantur ad hoc numeri sequentes: 32 27 8. Inter extremos est quadrupla
proportio; inter primum et secundum semiditonialis. Dimisso igitur maiore
numero, si duo remanentes ad invicem comparentur, habebitur proportio
quae quaeritur.
[271] Haec consonantia per numerum vocum quem includit una tertia
decima potest nuncupari. Cuius extremae voces in spatio sunt vel linea et
quinquies in monochordo continentur, ut hic describitur:
[272] Patet idem ex multis aliis ipsius partibus, ut sunt diapason et bis
diatessaron, ter diapente et semitonium minus, quater diatessaron et tonus,
diapente, semitritonus, tritonus et semiditonus, et aliae multae.
Item fit haec consonantia ab. .E. quinta, quae est Elami in spatio, ad .d.
decimam octavam, quae est dlasol, inter quas litteras, claves vel voces
novem continentur toni cum quattuor minoribus semitoniis, ut patet hic:
[273] Item, quod in tacta consistat proportione, per alias eius partes potest
concludi, ut per diapason et bis diatessaron, in numeris sequentibus: 32 16
12 9. Primus duplus est ad secundum, secundus sesquitertius ad tertium, et
tertius ad quartum. Comparentur igitur numeri extremi harum partium ad
invicem et habebitur eadem proportio quae habebatur per priores qui
termini sunt eidem.
| [P1, 98r in marg.] Per multas prius tactas huius consonantiae partes,
ipsius inquiri potest dicta proportio et de hoc sufficiant exempla prius
tacta. Inter minimos enim suos numeros, nec locum habet proportio
minoris semitonii, nec ditoni, nec semitritoni. Sed de his omnibus patent
proportiones in secundariis numeris prius positis.
Item fit haec consonantia ab .F. sexta ad vocem ipsius ela quae clavis est
ultima. Continentur autem inter claves vel litteras illas decem toni cum
tribus dictis semitoniis, ut patet hic:
In exemplo posito signantur non tantum decem toni cum tribus minoribus
semitoniis, sed quaedam aliae consonantiae. Huius principaliores partes,
cum numeris, illarum includentes proportiones et numeri, notis extremis
iuncti, continent proportionem huius consonantiae. Maior enim illorum
minorem habet ter et, insuper, ipsius quinquaginta <unam> partes. Sed,
quia illi non sunt minimi termini proportionis quam continent, ad minimos
et primos huius consonantiae proportionis prius tactos numeros
revertamur et, per partes ipsius aliquas, ipsam | [P1, 98v in marg.] fundari
in proportione, quam illi continent numeri, declaremus.
Inter primum et secundum est ditoni super decem et septem [275] partiens
proportio. Inter secundum et tertium iacet sesqualtera ipsius diapente
proportio. Tertius autem proportionem habet ad quartum duplam, in qua
diapason. Cum itaque partes illae proveniant ad sonos quorum mixtio facit
hanc consonantiam, proveniat proportiones illarum ad numeros ipsius
continentes proportionem. In ea propterea proportione fundatur haec
consonantia quam continent numeri illi qui sunt: 243 et 64; illa est triplex
super quinquaginta <unam> partiens sexagesimas quartas. Sunt enim
numeri illi primi inter quos illa reperiatur proportio et maior minorem ter
continet et quinquaginta <unam> unitates quarum sexaginta quattuor
minorem facerent. Illae autem 51 unitates, etsi contineantur in decem et
septem ternariis, ab illis tamen non debet illorum numerorum taxari
proportio ut dicatur triplex super decem et septem partiens sed super 51
partiens propter causam prius dictam in Tractatu de Minore Semitonio
cum Diapason et alibi, quia superpartiens proportio | [F, 93v in marg.]
simplex vel mixta in primis et minimis suis numeris per plures partes quae
numeri sint non habetur, quia nunquam numerum minorem praecise
redderent quotienscumque velles eas assumere. Ternarium enim sumas
quotienscumque volueris, nunquam ad 64 attinges praecise, sed semper
plus vel minus habebis. Triplicantur autem 17 unitates, quia maior
tactorum numerorum, scilicet 243, triplex est ad eum | [P2, 125r in marg.]
qui sequitur, scilicet 81 qui in 17 unitatibus minorem illum numerum
superat qui est 64, ad quem est super 17 partiens, et quia in terminis prius
positis ditonialis proportio ad gravem se tenet partem.
Item, sicut in sonis hanc consonantiam constituunt ter diapente cum tono,
sic tres sesqualterae continuae proportiones cum una sesquioctava huius
consonantiae proportionem inducunt in numeris. Patet hoc in terminis his:
243 162 108 72 64. Primo ponuntur hic tres sesqualterae proportiones;
deinde inter duos penultimos terminos sesquioctava proportio continetur.
Vel potest primo poni sesquioctava proportio et, postea, tres sesqualterae
proportiones, ut est in numeris sequentibus:
Item dictum est quod diapente et bis diatessaron et tritonus partes sunt
huius consonantiae. Ergo tritoni proportio cum duabus sesquitertiis et una
sesqualtera ad proportionem attingent huius consonantiae. Hoc in numeris
continetur sequentibus: 1944 1296 972 729 512. Primo ponitur hic
sesquialtera proportio; secundo sequuntur duae continuae sesquitertiae
proportiones, et tertio tritoni proportio; et illi sunt minimi numeri
tritonialis proportionis. Conferantur igitur illi minimi extremi ad invicem.
Continet enim maior minorem ter et quinquaginta<unam> partes eius
quae sunt 51 octonarii, quorum sexaginta quattuor minorem numerum
illum qui est 512 perficerent, et sic numeri illi secundarii octies continent
numeros primos et minimos consonantiae huius proportionis prius positos.
Multis modis aliis possemus idem probare non tantum in numeris, sed in
chordis proportionatis. Duobus in locis monochordi consonantiam hanc
reperio qui patent hic:
Dictum enim est libro primo quod, sicut duabus primis proportionibus
superparticularibus prima provenit multiplex proportio, scilicet dupla, sic
ex prima multiplici et prima [278] superparticulari secunda, scilicet tripla,
et ex secunda multiplici et secunda superparticulari tertia multiplex
nascitur proportio, scilicet quadrupla ex tripla et sesquitertia, licet ex
multis aliis nasci posset, sicut bis diapason, quae in quadrupla fundatur
proportione, ex multis inducitur partibus, ut prius in Tractatu eius
ostensum est.
Capitulum CXVIII.
Item fit haec consonantia a .B. secunda, hoc est Bmi, ad .c. sextam decimam
quae est csolfa. Inter has autem litteras, claves vel voces, decem
continentur toni cum quinque [279] semitoniis minoribus, ut sequens
manifestat descriptio:
Poni potest autem alius medius numerus ut, e converso, duae tactae
proportiones se teneant sic: 1024 972 243. His diesis proportio ad gravem
se tenet partem, quadrupla vero ad acutam.
Multas alias haec consonantia habet partes quae omnes in hoc conveniunt
ut, simul sumptae, hanc inducunt consonantiam in sonis et ipsarum
proportiones huius proportionem in numeris.
Idem patet per alias eius partes, ut sunt ter diapente et ditonus, vel bis
diapente, diatessaron et tritonus, et aliae multae.
Item si in Bmi per falsam musicam ponere velimus fa, ut bfa[sqb]mi ter in
gammate sit, reperietur tunc haec consonantia inter dictam fa et mi ipsius .
[sqb]. quindecimae secundae. Inter quas voces undecim continebuntur toni
cum tribus minoribus semitoniis, ut aperit sequens descriptio:
| [P2, 127r in marg.] Positi sunt hic numeri huius consonantiae iam dictam
continentes proportionem. Positae sunt partes quibus ita esse convincitur.
Sed cum numeri hi non sint minimi proportionis quam continent, illos
prius positos resumamus et sic disponamus: 2187 2048 1024 512. Inter
primum numerorum horum et secundum est maioris semitonii proportio,
inter secundum et tertium dupla, similiter inter tertium et quartum, et, per
consequens, inter secundum et quartum est quadrupla proportio. Cum
igitur hae sint partes continentes et denominantes consonantiam hanc,
extremi hic positi numeri ipsius continebunt proportionem. Maior autem
quater continet minorem et insuper centum et triginta novem unitates. Est
igitur maior ad minorem quadruplex super 139 partiens quingentesimas
duodecimas.
Sunt enim numeri illi minimi dictae proportionis, et, cum in exemplo
posito maius semitonium ad gravem se teneat partem, potest e converso
fieri in numeris sequentibus: 8748 4374 2187 2048, vel potest semitonium
maius [282] mediare inter duas duplas proportiones in terminis qui sunt:
4374 2187 2048 1024. Et hic extremis utimur numeris quos supra notas
extremas huius consonantiae prius posuimus qui sunt primi secundarii
termini proportionis quam continent, sed additus est hic numerus
secundus ut inter primum et ipsum esset diapason et inter illum eundem
secundum terminum et tertium esset apotome.
Et possent poni minores imo minimi qui de his partibus possunt poni, et
sunt hi: 2187 1458 972 648 512. Primo ponuntur hic tres sesqualterae
proportiones continuae, deinde una semiditonialis.
Nec valet in gammatis | [P1, 100v in marg.] compositione reperiri, nisi per
falsam | [F, 95v in marg.] musicam in .B. secunda, quae est Bmi, fa ponatur
vel alibi quam in bfa[sqb]mi tonus dividatur. Cum autem, in Bmi, fa
ponitur, in ipsa tunc tonus dividatur ut in aliis locis ipsius bfa[sqb]mi et
non debet vocari tunc Bmi, sed bfa[sqb]mi. Et secundum hoc ter
bfa[sqb]mi in gammate continebitur et a fa primae ad mi tertiae haec
consonantia situatur, alias ipsi fa de secunda bfa[sqb]mi nulla responderet
inferior vox gravis ad ipsum diapason habens et deficeret, quantum ad
eam, bis diapason quae immediate semitonium praecedat maius, et non
posset ibi consonantia haec reperiri licet, quantum ad mi de bfa[sqb]mi et
Bmi, bene bis diapason in manu contineatur absque falsa musica, quia ter
ibidem [283] reperitur. Haec, ut magis appareant, exempla subiecimus
qualia possumus, quia materia haec valde insolita est:
| [P2, 127v in marg.] Haec consonantia mixta est, sicut et praecedens quam
vincit in commate. Repugnat sibi in partes aequales in sonis partiri, sicut et
proportioni suae in numeris, sed in multas partes inaequales potest dividi.
Capitulum CXX.
Item fit haec consonantia a .D. quarta sive Dsolre in .e. decimam nonam
quae est ela, inter quas litteras, claves vel voces undecim continentur toni
cum quattuor semitoniis minoribus, ut in exemplo patet sequenti:
Per multas alias partes posset confirmari consonantiam hanc in iam dicta
fundari proportione, sed sufficiant quae positae sunt inductiones, et idem
quod declaratum est in numeris et in sonis posset declarari in chordis
mensuratis. Sint enim quattuor chordae, et prima sit sesquioctava ad
secundam, illa dupla ad tertiam, et tertia dupla ad quartam. Erit tunc, inter
extremas, quadrupla sesqualtera proportio, et si tangantur, ceteris paribus,
hanc sonabunt consonantiam, ut exemplum signat subpositum:
Est autem advertendum quod tonus cum diapason et tonus cum bis
diapason conveniunt in hoc quod fundantur in proportionibus mixtis ex
multiplici et superparticulari. Ceterarum vero consonantiarum mixtio
communiter ipsa est ex multiplici et superpartiente.
| [F, 96v; P1, 101v; P2, 128v in marg.] Mixta est haec consonantia ratione
suae proportionis, nominis et partium, et est divisibilis in partes multas
inaequales quas habet, non in partes aequales, quae ipsum praecise
constituant, quia talibus caret.
Capitulum CXXI.
Quid sit semiditonus cum bis diapason.
Item fit haec consonantia a .B. secunda, quae est Bmi, ad .d. septimam
decimam, quae est dlasol, inter quas litteras, claves vel voces, tot toni et tot
semitonia continentur, ut est dictum, sicut patet hic:
Quamvis per partes huius consonantiae iam signatas et per numeros eis
appositos apparere possit, ex modo procedendi quem in aliis tenuimus
consonantiis, hanc consonantiam in ea quae prius est dicta fundari
proportione, hoc tamen, ut de aliis factum est, amplius declaretur.
128 64 32 27.
Hic primo ponitur diesis proportio, secundo ipsius toni, et tertio ipsius bis
diapason. Maior autem horum numerorum minorem quater continet et
viginti binarios; | [P1, 102r in marg.] unde, sunt primi secundarii termini
proportionis quam continent.
Per multas alias partes venari possent | [F, 97r in marg.] numeri huius
consonantiae praedictam continentes proportionem. Est autem
advertendum quod quattuor consonantiae, de quibus tractavimus, quarum
proportiones quadruplam superant proportionem, ut sunt minus
semitonium cum bis diapason, maius semitonium cum bis diapason, tonus
cum bis diapason, semiditonus cum bis diapason, hae, inquam, fundantur
in maiore proportione quam sit quadrupla, minore tamen quam sit
quintupla et sic aliqualiter earum proportiones mediant inter quadruplam
et quintuplam ad quam magis de prope [288] semiditonus cum bis
diapason attingit, sed ad ipsam non pervenit. Deficiunt enim unitates
septem.
Sumantur enim hi numeri: 135 27. Inter hos est quintupla proportio.
Continet enim maior minorem quinquies praecise. Hic autem numerus, qui
est 135, numerum qui est 128 superat in septem unitatibus. Proportio
autem consonantiae, de qua consequenter dicemus, quintuplam superat
proportionem, licet in modico, quia in sola unitate, sicut infra patebit.
Haec consonantia a numero vocum quas includit una decima septima dici
potest. Cuius ambae voces extremae in regula sunt, vel spatio, et
continetur ter in monochordo, sicut signatur hic:
Capitulum CXXII.
| [P2, 129v in marg.] Ditonus cum bis diapason est consonantia vocum
inaequalium duodecim tonos continens et quattuor minora semitonia, in
proportione quintupla et sesquisextadecima consistens, in qua numeri se
habent sequentes:
81 16.
81 64 32 16.
Inter duos primos numeros est ditoni super 17 partiens proportio, inter
secundum et tertium dupla, similiter inter tertium et quartum, et, per
consequens, inter secundum et quartum iacet quadrupla proportio.
324 81 64.
Adhuc fit haec consonantia ab .B. secunda ad .e. ultimam, scilicet ela. Inter
has autem litteras, claves vel voces, duodecim includuntur toni cum
quinque minoribus semitoniis, ut hic patet:
Item, sicut tactum est, quinquies diatessaron cum ditono hanc in sonis
reddunt consonantiam. Ergo dictarum partium proportiones ad
proportionem huius consonantiae provenient in numeris. Ordinentur igitur
termini numerales qui sequuntur: | [F, 98v in marg.] 1024 768 576 432 324
243 192. Hic proponuntur quinque continuae sesquitertiae proportiones et,
postea, ad acutam partem, una ditoni proportio. Si quis autem examinet
extremos illos numeros, reperiet inter illos proportionem prius dictam.
Continet enim maior minorem quinquies et tertiam ipsius partem quae in
64 unitatibus continetur.
Verum est quod duae sunt consonantiae in re possibiles quae mediant inter
duas praedictas, scilicet semitritonus cum bis diapason, et tritonus cum bis
diapason, sed, quia reperibiles in nostro monochordo non sunt, nisi falsa
utamur musica, vel diapason per partes dividamus, | [F, 99r in marg.] vel
sub vel supra monochordi nostri voces aliquid addamus, non tractabimus
[293] in speciali de illis sicut de aliis. Si quis tamen illarum cupit numerales
scire proportiones, tango eas.
Capitulum CXXIIII.
Item clauditur haec consonantia inter .A. primam litteram [294] latinam
et .e. ultimam inter quas inclusive tredecim continentur toni et quinque
minora semitonia, sicut manifestat sequens descriptio:
6 3 2 1.
Possunt etiam per alias partes prius tactas haberi numeri continentes
sextuplam proportionem et primo declaretur hoc per quater diapente cum
semiditono in numeris sequentibus: 72 48 32 27 18 12. Hic primo ponuntur
duae sesqualterae proportiones. Deinde sequitur una semiditonialis
proportio. Postea ponuntur duae sesqualterae proportiones continuae.
Comparentur igitur extremi tacti numeri ad invicem et reperietur inter eos
sextupla proportio praecise (vocant quidam tactam proportionem
sescuplam, sicut decuplam, alii sestuplam; similiter quidam dicunt
quinquiplam, alii quincuplam). Nam septuaginta duo continent duodecim
sexies, nec plus, nec minus, et in numeris tactis semiditonialis proportio
mediat inter duas sesqualteras proportiones continuas ad gravem partem
positas et alias duas positas ad acutam, et possent poni numeri multi inter
quos [295] semiditonialis proportio praecederet quattuor sesqualteras
proportiones continuas, vel sequeretur eas.
[296] Diapente cum bis diapason a numero vocum unadecima nona posset
nuncupari. Haec | [F, 100r in marg.] in gammatis compositione non
amplius quam bis potest reperiri nisi | [P2, 131r in marg.] sub Gammaut
gravior clavis situetur vel, super ela, acutior. Et hi sunt passus duo in | [P1,
104v in marg.] quibus invenitur; quorum primus a gravissima ipsius
monochordi voce tendit in penultimam acutissimam, secundus a penultima
gravissima in ultimam acutissimam sic:
[297] Habet in hac consonantia locum medietas tam directa quam etiam
permutata.
Superat haec consonantia diapente cum bis diapason in tono. Ideo tot
continet tonos et tot semitonia, sicut dictum est.
Hoc etiam per alias eius patet partes, tam per illas a quibus nominatur
prius tactas quam per alias, ut sunt quater diapente et diatessaron, quinque
diatessaron | [P1, 105r in marg.] mediantes inter duos ditonos et aliae
multae.
Item dictum est quinquies diatessaron cum duobus ditonis hanc in sonis
reddere consonantiam. Ex quo sequitur illarum proportiones huius
consonantiae reddere proportionem, et, de hoc, numeri prius positi sunt,
non minimi qui de his partibus possint poni, sed hi qui sequuntur:
Capitulum CXXVI.
Utrum autem ultra dictas consonantias sint aliquae maioresque | [F, 101v in
marg.] (satis per auctoritatem Boethii determinati sumus ad minimam, ut
est comma)? Tenent aliqui Moderni quod sic. Ponunt enim supra ela tres
litteras, scilicet .f.g.a., ut supra ela | [P2, 133v in marg.] tres habeant voces
duos tonos facientes. Addunt enim, in csolfa, ut, et, per consequens, voces
alias sibi annexas, scilicet re mi fa sol la. Et, secundum illam monochordi
ordinationem, altissima consonantia in se contineret ter diapason cum
tono.
Item, sicut prima et gravissima clavis quae est Gammaut unam tantum
continet vocem primam, scilicet ut, sub qua non est descensus, nisi
mutetur in aliam, sic altissima clavium quam ela vocavit tantum unam
habere debet vocem, [302] non quamcumque, sed ultimam, scilicet la, a qua
non est ascensus nisi in aliam mutetur. Si enim, in extremis clavibus, plures
essent voces, aut illae essent similes, quod esset inconveniens (ad hoc enim
plures voces in aliqua ponuntur clave ut de una in aliam ibi possit esse
mutatio ad ascendendum vel descendendum; idem autem in se ipsum non
mutatur, nec vox in sibi similem convertitur, quia non re in re, sed in sibi
dissimilem, siquidem mutatio fit ad hoc ut de uno modo cantandi
procedatur ad alium), aut essent dissimiles et tunc vel essent inaequales, ut
in bfa[sqb]mi, vel aequales, non inaequales modo dicto, quia convenientius
fuit ut monochordum inciperet et terminaretur in tono qui primam
perfectam dicit vocum distantiam, quam in semitonio qui imperfectam;
non dissimiles, quia iam claves illae non essent extremae. Nam sub prima
gravissima possent fieri descensus, si tum ut de Gammaut esset re, mi, fa,
vel sol. Similiter supra ela posset esse ascensus si contineret plures voces
dissimiles quarum una mutari posset in aliam, et esset processus in
infinitum in clavibus.
36 18 12 6 4.
36 18 9 6 4.
Multa alia de his possent dici consonantiis quae dimitto, et, processum in
infinitum evitans, hic cesso. Maiores consonantias a praedictis ulterius non
inquiro. Satis numerus earum ampliatus est respectu illius quem primitus
habuerunt. Sed hic, circa finem huius secundi libri, ob maiorem memoriam
dictorum, consonantiae de quibus tractavimus resumantur nominatim,
primo generaliter omnes quarum tactae sunt numerales proportiones,
secundo hae specialiter quae in monochordo a Gammaut in ela
continentur:
XV. Semitonium maius cum diapente, vel tetratonus, super 2465 partiens
proportio.
| [P1, 107r in marg.] XXVI. Ditonus cum diapason, dupla super 17 partiens
proportio.
| [F, 104r in marg.] XLVII. Apotome cum diapente et bis diapason, sextupla
super quadringetesima 17 partiens proportio.
Sed hic, circa finem huius libri secundi, lectorem rogo: Parcat mihi si
longus nimis fui. Excuset me amor huius scientiae desideriumque
assumptae explanationis eius theoriae, insuper insufficientia mea, operis
difficultas et abundantia materiae. Siquidem consona non videntur ut ibi
dicantur pauca ubi dicendorum offert se copia, sitque sermo rarus atque
parcus ubi potest esse largus. Sane musicae doctores de consonantiis
aliquibus bona multa nobis reliquerunt. De transcendentibus autem
diapason, tribus exceptis, id est diatessaron cum diapason, diapente cum
diapason et bis diapason, pauca tetigerunt, similiter et de aliquibus quae
diapason antecedunt. Nonne valens Boethius, in toto suo Musicae libro,
septem consonantiarum proportiones specificas tantum assignavit, id est
diapason, diatessaron cum diapason, diapente cum diapason, bis diapason,
toni, diatessaron, et diapente? Nam, etsi de quibusdam inquirat aliis
illarumque minimos det numeros, ut de commate, de diesi et apotome et
aliis aliquibus, specificas tamen illarum nusquam nominavit proportiones.
Hoc enim inter consonantias in proportionibus superpartientibus
simplicibus vel mixtis fundatas facit solum de diatessaron cum diapason.
Hic autem de quinquaginta et amplius consonantiis distincte tractatum est
quid sint, qualiter inter se distinguantur, quae et quot loca habeant in ipso
monochordo, quae partes eius, quae sint ipsarum specificae proportiones,
qui minimi <ipsarum> numeri, an simplices sint vel compositae et qualiter
sint divisibiles. Quodsi idem Boethius tantum loquatur de tetrachordorum
regularibus divisionibus, secundum illa tria melorum genera: diatonicum,
chromaticum et enharmonium, de quibus loquemur libro quinto, quid
prohibet [309] ut loquamur de consonantiis quae, quantum ad genus
diatonicum quo solo utimur, in nostro continentur monochordo?
Repugnatne musico illarum ignorare naturas? Non enim hoc minus videtur
quam de generibus illis ad musicam pertinere. Non minus hoc quam illud
est speculabile. In quo enim magis viget musicae theoria, in quo magis
matri suae arithmeticae conformis est musica quam in consonantiarum
inquirendis naturis, partibus earum notabilioribus, ipsarumque per partes
proportionibus specificis in primis vel minimis numeris? Ubi amplius quam
inibi locum habent musicae mathematicae demonstrationes? Et, si de tactis
consonantiis musica non tractaverit, quaenam alia scientia | [P2, 135v in
marg.] disseret de illis? Prorsus nulla. Nec moveatur quis si, in processu
consonantiarum a semiditono cum diapason et ulterius, multi
proportionales, quantum ad voces extremas consonantiarum de quibus
agitur, ac partium earundem, numeri repetantur, quia talem modum in
descriptione distinctorum tetrachordorum tenet Boethius. Haec autem et
consimilia amatori musicae theoricae fastidium non generent. In ceteris
scientiis libri multi sunt et inter illos aliqui magni. In musica, etsi multi
tractatus sunt, illi tamen sunt modici et specialiter de ipsius theoria
breviter se expediunt tractatores, cum tamen magnitudini scientiae magni
possint vel debeant respondere libri. Igitur benivolus lector, amator
musicae, mihi condescendat, excusatum me habeat. Sumat opus gratis in
quo non modicum laboravi.
Sed haec hactenus: operis huius liber secundus hic finitur. Procedatur
ulterius in huius operis materia, quia, terminum ut attingamus peroptatum,
longa restat via.