See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/322696984

Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej

Article · January 2018

CITATIONS READS
2 11,231

1 author:

Piotr Szczukiewicz
Jan Kochanowski University
11 PUBLICATIONS 13 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Piotr Szczukiewicz on 25 January 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

Piotr Szczukiewicz

Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej


tŝĚnjħŬƐnjƚĂųƚƌnjĞĐnjLJǁŝĐŚƐĞŶƐŝĞŝƐƚŽƚŶLJŵ
/ƚŽŵŶŝĞĐnjLJŶŝǁŝĞůŬŝŵŽƌĂnjũĞĚŶŽŬƌŽƚŶLJŵ
tŽĚƌſǏŶŝĞŶŝƵŽĚǁĂƐŬƚſƌnjLJWĂŷƐƚǁŽǁLJďĂĐnjČ
:ĞƐƚĞƑĐŝĞǁŝĞƌƐnjĞŵŝĚŝŽƚLJŽĚďŝƚLJŵŶĂƉŽǁŝĞůĂĐnjƵ

ͣƵƚŽƉŽƌƚƌĞƚtŝƚŬĂĐĞŐŽ͟;Ɛų͘:ĂĐĞŬ<ĂĐnjŵĂƌƐŬŝ͕ŵƵnj͘WƌnjĞŵLJƐųĂǁ'ŝŶƚƌŽǁƐŬŝͿ


Wprowadzenie
PojĊcie narcyzmu oraz problemów i zaburzeĔ z nim związanych jest tematem psychologii
od samego początku jej powstania. Narcystyczne postawy są dziĞ uznawane za swoisty
fenomen naszych czasów i stają siĊ przedmiotem analiz socjologów, kulturoznawców czy
historyków Īycia społecznego. JuĪ w 1979 roku Christopher Lasch pisał o amerykaĔskiej
„kulturze narcyzmu”1 przewidując, Īe narcystyczne nastawienie i problemy z nim
związane bĊdą narastały i badania nad tym zjawiskiem wskazują, Īe siĊ nie pomylił.
Psycholog czy pedagog styka siĊ dziĞ nie tylko z narcystycznym zaburzeniem osobowoĞci,
ale z całą gamą problemów i postaw nacechowanych narcyzmem. Artykuł prezentuje
róĪne znaczenia pojĊcia narcyzmu, omawia sposoby diagnozowania zaburzeĔ związanych
z narcyzmem oraz wskazuje główne kierunki terapii.

1
Ch. Lasch, Kultura narcyzmu, Wydawnictwo Sedno, Warszawa 2015.

85
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej.

Rozwój pojęcia narcyzmu

Kiedy staroĪytny poeta Owidiusz opisywał piĊknego młodzieĔca imieniem Narcyz, na
pewno nie przewidywał jak zawrotną karierĊ zrobi pojĊcie utworzone od tego imienia.
Narcyz był synem boga rzeki Kefisos i nimfy Leiriope. Zakochała siĊ w nim nimfa Echo,
jednak młodzieniec wolał łowy i nie interesowała go jej miłoĞü. KiedyĞ spojrzał
w taflĊ strumienia i zobaczywszy swoje własne odbicie zakochał siĊ w nim, sądząc, Īe to
twarz wodnego ducha. Nie potrafił oderwaü siĊ od wizerunku w lustrze, a jednoczeĞnie nie
był zdolny do wywołania reakcji ze strony tego odbicia, które znikało za kaĪdym razem,
kiedy próbował je dosiĊgnąü. Skupiony na swym obrazie coraz bardziej zapominał
o wszystkim, co go otaczało. W koĔcu umarł z niespełnionej tĊsknoty, wpatrzony w siebie
samego2. Ten grecki mit ma co prawda róĪne wersje i nieco inne zakoĔczenia, jednak zawsze
wskazują one na istotĊ problemu – istnieje taka miłoĞü własna, w której moĪna siĊ zatraciü.
Odwołanie do mitu o Narcyzie ma długą tradycjĊ w kulturze i pojawia siĊ takĪe od
samego początku nowoĪytnej psychiatrii i psychologii. Jako jeden z pierwszych terminu
„narcyzm” uĪył francuski psycholog, współtwórca pierwszego zestawu testów do pomiaru
inteligencji, prof. Alfred Binet. Jak podaje Anna Czarny, było to w 1887 roku, w pracy na
temat pacjenta Ȃ fetyszysty, którego podniecały białe fartuszki i zapaski3. NastĊpnie w 1896
roku angielski lekarz i pionier seksuologii, Havelock Ellis, wykorzystał greckie imiĊ Narcyz do
opisu perwersji seksualnej, w której jednostka obiera siebie samą za obiekt seksualny4. To za
przyczyną Ellisa termin ten wkrótce pojawił w pracy jego współpracownika, Paula Näcke,
niemieckiego psychiatry, na którego dzieła powoływał siĊ Zygmunt Freud. Freud początkowo
traktował narcyzm podobnie jak jego poprzednicy Ȃjako rodzaj zaburzenia, perwersji. Potem
jednak zróĪnicował to pojĊcie. Pisał o „narcyzmie pierwotnym”, który na początku Īycia
oznacza stan normalny. U małego dziecka cała dostĊpna energia libido (energia Īyciowa)
zgromadzona jest w rozwijającym siĊ dopiero ego. Faza miłoĞci siebie samego poprzedza
miłoĞü do innych obiektów (reprezentacji umysłowych jakichĞ osób). JeĞli jednak obiekty
miłoĞci (na przykład matka) nie odpowiedzą pozytywnie na umieszczenie energii libido
w obiekcie, nie odwzajemnią jej, to siła libido powróci do „ego”, gdzie zgromadzi siĊ jako
libido narcystyczne. Narcystyczna energia libido „nie moĪe potem znaleĨü drogi powrotnej do
obiektów i to zahamowanie jej ruchliwoĞci staje siĊ chorobotwórcze. Zdaje siĊ, Īe to
nagromadzenie narcystycznej libido ponad pewną miarĊ nie bywa dobrze znoszone”5. Taki
stan Freud nazwał „narcyzmem wtórnym”, który jest niebezpieczny dla rozwoju struktur
psychicznych i stanowi istotĊ struktury psychotycznej.

2
Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, ĝwiat KsiąĪki, Warszawa 2003.
3
A. Czarna, Narcyzm – z perspektywy 120 lat istnienia pojĊcia, [w:] P. Winiecki, R. Grzybek (red.),
Wybrane problemy współczesnej psychologii, ATUT, Wrocław 2008, s. 95Ǧ117.
4
K. ImieliĔski, Seksiatria. Psychofizjologia seksualna, Wyd. PWN, Warszawa 1990.
5
Z. Freud, WstĊp do psychoanalizy, Wyd. PWN, Warszawa 1982, s. 409.

86
 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

Od czasów Freuda pojĊcie narcyzmu rozwijało siĊ i nabierało nowych treĞci, czasem
trudnych do pogodzenia. Niemal kaĪdy znaczący psychiatra lub psychoterapeuta
proponował swoje rozumienie tego zjawiska. W literaturze psychoanalitycznej naleĪącej
do nurtu okreĞlanego jako „psychologia ego” czĊsto termin ten był rozumiany w pozytyw-
nym znaczeniu jako synonim poczucia własnej wartoĞci albo odnosił siĊ do koncentracji
zainteresowania psychologicznego na sobie. Nadal teĪ dostrzegano rozwojowy element
narcyzmu traktowanego jako „dzieciĊcy egocentryzm” i rozumianego jako naturalna
koncentracja na potrzebach własnego „ja”. NastĊpcy Freuda (np. E. Fromm, K. Horney)
zwykle odchodzili od teorii libido, ale zostawali przy rozumieniu narcyzmu jako afektu
skierowanego na siebie i traktowali go jako zjawisko niekorzystne6. Znaczące miejsce ma
narcyzm we współczesnych teoriach relacji z obiektem (np. H. Kohut, O. Kernberg)7.
W tym nurcie problemy związane z narcyzmem przeciwstawiono tradycyjnym
zaburzeniom nerwicowym, wyjaĞnianym przez pojĊcia klasyczne Ǧid, ego, superego,
wypieranie tendencji libido. Takie podejĞcie uzasadniano potrzebą zrozumienia nowego
typu pacjentów. PodkreĞlano znaczenie przemian społecznoǦkulturowych dla wyłonienia
siĊ nowych rodzajów zaburzeĔ typu charakterologicznego8,9,10.
W ten sposób od lat 70Ǧtych XX wieku pojĊcie narcyzmu zaczĊło słuĪyü nie tylko do
opisu zaburzeĔ funkcjonowania jednostki, ale wykroczyło poza granice psychologii
i rozszerzyło siĊ na socjologiĊ, filozofiĊ i kulturoznawstwo. Rozpowszechnienie
narcystycznego wzorca we współczesnej kulturze rodzi trudnoĞü w ustaleniu granicy
pomiĊdzy normą, a zaburzeniem. Trudno teĪ orzec, co ma charakter pierwotny, a co
wtórny – czy to zaburzona osoba kształtuje na swój wzór narcystyczną kulturĊ, czy to
kultura o treĞciach narcystycznych wymusza na jednostce podporządkowanie siĊ regułom
zbiorowoĞci11. MoĪna powiedzieü, Īe im bardziej pojĊcie narcyzmu stawało siĊ inter-
dyscyplinarne, tym bardziej skutkowało to coraz wiĊkszą wieloznacznoĞcią pojĊcia.
Trudno było uzgodniü czy narcyzm to bardziej defekt czy deficyt w rozwoju osobowoĞci?
Czy jego Ĩródłem jest brak miłoĞci czy uwiedzenie? Czy jest to zahamowanie w kształto-
waniu „ja”, czy moĪe nieprawidłowy kierunek tego kształtowania? Jacy są tak naprawdĊ
„pacjenci narcystyczni”? Freud dostrzegał narcyzm u osób z psychozą, z depresją,
samobójców i homoseksualistów, natomiast Kohut widział go u terapeutów z zaburzonym
self, ale pozostających w kontakcie z rzeczywistoĞcią i u których z rzadka moĪna było
postawiü diagnozĊ osobowoĞci narcystycznej. Z kolei dla Kernberga narcyzm objawiał siĊ
u Īyjących na pograniczu psychozy pacjentów z ciĊĪkimi zaburzeniami osobowoĞci12.

6
K. Horney, 1999.
7
O. F. Kernberg, Związki miłosne, Zysk i S-ka Wydawnictwo, PoznaĔ 1998.
8
S. Johnson, Humanizowanie narcystycznego stylu, Wyd. Jacek Santorski & Co, Warszawa 1993.
9
A. Lowen, Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Wyd. Jacek Santorski & Co., Warszawa 1995.
10
Ch. Lasch, op. cit.
11
M. Szpunar, Kultura cyfrowego narcyzmu, Wydawnictwa AGH, Kraków 2016.
12
A. Czarna, op. cit.

87
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej.

W wieloĞci teorii narcyzmu da siĊ jednak znaleĨü pewne cechy wspólne.

WspółczeĞnie wiĊkszoĞü specjalistów za osobĊ narcystyczną uzna kogoĞ, kto ma
osobowoĞü zorganizowaną wokół pragnienia podtrzymania samooceny i potwierdzania
własnej wartoĞci przez Ĩródła zewnĊtrzne i to w taki sposób, Īe bĊdą nadmiernie
skoncentrowani na sobie i przesadnie wraĪliwi na krytykĊ13. Wspólne dla róĪnych
koncepcji jest teĪ wskazywanie na zaburzone relacje z pierwszymi opiekunami jako Ĩródło
narcyzmu. Dotyczy to najczĊĞciej chłodu emocjonalnego, braku empatii w kontakcie
z dzieckiem, nieodwzajemniania jego miłoĞci bądĨ braku konsekwencji w odwzajemnianiu
tej miłoĞci. Ponadto wiĊkszoĞü teorii mówi, choü nieraz innym jĊzykiem, o zwróceniu
siĊ do własnego „ja” (takĪe w aspekcie afektywnym) w taki sposób, który odbiega od
normy i zaburza utrzymanie bezpiecznych granic pomiĊdzy sobą a innymi. MoĪna zatem
przyjąü, Īe okreĞlenie „narcystyczny” stosuje siĊ do osób mających nadmierne poczucie
własnej waĪnoĞci, roszczeniowych, przeczulonych na punkcie swego „ja”, z tendencją do
przeceniania własnych osiągniĊü; przekonanych, Īe ich wyjątkowoĞü i niepowtarzalnoĞü
daje im jakieĞ szczególne prawa i usprawiedliwia wykorzystanie innych ludzi.

Diagnoza narcystycznej osobowości

Gdy w latach 70Ǧtych XX wieku narcyzm został potraktowany jako dominująca postawa we
współczesnym, zachodnim społeczeĔstwie, a samo zjawisko zaczĊto traktowaü jako prawie
społeczną epidemiĊ, jednoczeĞnie sformułowano wyraĨne kryteria diagnostyczne
w podrĊcznikach diagnozy nozologicznej. Po raz pierwszy narcystyczne zaburzenie
osobowoĞci znalazło siĊ w roku 1979 w dziewiątym wydaniu klasyfikacji ICD (International
Classification of Diseases, Ninth Revision, ICD-9), wydawanej przez ĝwiatową OrganizacjĊ
Zdrowia14. Obecnie w opisie zaburzeĔ narcystycznych doĞü czĊsto praktycy odwołują siĊ do
amerykaĔskiego podrĊcznika diagnostycznego DSM15 (DSM-5 z 2013), według którego
zaburzenie to rozpoznaje siĊ u osób, u których wystĊpuje wzorzec zachowaĔ zdominowany
nastawieniem wielkoĞciowym (w wyobraĨni lub w zachowaniu), potrzebą bycia podziwianym,
słabą empatią i niezdolnoĞcią do przyjĊcia perspektywy innych osób oraz ma tendencjĊ do
wyzyskiwania związków z ludĨmi dla osiągniĊcia własnych celów. Zalicza siĊ je do
zaburzeĔ osobowoĞci wiązki B, czyli razem z osobowoĞcią antyspołeczną, borderline
i histrioniczną. Co ciekawe w klasyfikacji ICDǦ10, która powstała w 1992 r, nie zaliczono
osobowoĞci narcystycznej do specyficznych zaburzeĔ osobowoĞci, lecz omawia siĊ ten
problem przy „innych okreĞlonych zaburzeniach osobowoĞci” (F 60.8). Dokładne kryteria
diagnostyczne tego zaburzenia są co prawda sformułowane w ICDǦ10 w tzw. „Badawczych

13
N. McWilliams, Diagnoza psychoanalityczna, GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdaĔsk 2013.
14
ICD-9, Diagnosis Codes Index – ICD-9, http://icdlist.com/icd-9/index
15
DSM-5, Desk Reference to the Diagnostic Criteria From DSM-5, American Psychiatric Publishing,
Washington DC 2013.

88
 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

kryteriach diagnostycznych”16 jednak z zastrzeĪeniem, Īe zaburzenie to ma wciąĪ niepewną

pozycjĊ kliniczną i naukową.
OstroĪnoĞü z jaką podchodzi siĊ do osobowoĞci narcystycznej w ICDǦ10 łatwiej
zrozumieü, jeĞli komuĞ wiadomo jak trudno o psychometryczną diagnozĊ narcyzmu.
Istnieje co prawda kilka kwestionariuszy narcyzmu, w tym takĪe tłumaczonych oraz
adaptowanych do warunków polskich17. Dobrze znana jest teĪ podskala narcyzmu
w ramach skali MĊskoĞüȂKobiecoĞü w teĞcie MMPIǦ2 (a wczeĞniej MMPI). Jednak
stwierdza siĊ teĪ brak korelacji miĊdzy niektórymi skalami badającymi narcyzm (np. NPI
i NPDS) lub nawet związki pomiĊdzy niektórymi skalami narcyzmu okazały
siĊ byü negatywne18. Dlatego trzeba stawiaü sobie pytanie czy róĪne kwestionariusze
narcyzmu mierzą to samo zjawisko i czy odnoszą siĊ do tych samych cech? Byü moĪe
problem tkwi w odpowiedniej syntezie danych klinicznych i sposobów diagnozy
stosowanych przez psychoterapeutów, psychiatrów i psychologów klinicznych, z danymi
empirycznymi i teoretycznymi jakie płyną z psychologii osobowoĞci i psychologii
poznawczej. Prawdopodobnie bezpieczniej jest przyjąü, Īe narcyzm moĪe byü zjawiskiem
wielowymiarowym i staraü siĊ identyfikowaü jego poszczególne czynniki. Wydaje siĊ, Īe
wiĊksze powodzenie ma badanie poszczególnych aspektów narcyzmu jako odrĊbnych
wymiarów – np. roszczeniowoĞci czy narcyzmu społecznego (wspólnotowego).
O ile narcyzm jako zjawisko psychospołeczne jest niejednorodny i wciąĪ trudno
jednoznacznie okreĞliü w sposób psychometryczny czynniki składające siĊ na ten fenomen,
to jednak diagnoza kliniczna zaburzenia osobowoĞci typu narcystycznego jest doĞü
jednoznaczna. Wspomniana wyĪej klasyfikacja DSM-5 dostarcza dokładnych wskazówek
diagnostycznych. Obowiązująca w Polsce i Europie klasyfikacja ICD-10, choü zachowuje
ostroĪnoĞü, to jednak równieĪ wskazuje na szczegółowe zachowania i postawy składające
siĊ na wzór osobowoĞci narcystycznej (w duĪej mierze zgodne z DSM).
Kryteria diagnostyczne zaburzenia osobowoĞci typu narcystycznego wg ICDǦ10:
A. Spełnione ogólne kryteria zaburzeĔ osobowoĞci.
B. Osoba przejawia co najmniej 5 objawów z nastĊpujących:
1) WyĪszoĞciowe poczucie własnej waĪnoĞci (np. wyolbrzymianie swoich osiągniĊü
i talentów, oczekiwanie korzystniejszego, nieproporcjonalnego do osiągniĊü
oceniania siebie).

16
ICDǦ10, Klasyfikacja zaburzeĔ psychicznych i zaburzeĔ zachowania w ICDǦ10. Badawcze kryteria
diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius", IPiN, Kraków-Warszawa 1998.
17
por. R. BaziĔska, K. DratǦRuszczak, Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI Raskina
i Halla, Czasopismo Psychologiczne, 6, 3Ǧ4, 2000, s. 171Ǧ187 oraz A. Januszewski, Kwestionariusz „Narcyzm”
(Na podstawie Narcissmusinventar F.W. Deneke i in.). Materiał powielony Katedry Psychologii Ogólnej KUL,
Lublin 2000.
18
A. Czarny, op. cit. oraz M. ĩemojtelǦPiotrowska, J. Piotrowski, T. Baran, RoszczeniowoĞü psychologi-
czna a metoda jej pomiaru: Polska adaptacja Skali roszczeniowoĞci psychologicznej (PES). Psychologia
Społeczna, 38, 2016, s. 356Ǧ367.

89
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej.

2) PochłoniĊcie przez wyobraĪenia o nieograniczonym powodzeniu, mocy,

wspaniałoĞci, piĊknoĞci, idealnej miłoĞci.
3) Przekonanie o byciu kimĞ „specjalnym” czy niepowtarzalnym oraz o moĪliwoĞci
bycia zrozumianym tyko przez inne „specjalne” osoby (lub instytucje) o wysokiej
pozycji oraz obracania siĊ tylko w takim towarzystwie.
4) Potrzeba nadmiernego podziwu.
5) Poczucie uprzywilejowania, nieoczekiwane nadzieje szczególnie korzystnego
traktowania lub automatycznego respektowania własnych oczekiwaĔ przez innych.
6) Wyzyskiwanie związków z ludĨmi, wykorzystywanie innych dla osiągniĊcia
własnych celów.
7) Brak empatii, niechĊü do dostrzegania lub liczenia siĊ z uczuciami i potrzebami
innych osób.
8) CzĊsto zawiĞü wobec innych i przekonanie, Īe to oni są zawistni.
9) Aroganckie, bezceremonialne zachowania i postawy.
Szczególnie istotne w rozpoznawaniu zaburzenia narcystycznego jest spełnienie warunku
A, czyli ogólnych kryteriów zaburzeĔ osobowoĞci. Chodzi głównie o to, Īe wzorzec opisany
kryteriami szczegółowymi musi byü trwały i zaznaczyü siĊ doĞü wczeĞnie – wystĊpowaü co
najmniej od młodoĞci lub okresu dorastania. JednoczeĞnie opisywane postawy czy zachowania
powinny byü wyraĨnie niedostosowane w stosunku do róĪnych sytuacji indywidualnych
i społecznych oraz obejmowaü wiele zakresów funkcjonowania człowieka (uczuciowoĞü,
reaktywnoĞü, kontrole popĊdów, percepcjĊ, związki z ludĨmi, itp.). Warto przy tym zwróciü
uwagĊ, Īe podejĞcie do diagnozy zaburzeĔ osobowoĞci moĪe nieco uleü zmianie w związku
z zapowiadaną od kilku lat nową wersją klasyfikacji, tzn. ICD-11, gdyĪ nadal trwa dyskusja
nad statusem niektórych specyficznych zaburzeĔ osobowoĞci19,20.

Problemy narcystyczne w terapii

Psycholog spotyka siĊ z narcyzmem na róĪnych poziomach swej pracy diagnostycznej
i terapeutycznej. Najbardziej ewidentny problem narcystyczny jest w przypadku spełnienia
kryteriów diagnostycznych zaburzenia osobowoĞci. Podobnie przedstawia siĊ sprawa tzw.
podwójnej diagnozy, czyli współwystĊpowania narcystycznej osobowoĞci oraz innej
jednostki chorobowej (np. zespołu uzaleĪnienia od substancji psychoaktywnej). Fakt, Īe
jakieĞ zaburzenie manifestuje siĊ w sposób ewidentny nie oznacza jeszcze, Īe dobrze
rozumiemy mechanizm jego wystĊpowania oraz zaleĪnoĞü od innych zaburzeĔ. Kolejnym
problemem są pacjenci, którzy mogą przejawiaü pewne narcystyczne zachowania

19
P. Tyrer, The classification of personality disorders in ICD-11: Implications for forensic psychiatry. Crim
Behav Ment Health, 23, 2013, s. 1-5. doi:10.1002/cbm.1850.
20
R.T. Mulder, J. Horwood, P. Tyrer, J. Carter, P.R. Joyce, Validating the proposed ICD-11 domains,
Personality and Mental Health, 10, 2016, s. 84-95. doi: 10.1002/pmh.1336.

90
 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

i postawy, jednak nie bĊdą spełniaü jeszcze kryterium zaburzenia osobowoĞci. Mogą
demonstrowaü tyle koncentracji na sobie, nadwraĪliwoĞci, roszczeniowoĞci czy
arogancji, Īe moĪna mówiü o „postawie narcystycznej” lub „cechach narcystycznych”,
ale nie bĊdzie moĪna postawiü pełnej diagnozy.
Terapeuta pracujący z problemami charakteru powinien zatem nie tylko rozpoznaü
problem na poziomie objawów, ale umieü takĪe spojrzeü na narcyzm w kategoriach
przyczynowoǦskutkowych i systemowych. NaleĪy nieraz wyjĞü poza kryteria diagno-
styczne i siĊgnąü do teorii, która pozwala zrozumieü co siĊ dzieje w psychice pacjenta.
Bogactwo teorii psychologicznych w tej materii nie ułatwia sprawy. Stąd w niniejszym
artykule omówione zostaną tylko dwie nowe koncepcje z róĪnych nurtów teoretycznych,
które zdaniem autora artykułu w rĊku doĞwiadczonego terapeuty mogą staü siĊ dobrym
narzĊdziem do pracy z osobą o rysach narcystycznych. Pierwsza z tych koncepcji wywodzi
siĊ z teorii relacji z obiektem i jest autorstwa Nevilla Symingtona21, psychoanalityka.
Druga wywodzi siĊ głównie z nurtu kognitywistycznego i odwołuje siĊ bezpoĞrednio do
teorii schematu Jeffreya Younga22,23.

Narcystyczny wybór
Teoria Symingtona kaĪe spojrzeü na narcyzm jako odwrócenie siĊ od „dawcy Īycia”
(matki, opiekuna, Ĩródła miłoĞci i troski) i zwrócenie siĊ do własnego self. Przyczyną
takiego odwrócenia siĊ jest z reguły jakaĞ forma deprywacji psychicznej, kiedy dochodzi
do naruszenia wyjątkowej wiĊzi emocjonalnej dziecka i matki. Ma to miejsce na
wczesnym etapie Īycia, kiedy dziecko do przetrwania potrzebuje opiekuna i nie moĪe
zupełnie zanegowaü tej relacji, bo jest od opieki zaleĪne. Dlatego odwrócenie siĊ od
„dawcy Īycia” ma charakter rozszczepienia – dzieciĊce self jednak w jakimĞ stopniu musi
opowiedzieü siĊ po stronie opiekuna, jeĞli chce przetrwaü. Od siły rozszczepienia zaleĪy
jak powaĪne bĊdą póĨniejsze kłopoty. Jednostka wybierająca dawcĊ Īycia inkorporuje
samo Ĩródło działania, a jeĞli je odrzuca nie pozwala powstaü takiemu Ĩródłu działania
w sobie. Pozostaje mu wtedy głównie manipulacja, aby skłoniü innych do działania
zgodnie z ukrytym Īyczeniem. Poza manipulacją osoba moĪe stosowaü „głaskanie” swego
ja, aby znieczuliü rozpacz związaną z odrzuceniem „dawcy Īycia”. Głaskanie moĪe
mieü postaü wielkoĞciową, kiedy człowiek doznaje pociechy bĊdąc „bardzo waĪną osobą”,
a szczególnie waĪne jest potwierdzenie otrzymywane od innych VIPǦów. Jednak głaskanie

21
N. Symingron, Nowa teoria narcyzmu, 2013.
22
J.E. Young, J.S. Klosko, M.E. Weishaar, Terapia schematów. Przewodnik praktyka, GdaĔskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2014.
23
W.T. Behary, Rozbroiü narcyza. Jak radziü sobie z osobą zapatrzoną w siebie, GdaĔskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2014.

91
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej.

narcystycznego ja bardzo łatwo osiągnąü takĪe odurzaniem siĊ Ğrodkami psycho-

aktywnymi.
Takie podejĞcie pozostaje w duĪym stopniu zgodne z tradycyjnym podejĞciem do
narcyzmu w teorii relacji z obiektem, jednak zawiera niezwykle istotą róĪnicĊ. Dla
Symingtona narcystyczna postawa to bardzo wczesny, nieĞwiadomy… wybór. Odrzucenie
„dawcy Īycia” jest decyzją, zachowaniem typu: „jak nie chcesz, to ja teĪ juĪ nie chcĊ”.
Nie jest to prosty skutek doznania odrzucenia ze strony matki lub innych okreĞlonych
(deterministycznych) okolicznoĞci, ale osobista odpowiedĨ na odrzucenie. Deprywacja
wiĊzi emocjonalnej jest tu punktem wyjĞcia, ale odpowiedĨ dziecka jest autonomiczna.
Jakkolwiek trudno moĪe byü sobie wyobraziü niemowlĊ dokonujące takiego „wyboru”,
to autor przekonuje, Īe dzieciĊce ja dokonuje go bardzo czĊsto. Przytacza przykłady
niemowlĊcych zachowaĔ wobec karmiącej matki. UwaĪa, Īe problem leĪy tylko w tym,
czy taki dzieciĊcy wybór utrwali siĊ czy nie.
JeĞli narcyzm ma coĞ ze Ğwiadomego wyboru, odwrócenia siĊ, negacji opiekuna
i jego miłoĞci, to oznacza, Īe terapia musi prowadziü do Ğwiadomego zrezygnowania
z narcyzmu i dokonania wyboru miłoĞci. Droga do tego prowadzi przez postawĊ analityka,
który musi „zdzieraü zasłonĊ fałszywych pocieszeĔ, które spowijają osobĊ narcystyczną,
a jednoczeĞnie stabilnie ją trzymaü, wykazując troskĊ i opiekuĔczoĞü (…). Terapeuta jest
w stanie stworzyü okolicznoĞci, które sprzyjają uczynieniu kreatywnego ruchu, nie moĪe
go jednak wykonaü za pacjenta. Owo działanie psychiczne musi mieü swoje Ĩródło
wewnątrz”24. Terapeuta swoją postawą i interpretacjami wspiera to wewnĊtrzne autono-
miczne Ĩródło, a demaskuje i pomaga pacjentowi powstrzymaü Ĩródło opozycyjne, które
odpowiada za narcystyczny wybór i odrzucenie miłoĞci.

Narcystyczne schematy
Według koncepcji Younga schemat to pewien psychiczny motyw lub wzór, który obejmuje
wiele sfer funkcjonowania25. Jest złoĪony ze wspomnieĔ, emocji, reakcji fizjologicznych
i przekonaĔ na temat siebie, innych ludzi i Ğwiata. Schematy kształtują siĊ w dzieciĔstwie
w wyniku interakcji czynników związanych z niezaspokojonymi podstawowymi potrzebami,
Ğrodowiskiem i temperamentem. Zazwyczaj tworzenie siĊ schematów pełni rolĊ adaptacyjną
w dzieciĔstwie, umoĪliwiają one przetrwanie w trudnych warunkach Īyciowych, jednak
w Īyciu dorosłym staja siĊ dysfunkcjonalną reprezentacją Ğwiata (niedokładną). PoniewaĪ
najczĊĞciej są nieuĞwiadomione i sztywne, potrafią bardzo ograniczaü Īycie i sprawiaü, Īe
zachowujemy siĊ destrukcyjnie w stosunku do siebie lub innych, jednoczeĞnie wierząc,
Īe robimy to po to, by siebie ochroniü i zaspokoiü swoje potrzeby.

24
N. Symington, op. cit., s. 128, 131.
25
J.E. Young, J.S. Klosko, M.E. Weishaar, op. cit.

92
 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

Schematów wyróĪniono osiemnaĞcie, ale dla zrozumienia narcyza najwaĪniejsze

są schematy Deprywacja Emocjonalna, WadliwoĞü/Wstyd oraz RoszczeniowoĞü/Wielko-
ĞciowoĞü26. Równie waĪne co schemat, są tryby działania schematu czyli sposoby radzenia
sobie, gdy schemat siĊ aktywizuje. Tryby te to stany emocjonalne i poznawcze, w których
osoba znajduje siĊ w danym momencie wraz z towarzyszącymi im i charakterystycznymi
dla nich zachowaniami. Zazwyczaj polegają na próbie przeciwstawienia siĊ schematowi,
ucieczce lub poddaniu siĊ schematowi. JeĞli uruchomi siĊ tryb działania schematu,
to powstają róĪnorodne uczucia, np. uczucia smutku, lĊku lub wĞciekłoĞci, albo stan
emocjonalnego odrĊtwienia, pustki. NajwaĪniejsze tryby działania schematów u narcysty-
cznej osoby to: Samouwielbiacz, Odłączony Samoukoiciel oraz Samotne Dziecko.
Samouwielbiacz najczĊĞciej pojawia siĊ w kontakcie z innymi, takĪe w intymnym konta-
kcie z osobami bliskimi. Samoukoiciel odwraca uwagĊ od cierpienia, od poczucia pustki,
ale nie szuka pomocy i ukojenia w rozmowie z bliską osobą, a raczej w aktywnoĞci
zawodowej, sportowej czy teĪ zachowaniach kompulsywnych, takich jak zakupy, hazard
czy seks. Z kolei Samotne Dziecko ujawnia siĊ, gdy narcyz straci Ĩródło poczucia bycia
waĪnym i akceptowanym. Jest to najbardziej pierwotny i najgłĊbiej ukryty tryb schematu.
Narcyz za wszelką cenĊ stara siĊ nie dopuĞciü do tego, by poczuü swoje Samotne Dziecko,
bo jest ono wraĪliwe, niewinne i kruche, łatwo je zraniü. Czuje siĊ niekochane i opuszczo-
ne. Jednak właĞnie w tym trybie osoba o narcystycznym rysie jest w stanie
przejawiaü empatiĊ i tylko z narcyzem funkcjonującym w trybie Samotnego Dziecka
terapeuta moĪe zbudowaü relacjĊ opartą na intymnoĞci. Budując porozumienie
z Samotnym Dzieckiem, terapeuta opiekuje siĊ nim, ucząc, w jaki sposób powinien
radziü sobie z deficytami emocjonalnymi i w jaki sposób zacząü funkcjonowaü w trybie
Zdrowego Dorosłego, ucząc siĊ przy tym kontroli trybu Samouwielbiacza i Samoukoiciela.
Terapeuta w pracy ze schematem pomaga rozpoznaü schemat i jego tryby. W tym celu
stosuje szereg technik poznawczych i doĞwiadczeniowych, a nastĊpnie przechodzi na
poziom zachowaĔ w celu nabycia umiejĊtnoĞci zaspokajania potrzeb w sposób adaptacyjny.
Stara siĊ dostarczyü pacjentowi korekcyjnych doĞwiadczeĔ, które mają na celu uzdrowienie
dysfunkcjonalnych schematów i wzmocnienie zdrowych trybów działania. Dokonuje siĊ to
przede wszystkim poprzez empatyczną konfrontacjĊ i ograniczone powtórne rodzicielstwo.
„Podczas ustanawiania powtórnego rodzicielstwa wobec narcyza, kładzie siĊ nacisk na
pielĊgnowanie samotnego i doĞwiadczającego deprywacji dziecka kryjącego siĊ za kulisami
ĞwiadomoĞci danej osoby, zarówno w kwestii opieki jak i ukierunkowania. Na tak zwane
ograniczone powtórne rodzicielstwo składają siĊ okazywanie empatii i wyznaczanie granic,
czyli doĞwiadczenia, których narcyz nie zdobył w dzieciĔstwie. UmoĪliwia to modelowanie
zachowaĔ, dziĊki którym bĊdzie on potrafił samodzielnie pielĊgnowaü ten element swojej

26
W.T. Behary, op. cit.

93
P. Szczukiewicz, Narcyzm w diagnozie i terapii psychologicznej.

osobowoĞci. Wysiłki te pozwalają na uzdrowienie schematów i zmianĊ sposobu traktowania

wewnĊtrznego dziecka w pamiĊci”27.

Wnioski
• PojĊcie narcyzmu jest doĞü szeroko rozpowszechnione i ma charakter wieloznaczny.
Zasadniczo moĪna mówiü o trzech sposobach rozumienia tego zjawiska: jako pewien
etap rozwoju emocjonalno-społecznego charakterystyczny dla wczesnych stadium
Īycia człowieka (narcyzm pierwotny), jako fenomen społeczno-kulturowy (narcyzm
w kulturze) oraz jako deficyt osobowoĞci (osobowoĞü narcystyczna). Przy czym w tym
ostatnim znaczeniu moĪemy mówiü o postawach i zachowaniach jednostki, które mają
rys narcystyczny, ale nie stanowią jeszcze jednostki chorobowej oraz o takim wzorcu
funkcjonowania, który spełnia juĪ kryteria okreĞlonego zaburzenia osobowoĞci.
• Przy ujĊciu narcyzmu jako problemu indywidualnego, który przejawia siĊ
charakterystycznym wzorcem zachowaĔ da siĊ wskazaü, wspólne róĪnym koncepcjom
psychologicznym, główne cechy tego wzorca. OkreĞlenie „narcystyczny” stosuje siĊ
najczĊĞciej wobec osób zwróconych do własnego „ja” w taki sposób, który odbiega od
normy i zaburza utrzymanie dobrych wiĊzi pomiĊdzy sobą a innymi. Tego rodzaju
osobowoĞü jest zorganizowana wokół potwierdzania własnej wartoĞci przez Ĩródła
zewnĊtrzne, przy jednoczesnej nadmiernej koncentracji na sobie i przesadnej
wraĪliwoĞci krytykĊ. Wspólne dla róĪnych koncepcji jest teĪ wskazywanie na zaburzone
relacje z pierwszymi opiekunami jako Ĩródło narcyzmu. Dotyczy to najczĊĞciej chłodu
emocjonalnego, braku empatii w kontakcie z dzieckiem, nieodwzajemniania jego
miłoĞci bądĨ braku konsekwencji w odwzajemnianiu tej miłoĞci.
• Dla diagnozy psychologicznej narcyzm jest zjawiskiem wielowymiarowym i zasadne
jest raczej badanie poszczególnych aspektów narcyzmu jako odrĊbnych wymiarów, niĪ
badanie narcyzmu jako pojedynczego zjawiska czy cechy. Diagnoza kliniczna
narcyzmu (jako zaburzenia osobowoĞci) dokonuje siĊ w oparciu o szczegółowe
kryteria diagnostyczne obowiązujących klasyfikacji – DSM-5 lub ICD-10.
• NajwiĊcej propozycji terapeutycznych ukierunkowanych na problemy narcystyczne
wywodzi siĊ z nurtu psychodynamicznego, zwłaszcza psychoterapii opartej o teoriĊ
relacji z obiektem, która wskazuje sposoby przezwyciĊĪenia mechanizmu
rozszczepienia, który stoi u podstaw postawy narcystycznej. SpoĞród innych nurtów
terapii psychologicznej najbardziej interesująca jest terapia schematu, która stara siĊ
zidentyfikowaü dysfunkcjonalne schematy typowe dla narcyzmu i dostarczyü
doĞwiadczeĔ pomagających je przezwyciĊĪyü.

27
W.T. Behary, op. cit., s. 169.

94
 Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 7 Pomoc psychologiczno-pedagogiczna.

ŝďůŝŽŐƌĂĨŝĂ
BaziĔska R., DratǦRuszczak K., Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI Raskina i Halla.
Czasopismo Psychologiczne, 6, 3Ǧ4, 2000.
Behary W.T., Rozbroiü narcyza. Jak radziü sobie z osobą zapatrzoną w siebie, GdaĔskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2014.
Czarna A., Narcyzm – z perspektywy 120 lat istnienia pojĊcia, [w:] P. Winiecki, R. Grzybek (red.), Wybrane
problemy współczesnej psychologii, ATUT, Wrocław 2008.
Freud Z., Wprowadzenie do narcyzmu. [w:] K. Pospiszyl (red.), Zygmunt Freud. Człowiek i dzieło.
Wydawnictwo Zakład Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.
Freud Z., WstĊp do psychoanalizy. PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.
Horney K., Neurotyczna osobowoĞü naszych czasów, Dom Wydawniczy Rebis, PoznaĔ 1999.
ICDǦ10, Klasyfikacja zaburzeĔ psychicznych i zaburzeĔ zachowania w ICDǦ10. Badawcze kryteria
diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius", IPiN, Kraków-Warszawa 1998.
ICD-9, Diagnosis Codes Index – ICD-9, http://icdlist.com/icd-9/index (dostĊp 1.05.2017)
ImieliĔski K., Seksiatria. Psychofizjologia seksualna, Wyd. PWN, Warszawa 1990.
Januszewski A., Kwestionariusz „Narcyzm” (Na podstawie Narcissmusinventar F.W. Deneke i in.). Materiał
powielony Katedry Psychologii Ogólnej KUL, Lublin 2000.
Johnson S., Humanizowanie narcystycznego stylu, Wyd. Jacek Santorski & Co, Warszawa 1993.
Kernberg O.F., Związki miłosne, Zysk i S-ka Wydawnictwo, PoznaĔ 1998.
Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, ĝwiat KsiąĪki, Warszawa 2003.
Lasch Ch., Kultura narcyzmu, Wydawnictwo Sedno, Warszawa 2015.
Lowen A., Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Wyd. Jacek Santorski & Co., Warszawa 1995.
McWilliams N., Diagnoza psychoanalityczna, GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdaĔsk 2013.
Mulder R. T., Horwood J., Tyrer P., Carter J., and Joyce P. R., Validating the proposed ICD-11 domains,
Personality and Mental Health, 10, 2016, s. 84–95. doi: 10.1002/pmh.1336.
Rohr H.P., Narcyzm – zaklĊte „ja”, W drodze, PoznaĔ 2007.
Symington N., Nowa teoria narcyzmu, 2013.
Szpunar M., Kultura cyfrowego narcyzmu, Wydawnictwa AGH, Kraków 2016.
Tyrer P., The classification of personality disorders in ICD-11: Implications for forensic psychiatry. Crim
Behav Ment Health, 23, 2013, s.1–5. doi:10.1002/cbm.1850
Young J.E., Klosko J.S., Weishaar M.E., Terapia schematów. Przewodnik praktyka, GdaĔskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Sopot 2014.
ĩemojtelǦPiotrowska M., Piotrowski J., Baran T., RoszczeniowoĞü psychologiczna a metoda jej pomiaru: Polska
adaptacja Skali roszczeniowoĞci psychologicznej (PES). Psychologia Społeczna, 38, 2016.

95
Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 6 Rodzina, szkoła, kraj – obszary funkcjonowania dziecka.



WŝŽƚƌ^njĐnjƵŬŝĞǁŝĐnj͕Ěƌ
^ƚĂƌŽƉŽůƐŬĂ^njŬŽųĂtLJǏƐnjĂǁ<ŝĞůĐĂĐŚ
ĞƐƉſųWŽƌĂĚŶŝŶƌϮŽƌĂnjKƑƌŽĚĞŬͣ/ŶŝŐŽ͟ǁ>ƵďůŝŶŝĞ


EĂƌĐLJnjŵǁĚŝĂŐŶŽnjŝĞŝƚĞƌĂƉŝŝƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶĞũ


ďƐƚƌĂŬƚ
ƌƚLJŬƵųŽŵĂǁŝĂƉƌŽďůĞŵLJnjǁŝČnjĂŶĞnjnjĂƐƚŽƐŽǁĂŶŝĞŵƉŽũħĐŝĂŶĂƌĐLJnjŵƵ͘tLJƌſǏŶŝŽŶŽƚƌnjLJŐųſǁŶĞ
njŶĂĐnjĞŶŝĂƚĞŐŽƉŽũħĐŝĂ͗ŶĂƌĐLJnjŵũĂŬŽnjũĂǁŝƐŬŽƌŽnjǁŽũŽǁĞ͕ƚLJƉŽǁĞĚůĂǁĐnjĞƐŶŽĚnjŝĞĐŝħĐĞŐŽĞƚĂƉƵ
ǏLJĐŝĂ͕ ŶĂƌĐLJnjŵ ũĂŬŽ njũĂǁŝƐŬŽ ƉƐLJĐŚŽƐƉŽųĞĐnjŶĞ͕ ŬƚſƌĞ ũĞƐƚ ƉƌnjĞũĂǁĞŵ ƉƌŽĐĞƐſǁ ƐƉŽųĞĐnjŶŽͲ
ŬƵůƚƵƌŽǁLJĐŚ ;ŶĂƌĐLJnjŵ ǁ ŬƵůƚƵƌnjĞͿ ŽƌĂnj ŶĂƌĐLJnjŵ ũĂŬŽ ĐŚĂƌĂŬƚĞƌLJƐƚLJĐnjŶĞ ƉŽƐƚĂǁLJ ŝ njĂĐŚŽǁĂŶŝĂ
ƉŽũĞĚLJŶĐnjĞũ ŽƐŽďLJ ĚŽƌŽƐųĞũ ;ŽƐŽďŽǁŽƑđ ŶĂƌĐLJƐƚLJĐnjŶĂͿ͘ KŵſǁŝŽŶŽ ƉƌŽďůĞŵLJ njǁŝČnjĂŶĞ
njǁŝĞůŽnjŶĂĐnjŶŽƑĐŝČ ƉŽũħĐŝĂ͕ njǁųĂƐnjĐnjĂ ǁ ŽďƐnjĂƌnjĞ ĚŝĂŐŶŽnjLJ ƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶĞũ͘ tLJƌſǏŶŝŽŶŽ ƚLJƉŽǁĞ
ƉŽƐƚĂǁLJ ŶĂƌĐLJƐƚLJĐnjŶĞ ǁƐƉſůŶĞ ĚůĂ ƌſǏŶLJĐŚ Ƶũħđ ƚĞŽƌĞƚLJĐnjŶLJĐŚ ŶĂƌĐLJnjŵƵ ŽƌĂnj ǁƐŬĂnjĂŶĞ njŽƐƚĂųLJ
ŐųſǁŶĞ ŬƌLJƚĞƌŝĂ ĚŝĂŐŶŽƐƚLJĐnjŶĞ ŶĂƌĐLJƐƚLJĐnjŶĞŐŽ njĂďƵƌnjĞŶŝĂ ŽƐŽďŽǁŽƑĐŝ͘ ƵƚŽƌ njĂƉƌĞnjĞŶƚŽǁĂų ĚǁĂ
ƉƌnjLJŬųĂĚLJ ƉŽĚĞũƑĐŝĂ ƚĞƌĂƉĞƵƚLJĐnjŶĞŐŽ ĚŽ njĂďƵƌnjĞŷ ŶĂƌĐLJƐƚLJĐnjŶLJĐŚ ʹ ũĞĚŶŽ ǁLJǁŽĚnjČĐĞ Ɛŝħ
njŬŽŶĐĞƉĐũŝƉƐLJĐŚŽĚLJŶĂŵŝĐnjŶĞũ͕ĂĚƌƵŐŝĞnjŶƵƌƚƵŬŽŐŶŝƚLJǁŝƐƚLJĐnjŶĞŐŽǁƉƐLJĐŚŽůŽŐŝŝŝƉƐLJĐŚŽƚĞƌĂƉŝŝ͘
^ųŽǁĂŬůƵĐnjŽǁĞ͗ŶĂƌĐLJnjŵ͕ŶĂƌĐLJƐƚLJĐnjŶĂŽƐŽďŽǁŽƑđ͕ĚŝĂŐŶŽnjĂƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶĂ͕ƉƐLJĐŚŽƚĞƌĂƉŝĂ͘



EĂƌĐŝƐƐŝƐŵŝŶƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐĂůĂƐƐĞƐƐŵĞŶƚĂŶĚƚŚĞƌĂƉLJ

ďƐƚƌĂĐƚ
dŚĞ ƉĂƉĞƌ ĚĞƐĐƌŝďĞƐ ƉƌŽďůĞŵƐ ĂƌŽƵƐŝŶŐ ĂƌŽƵŶĚ ƚŚĞ ƵƐĞ ŽĨ ƚŚĞ ƚĞƌŵ ŶĂƌĐŝƐƐŝƐŵ͘ dŚĞƌĞ ĂƌĞ
ĚŝƐƚŝŶŐƵŝƐŚĞĚ ƚŚƌĞĞ ŵĂŝŶ ŵĞĂŶŝŶŐƐ ŽĨ ƚŚĞ ƚĞƌŵ͗ ŶĂƌĐŝƐƐŝƐŵ ĂƐ Ă ĚĞǀĞůŽƉŵĞŶƚĂů ƉŚĞŶŽŵĞŶŽŶ͕
ƚLJƉŝĐĂůĨŽƌĞĂƌůLJĐŚŝůĚŚŽŽĚ͖ŶĂƌĐŝƐƐŝƐŵĂƐƉƐLJĐŚŽƐŽĐŝĂůƉŚĞŶŽŵĞŶŽŶ͕ǁŚŝĐŚŝƐĂƌĞĨůĞĐƚŝŽŶŽĨƐŽĐŝŽͲ
ĐƵůƚƵƌĂů ƉƌŽĐĞƐƐĞƐ ĂŶĚ ŶĂƌĐŝƐƐŝƐŵ ĂƐ ƐƉĞĐŝĂů ĂƚƚŝƚƵĚĞƐ ĂŶĚ ďĞŚĂǀŝŽƌƐ ŽĨ ŝŶĚŝǀŝĚƵĂů ĂĚƵůƚ ƉĞƌƐŽŶ
;ŶĂƌĐŝƐƐŝƐƚŝĐƉĞƌƐŽŶĂůŝƚLJͿ͘dŚĞƌĞĂƌĞĚŝƐĐƵƐƐĞĚƉƌŽďůĞŵƐŽĨĂŵďŝŐƵŝƚLJŽĨƚŚĞƚĞƌŵ͕ĞƐƉĞĐŝĂůůLJŝŶƚŚĞ
ĂƌĞĂ ŽĨ ƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐĂů ĚŝĂŐŶŽƐŝƐ͘ EĂƌĐŝƐƐŝƐƚŝĐ ĂƚƚŝƚƵĚĞƐ ĂŶĚ ďĞŚĂǀŝŽƵƌƐ ʹ ǁŚŝĐŚ ĂƌĞ ĐŽŵŵŽŶ ƚŽ
ĚŝĨĨĞƌĞŶƚ ƚŚĞŽƌĞƚŝĐĂů ĂƉƉƌŽĂĐŚĞƐ ǁĞƌĞ ƉŽŝŶƚĞĚ ŽƵƚ ĂƐ ǁĞůů ĂƐ ŵĂŝŶ ĚŝĂŐŶŽƐƚŝĐ ĐƌŝƚĞƌŝĂ ĨŽƌ
ŶĂƌĐŝƐƐŝƐƚŝĐƉĞƌƐŽŶĂůŝƚLJĚŝƐŽƌĚĞƌ͘dŚĞĂƵƚŚŽƌƉƌĞƐĞŶƚĞĚƚǁŽĞdžĂŵƉůĞƐŽĨƚŚĞƌĂƉĞƵƚŝĐĂƉƉƌŽĂĐŚƚŽ
ŶĂƌĐŝƐƐŝƐƚŝĐ ĚŝƐŽƌĚĞƌƐ ʹ ŽŶĞ ĨƌŽŵ ƉƐLJĐŚŽĚLJŶĂŵŝĐ ƉĞƌƐƉĞĐƚŝǀĞ ĂŶĚ ĂŶŽƚŚĞƌ ŽŶĞ ĞŵĞƌŐŝŶŐ ĨƌŽŵ
ĐŽŐŶŝƚŝǀĞƉƐLJĐŚŽůŽŐLJĂŶĚƉƐLJĐŚŽƚŚĞƌĂƉLJ͘
<ĞLJǁŽƌĚƐ͗ŶĂƌĐŝƐƐŝƐŵ͕ŶĂƌĐŝƐƐŝƐƚŝĐƉĞƌƐŽŶĂůŝƚLJ͕ƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐĂůĂƐƐĞƐƐŵĞŶƚ͕ƉƐLJĐŚŽƚŚĞƌĂƉLJ͘

96

View publication stats