Czytam Po Polsku T 1 Koledy Polskie Materialy Pomocnicze Do Nauki Jezyka Polskiego Jako Obcego

##7#52#aMTk2NjExMjNBMzUzNTM1Ng==
C Z Y TAM PO PO L SKU
K O L Ę D Y P O L S K I E
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

C Z Y TAM PO PO L SKU
KOLĘDY
POLSKIE
M AT E R I A ŁY P O M O C N I C Z E
D O N AU K I J Ę Z Y K A P O L S K I E G O
JA KO O B C E G O
TOM I
O P R ACO WA Ł
R O M UA L D C U DA K
K AT O W I C E 2021
W Y DAW N I C T W O U N I W E R S Y T E T U Ś L Ą S K I E G O

Seria wydawnicza
CZYTAM PO POLSKU
Redaktorzy serii
ROMUALD CUDAK, AGNIESZKA TAMBOR, JOLANTA TAMBOR
Konsultacja metodyczna części ćwiczeniowej

AGNIESZKA TAMBOR, JOLANTA TAMBOR
Recenzent
KAZIMIERZ OŻÓG
Copyright © 2021 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone
Tłumaczenie na język angielski TOMASZ DUDA

Tłumaczenie na język chiński LI YINAN
Tłumaczenie na język koreański CHANG IL YOU
Tłumaczenie na język niemiecki BRIGITTE SCHNIGGENFITTIG
Tłumaczenie na język rosyjski HELENA KAZANCEWA
Redaktor inicjujący PAULINA JANOTA
Redaktor MARTA TOMCZOK
Projekt okładki i szaty graficznej MAREK FRANCIK
Autorstwo zdjęć JOLANTA TAMBOR
Na okładce i stronie tytułowej wykorzystano obraz Tadeusza Makowskiego
„Dzieci z turoniem” dostępny w domenie publicznej
Na stronie 95 wykorzystano obraz Jacka Malczewskiego „Wigilia na Syberii”
dostępny w domenie publicznej
Wydawca dołożył wszelkich starań, by skontaktować się z właścicielami praw

autorskich dzieł użytych w publikacji. Autorzy i właściciele majątkowych praw
autorskich, do których mimo wysiłków nie udało się dotrzeć, proszeni są o kontakt.

S PI S T R E Ś C I
Kolędy polskie___________________________________________7
Polish Carols_____________________________________________8
波兰圣诞颂歌_____________________________________________9
폴란드의 성탄축하곡______________________________________ 10
Polnische Weihnachtslieder________________________________ 11
Польские колядки_______________________________________ 12
MATERIAŁY
CZĘŚĆ I. KOLĘDA JAKO PIEŚŃ UŻYTKOWA (RELIGIJNA)______15

A wczora z wieczora_________________________________24
Gdy się Chrystus rodzi_______________________________25
Hola hola! pasterze z pola____________________________26
Jezus malusieńki____________________________________28
Lulajże, Jezuniu____________________________________29
Mędrcy świata, monarchowie_________________________30
Pasterze mili, coście widzieli?__________________________ 31
Pomału Józefie, pomaluśku, proszę_____________________32
Tryumfy Króla Niebieskiego___________________________35
CZĘŚĆ II. PIEŚŃ O NARODZENIU PAŃSKIM (BÓG SIĘ RODZI)__ 37

Pieśń o Narodzeniu Pańskim__________________________ 41

CZĘŚĆ III. KOLĘDA ARTYSTYCZNA (POETYCKA)____________43
Tytus Czyżewski, Pastorałki (fragment)__________________48
Anna Świrszczyńska, Kolęda___________________________49
Stanisław Baliński, Kolęda warszawska 1939_______________ 51
Czesław Bednarczyk, Kolęda żołnierska__________________53
Tadeusz Borowski, Kolęda zła__________________________ 55
Maciej Zembaty, Kolęda związkowa A.D. 1981_____________57
Jacek Kaczmarski, Wigilia na Syberii_____________________59
Ć WIC ZENIA
ĆWICZENIA DO CZĘŚCI I __________________________________65

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI II__________________________________80
ĆWICZENIA DO CZĘŚCI III__________________________________90
Klucz do ćwiczeń________________________________________99
Na marginesie__________________________________________108
Zapisy nutowe kolęd i wykonania muzyczne_________________ 113
Bibliografia____________________________________________ 115

KO L Ę DY P O L S K I E
*
Część pierwsza. To obrzędowe pieśni, których tematem są wydarzenia związa-
ne z przyjściem Boga na Ziemię. Są powszechnie wykonywane w czasie świąt
Bożego Narodzenia. Mają rozległą historię i stanowią ważny element kultury
polskiej. W istotnych dla narodu polskiego okresach historycznych miały ran-
gę pieśni patriotycznej, były symbolem polskości. Narodowy i ludowy polski
charakter jest widoczny także w budowie utworów. Kolędy polskie cechują się
również bogactwem zjawisk językowych i przechowują formy archaiczne.
*
Część druga. Wśród utworów kolędowych za królową kolęd polskich uchodzi
pieśń O narodzeniu Pańskim znana powszechnie jako Bóg się rodzi. Jej twórcą
jest Franciszek Karpiński, poeta reprezentujący polski sentymentalizm. Kolęda
ma wyraźne elementy narodowe i społeczne związane z postulatami równości
wśród ludzi.
*
Część trzecia. Kolędy możemy odnaleźć także w polskiej poezji. Były tworzone
najczęściej w czasach wojen, zagrożenia narodowego i walk wolnościowych.
Poeci pisali wiersze stylizowane na pieśni kolędowe, kwestionując często sto-
sowane w nich konwencje (antykolędy) i sytuując moment narodzin w tu i te-
raz aktualnej rzeczywistości (metakolędy).

POLISH CAROLS
*
Part one concerns ritual songs concerning the events connected with the
coming of God to Earth. They are commonly performed during Christmas time.
They have an extensive history and constitute an important element of Polish
culture. In historical periods of importance for the Polish nation, they had the
rank of patriotic songs and served as symbols of Polish identity. The national
Polish and folk origin is also visible in the structure of the pieces. In addition,
Polish carols are characterised by a wealth of linguistic phenomena and by the
preservation of archaic forms.
*
Part two: The piece entitled On narodzeniu Pańskim, commonly known as Bóg
się rodzi [God is Born], is considered as the “queen of all Polish carols”. It was writ-
ten by Franciszek Karpiński, a Sentimentalist Polish poet. The carol includes dis-
tinct national and social elements related to the demands for equality among
people.
*
Part three: Carols can also be found in Polish poetry. They were written mostly
in times of wars, national emergency and struggles for freedom. Poets used to
write poems stylised as carols, often challenging the conventions (anti-carols)
and setting the Nativity scene in their contemporary reality (meta-carols).

波兰圣诞颂歌
*
第一部分：圣诞颂歌是与上帝降世有关的仪式歌。它们通常创作于圣
诞节期间，具有悠久的历史，是波兰文化的重要组成部分。在对波兰
民族意义重大的历史时期，它们扮演了爱国歌曲的角色，是波兰民族
性的象征。颂歌中包含丰富的语言现象和古老的形式，充分体现了波
兰的民族、民间文化特色。
*
第二部分：《上帝降生》一曲通常被认为是波兰圣诞颂歌中的 “女王”。
这首歌由波兰感伤主义代表诗人弗朗西斯泽克·卡宾斯基创作。歌曲涉
及波兰民族和社会问题，提出了人人平等的思想。
第三部分：颂歌同样存在于波兰诗歌当中。它们通常创作于战争、国
家面临威胁或自由斗争时期。诗人创作具有颂歌风格的诗歌，质疑颂
歌中使用的惯例 (反颂歌)，并将上帝降生放置于当下的现实进行考量
(超颂歌)。

폴란드의 성탄축하곡
*
첫 번째, 성탄축하곡(캐럴)은 예수 그리스도가 세상에 도래함을 노래하는
의식요입니다. 이들은 일반적으로 성탄절 즈음에 만들어졌습니다. 유구
한 역사를 향유하며 폴란드 문화에서 중요한 의미를 갖습니다. 또한 폴란
드 성을 상징하는 애국적인 노래로서 불려지기도 했습니다. 작품 구성적
인 면에서는 폴란드의 민족적, 민속적 특성이 보입니다. 폴란드의 성탄축
하곡은 언어적 현상이 풍부하게 나타나며 고전적 표현 또한 간직하고 있
습니다.
*
두 번째, 성탄축하곡 중 예수 그리스도의 탄생을 노래하는 ‘주님이 나셨네’
는 폴란드 캐롤의 여왕으로 여겨집니다. 작곡가는 폴란드 감상주의를 대표
하는 시인 프란치셱 카프친스키입니다. 이 곡은 사람들 간의 평등과 관련
된 민족적이고 사회적인 요소들을 가지고 있습니다.
*
세 번째, 폴란드의 시에서도 성탄축하곡의 발자취를 찾을 수 있습니다. 이
작품들은 대체로 전쟁과 국가에 대한 위협, 자유를 위한 투쟁 속에서 쓰여
졌습니다. 시인들은 성탄축하곡 형식의 시들을 통해 당대의 상황에 의문
을 제기하고 (안티캐럴) 예수 그리스도 탄생의 순간을 자신들의 현실에 비
추어 보았습니다 (메타캐럴).

P O L N I S C H E W E I H N AC H T S L I E D E R
*
Erster Teil: Hierin sind Lieder enthalten, die die Geburt des Herren und die da-
mit zusammenhängenden Ereignisse besingen. Sie erklingen rituell an den
Weihnachtsfeiertagen. Diese Lieder, deren Geschichte weit in die Vergangen-
heit reicht, sind ein wichtiges Element der polnischen Kultur. In Zeiten, die für
die polnische Nation entscheidend waren, hatten sie den Status patriotischer
Lieder, waren sie Symbol des Polentums. Dieser nationale und volkstümliche
Charakter der Lieder widerspiegelt sich auch in deren Struktur. Die polnischen
Weihnachtslieder sind geprägt von reichhaltigen sprachliche Besonderheiten
sowie zahlreichen archaischen Formen.
*
Zweiter Teil: Unter den Weihnachtsliedern gilt das Lied O narodzeniu Pańskim
– allgemein bekannt unter dem Titel Bóg się rodzi – als das Lied der Lieder. Ge-
schaffen wurde es von Franciszek Karpiński, einem Poeten des polnischen Sen-
timentalismus. In diesem Lied gibt es Elemente, die explizit auf das nationale
und gesellschaftliche Postulat der Gleichheit unter den Menschen hinweisen.
*
Dritter Teil: Weihnachtslieder finden sich auch in der polnischen Poesie wieder.
Sie entstanden vor allem während der Kriege, in Zeiten nationaler Nöte und
Befreiungskämpfe. Die Poeten schufen Gedichte im Stil der Weihnachtslieder,
wobei sie dabei häufig deren Konventionen durchbrachen (Antiweihnachtslie-
der) und die Gebut des Herren im Hier und Jetzt einer jeweils aktuellen Realität
einbetteten (Metaweihnachtslieder).

П ОЛ Ь С К И Е КОЛ Я Д К И
*
Часть первая. Это обрядовые песни, тематика которых связана с приходом
Бога на Землю. Они повсеместно исполняются в период Рождественских
праздников. Эти песни уходят корнями в историю и являются важным эле-
ментом польской культуры. В важные для польского народа исторические
периоды они возводились в ранг патриотической песни, были символом
принадлежности к польской культуре. Национальный и народный харак-
тер проявляется и в структуре произведений. Польские колядки представ-
ляют богатство языковых явлений и сохраняют архаичные языковые формы.
*
Часть вторая. Среди рождественских песен королевой польских колядок
считается песня О Рождестве Господнем, более известная по начальным
строкам Бог родится. Ее автор – Франтишек Карпиньски, поэт – предста-
витель польского сентиментализма. Эта колядка отличается яркими наци-
ональными и социальными элементами, связанными с постулатами равен-
ства людей.
*
Часть третья. Колядки встречаются также в польской поэзии. Чаще всего
их создавали во время войны, в периоды угрозы суверенитету и борьбы за
независимость. Поэты стилизовали свои произведения под колядные пес-
ни, переосмысливая часто используемые в них стандарты (антиколядки)
или перенося время рождения Христа в текущий момент современной им
действительности (метаколядки).

MAT ERIAŁY

CZĘŚĆ I
KOLĘDA
JAKO PIEŚŃ UŻYTKOWA
(RELIGIJNA)
WSTĘP
Kolędy to pieśni religijne związane z Bożym Narodzeniem. Zasadni-
czym motywem tych pieśni są narodziny Jezusa i wydarzenia z nimi
związane, zapisane w Ewangeliach, apokryfach, jak również istnie-
jące w tradycji kościelnej i wyobraźni religijnej. Kolędy są śpiewane
w okresie Bożego Narodzenia w kościołach w czasie liturgii Mszy
świętej. Są również elementem adoracji żłóbka (kołysania narodzo-
nego Dzieciątka) w kościołach i klasztorach; mówi się, że ten obrzęd
religijny wprowadził św. Franciszek. Zachował się jeszcze zwyczaj
uroczystego śpiewania kolęd w domach w czasie spotkań rodzin-
nych, a radio i telewizja w czasie świąt Bożego Narodzenia często
transmitują koncerty kolędowe, w których biorą udział piosenkarze,
aktorzy i zespoły ludowe.
Dawniej pieśni były śpiewane w czasie kolędowania (chodzenia
z kolędą, chodzenia z szopką), czyli ludowego obyczaju wędrowania
po domach i składania życzeń, a także w czasie odgrywania ludo-
wych form teatralnych – misteriów bożonarodzeniowych (jasełek).
W Będzinie odbywa się doroczny festiwal kolęd i pastorałek.
Aktualnie zbiór kolęd liczy ponad 500 utworów, z czego około 30
tekstów stanowi kanon zatwierdzony do śpiewu kościelnego (pieśni
liturgiczne). Nowe kolędy powstają rzadko, jeszcze rzadziej jest „od-
świeżany” kanon kościelny. Przykładem odnowy jest kariera góral-
skiej kolędy Oj, maluśki, maluśki, kieby rękawicka oraz pieśni obozo-
wej Nie było miejsca dla Ciebie. Popularna jest polska wersja kolędy
austriackiej Cicha noc Josepha Mohra i Franza Grubera. Utwór prze-
łożył na język polski Piotr Maszyński.
Równolegle z nurtem kolędy użytkowej (religijnej) rozwija się nurt
kolędy artystycznej (poetyckiej).

18 N azwa
NAZWA
Słowo kolęda pochodzi od wczesnołacińskiego wyrazu calenda.
Jego etymologia jest związana z łacińskim czasownikiem calare, któ-
ry znaczył tyle, co ‘wywoływać’, ‘oznajmiać’, ‘wołać’. Od niego wywo-
dziły się Calendae – pierwsze dni każdego miesiąca uroczyście zapo-
wiadane przez rzymskich kapłanów (Nony), a później pierwszy dzień
nowego roku. W najstarszym znaczeniu kolęda (wcześniej: kolenda)
znaczyła właśnie tyle, co pierwszy dzień nowego roku, nowy rok
(dawniej: nowe gody, nowe lato), a w średniowieczu także ‘podaru-
nek’ dawany z tej okazji, ‘odwiedziny’ i świecką pieśń (pieśń godowa),
której treścią były życzenia noworoczne – z niej pochodzą zaśpiewki
„hej, kolęda, kolęda”.
Jako oznaczenie pieśni religijnych kolęda zaczęła funkcjonować
w XVI wieku, a ostatecznie upowszechniła się w XIX wieku. Wcześniej
pieśni kolędowe nazywano piosenkami, rotułami, symfoniami, kan-
tyczkami. We współczesnym języku polskim kolęda to także odwie-
dziny wiernych przez proboszcza parafii (kolędowanie, chodzenie po
kolędzie) oraz datki (ofiary) składane w czasie tej wizyty przez wier-
nych (columbatio).
POCZĄTKI KOLĘDY
W polskiej kulturze religijnej pierwsze kolędy pisane w języku łaciń-
skim pojawiły się w XIV wieku. W XV wieku powstawały kolędy two-
rzone w języku polskim, były to często tłumaczenia z języka łaciń-
skiego i czeskiego. Najstarsza znana nam kolęda w języku polskim to
tekst zapisany w kazaniu Jana Szczekny z datą 1424 rok:
Zdrow bądź, krolu anjelski,

K nam na świat w ciele przyszły,
Tyś za jisty Bog skryty,
W święta, czyste ciało wlity.

K olęda teologiczna 19
Zdrow bądź, panie, od Panny

Jenż się narodził za nie.
Zdrow bądź, Jezu Kryste, Krolu!
Racz przyjąci naszę chwałę.
Raczy daci dobre skonanie

Prze twej Matki zasłużenie,
Abychom cię wżdy chwalili,
Z tobą wiecznie królowali. Amen.
[Bądź pozdrowiony, Królu Anielski, / Który przyszedłeś do nas na

świat w ciele. / Ty jesteś zaiste (prawdziwie) Bóg ukryty, / wlany
w święte, czyste ciało. // Bądź pozdrowiony, Panie, / Który narodziłeś
się z Panny. / Bądź pozdrowiony, Jezu Chryste, Królu! / Racz przy-
jąć nasze wychwalanie. // Racz nam dać dobrą śmierć / Przez zasłu-
gę (wstawiennictwo) Twojej Matki, / abyśmy Cię zawsze chwalili, /
Z Tobą wiecznie królowali. Amen.]
Najstarsze kolędy to utwory witające narodzonego Jezusa, autor

zwraca się bezpośrednio do Niego lub do Marii. Tekst kończy się naj-
częściej wezwaniem do modlitwy o udział w życiu wiecznym z Je-
zusem. Większość starych kolęd jest zapisana w kancjonałach i kan-
tyczkach, czyli zbiorach pieśni religijnych kościelnych i klasztornych.
Te i późniejsze kolędy odnajdziemy także w dziewiętnastowiecznych
śpiewnikach (na przykład śpiewnik księdza Michała Marcina Miodu-
szewskiego).
KOLĘDA TEOLOGICZNA
Pierwsze kolędy powstawały jako elementy śpiewu liturgicznego to-
warzyszącego liturgii Mszy świętej. Miały charakter hymnów. To naj-
częściej kolędy „teologiczne”, opisujące i wyjaśniające święte wyda-
rzenie narodzin Boga na Ziemi. W tekstach pojawiają się objaśnienia,

20 K olęda epicka i koły s anka ( liryczna )
że rodzi się Bóg-Człowiek, który przychodzi na świat, aby umrzeć na

krzyżu i w ten sposób wybawić ludzi od wszystkich grzechów. Do
nich należą takie utwory, jak Tryumfy Króla Niebieskiego oraz Gdy się
Chrystus rodzi.
KOLĘDA EPICK A I KOŁYSANK A (LIRYCZNA)

Drugim źródłem kolęd jest środowisko klasztorne – braci i sióstr za-
konnych, którzy śpiewali je w czasie adoracji żłóbka. Pieśni zawierają
często elementy świeckie i obyczajowe. Cudowne wydarzenie dzieje
się jak gdyby tu i teraz. Obok pieśni opowiadających o tym, co się
stało i czego świadkiem jest narrator i zgromadzeni przy żłóbku, są
to także utwory liryczne, kołysanki, których motywem jest utulanie
Jezusa do snu. Najbardziej znane kolędy z tej odmiany to: Jezus ma-
lusieńki, Lulajże, Jezuniu.
KOLĘDA UDRAMAT YZOWANA

Trzecim źródłem kolęd są misteria bożonarodzeniowe (jasełka, szop-
ki). Są to bardzo często usamodzielnione fragmenty dialogów toczo-
nych przez postaci teatralne. Rozmowa i zdialogizowanie wypowie-
dzi to zasadnicza cecha poetyki tych pieśni. Kolęda udramatyzowana
chętnie korzysta ze źródeł apokryficznych i z folkloru plebejskiego.
Do tego typu kolęd można zaliczyć Pomaluśku, Józefie, pomaluśku,
proszę, Pasterze mili, coście widzieli.
KOLĘDA „GABINETOWA”
Wymienione wcześniej kolędy to utwory na ogół anonimowe, two-
rzone często spontanicznie. Natomiast XVII i XVIII wiek są szczyto-
wym okresem rozwoju kolęd, które powstają w gabinetach pisarzy.
Wśród twórców piszących kolędy użytkowe i artystyczne w tym
czasie można wymienić m.in.: Sebastiana Grabowieckiego, Stani-

Ś wiat kolęd 21
sława Grochowskiego, Kaspra Miaskowskiego, Kaspra Twardowskie-

go, Jana Żabczyca. Nowa kolęda jest związana z pobożnością czasu
kontrreformacji i z pobożnością sarmacką, wpływ na nią ma estetyka
baroku. Zgodnie z tzw. wzorcem Pontanusa poeci wprowadzają do
utworów elementy liryki miłosnej i temat szczęśliwego dzieciństwa.
Wykwintnemu stylowi towarzyszy polonizacja świata i wprowadza-
nie rozbudowanych scen pasterskich. Kolędy mają charakter kontra-
faktur – są pisane do melodii świeckich tańców (polonez, mazur, ku-
jawiak). Kolęda „gabinetowa” jest żywa także w XIX wieku.
W kościelnym repertuarze zachowały się utwory niektórych po-
etów barokowych, Piotrowi Skardze przypisuje się kolędę W żłobie
leży. Z epoki romantycznej pochodzi kolęda Mizerna cicha, stajenka
licha, którą napisał poeta Teofil Lenartowicz.
PASTORAŁK A
Wieki XVII i XVIII to również czas, kiedy w poezji kolędowej pojawia-
ją się pastorałki. Są to utwory, w których dominują sceny pasterskie
(< pasterz). Opowiadają one o tym, gdzie pasterze przebywali w cza-
sie narodzin Jezusa, co robili, jak wybierali się, by powitać Dzieciątko
i jakie dary nieśli. W pastorałkach żywioł świecki i obyczajowy jest
niekiedy silniejszy niż religijny. Tutaj jest także widoczna polonizacja
przedstawionego świata.
Pastorałki czerpią z folkloru ludowego i z nimi można łączyć utwo-
ry kolędowe powstające w folkorze lokalnym, zwłaszcza kolędy gó-
ralskie.
ŚWIAT KOLĘD
Świat narodzin Jezusa to Palestyna – Judea. Jak wiemy, Jezus rodzi
się w drodze Jego matki Maryi (Marii) i Jej oblubieńca Józefa z Na-
zaretu do Betlejem, dokąd udają się, aby wykonać nakaz z rozpo-
rządzenia Cezara Augusta dotyczącego spisu mieszkańców. Źródła

22 J ęzyk kolęd
ewangeliczne mówią, że na czas nocy Maryja i Józef chronią się poza

miastem, bo „nie było dla nich miejsca w gospodzie”. Narodzonego
Syna Matka owija w pieluszki i kładzie w żłobie. Trudno powiedzieć,
czy jest to jakieś miejsce położone przy zajeździe, w którym już nie
było miejsca na nocleg, gdzie trzyma się zdrożone zwierzęta (osiołki),
czy też grota skalna w pobliżu pastwisk strzeżonych przez pasterzy,
skoro właśnie pasterze przebywali w tej samej okolicy (Łk 2, 1–20).
W kolędach polskich mamy do czynienia z konwencją tzw. kolo-
rytu lokalnego i polonizacji świata. Autorzy kolęd, nie znając Pale-
styny, dają się ponieść swojej wyobraźni i konstruują świat utworów,
składając go z elementów sobie znanych – polskich i wyobrażonych.
Jezus w polskich kolędach rodzi się w stajni, ale jest to raczej stajnia
podobna do polskich lub szopa, a może obora, w której przebywa
bydło: wół, krowa, baran, owca. Rodzice nie są bogaci, Matka owija
Małego w pieluszki i kładzie w żłobie, okrywając Go sianem. Na swój
sposób polscy są też pasterze, bo mają polskie imiona i przynoszą
jako dary polskie potrawy. Na dworze panuje na ogół sroga polska
zima. Zarówno wnętrze, jak i krajobraz jest podobny do polskiego,
tak jakby całe wydarzenie działo się gdzieś na wsi polskiej, może
w pobliżu jakiegoś szlacheckiego dworku. Znamy wreszcie imiona
mędrców, którzy przybywają pokłonić się Jezusowi i przekazać Mu
dary królewskie w postaci złota, mirry i kadzidła, to spolszczenia:
Melchior, Baltazar i Kacper. Ten koloryt lokalny jest wycieniowany,
najwyraźniej występuje w pastorałkach, oszczędniejszy jest w kolę-
dach teologicznych.
JĘZYK KOLĘD
Kolędy to teksty przeznaczone do wykonania wokalnego. Teksty
były pisane do popularnych w tym czasie melodii. Bardzo często
tworzono je do rytmów tańców ludowych: kujawiaka, chodzonego,
mazura. Odnajdziemy także utwory pisane do muzyki poloneza ko-
ronacyjnego. W kolędach występują także środki stylistyczne, które

J ęzyk kolęd 23
ułatwiają ich adaptację do muzyki: paralelizmy składniowe, zgod-

ność sylabiczna i akcentowa w wersach (wiersze sylabiczne i sylabo-
toniczne), powtórzenia, rymy, refreny, jak również charakterystycz-
ne dla twórczości ludowej ujęcia stereotypowe i formuły. Tekstowe
przedstawienia były pełne emocji przeżywania cudownego zdarze-
nia i radości z narodzin Dzieciątka, dlatego też świat kolęd jest wy-
rażany językiem zdrobnień (deminutywów) i superlatywów. Dawne
pochodzenie kolęd sprawia z kolei, że wiele użytych w nich słów to
archaizmy – formy już nam nieznane, nieużywane, o trudnych do re-
konstrukcji znaczeniach. W utworach odnajdziemy archaizmy fone-
tyczne, leksykalne, a także składniowe.
Szopka w Bazylice św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP

w Katowicach–Panewnikach
„Żywa szopka” organizowana co roku

na terenie
Bazyliki w Katowicach–Panewnikach

24 KOLĘDY • A WCZORA Z WIECZORA
1 A wczora z wieczora1
z niebieskiego dwora
przyszła nam nowina,
Panna rodzi Syna.
5 Boga prawdziwego,
nieogarnionego,
za wyrokiem Boskim,
w Betlejem żydowskim.
Pastuszkowie mali
10 w polu w ten czas spali,
gdy Anioł w pół nocy
światłość z nieba toczy,
chwałę oznajmując,
szopę pokazując,
15 gdzie Panna z Dzieciątkiem,
z wołem i oślątkiem,
i z Józefem starym,
nad Jezusem małym,
chwalą Boga naszego
20 dziś narodzonego.
1
Fragment początkowy z 16. Symfonii anielskich (1630 r.) Jana Żabczyca. Tekst
liczy 15 zwrotek.

K O L Ę D Y • G DY S I Ę C H R Y S T U S R O D Z I … 25
21 Gdy się Chrystus rodzi i na świat przychodzi1,

ciemna noc w jasności promienistej brodzi.
Aniołowie się radują,
pod niebiosy wyśpiewują:
25 Gloria, gloria, gloria in excelsis Deo2.
Mówią do pasterzy, którzy trzód swych strzegli,

aby do Betlejem czym prędzej pobiegli.
Bo się narodził Zbawiciel,
wszego świata Odkupiciel
30 Gloria, gloria, gloria in excelsis Deo.
O niebieskie duchy i posłowie nieba,

powiedzcież wyraźniej, co nam czynić trzeba;
bo my nic nie pojmujemy,
ledwo od strachu żyjemy.
Idźcie do Betlejem, gdzie Dziecię zrodzone,

w pieluszki powite, w żłobie położone.
Oddajcie mu pokłon boski,
On osłodzi wasze troski.
1
Słowa i melodia XVIII/XIX w.
2
Łac. Chwała Bogu w niebie (na wysokości).

26 K O L Ę D Y • H O L A H O L A ! PA S T E R Z E Z P O L A
41 Hola hola!1 pasterze z pola2

idźcie, Pana witajcie,
a co macie, to dajcie,
wołają aniołowie,
45 pójdźcie, mili bratkowie!
Pójdźcie raz no w tym czasie
trzodę zawrzeć w szałasie.
Pójdźmy, pójdźmy do szopy,
weźmy serków z pół kopy,
50 damy Panu we żłobie,
co nas wabi ku sobie.
Pójdźmy wszyscy z weselem

do tego tu Betlejem,
Pójdźcie i wy skrzypkowie,
55 pójdźcie i wy dudkowie!
Walaszku, Kubaszku, zagrajcie!
Stanaszku, Wojtaszku, dudajcie!
Oj dyna3, oj dyna, oj dyna,
niech żyje Pan Jezus Dziecina.
[.............................]
1
Wykrzyknik wyrażający powstrzymywanie kogoś przed działaniem lub
sprzeciw; także: wolnego; zaraz, zaraz; chwileczkę; cierpliwości.
2
Kolęda liczy 8 zwrotek. Przytoczono 1., 2. i 5. Słowa XVII/XVIII w.
3
Oj dyna – wyrażenie występujące jako przyśpiew w piosenkach ludowych.

K O L Ę D Y • H O L A H O L A ! PA S T E R Z E Z P O L A 27
60 Hola chłopy! dalej do szopy!

Wszyscy Pana witajcie,
a co macie, to dajcie,
masło, kukle, kurczątka
dla małego Dzieciątka.
65 serki i gomułeczki
dla młodej Panieneczki,
gruszki, śliwki, jabłuszka
dla Józefa staruszka.
Prosiemy Cię, Paniczu,
70 ziemi, nieba dziedzicu.
na te dary, nasz Panie,
na jakie chłopków stanie,
przyjmijże, przyjmijże koniecznie,
bo Cię Panie kochamy serdecznie.
75 Walaszku, Kubaszku, zagrajcie!
Stanaszku, Wojtaszku, dudajcie!
Oj dyna, oj dyna, oj dyna,
niech żyje Pan Jezus Dziecina.

28 K O L Ę DY • J E Z U S M A LU S I E Ń K I
79 Jezus malusieńki1
80 leży nagusieńki,
płacze z zimna, nie dała Mu
Matula sukienki.
Bo uboga była,
rąbek z głowy zdjęła,
85 w który Dziecię uwinąwszy,
siankiem Je okryła.
Nie ma kolebeczki,
ani poduszeczki,
we żłobie Mu położyła
90 siana pod główeczki.
Dziecina się kwili,

Matusieńka lili,
w nóżki zimno, żłóbek twardy,
stajenka się chyli.
95 Pokłon oddawajmy,
Bogiem je wyznajmy
To Dzieciątko ubożuchne
ludziom ogłaszajmy.
1
Słowa i melodia z XVII w. Kolęda powstała w środowisku zakonnym. F. Cho-
pin opracował ją w Etiudzie cis-moll op. 25 nr 7.

K O L Ę D Y • L U L A J Ż E , J E Z U N I U, M O J A P E R E Ł K O 29
99 Lulajże, Jezuniu, moja perełko1,

100 lulaj ulubione me pieścidełko.
Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj,
a Ty Go, Matulu, w płaczu utulaj.
Zamknijże znużone płaczem powieczki,

utulże zemdlone łkaniem usteczki2.
105 Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj,
Lulajże, piękniuchny mój aniołeczku,

lulajże, maluchny świata kwiateczku.
110 a Ty Go, Matulu, w płaczu utulaj.
Lulajże, różyczko najozdobniejsza,

lulajże, lilijko najprzyjemniejsza.
1
Słowa i melodia z XVII w. Kolęda liczy 10 zwrotek, przytoczono 1., 2., 5. i 6.
zwrotkę. Uwspółcześniono interpunkcję.
2
Istnieje także wariant: wardzeczki.

30 K O L Ę D Y • M Ę D R C Y Ś W I ATA , M O N A R C H O W I E
115 Mędrcy świata, monarchowie1,

gdzie śpiesznie dążycie?
Powiedzcież nam, Trzej Królowie,
chcecie widzieć Dziecię?
Ono w żłobie nie ma tronu
120 i berła nie dzierży,
a proroctwo Jego zgonu
już się w świecie szerzy.
Mędrcy świata, złość okrutna

Dziecię prześladuje,
125 wieść okropna, wieść to smutna,
Herod spisek knuje.
Nic monarchów nie odstrasza,
do Betlejem śpieszą,
gwiazda Zbawcę im ogłasza,
130 nadzieją się cieszą.
1
Słowa i melodia z XIX w.?

K O L Ę D Y • PA S T E R Z E M I L I , / C O Ś C I E W I D Z I E L I 31
131 – Pasterze mili, / Coście widzieli?1

– Widzieliśmy maleńkiego, / Jezusa Narodzonego / Syna Bożego.
– Co za pałac miał, / Gdzie gospodą stał?

– Szopa bydłu przyzwoita, / I to jeszcze źle poszyta / Pałacem była.
135 – Jakie łóżeczko / Miał Paniąteczko?

– Marmur twardy, żłób kamienny, / Na tym Depozyt zbawienny
[/ Spoczywał łożu.
– Co za obicie / Miało to Dziecię?

– Wisząc spod strzech pajęczyna, / Boga i Maryi Syna / Obiciem
[była.
– W jakiej odzieży / Pan nieba leży?

140 – Za purpurę, perły drogie / Ustroiła Go w ubogie / Pieluszki nędza.
[............................................................]
– Kto asystował, / Kto Go pilnował?

– Wół i osieł przyklękali, / Parą Go swą zagrzewali / Dworzanie Jego.
– Jakie kapele / Nuciły trele?

– Aniołowie Mu śpiewali, / My na dutkach przygrawali
[/ Skoczno, wesoło.
145 – Kto więcej spieszył, / By Dziecię cieszył?

– Józef stary z Panieneczką / Za melodyjną piosneczką
[/ Dziecię cieszyli.
1
Słowa i melodia z XVII/XVIII w. Tekst pochodzi z kantyczek sióstr karmelita-
nek bosych.

32 K O L Ę D Y • P O M A ŁU J Ó Z E F I E , P O M A LU Ś K U, P R O S Z Ę
147 Pomału Józefie,

pomaluśku, proszę1,
widzisz, że ja nie mogę
150 bieżeć tak prędko w drogę.
Wyrozumiej, proszę,
wszak widzisz, co noszę,
w mym żywocie mam Boga,
przeto mi przykra droga.
155 Bo już czas nadchodzi,

że się już narodzi,
którego mi zwiastował
Anioł, gdy mię pozdrawiał.
A tak myślę sobie

160 i chcę mówić tobie
o gospodę spokojną,
mnie w taki czas przystojną.
Bo teraz w miasteczku
i w lada domeczku
165 trudno o kącik będzie,
gdy gości pełno wszędzie.
1
Słowa z XVI w. Prawdopodobnie fragment misterium o Bożym Narodzeniu.
Tekst pomieszczony w kancjonale ojców bazylianów w Supraślu (XVIII w.).

K O L Ę D Y • P O M A ŁU J Ó Z E F I E , P O M A LU Ś K U, P R O S Z Ę 33
Wolą pijanice
szynkarskie szklenice,
niżeli mię ubogą,
170 strudzoną wielką drogą.
Wnijdźmy, rada moja,

do tego pokoja,
do tej szopy na pokój,
Józefie, opiekunie mój.
175 A tak my oboje,

i te bydląt dwoje
będziemy mieli pokój,
Józefie, opiekunie mój.
Już nam czas godzina,

180 wielka to nowina
Stwórcę świata porodzić,
ten nas ma z Bogiem zgodzić.
Choć pałac ubogi,

ale klejnot drogi,
185 niebo, ziemia i morze
ogarnąć go nie może.
A Józef mąż zacny,

służy jako baczny,
Najświętszą Pannę cieszył,
190 bo to jego klejnot był.

34 K O L Ę D Y • P O M A ŁU J Ó Z E F I E , P O M A LU Ś K U, P R O S Z Ę
Mój Józefie drogi,

toć to ten mróz srogi,
uziębnie nam Dzieciątko,
niebieskie Pacholątko.
195 Przynieś, proszę siana,

w główkę, pod kolana,
maleńkiemu Dzieciątku,
Boskiemu Pacholątku.
A Józef mąż zacny,

200 służył jako baczny,
wziąwszy sianka niewiele,
w żłobeczku mu pościele
A zaś bydląteczko,
wół i ośląteczko,
205 parą swą nań puchali,
Dzieciątko zagrzewali.
Witaj, Królewiczu,
niebieski Dziedzicu,
bądź pochwalon bez miary
210 za Twe niezmierne dary.
Amen.

KOLĘDY • TRYUMFY KRÓLA NIEBIESKIEGO 35
212 Tryumfy Króla Niebieskiego1

zstąpiły z nieba wysokiego,
pobudziły pasterzów,
215 dobytku swego stróżów
śpiewaniem.
Chwała bądź Bogu w wysokości,

a ludziom pokój na niskości.
Narodził się Zbawiciel,
220 dusz ludzkich Odkupiciel
na ziemi.
Zrodziła Maryja Dziewica

wiecznego Boga bez rodzica,
by nas z piekła wybawił2,
225 a w niebieskich postawił
pałacach.
1
Słowa i melodia z XVII w. Zacytowano trzy pierwsze strofy.
2
Inny wariant: „by nas piekła pozbawił”.

CZĘŚĆ II
PIEŚŃ
O NARODZENIU
PAŃSKIM
(BÓG SIĘ RODZI)
WSTĘP
Jedną z najpopularniejszych kolęd polskich jest Pieśń o Narodzeniu
Pańskim, znana jako Bóg się rodzi. Jej autorem jest Franciszek Kar-
piński.
FRANCISZEK KARPIŃSKI (1741–1825)

to poeta, którego twórczość reprezentuje nurt polskiego senty-
mentalizmu. W pierwszym okresie pisze przede wszystkim sielanki,
w których wyraża osobiste uczucia miłosne, sięgając do konwencji
tradycyjnej idylli, jednakże przekształcając ją zgodnie z własnym
sposobem pojmowania poezji sentymentalnej wyłożonym w trakta-
cie O wymowie w prozie albo w wierszu (1782). Klasycznym przykładem
jest tu sielanka Laura i Filon, przełamująca konwencję sielanki klasy-
cystyczno-rokokowej oraz Do Justyny. Tęskność na wiosnę – wiersz
ujawniający nowy typ liryki osobistej. Dzięki sielankom Karpiński zy-
skał miano „poety serca”, aczkolwiek angażował się także twórczo
w sprawy polityczne, a obok konwencji sentymentalnej i stylizacji
oraz parafraz folklorystycznych w jego wierszach są widoczne rów-
nież elementy klasycystyczno-oświeceniowe.
Karpiński uprawiał także poezję religijną. W dedykacji do tomu
Pieśni nabożne (1792), ofiarowanego królowi Stanisławowi Augu-
stowi Poniatowskiemu, pisał, że chciałby, aby wiersze tam zawarte
stały się popularne wśród ludzi. W istocie pomieszczona w tomie
Pieśń o Narodzeniu Pańskim to znana Polakom kolęda, oprócz tego
śpiewane są jeszcze dwie pieśni z tego zbioru, tzw. pieśń poranna
Kiedy ranne wstają zorze i pieśń wieczorna Wszystkie nasze dzienne
sprawy.

40 P I E Ś Ń O N A R O D Z E N I U PA Ń S K I M
PIEŚŃ O NARODZENIU PAŃSKIM

Jest to utwór o charakterystycznej stylistyce i kompozycji. Ma rów-
nież inny charakter ideowy niż stereotypowe kolędy. Zasadniczym
środkiem obrazowania są chwyty stylistyczne, których podstawą
jest przeciwstawienie: antyteza i oksymoron. Tekst realizuje ele-
menty poetyki barokowej i hymnu średniowiecznego. Nawiązuje do
kolędy teologicznej, a jednocześnie inicjuje typ kolędy społecznej
i patriotycznej, w której motywy religijne są zespolone z narodowy-
mi (dary królewskie składane Jezusowi są zrównane z „wieśniaczymi
ofiarami”, a w końcowej strofie pojawia się prośba, aby Boże Dziecię
błogosławiło ojczyznę utożsamioną z polskimi wioskami i miastami).

P I E Ś Ń O N A R O D Z E N I U PA Ń S K I M 41
1 PIEŚŃ O NARODZENIU PAŃSKIM
Bóg się rodzi, moc truchleje,

Pan niebiosów – obnażony;
Ogień krzepnie, blask ciemnieje.
5 Ma granice – nieskończony.
Wzgardzony – okryty chwałą.
Śmiertelny – król nad wiekami!
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami1!
10 Cóż masz, niebo, nad ziemiany?

Bóg porzucił szczęście twoje,
Wszedł między lud ukochany,
Dzieląc z nim trudy i znoje!
Niemało cierpiał, niemało,
15 Żeśmy byli winni sami.
I mieszkało między nami.
W nędznej szopie urodzony,

Żłób mu za kolebkę dano!
20 Cóż jest? czym był otoczony?
Bydło, pasterze i siano!
Ubodzy! Was to spotkało
Witać Go przed bogaczami!
1
„A Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami” – początkowe werse-
ty z Ewangelii wg św. Jana (1,14). Sens: Chrystus (Słowo) stał się Człowie-
kiem (Ciało) i zstąpił na Ziemię.

42 P I E Ś Ń O N A R O D Z E N I U PA Ń S K I M

25 I mieszkało między nami.
Potem i króle widziani,

Cisną się między prostotą1,
Niosąc dary Panu w dani2:
Mirrę, kadzidło i złoto.
30 Bóstwo to razem zmieszało
Z wieśniaczymi ofiarami!
Podnieś rękę, Boże Dziecię,

35 Błogosław ojczyznę miłą,
W dobrych radach, w dobrym bycie3 –
Wspieraj ich siłę swą siłą,
Dom nasz i majętność całą,
I Twoje wioski z miastami!
40 A Słowo Ciałem się stało
1
Prostota – tu: zwykli, prości ludzie.
2
Dań, danina – ofiara, pieniądze lub rzeczy składane przez poddanych panu-
jącemu; lenno; także: prezent, dar.
3
Byt – egzystencja.

CZĘŚĆ III
KOLĘDA ARTYSTYCZNA
(POETYCKA)
WSTĘP
Oprócz kolęd przeznaczonych do wykonania w twórczości poetyc-
kiej można zauważyć i takie utwory, których tematem są motywy
związane z narodzinami Jezusa, ale które nie są przeznaczone do
śpiewania. Często mają one charakter stylizacyjny i przywołują
konwencję piosenki, często jednak – mają charakter narracyjny i re-
fleksyjny. Tematem są narodziny Jezusa, ale także Wigilia, Boże Na-
rodzenie oraz uroczystości i ceremonie związane z cudownym wy-
darzeniem. Ono samo, kiedy pojawia się jako świat przedstawiony,
dzieje się nie „tam i kiedyś”, ale przede wszystkim „tu i teraz”. Można
zatem rzec, że kolęda poetycka to wypracowane, samodzielne kon-
wencje artystyczne gatunku, a także stylizacje na odmiany kolędy
użytkowej oraz utwory metakolędowe.
W okresie baroku literacki gatunek kolędowy rozpoczynają wiersze
m.in. Jana Żabczyca (tom Symfonie anielskie), Stanisława Grochow-
skiego (Wirydarz), Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Miaskowskie-
go (Rotuły na narodzenie Syna Bożego), Macieja Kazimierza Sarbiew-
skiego. Nurt kolędy mistycznej reprezentują m.in. utwory Konstancji
Benisławskiej. W romantyzmie kolędy piszą wielcy poeci na emigra-
cji i poeci krajowi (Adam Mickiewicz, Cyprian Kamil Norwid, Teofil
Lenartowicz).
W pierwszej połowie XX wieku poeci sięgają po wzorce pasto-
rałkowe i kołysankowe – jest to związane z fascynacją twórczością
prymitywną i reaktywacją nurtu franciszkańskiego w poezji polskiej.
Warto tutaj wymienić cykl wierszy stylizowanych na pastorałki Ty-
tusa Czyżewskiego (Pastorałki) i stylizacje kolędowe Ludwika Marii
Staffa z tomu Zgrzebna kantyczka (Pieśń wigilijna, Kolęda zasłyszana
w dzieciństwie przy przydrożnej figurce). Do kolęd średniowiecznych

46 W s tęp
nawiązuje stylizacyjnie Anna Świrszczyńska (utwory zatytułowane

Kolęda). Wyobraźnia ludowa i dziecięca leży u podstaw kolędowej
wizji w utworach Kazimierza Wierzyńskiego (Kolęda dziecinna) i Je-
rzego Lieberta (Pasterka, Kolęda). W dziwnej Kolędzie Jana Lechonia
motywem wiodącym staje się zwiastowanie, gdzieś w Polsce rodzi
się Chrystus, a Matka Boża szyje Mu giezło, śpiewając arcypolską pio-
senkę Płynie Wisła, płynie po polskiej krainie, a dopóki płynie, Polska nie
zaginie. Powstają również metakolędy – kolędy o kolędzie, a moty-
wem staje się także uroczyste obchodzenie świętego czasu kolędo-
wania, przeżywana właśnie noc wigilijna (Józef Czechowicz, Wigilia,
Konstanty I. Gałczyński, Festi Nativitatis Christi Laudes, czyli Pochwała
świąt Bożego Narodzenia, Powrót).
Gatunek kolędowy pojawia się w poetyckich realizacjach i rozwi-
ja się zwłaszcza wtedy, kiedy naród polski przeżywa trudny okres
w swojej historii. Znamy patriotyczne kolędy polskie pisane już w cza-
sie powstań niepodległościowych, aluzyjnie nawiązujące do znanych
pieśni kolędowych. W czasie drugiej wojny światowej powstają kolę-
dy pisane przez żołnierzy na obczyźnie (Czesław Bednarczyk) i przez
młodych konspiratorów-żołnierzy w kraju (Krzysztof Kamil Baczyński,
Kolęda, Z szopką, Ballada o trzech królach, Tadeusz Gajcy, Kolęda, Bal-
lada o stajence, 1942. Noc wigilijna). Po kolędę sięga Czesław Miłosz
(Kolęda). Motyw niemożności wyśpiewania kolędy w trudnych cza-
sach i prośba kierowana do Matki Bożej, aby odłożyła czas narodzin,
pojawia się już w momencie wybuchu wojny (Stanisław Baliński, Ko-
lęda warszawska 1939, Jadwiga Gamska-Łempicka, Kolęda lwowska).
Upowszechnia się antykolęda (niekolęda), zapoczątkowana wier-
szem Kazimiery Iłłakowiczówny (Nie-kolęda), a zyskująca swoje apo-
geum w kolędach Tadeusza Borowskiego pisanych w obozie koncen-
tracyjnym, w których poeta radzi m.in.: „Nie kochaj, Matko, Syna, nie
kochaj, niech lepiej Syn z bólu szlocha” (Kolęda zła).
Powstają również kolędy w czasie stanu wojennego. Na uwagę za-
sługuje także program muzyczny Jacka Kaczmarskiego Szukamy sta-
jenki (1994), w którym znany i niezwykle popularny bard polski wraz

W s tęp 47
ze Zdzisławem Łapińskim wykonują m.in. piosenki: Szukamy stajenki,

Kolęda barokowa, Kolęda ludowa, Kołysanka – kolęda i Kolęda – utwo-
ry, do których słowa napisał Kaczmarski.
Cechą kolęd poetyckich jest również i to, że bardzo często poprzez
cytat lub wyrazistą aluzję nawiązują do najpopularniejszych kolęd
religijnych. Taki intertekstualny charakter ma m.in. wiersz Jacka Kacz-
marskiego Wigilia na Syberii (Malczewski) – ekfraza, do której melodię
stworzył Zdzisław Łapiński – przywołujący fragment kolędy Lulajże,
Jezuniu i pieśni Słyszę z nieba muzykę i anielskie pieśni, pomieszczonej
w kancjonale oo. bazylianów w Supraślu.

48 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • Pa s torałki ( fragment )
TYTUS CZYŻEWSKI1
Pastorałki (fragment)
1 Ho la o la
pastyrze łode pola
du dy u dy
pastyrze łode budy
5 idźcie do stayenki
do świentéy Panienki
i Grzegórz karbowy
pisarz prowentowy
hu hu u hu
10 bieżajcie co duchu
ekonom kulawy
wstańcie wszyscy z ławy
i ty Józek spyrka
złaźże z tego wyrka
15 od miodu i strawy
ty Franek kaprawy
idźcie do stayenki
do świentéy Panienki
1
Tytus Czyżewski (1880–1945), poeta, malarz, krytyk sztuki, przedstawiciel
formizmu w polskiej poezji, uczestniczył także w wystąpieniach polskich
futurystów. Pastorałki (1925), wydane w Paryżu z drzeworytami Tadeusza
Makowskiego, to znakomita stylizacja ludowa polegająca na przetworzeniu
staropolskich kantyczek i jasełek istniejących w folklorze podgórskim. Czy-
żewski jest również autorem utworu Kantyczki, misteriów: U szopy, Pastorałki
oraz futurystycznej Kolędy w olbrzymim mieście.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda 49
ANNA ŚWIRSZCZYŃSKA1
Kolęda
101 Czasu ponocnego

wielmi wiesiołego
stała się rzecz dziwna,
człowieczej przeciwna
105 z wyroka Bożego.
Maria porodziła,
która panną była.
Przenaświętsze plemię,
ucieszenie ziemie
110 w jaślicech złożyła.
Gwiazda jest siedmiora

w niebie zażegniona.
Co w polu bydlili
oną zobaczyli
115 pastyrze z wieczora.
Angieł ku nim chodził

Bóg się wam narodził.
Jezus dzieją temu
Dziecięciu świętemu,
120 jenż czarty pogładzi.
1
Anna Świrszczyńska (1909–1984), poetka, prozaiczka, dramatopisarka, autor-
ka wierszy dla dzieci. Z wykształcenia polonistka. Ważne tomy poetyckie to:
Budowałam barykadę poświęcony powstaniu warszawskiemu oraz femini-
styczny Jestem baba. Jest również autorką ekfraz.

50 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda
Nuże krześcijanie
radujmy się ninie.
Jezu Boże prawy
domieść nas Twej chwały
125 w skonania godzinie.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda war s zaw s ka 19 3 9 51
STANISŁAW BALIŃSKI1
Kolęda warszawska 1939
201 O, Matko, odłóż dzień narodzenia

Na inny czas.
Niechaj nie widzą oczy Stworzenia,
Jak gnębią nas.
205 Niechaj się rodzi Syn najmilejszy

Wśród innych gwiazd.
Ale nie u nas, nie w najsmutniejszym
Ze wszystkich miast.
Bo w naszym mieście, które pamiętasz

210 Z dalekich dni,
Krzyże wyrosły, krzyże i cmentarz,
Świeży od krwi.
Bo nasze dzieci pod szrapnelami2

Padły bez tchu.
215 O, święta Mario, módl się za nami,
Lecz nie chodź tu.
1
Stanisław Baliński (1898–1984), poeta, prozaik, eseista, dyplomata. W czasie
drugiej wojny światowej w Wielkiej Brytanii pełnił różnorakie funkcje przy
Rządzie RP na uchodźstwie. Po wojnie pozostał na emigracji. W latach mię-
dzywojennych członek poetyckiej grupy Skamander. Podobną w wymowie
kolędę napisała Jadwiga Gamska-Łempicka (Lwowska kolęda 1943 roku), od-
nosząc wydarzenie do sytuacji zajęcia Lwowa przez Sowietów.
2
Szrapnel – pocisk artyleryjski używany do rażenia ludzi, słowo stosowane
niekiedy w znaczeniu odłamka pocisku.

52 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda war s zaw s ka 19 3 9
A jeśli chcesz już narodzić w cieniu

Warszawskich zgliszcz1,
To lepiej zaraz po narodzeniu
220 Rzuć Go na krzyż.
1
Zgliszcza – ruiny, zniszczenie domów spowodowane przez pożary; spalona
budowla; pogorzelisko.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda żołnier s ka 53
CZESŁAW BEDNARCZYK1
Kolęda żołnierska
301 Otrzyj łzy, mała Dziecino,

Matulu przyjm w darze koc
Choć stary – jeszcze z Cassino2
Zawsze otulisz nim Syna
305 – Zimna jest noc.
Boleje serce, żeś zległa

W baraku, wśród szarych ścian,
Żołnierze się zaraz zbiegną,
Do pieca nakładą węgla
310 – Szef ujmie w stan3.
Ze skrzynek zrobią Mu żłóbek

I sianem wyścielą spód,
Bo jak się tylko świat dowie,
Zaraz przybędą Królowie
315 – Skłonią się Mu.
1
Czesław Bednarczyk (1912–1994), poeta, prozaik. W latach 1941–1946 służył
w Wojsku Polskim, brał udział w kampanii włoskiej (1944–1945). Od 1946 r.
przebywał w Wielkiej Brytanii.
2
Aluzja do bitwy żołnierzy polskich z wojskiem hitlerowskim pod Monte Cassino
we Włoszech. W tej kampanii brał udział autor wiersza.
3
Stan – tu: liczba żołnierzy danego oddziału; ująć w stan – przyjąć, zapisać do
oddziału.

54 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda żołnier s ka
Mam tutaj jeszcze ze sobą

Kilka kuponów1 – więc przyjm,
Pieluszki kupisz niedrogo –
Lulaj nam, lulaj Niebogo
320 – Spokojnie śpij.
1
Kupon – tu: odcinek blankietu, który upoważnia do odbioru jakiegoś regla-
mentowanego towaru.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda zła 55
TADEUSZ BOROWSKI1
Kolęda zła
401 Nie pieść, Matko, Syna nie pieść,

na desce połóż go lepiej,
na twardej desce go połóż
i nie daj śpiewać aniołom.
405 Bo Syn Twój, gdy będzie duży,

pójdzie zabijać i burzyć,
z żelaznym hełmem na głowie
w polu spać będzie, w rowie.
Bo Syn Twój aż do ostatka

410 za Ciebie się będzie bił, Matko,
aż w świat rzucony bezdomny
i Ciebie, i dom zapomni.
Nie karm, Matko, Syna, nie karm,

nie dawaj do syta mu mleka,
415 niech z głodu Syn płacze lepiej,
nie karm go, Matko, nie karm.
1
Tadeusz Borowski (1922–1951), jeden z poetów debiutujących w czasie dru-
giej wojny światowej, przedstawiciel pokolenia poetów „Awangardy spełnio-
nej”. Więzień obozu koncentracyjnego w Auschwitz (rzeczywistość obozową
opisał w opowiadaniach), po wojnie internowany w obozie dipisów. Kolęda
zła jest jedną z cyklu kolęd, które Borowski napisał w Auschwitz, kiedy więź-
niowie dowiedzieli się, że mogą obchodzić uroczystość Bożego Narodzenia.
Ostatecznie komendant obozu cofnął decyzję.

56 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda zła
Bo Syn Twój, prosty i zgrzebny1,

nie będzie miał wody i chleba,
a cóż nam, Matko, dasz więcej
420 nad dwie, nad dwie mocne ręce?
Bo Syn Twój rękami tymi

kamienie będzie rwał z ziemi
i ziemię przeorze czarną,
a inny zabierze ziarno.
425 Nie kochaj, Matko, Syna, nie kochaj,

niech lepiej Syn z bólu szlocha,
niech z bólu Syn szlocha lepiej,
nie kochaj, Matko, Syna i nie pieść.
Bo Syn Twój, gdy będzie duży,

430 pocznie ludzi miłości uczyć,
będzie leczył ułomnych2 i chorych
i przeklinał fałszywych doktorów.
Ale Syna wyprą się chorzy

i w ciemnicę3 go wtrącą doktorzy,
435 i Twój Syn tak jak zbrodniarz zginie.
Nie pieść, Matko, nie karm i nie kochaj Syna.
1
Zgrzebny – lichy, ubogi.
2
Ułomny – chory psychicznie lub fizycznie; niesprawny; kaleka.
3
Ciemnica – więzienie, cela bez dostępu światła; dzisiaj: karcer.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda zwi ą zkowa A . D. 19 81 57
MACIEJ ZEMBATY1
Kolęda związkowa A.D. 1981
501 Lulaj-że Jezuniu w tę noc grudniową

Przez obcych skłamaną, przez swoich zdradzoną.
Nie poznasz Ty Polski – taka zbolała,
W kolejkach milczących, w kajdanach cała.
505 Lulaj-że Jezuniu nad hałd2 krainą,

Posłuchaj wdów łkania, co po Śląsku3 płyną.
Lulaj-że Jezuniu, lulaj-że lulaj,
A Ty Go Matulu w płaczu utulaj.
Czekali Cię Jezu na szychcie4 w sztolni5,

510 Przeszyły ich kule, bo chcieli być wolni.
Dziś przyszli fedrować6 razem do Ciebie
Połam się opłatkiem z nimi – tam w niebie.
1
Maciej Zembaty (1944–2011), poeta, satyryk, scenarzysta, reżyser radiowy,
muzyk, aktor, tłumacz głównie poezji Leonarda Cohena. Mistrz czarnego
humoru. Znany m.in. z piosenki Ostatnia posługa napisanej i wykonywanej
do melodii marsza żałobnego z Sonaty b-moll F. Chopina. W czasie stanu
wojennego internowany w Białołęce. Tam w 1981 r. powstała kolęda.
2
Hałda – wysypisko nieużytecznych odpadów usuwanych z kopalni, huty.
3
Śląsk – region na południu Polski.
4
Szychta – z niemieckiego: jedna doba pracy górnika; zmiana.
5
Sztolnia – z niemieckiego: w kopalni wykopany poziomy korytarz prowadzą-
cy do złóż węgla w celu eksploatacji.
6
Fedrować – z niemieckiego: wydobywać węgiel w kopalni.

58 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • K olęda zwi ą zkowa A . D. 19 81
Wiatr wieje od morza i śnieg zacina

Stanęła pod Stocznią1 w bramie Dziecina.
515 Mieliśmy dla Ciebie żłobek usłany,
Ale go rozbili wczoraj czołgami.
Chcieliśmy Cię ogrzać, ugościć strawą,

Zabrało nam wszystko wojenne prawo.
Ubogie koszulki, pieluszki i chustki,
520 Czy Ci wejść pozwolą do nas bez przepustki.
Może Cię wypędzą tak jak z Betlejem,

Mróz serce zaciska, gdy ma odejść Słowo,
Jezu zostań z nami, umocnij nadzieję
I powróć nam jeszcze godzinę sierpniową.
Białołęka, grudzień 1981
1
Mowa o słynnej Stoczni Gdańskiej, gdzie narodziła się „Solidarność”.

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • W igilia na Syberii 59
JACEK KACZMARSKI1
Wigilia na Syberii
(wg obrazu J. Malczewskiego2)
601 Zasyczał w zimnej ciszy samowar3

Ukrop4 nalewam w szklanki
Przy wigilijnym stole bez słowa
Świętują polscy zesłańcy5
605 Na ścianach mroźny osad wilgoci
1
Jacek Kaczmarski (1957–2004), poeta, prozaik, kompozytor, piosenkarz, ze
względu na aktywność artystyczną w czasie wydarzeń sierpniowych ’80,
pierwszej Solidarności i stanu wojennego zwany bardem „Solidarności”. Jego
twórczość podejmuje tematykę historyczną i historiozoficzną, społeczno-poli-
tyczną i biblijną widzianą zawsze z perspektywy problemu wolności. Cechą tej
twórczości są liczne inspiracje literackie, malarskie i muzyczne, nadające utwo-
rom charakterystyczną intertekstualną konstrukcję. Muzykę do wiersza Wigilia
na Syberii Kaczmarskiego skomponował Z. Łapiński. Piosenka jest częścią pro-
gramu muzycznego Muzeum (1984), w którym można odnaleźć inne jeszcze
utwory Kaczmarskiego zainspirowane „cyklem syberyjskim” J. Malczewskiego.
2
Jacek Malczewski (1845–1929), polski malarz, jeden z głównych przedstawi-
cieli polskiego symbolizmu. Wigilia na Syberii to obraz olejny przedstawiają-
cy wieczerzę wigilijną polskich zesłańców na Syberii.
3
Samowar – urządzenie do zaparzania herbaty, popularne w kulturze rosyjskiej.
4
Ukrop – bardzo gorąca, dopiero co zagotowana woda.
5
Zesłaniec – człowiek skazany (zesłany) za karę na pobyt daleko poza granica-
mi kraju. Tak nazywano Polaków biorących udział w działaniach spiskowych,
konspiracyjnych i powstańczych o wolność Polski przeciwko Imperium Ro-
syjskiemu, których władze carskie zsyłały (wysyłały) za karę na odosobnienie
i do więzień – najczęściej na Syberię.

60 K O L Ę D Y P O E T YC K I E • W igilia na Syberii
Obrus podszyty1 słomą

Płomieniem ciemnym świeca się kopci2
Słowem – wszystko jak w domu
„Słyszę z nieba muzykę i anielskie pieśni
610 Sławią Boga, że nam się do stajenki mieści
Nie chce rozum pojąć tego chyba okiem dojrzy czego
Czy się mu to nie śni”3...
Nie będzie tylko gwiazdy na niebie
Grzybów w świątecznym barszczu
615 Jest nóż z żelaza przy czarnym chlebie
Cukier dzielony na kartce
Talerz podstawiam by nie uronić
Tego czym życie się słodzi
Inny w talerzu pustym twarz schronił
620 Bóg się nam jutro urodzi.
„Król wiecznej chwały już się nam narodził
Z kajdan4 niewoli lud swój wyswobodził
Brzmij wesoło świecie cały oddaj ukłon Panu chwały
Bo to się spełniło co nas nabawiło serca radością”5...
625 Nie, nie jesteśmy biedni i smutni
Chustka przy twarzy to katar
Nie będzie klusek z makiem i kutii6
1
Podszyty – od: podszyć, tu: przyszyć od spodu coś do czegoś; posiadający coś
pod spodem.
2
Kopcić się – wydzielać gęsty dym (=kopeć).
3
Fragment kolędy Słyszę z nieba muzykę i anielskie pieśni pomieszczonej
w kancjonale oo. bazylianów w Supraślu.
4
Kajdany – żelazne łańcuchy do skuwania (wiązania) rąk lub nóg więźniom;
przenośnie: brak swobody, ograniczenie wolności, niewola.
5
Inny fragment kolędy Słyszę z nieba muzykę…
6
Kutia – potrawa dawnej polskiej kuchni kresowej (wschodniej) oraz kuch-
ni ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej i litewskiej. Zwyczajowo była robiona

K O L Ę D Y P O E T YC K I E • W igilia na Syberii 61
Będzie chleb i herbata

Siedzę i sam się w sobie nie mieszczę
630 Patrząc na swoje życie
Jesteśmy razem – czegóż chcieć jeszcze
Jutro przyjdzie Zbawiciel
„Lulajże, Jezuniu, moja perełko,
Lulaj ulubione me pieścidełko.
635 Lulajże, Jezuniu, lulajże lulaj,
A ty go Matulu w płaczu utulaj”1...
Byleby świecy starczyło na noc
Długo się czeka na niego
By jak co roku sobie nad ranem
640 Życzyć tego samego
Znów się urodzi, umrze w cierpieniu
Znowu dopali się świeca
Po ciemku wolność w Jego imieniu
Jeden drugiemu obieca...
z pszenicy, ziaren maku, słodu, miodu, różnorakich bakalii, orzechów, rodzy-

nek. Kluski z makiem i kutia to popularne do dziś w niektórych regionach
Polski potrawy wigilijne.
1
Cytat z popularnej kolędy ludowej Lulajże, Jezuniu.

Ć WIC ZENIA

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI I
PR Z YG OTO WA N I E D O L E K T U RY
A Proszę połączyć słowa z ich definicjami.
1) stajnia a) domowe zwierzęta rogate (krowa, wół)

2) obora b) miejsce, w którym trzyma się bydło, zwłaszcza krowy
3) szopa c) miejsce, w którym trzyma się świnie
4) chlew d) drewniane naczynie na wodę lub pokarm dla zwierząt
5) bydło e) sucha trawa służąca jako pokarm dla zwierząt
6) trzoda f) pomieszczenie do przechowywania narzędzi rolniczych, siana i słomy
7) żłób g) pomieszczenie przeznaczone dla koni
8) koryto h) żywność pochodzenia roślinnego do karmienia zwierząt
9) pasza i) gromada zwierząt domowych (bydło, owce, kozy), stado
10) siano j) w oborze lub stajni drabinka przymocowana do ściany na paszę (siano) dla zwierząt
B Ze wstępu wiadomo, że nazwa kolęda wywodzi się z łacińskie-

go słowa calendae. Proszę objaśnić inne polskie słowa o tym sa-
mym źródle i ułożyć z nimi zdania:
kalendarz • kalendarium • kalendarzowy (rok) • kalendarzyk

66 ĆWICZENIA DO CZĘŚCI I
C Proszę wpisać współczesne formy obok wypisanych z kolęd ar-

chaizmów.
Wzór:
wczora z wieczora (D, lp, r.m.) (1) > wczoraj z wieczoru > wczoraj wieczorem
Archaizmy fonetyczne
osieł (142) .................................................
szklenice (168) .................................................
Archaizmy fleksyjne rzeczownikowe

z niebieskiego dwora (D, lp, r.m.) (2) .................................................
do tego pokoja (D, lp, r.m.) (172) .................................................
pobudziły pasterzów (B, lm, r.m.) (214) .................................................
bratkowie (45) .................................................
Archaizmy fleksyjne czasownikowe

uziębnie (193) .................................................
dzieciątko zagrzewali (142) .................................................
wyrozumiej (151) .................................................
przyjmiże (73) .................................................
my na dutkach przygrawali (144) .................................................
nie mogę bieżeć tak prędko (150) .................................................
wnijdźmy (171) .................................................
bądź pochwalon (209) .................................................
Archaizmy leksykalne
w pieluszki powite (37) .................................................
jeno .................................................

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI I 67
trzodę zawrzeć w szałasie (47) .................................................

pół kopy (49) .................................................
pójdźmy z weselem (52) .................................................
dudkowie (55) .................................................
kukle (63) .................................................
gomułeczki (65) .................................................
berła nie dzierży (120) .................................................
w mym żywocie mam Boga (153) .................................................
przeto (154) .................................................
pacholątko (194) .................................................
Archaizmy słowotwórcze
skoczno (144) .................................................
matula (82) .................................................
Archaizmy składniowe
gdzie gospodą stał (133) .................................................
szopa bydłu przyzwoita (134) .................................................
słuzy jako baczny (188) .................................................
Zapamiętaj!
Słowo żywot występuje również w modlitwie Pozdrowienie Anielskie:
Zdrowaś, Maryjo, łaskiś pełna. Pan z Tobą. Błogosławionaś Ty
między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twojego – Jezus.
Proszę sprawdzić, co to słowo znaczy w języku polskim dziś,
a co znaczyło dawniej.
Proszę sprawdzić, czy to słowo istnieje
w innych językach słowiańskich (w jakim znaczeniu).

D Oto wyrażenia i przysłowia, które zachowują do dziś archaiczne

formy. Co znaczą? Proszę objaśnić ich znaczenie i podać dzisiej-
sze formy gramatyczne:
przyszła koza do woza

dawnymi laty
wyjść za mąż
wskoczyć na koń
być z kimś za pan brat
na miły Bóg
we dnie i w nocy
dotychczas
Bogurodzica
Proszę wskazać inne znane wyrażenia i przysłowia

zachowujące archaiczne formy.
E Proszę wypisać z kolęd zdrobnienia i wpisać obok podanych

form podstawowych. Proszę utworzyć zdrobnienia od innych
podanych słów.
siano – sianko (86) kurczę – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(63)

..
żłób – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(93)
.. powieka – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(103)
...
koryto –............................. róża – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(111)
...
stajnia – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(94)
.. kolebka – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (87)
...
szopa –............................. powieki – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(103)
...
chlew –............................. osioł – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(16)
..
trzoda –............................. bydlę – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (203)
....
pastuch – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(9)
. głowa – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (90)
...
dziecko – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(15,
. . . 59)
.. usta – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (104)
....

F Jakie sufiksy służą tworzeniu zdrobnień rzeczowników odpo-

wiednich rodzajów?
rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki pluralia tantum

szopka
żłóbek sianko usteczka
-ek -ka główka -ko -eczka
(93) (86) (104)
(196)
... konik -eczka ... łóżeczko ...
-uszek -usia ... ...
... ... ... ...
Które z tych zdrobnień niosą też duży ładunek emocjonalny?

Które można nazwać spieszczeniami?
G Które ze zdrobnień z wcześniejszego ćwiczenia (E) mogą być

również użyte do tworzenia nazw istot młodych?
Proszę utworzyć nazwy młodych podanych zwierząt

lub inne formy nazw istot młodych.
Wzór:
pisklę – pisklątko, pisklak, pisklaczek źrebię –.............................
osioł –............................. prosię –.............................
lew –............................. cielę –.............................
kurczę –............................. gęś –.............................

H Od których z podanych wyrazów (pojawiających się również

w kolędach) można utworzyć zdrobnienia za pomocą sufiksów?
pieluszka, serek, jabłko, staruszek, siano, kolebka, poduszka, głowa,

anioł, kwiat, łóżko, panienka, miasto, dom, gruszka, śliwka
-eczek ...............................................................................
-eczka ...............................................................................
-eczko ...............................................................................
I Zdrobnienia imion. Proszę wpisać znane Ci zdrobnienia popu-

larnych w Polsce imion męskich i żeńskich.
Męskie
Aleksander Olek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jędruś
Antoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tosiek
Franciszek ..........................................................................
Józef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ziutek, Zefek
Krzysztof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzysiu
Michał ..........................................................................
Stanisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Staś
Władysław ..........................................................................
Dariusz ..........................................................................
Żeńskie
Agata ..........................................................................
Agnieszka ..........................................................................

Aleksandra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oleńka
Anna ..........................................................................
Elżbieta ..........................................................................
Hanna ..........................................................................
Jagna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jagienka
Jolanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jola
Julia ..........................................................................
Justyna ..........................................................................
Karolina ..........................................................................
Katarzyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kaśka
Małgorzata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gosia
Magdalena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Madzia
Patrycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Patka
Urszula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ula
Zapamiętaj!
Zgodnie z tradycją imię Matki Bożej piszemy: Maryja.
W kolędach pojawia się wołacz: Jezuniu (99, 101). Jest to forma urobiona
od zdrobnienia imienia Jezus, ale niestety nie ma dokumentów,
które poświadczyłyby, jaka powinna być forma mianownika
tego zdrobnienia. Prawdopodobnie jest to Jezuń lub Jezunio.
W dzisiejszej polszczyźnie bardzo często w funkcji mianownika

jest używany wołacz niektórych imion męskich,
pierwotnie zakończonych na -o: Krzysiu, Grzesiu, Stasiu, Franiu.

PO LEK TURZE
GRAMATYKA I LEKSYKA
A Które z podanych wyrazów są, a które nie są zdrobnieniami?

Proszę podkreślić zdrobnienia.
worek, wtorek, serek, kubek, spodek, pastuszek, kieliszek, kwiatek,

ogórek, pomidorek, diabełek, komputerek, rowerek, młynek, ptaszek,
wózek, zamek, rosołek
gruszka, kolebka, kiełbaska, powieczka, poduszka, półka, szafka,
butelka, główka, gazetka, śliwka, lampka, wódka, ławka, uliczka,
blondynka, żonka
jabłko, słonko, łóżko, mięsko, winko, oczko, uszko, kółko, ziółko,
okienko, słówko, biurko, piórko, skrzydełko
B Spośród podanych w poprzednim ćwiczeniu proszę wybrać te wy-

razy, które mogą oznaczać zdrobnienie lub nie – w każdej sytuacji
oznaczają nieco inny fakt. Proszę znaleźć inne pary homonimiczne.
Wzór:
serek – zdrobnienie od ser
serek – rodzaj dekoltu, inaczej dekolt trójkątny
gazetka – zdrobnienie od gazeta
gazetka – prezentacja, często uczniowska, na ścianie zawierająca informacje, hasła, zdjęcia

C Proszę uzupełnić brakujące formy standardowego stopniowa-

nia przymiotników i wpisać wybraną formę niestandardową.
stopień stopień stopień superlatywna forma

równy wyższy najwyższy niestandardowa
wyraźniejszy
najozdobniejsza (111)
najprzyjemniejsza (112)
zacny (187)
młody (66) młodziutki
zimny
twardy (93)
piękniusi
(123) okrutniejsza
nagusieńki (80)
promienisty (22)
niebieski (kolor) niebieściutki
niebieski (< niebo) (2, 31)
boski (7)
nieogarniony (6)
żydowski (8)
D Proszę wypisać zwierzęta występujące w kolędach. Proszę po-

dać zdrobnienia i zgrubienia ich nazw.
Wzór:
osioł – osiołek – oślisko

E Proszę uzupełnić tekst właściwymi formami stopnia wyższego

lub najwyższego (formy podstawowe podane są w nawiasach):
Kolędy są śpiewane w okresie Bożego Narodzenia w grudniu, który jest miesiącem zimowym i zim-
nym, choć styczeń jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(zimny), a luty to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(zim-
ny) miesiąc w roku. To w grudniu przypada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(krótki) dzień i . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .(długa) noc w roku. Święta Bożego Narodzenia są uważane za . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . (rodzinne) święta w Polsce, choć Kościół za . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ważne) świę-
ta uznaje Wielkanoc. Boże Narodzenie poprzedza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(wspaniały) wieczór
w roku, czyli Wigilia. W tym dniu dzieci są . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(grzeczne) niż zwykle, bo
tak nakazuje tradycja, ludzie są dla siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(mili) niż na co dzień i chęt-
niej się do siebie uśmiechają. Są też . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(życzliwi) dla zwierząt, bo ponoć
te o północy przemawiają ludzkim głosem. W tym dniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(szczęśliwe) są
dzieci, bo po wieczerzy wigilijnej czekają na nie prezenty pod choinką. A o północy wszyscy idą
na pasterkę, by w kościele pierwszy raz po adwencie zaśpiewać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(piękne)
i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(radosne) pieśni kościelne, jakimi są kolędy.
F Od podanych przymiotników proszę utworzyć możliwe

zdrobniałe formy, wykorzystując sufiksy: -utki, -usi, -eńki (132),
-usieńki (79, 80), -uchny (97). Które z nich pojawiają się w kolę-
dach?
Wzór:
mały – malutki, malusi, maleńki, malusieńki, maluchny
nagi –............................................................................
ubogi –............................................................................
piękny – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

czysty –............................................................................
miły –............................................................................
G W kolędach często używane są formy trybu rozkazującego, rza-

dziej używane na co dzień. Proszę uzupełnić brakujące formy,
posługując się tekstami kolęd i wiedzą gramatyczną.
lp z partykułą lm z partykułą
bezokolicznik lp lm
wzmacniającą wzmacniającą
———— lulajmy ———— lulajmyż
lulać lulaj lulajcie lulajże lulajcież
(99, 100, 101) niech lula niech lulają niechże lula niechże lulają
oddawajmy
oddawać
(95)
wyznajmy
wyznać
(96)
ogłaszajmy
ogłaszać
(98)
————
utulać utulaj
(102)
————
utulić utulże
(104)
powiedzieć powiedzcież
(32)

iść idźcie
(36, 42)
dać dajcie
(43)
pójść pójdźcie
(45, 48)
zagrać zagrajcie
(56)
witać witajcie
(42)
weźmy
wziąć
(49)
PISANIE
A Proszę opisać swoimi słowami, posiłkując się tekstami kolęd, ja-

kie/jacy mogły/mogli być:
żłóbek (93)
stajenka (94)
Dzieciątko (15)
Maryja (222)
królowie (117)
pasterze (26)

B Proszę uzupełnić tekst, wstawiając wielkie i małe litery w zazna-

czonych miejscach.
W dzień …(B/b)ożego …(N/n)arodzenia świętujemy narodziny …(D/d)zieciątka …(J/j)ezus. To

bardzo ważny dzień dla wszystkich (C/c)hrześcijan, na świat przyszedł …(S/s)yn …(B/b)oży. Uro-
dziła …(G/g)o …(M/m)aryja w …(S/s)tajence, nieopodal …(B/b)etlejem w obecności …(J/j)
ózefa. Maryję od tego momentu można nazywać … (M/m)atką … (B/b)ożą lub …(B/b)oską.
Małego (C/c)hrystusa przywitali …(P/p)astuszkowie i …(T/t)rzej …(K/k)rólowie. Jedynym czło-
wiekiem, który nie cieszył się z narodzin …(J/j)ezusa był …(K/k)ról …(H/h)erod.
C Jakie cechy ma język polskich kolęd? Posługując się tym języ-

kiem, proszę napisać krótki tekst o narodzinach Jezusa. Proszę
to zrobić, odpowiadając na pytania: Gdzie rodzi się Jezus? Dla-
czego? Co robią Maryja i Józef? Kto przychodzi powitać Jezusa?
Co przynoszą w darze pastuszkowie i królowie? Co robią pa-
stuszkowie? Kto jeszcze przebywa w stajence? Jak zachowują
się aniołowie? Dlaczego Jezus rodzi się na Ziemi?
MÓWIENIE
A Proszę namówić pasterzy, aby poszli z Tobą do stajni, w której

narodził się Jezus. Proszę posłużyć się w wypowiedzi trybem
rozkazującym i partykułami wzmacniającymi.
B Proszę zaprojektować wycieczkę po współczesnych zabudowa-

niach gospodarskich i, jako przewodnik, oprowadzić zwiedza-
jących.

ROZUMIENIE
A Co przynoszą pastuszkowie Jezusowi w darze w pastorałce

Hola! Hola! Pasterze z pola? Proszę wypisać i wyjaśnić, co to jest.
Obok zdrobnień proszę wpisać formy podstawowe.
ZAGADNIENIA LITERACKIE
A Proszę uszeregować przeczytane utwory zgodnie z prezento-

wanym przez nie typem kolędy
kolęda teologiczna ...............................................................,

kolęda narracyjna (epicka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,
kołysanka ...............................................................,
kolęda udramatyzowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,
pastorałka ...............................................................,
B Proszę wypisać postaci wy-

stępujące w kolędach. Pro-
szę dopisać ich określenia,
jakie spotykamy w utworach.
1 Aniołowie (22) – niebieskie duchy, posłowie nieba

2 Jezus (132) –..........................................
3 Maryja (222) – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . . . . . . . .(17)
. . . – stary, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 . . . . . . . .(117)
. . . – Mędrcy, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6 . . . . . . . .(9)
. . . – mali, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

C Proszę wpisać poprawne wyrazy i zwroty w opuszczone miej-

sca, posługując się proponowanymi możliwościami.
Wzór:
Ono w żłobie nie ma tronu, / ni …berła……… nie dzierży (119)
A wczora z wieczora / z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dwora (1)
Ciemna noc w jasności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . brodzi (22)
Bo się narodził Zbawiciel / . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . świata Odkupiciel (28–29)
Płacze z zimna, / nie dała Mu Matula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (81–82)
Lulaj ulubione me . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (100)
Dziecina się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , Matusieńka lili (91–92)
Utulże zemdlone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . usteczki (104)
Chwała bądź Bogu w wysokości / A ludziom pokój na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (217–218)
Co za pałac miał, / gdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . stał? (133)
berła, wszego, niebieskiego, gospodą, sukienki, kwili,

promienistej, niskości, pieścidełko, łkaniem
D Na stronie www.kaczmarski.art.pl wśród utworów Jacka Kacz-

marskiego proszę znaleźć Kolędę ludową. Proszę wskazać, jakie
elementy językowe i obrazowe przejął z kolęd Kaczmarski, pisząc
tę współczesną ich wersję.

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI II
A Proszę wypisać i wyjaśnić przeciwstawne zwroty (antytezy),

które pojawiają się w utworze.
wzgardzony – okryty chwałą

.............................. –..............................
.............................. –..............................
.............................. –..............................
B Proszę przyporządkować znaczenia poszczególnym słowom.
truchleć – zmieniać stan z ciekłego na stały

obnażony – ktoś, kim inni pogardzają, nie szanują go
krzepnąć – nieruchomieć ze strachu
wzgardzony – taki, który nie ma na sobie ubrania; przenośnie taki, który niczego nie ukrywa

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI II 81
C Proszę znaleźć współczesne ekwiwalenty dla podanych słów.
danina –......................................................................
prostota –......................................................................
majętność –......................................................................
ziemiany –......................................................................
D Proszę użyć proponowanych czasowników w odpowiednich

formach. Proszę zwrócić uwagę na zmienne zastosowanie gra-
matycznego czasu w opowiadaniu.
DRZEWO NIEBIESKICH SERC
[Bywać] bardzo często, że [przeżywać] całe życie i nigdy [nie potrafić] w nim
zadziwić się czymś nadzwyczajnym, nie mówiąc już o zwykłych cudownościach
świata. [Być] to bardzo smutne.
Daleko, daleko stąd [rosnąć] Drzewo Niebieskich Serc. A mimo to ludzie [przecho-
dzić] obojętnie obok drzewa. Może dlatego, że [przyzwyczaić] się do serc czerwo-
nych i do tego, że na drzewach zwykle [rosnąć] liście?
Pewnego dnia obok Drzewa Niebieskich Serc [przelatywać] Biały Ptak. Biały Ptak
[być] obieżyświatem i [poznać] już wszystkie krainy. Ale Drzewa Niebieskich Serc
nigdy [nie widzieć]. [Usiąść] więc na najwyższym konarze drzewa i [pomyśleć], że
[wziąć] ze sobą w dalszą drogę jedno niebieskie serduszko.
Teraz Biały Ptak [być] już starym ptakiem i całe dni [przesiadywać] w gnieździe.
[Wpatrywać się] zdziwiony nieustannie w niebieskie serduszko i [wspominać]
Drzewo Niebieskich Serc, obok którego ludzie [przechodzić] obojętnie.
[Siedzieć] tak już prawie wieczność i pewnie [siedzieć] aż do jej końca.

82 ĆWICZENIA DO CZĘŚCI II
E Proszę wstawić w wolne miejsca podane słowa tak, aby zacho-

wać sens wypowiedzi, a także zastosowany w wersach porzą-
dek sylab akcentowanych (A) i nieakcentowanych (–), który ma
postać:
A – A– A – A – – A –
Przy bie że li do Bet le jem pa ste rze
Przybieżeli do . . . . Betlejem . . . . pasterze,

Grając . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dzieciąteczku na lirze.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . swe ukłony w pokorze

Tobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ochotnego, o Boże!
Anioł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sam ogłosił te dziwy,

Których . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nie słyszeli, jak żywi.
Dziwili się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . muzyce

I myśleli, co to . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . za Dziecię?
Oto Mu się wół i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . kłaniają,

Trzej Królowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . oddają.
Pański, osieł, oddawali, oni, będzie, Betlejem, napowietrznej, skocznie, z serca, podarunki

PO LEK TURZE
GRAMATYKA I LEKSYKA
A Proszę uporządkować słowa oznaczające „narodziny” lub „poja-

wienie się” kogoś lub czegoś zgodnie z ich kategoryzacją zna-
czeniową/sytuacjami, w których można ich użyć. Uwaga! Nie-
których słów można użyć więcej niż jeden raz.
budzić owocować urodzić

dać życie porodzić wszczynać
dawać owoce powić wydać na świat
inicjować powodować wywoływać
niecić rozniecać wzbudzać
obradzać rozpętywać wzniecać
poród
uczucia
powodowanie czegoś
wzniecanie konfliktu
rozwój roślin
dobre rezultaty
początek czegoś

B Proszę wstawić słowa, używając odpowiednich prefiksów.
Mama i córka. Pamiętnik
1. rodzić, urodzić, porodzić, zrodzić, wyrodzić się, narodzić się, wro-

dzić się (w kogoś), przerodzić się (w coś), odradzać
Wiosną cały świat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się do życia. Drzewa zaczynają . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . owoce i wiemy, że za chwilę poczwarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się w piękne motyle, dzięki
którym świat będzie bardziej kolorowy. Skoro jest wiosna, muszę posadzić na balkonie nowe kwia-
ty, moje pelargonie już się niestety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chyba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się
w moją mamę i zawsze muszę mieć kolorowy, pachnący kwiatami balkon, to chyba dlatego, że . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . się w maju, kiedy na świecie jest najpiękniej. Kwiaty zawsze były ważne w moim
życiu. Kiedy miałam 5 lat, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się w naszym domu tradycja, aby w momen-
cie, kiedy któraś kobieta z rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dziecko, sadzi w parku nieopodal małe
drzewko – ja już niedługo posadzę tam swoje.
2. utulić, przytulić, wtulić się

Właśnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . swoją córkę do spania. Zanim położyła się do łóżka . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . się we mnie mocno. Żeby nie było jej w nocy smutno, dałam jej misia, żeby miała się do
kogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w nocy.
3. ogrzać, zagrzać, przygrzać, dogrzać, podgrzać, wygrzać się

Dziś wydaję przyjęcie z okazji moich urodzin. Będzie szwedzki stół, bo nie chce mi się za dużo goto-
wać. Przygotuję wszystko wcześniej, tak aby wieczorem można to było tylko . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . Wiem, że jest bardzo zimno i wszyscy po przyjściu będą chcieli się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,
więc muszę pamiętać, żeby odkręcić kaloryfery i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mieszkanie – ja jestem

raczej zimnolubna, nie lubię, kiedy w mieszkaniu jest za gorąco. Wolę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się
ciepłą herbatą. Piję ją całe zimowe wieczory, a kiedy trochę wystygnie, wystarczy ją . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . w kuchence mikrofalowej. Zresztą w tym roku zima mi nie straszna. Mam na jutro bilety na
samolot i lecę na Malediwy, tam będę mogła porządnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. przyjąć, zająć, przejąć, wyjąć, zdjąć

Wczoraj przez cały dzień moja córka nie umiała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się niczym. Ciągle . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . nowe zabawki z szafy, a później się nimi nie bawiła. W końcu kazała mi . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . wielkiego dmuchanego jednorożca, który stał na samym szczycie regału i siedziała
na nim do wieczora, oglądając bajki. Ucieszyłam się, kiedy mąż w końcu wrócił z pracy, bo mógł . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . opiekę nad nią. To był bardzo męczący dzień. Mam nadzieję, że wkrótce małą
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . do przedszkola.
5. ogarnąć, zgarnąć, wygarnąć, przegarnąć

Nie ma wyjścia, w ten weekend musimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . podwórko. Zbliża się jesień, więc
trzeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . suche liście z kątów i spod płotu. Trzeba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
grządki poziomek, żeby były gotowe na jesienne deszcze i na zimę. No i koniecznie trzeba . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . z podwórka wszystkie rzeczy, które nie wytrzymają deszczów i mrozów i schować
je do garażu.
6. pobudzić, zbudzić, wybudzić, dobudzić, obudzić

Wczoraj miałam kiepski dzień. Próbowałam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . się do działania, ale nic z tego.
Najpierw nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mnie budzik w telefonie, zdarzyło mi się to chyba pierwszy
raz w życiu. Z tego powodu spałam za długo i później przez cały dzień nie mogłam się porządnie . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W końcu poszłam na spacer, który . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mnie z tego
letargu i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . we mnie nowe pokłady energii do działania.

C Proszę wybrać poprawne znaczenie podanych związków fraze-

ologicznych. Proszę powiedzieć/napisać, czy istnieją podobne
w Twoim języku.
a) rodzić się w bólach 1) poród był bardzo długi

2) jakiś bardzo skomplikowany problem
3) coś powstaje z wielką trudnością
b) ktoś się nie rodzi na kamieniu 1) rzadko spotykany człowiek, o wyjątkowych zaletach
2) popularny człowiek
3) pospolity człowiek
c) góra rodzi mysz 1) nie jest to w ogóle to, co obiecał

2) okłamał mnie
3) dużo zapowiadał, a są bardzo marne efekty
d) w czepku urodzony 1) ma dużo włosów

2) ma dużą głowę
3) ma szczęście
e) urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą 1) mieć w życiu szczęście

2) urodzić się w ten sam dzień co Jezus
3) urodzić się nie w szpitalu
f) urodzony w niedzielę 1) szczęśliwy

2) leniwy
3) pracowity
g) szlachetnie urodzony 1) taki, który ma arystokratyczne lub szlacheckie pochodzenie

2) taki, który będzie królem
3) taki, który urodził się w święto
h) ktoś sprzeda rodzoną matkę 1) ktoś potrafi dowiedzieć się wszystkiego o kimś
2) ktoś poświęci wszystko, żeby osiągnąć cel
3) ktoś opowie wszystko o sobie

D Co może mieć cechę/właściwość/atrybut oznaczany przez po-

dane przymiotniki? Proszę wpisać określany tym przymiotni-
kiem rzeczownik.
Wzór:
gorący – ogień
twardy –.............................
jasny –.............................
wesoły – .............................
poważny – .............................
nowoczesny – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ciasny – .............................
bezbarwny – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E Proszę dopisać antonimy (wyrazy przeciwstawne)
Wzór:
gorący – zimny
twardy –.............................
jasny –.............................
wesoły –.............................
poważny –.............................
nowoczesny – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ciasny –.............................
bezbarwny – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

F Proszę utworzyć oksymorony, dodając rzeczownik do jednego

z przymiotników z każdej utworzonej pary w ćwiczeniu D):
Wzór:
zimny – > ogień lub gorący – > śnieg
ROZUMIENIE
A Proszę odpowiedzieć na pytania na podstawie kolędy Francisz-

ka Karpińskiego:
W jakim pomieszczeniu urodził się Jezus?

Czy to pomieszczenie było bogate?
Kto pierwszy powitał Jezusa?
Z czego było posłanie, na którym leżał narodzony Jezus?
Czy wśród zwierząt, które towarzyszyły narodzinom Jezusa, były zwierzęta dzikie, czy domowe?
MÓWIENIE
A Proszę przygotować krótki apel (wezwanie) wzywający do po-

staw patriotycznych na podstawie ostatniej strofy kolędy.
B Proszę przełożyć ostatnią strofę kolędy na współczesny język.

A Proszę wypisać oksymorony z kolędy i wyjaśnić, na czym pole-

ga ich przeciwstawność:
moc truchleje (2) – moc oznacza władzę, coś wielkiego, truchleć oznacza stawać się słabym, słabnąć
ma granice nieskończony . . . . . . . . . (5)
.. – ...................................................
ogień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(4)
.. – ...................................................
wzgardzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(6)
.. – ...................................................
śmiertelny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(7)
.. – ...................................................
słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(8)
.. – ...................................................
B Proszę sprawdzić, w jakim czasie gramatycznym zostały użyte

w kolędzie czasowniki. Czy da się odnaleźć jakieś znaczące upo-
rządkowanie czasowe wypowiedzi? Czym może być motywo-
wane?
C Kolędy ludowe są pisane najczęściej strofami, które posiadają

cztery wersy. Proszę opisać budowę strofy zastosowanej przez
Karpińskiego w Pieśni. Proszę sprawdzić, z ilu wersów składa się
strofa, ile sylab liczą poszczególne wersy, w jakim porządku po-
jawiają się w wersach akcenty wyrazowe.
D Pieśń o Narodzeniu Pańskim jest nazywana często królową pol-

skich kolęd. Proszę uargumentować to przekonanie, wskazu-
jąc, czym wyróżnia się ona spośród innych kolęd. Proszę wziąć
pod uwagę tematykę utworu i sposób jej realizacji, jak również
kunszt artystyczny tekstu.

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI III
A Proszę sprawdzić znaczenia słów:
karbowy, prowentowy, kaprawy, spyrka, wyrko
B Proszę wyjaśnić, na czym polega archaizacja w podanych wyra-

żeniach. Jak brzmi współczesny ekwiwalent tych wyrażeń?
Wzór:
pacholę – chłopczyk; archaizacja leksykalna
angieł (116) –........................................
w jaślicech (110) –........................................
jenż (120) –........................................
z wyroka (105) –........................................
w niebie zażegniona (112) –........................................
co w polu bydlili oną zobaczyli pastyrze z wieczora – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(113–115)
C Proszę przełożyć przytoczony tekst na współczesny język pol-

ski, wskazując, jakie formy archaizmów zostały w nim użyte.
Bracia miła, oto stała się rzecz dziwna z wyroka Bożego. Na niebiesiech zażegniona wzeszła gwiezda
i ukazał się angieł, jenże rzekący, co w polu bydlili pastyrzom temi słowy: Weźrzyjcie, oto Betlejem,
a w nim białogłowa, Panna czysta Maryja porodziła była syna, Jezu Krysta, krola nieba i ziemi i zło-
żyła Go na sianie. Jenże cirpiał barzo za nas wielce będzie i członki swe na krzyżu dla nas rozwiesi,
a z martwych powstan dnia trzeciego, przyda nam zdrowia wiecznego, śmierć podjąwszy.
Nuże zbożni kmiecie Boży, zważmy na to zatem, bychmy zawsze z Nim byli, a po żywocie rajski
przebyt mieli.
D Proszę znaleźć w słowniku znaczenia wymienionych słów. Pro-

szę podzielić je na grupy: leksyka militarna (wojenna) i leksy-
ka obozowa (więzienna), zwracając uwagę, że niektóre słowa
mogą być zaliczone do obu grup:
żołnierz (308), zbrodniarz (435), strażnik, wartownik, mundur,

hełm (407), karabin, kajdany (504), szrapnel (213), granat, fasunek,
menażka, bomba, kula (510), wybuch, zgliszcza (218), kraty, manierka,
kupon (317), ciemnica (434), loch, cela, barak (307), poligon, bitwa,
koszary, obóz (koncentracyjny), przepustka (520),
obóz (dla internowanych), miska, jeniec
E Proszę uzupełnić tekst, wstawiając zamieszczone wyrazy w od-

powiednie miejsca.
WIECZÓR WIGILIJNY
Zgodnie z tradycją wieczerza wigilijna w naszym domu rozpoczyna się, kiedy na niebie zabłyśnie
pierwsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stół jest już przygotowany. Pod białym obrusem leży . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . Na obrusie ustawione są . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , jeden zawsze dla przybysza,

92 ĆWICZENIA DO CZĘŚCI III
który mógłby zapukać w czasie kolacji do drzwi domu. Za chwilę odmówimy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.   i będziemy dzielić się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , który leży pośrodku stołu, i składać sobie . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . Później będziemy spożywać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . grzybową, ryby, kom-
pot. W innych regionach Polski wigilijne postne menu wygląda nieco inaczej. Podaje się na przykład
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , kutię czy kluski z makiem. Dzieci uważnie liczą, czy na stole pojawia się
faktycznie dwanaście potraw, jak nakazuje tradycja, ale spożywają dania z pewną niecierpliwością.
Pod choinką, która została ubrana dzisiaj rano, stoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . bożonarodzeniowa,
a obok leżą przygotowane dla dzieci prezenty. Można je jednak otworzyć dopiero po . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . Po kolacji również będziemy śpiewać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , aczkolwiek młodsi
członkowie rodziny wolą oglądać świąteczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . piosenkarzy i zespołów arty-
stycznych w telewizji. Ci, którzy dotrwają do północy, pójdą na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . do kościoła
lub obejrzą mszę św. transmitowaną w telewizji z Rzymu.
życzenia, wieczerza, zupa, gwiazda, kolędy, barszcz, siano, potrawy,

szopka, talerze, modlitwa, koncerty, opłatek, pasterka
F Jaka jest Państwa ulubiona potrawa? Z czego się składa? Jak ją

przygotować?
G Jakie są Państwa narodowe potrawy? A jakie są polskie narodo-

we potrawy? Proszę posegregować według narodowych kuch-
ni podane potrawy. Które należą obecnie do ogólnoświatowej
kuchni? A które posiadają swoje narodowe warianty?
pizza, bogracz, zupa rybna, bigos, żabie udka, kebab, hamburger,

kaczka po pekińsku, ucha, nigiri, lasagne, bliny, boeuf Stroganow,
ratatauille, felafel, tarta, paella, chinkali

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI III 93
H Do jakich utworów nawiązują aluzyjnie przedstawione zwroty.

Proszę opisać mechanizm aluzyjnego odniesienia:
Spać albo nie spać – oto jest pytanie.

(W. Szekspir: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Na początku było Zdanie.

(Nowy Testament: Ewangelia wg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Książę, zrób mi tę przyjemność.

(A. de Saint-Exupery: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Wy, którzy tu wchodzicie, porzućcie wszelką garderobę.

(Dante: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Ach, mój miły Augustynie, nic nie minie, nic nie minie.
(J.Ch. Andersen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Proście o pieniądze, a ja pójdę uściskać kochaną szkatułkę.

(Molier: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
To, co zrobiłeś, napawa mnie zdumieniem. Ale coś ci powiem w sekrecie. Tylko wariaci są coś warci.
(L. Carroll: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )

PO LEK TURZE
GRAMATYKA I LEKSYKA
A Jak mogłaby wyglądać szopka żołnierska i szopka zrobiona

przez więźniów w obozie? Posługując się między innymi sło-
wami i wyrażeniami z kolęd, proszę sporządzić takie opisy wg
podanego schematu.
Jezus narodził się w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maryja złożyła go w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ubrała Go w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ., położyła na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i przykryła . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . Ponieważ Dzieciątko było głodne, dała mu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W opiece
nad Jezusem pomagali Matce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Śpiewali Małemu ludowe kolędy, a także .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . pieśni, które towarzyszyły im w doli i niedoli. W darze dali Maryi najbardziej
potrzebne naczynia do spożywania pokarmów: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i rzeczy potrzebne, aby
przetrwać pierwsze, najtrudniejsze dni: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B Jak wygląda opieka matki nad małym dzieckiem? Proszę spo-

rządzić opis, wykorzystując m.in. podane słowa i wyrażenia.
Proszę posłużyć się także innymi słowami i wyrażeniami z kolęd.
karmić, tulić do snu, ocierać łzy, otulić, lulać, pieluszki, pieścić,

śpiewać do snu, dawać mleko, płakać z głodu, szlochać, przewijać,
nosić na rękach, kołysać, śpiewać kołysanki

C Proszę wskazać, które formy stylizują kolędę Tytusa Czyżew-

skiego na pastorałkę (kolędę ludową)?
D Które formy stylizują kolędę Anny Świrszczyńskiej na utwór sta-

ropolski? Proszę podać przykłady archaizmów fonetycznych,
leksykalnych, semantycznych, słowotwórczych i składniowych.
Co charakterystycznego jest w zakończeniu Kolędy? Proszę
spróbować utworzyć współczesną językowo wersję tej kolędy.
PISANIE
E Proszę napisać, jak przygotować Państwa ulubioną potrawę, za-

chowując w kompozycji tekstu zasady poetyki przepisu kulinar-
nego (nazwa potrawy, lista składników, opis sposobu przyrzą-
dzenia, czas przygotowania, łatwość przyrządzenia, informacja
o pochodzeniu, odmiany potrawy, anegdoty związane z potrawą).
F Proszę obejrzeć reprodukcję obrazu Jacka Malczewskiego i opi-

sać przedstawioną wieczerzę wigilijną, wykorzystując poetycką
interpretację tej sytuacji w kolędzie Jacka Kaczmarskiego.

96 ĆWICZENIA DO CZĘŚCI III
MÓWIENIE
G Wykorzystując kolędy i ćwiczenia, proszę stworzyć opis wigilij-

nej wieczerzy żołnierzy przebywających na froncie.
H Proszę opisać sposób obchodzenia wybranego święta w swoim

kraju związanego z ucztowaniem i/lub specjalnymi potrawami.
A Na stronie www.kaczmarski.art.pl proszę przeczytać Kolędę baro-

kową Jacka Kaczmarskiego i opisać, na czym polega stylizacja
w tym utworze.
B Jak można udowodnić tezę, że kolędy Bednarczyka, Balińskiego

i Zembatego to współczesne wersje pastorałki? W argumenta-
cji proszę zwrócić uwagę na to, gdzie rodzi się i gdzie jest po-
łożony w tych kolędach narodzony Jezus, na stosunek osób do
Jezusa i Maryi, na język wypowiedzi.
C Proszę przedstawić argumenty, że Kolęda zła jest antykolędą.

Proszę wskazać elementy kołysanki w tym utworze i te, które
kołysance zaprzeczają. Dlaczego jest to zła kolęda?
D Syn w kolędzie Borowskiego to (także) Jezus. Proszę potwier-

dzić taką interpretację, wykorzystując aluzje zawarte w dwu
ostatnich zwrotkach.

E Proszę wyjaśnić, do jakich wydarzeń z historii Polski nawiązuje

aluzyjnie Kolęda związkowa, zwracając uwagę na datę w tytule
i miejsce oraz czas powstania kolędy. Co znaczy kolęda „związ-
kowa”? Do jakich wydarzeń utwór aluzyjnie nawiązuje w obra-
zie strofy drugiej i trzeciej?
F Proszę porównać przedstawione fotografie szopek z różnych

zakątków świata i spróbować opowiedzieć o podobieństwach
i różnicach między nimi – jakie są ich cechy charakterystyczne?
Szopka włoska Szopka chińska
Szopka śląska Szopka boliwijska
Szopka tanzańska
Zdjęcia wykonano na corocznej wystawie szopek z całego świata
w Bazylice św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP w Katowicach–Panewnikach.

KLUCZ DO ĆWICZEŃ
CZĘŚĆ I
A) 1-g, 2-b, 3-f, 4-c, 5-a, 6-i, 7-j, 8-d, 9-h, 10-e
C) a. fonetyczne: osioł; szklanica > duża szklanka; a. fleksyjne rzeczow-
nikowe: dworu; pokoju; pasterzy; bracia (dawne zdrobnienie słowa brat
w znaczeniu ‘człowiek, z którym jest się związanym przyjaźnią, bliskimi
stosunkami ze względu na wspólne przeżycia, przekonania, zaintereso-
wania, pochodzenie społeczne, narodowe itp.; kolega); a. fleksyjne cza-
sownikowe: zziębnie, zmarznie; ogrzewali (< ogrzać); zrozum; przyjmij;
przygrywaliśmy na fujarce (piszczałce); biec; wejdźmy; bądź pochwalo-
ny; a. leksykalne: owinięte; tylko, jedynie; zamknąć; 30 sztuk; radośnie;
grajkowie (‘osoby grające na instrumencie muzycznym: fujarka, pisz-
czałka); jabłka z cynamonem nadziewane bakaliami, zawinięte w ciasto
chlebowe, małe „kukiełki” powstałe z resztek niewykorzystanego ciasta,
wypiekane w piecach chlebowych razem z dużymi bochenkami; suszo-
ny ser; nie trzyma, nie ma w ręku, nie posiada (berła nie dzierży – nie
króluje, nie ma władzy królewskiej); łonie, brzuchu; więc, zatem, toteż;
niemowlę; a. słowotwórcze: skocznie; mama, mamusia; a. składniowe:
gdzie stanął w gospodzie (gdzie zatrzymał się na nocleg); szopa odpo-
wiednia (= przyzwoita) dla bydła; czujny/uważny (= baczący).

100 K LU C Z D O Ć W I C Z E Ń
D) ktoś prosi o przysługę, pomoc, której wcześniej nie chciał > przyszła
koza do wozu; dawniej, w przeszłości > dawnymi latami = w dawnych
latach; poślubić narzeczonego > wychodzić za męża; dosiąść konia
> wskoczyć na konia; być z kimś w zażyłych relacjach > być z kimś za
pana brata; ktoś wyraża zdenerwowanie, zdziwienie, przerażenie > na
miłego Boga; cały czas, całą dobę > w dni i w noc (nocą); do chwi-
li obecnej, do tego momentu > do tych czasów; rodzicielka (matka)
Boga > Boga rodzica
E) sianko; żłóbek; korytko; stajenka; szopka; chlewik; trzódka; pastuszek
(pastuszkowie); dzieciątko, dziecina; kurczątko; powieczka (powieczki);
różyczka; kolebeczka; powieczki; oślątko, osiołek; bydląteczko, bydląt-
ko; główka, główeczka (główeczki); usteczka (dawniej też: usteczki)
F) r.m. – np.: -ik – konik, słonik; -uszek – dzbanuszek, kwiatuszek; -iczek –
stoliczek; -yczek – kamyczek; -eczek – domeczek; -iszek – braciszek; -aszek
– wujaszek; r.ż. – np.: -eczka – gąseczka, sukieneczka; -usia – torebusia, ko-
lebusia; -uszka – kaczuszka; -yczka – różyczka, duszyczka; -unia – babunia,
mamunia, ciotunia; r.n. – np.: -uszko – jabłuszko; -eczko – okieneczko; pl.
tantum – np.: -ki – okularki; -eczki – skrzypeczki; -iczki – drzwiczki
G) oślę, oślątko, osiołek, osiołeczek; lwię, lwiątko, lewek; kurczątko, kur-
czak, kurczaczek; źrebiątko, źrebak, źrebaczek; prosiątko, prosiak, pro-
siaczek; cielątko, cielak, cielaczek; gąsię, gąska, gąseczka, gąsiątko
H) sereczek, staruszeczek, aniołeczek, kwiateczek (choć raczej: kwiatu-
szek), domeczek; pieluszeczka, kolebeczka, poduszeczka, główeczka,
panieneczka, gruszeczka, śliweczka; jabłeczko (choć raczej: jabłuszko),
sianeczko, łóżeczko, miasteczko
I) męskie: Aleksander – Olek, Oluś, Oleczek; Andrzej – Andrzejek, Jędrek,
Jędruś; Antoni – Antek, Antoś, Tosiek, Tolek; Franciszek – Franek, Fra-
nuś, Franio; Józef – Józek, Józuś, Józio, Ziutek, Zefek; Krzysztof – Krzy-
siu, Krzysio, Krzyś, Krzych, Krzysiek; Michał – Michałek, Michaś, Misiu;
Stanisław – Staś, Staszek, Stasiek, Stach, Stachu; Władysław – Władek,
Władzio, Władziu; Dariusz – Darek, Dareczek, Daruś; żeńskie: Agata –

K LU C Z D O Ć W I C Z E Ń 10 1
Agatka; Agnieszka – Aga, Agusia, Agnisia, Agunia; Aleksandra – Ola, Olka,

Olcia, Olusia, Olunia, Oleńka; Anna – Ania, Anka, Aneczka, Anusia, Anula;
Elżbieta – Ela, Elka, Elunia, Elusia; Hanna – Hania, Hanka, Haneczka, Hanu-
sia; Jagna – Jagienka, Jagusia, Jagunia; Jolanta – Jola, Jolka, Jolusia, Jolu-
nia, Joleczka, Joleńka; Julia – Julka, Jula, Julcia, Juleczka, Julisia, Juleńka;
Justyna – Justynka, Justysia, Justa, Justka; Karolina – Karola, Karolka, Ka-
rolinka, Karolisia; Katarzyna – Kasia, Kaśka, Kasieńka, Kasiunia; Małgorza-
ta – Małgosia, Małgośka, Małgorzatka, Małgocha, Gocha, Gosia, Gośka;
Magdalena – Magda, Magdusia, Madzia, Madzieńka, Magdunia; Patrycja
– Patka, Pati, Patusia; Urszula – Ula, Ulka, Urszulka, Uleńka, Usia
PO LEK TURZE
GRAMATYKA I LEKSYKA
A) serek, pastuszek (?), kieliszek (?), kwiatek, pomidorek, diabełek, kompu-

terek, rowerek, ptaszek, rosołek; kiełbaska, powieczka, szafka, główka,
gazetka, lampka, uliczka, żonka; słonko, mięsko, winko, oczko, uszko,
kółko, ziółko, okienko, słówko, piórko, skrzydełko
B) np.: diabełek – zdrobnienie od diabeł, diabełek – niesforne dziecko;
ptaszek – zdrobnienie od ptak, ptaszek – znak przy zaznaczaniu prawi-
dłowej odpowiedzi lub rodzaj znaku diakrytycznego; główka – zdrob-
nienie od głowa, główka – czubek jakiegoś przedmiotu; 1 egzemplarz
niektórych ogrągłych warzyw: główka czosnku, główka kapusty;
oczko – zdrobnienie od oko, oczko – np. wodne (= mały zbiornik wod-
ny, zwykle ozdobny), oczko w pończosze (uszkodzenie rajstop, poń-
czoch); ziółko – zdrobnienie od zioło, ziółko – o kimś, kto zachowuje
się niewłaściwie (niezłe z ciebie ziółko!); skrzydełko – zdrobnienie od
skrzydło, skrzydełko – potrawa
C) wyraźny, wyraźniejszy, najwyraźniejszy, wyraźniutki; ozdobna, ozdob-
niejsza, najozdobniejsza; przyjemna, przyjemniejsza, najprzyjemniej-

102 K LU C Z D O Ć W I C Z E Ń
sza, przyjemniutka; zacny, zacniejszy, najzacniejszy; młody, młodszy,

najmłodszy, młodziutki; zimny, zimniejszy, najzimniejszy, zimniutki;
twardy, twardszy, najtwardszy, twardziutki; piękny, piękniejszy, najpięk-
niejszy, piękniusi/piękniuchny; okrutna, okrutniejsza, najokrutniejsza;
nagi, bardziej nagi, najbardziej nagi, nagusieńki; promienisty, bardziej
promienisty, najbardziej promienisty; niebieski (kolor), bardziej niebie-
ski, najbardziej niebieski, niebieściutki; niebieski (< niebo); boski; nie-
ogarniony; żydowski
D) wół – wołek – wolisko; owca – owieczka; baran – baranek – baranisko;
krowa – krówka – krówsko/krowisko
E) zimniejszy; najzimniejszy; najkrótszy; najdłuższa; najbardziej rodzinne;
najważniejsze; najwspanialszy; grzeczniejsze; życzliwsi; milsi; najszczę-
śliwsze; najradośniejsze; najpiękniejsze
F) nagutki, nagusi, nagusieńki, naguchny; ubożutki, ubożusi, ubożuchny;
piękniutki, piękniusi, piękniuchny; czyściutki, czyściuteńki, czyściusień-
ki, czyściuchny; milutki, milusi, miluteńki, milusieńki, miluchny
G) –, lulaj, niech lula, lulajmy, lulajcie, niech lulają, –, lulajże, niechże lula,
lulajmyż, lulajcież, niechże lulają; –, oddawaj, niech oddaje, odda-
wajmy, oddawajcie, niech oddają, –, oddawajże, niechże oddają, od-
dawajmyż, oddawajcież, niechże oddają; –, wyznaj, niech wyznaje,
wyznajmy, wyznajcie, niech wyznają, –, wyznajże, niechże wyznaje,
wyznajmyż, wyznajcież, niechże wyznają; –, ogłaszaj, niech ogłasza,
ogłaszajmy, ogłaszajcie, niech ogłaszają, –, ogłaszajże, niechże ogłasza,
ogłaszajmyż, ogłaszajcież, niechże ogłaszają; –, utulaj, niech utula, utu-
lajmy, utulajcie, niech utulają, –, utulajże, niechże utula, utulajmyż, utu-
lajcież, niechże utulają; –, utul, niech utuli, utulmy, utulcie, niech utulą,
–, utulże, niechże utuli, utulmyż, utulcież, niechże utulą; –, powiedz,
niech powie, powiedzmy, powiedzcie, niech powiedzą, –, powiedzże,
niechże powie, powiedzmyż, powiedzcież, niechże powiedzą; –, idź,
niech idzie, idźmy, idźcie, niech idą, –, idźże, niechże idzie, idźmyż, idź-
cież, niechże idą; –, daj, niech da, dajmy, dajcie, niech dadzą, –, dajże,
niechże da, dajmyż, dajcież, niechże dadzą; –, pójdź, niech pójdzie,

pójdźmy, pójdźcie, niech pójdą, –, pójdźże, niechże pójdzie, pójdźmyż,

pójdźcież, niechże pójdą; –, zagraj, niech zagra, zagrajmy, zagrajcie,
niech zagrają, –, zagrajże, niechże zagra, zagrajmyż, zagrajcież, niechże
zagrają; –, witaj, niech wita, witajmy, witajcie, niech witają, –, witajże,
niechże wita, witajmyż, witajcież, niechże witają; –, weź, niech weź-
mie, weźmy, weźcie, niech wezmą, –, weźże, niechże weźmie, weźmyż,
weźcież, niechże wezmą
PISANIE
B) Bożego Narodzenia; Dzieciątka Jezus; chrześcijan; Syn Boży; Go; Mary-

ja; stajence; Betlejem; Józefa; Matką Bożą; Boską; Chrystusa; pastuszko-
wie; Trzej Królowie; Jezusa; król Herod
Z AG A D N I E N I A L I T E R AC K I E
A) kolęda teologiczna: Gdy się Chrystus rodzi, Tryumfy Króla Niebieskie-

go, Mędrcy świata, monarchowie; kolęda narracyjna (epicka): A wczora
z wieczora; kołysanka: Jezus malusieńki, Lulajże, Jezuniu; kolęda udrama-
tyzowana: Pomaluśku Józefie, pomaluśku, proszę, Pasterze mili, coście wi-
dzieli; pastorałka: Lulajże, Jezuniu, Oj, maluśki, maluśki, Jezus malusieńki,
Hola hola! pasterze z pola
B) np.: Aniołowie: niebieskie duchy, posłowie nieba; Jezus: Dzieciątko,
Pacholątko, Pan niebiosów; Maryja: Panienka, Matula; Józef: stary, opie-
kun, mąż zacny; Trzej Królowie: Mędrcy, Monarchowie; pastuszkowie:
mali, mili
C) niebieskiego; promienistej; wszego; sukienki; pieścidełko; kwili;
łkaniem; niskości; gospodą

CZĘŚĆ II
A) ogień – krzepnie; blask – ciemnieje; ma granice – nieskończony;

śmiertelny – król nad wiekami
B) obnażony – taki, który nie ma na sobie ubrania; przenośnie taki, któ-
ry niczego nie ukrywa; krzepnąć – zmieniać stan z ciekłego na stały;
wzgardzony – ktoś, kim inni pogardzają, nie szanują go
C) np.: dar, prezent, ofiara (ale też: łapówka, haracz); prostota – tu: zwykli
ludzie, obywatele, mieszkańcy (ale także: coś zwykłego, nieskompliko-
wanego, zwyczajność, klarowność, zwykłość); majątek, własność, mie-
nie, stan posiadania; ludzie
D) Bywa; przeżywamy; nie potrafimy; Jest; rosło; przechodzili; przyzwy-
czaili; rosną; przelatywał; był; poznał; nie widział; Usiadł; pomyślał;
weźmie; jest; przesiaduje; Wpatruje się; wspomina; przechodzą; Siedzi;
będzie siedział
E) skocznie; Oddawali; z serca; Pański; oni, napowietrznej; będzie; osieł;
podarunki
PO LEK TURZE
GRAMATYKA I LEKSYKA
A) np.: poród – powić, urodzić, wydać na świat; uczucia – budzić,

inicjować, niecić, wywoływać, wzbudzać, wzniecać; powodowa-
nie czegoś – wywoływać, wzbudzać, wzniecać, dawać owoce;

wzniecanie konfliktu – rozpętywać, wszczynać, wzniecać; rozwój

roślin – budzić, dawać owoce, obradzać, owocować; dobre rezul-
taty – obradzać, owocować, rodzić, wydawać owoce; początek
czegoś – dać życie, dać owoc, obradzać, owocować, porodzić,
powić, urodzić, wydać na świat
B) 1. rodzi się; rodzić; przerodzą się; się wyrodziły; wrodziłam się; urodzi-
łam się; narodziła się; urodzi; 2. utuliłam; wtuliła się; przytulić; 3. pod-
grzać/przygrzać; ogrzać; dogrzać; zagrzać się; odgrzać; wygrzać się;
4. zająć się; wyjmowała; zdjąć; przejąć; przyjmą; 5. ogarnąć; wygarnąć;
przegarnąć; zgarnąć; 6. pobudzić się; obudził; się dobudzić; wybudził;
zbudził
C) a – 3; b – 1; c – 3; d – 3; e – 1; f – 2; g – 1; h – 2
D) np.: twardy – kamień; jasny – blask, słońce, dzień; wesoły – człowiek,
komik; poważny – człowiek, charakter; nowoczesny – smartfon, kom-
puter; ciasny – zakamarek, komórka, sukienka, ubranie; bezbarwny –
gaz, woda
E) twardy – miękki; jasny – ciemny; wesoły – smutny; poważny – zabaw-
ny; nowoczesny – tradycyjny, konserwatywny; ciasny – przestronny,
szeroki; bezbarwny – kolorowy
F) np.: miękki > kamień; ciemny > blask; nowoczesna > tradycja; bez-
barwna > tęcza; szeroki > przesmyk
Z AG A D N I E N I A L I T E R AC K I E
A) moc truchleje; ma granice nieskończony; ogień krzepnie; wzgardzony

okryty chwałą; śmiertelny król nad wiekami; słowo ciałem się stało

CZĘŚĆ III
A) karbowy – osoba nadzorująca roboty polowe w dawnym majątku

ziemskim; prowentowy – dotyczący prowentu, dochodu, zwłaszcza
z posiadłości rolnych; osoba prowadząca finanse; kaprawy – o oku:
zaropiały i zaczerwieniony; też o człowieku: mający takie oczy; spyrka
– kawałek surowej lub smażonej słoniny; wyrko – łóżko
B) angieł – anioł, a. fonetyczna; w jaślicech (< jaśli ‘żłób’) – w żłobie, a. lek-
sykalna; jenż – który, a. leksykalna; z wyroka – z wyroku, a. fleksyjna; w
niebie zażegniona – na niebie rozświetlona/ płonąca/ żarząca, a. lek-
sykalna; bydlili – przebywali, a. leksykalna, oną – ją, a. fleksyjna, pa-
styrze – pasterze, a. fonetyczna, z wieczora – z wieczoru, wieczorem,
a. fleksyjna
D) leksyka militarna (wojenna): żołnierz, mundur, hełm, karabin, szrapnel,
granat, fasunek, menażka, bomba, kula, wybuch, zgliszcza, manierka,
poligon, bitwa, koszary, przepustka, jeniec; leksyka obozowa (więzien-
na): zbrodniarz, strażnik, wartownik, kajdany, menażka, kraty, manierka,
kupon, ciemnica, loch, cela, barak, obóz (koncentracyjny), obóz (dla
internowanych), miska
E) gwiazdka; siano; talerze; modlitwę; opłatkiem; życzenia; zupę; barszcz;
szopka; wieczerzy; kolędy; koncerty; pasterkę
G) Polska: bigos; Włochy: pizza, lasagne; Węgry: bogracz, zupa
rybna; Francja: żabie udka, ratatauille, tarta; Turcja: kebab; kraje
arabskie: felafel; Stany Zjednoczone: hamburger; Chiny: kaczka
po pekińsku; Japonia: nigiri; Rosja: bliny, boeuf Stroganow, ucha;
Hiszpania: paella; Gruzja: chinkali

H) W. Szekspir (Shakespeare), Hamlet; Nowy Testament: Ewangelia wg

św. Jana; A. de Saint-Exupery, Mały Książę; Dante, Boska komedia; H.Ch.
Andersen, Świniopas; Molier: Skąpiec; L. Carroll, Alicja w krainie czarów

NA MARGINESIE
ALUZJA. Bezpośrednie lub domyślne przywołanie w wypowiedzi inne-

go tekstu (innych tekstów), dzięki któremu jest budowane znaczenie
i sens wypowiedzi. Przywołanie może dokonać się przez cytat lub
parafrazę. W wyrażeniu „Śląsku, Ojczyno moja” zawiera się aluzja do
Pana Tadeusza Adama Mickiewicza utworzona przez parafrazę zwrotu:
„Litwo, Ojczyzno moja”.
ANTYTEZA. Zdanie złożone z wyrażeń przeciwstawnych, np. „Zapadną

ciemności, a mimo to świecić będzie słońce”.
ARCHAIZACJA, ARCHAIZMY. Archaizacją nazywamy stylizowanie wy-

powiedzi, tekstu literackiego na dawniejszy. Wykorzystywane są
w tym celu archaizmy (czasem też dialektyzmy), czyli formy językowe,
które wyszły już z użycia lub są nadal używane, ale postrzega się je
jako przestarzałe. Archaizmy mogą występować na wszystkich pozio-
mach języka.
Archaizmy fonetyczne często polegają na utrzymaniu w wyrazie for-
my sprzed pewnych procesów fonetycznych, które zaszły w historii
polszczyzny, np. osieł, szklenice (dziś: osioł, szklanice) – brak obecności
rezultatu przegłosu polskiego i lechickiego).
Archaizmy fleksyjne w deklinacji to dawne końcówki w różnych przy-
padkach, np. -a zamiast -u w dopełniaczu liczby pojedynczej rodza-
ju męskiego (z wieczora, pokoja), końcówka zerowa w dopełniaczu
liczby mnogiej rodzaju męskiego (dotychczas), końcówka zerowa
w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników męskoosobowych
(wyjść za mąż). W koniugacji archaiczność może być widoczna w od-

NA MARGINESIE 10 9
mienności prefiksów czasownikowych (uziębnąć – dziś zziębnąć, za-

grzać kogoś – dziś ogrzać; wyrozumieć – dziś raczej zrozumieć) lub na
zmianie tematu (bieżeć – dziś biec, ślad pozostał np. w dzisiejszym
wyrazie bieżnia; wnijść – dziś wejść). Archaizmem często spotykanym
w tekstach modlitw i innych tekstach religijnych są pozostałości po
dawnej (tzw. prostej) odmianie przymiotników i imiesłowów przy-
miotnikowych biernych: gotów, zdrów, umęczon, pochwalon, ukrzyżo-
wan, pogrzebion – dziś gotowy, zdrowy, umęczony, pochwalony, ukrzy-
żowany, pogrzebany.
Archaizmy składniowe polegają najczęściej na zmianie szyku wyra-
zów i zmianie rekcji czasownika: szopa bydłu przyzwoita (przyzwoita
komu? czemu? – dziś: dla kogo? czego?), Bogurodzica (rodzica komu?
czemu? – dziś: rodzica/matka kogo? czego?).
Archaizmy leksykalne to wyrazy dziś już nieużywane lub tracące
swoje dawne znaczenie, np. rzadko już dziś używane dawne nazwy
miar: kopa, tuzin, mendel, cetnar, łokieć itp.
AUGMENTATYWY (augmentativa). Zgrubienia, które oznaczają powięk-

szenie rozmiarów czegoś (domiszcze, domisko) lub wyrażenie wyraźnie
negatywnego stosunku do obiektu (babol, synczysko). Zgrubienia by-
wają też używane w celu wyrażenia uczuć litości, politowania (biedne
psisko, biedna babina).
DEMINUTYWY (deminutiva). Zdrobnienia, które można podzielić na

zdrobnienia właściwe, czyli oznaczające coś o zmniejszonych rozmia-
rach (lampka – mała lampa, okienko – małe okno, dzbanuszek – mały
dzbanek) oraz spieszczenia (hipokorystyki, hipokoristika), czyli wyrazy
używane w celu wyrażenia uczucia miłości, dobroci, przyjaźni itp. (sło-
neczko, malusia rączusia, mamusia, mamunia, mateńka itp.). Język polski
ma ogromną liczbę sufiksów do tworzenia zdrobnień i spieszczeń, np.
dla rodzaju męskiego: -ek, -eczek, -uszek, -uniek, -uś itd. Zdrabniać (czyli
niestandardowo, specyficznie superlatywizować) można także przy-
miotniki: -usi, -uśki, -usieńki, -uchny itp.

110 NA MARGINESIE
OKSYMORON. Zestawienie dwóch przeciwstawnych elementów w jed-

nym wyrażeniu, np. zimny ogień.
PARALELIZM. Figura stylistyczna. Widoczna i mająca swoją funkcję pow

tarzalność tego samego układu składniowego, np. „Przebyłem tysiące
krain i państw. Przeprawiłem się przez setki gór i dolin. Przewędrowa-
łem dziesiątki mórz i rzek. Odwiedziłem niezmierzone ilości miast i wsi.
Aż dotarłem do was”.
POLONEZ. Kolędy były bardzo często pisane do melodii polskich tań-

ców ludowych (mazura, kujawiaka). Kilka z nich można zaśpiewać
(i zatańczyć) do rytmu poloneza. Są to: W żłobie leży, Dzisiaj w Betlejem.
Melodia królowej polskich kolęd Bóg się rodzi, ułożona zapewne przez
Karola Kurpińskiego, nawiązuje do tzw. poloneza koronacyjnego.
Polonez (z fr. polonaise, la polonaise), zwany też tańcem polskim, to pol-
ski taniec narodowy. Ma charakter tańca kołowego, korowodowego
– korowód złożony z par porusza się krokiem dostojnego chodu po
liniach krętych i prostych dobieranych przez prowadzącego. Współ-
cześnie stosuje się pięć ustawień w parze, trzy rodzaje kroków, dwa
rodzaje ukłonów oraz dziesięć figur. Taniec jest utrzymany w me-
trum trójdzielnym, w tempie umiarkowanym i rytmice ósemkowej.
Pierwowzorem poloneza był taniec pieszy pochodzenia ludowe-
go, tańczony najpierw wśród ludu, z czasem przyjął się na dworach
magnackich. Na dworach królów polskich polonez stanowił element
ceremoniału dworskiego, stając się formą parady szlachty przed
monarchą. Tańczony był na rozpoczęcie balów. Obecnie inauguruje
niektóre imprezy, dla podkreślenia ich uroczystego charakteru (np.
studniówki).
Najbardziej znane w świecie polonezy komponował Fryderyk Cho-
pin, który uczynił z nich arcydzieła muzyki poważnej, czego przykła-
dem jest Polonez As-dur op. 53. W swoim dorobku polonezy lub
utwory, w których pojawia się jako ich część, mają także Stanisław
Moniuszko, Michał Kleofas Ogiński (Pożegnanie Ojczyzny), Johann Se-

NA MARGINESIE 111
bastian Bach, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven,

Ferenc Liszt, Modest Musorgski, Piotr Czajkowski i Aleksandr Skriabin.
W Polsce popularny polonez Ogińskiego ustąpił obecnie miejsca
utworowi Wojciecha Kilara, który jest tańczony w filmie Pan Tadeusz
w reżyserii Andrzeja Wajdy.
STYLIZACJA. Konstrukcja wypowiedzi, która sprawia, że tekst staje się

podobny do wypowiedzi w innym języku, w gwarze lub że jest archa-
izowany. Stylizacja może dotyczyć wszystkich poziomów tworzenia
wypowiedzi.
SUPERLATYWY. Stopień najwyższy przymiotników (dobry – najlepszy,

miły – najmilszy). Są to także zdrobniałe formy przymiotników nace-
chowane emocjonalnie. Do ich tworzenia stosuje się m.in. sufiksy: -utki,
-usi, -eńki, -usieńki, -uchny (milutki, milusi, mileńki, milusieńki, miluchny).
ZDROBNIENIA IMION W DIALEKTACH. Niektóre imiona w języku pol-

skim mają specyficzne formy zdrobniałe w dialektach i gwarach. War-
to zwrócić na nie uwagę z różnych względów:
Jagna, Jagienka – były to kiedyś formy zdrobniałe od imienia Agniesz-
ka, najpowszechniej stosowane w niektórych rejonach Małopolski
i Mazowsza. Powstały one w procesie tzw. prejotacji, czyli dodawa-
nia głoski „j” na początku wyrazu przed samogłoskami. Forma Jagna
występuje np. w powieści Chłopi Władysława Reymonta (obok Jantek
< Antek, Jewa < Ewa). Z kolei Jagienka jest jedną z głównych postaci
żeńskich w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza. Dziś oba imiona usamo-
dzielniły się i można je oficjalnie nadawać dzieciom w takiej właśnie
postaci.
Jędruś, Jędrek – to dawne formy zdrobniałe od imienia Andrzej –
powstałe także w wyniku prejotacji. Imię to w formie Jędruś zostało
spopularyzowane w powieści Potop Henryka Sienkiewicza, w której
Oleńka Billewiczówna wypowiada do Andrzeja Kmicica słynne zda-
nie (które weszło do składu polskich „skrzydlatych słów”): „Jędruś ran

112 NA MARGINESIE
twoich całować niegodnam”. Dziś również i to imię się usamodzielniło

i występuje w oficjalnej formie Jędrzej. Wskazane zdrobnienia są sto-
sowane obecnie zarówno od imienia Andrzej, jak i Jędrzej.
Hanka – niegdyś bardzo popularne zdrobnienie imienia Anna. Uży-
wane było głównie na terenach, na których w dialektach występował
proces protetycznych spółgłosek w nagłosie (czyli poprzedzania jakąś
spółgłoską samogłosek na początku wyrazu, np. prejotacja: j, labiali-
zacja: ł lub inne, jak np. h). Popularna Hanka w polskiej literaturze to
służąca w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Dziś imię w tej
postaci także się usamodzielniło i można spotkać oficjalną wersję:
Hanna. Hanka nadal jest zdrobnieniem od Anna, oczywiście od Hanna,
a bywa, iż nawet od Joanna.
Ziutek – zdrobnienie od imienia Józef, używane powszechnie w róż-
nych gwarach, ale najczęstsze w rejonach wschodnich Polski. Warto
dodać, że Marszałek Józef Piłsudski nazywany był często zdrobnie-
niem Ziuk.
Zefel, Zeflik – popularne śląskie zdrobnienie od imienia Józef.

Z A PI S Y N U TO W E KO L Ę D
I W Y KO N A N I A M UZ YC Z N E
Zapisy nutowe wszystkich prezentowanych kolęd można znaleźć

w profesjonalnym opracowaniu Jana Więcowskiego Kolędy polskie (War-
szawa 2001).
Istnieją różnorodne możliwości wysłuchania pomieszczonych w opra-
cowaniu (i innych) kolęd polskich. Wiele nagrań można znaleźć na wy-
dawanych w ostatnich latach płytach CD i w internecie na YouTube. Są
wśród nich starannie i artystycznie opracowane aranżacje, jak na przy-
kład płyta Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”: Śląsk – złota kolekcja, vol. 7, Święta
noc. Kolędy i pastorałki. Możemy sięgnąć również do licznych nagrań bo-
żonarodzeniowych kocertów, np. Golec uOrkiestra. Koncert kolęd i pasto-
rałek w Bazylice Jasnogórskiej (CD i DVD), korzystając w tym przypadku
z ważnej aranżacji w stylu ludowym (góralskim). Nie tylko dzieciom przy-
padnie do gustu kolędowanie grupy Arka Noego z ciekawym wykorzy-
staniem dziecięcej ekspresji i emocji. Proponujemy również zapoznanie
się z koncertami piosenkarzy i aktorów. W zapoznawaniu się z wykona-
niami muzycznymi kolęd religijnych warto skorzystać i z aranżacji arty-
stycznych, i ludowych, i dziecięcych.
W przypadku kolędy O Narodzeniu Pańskim tradycyjną melodię polone-
za koronacyjnego najlepiej słychać w wykonaniu Ryszarda Rynkowskiego.
Polecamy także zapoznanie się z całym programem Jacka Kaczmar-
skiego i Zdzisława Łapińskiego Szukamy stajenki (1994), który można
znaleźć w zestawie programów muzycznych Jacka Kaczmarskiego wy-
danych na płytach CD Jacek Kaczmarski. Syn marnotrawny. Na tej płycie
odnajdziemy wykorzystane w ćwiczeniach kolędy Kaczmarskiego: Kolę-
da ludowa i Kolęda barokowa. Inspiracją do zajęć o kolędach może być

114 Z A P I S Y N U T O W E K O L Ę D...
również piosenka Wigilia na Syberii (Malczewski) pomieszczona na płycie

z programem Muzeum (1981) – utwór ekfrastyczny, bo nawiązujący do
płótna Jacka Malczewskiego i intertekstualny, bo wykorzystujący frag-
menty kolęd.
PROPONOWANE LINKI
Tryumfy Króla Niebieskiego
https://www.youtube.com/watch?v=zVM8azxd8ZE
https://www.youtube.com/watch?v=y_QqoIPT124
Jezus malusieńki
https://www.youtube.com/watch?v=HxXjwWaNLHg
Pasterze mili…
https://www.youtube.com/watch?v=JYEkLFk-QdQ
Lulajże Jezuniu
https://www.youtube.com/watch?v=4urEpOPlhhY
Pójdźmy wszyscy do stajenki
https://www.youtube.com/watch?v=nTcq5gsjZVw&list=RDYuUbDpt32e8&
index=21
https://www.youtube.com/watch?v=YuUbDpt32e8&list=RDYuUbDpt32e8&
start_radio=1&t=30
Bóg się rodzi
https://www.youtube.com/watch?v=u7FMD5d-gwU&list=RDu7FMD5d-gwU&
start_radio=1&t=0
Kaczmarski Kolęda barokowa
https://www.youtube.com/watch?v=BuDxKsbI4RM
Kolędy góralskie Oj Malućki, malućki
https://www.youtube.com/watch?v=2rx9P9B_kTo
Pastorałki Pomaluśku Józefie
https://www.youtube.com/watch?v=0ugir6US-AE

B I B L I O G R A FI A
ŹRÓDŁA TEKSTOWE
Błogosław Ojczyźnie, wyrwij ją z niewoli. Polskie kolędy patriotyczne 1831–1983. Wy-
bór i oprac. H. i W. Szymanderscy. B.m. i d.w.
Boże Narodzenie. Antologia poezji polskiej. Oprac. A. Jastrzębski, A. Podsiad. Insty-
tut Wydawniczy PAX. Warszawa 1961.
Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Red. B. Krzyżaniak. Polskie Wydaw-
nictwo Muzyczne. Kraków. B.r.w.
Polskie kolędy ludowe. Oprac. J. Bartmiński. Universitas. Kraków 2002.
Więcowski J.: Kolędy polskie. Agencja Artystyczna MTJ. Warszawa 2001. (tutaj za-
pisy nutowe kolęd)
WYKORZYSTANE UT WORY
A wczora z wieczora według Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Red.
B. Krzyżaniak…
Gdy się Chrystus rodzi wg Więcowski J.: Kolędy polskie…
Hola! hola! pasterze z pola wg Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Red.
B. Krzyżaniak… Uwspółcześniono formy typu: pódźmy > pójdźmy, syrek > se-
rek, Walaszku > Walasku.
Jezus malusieńki według J. Więcowski: Kolędy polskie…
Lulajże, Jezuniu według Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Red. B. Krzy-
żaniak… Uwspółcześniono interpunkcję. Zamieniono formę Matuniu na
śpiewaną powszechnie: Matulu.
Mędrcy świata, monarchowie według J. Więcowski: Kolędy polskie…
Pasterze mili, coście widzieli według J. Więcowski: Kolędy polskie…
Tryumfy Króla Niebieskiego wg Kantyczki karmelitańskie. Rękopis z XVIII wieku. Red.

116 BIBLIOGRAFIA
B. Krzyżaniak... W Kantyczkach kolęda ma tytuł Konwokacya pastuszków z róż-

nych stron do nowonarodzonego Pana Jezusa.
Pomaluśku, Józefie, pomaluśku, proszę według Boże Narodzenie. Antologia poezji
polskiej. Oprac. A. Jastrzębski, A. Podsiad…
Baliński S.: Kolęda warszawska 1939 według S. Baliński: Wiersze zebrane. Londyn 1948.
Bednarczyk C.: Kolęda żołnierska według Błogosław Ojczyźnie, wyrwij ją z niewoli.
Polskie kolędy patriotyczne 1831–1983. Wybór i oprac. H. i W. Szymanderscy…
Borowski T.: Kolęda zła według T. Borowski: Poezje. Oprac. T. Drewnowski. War-
szawa 1972.
Czyżewski T.: Pastorałki według T. Czyżewski: Pastorałki. Paryż 1925.
Kaczmarski J.: Wigilia na Syberii, według www.kaczmarski.art.pl.
Karpiński F.: Pieśń o narodzeniu Pańskim według F. Karpiński: Pieśni nabożne. Su-
praśl 1792.
Świrszczyńska A.: Kolęda według A. Świrszczyńska: Kolęda (Czasu ponocnego…)
„Tygodnik Powszechny” 1948, nr 1.
Zdrow bądź, Królu anjelski według Średniowieczna pieśń religijna polska. Oprac.
A. Brückner. Kraków 1923.
Zembaty M.: Kolęda związkowa A.D. 1981 według Błogosław Ojczyźnie, wyrwij ją
z niewoli. Polskie kolędy patriotyczne 1831–1983…
WAŻNIEJSZE OPRACOWANIA
Cudak R.: Kolęda w polskiej poezji współczesnej. Prolegomena. W: Tkanina. Studia.
Szkice. Interpretacje. Red. A. Węgrzyniak, T. Stępień. Wydawnictwo UŚ. Katowi-
ce 2003.
Gwóźdź A.: Kolęda poetycka doby Oświecenia. Z dziejów tradycji gatunku. „Znak”
1975, nr 11/12.
Kolędy polskie. Średniowiecze, wiek XVI. T. 1–2. Wyd. S. Nieznanowski, J. Nowak-
-Dłużewski. Warszawa 1966.
Luto-Kamińska A.: Kolęda dawniej i dziś. Z zagadnień semantyki terminów gatun-
kowych. „Pamiętnik Literacki” 2006, nr 3.

ISBN 978-83-226-4060-9 (wersja drukowana)
ISBN 978-83-226-4061-6 (wersja elektroniczna
https://orcid.org/0000-0001-6047-680X https://doi.org/10.31261/PS.211
Kolędy polskie : materiały pomocnicze do nauki
języka polskiego jako obcego / opracował Romuald
Cudak ; [tłumaczenie na język angielski Tomasz
Duda, tłumaczenie na język chiński Li Yinan,
tłumaczenie na język koreański Chang Il You,
tłumaczenie na język niemiecki Brigitte
Schniggenfittig, tłumaczenie na język rosyjski
Helena Kazancewa]. - Katowice : Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, 2021. - (Czytam po
Polsku ; t. 1)
Wydawca Druk i oprawa

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Volumina.pl Daniel Krzanowski
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice ul. Księcia Witolda 7–9
www.wydawnictwo.us.edu.pl 71‑063 Szczecin
e-mail: wydawnictwo@us.edu.pl
Wydanie I
Ark. druk. 7,5. Ark. wyd. 5,0. Papier offset. III kl., 90 g. PS 211
Cena 19,90 zł (w tym VAT)


Czytam Po Polsku T 1 Koledy Polskie Materialy Pomocnicze Do Nauki Jezyka Polskiego Jako Obcego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Czytam Po Polsku T 1 Koledy Polskie Materialy Pomocnicze Do Nauki Jezyka Polskiego Jako Obcego

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Czytam Po Polsku T 1 Koledy Polskie Materialy Pomocnicze Do Nauki Jezyka Polskiego Jako Obcego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

##7#52#aMTk2NjExMjNBMzUzNTM1Ng==

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Konsultacja metodyczna części ćwiczeniowej

Copyright © 2021 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Tłumaczenie na język angielski TOMASZ DUDA

Wydawca dołożył wszelkich starań, by skontaktować się z właścicielami praw

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

CZĘŚĆ I. KOLĘDA JAKO PIEŚŃ UŻYTKOWA (RELIGIJNA)______15

CZĘŚĆ II. PIEŚŃ O NARODZENIU PAŃSKIM (BÓG SIĘ RODZI)__ 37

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

ĆWICZENIA DO CZĘŚCI I __________________________________65

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Zdrow bądź, krolu anjelski,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Zdrow bądź, panie, od Panny

Raczy daci dobre skonanie

[Bądź pozdrowiony, Królu Anielski, / Który przyszedłeś do nas na

Najstarsze kolędy to utwory witające narodzonego Jezusa, autor

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

że rodzi się Bóg-Człowiek, który przychodzi na świat, aby umrzeć na

KOLĘDA EPICK A I KOŁYSANK A (LIRYCZNA)

KOLĘDA UDRAMAT YZOWANA

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

sława Grochowskiego, Kaspra Miaskowskiego, Kaspra Twardowskie-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

ewangeliczne mówią, że na czas nocy Maryja i Józef chronią się poza

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

ułatwiają ich adaptację do muzyki: paralelizmy składniowe, zgod-

Szopka w Bazylice św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP

„Żywa szopka” organizowana co roku

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

21 Gdy się Chrystus rodzi i na świat przychodzi1,

Mówią do pasterzy, którzy trzód swych strzegli,

O niebieskie duchy i posłowie nieba,

Idźcie do Betlejem, gdzie Dziecię zrodzone,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

41 Hola hola!1 pasterze z pola2

Pójdźmy wszyscy z weselem

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

60 Hola chłopy! dalej do szopy!

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

Dziecina się kwili,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

99 Lulajże, Jezuniu, moja perełko1,

Zamknijże znużone płaczem powieczki,

Lulajże, piękniuchny mój aniołeczku,

Lulajże, różyczko najozdobniejsza,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 19661123A3535356

115 Mędrcy świata, monarchowie1,