Kompilacja Kordeliańska Skrypt Prawoznawstwo 20212022

Skrypt Prawoznawstwo 2021/2022
Opracowano na bazie:
Prezentacje autorstwa dr hab. Marzeny Kordeli, prof. UAM
Prezentacje autorstwa dr Michała Krotoszyńskiego i dr Piotra Filipa
Zwierzykowskiego
Sławomira Wronkowska, Podstawowe Pojęcia Prawa i Prawoznawstwa, Poznań, Ars
boni et aequi, 2005 r.
Z. Ziembiński, Problemy Podstawowe Prawoznawstwa, Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 1980 r.
Cz. Znamierowski, Podstawowe pojęcia teorii prawa, cz. I Układ prawny i norma
prawna, wyd II. Poznań 1934 r.
Wszystko, co nie znajduje się w ramkach, ma swe źródło w prezentacji autorstwa dr hab.
Marzeny Kordeli, prof. UAM. Tekst wskazany w ramkach ma źródło w pozostałych
wymienionych wyżej pracach.
Opracował
Tomasz Jankowiak
1

Spis treści:
Nauka o prawie — płaszczyzny badania prawa 3
Płaszczyzny badania prawa 5
Prawo w ujęciu językowym 7
Role semiotyczne wypowiedzi 9
Język prawny, a język prawniczy 13
Modalności deontyczne 16
Podział norm 21
Obowiązywanie normy 22
Normy prawne 26
Realizowanie i przestrzeganie prawa 29
System prawa 31
Prawo publiczne i prawo prywatne 35
Gałęzie prawa: 36
Źródła prawa 38
Budowa aktu normatywnego 46
Publikacja prawa 51
Wykładnia prawa 53
Stosowanie prawa 76
Stosunek prawny 84
System prawny, a system moralny 92
System aksjologiczny prawodawcy jako granica prawa 96
Pozytywizm prawniczy 99
Koncepcje natury prawa i źródła jego poznania 102
Państwo prawa 104
2

Nauka o prawie — płaszczyzny badania prawa
Ogólna nauka o prawie, jest to dyscyplina obejmująca ogół badań nad prawem, czyli:
• prawoznawstwo;
• nauka prawa;
• nauki prawne;
• nauka (nauki) o prawie.
Dziedziny prawoznawstwa:
• Dogmatyka prawa;
• Nauki historyczne:
• Historia ustroju państwa
• Historia prawa;
• Historia doktryn politycznych i prawnych;
• Prawo rzymskie.
• Teoria prawa — ukształtowała się na przełomie XIX i XX w. i obejmuje ona wszystkie
zagadnienia prawoznawstwa, które dadzą się ująć w sposób dostarczenie ogólny, tzn.
Odnoszą się do wszelkiego prawa, określonych typów prawa, czy też do prawa w ogóle.
Nauki pomocnicze prawoznawstwa:
• Socjologia prawa;
• Medycyna sądowa;
• Kryminalistyka;
• Informatyka prawnicza.
Filozo a prawa:
• Filozo a prawa, jest to najstarsza ogólna nauka o prawie.
• Zakres lozo i prawa:
• Ontologia prawa (co to jest prawo?);
• Epistemologia prawa (jak prawo jest poznawane?);
• Aksjologia prawa (jakie prawo jest wartościowe).
Jurysprudencja:
• Jurysprudencja, jest to termin określający naukę prawa w starożytnym Rzymie;
• Współczesne znaczenie terminu jurysprudencja sformułowane przez J. Austina:
„Jurysprudencja zajmuje się prawami pozytywnymi, bez względu na ich dobro lub zło”;
• Austinowska Jurysprudencja analityczna zajmowała się:
• Analizą pojęć prawnych;
Nauka o prawie - płaszczyzny badania prawa 3

fi
fi
fi
fi
• Ich wzajemnymi relacjami;
• Precyzowanie metodologicznego aparatu nauk prawnych.
• Zakres zagadnień, którymi się zajmowano zwiększał się z biegiem czasu, co uwidoczniło
się w nazewnictwie — powstała m.in. jurysprudencja socjologiczna.
Podstawowe koncepcje prawa:

Koncepcje normatywne, są to koncepcje wskazujące, że prawo jest zbiorem takich, czy
innych norm postępowania:
• Pozytywizm prawniczy;
• Doktryny prawa natury:
• Prawo natury istnieje obiektywnie wiążąc człowieka, mimo iż nie zostało przezeń
ustanowione;
• Źródłem obowiązywania prawa jest Bóg, natura człowieka, natura społeczeństwa
albo też uznawanie pewnych wspólnych wartości w danym kręgu kulturowym;
• Prawo natury jest niezmienne lub co najmniej bardzo stabilne;
• Prawo natury jest co najmniej podstawą oceny prawa pozytywnego, w innych
koncepcjach sprzeczność prawa pozytywnego z normą prawa natury może
prowadzić do uznania, iż ta pierwsza traci moc obowiązującą lub nie jest wiążąca;
• Głównym problemem jest pytanie, jak obiektywnie określić treść prawa natury.
Prawnonaturaliści twierdzą, że jest to możliwe.
Koncepcje realistyczne, są to koncepcje wskazujące, że prawo jest zbiorem faktów
psychicznych czy społecznych, które są związane z określonego rodzaju normami:
• Prawo ujmowane jest jako pewien zespół faktów społecznych lub psychicznych
związanych z normami prawnymi — zachowań ludzi bądź ich przeżyć psychicznych;
• Normy prawne obowiązują, jeśli jest dostatecznie prawdopodobne, iż będą realizowane
bądź ich przekroczenie będzie sankcjonowane bądź jeśli ich adresaci uznają je za
obowiązujące — istotna jest więc realizacja normy, czyli jej efektywność;
• Amerykański realizm prawniczy, istota prawa to to, co dzieje się w sądach, skoro zaś
prawem są wyroki sądowe, to źródłem prawa jest nie tylko stanowienie i precedens, ale
i takie czynniki jak kultura prawna czy nawet osobowość sędziego;
• Koncepcja psychologiczna L. Petrażyckiego.
[M. Krotoszyński, Podstawowe koncepcje lozo i prawa. Prezentacja na prawach
rękopisu, s. 2, 6, 11.]
Nauka o prawie - płaszczyzny badania prawa 4

fi
fi
Płaszczyzny badania prawa
De niowanie prawa:
• Prawo jako zespół norm (normatywizm) — prawo jest to uporządkowany w system zbiór
takich norm postępowania, które zostały w odpowiedniej formie ustanowione albo uznane
przez kompetentne podmioty władzy publicznej;
• Prawo jako przeżycie określonego rodzaju (psychologizm) — prawo jako określona emocja
imperatywno-atrybutywna (teoria L. Petrażyckiego). Odczuwanie emocji imperatywno-
atrybutywnych, jest to sytuacja, w której dany podmiot czuje powinność przestrzegania
prawa i jednocześnie jest świadomy, że inny podmiot ma możliwość od niego żądać
przestrzegania prawa;
• Prawo jako określone zachowanie (realizm prawniczy) — prawo jako zachowania
podmiotów stosujących prawo (w szczególności sędziów) oraz przewidywanie takich
zachowań;
• Prawo jako wartości prawne (ekstremalne wersje prawa natury) — prawo jest utożsamiane
z prawem sprawiedliwym, słusznym, z prawem natury;
• Prawo jako zjawiska złożone z norm, przeżyć, zachowań oraz wartości.
Prawo w sensie dyrektywalnym, jest to zbiór wypowiedzi, które nadają się w danym języku
do tego, by wskazać komuś jak ma postąpić, czy postępować. Wypowiedzi te niczego nie
opisują, nie są więc, ani prawdzie, ani fałszywe.
[M. Krotoszyński, Czym jest prawo? Prezentacja na prawach rękopisu, s. 3.]
Prawo w sensie opisowym, jest to wyrażenie odnoszące się do zdań w sensie logicznym,
które opisują stwierdzone doświadczalnie prawidłowości bądź pewne związki o charakterze
analitycznym. Prawa opisowe „obowiązują”, gdy są prawdziwe, tj. gdy zachodzą
stwierdzane przez nie wnioski, czy to o charakterze statycznym, czy idealizacyjnym.
[Ibidem.]
Płaszczyzny badania prawa:

• Płaszczyzna logiczno-językowa:
• Prawo, jest to system norm;
• Prawo jest rozumiane jako sposób poznania;
• Stosowane są metody logiki, semiotyki i językoznawstwa.
• Płaszczyzna socjologiczna:
• Prawo jest pojmowane jako fakt społeczny;
• Postrzeganie jako sposób poznania;

fi
• Stosowane są metody i techniki badań społecznych.
• Płaszczyzna psychologiczna:
• Prawo jest faktem psychicznym;
• Postrzeganie jako sposób poznania;
• Stosowane są metody i techniki badań psychologicznych.
• Płaszczyzna aksjologiczna:
• Prawo jest rozumiane jako wartość (powinność);
• Poznanie wartości (powinności);
• Stosowane są różne metody badania.
• Wielopłaszczyznowość:
• Prawo jest zjawiskiem złożonym;
• Poznanie złożone;
• Stosowane są różne metody i techniki badania.

Prawo w ujęciu językowym
Prawo, jest to jeden z wielu normatywnych systemów kontroli społecznej działających

w państwie.
Normatywne systemy kontroli społecznej:
• Moralny;
• Obyczajowy;
• Religijny;
• Systemy norm organizacji społecznych;
• System reguł pandemicznych.
W porównaniu z normami moralnymi, obyczajowymi, czy religijnymi normy prawne
pełnią wyraźnie odrębną rolę:
• Ich zadanie nie polega ani na umożliwieniu jednostce osiągnięcia wewnętrznej
doskonałości (jak w przypadku norm moralnych), ani też na wskazywaniu drogi do
wiecznego zbawienia (jak w przypadku norm większości systemów religijnych);
• Podstawowym celem prawa jest zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w społeczności
państwowej. Próby realizowania za pomocą norm prawnych odmiennych funkcji,
nieuchronnie prowadzą do dysfunkcjonalności całego systemu.
Z takim pojęciem obowiązywania wiąże się charakterystyczne dla pozytywizmu pojęcie
testu pochodzenia (test of pedigree). Test pochodzenia pozwala odróżnić prawo od nie-
prawa, poprzez badanie czy dana norma jest wynikiem odpowiednich działań podjętych
przez podmiot uznany w danym porządku prawnym za autorytet normodawczy.
Prawo jest to uporządkowany w system zbiór takich norm postępowania, które zostały
w odpowiedniej formie ustanowione albo uznane przez kompetentne podmioty władzy
publicznej.
• Prawo w znaczeniu przedmiotowym, jest to zbiór norm postępowania.
• Prawo w znaczeniu podmiotym, jest rozumiane jako prawo do czegoś (przysługujące
danemu podmiotowi).
Prawo w znaczeniu podmiotowym, jest to sytuacja prawna podmiotu, która istnieje ze

względu na obowiązywanie norm prawnych.
[Ibidem, s. 4.]
Norma:
• Norma postępowania należy do kategorii wypowiedzi, a więc jest ustnym albo pisemnym
wyrażeniem jakiegoś języka rozważanym łącznie z towarzyszącymi jego sformułowaniu
okolicznościami;

• Jako wyrażenie (czyli element języka) norma dzieli z nim jego charakterystykę jako
systemu znakowego.

Role semiotyczne wypowiedzi
Podział wypowiedzi ze względu na pełnione funkcje:

• Wypowiedzi opisowe, są to wypowiedzi, które pełnią funkcję semantyczną. Stwierdzają, że
tak, a tak jest albo tak, a tak nie jest. Wypowiedź może opisywać pewien fragment
rzeczywistości trafnie, a więc zgodnie z tym, jak się ta rzeczywistość ma, stając się przez to
wypowiedzią prawdziwą. Jeżeli natomiast wypowiedź opisowa ujmuje jakiś stan rzeczy
odmiennie niż na to wskazuje jego faktyczny kształt, jest wypowiedzią fałszywą. Wartości
prawdy i fałszu przypisuje się jedynie tej kategorii wypowiedzi;
• Wypowiedzi pozaopisowe — pełnią funkcję pragmatyczną, dzieli się je na:
• Wypowiedzi ekspresywne;
• Wypowiedzi performatywne;
• Wypowiedzi sugestywne (dyrektywalne).
Wypowiedzi ekspresywne:
• Wyrażają różnego rodzaju przeżycia. Mogą to być przeżycia intelektualne, wolicjonalne
(zależne od woli), czy też emocjonalne. Wypowiedzi, które wyrażają aprobatę albo
dezaprobatę jakiegoś stanu rzeczy, nazywa się wypowiedziami oceniającymi. Przy
przyjęciu, że także przeżycie obojętności należy do efektów procesu oceniania, oceny
mogą być trojakiego rodzaju: pozytywne, negatywne i indyferentne;
• Typy ocen:
• Oceny proste i oceny porównawcze (preferencyjne):
- Ocena prosta, jest to ocena dotycząca efektu przeżycia aprobaty albo dezaprobaty
danego stanu rzeczy, bez kwali kowania tego stanu rzeczy, jako bardziej cennego,
mniej cennego albo równo cennego, w odniesieniu do innego podlegającego tejże
ocenie stanu rzeczy;
- Ocena porównawcza (preferencyjna), jest to ocena polegająca na przekładaniu
jednego stanu rzeczy, nad drugi albo na stwierdzeniu, że obie rzeczy są aksjologicznie
nieodróżnialne.
• Oceny zasadnicze samoistne i oceny zasadnicze podbudowane instrumentalnie:
- Ocena zasadnicza samoistna, jest to ocena polegająca na aprobacie albo dezaprobacie
jakiegoś stanu rzeczy ujmowanego jako cenny (dodatnio albo ujemnie) sam przez się;
- Ocena zasadnicza podbudowana instrumentalnie (ocena instrumentalna), jest to
ocena, która polega na aprobowaniu jakiegoś stanu rzeczy ze względu na to, że służy
jako środek do osiągnięcia jakiegoś innego stanu rzeczy, który jest już aprobowany
samoistnie.
• Oceny jednoaspektowe i oceny globalne:

fi
- Ocena jednoaspektowa, jest to ocena niesprowadzalna już do ocen prostszych,
a odnosi się do stwierdzalnych empirycznie jednorodzajowych cech ocenianego
obiektu;
- Ocena globalna, jest to ocena danego obiektu, będąca wypadkową wielu ocen
składowych.
• W sytuacji gdy podmiot oceniający nie jest w stanie podjąć oceny stanowczej, jego ocena
ma charakter oceny ambiwalentnej.
Wypowiedzi performatywne:
• Wypowiedź performatywna, jest to wypowiedź ustna lub pisemna, poprzez sformułowanie
której, dokonuje się aktu o charakterze konwencjonalnym (tj. Czynności
konwencjonalnej);
Przez funkcję dokonawczą (performatywną) wypowiedzi rozumie się to, że dana wypowiedź
sformułowana w danym kontekście sytuacyjnym jest według reguł pragmatycznych danego
języka wypowiedzią, poprzez którą dokonuje się określonej czynności konwencjonalnej
(czynności kulturowej) według konwencji przyjętych w danym środowisku.
[Z. Ziembiński, Problemy Podstawowe Prawoznawstwa, Warszawa, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 1980 r., s. 115.]
• Twórcą teorii performanywów jest John Langshaw Austin;
• Czynność konwencjonalna:
• Czynność konwencjonalna, jest to określone zachowanie psycho zyczne (albo
czynność konwencjonalna niższego stopnia) określonych osób w określonych
okolicznościach, któremu mocą przyjmowanych co do tego reguł, nadaje się sens
odmienny (sens społeczny/kulturowy), niż jedynie sens dokonania danej czynności
psycho zycznej albo czynności konwencjonalnej niższego stopnia;
• Czynność konwencjonalna niższego stopnia (Z. Ziembiński używa wyrażenia
„prostsza czynność konwencjonalna”), jest to czynność konwencjonalna, z której
powstaje kolejna czynność konwencjonalna (wyższego stopnia);
• Czynności konwencjonalne określa się w opozycji do zwykłych zachowań
psycho zycznych, a więc takich działań albo zaniechań, które dadzą się ująć jako
zespoły pewnych ruchów rozpatrywane niezależnie albo łącznie z powodowanymi przez
nie skutkami, bez przypisywania im innego znaczenia, aniżeli sam ten zespół zachowań.
Wypowiedzi sugestywne (dyrektywalne):
• Wypowiedź sugestywna, jest to wypowiedź mająca na celu oddziaływanie jako swoisty
bodziec na zachowanie tych, ku którym jest kierowana;
• W zależności od sposobu wskazywania pożądanego zachowania, a przede wszystkim od
stopnia jego stanowczości wyróżnia się wśród wypowiedzi sugestywnych:
• Sugestie;

fi
fi
fi
• Apele;
• Wezwania;
• Ostrzeżenia;
• Rady;
• Prośby;
• Rozkazy;
• Normy postępowania;
• Dyrektywy celowościowe;
• Reguły sensu czynności konwencjonalnych;
• Optatywy.
• Dyrektywa celowościowa:
• Dyrektywa celowościowa (teleologiczna, techniczna), jest to wypowiedź, która głosi,
co należy uczynić, aby osiągnąć określony skutek;
• Konstrukcja dyrektyw celowościowych opiera się na zdaniach anankastycznych, czyli
zdaniach opisujących skutki danego działania;
Zdanie anankastyczne, jest to zdanie w sensie logicznym o postaci implikacji. Jego

wartość logiczna decyduje o trafności dyrektywy celowościowej.
[M. Krotoszyński, Norma prawna na tle innych wypowiedzi. Prezentacja na prawach
rękopisu, s. 14.]
• Sankcją zaniechania wskazywanego postępowania jest brak wystąpienia zamierzonego

skutku (lub wystąpienie tego skutku dużo większym nakładem sił, niż w przypadku
postępowania optymalnego).
• Reguła sensu czynności konwencjonalnej, jest to reguła skutecznego oddziaływania
czynności konwencjonalnych;
Reguły sensu czynności konwencjonalnych, s to wypowiedzi dyrektywalne, które

okre lonym czynno ciom psycho zycznym b d te czynno ciom konwencjonalnym
ni szego stopnia nakazuj przypisywa okre lony sens kulturowy. Konstruuj one czynno
konwencjonaln — wykonanie czynno ci niezgodnie z regułami sensu co do zasady nie jest
w ogóle czynno ci konwencjonaln . Mog by ustalone zwyczajowo b d te mog by
wyra nie ustanowione.
[Ibidem, s. 11.]
• Norma postępowania:
• Norma postępowania, jest to wypowiedź sformułowana w określonym języku, która
określonym podmiotom nakazuje albo zakazuje określonego postępowania
w określonych okolicznościach;

ż
ś
ź
ą
ś
ą
ś
ą
fi
ą
ć
ś
ą
ś
ć
ą
ą
ź
ż
ś
ą
ź
ą
ż
ą
ś
ć
ć
• Wyrażenie „norma postępowania” odwołuje się nie bez powodu tylko do takiego
rodzaju zachowania, jakiemu można przypisać charakterystykę postępowania, czyli
działania albo zaniechania, które jest zależne od woli człowieka. Nieracjonalne bowiem
byłoby nakazywanie, czy zakazywanie dokonywania czynów niezależnych od woli danej
jednostki;
• Składniki normy postępowania:
- Adresat normy postępowania, jest to podmiot, któremu norma wyznacza obowiązek
określonego postępowania;
- Okoliczności, w których dane postępowanie ma być realizowane;
- Postępowanie będące przedmiotem obowiązku. Nakazywane albo zakazywane
postępowanie jest działaniem (jest to powodowanie zmian w zastanym układzie świata
albo zapobieganiem zmianom, które pojawiłyby się bez celowej interwencji) albo
zaniechaniem (jest to powstrzymanie się od powodowania zmian w określonym
kierunku).
Obowiązek może mieć charakter formalny albo materialny. O obowiązku mającym

charakter formalny mowa, gdy przedmiotem obowiązku jest określone proste działanie lub
zaniechanie. Obowiązek o charakterze materialnym, jest to obowiązek osiągnięcia bądź
utrzymania określonego stanu rzeczy.
[Ibidem, s. 20.]
Zakres zastosowania normy, jest to klasa takich możliwych przyszłych sytuacji, w których
norma znajduje zastosowanie;
Zakres normowania normy, jest to klasa przyszłych zachowań adresata normy, które
norma ta mu wyznacza do spełnienia.
[S. Wronkowska, Podstawowe Pojęcia Prawa i Prawoznawstwa, Poznań, Ars boni et aequi,
2005 r., s. 15.]

Język prawny, a język prawniczy
Język, jest to system znaków, którym reguły semantyczne nakazują przypisywać określone
znaczenie, a reguły syntaktyczne określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków
w wyrażenia złożone. Reguły pragmatyczne natomiast umożliwiają w ramach aktów
komunikacji językowej uwzględnienie kontekstu użycia znaków
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Język prawny. Prezentacja na prawach rękopisu,
s. 2.]
Język prawny, jest to język, w którym prawo jest formułowane;

Wyróżnia się:
• Język tekstów prawnych, jest to język, w którym formułowane są akty normatywne
i umowy prawotwórcze, jest oparty na języku etnicznym, w którym wyrazy mają więcej
niż jedno znaczenie;
• Język norm prawnych, jest to język jednoznacznych wypowiedzi odtworzonych
z przepisów prawnych i postanowień umów prawotwórczych, wyznaczających
obowiązki określonego postępowania, które to wypowiedzi pochodzą od prawodawcy.
[Ibidem, s. 2–3.]

Cechy szczególne języka tekstów prawnych:
Quasi-idiomatyczność języka tekstów prawnych:
• Znaczenie wyrażenia jest zazwyczaj wyznaczone przez reguły semantyczne i
składniowe danego języka;
• Idiom, jest to wyrażenie, które ma znaczenie niezależne od znaczenia słów, przez które
jest tworzony;
• Idiom niewłaściwy, jest to wyrażenie, które oprócz znaczenia podstawowego
wyznaczonego znaczeniem słów je tworzących, ma też znaczenie przenośne, które nie
jest wyznaczone słowami to wyrażenie tworzącymi.
Zagadnienia leksykalne:
• Język tekstów prawnych zawiera wyrażenia wieloznaczne i nieostre;
• W języku tekstów prawnych występują neologizmy słowotwórcze, frazeologiczne
i znaczeniowe. Istotną rolę w ich kreowaniu odgrywają de nicje legalne;
• W języku tekstów prawnych występują eufemizmy oraz wyjątkowo wyrażenia
obcojęzyczne;
• W języku tekstów prawnych nie występują wulgaryzmy, archaizmy oraz wyrażenia
slangowe.
Gra czny układ tekstu prawnego — tekst prawny dzieli się poprzez gra czne
wyróżnienie przepisów prawnych.
[Ibidem, s. 5, 7.]
Komunikatywność tekstu prawnego oznacza, iż tekst ten jest zrozumiały, a więc taki,
z którego w toku wykładni da się odczytać normy prawne oraz, w którego zrozumienie nie
trzeba włożyć zbyt wiele wysiłku. Tekst rozumiany adekwatnie przez szeroki kr g osób to
tekst powszechnie komunikatywny. Komunikatywności tekstu służy:
W aspekcie wyszukiwawczym — właściwe budowanie tytułów aktów normatywnych,
podział aktów na jednostki systematyzacyjne (np. rozdziały) i opatrzenie ich tytułami,
podział podstawowych jednostek redakcyjnych na mniejsze jednostki i ich gra czne
wyróżnienie, konsekwencja w konstruowaniu aktów oraz staranne formułowanie
przepisów uchylających;
W aspekcie treściowym — formułowanie zdań prostych i unikanie wieloczłonowych
zdań złożonych oraz posługiwanie się słownictwem języka powszechnego, unikanie
neologizmów i wyrażeń specjalistycznych.
[Ibidem, s. 15.]

fi
fi
ą
fi
fi
Zwięzłość tekstu prawnego oznacza, że tekst zawiera wszystkie te i tylko te zwroty,
które są niezbędne do odtworzenia zeń jednoznacznych norm prawnych. Uzyskiwaniu
zwięzłości służy stosowanie w tekstach prawnych:
Odesłanie, jest to zawarty w przepisie prawnym zwrot wskazujący na inny przepis tego
samego bądź innego aktu normatywnego albo na normy postępowania lub zasady
o charakterze pozaprawnym. Odesłania są dzielone na wewnątrzsystemowe (wewnętrzne
i zewnętrzne) oraz zewnątrzsystemowe;
Spójników;
Skrótów i skrótowców;
Kondensacja nrom prawnych w przepisie prawnym polega na tym, iż dany przepis
wysławia więcej niż jedną normę prawną lub elementy więcej niż jednej normy prawnej;
Rozczłonkowania:
• Syntaktyczne — elementy konieczne struktury normy prawnej wysłowione są w dwóch
lub większej liczbie przepisów prawnych;
• Treściowe — elementy współwyznaczające treść normy prawnej wyrażone są w dwóch
lub większej liczbie przepisów prawnych.
[Ibidem, s. 2.]
M. Krotoszyński: Zdanie deontyczne, jest to wypowiedź opisowa, która stwierdza, że ze

względu na treść określonej normy jakieś postępowanie jest określonym podmiotom
w określonych okolicznościach nakazane, zakazane albo nie jest ani nakazane, ani
zakazane.
[M. Krotoszyński, Norma prawna na tle…, s. 11.];
Z. Ziembiński: Zdanie deontyczne (prawnicze), jest to zdanie języka dogmatyki

prawniczej modelowo formalistycznej. Zdania deontyczne orzekają, że dany czyn jest
nakazany, zakazany, dozwolony, fakultatywny, indyferentny ze względu na daną normę.
[Z. Ziembiński, op. cit., s. 87, 122.].

Modalności deontyczne
Modalności deontyczne (normatywne, prawne) dzieli się na podstawowe oraz pochodne.

Modalność podstawowa, jest to kwali kacja zachowania jakiegoś podmiotu jako:
• Nakazanego;
• Zakazanego;
• Będącego przedmiotem obowiązku;
• Fakultatywnego;
Czyn fakultatywny, jest to taki czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną
normę nakazany.
[S. Wronkowska, op. cit., s. 165.]
• Dozwolonego;
Czyn dozwolony, jest to taki czyn, który nie jest danemu podmiotowi przez określoną
normę zakazany.
[Ibidem.]
• Indyferentnego.
Czyn indyferentny, jest to taki czyn, który jest zarazem dozwolony i fakultatywny
[Ibidem.]
Modalność pochodna, jest to kwali kacja zachowania pewnego podmiotu ze względu na

fakt, że obowiązująca norma prawna nakazuje jakiemuś innemu podmiotowi dokonać
czynu wpływającego na sytuację podmiotu pierwszego albo mającego związek z jego
pozycją prawną. Najbardziej charakterystycznymi modalnościami pochodnymi są:
• Kompetencja, jest to sytuacja prawna podmiotu A, która polega na tym, że podmiot
A jest upoważniony do dokonania określonej czynności konwencjonalnej ze względu na
obowiązującą normę kompetencyjną, wtedy jakiś podmiot B (adresat normy
kompetencyjnej), ma obowiązek zachować się w określony sposób, jeśli podmiot
A faktycznie dokona owej czynności konwencjonalnej;

fi
fi
Ziembiński zauważa, że zwykle przyjmowane konwencje terminologiczne rezerwują
ter min „kompetencja” dla zdolności dokonywania określonych czynności
konwencjonalnych przez organy państwa, czy ewentualnie inne podmioty, które nie są
osobami zycznymi. Lecz zdając sobie w pełni sprawę ze wszystkich różnic natury
społeczno-politycznej, jakie zachodzą pomiędzy pozycją organu państwa, a pozycją
zwykłego obywatela, należy zwrócić uwagę, że formalnie w obu przypadkach dokonanie
czynności konwencjonalnej przez dany podmiot ma analogiczne konsekwencje, w postaci
ustanowienia lub zaktualizowania obowiązku innych podmiotów lub podmiotu samo
zobowiązującego się. Tyle tylko, że jedynie organy państwa mają w praktyce kompetencję
do ustanawiania norm generalnych i abstrakcyjnych dla innych podmiotów — bez
uzgodnienia tego z nimi, a osobom zycznym tego rodzaju kompetencja nie służy. Co
więcej, nie zawsze jest tak, że dokonanie czynności konwencjonalnej przez organ państwa
stwarza czy aktualizuje obowiązki dla osób zycznych, bo może być i tak, że czynność
konwencjonalna osoby zycznej aktualizuje obowiązki organu państwa.
Jeżeli pojęcie kompetencji wiązać ma się tylko z podmiotami mającymi charakter organów
państwa to zauważyć należy, że przyznanie organowi kompetencji ma istotną doniosłość
społeczną przede wszystkim wtedy, gdy pozostawia się mu jednocześnie jakiś luz czynienia
użytku z kompetencji, czy to w formie wyboru określonej decyzji spośród kilku decyzji
możliwych, czy to w formie wyboru między czynieniem a nieczynieniem użytku
z przyznanej kompetencji. Powstaje więc cała grupa problemów dotyczących tego, w jaki
sposób organ uzyskuje luzy co do czynienia użytku z kompetencji, oraz inna grupa
problemów, dotyczących tego jakie czynniki społeczne wyznaczają kierunek decyzji
organów w ramach pozostawionego im luzu wyboru.
Jeśli natomiast przyjąć rozszerzone pojęcie kompetencji, nie ograniczając podmiotów
wyposażonych w kompetencję do organów państwa, to sposób czynienia użytku
z kompetencji (możności prawnych) przez osoby zyczne, czy organizacje członków
społeczeństwa otwiera pole dla interesujących badań. Problematyka tych badań dotyczyć
będzie umiejętności „czynienia użytku ze swych praw” przez członków społeczeństwa,
celów, jakimi się oni w tej aktywności kierują, nawyków co do sposobu posługiwania się
określonymi „prawami”, stopnia zaufania do organów państwowych, prób wywierania
nacisku na organy państwowe środkami politycznymi, ekonomicznymi i innego rodzaju dla
wywołania określonych orzeczeń, itp.
[Z. Ziembiński, op. cit., s. 101-102, 164.].
• Uprawnienie, jest to sytuacja prawna podmiotu A, która polega na tym, że

obowiązująca norma prawna nakazuje podmiotowi B wykonać na rzecz A pewne
świadczenie, które jest uznawane za korzystne dla A;

fi
fi
fi
fi
fi
Z. Ziembiński wyróżnia trzy znaczenia określenia „uprawnienie”.
Uprawnienie1, jest to termin będący pierwszym ze znaczeń terminu „uprawnienie”
odnoszony do sytuacji podmiotu, któremu jakieś zachowanie nie jest zakazane przez
daną normę, czy też nie jest zakazane przez żadną normę danego systemu prawnego (jest
dozwolone prawnie). W tak prostym znaczeniu co prawda rzadko używa się terminu
„uprawnienie”, bo z reguły uprawnienie1 występuje w powiązaniu z sytuacją określoną
innymi odmianami znaczeniowymi tego słowa. Często przy tym ma się na myśli zarazem
brak zakazu i nakazu (wolność dwustronna, indyferentność danego czynu);
Uprawnienie2, jest to termin będący drugim z wyróżnionych przez Ziembińskiego
znaczeń terminu „uprawnienie”, który określa sytuację kogoś, wobec którego jakiś inny
podmiot jest zobowiązany do określonego zachowania się, zachowania korzystnego,
a więc świadczenia polegającego na odpowiednim działaniu czy zaniechaniu
oddziaływania na sprawy podmiotu uprawnionego. Te znaczenie jest traktowane jako
właściwe znacznie słowa „uprawnienie”, w tym znaczeniu należałoby zawsze mówić
o „zobowiązaniu/uprawnieniu”, bowiem stosunek „bycia uprawnionym wobec kogoś”
jest z logicznego punktu widzenia konwersem stosunku „bycia zobowiązanym wobec
kogoś”;
Uprawnienie3, jest to termin będący ostatnim spośród znaczeń terminu „uprawnienie”
wskazanych przez Ziembińskiego, który odnosi się do sytuacji jakiegoś podmiotu, który
ma kompetencję do dokonania jakiejś czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie
z tym skutkiem, iż przez jej dokonanie zostanie ustanowiony lub zaktualizowany, czy
uchylony lub zdezaktualizowany obowiązek prawny jakichś podmiotów. Termin
„uprawnienie” w tym znaczeniu nie służy do charakterystyki zakresu normowania danej
normy, lecz do określenia elementu zakresu zastosowania tej normy. Dla określenia
uprawnienia3 używa się terminu „kompetencja”, chociaż będzie to użycie terminu
„kompetencja” w zakresie szerszym, niż te które jest używane tylko w odniesieniu do
organów państwa lub podmiotów zbliżonego charakteru.
[Ibidem, s. 352-353.]
• Wolność prawnie chroniona, jest to sytuacja prawna podmiotu A, która polega na

tym, że obowiązująca norma prawna nakazuje wszystkim podmiotom nie-A zaniechać
ingerencji w sferę objętą wolnością, bez zgody A.
Ze względu na modalności prawne powstają sytuacje prawne — odpowiednio podstawowe
i pochodne. Sytuacje prawne powstałe ze względu na stosowanie uporządkowane zespoły
modalności prostych oraz pochodnych tworzą złożone sytuacje prawne.

Złożone sytuacje prawne:
Przywilej, jest to złożona sytuacja prawna podmiotu B, która polega na tym, że
obowiązujące normy nakazują świadczyć na rzecz podmiotu B więcej, niż na rzecz
innych podmiotów lub zwalniają ten podmiot od pewnych obowiązków, czy świadczeń,
podczas gdy pozostałe podmioty z tego zwolnienia nie korzystają;
Immunitet, jest to złożona sytuacja prawna podmiotu B, która polega na tym, że
podmiot B jest zwolniony od podlegania czynności konwencjonalnej podmiotu
A, podczas gdy inne podmioty tej kompetencji podlegają;
Roszczenie, jest to złożona sytuacja prawna podmiotu B, która polega na tym, że
podmiot B ma uprawnienie, ale obowiązany do świadczenia na jego rzecz podmiot
A, świadczenia tego dobrowolnie nie spełnia i wtedy dla B aktualizuje się kompetencja,
aby domagać się od organów państwa działań interwencyjnych wobec A.
[S. Wronkowska, op. cit., s. 169–170.]
Prawa człowieka i obywatela, ze względu na ich cechy formalne, podzielić można na:
Wolności — z punktu widzenia formalnego stanowią wolności prawnie chronione, które
są wzbogacone o kompetencję jednostki do zwrócenia się do organu państwa
o udzielenie ochrony prawnej w razie naruszenia strefy tej wolności;
Prawa człowieka pierwszej generacji, są to prawa polityczne, które gwarantują
uczestnictwo jednostki w życiu politycznym i społecznym. Z punktu widzenia
formalnego stanowią kompetencje do dokonywania czynności konwencjonalnych, przez
które powstają bądź aktualizują się obowiązki organów państwa;
Prawa człowieka drugiej generacji, są to prawa socjalne, ekonomiczne i kulturalne, które
z punktu widzenia formalnego stanowią uprawnienia, bowiem dają się sprowadzić do
obowiązku państwa, do dokonania określonych świadczeń na rzecz jednostki.
[M. Krotoszyński, Sytuacje prawne. Prezentacja na prawach rękopisu, s. 5.]

Adekwatność tekstu prawnego:
Prawodawca stanowiąc prawo chce zostać adekwatnie zrozumiany, a więc chce by
z tekstu prawnego odczytano normy prawne, które w nim pragn ł wyrazi .
De nicje legalne, są to zawarte w tekście prawnym wyrażenia wyznaczające określone
rozumienie obecnych w tym tekście terminów. De nicje legalne można poddać
podziałom:
• Ze względu na powód zamieszczenia wyróżnia się de nicje zamieszczane dla usunięcia
wieloznaczności wyrażenia, usunięcia lub ograniczenia jego nieostrości, objaśniania
znaczenia wyrażenia lub nadania wyrażeniu nowego znaczenia.
• Ze względu na funkcję wyróżnia się de nicje sprawozdawcze oraz projektujące, które
zaś dzieli się na regulujące i konstrukcyjne;
• Ze względu na miejsce zamieszczenia wyróżnia się de nicje zamieszczane osobno
w przepisie, de nicje agregatowane lub de nicje mogą być zebrane w osobny rozdział;
• Ze względu na budowę wyróżnia się de nicje równościowe klasyczne i nieklasyczne oraz
de nicje nierównościowe.
Zasady regulujące zasięg de nicji legalnych:
• Podstawowym zasięgiem de nicji jest akt, w którym jest zawarta;
• De nicja zawarta w przepisach ogólnych wiąże w całym akcie, de nicja zawarta
w przepisach określonego działu — wiąże w jego obrębie;
• De nicja legalna zawarta w ustawie wiąże też akty wykonawcze;
• De nicje legalne zawarte w ustawie określanej jako kodeks/prawo wiążą też w innych
aktach z danej dziedziny, chyba że wskazano w tej ustawie inaczej.
Językowi zapewnia się precyzję poprzez stosowanie wyrażeń z języka specjalistycznego;
Zwroty nieostre:
• Zwroty nieostre, są to zwroty, które charakteryzują się tym, że mimo zapoznania się
z cechami danych obiektów, nie o każdym umie się orzec, czy jest desygnatem danego
sformułowania, a więc czy wchodzi do jego zakresu;
• Istnienie pasa nieostrości powoduje powstanie u podmiotu stosującego prawo sytuacji
luzu decyzyjnego — może on arbitralnie kwali kować dane obiekty jako desygnaty
zwrotu nieostrego, lecz musi wskazać istniejące granice pasa nieostrości i uzasadnić
powody takiej, a nie innej kwali kacji. Granice swobody rozstrzygnięcia wskazują
nieprzekraczalne granice, w ramach których musi się mieścić rozstrzygnięcie organu
stosującego prawo
[Ibidem, s. 9–13.]

fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
fi
ą
fi
ć
Podział norm
Kryterium sposobu wskazywania adresata oraz okoliczności:

• Norma generalna, jest to taka norma, której adresat oraz okoliczności jej zastosowania
określone są rodzajowo poprzez wskazanie pewnych cech;
• Norma indywidualna, jest to taka norma, w której adresat i okoliczności, w jakich ma on
w wyznaczony sposób postępować określone są imiennie, bez odwołania do jakichkolwiek
cech.
Kryterium sposobu wyznaczania postępowania będącego przedmiotem obowiązku:
• Norma konkretna, jest to taka norma, która wyznacza adresatowi takie, a nie inne,
w zasadzie niepowtarzalne zachowanie;
• Norma abstrakcyjna, jest to norma wyznaczająca pewien typ w zasadzie powtarzalnych
zachowań albo zachowań ciągłych w przypadku zaniechań.
Kryterium ilości adresatów:
• Norma ogólna, jest to norma, która ma więcej niż jednego adresata;
• Norma jednostkowa, jest to norma, która ma tylko jednego adresata;
• Norma pusta, jest to norma, która aktualnie nie ma żadnych adresatów.
W nauce prawa przyjmuje się, że normy prawne powinny być normami generalnymi
i abstrakcyjnymi.
Ze względu na relację pomiędzy podmiotem ustanawiającym normę, a jej adresatami

normy dzielimy na autonomiczne i heteronomiczne:
Norma autonomiczna, jest to norma, w przypadku której adresat normy jest
jednocześnie podmiotem stanowiącym normę;
Norma heteronomiczna, jest to norma, w przypadku której podmiot stanowiący normę
nie jest jej adresatem.
[M. Krotoszyński, Norma prawna na tle…, s. 24.]
Podział norm 21

Obowiązywanie normy
W odróżnieniu od wypowiedzi pełniących funkcję opisową kwali kowanych jako

prawdziwe albo fałszywe, formy postępowania nie są ani prawdziwe, ani fałszywe.
Przysługuje im natomiast przymiot obowiązywania albo nieobowiązywana w danym czasie;
Wyrażenie „norma N obowiązuje” jest używane w co najmniej trzech znaczeniach:
• Norma obowiązuje behawioralnie, to znaczy, że jest efektywna społecznie, a więc jej
adresaci, gdy norma znajdzie zastosowanie dostatecznie często ją realizują, zaś w sytuacji
przekroczenia normy dostatecznie często wymierzana jest sankcja;
• Norma obowiązuje tetycznie, to znaczy, iż norma ta została ustanowiona i nie została
uchylona przez podmiot posiadający władzę nad adresatem tej normy, czyli przez taki
podmiot, którego akty stanowienia norm są z jakichś względów uznawane za wiążące dla
adresatów. Skuteczność tej władzy wywodzi się z różnych źródeł, m.in. z siły zycznej,
autorytetu osobistego, czy też legitymacji instytucjonalnej;
Norma tetyczna, jest to norma, która została ustanowiona albo uznana i tego ustanowienia
albo uznania nie odwołał ktoś, komu należy dawać posłuch ze względu na jego szczególną
pozycję społeczną. Owa szczególna pozycja społeczna może polegać na tym, iż
normodawca cieszy się autorytetem w opinii adresatów, że dysponuje mocą albo że jest
upoważniony do stanowienia norm dla innych.
Dana norma posiada uzasadnienie tetyczne, jeśli została ona ustanowiona (i nie uchylona)
przez podmiot, któremu przypisuje się posiadanie władzy nad adresatem czy adresatami
ustanowionej normy. [Cz. Znamierowski, Podstawowe pojęcia teorii prawa, cz. I Układ
prawny i norma prawna, wyd II. Poznań 1934, s. 31.]. Z. Ziembiński do tej de nicji
dodaję sformułowanie, iż dany podmiot dysponuje władzą w stosunku do innego
podmiotu, jeżeli zachodzi odpowiednio wysokie prawdopodobieństwo, że określone nakazy
przezeń sformułowane spotkają się z posłuchem adresata normy, właśnie ze względu na
fakt ustanowienia tych norm przez tego normodawcę.
[Z. Ziembiński, op. cit., s. 144.]
• Norma obowiązuje aksjologicznie, to znaczy, że wedle czyichś ocen zachowanie

nakazywane przez daną normę lub skutki tego zachowania ocenia się dodatnio, natomiast
zachowanie zakazywane lub jego skutki są oceniane ujemnie.
Normy prawne są normami obowiązującymi z uzasadnienia tetycznego, przy czym
nadrzędna pozycja prawodawcy w stosunku do adresatów opiera się na upoważnieniu
udzielonym mu w normach kompetencji prawodawczej. Tetyczność norm pełni funkcję

fi
fi
fi
kryterium rozstrzygającego, natomiast wiele norm prawnych posiada jednocześnie wyraźne
uzasadnienie aksjologiczne.
Norma prawna obowiązuje, jeżeli została do systemu prawa wprowadzona zgodnie

z przyjętymi w tym systemie regułami i nie została zgodnie z tymi regułami z systemu
prawa wyprowadzona. Reguły te są zwane regułami walidacyjnymi, nakazują one wiązać
z określonymi czynnościami konwencjonalnymi skutek w postaci uzyskania przez normę
mocy obowiązującej bądź też skutek w postaci jej utraty.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Obowiązywanie prawa. Prezentacja na prawach
rękopisu, s. 5.]
Norma prawna zaczyna obowiązywać z chwilą, gdy zostanie dokonana ostatnia

z czynności konwencjonalnych składających się na dany fakt prawotwórczy
[Ibidem, s. 6.]
Od obowiązywania normy prawnej odróżnić należy jej wejście w życie. Gdy norma
prawna wchodzi w życie, oznacza to, że od tego momentu norma prawna może znaleźć
zastosowanie, co oznaczać będzie, że jej adresat zobowiązany będzie ją realizować. Co do
zasady akt normatywny wchodzi w życie w dniu późniejszym, niż dzień jego ogłoszenia.
Okres pomiędzy początkiem obowiązywania aktu normatywnego, a jego wejściem w życie
to vacatio legis. Standardowo vacatio legis wynosi 14 dni, krótszy termin wejścia w życie
jest możliwy ze względu na szczególne okoliczności.
[Ibidem, s. 9-10.]
Norma znajduje zastosowanie, gdy jej adresat znalazł się w okolicznościach

przewidzianych w normie, a więc znalazł się w sytuacji, w której powinien on wypełnić
przewidziany w normie obowiązek określonego postępowania.
[Ibidem, s. 13.]

Retroaktywność prawa:
Retroaktywność prawa, jest to sytuacja występująca, gdy norma wyznacza obowiązek
określonego postępowania na przyszłość łącząc ten obowiązek ze zdarzeniami bądź
stanami rzeczy, które miały miejsce przed wejściem normy prawnej w życie;
Jeśli nowa norma prawna od dnia jej wejścia w życie znajdować ma zastosowanie do
sytuacji prawnych powstałych w przeszłości i nadal istniejących, wtedy mowa
o stosowaniu zasady bezpośredniego działania prawa nowego. Retroaktywność
występuje, gdy norma ta miałaby znaleźć zastosowanie do zdarzeń sprzed jej wejścia
w życie;
Retroaktywność prawa zazwyczaj narusza bezpieczeństwo prawne obywateli, ich
wolność oraz zasadę zaufania obywateli do państwa i tworzonego przezeń prawa.
W państwie prawa przyjmuje się zasadę lex retro non agit. Odstępstwa od tej zasady
mogą mieć jedynie charakter wyjątkowy. Zasada ta wpływa na proces stanowienia
i interpretacji prawa.
[Ibidem, s. 14-15, 17.]
Utrata mocy obowiązującej może nastąpić:

W wyniku uchylenia aktu normatywnego (derogacja) przez ten sam podmiot, który akt
ustanowił, dokonanego w tej samej formie, w której nastąpiło ustanowienie;
W wyniku uchylenia aktu normatywnego przez podmiot inny niż ten, który ustanowił
dany akt, jeśli jest wyposażony w kompetencje do uchylania aktów danego rodzaju;
Akt wykonawczy traci moc w wyniku uchylenia/zmiany treści przepisu
prawnego, na podstawie którego został wydany;
W wyniku upływu czasu, na jaki akt został wydany, a w przypadku rozporządzeń także
w wyniku upływu czasu, na jaki nowa ustawa uchylany akt pozostawia przepisem
przejściowym w mocy;
W wyniku uznania za niezgodny z aktem normatywnym o wyższej mocy prawnej,
przez upoważniony podmiot;
Akty prawa miejscowego j.s.t. tracą moc w wyniku stwierdzenia ich nieważności
przez organ nadzoru albo przez sąd administracyjny;
W drodze desuetudo.
[Ibidem, s. 19.]

Aspekty obowiązywania norm prawnych:
Aspekt temporalny, jest to aspekt, który wyraża się w odpowiedzi na pytanie od kiedy
i do kiedy norma prawna obowiązuje, a więc w jakim czasie jest ona elementem systemu
prawa. Wskazuje w jakim okresie norma prawna ma moc obowiązującą;
Aspekt terytorialny, jest to aspekt, który wyraża się w odpowiedzi na pytanie gdzie
obowiązuje norma prawna, a więc na jakim terytorium państwo wykonuje swą władzę
prawodawczą;
Aspekt personalny, jest to aspekt, który wyraża się w odpowiedzi na pytanie kogo
potencjalnie wiązać może obowiązująca norma prawna, więc kto może mieć obowiązek
jej realizowania.
[Ibidem, s. 3.]

Normy prawne
Norma prawna, jest to taka norma postępowania, która została w odpowiedniej formie
ustanowiona albo uznana przez kompetentny podmiot władzy publicznej;
Normy sankcjonowane i normy sankcjonujące:
• Normy sankcjonowane i normy sankcjonujące tworzą dwa zbiory norm prawnych
wyróżnionych ze względu na fakt, że w przeważającej ilości przypadków niezrealizowanie
normy prawnej spotyka się z określoną reakcją organów państwa;
• Normy sankcjonowane, są to normy typu podstawowego, które nakazują swoim
adresatom jakieś zachowanie;
• Normy sankcjonujące, są to normy, które nakazują zupełnie innym adresatom
w okolicznościach, gdy przekroczona została norma sankcjonowana, spowodować
działanie sankcjonujące za naruszenie normy podstawowej;
• Norma sankcjonowana i norma w stosunku do niej sankcjonująca tworzą parę powiązaną
funkcjonalnie (normy sprzężone), co nie jest tożsame z występowaniem między nimi więzi
o charakterze logicznym. Obie te normy posiadają odmiennych adresatów, odmienne
okoliczności zastosowania i zawierają nakazy dokonania zupełnie odmiennych czynów.
Lex imperfecta:
Lex imperfecta, jest to norma prawna, z którą nie jest sprzężona norma sankcjonująca.
Lex imperfecta, jest to norma, z którą jakiemuś adresatowi w określonych

okolicznościach wyznacza się obowiązek określonego postępowania, ale za niezrealizowanie
tego obowiązku prawodawca nie przewiduje wymierzenia adresatowi jakiejś sankcji.
Normy kompetencyjne:
• Norma kompetencyjna, jest to norma prawna udzielająca kompetencji do dokonania
czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie;
• Schemat normy kompetencyjnej: Jeżeli w okolicznościach W, podmiot A dokona w sposób
S czynności C, jako czynności konwencjonalnej Ck, to podmiot B powinien w tych
okolicznościach zachować się w sposób Cm;
• Normy niemające charakteru norm kompetencyjnych zwane są normami
merytorycznymi;
Norma merytoryczna, jest to norma, która nakazuje albo zakazuje jakieś zachowania.
[Ibidem.]
Normy prawne 26

• Typy norm kompetencyjnych:
• Normy kompetencji prawodawczej, są to normy nakazujące aby w każdym przypadku,
gdy określony organ państwa w określonej dziedzinie spraw poprzez wydanie przepisów
w określonej formie ustanowi jakieś normy postępowania, każdy podmiot, którego to
dotyczyć może, przestrzegał tych norm, jako obowiązujących norm prawnych;
• Normy kompetencji do zaktualizowania czyjegoś obowiązku prawnego.
Normy wyznaczające zobowiązanie/uprawnienie:
• Normy wyznaczające zobowiązanie/uprawnienie, są to normy, które wyznaczają
adresatom obowiązek szczególnej treści, a mianowicie zobowiązanie do określonego
zachowania, tj. świadczenia pozytywnego albo negatywnego na rzecz jakichś określonych
podmiotów;
• Normy te wyznaczają rodzajowo swych adresatów, którzy zwani są zobowiązanymi oraz
recypientami świadczeń (zwanymi także uprawnionymi);
• Normy wyznaczające zobowiązanie/uprawnienie wiążą się najczęściej domyślnie z normą
udzielającą kompetencji do występowania do odpowiednich organów państwa,
w szczególności do sądów, o ochronę prawną w przypadkach, gdy należne świadczenie
będące przedmiotem zobowiązania/uprawnienia nie zostało spełnione.
Struktura normy prawnej:
• Problem formalnego wzoru normy prawnej, czyli formalizacji normy w ogólnej teorii
norm. Przykład: L. Nowak: każda norma da się sprowadzić do wzoru: „powinno być tak,
że p”. Gdzie p, jest to zdanie sprzężone z normą — tutaj: zdaniowy argument funktora
„powinno być tak, że”. Gdy znaczenie „powinno być tak, że p” jest tożsame z „nakazuje
się, by” – to w ten sposób przechodzi się do innych modalności deontycznych;
• Koncepcje normy prawnej ze względu na role operatorów deontycznych:
• Koncepcja G. H. Wright'a, według której istnieją tylko normy zezwalające. Normy
zobowiązujące są jedynie wewnętrzną negacją norm zezwalających. Podstawowym
operatorem deontycznym jest operator „wolno”;
• Koncepcja Z. Ziembińskiego, według której normę konstytuuje powinność, zaś
zezwolenie jest pochodną powinności. Normy mają postać wyłącznie nakazów albo
zakazów. Nie ma norm zezwalających, bowiem jest to tylko swoisty skrót dla określenia
sfery nienakazanej i niezakazanej. Operatorem pierwotnym jest zwrot „powinno być”;
• Koncepcja Cz. Znamierowskiego, według której norma może być konstruowana
równorzędnie przy użyciu obu operatorów („wolno”, „powinno być”), stąd można
zasadnie wyróżnić normy nakazujące, zakazujące i zezwalające;
• Teoria korelatywności J. Landego, która rozwinęła koncepcję L. Petrażyckiego wskazuje,
że istotą normy prawnej jest jej dwustronny uprawniająco-zobowiązujący charakter.
Roszczeniowość odróżnia więc normę prawną od normy moralnej. Norma prawna więc
Normy prawne 27

jest budowana przez koniunkcję dwóch operatorów — zobowiązującego
i zezwalającego.
• Koncepcje normy prawnej w zależności od formalnego ujęcia wzoru postępowania:
• Teoria trójczłonowa normy prawnej zakłada, że norma składa się z hipotezy, dyspozycji
i sankcji, przy czym dyspozycja i sankcja są elementami koniecznymi;
• Teoria dwuczłonowa zakłada, że norma składa się z hipotezy i dyspozycji. Odmianą tej
koncepcji, jest koncepcja norm sprzężonych, według której można w systemie prawnym
wyróżnić normy sankcjonowane i normy sankcjonujące. Norma pierwotna
w określonych warunkach nakazuje/zakazuje coś czynić, zaś norma sankcjonująca
(wtórna), w przypadku przekroczenia normy pierwotnej nakazuje wymierzyć sankcję;
• Teoria dwuczłonowa H. Kelsena zakłada, że norma składa się wyłącznie z hipotezy
i sankcji. Norma prawna mająca postać zdania warunkowego skierowana jest bowiem
wyłącznie do organów państwa. Obowiązki prawne innych podmiotów stanowią jedynie
konsekwencję podejmowania działań sankcjonujących;
• Uogólniony model teorii dwuczłonowej zakłada, że norma składa się z dwóch
elementów — hipotezy i następstwa prawnego, przy czym następstwo prawne obejmuje
wszystkie konsekwencje wystąpienia sytuacji z hipotezy;
• Powyższe teorie (z wyjątkiem teorii Kelsena) są wzajemnie przekładalne, a ich waga
zależy od przyjętej konwencji. Wydaje się, że nie ma jakiejś jedynej prawdziwej
struktury normy.
Normy prawne 28

Realizowanie i przestrzeganie prawa
Realizowanie normy, jest to postępowanie adresata, który znalazł się w wyznaczonych

przez normę okolicznościach i postępuje w sposób nakazany przez normę albo
powstrzymuje się od zachowań przez nią zakazanych;
Przestrzeganie normy, jest to świadome realizowanie normy, podmiot przestrzegający
normę, gdy co najmniej wie o jej obowiązywaniu lub nawet mody kuje swoje
postępowanie pod jej wpływem.
[Ibidem, s. 120.]
Aprobata normy, jest to akceptacja przez adresatów normy, która często opiera się na
żywionych przez nich ocenach moralnych.
Dezaprobata normy, jest to negatywny stosunek adresatów normy do normy, którego
źródłem są żywione przez kogoś oceny moralne lub wierzenia religijne.
[Ibidem, s. 122.]
Sankcja jest to reakcja na przekroczenie normy postępowania, może ona przybierać

postać:
• Sankcja skupiona, jest to sankcja wymierzana w sposób zorganizowany
i zinstytucjonalizowany;
• Sankcja rozsiana, jest to sankcja polegająca na spontanicznej, niezorganizowanej reakcji
negatywnej na przekroczenie normy.
Typy sankcji prawnych:
• Sankcja egzekucji, jest to działanie polegające na zmuszeniu adresata normy do
zrealizowania na jego koszt nakazanego stanu rzeczy;
• Sankcja karna, jest to dolegliwość wymierzana za dokonanie czynu zabronionego. Kara
polega przede wszystkim na pozbawieniu osoby, która dokonała przestępstwa, cennych dla
niej dóbr, tj. wolności, dóbr majątkowych lub dobrego imienia;
• Sankcja nieważności, jest to reakcja na czynność konwencjonalną doniosłą prawnie,
dokonaną z naruszeniem jej reguł sensu.
Sytuacja przymusowa, jest to sytuacja, która powstaje dla kogoś wówczas, kiedy
w danym układzie świata stoi on przed koniecznością wyboru jakichś przyszłych stanów
rzeczy, z których każdy jest dlań niekorzystny. Wybór więc sprowadza się do zrealizowania
stanu rzeczy uznanego za mniejsze zło;

fi
Postawy wobec prawa:
Konformizm, jest to postawa wobec prawa, która polega na skłonności, by swoje
postępowanie przystosowywać do tego, jak w danej sytuacji uważają za właściwe
postępować ludzie z danej grupy społecznej, z którą ktoś chce się identy kować;
Oportunizm, jest to postawa wobec prawa, która polega na skłonności do
podporządkowania się obowiązującym normom ze względu na grożące komuś sankcje
lub ze względu na oczekiwanie uzyskania nagrody;
Legalizm, jest to postawa wobec prawa, która polega na gotowości dawania posłuchu
obowiązującym normom z tego względu, że są to normy prawne, niezależnie od treści
tych norm;
Legalizm krytyczny, jest to postawa wobec prawa, która polega na gotowości dawania
prawu posłuchu z zastrzeżeniem, że przewiduje ono instytucje legalnego dokonywania
zmian w systemie obowiązujących norm, gdyby nie spełniały one pewnych
podstawowych wymagań.
[Ibidem, s. 128-129.]

fi
System prawa
Ze względu na podmioty tworzące prawo oraz zobowiązane do jego przestrzegania

wyróżnia się:
Prawo krajowe, jest to prawo tworzone przez prawodawcę krajowego, które wiąże tylko
obywateli państwa i osoby znajdujące się na jego terytorium;
Prawo unijne;
Prawo międzynarodowe, jest to prawo, na które składają się umowy międzynarodowe,
akty organizacji międzynarodowych i międzynarodowe prawo zwyczajowe. Co do
zasady wiążą jedynie państwa, które wyraziły na to zgodę, jedynie wyjątkowo można
przyjąć, że są też wiążące dla państw, które tej zgody nie wyraziły
[M. Krotoszyński, System prawa. Prezentacja na prawach rękopisu, s. 8.]
Określony zbiór norm postępowania może nosić przymiot prawa jeżeli zawiera normy
postępowania charakteryzujące się szczególnymi cechami i jest uporządkowany w taki
sposób, by tworzyć całość zasadnie zwaną systemem;
Cechy formalne poprawnego systemu prawa:
• Spójność;
• Zupełność;
• Kwali kowalność jako system otwarty (zamknięty).
Spójność:
• Spójny system prawa, jako system prawa wolny od niezgodności:
• Rodzaje niezgodności norm:
- Niezgodności formalne (logiczne):
- - Normy sprzeczne, są to takie dwie normy, z których jedna w pewnych
okolicznościach nakazuje swemu adresatowi czynić to, czego druga w tychże
okolicznościach czynić mu zakazuje;
- - Normy przeciwne, są to takie normy, które mają chociażby częściowo wspólny
zakres zastosowania, a nakazują czyny takie, których zarazem spełnić nie można,
natomiast można wszystkie z tych norm przekroczyć jednocześnie;
- - Niezgodność formalna norm nie pozwala określać mianem systemu zbioru norm,
w którym taka niezgodność występuje.
- Niezgodność prakseologiczna:
- - Normy niezgodne prakseologicznie, są to takie normy, które obie można
zrealizować, ale zrealizowanie jednej z nich, niweczy skutki zrealizowania drugiej;
System prawa 31

fi
- - Niezgodność radykalna występuje gdy realizacja jednej z norm unicestwia
całkowicie skutki realizacji innej normy, natomiast niezgodność częściowa występuje,
gdy zniweczenie skutków nie jest zupełne;
- - Niezgodność może być dwustronna i jednostronna. W przypadku niezgodności
jednostronnej wystarczy określić kolejność realizacji norm, by znieść
niebezpieczeństwo ich nieefektywności, w ten sposób natomiast nie da się obronić
przed niezgodnością dwustronną.
System prawa jest spójny w aspekcie pozytywnym, jeśli pomiędzy normami zachodzą
określone powiązania:
Więzi kompetencyjne. Normy powinny być ustanawiane lub uznane na podstawie
innej normy. Powiązania te nazywa się również dynamicznymi, bowiem wskazują one, iż
system dawny zmienia się pod wpływem decyzji prawodawczych;
Więzi treściowe. Normy mające wyższą pozycję w hierarchii aktów prawnych
wpływają na treść norm o niższej pozycji. Dotyczy to zwłaszcza norm kompetencyjnych
oraz zasad prawa. Więź treściowa przejawia się również w wynikaniach prawniczych.
[Ibidem, s. 5.]
Rewolucyjna zmiana systemu prawa, jest to sytuacja, która ma miejsce wtedy, gdy
tworzy się jakiś zespół norm, które nie mają ani kompetencyjnego, ani treściowego oparcia
w obowiązującej konstytucji, ale które są przejawem faktycznej władzy jakiejś grupy
politycznej, przy czym członkowie społeczeństwa są gotowi dawać tym normom posłuch.
• Reguły kolizyjne:
- Typy reguł kolizyjnych:
- - Reguły chronologiczne;
- - Reguły merytoryczne;
- - Reguły hierarchiczne.
- Reguły kolizyjne:
- - Lex posterior derogat legi priori — ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą;
- - Lex specialis derogat legi generali — ustawa szczególna uchyla ustawę ogólną;
- - Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali — ustawa późniejsza ogólna
nie uchyla ustawy wcześniejszej szczególnej;
- - Lex superior derogat legi inferiori — akt hierarchicznie wyższy uchyla akt
hierarchicznie niższy;
- - Lex inferior non derogat legi superiori — akt hierarchicznie niższy nie uchyla aktu
hierarchicznie wyższego;
System prawa 32

- - Lex primaria derogat legi subsidiariae — ustawa zasadnicza uchyla ustawę
posiłkową;
- - Lex cunsumens derogat legi consumptae — przepis pochłaniający wyłącza przepis
pochłonięty [lex consumens to np. Sprowadzenie pożaru (kradzież z włamaniem),
lex consumpta to np. Podpalenie (zniszczenie mienia). Jeżeli odpowiadamy za
sprowadzenie pożaru, nie odpowiada się za podpalenie, analogicznie w odniesieniu
do kradzieży z włamaniem i zniszczeniem mienia].
• Spójny system prawa, jako zbiór norm dla którego na podstawie odpowiednio spójnej
wiedzy można znaleźć odpowiednie uzasadnienie aksjologiczne w spójnym systemie
wartości:
• W powyższym znaczeniu system jest traktowany jako całość ze względu na powiązania
treściowe;
• Zasady prawa:
Zasada prawa, jest to szczególnego rodzaju norma prawna, która zajmie w systemie
prawa pozycję nadrzędną wobec innych norm i w sposób odmienny od nich funkcjonuje.
Uznaje się, że są to normy mające silne uzasadnienie aksjologiczne.
- Podstawowy element spajający system prawa;

- Dwa znaczenia wyrażenia „zasada prawa” w prawoznawstwie:
- - Zasada prawa w znaczeniu opisowym odnosi się do pewnego wzorca
ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w jej najistotniejszych elementach;
- - Zasada prawa w znaczeniu dyrektywalnym, jest to obowiązująca norma prawna,
wyróżniona jako zasada ze względu na:
‣ Odpowiednio wysoką pozycję hierarchiczną w systemie, czy gałęzi prawa;
‣ Dużą ogólność sformułowania;
‣ Pełnienie funkcji podstawy dla wyprowadzania innych norm obowiązujących;
‣ Szczególną doniosłość merytoryczną;
‣ Konstytutywną rolę w konstrukcji instytucji prawnych;
‣ Szczególnie silne uzasadnienie aksjologiczne.
Zupełność systemu prawa ma dwa znaczenia:
• Zupełny system prawa, jako system wolny od luk. Wyróżnia się trzy rodzaje luk:
• Luka aksjologiczna, jest to luka występująca wtedy, gdy jakieś zachowanie nie jest przez
normy danego systemu uregulowane (nie jest ani nakazane, ani zakazane), chociaż ktoś
uważa, na gruncie żywionych przez siebie ocen, iż zachowanie to powinno być
przedmiotem obowiązku prawnego;
System prawa 33

• Luka logiczna, jest to luka występująca w systemie prawa wówczas, gdy system ten
zawiera normy między sobą formalnie niezgodne — sprzeczne albo przeciwne;
• Luka konstrukcyjna (tetyczna, techniczna), jest to luka występująca w systemie
prawnym, jeżeli brak jest reguł wskazujących, jak należy ważnie dokonać danej
czynności konwencjonalnej, z którą system ten wiąże określone skutki prawne.
• Zupełny system prawa, jako system, w którym każde postępowanie podmiotów podległych
danemu systemowi ma ze względu na normy tego systemu określoną kwali kację
normatywną, a więc jest zachowaniem nakazanym, zakazanym albo indyferentnym
(zupełność kwali kacyjna systemu).
Otwartość (zamkniętość) systemu:
• System prawny jest zamknięty, gdy wyróżnione w nim normy naczelne wyznaczają
w odpowiednio wysokim stopniu treść innych norm;
• System prawny jest otwarty, gdy jego normy naczelne treści pozostałych norm nie
wyznaczają;
• Współczesne systemy prawa mają charaktery mieszane.
Recepcja prawa, jest to włączenie do danego systemu, norm których treść ukształtowano
w jakimś innym systemie.
System prawa 34

fi
fi
Prawo publiczne i prawo prywatne
Innym obok zasad prawa elementem porządkującym prawo pozytywne jest jego podział na
gałęzie. Wyodrębnienie w systemie prawnym gałęzi ma wielowiekową tradycję i rozpoczyna
się od pierwotnego podziału prawa na prawo publiczne i prywatne;
Podział na prawo prywatne i prawo publiczne był już znany prawo rzymskiemu:
• Ius civile znajdowało swoje zastosowanie do stosunków między obywatelami Rzymu;
• Ius gentium dotyczyło stosunków z cudzoziemcami.
Wyróżnienie prawa prywatnego i publicznego oparte jest na trzech kryteriach:
• Rodzaj interesów chronionych przez normy prawne:
• Prawo prywatne ma na celu ochronę przede wszystkim interesów jednostki;
• Prawo publiczne ma na celu ochronę interesów ogółu, całej społeczności państwowej.
• Pozycja podmiotów będących stronami stosunków prawnych:
• Prawo prywatne zakłada równorzędność stron;
• W prawie publicznym podmioty pozostają w relacji nadrzędności i podporządkowania,
co oznacza, że podmioty nadrzędne mają kompetencje do władczego, jednostronnego
określania sytuacji prawnej podmiotów im podporządkowanych.
• Rodzaj środków ochrony prawnej oraz sposób korzystania z nich w celu zabezpieczenia
realizacji obowiązujących norm:
• W prawie prywatnym jest to kompetencja do domagania się od organów państwa
stosownej ochrony, przy czym skorzystanie z tej kompetencji, czy też nie — jest zależne
od woli uprawnionego;
• W prawie publicznym niewykonanie obowiązku pociąga za sobą wymierzenie sankcji
przez upoważnione organy państwa, zaś organom państwa nie wolno od jej
wymierzenia odstąpić.
Współcześnie prawo publiczne reguluje stosunki między państwem a obywatelami oraz
między organami państwowymi, prawo prywatne natomiast dotyczy przede wszystkim
stosunków między równoprawnymi podmiotami.
Prawo publiczne i prawo prywatne 35

Gałęzie prawa:
Porządkowanie norm prawa pozytywnego w gałęzie jest podstawowym elementem

systematyzującym prawo pozytywne;
Kryteria wyodrębniania gałęzi prawa biorą pod uwagę:
• Przedmiot regulacji, jest to charakter stosunków społecznych, które prawo reguluje, wg.
tego kryterium wyróżnia się grupę gałęzi prawa publicznego i grupę prawa prywatnego.
Na przełomie XIX i XX w. wyodrębniły się gałęzie prawa położone na styku prawa
prywatnego i publicznego;
• Podmioty regulacji, czyli wskazanie tego, kogo prawo dotyczy. Współcześnie kryterium to
odgrywa mniejszą rolę niż w starożytnym Rzymie (ius civile oraz ius gentium) czy
średniowiecznej Europie (prawo stanowe), jednak pewne regulacje wyraźnie są kierowane
do określonych kategorii podmiotów, np. część wojskowa kodeksu karnego, unormowania
dotyczące cudzoziemców;
• Metoda regulacji prawnej. Przykładowo metoda administracyjnoprawna w odróżnieniu
od cywilnoprawnej, gdzie podział przebiega ze względu na charakter stosunku prawnego,
z podmiotami hierarchicznie podporządkowanymi lub równorzędnymi;
• Stosując powyższe kryteria wyróżnia się trzy podstawowe gałęzie prawa:
• Prawo karne;
• Prawo cywilne;
• Prawo administracyjne.
Kompleksowa gałąź prawa, jest to zbiór norm prawnych wyróżniony ze względu na

przedmiot regulacji, w którym to zbiorze prawodawca posługuje się jednak różnymi
metodami regulacji.
[M. Krotoszyński, System prawa…, s. 12.]
Instytucja prawa, jest to zbiór powiązanych funkcjonalnie norm prawnych, które

regulują powstanie, trwanie i ustanie jakiegoś typowego stosunku prawnego.
[Ibidem.]
Kody kacja, jest to działanie ustawodawcy, które zmierza do tego, by w formie ustawy
ująć wszystkie normy składające się na daną gałąź prawa.
Gałęzie prawa 36

fi
Inkorporacja, jest to ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru
obowiązujących przepisów prawnych. Jest to działanie, które często poprzedza kody kację.
[Ibidem, s. 118.]
Uni kacja prawa, jest to ujednolicenie obowiązującego prawa, które polega na tym, że
w miejsce odrębnych przepisów obowiązujących na poszczególnych częściach terytorium
państwa, wprowadza się przepisy jednolite dla całego terytorium.
[Ibidem.]
Gałęzie prawa 37

fi
fi
Źródła prawa
Trzy znaczenia wyrażenia „źródła prawa”:

• Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), jest to wyrażenie używane dla oznaczenia
faktu uznawanego za prawotwórczy;
• Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), jest to wyrażenie odnoszące się do
dokumentu lub innej formy przekazu, z którego poznajemy treść norm prawnych;
• Źródła prawa jako materialne źródło prawa, znaczenie te odnosi się do czynników
społecznych, politycznych, ekonomicznych, czy też ideologicznych mających faktyczny
wpływ na treść norm prawnych.
Formy tworzenia prawa:
• Pisane źródła prawa:
• Stanowienie norm prawnych, jest to czynność konwencjonalna kompetentnego
podmiotu władzy publicznej, poprzez którą organ ów „żąda”, aby normy generalne
i abstrakcyjne o wykreowanej przez niego treści były realizowane;
Współstanowienie, jest to szczególny przypadek stanowienia, który polega na tym, że

akt stanowienia jest dokonywany przez co najmniej dwa podmioty.
[Ibidem, s. 23.]
Inicjatywa ustawodawcza, jest to kompetencja pewnych podmiotów do dokonania

czynności polegającej na przedłożeniu kompetentnemu organowi państwa projektu ustawy
z takim skutkiem prawnym, że organ ten jest zobowiązany do rozpatrzenia przedłożonego
projektu i podjęcia decyzji w sprawie jego ustanowienia albo odrzucenia.
[Ibidem, s. 31.]
• Umowa, jest to czynność prawotwórcza co najmniej dwustronna, poprzez którą strony

uczestniczące w umówie ustalają wiążące je normy generalne i abstrakcyjne.
• Niepisane źródła prawa:
• Kształtowanie się prawa zwyczajowego, które odbywa się w kilku etapach:
- Początkowo w danej społeczności ma miejsce powszechna praktyka określonego
postępowania w określonych okolicznościach;
- Z upływem czasu z powyższą praktyką zaczyna wiązać się przekonanie, że tak właśnie
należy postępować. W ten sposób rodzi się norma zwyczajowa o określonej treści;
- Czynność podjęcia decyzji przez jakiś organ państwa, na podstawie normy
zwyczajowej jest aktem uznania owej normy. Uznanie nie jest aktem kreującym treść
normy. Poprzez uznanie norma już treściowo ukształtowana zostaje włączona do
systemu obowiązujących norm prawnych;
Źródła prawa 38

- Prawo zwyczajowe ma szczególną doniosłość w prawie cywilnym, handlowym,
morskim, w prawie pracy.
• Precedens prawotwórczy:
- Precedens prawotwórczy, jest to działanie danego organu (w szczególności sądu), który
podejmuje decyzję w konkretnej sprawie, chociaż w obowiązujących normach brak
podstaw do jej wydania albo podstawy te nie są dostatecznie jasne. Następnie
doktryna prawnicza uznaje, że decyzja ta została podjęta na podstawie jakiejś normy
generalnej i abstrakcyjnej, którą odtąd uważa się za prawnie obowiązującą;
- Założenia precedensu:
- - Doktryna stare decisis (stałości decyzji);
- - Części składowe orzeczenia precedensowego:
➡Ratio decidendi, jest to część orzeczenia, która zawiera istotne elementy dla
sformułowania reguły ogólnej;
➡Obiter dicta, jest to część orzeczenia, która obejmuje elementy ważne jedynie dla
danej konkretnej sprawy.
- - Distinguishing, jest to wykazanie przez sąd braku istotnego podobieństwa
między faktami rozstrzyganej sprawy, a faktami przesądzonymi w orzeczeniu
precedensowym o sformułowaniu reguły ogólnej
Współcześnie opinie uczonych prawników, tj. doktryna prawnicza nie jest uznawana za
o cjalne źródło prawa, choć niewątpliwie wywiera istotny wpływ na jego tworzenie
i interpretację.
[Ibidem, s. 25.]
System common law, a system civil law:

• Civil law (system prawa kontynentalnego, prawa ustawowego):
• Fundamentalna rola prawa stanowionego jako źródła prawa z nadrzędną pozycją
ustawy;
• Wyraźne rozdzielenie aktów tworzenia i stosowania prawa, tj, podmioty stosujące
prawo, np. sądy nie mają kompetencji prawotwórczych. Warto jednak doprecyzować, że
stanowienie prawa w oparciu o normy kompetencyjne, jest także formą stosowania
prawa;
• Kształtowanie się w tradycji prawa rzymskiego.
• Common law (system prawa precedensowego, judge-made law):
• Obok prawa stanowionego, a także innych rodzajów prawa, obowiązuje także prawo
powszechne — common law;
• Podmioty stosujące prawo, a w szczególności sądy mają kompetencję prawotwórcze,
z których czynią użytek w określonych warunkach;
Źródła prawa 39

fi
• Oryginalna koncepcja systemu prawa
Modele tworzenia prawa
• Tworzenie prawa (rozumianego jako porządek prawny) obejmuje kreację reguł trojakiego
rodzaju:
• Reguły normujące relacje między władzą publiczną, a jednostkami;
• Reguły normujące relacje między władzą, a społeczeństwem;
• Reguły wyznaczające struktury i mechanizmy działania organów władzy publicznej.
• Formy tworzenia prawa ze względu na rodzaj relacji między prawodawcą, a adresatem
norm:
• Władcze tworzenie prawa:
- Ma charakter jednostronny;
- Brak konsultacji;
- Żądanie przestrzegania tworzonych norm, a w przypadku ich przekraczania,
wymusza się ich realizację;
- Jest to dominująca forma wśród współczesnych form prawotwórstwa.
• Konsensualne (negocjacyjne) tworzenie prawa:
- Założenie podstawowego charakteru władczych form tworzenia prawa;
- Udział podmiotów społecznych w procesie przygotowywania aktów normatywnych
w postaci konsultacji, negocjacji, zasięgania opinii;
- Ujęcie aktu normatywnego jako wspólnego efektu działań organów państwowych oraz
społecznych;
- Szeroko wyznaczony zakres podmiotów społecznych:
- - Związki zawodowe;
- - Samorządy terytorialne;
- - Korporacje zawodowe.
Typy aktów normatywnych (budowa systemu aktów normatywnych wyznaczona jest
przez zasadę hierarchiczności):
• Konstytucja:
• Konstytucja, jest to akt prawny znajdujący się na szczycie hierarchii aktów
normatywnych obowiązujących w danym systemie prawnym;
• Rolę tego aktu akcentuje formułowana we współczesnych państwach demokratycznych
zasada konstytucjonalizmu, zgodnie z którą podstawowe elementy ustrojowe państwa
oraz gwarancje praw i wolności jednostki powinny być ujęte w konstytucji, a nadto
winny istnieć mechanizmy skutecznego jej przestrzegania i bezpośredniego stosowania;
• Konstytucja jest aktem normatywnym:
Źródła prawa 40

- O najwyższej mocy prawnej;
Skoro w systemie prawnym nie ma aktów o wyższej mocy prawnej, to wszystkie inne akty
muszą być z Konstytucją zgodne proceduralnie i treściowo. Zgodność proceduralna polega
na tym, że akty muszą być wydane przez podmiot upoważniony przez Konstytucję i w
określonej procedurze. Zgodność treściowa polega na tym, że akty normatywne nie mogą
zawierać norm niezgodnych z normami konstytucyjnymi.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Źródła prawa. Prezentacja na prawach rękopisu,
s. 11.]
- O szczególnym zakresie regulacji, do którego należą trzy kwestie zasadnicze

obejmujące całokształt zagadnień ustrojowych państwa:
- - Wyznaczenie ogólnych zasad ustroju państwa;
- - Określenie ustroju naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji oraz
relacji, jakie między nimi zachodzą;
- - Określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki.
- Uchwalanym i zmienianym w szczególnej procedurze, która jest bardziej
rygorystyczna w porównaniu z ustawami zwykłymi;
Konstytucja sztywna, jest to konstytucja, w przypadku której występuje szczególna,

trudniejsza procedura zmiany, niż w przypadku ustaw. Konstytucja elastyczna, jest to
konstytucja, w przypadku której występuje procedura zmiany taka sama jak w przypadku
ustaw.
[Ibidem, s. 14.]
- O charakterystycznej nazwie.
• Obok konstytucji mogą obowiązywać także ustawy konstytucyjne, mające taką samą
moc prawną, a regulujące na przykład jedynie fragment materii konstytucyjnej.
Umowy międzynarodowe
Raty kowane przez Prezydenta Zatwierdzone przez Radę
Ministrów
Za uprzednią zgodą Bez uprzedniej zgody Umowy międzynarodowe
wyrażoną w ustawie. Jest to wyrażonej w ustawie. Jest to mające charakter prawa
wielka raty kacja — w tym mała raty kacja — w tym wewnętrznego, które wiążą
przypadku umowa ma przypadku ustawa ma administrację publiczną, ale
pierwszeństwo przed ustawą pierwszeństwo przed umową nie dotyczą praw i
obowiązków obywateli
[Ibidem, s. 16.]
Źródła prawa 41

fi
fi
fi
Prawo Unii Europejskiej
Prawo pierwotne Prawo wtórne
T r a k t a t y Rozporządzenia, są to Dyrektywy, są to akty Inne akty, są to
ustanawiające akty normatywne normatywne, w p r z e d e
W s p ó l n o t y mające charakter p r z y p a d k u k t ó r yc h wszystkim
Europejskie, wiążący we wszystkich adresatami norm decyzje, co do
Europejskie, traktaty państwach UE. zawartych s wszystkie z a s a d y
ustanawiaj ce Uni Adresatami norm mogą b d niektóre pa stwa adresowane do
Europejsk , traktaty być państwa oraz członkowskie, ich indywidualnie
rewizyjne, traktaty o wszelkie podmioty obowi zek sprowadza oznaczonych
przyst pieniu przebywające na terenie si do obowi zku podmiotów
n o w y c h p a s t w, UE. Są bezpośrednio osi gni cia stanu
protokoły do stosowane, w razie przewidzianego w
p o w y s z y c h kolizji z prawem dyrektywie. Dyrektywy
traktatów oraz krajowym mają nie s bezpo rednio
ogólne zasady prawa pierwszeństwo stosowane — nale y je
wspólnotowego implementowa . Co do
zasady nie mo na
powoływa si na nie
przed s dem, chyba e
dyrektywa jest
wystarczaj co
konkretna, a pa stwo
nie implementowało jej
w terminie w sposób
wła ciwy. Dyrektywy
tak e maj wy sz moc
prawn od ustaw.
Acquis communataire, jest to cały prawny dorobek wspólnotowy UE, na który składają się
prawo pierwotne, prawo wtórne, orzecznictwo s dowe TSUE, normy prawa
zwyczajowego oraz wspólne europejskie warto ci.
[Ibidem, s. 20–21.]
• Ustawa i akty o mocy ustawy:

• Ustawa, jest to akt normatywny usytuowany w hierarchicznym systemie prawa na
szczeblu bezpośrednio niższym po konstytucji;
• Ustawę de niuje się jako akt:
- Uchwalany przez parlament, na podstawie zasady wyłączności parlamentu
w uchwalaniu ustaw (z wyjątkiem ustaw uchwalanych w drodze referendum);
Źródła prawa 42

ą
ę
ż
ź
ś
ą
ą
ą
ą
ą
ż
ę
ą
ą
ą
ć
fi
ą
ą
ę
ż
ć
ń
ś
ą
ń
ą
ń
ą
ż
ż
ę
ż
ś
ą
- Uchwalany w szczególnej procedurze (tzw. tryb ustawodawczy);
- Uchwalany w ramach wyznaczonych przez konstytucję;
- O nieograniczonym przedmiotowo zakresie regulacji (w związku z zasadą
nieograniczoności przedmiotowej ustawy), a więc parlament może objąć regulacją
ustawową każdą materię, której unormowania uzna za właściwe pod warunkiem, że
regulacja nie będzie sprzeczna z konstytucją.
• Materia ustawowa, jest to zakres spraw zastrzeżonych do wyłącznej regulacji
ustawowej. Do tej kategorii spraw należą m.in. status prawny jednostki w państwie,
kompetencje organów państwa i kwestie dotyczące budżetu państwa;
Ustawa organiczna, jest to akt normatywny o mocy prawnej wyższej od ustaw

zwykłych, ale niższej od Konstytucji, który jest zmieniany w specjalnej procedurze
i reguluje doniosłe dziedziny spraw.
[Ibidem, s. 25.]
Kodeks, jest to ustawa, która w sposób wyczerpujący, oparty na spójnym zespole zasad,
normuje jakąś rozległą, wyodrębniona dziedzinę stosunków społecznych
• Akty o mocy ustawy:

- Wiele systemów prawnych przewiduje obowiązywanie w swoich ramach aktów
normatywnych o mocy ustawy wydawanych przez inne organy państwa,
w szczególności organy władzy wykonawczej. Akty o mocy ustawy nie tylko mogą
pozytywnie regulować określone kwestie, ale nadto mogą w ustalonym zakresie także
zmieniać i uchylać inne ustawy. Jest to tzw. ustawodawstwo delegowane i ma charakter
wyjątkowy. Wyjątkowość tej instytucji podkreśla fakt, że zakres spraw przeznaczonych
do unormowania tą drogą jest wyraźnie węższy niż zakres ustawy, a jej zastosowanie
determinuje powstanie szczególnych okoliczności;
- Na podstawie obecnie obowiązującej konstytucji Prezydent, na wniosek Rady
Ministrów i po uzyskaniu kontrasygnaty Premiera, może wydawać rozporządzenia
z mocą ustawy w określonym zakresie, ale tylko w sytuacji, jeżeli zostanie
wprowadzony stan wojenny, a Sejm nie może się zebrać na posiedzenie.
Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu
• Akty wykonawcze i inne akty podustawowe:
• Aktem wykonawczym określa się akt normatywny wydany:
- Przez organy władzy wykonawczej;
- Na podstawie upoważnionego udzielonego przez ustawę;
- W celu jej wykonania.
Źródła prawa 43

Służebny charakter aktu wykonawczego wobec ustawy przejawia się w więzi:
• Więź kompetencyjna, jest to więź polegająca na tym, że akty wykonawcze są
wydawane jedynie na podstawie szczegółowego, każdorazowego upoważnienia
zawartego w ustawie;
• Więź derogacyjna, jest to więź polegająca na tym, że utrata mocy obowiązującej
przez podstawę prawną, powoduje utratę mocy obowiązującej przez wydane na jej
podstawie akty wykonawcze;
• Więź funkcjonalna polega na tym, że akt wykonawczy wydaje się w celu wykonania
ustawy;
• Więź treściowa polega na tym, że akt wykonawczy uszczegóławia fragment regulacji
ustawowej, nie może być niezgodny z ustawą oraz innymi aktami wyższego rzędu oraz
nie może wychodzić swą treścią poza zakres spraw przekazany w upoważnieniu.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Źródła prawa…, s. 28.]
Układy zbiorowe pracy i porozumienia, są to umowne źródła prawa pracy, które powstają
w drodze porozumienia przedstawicieli pracodawców i pracowników wiążące wszystkie
reprezentowane podmioty, chyba że ustalono inaczej.
[Ibidem, s. 26.]
• Akty prawa miejscowego, są to akty normatywne obowiązujące na obszarze działania

organów samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej,
które to podmioty posiadają kompetencję do ich wydawania. Stanowione są na podstawie
i w granicach upoważnień zawartych w ustawie;
• Konstytucja polska wszystkie obowiązujące akty normatywne dzieli na dwie grupy:
• Akty powszechnie obowiązujące:
- Akty powszechnie wiążące, są to akty, których adresatami mogą być wszystkie
podmioty podległe polskiemu systemowi prawa. Tylko aktami o tym charakterze
można kształtować sytuację prawną obywateli i podmiotów im podobnych;
- W konstytucji RP ukształtowano zamknięty system aktów powszechnie wiążących
zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Oznacza to, że
kompetencje do wydawania tego rodzaju aktów mają jedynie podmioty wyraźnie
wskazane w Konstytucji w postaci aktów także wyraźnie przez Konstytucję
wymienionych.
• Akty o charakterze wewnętrznym:
- Akty o charakterze wewnętrznym, są to takie akty normatywne, których adresatami
mogą być wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty;
- Akty tego rodzaju nie mogą być adresowane do obywateli i kształtować ich sytuacji
prawnej;
Źródła prawa 44

- Konstytucja wymienia dwa rodzaje aktów o charakterze wewnętrznym:
- - Zarządzenia;
- - Uchwały;
- - Nie jest to wyliczenie zupełne, bowiem nie wykluczono innych aktów mających ten
charakter.
Prace prawodawcze składają się z dwóch faz:

• Faza przygotowawcza, jest to faza podczas której powstaje zamysł, by uregulować
prawnie jakąś dziedzinę praw, a następnie akt normatywny jest przygotowywany
i uzgadniany z różnymi podmiotami;
• Konwencjonalny akt stanowienia.
Prawodawca faktyczny, są to ludzie, którzy uczestniczą w procesie przygotowywania
i stanowienia aktów normatywnych oraz wywierają znaczący wpływ na ukształtowanie
treści tych aktów i nadanie im określonego kształtu redakcyjnego;
Prawodawca formalny, jest to podmiot wyposażony w kompetencje prawodawcze, który
dokonuje konwencjonalnego aktu stanowienia, choć sam nie prowadzi wszystkich prac
prawodawczych.
[S. Wronkowska, op. cit., s. 28-29.]
Źródła prawa 45

Budowa aktu normatywnego
Akt prawny, a akt normatywny:

Akt prawny sensu largo, jest to akt, który może wyrażać normy genialne i abstrakcyjne,
ale może też wyrażać normy indywidualne i konkretne;
Akt prawny sensu stricto, jest to akt, który wyraża co do zasady normy indywidualne
i konkretne, wydawany na podstawie norm prawnych;
Akt normatywny, jest to uporządkowany zbiór przepisów prawnych ustanowiony
przez kompetentny organ państwa, opatrzony tytułem i podpisem, co do zasady wyraża
choćby jedną normę prawną;
Akt normatywny w sensie materialnym, jest to akt normatywny, który wyraża normy
prawne;
Akt normatywny w sensie formalnym, jest to akt normatywny, który nie wyraża norm
prawnych, ale ustala coś, tworzy, zmienia lub znosi.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Źródła prawa…, s. 3-4.]
Podział aktu normatywnego:

• Część artykułowana:
• Rodzaje przepisów w kolejności ich umieszczania:
- Przepisy merytoryczne ogólne:
- - Określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków regulowanych przez dany
akt;
- - Wskazują wyłączenia i rozszerzenia;
- - Zawierają elementy wspólne dla wielu przepisów merytorycznych szczegółowych;
- - Formułują zasady prawne;
- - Objaśniają używane w akcie określenia i skróty, w szczególności budują de nicje
legalne pewnych pojęć.
- Przepisy merytoryczne szczegółowe:
- - Zawierają przede wszystkim katalog instytucji podstawowych dla danej regulacji;
- - Przepisy szczegółowe powinny być umieszczane według następującej kolejności:
➡Przepisy prawa materialnego;

fi
Przepisy prawa materialnego, są to przepisy, które regulują kto, co i w jakich
okolicznościach ma czynić.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Budowa aktu normatywnego. Prezentacja na
prawach rękopisu, s. 19.]
➡Przepisy o organach i ich trybie postępowania;
Przepisy proceduralne, są to przepisy, które regulują sposób postępowania przed

organami albo instytucjami, strony i innych uczestników postępowania, ich prawa
i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu,
tryb ich wzruszania i wykonywania oraz opłaty za postępowanie.
[Ibidem, s. 22.]
Przepisy ustrojowe, są to przepisy, które regulują zadania oraz kompetencje organów

i instytucji, ich organizację, sposób ich obsadzania i nansowania oraz, jakim podmiotom
podlegają lub jakie podmioty sprawują nad nimi nadzór.
[Ibidem.]
➡Wyjątkowo również przepisy karne.
Przepisy o karach pieniężnych, są to przepisy, które określają w sposób

wyczerpujący powstanie odpowiedzialności, podmiot uprawniony do nałożenia kary
pieniężnej oraz wysokość tej kary (mają charakter administracyjny);
Przepisy karne, są to przepisy, które zamieszcza się tylko w przypadku, gdy
naruszenie przepisów ustawy nie kwali kuje się jako naruszenie przepisów Kodeksu
karnego, Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu wykroczeń, a czyn wymagający
zagrożenia sankcją karną jest związany tylko z treścią tej ustawy.
[Ibidem, s. 24-25.]
- Przepisy nowelizujące, są to przepisy o zmianie przepisów obowiązujących;
Zmiana przepisów obowiązujących może polegać na zmianie brzmienia określonego

przepisu, dodaniu do aktu dodatkowego przepisu lub uchyleniu w jakimś akcie przepisu
lub przepisów.
[Ibidem, s. 26.]
Przepisy epizodyczne, są to przepisy, które wprowadzają odstępstwa od uregulowań

zawartych w innych przepisach na czas wyraźnie określony.
[Ibidem, s. 27.]
- Przepisy przejściowe i dostosowujące:

fi
fi
- - Przepisy przejściowe, są to przepisy normujące wpływ nowego prawa na
stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego, w szczególności:
➡Wskazują na sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku;
➡Rozstrzygają czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień
i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa;
➡Rozstrzygają czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, które znosi
nowe prawo;
➡Rozstrzygają, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze,
gdyż przyjmuje się regułę, że wraz z uchyleniem ustawy zawierającej
upoważnienie do wydania aktu, czy aktów normatywnych, akty te automatycznie
także tracą moc obowiązującą.
Problemy intertemporalne można modelowo rozstrzygnąć na trzy sposoby:

• Przez zastosowanie zasady bezpośredniego działania prawa nowego;
• Przez zastosowanie zasady dalszego działania prawa dawnego;
• Przez zastosowanie zasady wyboru prawa.
[Ibidem, s. 29.]
- - Przepisy dostosowujące, są to przepisy, które normują sposób powołania po raz

pierwszy organów, w instytucjach powołanych nowym prawem oraz sposób
dostosowania się do nowych przepisów. Przepisy te wyznaczają odpowiedni termin
do dokonania działań dostosowujących.
- Przepisy końcowe:
- - Przepisy końcowe zamieszcza się w następującej kolejności:
➡Przepisy uchylające, są to przepisy zawierające klauzule derogacyjne
wskazujące jakie akty normatywne tracą moc obowiązującą. Przyjmuje się regułę,
że derogacja powinna być wyraźna i polegać na wyliczeniu uchylanych aktów lub
poszczególnych przepisów;
➡Przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie:
‣ Przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie, są to przepisy, które wskazują od
jakiego momentu normy w nim zawarte powinny być realizowane i stosowane;
‣ Regułą jest, że sam akt normatywny określa datę swego wejścia w życie. Może to
być data ustanowienia danego aktu, data jego publikacji, data późniejsza niż akt
stanowienia lub publikacji, wyjątkowo zaś — data wcześniejsza niż data
ustanowienia danego aktu. Przyjmowany standard państwa prawnego przesądza
o tym, że między ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie musi upłynąć pewien
okres czasu, tj. vacatio legis;

‣ Wśród zasad państwa prawnego znajduje się zasada nieretroakcji, gdy jednak akt
normatywny nie pogarsza lub poprawia sytuację prawną podmiotów, można
jego normom nadać moc wsteczną;
‣ Norma retroaktywna, jest to taka norma, która nakazuje wiązać skutki prawne
ze zdarzeniami, stanami rzeczy, czy stosunkami, które miały miejsce przed jej
wejściem w życie, a z którymi ówcześnie obowiązujące normy prawne takich
skutków nie wiązały.
➡W razie potrzeby przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego.
Przepisy odsyłające, są to przepisy zawierające odesłania, tj. sformułowania nakazujące

uwzględnić w procesie wykładni postanowienia zawarte, w innym przepisie lub przepisach.
[Ibidem, s. 40.]
Przepisy blankietowe, są to przepisy ograniczające się do wskazania, w jaki sposób

mogą albo muszą zostać uregulowane określone sprawy.
[Ibidem.]
Przepisy upoważniające, są to przepisy wyrażające normy kompetencyjne, które

przewidują upoważnienie podmiotu do dokonania określonej czynności konwencjonalnej.
W szczególności są nimi przepisy, które wyrażają normy kompetencji prawodawczej
umożliwiając określonym podmiotom ustanowienie aktu normatywnego. Owe normy
nazywa się podstawą prawną wydania aktu normatywnego.
[Ibidem, s. 41.]
• Część nieartykułowana:
Tytuł aktu normatywnego zawiera oznaczenie rodzaju aktu, oznaczenie organu
wydającego akt, datę aktu oraz zwięzłe określenie przedmiotu regulacji.
[Ibidem, s. 11.]
• Nagłówek;
• Określenie podstawy prawnej, w aktach podustawowych;
Podanie podstawy pewnej, jest to zamieszczenie w akcie normatywnym podustawowym

informacji o przepisie ustawy wyrażającym normę kompetencyjną, która upoważnia
określony organ państwa do wydania tego aktu. Wskazanie podstawy prawnej legitymizuje
akt wykonawczy, wskazuje ustawę powiązaną treściowo i funkcjonalnie oraz ułatwia
odnalezienie przepisu upoważniającego, a tym samym ocenę zakresu przekazanej
kompetencji prawodawczej.
[Ibidem.]

• Preambuła:
Preambuła, jest to zamieszczony w akcie normatywnym uroczysty wstęp, który wyjaśnia

motywy wydania aktu i wskazuje wartości, które mają być chronione lub urzeczywistnione
dzięki normom prawnym zawartym w jego przepisach. Bywa zamieszczana w Konstytucji
oraz ustawach merytorycznych. Rozbudowane preambuły typowe są też dla prawa
unijnego.
[Ibidem, s. 13.]
- Elementy składowe preambuły:

- - Określenie celów regulacji;
- - Założenia;
- - Odwołanie do elementów tradycji i historii;
- - Uzasadnienie polityczne i ideologiczne aktu;
- - Wartości;
- - Może wystąpić Invocatio Dei.
- Preambuła nie jest częścią obligatoryjną aktu normatywnego, doktryna wyraźnie
postuluje niezamieszanie preambuł w aktach normatywnych;
- Istnieją kontrowersje co do statusu normatywnego preambuł, przyjmuje się
powszechnie, że co najmniej tekst preambuły powinien być uwzględniany w procesie
wykładni i stosowania prawa z uwagi na fakt, że w tego rodzaju wstępach prawodawca
wskazuje na ratio legis aktu oraz na wartości, jakim dane unormowanie ma służyć;
- Preambuła może stanowić źródło dla zasad, np. zasada subsydiarności w polskiej
konstytucji.
• Podpis.

Publikacja prawa
Publikacja aktu prawodawczego, jest to kwali kowana forma przekazywania do

wiadomości publicznej przez prawodawcę informacji o ustanowieniu aktu prawodawczego
oraz tekstu tego aktu;
Ogłoszenie aktu prawodawczego:
• Ogłoszenie aktu prawodawczego, jest to taka publikacja danego aktu, poprzez którą
należycie ustanowiony akt prawodawczy nabiera mocy obowiązującej. Ogłoszenie jest
koniecznym warunkiem obowiązywania wszystkich aktów normatywnych powszechnie
obowiązujących;
Moc obowiązująca, jest to cecha aktu normatywnego/przepisu/normy, która oznacza

jego/jej przynależność do systemu prawnego. Jest to cecha niestopniowalna;
Moc prawna, jest to cecha aktu normatywnego/przepisu/normy, która oznacza jego/jej
pozycję w hierarchicznym systemie prawa. Jest to cecha stopniowalna.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Źródła prawa…, s. 6.];
• Swoistym rodzajem ogłoszenia jest promulgacja, czyli ogłoszenie ustawy zarządzone

przez prezydenta (albo inny podmiot pełniący funkcję głowy państwa), poprzez który to
akt prezydent potwierdza zgodność ustawy z Konstytucją i wydaje wszystkim, których to
dotyczyć może, polecenie stosowania tej ustawy;
• We współczesnych państwach podstawową formą ogłaszania aktów prawodawczych jest
ich publikowanie w specjalnych dziennikach urzędowych:
• Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, jest to dziennik urzędowy, który zawiera m.
in. Konstytucję, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy Prezydenta RP, rozporządzenia
wykonawcze w stosunku do ustaw, raty kowane umowy międzynarodowe;
• Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, jest to dziennik
urzędowy, który obejmuje przede wszystkim zarządzenia Prezydenta RP wydane na
podstawie ustawy, uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów,
wydane na podstawie ustawy, niektóre uchwały Sejmu i Senatu (np. Regulamin Sejmu
i Regulamin Senatu), inne niż raty kowane umowy międzynarodowe.
Dzienniki urzędowe ministrów, urzędów centralnych oraz KNF, są to dzienniki urzędowe,

które obejmują m.in. akty organu wydającego dziennik i nadzorowanych przez niego
urzędów centralnych, uchwały Rady Ministrów uchylające zarządzenia ministra oraz
dotyczące ich orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Obowiązywanie prawa…, s. 7.]
Publikacja prawa 51

fi
fi
fi
Wojewódzkie dzienniki urzędowe, są to dzienniki urzędowe, które obejmują m.in. akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację państwową i j.s.t., statuty j.s.t. oraz
związków międzygminnych, wyroki sądu administracyjnego uwzględniające skargi na akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację i j.s.t.
[Ibidem.]
Z punktu widzenia informacji o prawie, które są niezbędne obywatelowi, by mógł

organizować swoje życie w społeczeństwie, wyróżnia się trzy rodzaje informacji:
Podstawowe informacje o prawie, są to informacje o prawie, które są niezbędne
każdemu niezależnie od tego jaką spełnia rolę społeczną, będące elementem jego
wykształcenia jako członka danej społeczności państwowej;
Informacje o prawie, związane z pełnioną przez daną jednostkę rolą społeczną;
Informacje akcydentalne, są to informacje, które są potrzebne członkom społeczeństwa
zależnie od spraw, z którymi mają do czynienia.
Ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris nemini licet, są to zasady przyjmowane

z konieczności socjotechnicznej, które głoszą, że nieznajomość prawa nie może być
usprawiedliwieniem dla przekraczania norm prawnych.
[Ibidem.]
Publikacja prawa 52

Wykładnia prawa
Przepis prawny, jest to złożona z jednego albo kilku zdań w sensie gramatycznym
jednostka redakcyjna tekstu prawnego jakiegoś aktu normatywnego, która jest wyróżniona
gra cznie i opatrzona pewną nazwą indywidualną;
Zależnie od tego, jak określone są okoliczności, w których norma wyrażona w przepisach

znajduje zastosowanie, wyróżnia się przepisy:
Przepisy bezwzględnie wiążące (imperatywne, ius cogens), są to przepisy, których
zastosowanie nie może zostać wyłączone ani ograniczone decyzją zainteresowanych
stron;
Przepisy względnie wiążące (dyspozytywne, ius dispositivum), są to przepisy, które
znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane strony nie uregulowały
konsekwencji prawnych jakichś zachowań czy zdarzeń w sposób odmienny, niż to
uczyniono w tym przepisie;
Przepisy semiimperatywne (semidyspozytywne), są to przepisy, które mają za zadanie
wyznaczenie minimalnego zakresu ochrony interesów jednej ze stron. Zastosowanie
takich przepisów może zostać wyłączone albo ograniczone decyzją stron jedynie wtedy,
gdy ich postanowienia są korzystniejsze dla strony objętej ochroną.
[Ibidem, s. 75.]
Wykładnia prawa, jest to operacja myślowa, w toku której dokonuje się przekładu zbioru
przepisów ogłoszonych w aktach prawodawczych na zbiór norm postępowania,
równoznaczny jako całość z danym zbiorem przepisów;
Szerszym od wykładni pojęciem jest egzegeza prawa, jest to opracowywanie tekstu
prawnego pod kątem istotnych dla odbiorcy informacji;
Znaczenia terminu interpretacja:
• Interpretacja largissimo sensu:
• Interpretacja largissimo sensu, jest to sposób poznania wszelkich przedmiotów
kulturowych;
• Jest to znaczenie charakterystyczne dla nauk o kulturze przeciwstawionych w tej materii
naukom o przyrodzie;
• Przedmioty kulturowe poznaje się przez ich „rozumienie”;
• Interpretacji podlegają obiekty architektoniczne, dzieła muzyczne, teksty mówione
i pisane.
• Interpretacja sensu stricte, jest to wyrażenie odnoszące się do interpretacji wyrażeń
danego języka w przypadku wystąpienia wątpliwości co do ich znaczenia;
Wykładnia prawa 53

fi
• Interpretacja sensu largo, jest to rozumienie wyrażeń języka pisanego i mówionego, w tym
także wyrażeń tekstu prawnego. Zakłada się konieczność przypisania znaczenia
określonym przedmiotom zycznym, znakom i symbolom.
Wykładnia:
Wykładnia sensu stricto polega na odczytywaniu z tekstów prawnych norm prawnych;

Wykładnia sensu largo, wyrażenie przez które rozumie się nie tylko wykładnie prawa
sensu stricto, ale także wnioskowania prawnicze.
[M. Krotoszyński, Wykładnia prawa. Prezentacja na prawach rękopisu, s. 2.]
Wykładnia merytoryczna, jest to wykładnia dokonywana zgodnie z obowiązującymi

regułami wykładni, choć może dokonać jej każdy kto zna te reguły i język tekstów
prawnych;
Wykładnia formalna, jest to wykładnia dokonywana przez uprawnione do tego podmioty
i dzieli się na:
• Wykładnia autentyczna jest dokonywana przez prawodawcę;
• Wykładnia delegowana jest dokonywana przez podmiot upoważniony przez
prawodawcę;
• Wykładnia mająca charakter powszechnie wiążący, jest wiążąca dla wszystkich
podmiotów;
• Wykładnia mająca charakter ograniczenie wiążący, wiąże tylko organy państwa.
[Ibidem, s. 4.]
Wykładnia operatywna, jest to wykładnia dokonywana przez organ stosowania prawa

w toku rozstrzyganej sprawy indywidualnej i konkretnej;
Wykładnia abstrakcyjna, jest to wykładnia dokonywana w oderwaniu od rozstrzygnięcia
konkretnej sprawy
[Ibidem.]
• Wykładnia w znaczeniu pragmatycznym/apragmatycznym:

• W znaczeniu pragmatycznym wykładnia prawa oznacza zespół czynności zmierzających
do zinterpretowania tekstu prawnego;
• W znaczeniu apragmatycznym wykładnia prawa oznacza rezultat czynności
zmierzających do zinterpretowania tekstu prawnego.
• W zależności od zadań jakie przypisuje się aktom wykładni wyróżnia się opozycyjne teorie
wykładnie:
• Wykładnia subiektywna/obiektywna:
Wykładnia prawa 54

fi
- Subiektywna teoria wykładni zakłada, że właściwym znaczeniem przepisów prawnych,
w których zostały zakodowane normy postępowania, jest to znaczenie, jakie słowom
tekstu prawnego w chwili jego tworzenia nadawał prawodawca. Elementem
decydującym dla ustalenia treści nakazów i zakazów prawnych staje się więc
rzeczywista wola personalnie ujmowanego prawodawcy;
- Obiektywna teoria wykładni zakłada, że przepis aktu prawodawczego w szczególności
po jego opublikowaniu „odrywa się od prawodawcy” i posiada odtąd „samodzielne”
znaczenie, zależne od przyjmowanego w danym języku znaczenia użytych w danym
tekście prawnym słów.
• Wykładnia statyczna/dynamiczna:
- Statyczna teoria wykładni zakłada, że przepis powinien mieć jedno ustalone na zawsze
znaczenie. Może to być takie znaczenie, jakie nadał mu faktyczny prawodawca
w chwili konstruowania aktu (koncepcja subiektywna), albo też takie znaczenie, jakie
ogólnie nadawano słowom prawodawcy w chwili ustanowienia przepisu. Możliwość
zmiany znaczenia przepisu narusza podstawową wartość prawa – pewność prawa,
gwarantowaną stałością przepisów prawnych i ich interpretacji. Nieadekwatność
przepisów tworzy podstawę dla działania prawodawcy, a nie interpretatora;
- Dynamiczna teoria wykładni, zakłada że w razie jakichkolwiek wątpliwości co do
sensu rozważanych przepisów należy im nadawać takie znaczenie, jakie można
przypisać nie „woli” historycznego, ale aktualnego prawodawcy. Przyjmuje się
założenie, że norma odkodowana z przepisów ma mieć uzasadnienie aksjologiczne
w ocenach odpowiadających aktualnemu systemowi o cjalnie akceptowanych wartości
społecznych.
• Ze względu na rodzaj formułowanych wypowiedzi dotyczących wykładni wyróżnia się dwa
rodzaje koncepcji wykładni prawa:
• Opisowa koncepcja wykładni (tradycyjnie nazywana opisową teorią wykładni), jest to
koncepcja, która formułuje twierdzenia opisujące, w jaki sposób podmioty
interpretujące prawo dokonują aktu wykładni oraz według jakich dyrektyw
interpretacyjnych (przy szerszym rozumieniu wykładni także reguł inferencyjnych);
• Normatywna koncepcja wykładni, jest to koncepcja, która składa się z wiążących
nakazów, aby dokonywać aktów wykładni według określonego zespołu reguł
interpretacyjnych (także inferencyjnych).
Rozwinięta normatywna koncepcja źródeł prawa danego systemu:
• Składniki koncepcji:
• Polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawnego;
• Kompetencje jakichś podmiotów do tworzenia pisanych źródeł prawa;
• Prawotwórcza rola zwyczaju i precedensów;
• Dopuszczalne w danym systemie reguły interpretacyjne;
Wykładnia prawa 55

fi
• Dopuszczalne w danym systemie reguły inferencyjne;
• Dopuszczalne w danym systemie reguły kolizyjne.
• Reguły walidacyjne, są to reguły, które nakazują uznawać jakieś fakty za fakty
prawotwórcze;
• Reguły egzegezy teksu prawnego, są to reguły, które formułują:
• Nakazy związane z przekładem przepisów prawnych na normy prawne (reguły
interpretacyjne);
• Nakazy odnoszące się do wnioskowań z obowiązywania jakichś jednych norm
o obowiązywaniu innych norm prawnych (reguły inferencyjne);
• Nakazy określające sposoby eliminowania niezgodności norm systemu (reguły kolizyjne).
• Reguły, które składają się na rozwiniętą koncepcję źródeł prawa tworzą tzw. reguły
konstrukcji danego systemu. Funkcją tych reguł jest tworzenie kryteriów zaliczania
określonych norm do systemu obowiązujących norm prawnych albo odmawiania im
charakteru obowiązujących norm systemu.
• Polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawa:
• Założenie, że dane fakty, uznaje się za fakty prawotwórcze nie tylko ze względu na
przyjmowane w danym systemie reguły ich dokonywania, ale także ze względu na to, że
są one dokonywane:
- W określonym kontekście społecznym;
- Na gruncie określonych ideologii wskazujących, jakim celom ma służyć system prawny
jako całość:
- - Ideologia praworządnego działania podmiotów władzy publicznej, jest
to ideologia, która zakłada, że każdy organ podejmujący jakąkolwiek aktywność
w imieniu władzy publicznej musi legitymować się wyraźnie udzielonymi mu w tym
względzie kompetencjami;
- - Ideologa zakładająca omnipotencję państwa, jest to ideologia, która
zawiera brak np. zakazu ingerencji prawodawczej w jakiejś dziedzinie jako
udzielenie kompetencji do stanowienia norm w tej właśnie sferze
Założenie racjonalności prawodawcy:
• Dokonując egzegezy tekstów prawnych przyjmuje się, że wszelkie akty prawodawcze
pochodzą od jednego racjonalnie działającego podmiotu, który jest zwany racjonalnym
prawodawcą. Podmiot ów jako konstrukt doktryny nie jest i nie może być utożsamiany
z faktycznym twórcą lub twórcami aktów prawnych;
• Status metodologiczny założenia racjonalności prawodawcy:
• Założenie o charakterze metodologicznym;
• Fikcja prawna;
• Zasada prawa w sensie dyrektywalnym;
Wykładnia prawa 56

• Zasada prawa w sensie opisowym;
• Metazasada (zasada konstrukcji systemu prawa);
• Teoria racjonalnego prawodawcy.
• Geneza zasady racjonalności prawodawcy:
• Psychologizm w prawoznawstwie:
- „Wola” prawodawcy;
- Prawodawca „chciał”/„nie chciał” osiągnąć danego stanu rzeczy;
- „Zamiar” prawodawcy;
- „Wola ustawy”
• Nieodwoływanie się w rozstrzyganiu problemów dogmatycznych do faktycznego
prawodawcy, ale do pewnego konstruktu de niowanego jako zespół założeń
idealizacyjnych i będącego szczególnym przypadkiem konstrukcji humanistycznej;
• Założenie o racjonalności prawodawcy jest nieobalalne.
• Zasada racjonalności. Podmiot X uważany jest za podmiot racjonalny, gdy zostaje
spełnione następujące założenie:
• Jeżeli X uznaje wiedzę W, która jest:
- Niesprzeczna;
- Systemem (zawiera swe konsekwencje logiczne).
• Oraz X żywi preferencje, które są:
- Preferencje X są przeciwsymetryczne, wówczas, gdy jeżeli X preferuje pierwszy stan
rzeczy przed drugim, to nie preferuje drugiego przed pierwszym;
- Preferencje X są przechodnie, wówczas, gdy jeżeli X preferuje pierwszy stan rzeczy
przed drugim, a drugi przed trzecim, to X preferuje pierwszy przed trzecim.
• To X podejmie taką spośród możliwych czynności, która niezawodnie prowadzi do
najwyżej preferowanego stanu rzeczy.
• Szczegółowe założenia o racjonalności prawodawcy:
• Założenie racjonalności językowej prawodawcy:
- Zakłada się, że prawodawca doskonale zna język, w którym formułuje przepisy
prawne;
- Konstruując teksty prawne działa jedynie jako normodawca, a więc każde słowo użyte
w tekście ma służyć jako element potrzebny do zrekonstruowania jakiejś przynajmniej
jednej normy systemu prawnego;
- W tekście prawnym używa się słów w sposób jednoznaczny, to znaczy, że używając
terminów różnokształtnych ma się na myśli odmienne pojęcia, zaś temu samemu
terminowi przypisuje się tylko jedno znaczenie.
Wykładnia prawa 57

fi
• Założenie racjonalności epistemicznej prawodawcy, jest to założenie, na podstawie
którego przyjmuje się, że:
- Prawodawca ma należytą wiedzę o związkach przyczynowych pomiędzy
wskazywanymi przez działaniami, a ich skutkami, w związku z czym stanowi tylko
takie normy, które zwiększają prawdopodobieństwo podejmowania przez adresatów
norm działania prowadzącego do spowodowania określonych, pożądanych stanów
rzeczy;
- Prawodawca stanowi tylko takie normy, które są:
- - Normy efektywne bezpośrednio (normy skuteczne formalnie), są to takie
normy, w przypadku których istnieje odpowiednio duże prawdopodobieństwo, że
adresat zrealizuje nakazane zachowanie;
- - Normy efektywne pośrednio (normy skuteczne materialnie), są to takie normy,
w przypadku których istnieje odpowiednio duże prawdopodobieństwo, że zostanie
osiągnięty stan rzeczy zakładany przez prawodawcę.
- Prawodawca ma należytą wiedzę społeczną o rzeczywistości, która jest przedmiotem
regulacji.
• Założenie racjonalności prakseologicznej, jest to założenie, na podstawie którego
zakłada się, że prawodawca nie popełnia w swej działalności błędów prakseologicznych:
- Nie ustanawia norm tautologicznych, czyli norm, które w każdym przypadku byłyby
realizowane ze względu na właściwości języka. Np. „każdy człowiek powinien
pracować lub nie pracować”;
- Nie ustanawia norm kontrtautologicznych, czyli norm, które ze względu na samą ich
treść są niemożliwe do zrealizowania. Np. „każdy człowiek powinien zarazem
pracować i nie pracować”;
- Na gruncie posiadanej wiedzy empirycznej nie ustanawia norm chybionych, czyli
norm, których ustanowienie powoduje powstanie prawdopodobieństwa ich spełnienia
nie wyższego niż ½ oraz prawdopodobieństwo jest to niższe, niż prawdopodobieństwo
spełnienia tych norm bez ich ustanowienia;
- Na gruncie posiadanej wiedzy empirycznej nie ustanawia norm zbędnych, czyli norm,
które zawsze będą spełnione oraz takich, które nigdy nie będą spełnione oraz takich,
które nie zwiększają prawdopodobieństwa realizacji nakazanego zachowania
- Nie są wprowadzane do systemu takie normy, które są między sobą niezgodne,
sprzeczne, przeciwne, czy też niezgodne prakseologicznie;
- Jeśli prawodawca ustanawia określone normy, to chce tym samym aby były
realizowane także inne normy, których realizowanie jest warunkiem koniecznym
zrealizowania tych pierwszych.
• Założenie racjonalności aksjologicznej prawodawcy:
Wykładnia prawa 58

Z. Ziembiński: „W oczach ustawodawcy normy prawne mają jakieś uzasadnienie
aksjologiczne; wobec tego należy się starać odtworzyć oceny ustawodawcy
i interpretowanym przepisom prawnym przypisać takie znaczenie, w którym wyrażałyby
one wskazania maksymalnie zgodne z tymi ocenami”.
- Zakłada się, że prawodawca w swoim postępowaniu kieruje się spójnym systemem

ocen. Natomiast prawodawca jako racjonalny aksjolog nie tylko dysponuje określonym
zbiorem wartości, ale nadto ustala relacje zachodzące między nimi. Charakterystyka
tych relacji przesądza o tym, że zbiór ten ma cechy systemu, zwanego systemem
aksjologicznym prawodawcy:
- - System aksjologiczny prawodawcy tworzą wartości, które określa się w doktrynie
jako:
➡Wartości przypisywane prawodawcy;
➡Wartości przyjmowane przez prawodawcę;
➡Wartości będące ocenami prawodawcy.
- Oceny prawodawcy są uporządkowane preferencyjnie;
- System ocen prawodawcy jest dostatecznie stabilny w pewnym okresie.
• Powyższa koncepcja racjonalnego prawodawcy jest koncepcją formalną, bowiem nie
odwołuje się do treści posiadanej wiedzy i żywionych ocen. Aby rozwiązać określone
problemy dogmatyczne, niezbędne staje się odwołanie do wiedzy i ocen należycie
uzasadnionych. Racjonalny prawodawca działając na podstawie najlepszej dostępnej
wiedzy i najsłuszniejszych ocen zyskuje miano prawodawcy doskonałego.
Fazy wykładni:
• Wstępna faza wykładni, jest to faza, w której następuje uporządkowanie przepisów
prawnych pod względem aktualności ich obowiązywania. Aby ustalić, jakie przepisy
obowiązują sięga się przede wszystkim do przepisów derogujących, desuetudo, tekstu
jednolitego, zmian tekstu jednolitego, przepisów przejściowych;
• Tekst jednolity, jest to tekst aktu prawnego ze wszystkimi zmianami opracowany
urzędowo i ogłoszony przez upoważniony organ. Tekst jednolity jest instytucją prawną
i podobnie jak tekst aktu pierwotnego korzysta z przymiotu autentyczności. Z tego
przymiotu nie korzystają teksty ujednolicone, które powstają w wyniku nanoszenia
na tekst pierwotny zmian dostrzeżonych przez opracowującego ten tekst.
• Właściwa faza wykładni:
• Faza rekonstrukcyjną — odtwarza się wypowiedź normokształtną, a więc
wypowiedź, która syntaktycznie odpowiada normie postępowania, gdyż zawiera
adresata, okoliczności i zachowanie, ale tym określeniom brak jest jednoznaczności:
- Poszukuje się przepisu zrębowego dla danego rozstrzygnięcia, przy czym
najważniejszą częścią jest zwrot wyrażający powinność;
Wykładnia prawa 59

- Powinność może być wyrażona przez:
- - modalności deontyczne:
➡Modalności podstawowe:
‣ Nakaz;
‣ Zakaz;
‣ Indyferencja;
‣ Dozwolenie;
‣ Fakultatywność;
‣ Obowiązek.
➡Modalności pochodne:
‣ Uprawnienie;
‣ Kompetencja;
‣ Wolność prawnie chroniona.
- - Wyrażenia modalne typu „musi być A” oraz „może być A”:
➡Znaczenia zwrotu „musi być A”
‣ Interpretacja logiczna — wśród zdań naszej wiedzy są zdania, z których wynika,
że A;
‣ Interpretacja dynamiczna — w istniejącym zespole okoliczności są takie, które
nieuchronnie spowodują A;
‣ Interpretacja aksjologiczna — wedle czyichś ocen źle byłoby, gdyby nie-A;
‣ Interpretacja tetyczna — zrealizowanie stanu rzeczy A jest komuś nakazane
przez pewną normę;
‣ Interpretacja psychologiczna — ktoś jest silnie przeświadczony, że A.
➡Znaczenia zwrotu „może być A” w interpretacji jednostronnej:
‣ Interpretacja logiczna — wśród zdań naszej wiedzy nie ma takiego, z którego
wynikałoby, że nie-A;
‣ Interpretacja dynamiczna — w danych okolicznościach nie ma czynnika, który
by nieuchronnie powodował, że nie-A;
‣ Interpretacja aksjologiczna — wedle czyichś ocen nie będzie źle, gdy wystąpi A;
‣ Interpretacja tetyczna:
✓A nie jest zakazane przez normę;
✓Ktoś ma kompetencje do dokonania A;
‣ Interpretacja psychologiczna — ktoś przypuszcza, że A.
➡Znaczenia zwrotu „może być A” w interpretacji dwustronnej:
Wykładnia prawa 60

‣ Interpretacja logiczna — wśród zdań naszej wiedzy nie ma takiego, z którego
wynikałoby, że nie-A i nie ma takiego, z którego wynikałoby, że A;
‣ Interpretacja dynamiczna — w danych okolicznościach nie ma czynnika, który
by nieuchronnie powodował, że nie-A i nie ma czynnika, który by nieuchronnie
powodował, że A;
‣ Interpretacja aksjologiczna — wedle czyichś ocen nie będzie źle, gdy wystąpi
A i nie będzie źle, gdy wystąpi nie-A;
‣ Interpretacja tetyczna — A nie jest zakazane i nie jest nakazane przez daną
normę;
‣ Interpretacja psychologiczna — ktoś przypuszcza, że A i nie jest pewien, że nie-
A.
- - Zwrot „powinien”:
➡Znaczenie prognostyczne — wyrażenie orzekające z pewną dozą niepewności
o przyszłych zdarzeniach;
➡Znaczenie ocenne — wyrażenie, które wyznacza powinność, jednocześnie
wyrażając ocenę dotychczasowego realizowania danego stanu rzeczy, np.
„powinieneś częściej odwiedzać babcię”;
➡Znaczenie normatywne — wyrażenie, które wyraża normę postępowania;
➡Znacznie doradcze — wyrażenie, w którym użyto zwrotu „powinien”, mając na
celu doradzenie określonego zachowania;
➡Znaczenie opisowe — wyrażenie, poprzez które informuje się, że komuś coś jest
nakazane (zdanie deontyczne), że ktoś przeżywa określoną cechę (zdanie
psychologiczne), że komuś się doradza.
- - Zwroty opisowe typu „zabija”, „odbywa się”, itp.
• Faza percepcyjna (objaśniająca) — doprecyzowuje się wypowiedź normokształtną do
wypowiedzi jednoznacznej.
• Każda z tych faz wykładni korzysta ze stosownych dyrektyw interpretacyjnych.
Dyrektywy interpretacyjne:
• Z uwagi na to, że prawodawca jedynie w skrajnie wyjątkowych przypadkach decyduje się
na formułowanie dyrektyw interpretacyjnych, kształtowanie katalogu tych dyrektyw, które
są przyjmowane w naszej kulturze prawnej, należy przede wszystkim do doktryny
i orzecznictwa. Reguły interpretacyjne często mają postać wypowiedzi ogólnych,
niejasnych, chwiejnych, niekonkluzywnych;
• dzieli się je na:
• Dyrektywy językowe:
- Na podstawie językowych dyrektyw wykładni formułuje się nakaz skierowany do
interpretatora, by odtwarzając normy z przepisów posługiwał się regułami języka
Wykładnia prawa 61

tekstów prawnych (znaczeniowymi oraz składniowymi) — i to zarówno regułami
etnicznego języka powszechnego, jak i swoistymi regułami budowy tekstów prawnych;
- Pierwsza grupa dyrektyw językowych wskazuje, jak na podstawie różnokształtnych
przepisów należy budować wypowiedzi normokształtne, czyli wypowiedzi
o konstrukcji normy postępowania jako wypowiedzi adresowanej do określonego
podmiotu i zawierającej nakaz albo zakaz określonego postępowania w określonych
okolicznościach:
- - Przepis głoszący, że A czyni C należy interpretować jako formułujący nakaz
czynienia C;
- - Przepis głoszący, że A nie czyni C należy interpretować jako formułujący zakaz
czynienia C;
- - Przepis głoszący, że A czyni Ck, przy czym Ck ma charakter czynności
konwencjonalnej, należy interpretować jako udzielający A upoważnienia do
dokonania czynności konwencjonalnej tego typu oraz jednocześnie formułujący
nakaz skorzystania z tego upoważnienia;
- - Przepis głoszący, że A może czynić Ck, należy interpretować jako udzielający
upoważnienia do dokonania Ck z jednoczesnym pozostawieniem A swobody decyzji
co do skorzystania z upoważnienia;
- - Przepis głoszący, że sprawca określonego czynu podlega określonej karze należy
interpretować jako formułujący dwie normy:
➡Pierwszą, która zawiera zakaz dokonywania tego czynu;
➡Drugą, która nakazuje wymierzyć karę, temu kto owego zakazanego czynu się
dopuści.
- Przekształcenie uzyskanej wypowiedzi normokształtnej na w pełni rozwiniętą
i doprecyzowaną normę postępowania następuje poprzez użycie kolejnej grupy
dyrektyw językowych:
- - Domniemanie języka potocznego, jest to językowa reguła wykładni, która
stwierdza, że zwrotom interpretowanym nie można bez dostatecznych powodów
przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy ustali się, że takie znaczenie
mają, wówczas należy posługiwać się nimi bez względu na to, jakie znaczenie mają
równokształtne zwroty w języku etnicznym;
- - Jeżeli znaczenie zwrotu interpretowanego występującego w danym tekście
prawnym zostało ustalone w de nicji legalnej, to temu zwrotowi w całym tekście
prawnym należy konsekwentnie przypisywać to znaczenie;
- - W przypadku braku w tekście prawnym de nicji legalnej interpretowanego zwrotu:
➡Należy nadać temu zwrotowi znaczenie określone przez reguły języka potocznego;
➡O znaczeniu danego zwrotu w języku powszechnym należy zdecydować przy
użyciu słownika języka polskiego;
Wykładnia prawa 62

fi
fi
➡W przypadku, gdy dany zwrot ma więcej niż jedno znaczenie w języku
powszechnym (po odrzuceniu sensu wulgarnego, slangowego, archaicznego
i przestarzałego), należy rozważyć to znaczenie, które jest wskazane jako pierwsze.
- - Zakaz wykładni homonimicznej, jest to językowa reguła wykładni, która nakazuje
zwrotom równokształtnym, które powtarzają się w tekście prawnym przypisywać
konsekwentnie takie samo znaczenie;
- - Zakaz wykładni synonimicznej, jest to językowa reguła wykładni, która nakazuje
różnokształtnym zwrotom, które występują w tekście prawnym przypisywać
odmienne znaczenia;
- - Zakaz wykładni per non est, jest to językowa reguła wykładni, która stwierdza, że
każde słowo użyte w tekście artykułowanym aktu normatywnego należy traktować
jako niezbędne dla zrekonstruowania co najmniej jednej normy postępowania,
a więc nie można przyjąć takiego rezultatu wykładni, która uznawałaby jakieś
sformułowanie za zbędne;
- - Jeżeli adresat normy zostaje wskazany przez określenia typu „ktoś”, „obywatel”, itp.
to należy przyjąć, że dana norma adresowana jest do wszystkich, którzy posiadają
stosowną cechę;
- - Jeśli przepisy nie precyzują okoliczności podjęcia zachowania będącego
obowiązkiem, to należy przyjąć, że dany obowiązek należy spełnić we wszystkich
okolicznościach;
- - Jeśli przepis głosi, że pewien podmiot wydaje akt normatywny „w uzgodnieniu”
z innym podmiotem, to należy przyjąć, że oba podmioty muszą dojść do
porozumienia co do treści tego aktu;
- - Jeśli przepis głosi, że pewien podmiot wykonuje czynność „po zasięgnięciu opinii”
innego podmiotu, to należy przyjąć, że pierwszy z nich ma obowiązek zasięgnięcia
opinii drugiego, ale nie ma obowiązku jej uwzględnienia.
• Dyrektywy pozajęzykowe:
- Dyrektywy funkcjonalne (w tym także dyrektywy celowościowe):
- - Wykładnia aksjologiczna, jest to wykładnia dokonywana na podstawie systemu
aksjologicznego prawodawcy, czyli zespołu uznawanych przez niego wartości;
- - Przypadki, w których odwołuje się do wykładni funkcjonalnej:
➡Potwierdzenie rezultatu wykładni językowej poprzez wskazanie wartości tę normę
uzasadniających. Jeżeli w wyniku zastosowania językowych dyrektyw wykładni
interpretator otrzyma jednoznaczną normę postępowania znajdującą należyte
uzasadnienie aksjologiczne w ocenach przypisywanych prawodawcy i spójną
z pozostałymi normami systemu to na tym etapie kończy się proces odtwarzania
stosownej normy prawnej (interpretatio cessat in claris);
Wykładnia prawa 63

➡Gdy interpretowany tekst jest wieloznaczny, a więc gdy użycie dyrektyw
językowych pozwala na sformułowanie więcej, niż jednej normy postępowania
jako rezultatu wykładni:
‣ Argumentum ad absurdum — aby dokonać wyboru tej normy, która
zostanie przyjęta jako ostateczny wyraz woli prawodawcy, najpierw odrzuca się
normy albo nieznajdujące uzasadnienia w ocenach prawodawcy, albo mające
swoiste przeciwuzasadnienie. Jeżeli w wyniku tego zabiegu pozostanie jedna
norma, to należy ją przyjąć jako ostateczny wynik wykładni;
‣ Jeżeli tych norm będzie więcej niż jedna, to rezultatem wykładni powinna stać
się norma najsilniej aksjologicznie uzasadniona.
➡W przypadku niejasności tekstu prawnego, tj. gdy językowe reguły wykładni
okazują się niewystarczające, by zakończyć proces interpretacji.
‣ Przepisy prawne mogą być bowiem zredagowane w taki sposób, że w toku
czynności interpretacyjnych pojawiają się uzasadnione pytania:
✓Czy norma zawarta w przepisach nakłada obowiązki tylko na podmioty
w sposób niebudzący wątpliwości jako adresaci, czy też na te podmioty oraz
podmioty im podobne;
✓Czy obowiązki te powinny być realizowane jedynie w okolicznościach
niewątpliwie wskazanych przez normę, czy też w tychże okolicznościach oraz
okolicznościach im podobnych;
✓Czy przedmiotem obowiązku jest wyłącznie postępowanie niewątpliwie
w normie ujęte, czy też takie postępowanie oraz postępowanie doń podobne.
‣ Na pytania te odpowiada wykładnia z analogii (analogia legis) poprzez
zastosowanie dwóch rozumowań:
✓Argumentum a simili (z podobieństwa) -- jeśli zostanie stwierdzone, że
elementy podobne odpowiadają systemowi wartości prawodawcy, wówczas
ostatecznym wynikiem wykładni będzie norma obejmująca elementy z pasa
nieostrości odpowiednich nazw;
✓Argumentum a contrario (z przeciwieństwa) — jeśli podobieństwa
konstruujące normę o szerszym zakresie zastosowania lub normowania nie
znajdują uzasadnienia w ocenach prawodawczych, wynik tej wykładni należy
odrzucić i przyjąć jako obowiązującą normę pierwszego rodzaju.
➡Gdy wprawdzie na podstawie przepisu można wyinterpretować jedną
i jednoznaczną normę postępowania, ale z uwagi na to, że rażąco narusza system
wartości przypisywany prawodawcy normę o takim kształcie należy odrzucić.
Występują dwa przypadki:
‣ Interpretatio extensiva — jeśli brak należytego uzasadnienia
aksjologicznego wynika ze zbyt wąskiego wyznaczenia zakresu zastosowania lub
Wykładnia prawa 64

normowania, wówczas dokonuje się wykładni rozszerzającej do poziomu
akceptowalnego;
‣ Interpretatio restrictiva — jeśli zarzut polega na zbyt szeroko wyznaczonym
zakresie zastosowania lub normowania, następuje wtedy wykładnia zwężająca
do poziomu akceptowalnego;
‣ Ze względu na to, że wykładnia rozszerzająca i zwężająca w sposób wyraźny
ingeruje w niebudzące wątpliwości językowe brzmienie przepisu, należy ją
stosować jedynie wyjątkowo, w zasadzie wyłącznie w sytuacjach, gdy
niezgodność aksjologiczna wyinterpretowanej w drodze wykładni dosłownej
normy z systemem wartości prawodawcy ma charakter rażący.
- - Dyrektywy aksjologicznej wykładni prawa:
➡Jeżeli odkodowana norma prawna formułuje nakaz określonego postępowania
albo zrealizowania określonego stanu rzeczy, to owo postępowanie (ów stan rzeczy)
ma charakter wartości pozytywnej w systemie aksjologicznym prawodawcy;
➡Jeżeli odkodowana norma prawna formułuje zakaz określonego postępowania
albo osiągnięcia określonego stanu rzeczy, to owo postępowanie (ów stan rzeczy)
ma charakter wartości negatywnej;
➡Jeżeli tekst aktu normatywnego zawiera wyrażenia o postaci: „prawo do…”,
„prawo…”, „wolność do…”, „wolność…”, to dopełnienia owych wyrażeń pełnią
funkcję nazw wartości pozytywnych prawodawcy;
➡Norma prawna mająca niewątpliwy status zasady prawa danego systemu, w swojej
nazwie „zasada x”, w części oznaczonej „x” zawiera nazwę chronionej wartości;
➡Norma prawna mająca status normy programowej i w swej strukturze wskazująca
cele polityki państwa przesądza o tym, że stan rzeczy objęty celem staje się
wartością pozytywną;
➡Jeżeli normie, instytucji, aktowi normatywnemu, czy całemu systemowi praw
można przypisać określony cel (ratio legis, ratio iuris), to ów cel ma charakter
wartości pozytywnej.
- Dyrektywy systemowe:
- - Celem wykładni systemowej jest zachowanie spójności prawa;
- - Systemowe reguły odwołują się do hierarchiczności systemu aktów normatywnych
oraz do zasad prawa jako norm pełniących wyjątkową funkcję w konstrukcji systemu
prawa;
- - Najważniejsze reguły wykładni systemowej:
➡Jeżeli tekst prawny jest wieloznaczny, to należy wybrać to znaczenie, przy którym
wyinterpretowana norma będzie zgodna z normami hierarchicznie wyższego
rzędu;
Wykładnia prawa 65

➡Wszystkie przepisy prawne powinny być interpretowane w zgodzie z zasadami
prawa, w szczególności z zasadami konstytucyjnymi;
➡Przepisy prawa polskiego powinny być interpretowane zgodnie z normami prawa
międzynarodowego publicznego;
➡Przepisy prawa polskiego powinny być interpretowane w zgodzie z przepisami
prawa Unii Europejskiej;
➡Argumentum a rubrica, jest to reguła głosząca, że przepisy prawne należy
interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej
i wewnętrznej aktu normatywnego.
Klary kacyjna wykładnia prawa Jerzego Wróblewskiego (Podstawowa praca z 1959 r.
„Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego”):
• Założenie, że proces wykładni ma na celu wskazanie znaczenia normy prawnej jako wzoru
powinnego zachowania się. Znaczenie to ustala się analogicznie do znaczenia
przypisywanego zdaniom w sensie logicznym;
• W przypadku, gdy tekst aktu normatywnego nie budzi wątpliwości co do zawartego w nim
wzoru zachowania, ma miejsce tzw. rozumienie bezpośrednie wykluczające interpretacje
zgodnie z paremią clara non sunt interpretanda (interpretatio cessat in claris, sytuacja
izomor i tekstu i znaczenia). W tym przypadku znajdują zastosowanie dyrektywy
bezpośredniego rozumienia;
• Dopiero powstanie wątpliwości co do należytego rozumienia aktu powoduje tzw. sytuację
wykładni, a tym samym konieczność sięgnięcia po dyrektywy interpretacyjne;
• Stosuje się odrębnie trzy grupy dyrektyw interpretacyjnych pierwszego stopnia:
• Dyrektywy językowe — znaczenie normy ze względu na kontekst językowy;
• Dyrektywy systemowe — znaczenie normy ze względu na kontekst systemowy;
• Dyrektywy funkcjonalne — znaczenie normy ze względu na kontekst funkcjonalny:
- Kontekst funkcjonalny:
- - Ustrój ekonomiczny, polityczny i społeczny, w którym norma obowiązuje;
- - Ogólna kultura społeczeństwa przejawiająca się w obowiązujących w nim ocenach
i normach społecznych;
- - Ogólna kultura społeczeństwa przejawiająca się w obowiązujących w nim ocenach
i normach społecznych;
- - Cele społeczno-polityczne podmiotów władzy;
- - Określone zjawiska cywilizacyjne.
- Przełożenie kontekstu funkcjonalnego:
- - Cele (wykładnia celowościowa) i funkcje normy;
- - Oceny i reguły społeczne brane pod uwagę przez interpretatora.
Wykładnia prawa 66

fi
fi
• Jeżeli owe trzy znaczenia okażą się niezgodne, wówczas dokonuje się wyboru znaczenia
przez zastosowanie dyrektyw interpretacyjnych drugiego stopnia, które tworzą dwie
grupy:
• Dyrektywy procedury, są to dyrektywy, które wyznaczają kolejność stosowania
dyrektyw stopnia pierwszego;
• Dyrektywy preferencji, są to dyrektywy, które wyznaczają wynik wykładni
w przypadku rozbieżności znaczeń ustalanych w drodze zastosowania poszczególnych
typów reguł pierwszego stopnia.
• Oceny w wykładni prawa:
• Element oceny w przypadku stwierdzenia, że występuje tzw. sytuacja wykładni;
• Oceny w sformułowaniu dyrektyw interpretacyjnych (określony sposób formułowania
warunków ich zastosowania);
• Oceny w wyborze dyrektyw;
• Oceny decydujące o wyborze normatywnych koncepcji wykładni.
• Formuła efektu wykładni: norma N ma znaczenie Z w języku prawnym Jp ze względu na
dyrektywy interpretacyjne DI1, DI2, …, DIn i oceny W1, W2, …, Wn;
• Dyrektywy funkcjonalne w wykładni klary kacyjnej:
• Wykładnia funkcjonalna kształtuje znaczenie normy ze względu na kontekst
funkcjonalny. Prawo jako środek kontroli społecznej winno w aktach jego stosowania
powodować określone stany rzeczy ujmowane jako rzeczywiste funkcje norm;
• Dyrektywy funkcjonalne zbudowane są na podstawie:
- Funkcji i celów norm;
- Ocen i reguł społecznych;
- Udział pozaprawnych ocen i reguł społecznych w kształtowaniu norm postępowania
nie budzi wątpliwości przy czym bierze się pod uwagę zarówno ich wspierający, czy
nawet zastępujący prawo wpływ, jak i oddziaływanie negatywne, utrudniające albo
wręcz uniemożliwiające osiąganie planowanych skutków. Odwoływanie się do tych
ocen i reguł przez prawodawcę przyjmuje postać:
- - Ocen moralnych sprawiedliwości i słuszności;
- - Ocen politycznych i obyczajowych;
- - Ocen ekonomicznych.
• W przypadku wątpliwości językowych powstałych w wyniku czynności
interpretacyjnych, dyrektywy funkcjonalne pozwalają na eliminację takich rezultatów
wykładni, przy których faktyczne skutki stosowania norm okazałyby się odmienne od
oczekiwanych, czyli wówczas gdy:
- Zrekonstruowana norma jest niemożliwa do zastosowania;
Wykładnia prawa 67

fi
- Konsekwencje zrekonstruowanej normy nie mają praktycznego znaczenia;
- Jej skutek pozostaje w sprzeczności z prawem lub ma charakter niezamierzonego bądź
paradoksalnego.
• Dyrektywa funkcjonalna przyjmuje następującą postać:
- W razie wątpliwości dotyczącej znaczenia normy będącej elementem określonej
instytucji prawnej należy znaczenie to ustalić w ten sposób, by odpowiadało ono
funkcji tej instytucji jako całości;
- Jeżeli możliwe są różne znaczenia normy prawnej to należy wybrać to znaczenie, przy
którym norma jest najbardziej zgodna z przyjętymi ocenami i regułami społecznymi;
- Jeżeli możliwe są różne znaczenia normy prawnej, to nie można wybrać znaczenia,
przy którym norma byłaby sprzeczna albo niezgodna z przyjętymi ocenami i regułami
społecznymi;
- Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się oceny i reguły społeczne, to należy się nimi
posługiwać jednolicie co najmniej w stosunku do wszystkich norm instytucji, do
których interpretowana norma należy;
- Wykładnia celowościowa (teleologiczna) odwołuje się do celów różnie de niowanych.
Mogą to być zarówno cele prawodawcy, jak i interpretatora, ale najczęstsze
kwali kacje dotyczą celów normy (ratio legis), instytucji, całościowo ujmowanej
regulacji, ale także danej gałęzi, czy nawet całego systemu prawa, stąd jeżeli
w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa, to posługując się celem normy należy
go ustalić w ten sposób, by był zgodny co najmniej z celem instytucji, do jakiej
interpretowana norma należy.
Poziomowa interpretacja tekstu prawnego Ryszarda Sarkowicza:
• Odwołuje się do średniowiecznej idei, która głosiła, iż każdy tekst może być odczytywany
na kilku poziomach interpretacyjnych (założenie „głębinowego” wymiaru tekstu). Źródła
tej idei są jednak wcześniejsze. Orygens (III w.) w interpretacji Pisma Św. Różnił trzy
sensy/znaczenia:
• Sens somatyczny, zwany literalnym lub dosłownym;
• Sens psychiczny, zwany moralnym;
• Sens pneumatyczny, dotyczący ducha, stąd zwany duchowym;
• Każdemu z tych sensów odpowiada określony sens rozumienia tekstu
- Literalny, który obejmuje opowiadania historyczne, przepisy prawa i proroctwa;
- Moralny, który ujmuje tekst jako źródło budujących i wychowujących przykładów
i wzorów;
- Mistyczny — najgłębszy, zawierający tajemnice Chrystusa.
• Zgodnie z ideą Orygenesa, R. Sarkowicz przyjmuje, że:
Wykładnia prawa 68

fi
fi
• W tekście prawnym można wyróżnić poziomy interpretacyjne. Do każdego z nich
dociera się stopniowo od najbardziej powierzchniowego, do najbardziej głębokiego.
• Powyższe poziomy interpretacyjne są efektem określonej postawy interpretatora i jego
zainteresowań, nie tkwią immanentnie w tekście;
• Każdy z tych poziomów wymaga innych metod interpretacyjnych i tym samym
prowadzi do odmiennego odczytywania tekstu. Efektem zinterpretowania tekstu jest
pewna spójna wizja świata, odmienna dla każdego z poziomów;
• Liniowe uporządkowanie odtwarzania poziomów nie wyklucza interpretacji
naprzemiennej wracającej do poziomów wcześniejszych;
• W tekście prawnym wyróżnia się trzy poziomy:
- Deskryptywny:
- - Dotyczy opisowej, ujętej bezpośrednio w języku warstwy tekstu;
- - Zawiera opis takiego świata, jaki ujawnia się w literalnej, dosłownej analizie języka
prawnego;
- - Opis tego świata składa się z opisu ludzi, rzeczy, zdarzeń, zachowań, procesów itd.
- Dyrektywny:
- - Obejmuje wszystkie dyrektywy zawarte w tekście prawnym, przede wszystkim
normy postępowania;
- - Jego funkcją jest rekonstrukcja tych dyrektyw.
- Presupozycji:
- - Dociera się doń po analizie poprzednich poziomów;
- - Na jego podstawie odtwarza się całościową wizję świata prawodawcy w momencie
tworzenia tekstu prawnego;
- - Poziom ten obejmuje zbiór elementów niejednorodnych, a są to przede wszystkim
koncepcje lozo czne, religijne, społeczno-polityczne, ekonomiczne i przyrodnicze,
które ujawniają się w określonych przekonaniach i wartościach.
Hermeneutyka prawnicza:
• Termin hermeneutyka pochodzi od greckiego słowa hermeneutiké i oznacza sztukę
obwieszczania, tłumaczenia i wyjaśniania wykładni. Termin ten podkreśla związek między
interpretacją i rozumieniem;
• Podstawowe szczegółowe teorie hermeneutyczne (obok ogólnej hermeneutyki
lozo cznej):
• Biblijna:
- Koncepcja rozumienia objawionego, natchnionego, wieszczego;
- Problem hermeneutyczny w chrześcijaństwie, to sformułowanie zespołu reguł
interpretacyjnych zapewniających jednoś rozumienia Starego i Nowego Testamentu;
Wykładnia prawa 69
fi

fi
fi
fi
- Jedna ze szkół hermeneutycznych, która była reprezentowana przez Orygenesa buduje
teorię wykładni alegorycznej.
• Filologiczna:
- Przedmiotem badań jest każdy tekst w sensie gramatycznym, stanowiący pod
względem literackim zamkniętą całość;
- Celem jest sformułowanie powszechnie ważnych reguł interpretacyjnych stosowanych
do wszystkich wypowiedzi językowych tak mówionych, jak i słuchanych;
- Efektem jest osiągnięcie rozumienia powszechnie ważnego.
• Prawnicza:
- Początkowo była to dyscyplina o charakterze czysto technicznym, mająca na celu
wypracowanie reguł wykładni tekstu prawnego;
- Preferowaną wykładnią, jest wykładnia dosłowna, później zaś wykładnia gramatyczno-
lologiczna;
- Współcześnie wyróżnia się dwa typy hermeneutyki prawniczej:
- - Metodologiczny (nauka o metodzie nauk humanistycznych):
➡Prawoznawstwo należy do kategorii „nauk interpretujących”;
➡Metody wykładni prawa wykraczają poza procedury dedukcyjne;
➡W prawoznawstwie ma również zastosowanie zasada hermeneutycznego koła,
zgodnie z którą części tekstu prawnego są zrozumiałe tylko w kontekście całości,
zaś całość przez pryzmat części składowych;
➡Warunkiem wstępnym procesu wykładni (zrozumienia) jest przedzrozumienie,
które jest ujawnione w przedsądach interpretatora, wskazując na jego wiedzę
(i niewiedzę), z którą przystępuje do wykładni;
➡Ostatecznym aktem urzeczywistnienia prawa jest aplikacja;
➡Właściwości procesu rozumienia:
‣ Językowość;
‣ Historyczność;
‣ Kolistość;
‣ Przedzrozumienie.
- - Filozo czny:
➡Rozumienie, jako sposób bycia człowiekiem;
➡„Prawo konstytuuje się w hermeneutycznym akcie rozumienia” (A. Kaufmann).
Przed wykładnią nie ma prawa, wykładnia prawo stwarza, prawo powstaje
poprzez akt rozumienia, ono się wydarza, dzieje (prawo nie jest stanem, jest
aktem, jest relacją pomiędzy normą, a przypadkiem ugruntowanym w osobie);
➡W procesie urzeczywistniania prawa są trzy etapy:
Wykładnia prawa 70
fi

fi
‣ Ogólne, ponadpozytywne i ponadhistoryczne zasady prawa;
‣ Formalno-pozytywna ustawa, która wiąże w określonym historycznym czasie;
‣ Konkretne, materialno-pozytywne prawo.
➡Prawo rozstrzyga konkretny przypadek „tu i teraz”, stąd prawo jest „porządkiem
istniejącym” (ustawa oraz idea prawa są jedynie możliwościami prawa, a nie
prawem samym).
Derywacyjna koncepcja wykładni prawa:
Wykładnia składa się z dwóch części i trzech faz:

Część wstępna:
• Faza początkująca, jest to faza wykładni, której celem jest ustalenie puli przepisów
prawnych istotnych dla danego procesu wykładni. Podczas tej fazy należy:
• Odnaleźć wszystkie akty normatywne i zawarte w nich przepisy prawne, które mogą
wyrażać normę prawne, której treść chcemy odtworzyć;
• Ustalić, czy przepisy te w danym momencie interpretacyjnym mają/miały charakter
wiążący. Moment interpretacyjny, jest to moment, dla którego dokonuje się wykładni
prawa. Moment interpretacji natomiast, jest to moment, w którym dokonuje się
wykładni.
Część właściwa:
• Faza rekonstrukcyjną, jest to faza wykładni, w ramach której następuje odtworzenie
wyrażenia normokształtnego przez przeprowadzenie dekondensacji oraz zlikwidowanie
rozczłonkowania syntaktycznego i treściowego;
• Faza percepcyjna, jest to faza wykładni, podczas której uzyskuje się z wyrażenia
normokształtnego normę prawną. Podczas tej fazy zawsze uwzględnia się językowe,
systemowe i funkcjonalne dyrektywy wykładni
[Ibidem, s. 5-8.]
• Zapoczątkowana w latach 60-tych przez Zygmunta Ziembińskiego, a współcześnie jest

kontynuowana przez Macieja Zielińskiego;
• Budowana na wyraźnym rozróżnieniu przepisu prawnego i normy prawnej według
kryterium pojęciowego;
• Przy założeniu normatywności tekstu wyodrębnia się dwa jego poziomy — poziom
przepisów i poziom norm. Poziom przepisów, a poziom norm:
• Kodowanie norm w przepisach:
- Rozczłonkowanie syntaktyczne;
- Rozczłonkowanie treściowe;
- Kondensacja norm.
Wykładnia prawa 71

• Dekodowanie normy z przepisów:
- W aspekcie syntaktycznym:
Przepis zrębowy, jest to przepis, który wysławia co najmniej nakaz lub zakaz
określonego zachowania.
[Ibidem, s. 10.]
Przepis zrębowy zupełny, jest to przepis zrębowy, który wysławia wszystkie elementy
konieczne struktury normy prawnej.
[Ibidem.]
- -Przepis zrębowy niezupełny;
Przepis zrębowy niezupełny, jest to przepis zrębowy, który nie wysławia wszystkich
elementów koniecznych struktury normy prawnej.
[Ibidem.]
- - Przepisy uzupełniające.
Przepis uzupełniający, jest to przepis, który wysławia te elementy konieczne struktury

normy prawnej, których nie posiada dany przepis zrębowy niezupełny
[Ibidem.]
- W aspekcie semantycznym:
- - Przepis centralny;
Przepis centralny, jest to przepis zrębowy zupełny (lub przepis zrębowy niezupełny
uzupełniony o przepisy uzupełniające):
Przepis centralny pełny wysławia całą treść normy zakodowanej w przepisach prawa;
Przepis centralny niepełny, jest to przepis, który nie wysławia całej treści normy
zakodowanej w przepisy prawa.
[Ibidem, s. 12.]
- - Przepisy mody kujące.
Przepis mody kujący, jest to przepis, który uzupełnia przepis centralny niepełny.
[Ibidem, s. 12.]
• Zadaniem procesu wykładni staje się odtworzenie/odkodowanie jednoznacznych norm

postępowania ze zdań aktu normatywnego, które porządkowane są w przepisy;
Wykładnia prawa 72

fi
fi
• Interpretacja obejmuje wszystkie etapy przypisywania znaczenia zwrotom normatywnym,
także te, które nie budzą wątpliwości ze względu na reguły języka powszechnego;
• Ustalenie znaczenia normatywnego odbywa się przy zastosowaniu dyrektyw językowych,
systemowych i funkcjonalnych. Wykładnia rozpoczyna się zastosowaniem dyrektyw
językowych;
• Przy jednoznaczności normy następuje sprawdzenie jej z punktu widzenia bycia
elementem spójnego systemu oraz z punktu widzenia zgodności z wartościami
prawodawcy, natomiast przy wieloznaczności odrzuca się znaczenia powodujące
niespójność i rażąco niezgodne z wartościami prawodawcy;
• Przyjmuje się zasadę omnia est interpretanda;
• Przyjmuje się założenie o racjonalności prawodawcy, jako zbiór założeń intelektualnych
i aksjologicznych, jakie przyjmuje interpretator w odniesieniu do interpretowanego prawa.
• Funkcjonalne reguły interpretacyjne w wykładni derywacyjnej:
• Derywacyjna koncepcja wykładni jako cechę dystynktywną wykładni funkcjonalnej
przyjmuje oparcie jej na określonym systemie wartości — systemie wartości
prawodawcy;
Z. Ziembiński: „funkcjonalne dyrektywy interpretacyjne nakazują spośród dopuszczalnych

na gruncie reguł znaczeniowych danego języka etnicznego sensów tekstu prawnego wybrać
takie znaczenie zespołu przepisów, przy którym odtworzone na jego podstawie normy
miałyby najsilniejsze uzasadnienie aksjologiczne w przyjmowanym systemie wartości”
• Wszystkie przyjmowane przez prawodawcę wartości nabierają statusu wartości

prawnych, a tym samym tworzą określony ich typ obok takich wartości, jak moralne,
obyczajowe, religijne, czy inne. Ich byt w systemie prawa warunkuje taki sam akt, jak w
przypadku norm postępowania — akt stanowienia. Prawodawca bowiem nie tylko
stanowi normy prawne, ale także stanowi wartości;
• Nie ma znaczenia fakt, czy dana wartość prawna miała wcześniej treściowo określony
kształt jako wartość moralna, czy obyczajowa, czy też została wykreowana w całości
i merytorycznie i formalnie. Interpretator tekstu prawnego ma odczynienia nie
z tworem, który sam będzie się konstruował, ale z czymś danym
Wnioskowania prawnicze:
• Przyjmuje się, że do systemu norm prawnych należą nie tylko normy należycie
wyinterpretowane z przepisów prawnych, ale także takie normy, które dadzą się z nich
wywnioskować według określonych reguł inferencyjnych;
• Wnioskowanie to odbywa się w ten sposób, iż na podstawie zdania o obowiązywaniu
pewnej normy w danym systemie uznaje się zdanie stwierdzające obowiązywanie w tym
systemie innej normy wówczas, gdy między tymi normami zachodzą określonego rodzaju
związki;
Wykładnia prawa 73

• Reguły inferencyjne:
• Wynikanie normy z normy:
- Norma N2 wynika z normy N1 wtedy i tylko wtedy, gdy zrealizowanie normy N2 jest
warunkiem koniecznym zrealizowania normy N1, zaś zrealizowanie normy N1, jest
warunkiem wystarczającym zrealizowania normy N2;
- - Wynikanie logiczne normy z normy — norma N2 wynika logicznie z normy
N1 wtedy i tylko wtedy, gdy zakres zastosowania normy N1 obejmuje zakres
zastosowania normy N2 lub zakres normowania normy N1 obejmuje zakres
normowania normy N2, przy co najmniej tożsamości albo węższym zakresie
drugiego elementu normy N2;
- - Wynikanie instrumentalne normy z normy:
➡Norma N2 wynika instrumentalnie z normy N1 wtedy i tylko wtedy, gdy
zrealizowanie normy N2 jest warunkiem przyczynowo koniecznym zrealizowania
normy N1, zaś zrealizowanie normy N1 jest warunkiem przyczynowo
wystarczającym zrealizowania normy N2;
➡Na gruncie związku przyczynowego można sformułować dwie reguły inferencyjne:
‣ Reguła instrumentalnego nakazu:
✓W przypadku normy nakazującej, jest ro reguła, która głosi, iż jeśli uznaje się
za obowiązującą normę N1 nakazującą jej adresatowi spowodować stan rzeczy
R, to należy uznawać za obowiązującą również normę N2, która nakazuje
adresatowi normy N1 uczynić wszystko to, co jest przyczynowo konieczne dla
zrealizowania owego stanu rzeczy R;
✓W przypadku normy zakazującej, jest to reguła, która głosi, że jeśli uznaje się
za obowiązującą normę N1 zakazującą jej adresatowi spowodować stan rzeczy
R, to należy uznać za obowiązującą również normę N2, która nakazuje
adresatowi normy N1 uczynić wszystko to, co jest warunkiem przyczynowo
koniecznym, by stan rzeczy R nie powstał.
‣ Reguła instrumentalnego zakazu:
✓W przypadku normy nakazującej, jest to reguła, która głosi, iż jeśli uznaje się
za obowiązującą normę N1, która nakazuje spowodować stan rzeczy R, to
należy również uznać za obowiązującą normę N2, która temu samemu
adresatowi zakazuje czynienia czegokolwiek, co byłoby warunkiem
przyczynowo wystarczającym dla spowodowania, że stan rzeczy R nie
powstanie;
✓W przypadku normy zakazującej, jest to reguła, która głosi, że jeśli uznaje się
za obowiązującą normę N1, która zakazuje powodować stan rzeczy R, to
należy również uznać za obowiązującą normę N2, która temu samemu
Wykładnia prawa 74

adresatowi zakazuje czynienia wszystkiego tego, co jest warunkiem
wystarczającym zrealizowania się owego stanu rzeczy R.
• Wyprowadzanie norm z norm w oparciu o założenie konsekwentności ocen
prawodawcy:
- Analogia iuris, jest to reguła inferencyjna, która głosi, że jeżeli na podstawie szeregu
obowiązujących przepisów wyinterpretować można normy N1, N2, …, Nn takie, które
można uznać za uzasadnione aksjologicznie przez wartość W, to należy uznać za
obowiązującą w tym systemie również normę Nr, która wprawdzie nie została wprost
sformułowaną w obowiązujących przepisach, ale ma takie samo uzasadnienie
aksjologiczne w wartości W, jak poprzednie normy;
- Wnioskowania typu a fortiori:
- - Argumentum a maiori ad minus, jest to reguła inferencyjna, która głosi, że jeśli
uzna się za obowiązującą normę nakazującą zrealizowanie jakiegoś stanu rzeczy
w większym stopniu, czy też przy większym wysiłku, to ty bardziej należy uznać za
obowiązującą normę nakazującą obowiązki mniej uciążliwe w tej właśnie sprawie;
- - Argumentum a minori ad maius, jest to reguła inferencyjna, która głosi, że jeśli
uzna się za obowiązującą normę zakazującą naruszać pewne dobro w stopniu
mniejszym, to tym bardziej należy uznać za obowiązującą normę zakazującą
naruszać tego dobra w stopniu większym.
Ratio legis, jest to przeznaczenie danego przepisu, które zostało mu nadane przez
prawodawcę, z tego przeznaczenia przepisu można ustalić też jego znaczenie i doniosłość.
Ze wszystkich postanowień ustawy można przy pomocy nauki wysnuwać pewne
przewodnie myśli, pewne zasadnicze zapatrywania i używać ich następnie jako korektora
przy ustalaniu znaczenia poszczególnych przepisów (ratio iuris).
[A. Piotrowska, Aksjologiczne uwarunkowania ustawowego ograniczenia reklamy napojów
alkoholowych [w:] Aksjologia prawa administracyjnego. Tom II, red. J. Zimmermann,
Warszawa 2017, s. 836]
Wykładnia prawa 75

Stosowanie prawa
Stosowanie prawa, jest to czynność konwencjonalna organu władzy publicznej (lub

podmiotu podobnego), poprzez którą to czynność w trakcie rozstrzygania konkretnego
przypadku organ ten formułuje normę indywidualną i konkretną na podstawie generalnej
i abstrakcyjnej obowiązującej normy prawnej;
Z. Ziembiński wskazuje, że w ujęciu szerszym stosowanie prawa jest każdym aktem

uczynienia użytku z przyznanej kompetencji, ale zaznacza, że de nicja, iż stosowanie
prawa polega na czynieniu przez jakiś podmiot użytku z przyznanej mu kompetencji
budzić może podobne wątpliwości, które wiązały się z przyjęciem rozszerzonego
w stosunku do rozpowszechnionych konwencji terminologicznych rozumienia terminu
„kompetencja”, obejmującego nie tylko kompetencje organów państwa, ale także
kompetencje osób zycznych do dokonywania jakiejś czynności konwencjonalnej doniosłej
prawnie. Zdaniem Ziembińskiego kontekst społeczny „Czynienia użytku ze swojego
prawa” przez osobę zyczną oraz przez organ państwa jest radykalnie rożny. Tylko organy
państwa mają kompetencje do ustanawiania norm generalnych i abstrakcyjnych
powszechnie wiążących, czy norm indywidualnych wiążących prawnie jako wyrok sądowy,
itd. Ale w swej normatywnej istocie jest taką samą czynnością stosowania prawa wnoszenie
oskarżenia przez oskarżyciela publicznego i oskarżyciela prywatnego (czyli przez
obywatela, nie organ państwa), czy też wezwanie ze strony powoda, by sąd ingerował
w jego sprawie i wezwanie ze strony organu administracji państwowej, aby obywatel
dokonał określonej czynności prawnej. W powyższych sytuacjach na czynność podmiotu,
który ma kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnej i jeśli tej czynności
dokona, to inny podmiot musi zareagować dokonując innej odpowiedniej czynności.
[Z. Ziembiński, op. cit., s. 417-418.]
Etapy stosowania prawa:

• Ustalenia stanu prawnego, jest to etap, który polega na zgromadzeniu aktualnych
przepisów dotyczących przypadku będącego przedmiotem postępowania oraz na
dokonaniu ich wykładni, w celu odtworzenia normy prawnej, która stanie się podstawą
prawną rozstrzygnięcia;
• Ustalenie stanu faktycznego, jest to etap stosowania prawa, który polega na dążeniu do
wyjaśnienia wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności, koniecznych do rozstrzygnięcia
w przedmiocie postępowania;
• Dokonanie subsumpcji, jest to czynność polegająca na podciągnięciu ustalonego stanu
faktycznego pod wyinterpretowaną normę, a więc stwierdzeniu, ze określony
w postępowaniu dowodowym stan faktyczny należy do zakresu regulacji normy
• Wydanie decyzji nalnej i jej uzasadnienie. Decyzja nalna ma postać normy
indywidualnej i konkretnej, wskazującej na konsekwencje prawne ustalonych faktów.
Stosowanie prawa 76

fi
fi
fi
fi
fi
W procesie stosowania prawa występują także elementy ocenne, które na każdym etapie
stosowania prawa tworzą pewien zakres swobody decyzyjnej, zwany luzem decyzyjnym.
Luzy decyzyjne występują w postaci luzów jawnych i ukrytych:
• Luzy jawne, są to wyrażenia, poprzez które prawodawca celowo pozostawia podmiotowi
stosującemu prawo pewną sferę swobody co do treści podejmowanej decyzji. Typowymi
przejawami luzów jawnych są:
• Wyznaczenie granic decyzji;
• Klauzule generalne:
Klauzula generalna, jest to zamieszczony w przepisie prawnym zwrot odsyłający do

jakiegoś systemu ocen lub do jakiegoś systemu norm, innego jednak niż system norm
prawnych, a przy tym systemu zazwyczaj uzasadnionego aksjologicznie. Klauzule
generalne odsyłają pozasystemowo, nie w ramach danego systemu.
- Klauzula generalna I typu — odesłanie do ocen indywidualnych konkretnej sytuacji;

- Klauzula generalna II typu — odesłanie do pozaprawnych zasad postępowania, które
mają uzasadnienie aksjologiczne w ocenach ogólnych;
- Wartości odesłania nie mają charakteru wartości obowiązujących prawnie, jednakże
spoczywający na np. sądach obowiązek ich aplikacji powoduje, że zostają wbudowane
w porządek prawny. Wartości te obejmują m.in.:
- - Interes społeczny;
- - Interes publiczny;
- - Zasady słuszności;
- - Wymagania dobrej wiary;
- - Społeczną szkodliwość czynu (wartość negatywna);
- - Zasady sprawiedliwości społecznej;
- - Ważne powody;
- - Uzasadnione przyczyny;
- - Ustalone zwyczaje.
• Zwroty niedookreślone.
• Luzy utajone, są to wyrażenia, które w sposób niezamierzony przez prawodawcę
wprowadzają pewną sferę swobody co do treści podejmowanej decyzji. Związane są
przede wszystkim z:
• Formułowaniem aktów prawnych w językach etnicznych, które zawierają wyrazy
i wyrażenia nieostre i niejednoznaczne;
• Tym, że same reguły interpretacji prawa nie zawsze mają charakter jednoznaczny;
Stosowanie prawa 77

• Tym, że nawet ustalenie stanu faktycznego nie musi przynieść efektu prawnego, ze
względu na konieczność stosowania wiążących reguł dowodowych.
Postępowanie dowodowe:
• Postępowanie dowodowe, jest to wyraźnie wyodrębniona część postępowania mającego na
celu ustalenie stanu faktycznego, które toczy się przed podmiotem stosującym prawo;
• Ustalanie faktów w postępowaniu dowodowym różni się od ich stwierdzenia w poznaniu
naukowym:
• Ustalenie faktów w procesie stosowania prawa ma charakter o cjalny, gdzie
autorytatywnie stwierdza się, że tak, a tak było. Poznanie naukowe natomiast ma
wyłącznie na względzie same cele poznawcze;
W ramach stosowania prawa ustala się tylko fakty potrzebne dla rozstrzygnięcia sprawy,
a fakty ustala się w procedurze określonej przez przepisy prawa.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Stosowanie prawa. Prezentacja na prawach
rękopisu, s. 6.]
• W sferze stosowania prawa obowiązuje nakaz podjęcia ostatecznej decyzji, wykluczone

jest więc stanowisko uchylające się od decyzji;
• Jeśli przepisy prawa nie przewidują środków zaskarżenia danej decyzji, decyzja ta staje
się prawomocna formalnie i nie może być wzruszona zwyczajnymi środkami, nawet jeśli
okaże się błędna;
• Prawomocność materialna — decyzja ostateczna korzysta z powagi rzeczy osądzonej
(res iudicata) i nie może w tej samej sprawie toczyć się po raz drugi postępowanie (ne bis
in idem procedamus).
• Prawda materialna:
• Wszelkie ustalenia faktyczne w procesie stosowania prawa powinny odpowiadać
zasadzie prawdy materialnej i dotyczyć faktów mających istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy;
• Gwarancje prawdy materialnej w procesie karnym:
- Obowiązek inicjatywy dowodowej organów procesowych niezależnie od zachowania
stron procesowych;
- Obowiązywanie zasady kontradyktoryjności w trakcie rozprawy i jej elementy
w postępowaniu przygotowawczym;
- Zasada koncentracji procesu — koncentracja czasowa i miejscowa procesu w czasie
rozprawy i ustawowe okresy postępowania przygotowawczego;
- Postępowanie przygotowawcze jest poddawane kontroli sądowej;
- Celowość prakseologiczną form czynności procesowych jest budowana na
wskazaniach wiedzy naukowej i doświadczeniu;
Stosowanie prawa 78

fi
- Istnieje system środków zaskarżenia decyzji procesowych.
• Nie zawsze wartość prawdy zajmuje pozycję hierarchicznie najwyższą. W określonych
sytuacjach prawodawca preferuje inne wartości, nawet kosztem ustalenia prawdy, czy też
pełnej prawdy. Do tych szczególnie chronionych wartości zalicza się zaufanie w relacjach
z pewnych względów uznanych za ważne w społeczeństwie. Stąd też instytucje:
• Prawo odmowy zeznań, jest to możliwość odmówienia złożenia zeznań, która
przysługuje osobom najbliższym dla oskarżonego;
• Zakazy dowodowe dotyczą:
- Tego, co ma być dowodzone, np. bezwzględny zakaz przeprowadzania dowodu co do
przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem;
- Rodzaju dowodu, np. zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego co do faktów,
o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz zakaz
przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
• Względy prakseologiczne uzasadniają sięgnięcie przez prawodawcę po możliwość
zwolnienia organu procesowego od przeprowadzenia dowodu. Dowodu nie wymagają:
• Fakty notoryjne (powszechnie znane);
• Fakty znane sądowi urzędowo;
• Fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie
budzi wątpliwości z rzeczywistym stanem rzeczy.
• Ciężar dowodu:
• Znaczenia wyrażenia ciężar dowodu:
- We współczesnym procesie ciężar przeprowadzenia dowodu (onus probandi) spoczywa
na tej stronie, która wywodzi skutki prawne z faktów będących przedmiotem dowodu
(formalny ciężar dowodu);
Ciężar dowodu w znaczeniu formalnym, jest to wyrażenie wskazujące podmioty, które

powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu informacji oraz wykazywać prawdziwość
pewnych twierdzeń.
- Ciężar dowodu w znaczeniu materialnym (materialnoprawnym), jest to wyrażenie

wskazujące ujemne konsekwencje braku udowodnienia danych faktów;
• W niektórych sytuacjach ustawa przerzuca ciężar dowodu na drugą stronę i dzieje się
tak w szczególności poprzez domniemania:
- Domniemania są ujmowane w następujący schemat:
- - „Jeżeli zaszedł fakt A, to domniemywa się zajście faktu B”:
➡Fakt A nazywa się poprzednikiem lub podstawą domniemania;
Stosowanie prawa 79

➡Fakt B jest nazywany następnikiem lub wnioskiem.
- Wyróżnia się:
- - Praesumptio iuris, są to domniemania prawne ustanowione przez normę prawną;
- - Praesumptio facto, są to domniemania faktyczne, które w oparciu o zasady
doświadczenia przyjął sam organ stosujący prawo.
- Domniemania prawne dzielą się na formalne i materialne:
- - Domniemanie formalne, jest to domniemanie, które nakazuje uznawać za istniejący
jakiś stan rzeczy istotny z prawnego punktu widzenia dopóty, dopóki nie zostanie
wykazany stan przeciwny;
- - Domniemanie materialne, jest to domniemanie, które nakazuje uznawać jakiś fakt
B, jeżeli w postępowaniu został należycie ustalony fakt A.
- Domniemanie może być wzruszalne albo niewzruszalne:
- - Domniemania wzruszalne (praesumptio iuris tantum), są to domniemania, które
dopuszczają przeciwdowód;
- - Domniemania niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), są to domniemania,
które nie dopuszczają przeciwdowodu.
• Ustalanie stanu faktycznego odbywa się poprzez środki dowodowe, zarówno osobowe, jak
i rzeczowe, do których zalicza się:
• Zeznania świadków;
Świadek, jest to osoba, która ma jakąkolwiek wiadomość o faktach istotnych dla

rozstrzygnięcia sprawy. Wiadomości te pochodzić mogą z własnych obserwacjach świadka
(wtedy jest to świadek naoczny) albo z opowiadań osób uwikłanych w dane zdarzenie.
[Ibidem, s. 154.]
• Przesłuchanie stron;
• Opinie biegłych;
Biegły, jest to taki informator, który ma specjalne wiadomości w danej dziedzinie i który
na podstawie posiadanej wiedzy ogólnej potra wysnuć wnioski dotyczące poszczególnego
przypadku.
[Ibidem, s. 155.]
• Dokumenty;
• Oględziny.
Stosowanie prawa 80

fi
Oględziny, jest to wyrażenie oznaczające podjęcie czynności mających na celu zbadanie
miejsca, osoby, czy przedmiotu, które są dokonane przez organ stosujący prawo.
[Ibidem.]
Dwie podstawowe formy procesu:

Proces kontradyktoryjny:
• Spór równorzędnych stron z bezstronnym sądem;
• Sąd zachowuje bierność, poprzez ograniczanie swej roli do czuwania nad prawidłowym
przebiegiem postępowania oraz do wydania nalnego rozstrzygnięcia;
• Cały ciężar udowodnienia swych racji spoczywa na stronach. Sąd z urzędu nie
przeprowadza dowodów, na które strony się nie powołały.
Proces inkwizycyjny:
• Postępowanie prowadzone z urzędu przez sąd, który aktywnie wyjaśnia okoliczności
sprawy;
• Rola stron ogranicza się do dostarczania sądowi żądanych dowodów.
[M. Krotoszyński, P. F. Zwierzykowski, Stosowanie prawa…, s. 8.]
Typy stosowania prawa:

• Sądowy typ stosowania prawa:
• Treść decyzji nalnej jest stosunkowo ściśle wyznaczona przez normy prawa
materialnego. Występują różne postacie luzu decyzyjnego, ale w zasadzie wykluczone
jest swobodne uznanie;
• Podmiot stosujący prawo jest niezawisły i podlega tylko konstytucji oraz ustawom, zaś
sąd ma przymiot niezależnego, to znaczy, że nie podlega żądnym innym podmiotom
w zakresie swego działania. Jedynie kontrola instancyjna może wpływać na treść decyzji;
• Podmiot stosujący prawo nie jest osobiście zainteresowany treścią decyzji (nemo iudex in
causa sua) i jest bezstronny.
• Kierowniczy typ stosowania prawa:
• Treść decyzji nalnej jest tylko w ogólnych zarysach wyznaczona przez normy prawa
materialnego;
• Podmiot stosujący prawo jest zazwyczaj organem administracyjnym albo doń
podobnym. Podmiot ten pozostaje w stosunku zależności od podmiotu hierarchicznie
wyższego w danej strukturze organizacyjnej;
• Podmiot stosujący prawo jest zainteresowany treścią decyzji.
Modele stosowania prawa:
Stosowanie prawa 81

fi
fi
fi
• Model funkcjonalny, jest to model stosowania prawa, który uznaje stosowanie prawa za
formę kontroli społecznej, która jest dokonywana w określonych warunkach społecznych
(powiązuje się prawo z jego kontekstem funkcjonalnym);
• Model decyzyjny, jest to model stosowania prawa, który uznaje stosowanie prawa za
proces podejmowania decyzji, przy czym decyzja ta powinna odpowiadać warunkom
racjonalności, a więc jest efektem ustalonych norm, ustalonych faktów oraz
akceptowanych ocen;
• Model informacyjny, jest to model stosowania prawa, który uznaje stosowanie prawa jako
proces przetwarzania informacji, gdzie organ państwowy ujmowany jest jak układ
cybernetyczny, do którego docierają określone informacje dotyczące obowiązujących
norm oraz stanu faktycznego, a odpowiednio przetworzone „na wyjściu” zamieniają się
w decyzję.
Sylogistyczny model stosowania prawa, jest to model stosowania prawa, który przyjmuje,
że proces stosowania prawa powinien mieć charakter „mechaniczny” — z przyjętych
przesłanek, z których jedna jest generalną i abstrakcyjną normą prawną, a druga zdaniem
stwierdzającym określone fakty, beznamiętny sędzia wysnuwa logiczny wniosek, który jest
rozstrzygnięciem sprawy.
Ideologia stosowania prawa, jest to całokształt postulatów i ocen, które wskazują,

w jaki sposób organ stosujący prawo powinien podejmować swoje decyzje. Wyróżnia się:
• Ideologia związanej decyzji sądowej:
• Została ukształtowana w XIX w. państwie liberalnym i ujęta w programie pozytywizmu
prawniczego;
• Jest oparta na podziale władzy, gdzie wolna wola obywateli jest odzwierciedlona
w aktach parlamentu, przede wszystkim w ustawach;
• Następuje radykalne oddzielenie aktów tworzenia prawa, od aktów jego stosowania;
• Decyzja sądowa jest ściśle wyznaczona przez normy prawne, a więc jest czynnością
o charakterze logicznym (mechanicznym, automatycznym);
• System prawa jest zamknięty, zupełny i niesprzeczny;
• Podstawowymi wartościami prawnymi są pewność prawa, bezpieczeństwo obrotu,
stałość decyzji oraz sprawiedliwość formalna.
• Ideologia swobodnej decyzji:
• Jest uzasadniona antyformalizmem i antypozytywizmem;
• Normy prawne nie przesądzają jednoznacznie decyzji, mają raczej charakter planów
wskazujących ogólny kierunek;
Stosowanie prawa 82

• Teksty prawne raczej wymagają poszukiwania prawa, niż jego interpretacji, a system
prawny zawiera wiele luk i niejasnych przepisów;
• Decyzje sędziego są raczej twórcze niż odtwórcze i opierają się na ocenach
pozaprawnych oraz innych źródłach niż ustawy;
• Obok prawa ustawowego istnieje prawo sędziowskie, a więc zostaje rozmyta granica
między tworzeniem, a stosowaniem prawa;
• Podstawowe wartości prawne to sprawiedliwość materialna, dobro moralne oraz
słuszność.
• Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji:
• Decyzja stosowania prawa powinna być praworządna (legalna), czyli powinna opierać
się ściśle na obowiązującej normie prawnej;
• Akty tworzenia i stosowania prawa są wyraźnie oddzielone;
• Wymóg racjonalności decyzji stanowi, że decyzja powinna być uzasadniona normą
prawną, materiałem dowodowym oraz przyjętymi wartościami i dyrektywami
rozumowania;
• Wymóg legalizmu w ścisłym tego słowa znaczeniu stanowi, że podmioty stosujące prawo
winny legitymować się w swej działalności wyraźną podstawą kompetencyjną i nie
powinny przekraczać wyznaczonych normatywnie granic;
• Wartościami podstawowymi są praworządność, legalizm oraz ogólne wartości związane
z doktryną państwa prawnego.
Stosowanie prawa 83

Stosunek prawny
Stosunek prawny, jest to pewien rodzaj stosunku społecznego:

• Stosunek społeczny, jest to stosunek pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami
dostatecznie doniosły lub dostatecznie trwały.
• Jeśli stosunek ten wyznaczony jest przez normy postępowania, przyjmuje on charakter
stosunku tetycznego.
• Stosunki prawne, są to takiego rodzaju stosunki społeczne, których powstanie, części
składowe, zmiana i ustanie wyznaczają normy prawa pozytywnego. Powstanie, zmianę
i wygaśnięcie stosunku prawnego powodują fakty prawne.
Rodzaje faktów prawnych:
• Zdarzenia, są to fakty niezależne od woli ludzkiej;
• Zachowania ludzi:
• Czyny faktyczne, które występują w postaci:
- Czynów zgodnych z prawem, tj. nakazanych albo indyferentnych;
- Czynów niezgodnych z prawem, tj. zakazanych.
• Czynności konwencjonalne, do których zalicza się:
- Czynności prawne, czyli takie czynności konwencjonalne osób zycznych lub
prawnych, jakie zmierzają do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego;
- Czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa;
- Czynności władcze organów władzy publiczne związane ze stanowieniem prawa.
Ze względu na konsekwencje, jakie prawodawca wiąże z dokonaniem „nieważnej

czynności konwencjonalnej”, wyróżnia się czynności, które:
Nie wywołują żadnego ze skutku prawnych, które normy prawne wiążą z „ważnym”
dokonaniem czynności konwencjonalnej;
Wywołują jedynie niektóre z tych skutków;
Wywołują zupełnie inne skutki niż te, które normy prawne wiążą z „ważnym”
dokonaniem danej czynności konwencjonalnej.
[Ibidem, s. 179.]
Stosunek prawny 84

fi
Ze względu na to, jak prawodawca traktuje „nieważną czynność konwencjonalną”, są
wyróżniane:
Czynności uznane za niebyłe;
Czynności unieważnialne, są to czynności, które mają być uznane za „ważne” tak
długo, dopóki upoważniony podmiot w przewidzianej procedurze nie ustali, że zostały
dokonane z naruszeniem reguł ich dokonywania, i nie wykaże ich nieważności. Dzieli się
je dodatkowo na:
• Czynności ze skutkami ex tunc, są to czynności nieważne od samego początku;
• Czynności ze skutkiem ex nunc, są to czynności nieważne od momentu, kiedy uznano
je za nieważne.
[Ibidem, s. 180.]
Charakterystyka każdego stosunku prawnego obejmuje:

• Podmioty stosunku prawnego:
• Prawo cywilne wskazuje na dwa rodzaje podmiotów prawa:
- Osoby zyczne, czyli każdy człowiek;
- Jednostki organizacyjne, którym przyznaje się zdolność prawną, przede wszystkim
osoby prawne, ale także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi,
którym ustawa przyznaje zdolność prawną.
• Podmioty stosunku prawnego charakteryzowane są poprzez:
- Zdolność prawna:
- - Zdolność prawna, jest to możność bycia (stania się) podmiotem praw i obowiązków;
- - Zdolność prawna przysługuje w zakresie z góry nieokreślonym;
- - Zdolność prawna przysługuje człowiekowi od chwili urodzenia, aż do chwili
śmierci, przy czym dziecku poczętemu, ale nienarodzonemu (nasciturus) przepisy
prawa cywilnego materialnego przyznają warunkową zdolność prawną.
- Zdolność do czynności prawnych:
- - Zdolność do czynności prawnych, jest to zdolność do podejmowania czynności
konwencjonalnych ze skutkiem prawnym w postaci powstania, zmiany albo ustania
stosunku prawnego;
- - Zdolność do czynności prawnych uzyskują osoby zyczne dopiero po osiągnięciu
odpowiedniej dojrzałości umysłowej, która jest niezbędna do podejmowania decyzji,
co do kształtowania wiążących ich stosunków prawnych, a tracą z kolei w razie
zaniku tej cechy;
- - Zdolność do czynności prawnych jest własnością stopniowalną, można wyróżnić
trzy stany rzeczy:
➡Brak zdolności do czynności prawnych:
Stosunek prawny 85

fi
fi
‣ Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat
oraz ubezwłasnowolnione całkowicie;
‣ Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego:
✓Choroba psychiczna;
✓Niedorozwój umysłowy;
✓Innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub
narkomania;
✓Przesłanki te powinny występować w takim stopniu, że uniemożliwiają danej
osobie kierowanie swoim postępowaniem.
‣ Czynności prawne dokonywane przez osoby, które nie mają zdolności do
czynności prawnych są nieważne.
➡Ograniczona zdolność do czynności prawnych:
‣ Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby od 13 do 18 roku
życia oraz ubezwłasnowolnione częściowo;
‣ Ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka sąd z tych samych przyczyn, co
ubezwłasnowolnienie całkowite z tym, że tylko co do osoby pełnoletniej, gdy stan
tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest
pomoc w prowadzeniu jej spraw;
‣ Sytuacja prawna osób mających ograniczoną zdolność do czynności prawnych
jest stosunkowo złożona. Przykładowo czynności prawne, za pośrednictwem
których osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych zaciąga
zobowiązania lub rozporządza prawem wymagają zgody jej przedstawiciela
ustawowego.
➡Pełna zdolność do czynności prawnych:
‣ Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 18 lat i nie
są ubezwłasnowolnione, osoby te mogą samodzielnie dokonywać wszelkich
dopuszczalnych przez prawo czynności prawnych.
- Osoba prawna:
- - Osoba prawna, jest to każda jednostka organizacyjna, której przepisy prawne
przyznają taki status, może ona zatem nabywać prawa i obowiązki we własnym
imieniu, niezależnie od osób zycznych, które wchodzą w jej skład, może także mieć
od nich niezależny majątek, którym odpowiada za swoje zobowiązania;
- - Osoba prawna realizuje zdolność prawną za pośrednictwem swoich organów.
Organ osoby prawnej, jest to organ tworzony przez osobę lub zespół osób mających
kompetencje do podejmowania czynności konwencjonalnych w imieniu osoby
prawnej;
- - Wśród osób prawnych wyróżnia się:
Stosunek prawny 86

fi
➡Skarb państwa, czyli państwo występujące jako podmiot stosunków
cywilnoprawnych;
➡Państwowe osoby prawne;
➡Inne osoby prawne.
- - Osoby prawne dzieli się na:
➡Korporacja, jest to osoba prawna, która powstała w wyniku zorganizowania się
pewnej liczby osób zycznych i zmierzająca do osiągnięcia określonego wspólnego
celu. Osoby organizujące się w tę całość stają się członkami korporacji;
➡Zakład, jest to taka osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj i sposób
działalności zostają określone przez założyciela w statucie, przy czym założyciel
wyodrębnia i przeznacza określony majątek na działalność owego zakładu.
Szczególnym typem zakładu jest fundacja.
Wyróżnia się trzy tryby powstawania osób prawnych:

Tryb erekcyjny, jest to tryb powstania osoby prawnej, który polega na powołaniu osoby
prawnej aktem państwowym, z inicjatywy władzy państwowej;
Tryb koncesyjny, jest to tryb powstania osoby prawnej, który polega na tym, że osoba
prawna jest tworzona na podstawie inicjatywy założycieli, pod warunkiem uzyskania
zezwolenia ze strony organu państwa. Wydanie zezwolenia zależy od uznania organu
państwa;
Tryb rejestracyjny, jest to tryb powstania osoby prawnej, który polega na tym, że
jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania jej do rejestru
osób prawnych prowadzonych przez organ państwa, przy czym decyzja o wpisie do
rejestru nie ma charakteru uznaniowego, a zależy od tego, czy dana jednostka spełnia
warunki wskazane w przepisach prawnych — jeżeli je spełnia, wpis do rejestru musi
nastąpić.
[Ibidem., s. 162.]
• Przedmiot stosunku prawnego, jest to takie zachowanie/a stron, do którego/których

strony są zobowiązane ze względu na ów stosunek;
• Treść stosunku prawnego. Na treść stosunku prawnego składają się uprawnienia
i obowiązki podmiotów stosunku prawnego, wynikające z norm prawnych. Czasami
zalicza się do treści także ekspektatywy praw (prawnie uzasadnione oczekiwania praw).
Sprawiedliwość:
Stosunek prawny 87

fi
Na sprawiedliwość składa się:
Sprawiedliwość formalna (abstrakcyjna). Wspólna wszystkim formułom sprawiedliwości,
zgodnie z którą należy jednakowo traktować wszystkie podmioty posiadające cechę lub
cechy uznane za istotne, a więc należące do wyróżnionej kategorii istotnej. Formalnie
sprawiedliwym jest wi c post powanie, poprzez które jednakowo traktuje si podmioty
w istotny sposób jednakowe, a odmiennie za podmioty istotnie ró ne. Adresaci lub
bene cjanci norm post powania winni by okre leni nazwami generalnymi
i abstrakcyjnymi, by normy te mogły by uznane sprawiedliwe;
Formuła sprawiedliwości konkretnej określa:
• Cechy umożliwiające wyróżnienie kategorii istotnej;
• Sposób traktowania podmiotów należących do danej kategorii w stosunku do innych
podmiotów.
[M. Krotoszyński, Sprawiedliwość. Prezentacja na prawach rękopisu, s. 4.]
Formalna koncepcja sprawiedliwości, jest to koncepcja, która wskazuje sposób

ustalania treści określonych formuł sprawiedliwości. Sprawiedliwy jest rozdział dóbr, prawo
albo wyrok, który został dokonany w oparciu o określoną procedurę.
[Ibidem, s. 8.]
Materialna koncepcja sprawiedliwości, jest to koncepcja, która wskazuje treść

formuł sprawiedliwości. Sprawiedliwy jest rozdział dóbr, prawo albo wyrok o określonej
treści.
[Ibidem.]
• Powstanie stosunku prawnego powoduje pojawienie się praw podmiotowych stron tego
stosunku:
• Podstawowa idea, która porządkuje prawa podmiotowe we wszelkich systemach
prawnych to idea ich równości, ujmowana pod postacią sprawiedliwości;
• Sprawiedliwość, formalna albo abstrakcyjna jest zasadą działania, w myśl której osoby
należące do tej samej kategorii istotnej powinny być traktowane jednakowo.
O kryterium istotności ostatecznie przesądzają wartości moralne;
• Chaim Perelman wyróżnił sześć konkretnych formuł, do jakich ostatecznie dadzą się
sprowadzić najczęściej stosowane wzorce sprawiedliwości:
- Każdemu to samo;
- Każdemu według jego zasług;
- Każdemu według jego dzieł;
- Każdemu według jego potrzeb;
Stosunek prawny 88

fi
ę
ę
ę
ć
ś
ć
ś
ż
ę
- Każdemu według jego pozycji;
- Każdemu według tego, co przyznaje mu prawo;
Formuły egalitarystyczne, są to formuły sprawiedliwości rozdzielczej, które zakładają, iż

równość wszystkich ludzi wina być głównym czynnikiem rozdziału, należą do nich:
• Każdemu to samo;
• Każdemu według potrzeb (uzasadnionych społecznie).
Formuły merytarne, są to formuły sprawiedliwości rozdzielczej, które zakładają, iż
rozdział dóbr winien uwzględniać przyczynienie się do dobra innych, należą do nich:
• Każdemu według jego dzieł;
• Każdemu według jego zasług;
• Każdemu według jego wysiłku.
[Ibidem, s. 5.]
Formuły sprawiedliwości rozdzielczej dotyczące rozkładu obowiązków:

Formuła egalitarna od każdego po równo;
Od każdego według sił;
Od każdego według zdolności;
Od każdego według urodzenia;
Od każdego według powołania
[Ibidem, s. 6.]
- Każda z tych formuł stosowana jest w ramach sprawiedliwości dystrybutywnej,

wskazującej jak należy równo rozdzielać pewne dobra lub nakładać obowiązki.
Według koncepcji Arystotelesa ten rodzaj sprawiedliwości był charakterystyczny dla
stosunków publicznych i wiązał się z rozdziałem takich dóbr, jak bogactwa, urzędy,
honory;
- Pewną odmiana sprawiedliwości rozdzielczej jest sprawiedliwość wyrównawcza, która
wymaga by za doznane dobro odpłacić dobrem, zaś za zło oczekiwać stosownego
zadośćuczynienia. Ten typ sprawiedliwości dominował w stosunkach prawnych i miał
na celu przywrócenie stanu pierwotnego, sprzed dobrowolnej wymiany lub sprzed
wyrządzenia bezprawnie krzywdy.
Stosunek prawny 89

Formuły sprawiedliwo ci wyrównawczej dotycz ce zapłaty za wyrz dzone dobro opierają
si na ch ci takiego ukształtowania zapłaty, by adna ze stron nie była pokrzywdzona.
Formuły sprawiedliwo ci wyrównawczej dotycz cej odpłaty za wyrz dzone zło opierają si
na ch ci takiego ukształtowania opłaty, by nie przybierała charakteru zemsty i pełniła
funkcje społeczne. Z formułami tymi wi si formuły dotycz ce zado uczynienia innej
osobie za wyrz dzon jej krzywdz (sprawiedliwo restoratywna).
[Ibidem.]
• Z punktu widzenia walidacyjnego normy prawne obowiązują niezależnie od tego, czy

spełniają, czy też nie spełniają określonych wymogów moralnych (niezależność
walidacyjna prawa i moralności), natomiast prawodawca musi się liczyć z tym, że
obowiązki prawne naruszające powszechnie akceptowane reguły moralne będą
realizowane niechętnie, a nawet manifestacyjnie przekraczane;
• Według koncepcji Radbrucha normy prawne, które są niezgodne ze sprawiedliwością
powinny mimo to być przestrzegane, gdyż tego wymaga bezpieczeństwo prawne. Jednakże
jeśli niezgodność ta przekroczy niedającą się znieść miarę niesprawiedliwości, to przestają
one być prawem i tym samym ustaje obowiązek ich przestrzegania;
• Niezależne od siebie walidacyjnie normy prawne i moralne wpływają na siebie co do treści
(zależność funkcjonalna). Wiele norm moralnych staje się prawnymi (pozytywizacja
moralności), ale też wiele rozstrzygnięć prawnych z czasem uzyskuje legitymację moralną
Koncepcja Johna Rawlsa:

Sprawiedliwy jest zespół formuł sprawiedliwości, który zyskałby Popracie każdego, kto
oceniałby sytuację „zza zasłony niewiedzy”, a więc nie mogąc przewidzieć jaka sytuacja
społeczna przypadnie mu w udziale;
W takim przypadku ludzie gotowi byliby wybrać system, który zapewnia każdemu
podstawowe prawa, a jednocześnie faworyzuje najgorzej sytuowanych;
W związku z powyższym ludzie gotowi są przyjąć dwie zasady sprawiedliwości:
• Zasada wolności, jest to zasada wskazująca, że każdy winien mieć równy dostęp do
praw podstawowych, które to prawa ograniczone są jedynie prawami innych osób;
• Zasada zróżnicowania, jest to zasada wskazująca, że wszelkie odstępstwa od równości
w zakresie rozdziału dóbr ekonomicznych są uzasadnione, o ile przynoszą
w konsekwencji możliwie największą korzyść jednostkom najgorzej sytuowanym.
[Ibidem, s. 9.]
Stosunek prawny 90

ę
ę
ę
ą
ą
ś
ś
ę
ą
ż
ą
ę
ą
ą
ś
ż
ć
ą
ą
ą
ś
ć
ę
Sprawiedliwość tranzycyjna, jest to koncepcja sprawiedliwości, która wiąże się
z sytuacją, gdy w wyniku fundamentalnych zmian politycznych społeczeństwo przechodzi
z okresu naruszeń praw człowieka do okresu, gdy są one respektowane. Nowa władza staje
przed dylematem, jak rozliczyć przeszłość, zbudować trwały pokój, czy stabilną
demokrację. Do narzędzi sprawiedliwości tranzycyjnej należą:
Środki karne — krajowe procesy sądowe, trybunały międzynarodowe, trybunały
hybrydowe;
Ujawnienie informacji o przeszłości oraz polityka pamięci;
Reforma instytucji państwowych — ich reorganizacja i wery kacja ich personelu;
Zadośćuczynienie o arom.
Rolą mechanizmów sprawiedliwości tranzycyjnej jest nie tylko rozliczenie przeszłości, ale
także budowa nowego ładu. Formuły sprawiedliwości tranzycyjnej służą bowiem
artykulacji zachodzącej w okresie tranzycji zmiany normatywnej, tj. zmian u samych
podstaw aksjologicznych systemu prawa.
[Ibidem, s. 10.]
Stosunek prawny 91

fi
fi
System prawny, a system moralny
Spory treściowe dotyczące moralności dotyczą zasadniczo 5 problemów:

Wobec kogo mamy obowiązek sprawiedliwego postępowania;
Jakie dobra winny być przedmiotem sprawiedliwego podziału lub sprawiedliwej odpłaty;
Według jakich zasad winno się dokonywać podziału dóbr i obowiązków bądź odpłaty za
wyrządzone dobro lub zło;
Jakimi środkami najskuteczniej i najsprawiedliwiej jest uzyskiwać stan skądinąd uznany
za sprawiedliwy;
Na ile sprawiedliwe jest poświęcanie jednych dóbr dla uzyskania innych dóbr.
[Ibidem, s. 7.]
Różnice między normami prawnymi, a moralnymi:
Normy religijne, są to normy ustanowione przez Boga lub uznane za obowiązujące

przez organizację kościelną i które dotyczą spraw kultu religijnego;
Normy obyczajowe, są to normy, które uznawane są za obowiązujące w danym
środowisku społecznym ze względu na to, że w tym środowisku upowszechnił się nawyk
postępowania w określony sposób w określonych sytuacjach, połączony z przekonaniem,
że w tych sytuacjach tak właśnie postępować należy;
Norma moralna, jest to norma obowiązująca ze względu na uzasadnienie aksjologiczne
w ocenach moralnych.
• Przedmiot regulacji:
• Normy prawne odnoszą się tylko do zewnętrznych zachowań ludzkich, natomiast
przeżycia wewnętrzne pozostają poza regulacją — nie ma odpowiedzialności
doxatycznej. Cogitationos poenam nemo patitur — nikt nie podlega karze za swoje
myśli;
• Normy moralne obejmują zachowania i zewnętrzne, i wewnętrzne;
• Normy prawne dotyczą stosunków z ludźmi, normy moralne także z samym sobą,
zwierzętami, a także z bytami nieożywionymi. Gdy normy prawne formułują pewne
obowiązki w stosunku do np. zwierząt są to cały czas obowiązki ze względu na uczucia
ludzkie.
• Podmioty regulacji:
• W przypadku prawa są to osoby zyczne i organizacje;
• W przypadku moralności są to tylko osoby zyczne.

fi
fi
• Sposób regulacji:
• Normy moralne:
- Ujęcie maksymalistyczne (doktryna perfekcjonistyczna — doskonałość ludzka jako
dobro moralne);
- Ujęcie minimalistyczne (doktryna solidarnościowa — bierze pod uwagę dobrostan
innej osoby, niż ta która podporządkowana jest normie. Pokazuje, że największym
dobrem moralnym jest dobro określane pod postacią: „żyj tak żeby nie tylko tobie
z innymi było dobrze, ale także innym z tobą było dobrze”. Doktryna ta ma
dominować we współczesnym społeczeństwie).
• Normy prawne — ujęcie minimalistyczne (prawo ma regulować tylko to, co samo prawo
uznaje za niezbędne).
• Geneza norm:
• Normy prawne pochodzą od podmiotu zewnętrznego (normy heteronomiczne);
• Normy moralne także pochodzą od autorytetu zewnętrznego, ale też występują normy
autonomiczne, ze względu na wewnętrzne przekonanie o słuszności danych norm
(każdy ma choćby w minimalnym stopniu odrębny system norm moralnych).
• Stopień formalizacji i instytucjonalizacji:
• Prawo powstaje w wyniku istnienia określonych instytucji oraz sformalizowanych
procedur. Jest ono urzędowo publikowane, a ogłoszenie często jest warunkiem
koniecznym jego wejścia w życie;
• Moralność jest natomiast niesproceduralizowana i niezinstytucjonalizowana.
Powstawanie norm moralnych ma charakter spontaniczny, ich zbiory są rzadkością (np.
kodeksy etyki różnych zawodów).
• Postać językowa norm:
• Normy prawne są ściślej określone i precyzyjne;
• Normy moralne mają charakter ogólny.
• Sankcje:
• W przypadku naruszenia nor m prawnych występuje sankcja skupiona,
zinstytucjonalizowana i wymierzana według określonej procedury;
• W przypadku naruszenia norm moralnych występują sankcje rozsiane.
• Obowiązywanie:
• Normy prawne obowiązują tetycznie;
• Normy moralne obowiązują aksjologicznie.
• Związki z państwem:
• Normy prawne są tworzone, stosowane i egzekwowane przez podmioty dysponujące
władzą publiczną;

• Moralność nie ma związków strukturalnych z państwem. Istnieje wielość systemów
moralnych ze względu na pluralizm moralny współczesnych społeczeństw.
Związki między prawem, a moralnością:
• Przedmiotowe:
• Prawo jako minimum moralności;
• Prawo z moralnością w relacji krzyżowania się sfer regulacyjnych.
• Funkcjonalne:
• Inkorporacja moralności do prawa:
- Bezpośrednia inkorporacja;
- Przepisy odsyłające do klauzul generalnych II typu;
- Terminy wartościujące: dobra wiara, niskie pobudki, rażąca niewdzięczność,
szczególne okrucieństwo, itp.
• Włączanie wartości prawnych do wartości moralnych.
• Walidacyjne:
• Pozytywizm a nurty niepozytywistyczne, w tym prawnonaturalne;
• Niezależność walidacyjna prawa i moralności:
- Formuła Radbrucha — ustawowe bezprawie;
- Lex iniusta non est lex;
- Lex iniustissima non est lex.
Zwolennikiem walidacyjnej niezależności norm prawnych od norm moralnych jest również

Kelsen. W ujęciu czystej teorii prawa nie istnieje pozaprawny system norm, który
warunkowałby obowiązywania prawa. W ujęciu Kelsena prawo niegodziwe nie przestaje
być prawem.
[M. Krotoszyński, Podstawowe koncepcje…, s. 5.]
• Prawo obowiązuje, jeśli spełnia określony wzorzec zewnętrzny.

Wewnętrzna moralność prawa Fullera:
Osiem cech wewnętrznej moralności prawa:
• Ogólność rozumiana jako istnienie reguł;
• Ogłaszanie prawa;
• Zasadniczy brak retroaktywności prawa;
• Jasność prawa;
• Niesprzecznośc prawa;
• Możliwość spełnienia wymagań prawa;
• Stałość unormowań prawnych;
• Zgodność procesu stosowania prawa z prawem obowiązującym.
Fuller nazywa owe wymogi formalnym prawem natury bądź praworządnością. Ich
drastyczne naruszenie powoduje, że akt nie staje się prawem obowiązującym;
Fuller pisze, że wewnętrzna moralność prawa jest warunkiem koniecznym, ale nie
wystarczającym sprawiedliwości. Co do zasady daje się pogodzić z różnymi celami
prawa. Fuller utrzymuje też jednak, że prawodawca, który drastycznie łamałby prawa
człowieka, naruszałby również zasady praworządności.
[Ibidem, s. 9-10.]

System aksjologiczny prawodawcy jako granica prawa
Granice prawa w ujęciu negatywnym, są to ograniczenia dla działalności

prawodawcy, które mogą być kwali kowane z punktu widzenia:
• Teoretyczny punkt widzenia granic prawa uznaje je jako bariery faktyczne, których nie
można przekraczać, jeżeli prawo ma działać skutecznie. Przekroczenie granicy jest
równoznaczne z nieefektywnością systemu prawa;
• Postulatywny punkt widzenia granic prawa uznaje je jako bariery, których nie powinno się
przekraczać, jeśli prawo ma spełniać określone oczekiwania, wskazania ściśle związane
z przyjmowanym systemem wartości;
• Normatywny punkt widzenia granic prawa uznaje je jako bariery, których nie ma prawa
się przekraczać, gdyż ustawodawca związany jest normami stojącymi ponad nim:
• Normami niezależnymi od prawodawcy, niezmiennymi i bezwzględnie wiążącymi, jak
prawo natury w wersji absolutnej;
• Normami będącymi wyrazem samoograniczania się prawa, zawartymi w konstytucji,
aktach prawa międzynarodowego i ponadnarodowego.
Tradycyjne relacje „prawo, a wartości”:
• Z perspektywy zewnętrznej relacja „prawo, a wartości” jest rozważana jako relacja między
dwoma odrębnymi systemami — systemem prawnym oraz systemem aksjologicznym;
• System aksjologiczny z reguły utożsamiany jest z systemem moralnym (ewentualnie
uzupełnianym wartościami politycznymi i ekonomicznymi);
• Typy reakcji na stwierdzoną niezgodność tych systemów:
• Utrata obowiązywania norm prawa pozytywnego w przypadku kon iktu
z powszechnymi, wiecznymi normami prawa natury;
• Negatywna ocena norm prawa pozytywnego;
• Zarzut dysfunkcjonalności systemu prawnego, gdy występuje jego niezgodność
z normami moralnymi, które są powszechnie akceptowane.
• Zinstytucjonalizowane reakcje na radykalna niezgodność obu systemów:
• Cywilne (obywatelskie) nieposłuszeństwo;
Doktryna obywatelskiego nieposłuszeństwa została opisana w 1849 r. przez H. D. Thoreau

w pracy „O obywatelskim nieposłuszeństwie” [On the Duty of Civil Disobedience], który
namawiał obywateli do odmowy spełniania obowiązków nakładanych przez państwo,
jednocześnie zakładając gotowość do dobrowolnego poddania się karze.
• Prawo oporu;
• Formuła Radbrucha.

fi
fl
Ujęcia granic prawa:
• Ujęcie zewnętrzne, jest to ujęcie, które zakłada, iż granicą dla systemu prawa jest
radykalna niezgodność jego norm z normami dominującego systemu aksjologicznego;
• Ujęcie wewnętrzne, jest to ujęcie, które zakłada, iż granicą dla systemu prawa jest system
aksjologiczny samego prawodawcy. W ujęciu wewnętrznym z perspektywy systemu
aksjologicznego prawodawcy granice prawa wyznacza:
• Zgodność norm z wartościami obowiązującymi prawnie;
• W przypadku kolizji wartości w działalności prawotwórczej i w aktach stosowania prawa
(w szczególności zasad prawa), powstaje konieczność wylegitymowania wyboru
procedurą wyważania;
• W przypadku analogicznych typów kolizji należy kierować się zasadą jednolitości;
• Kryterium negatywne — niezgodność wyraźna z powyższymi punktami skutkuje
niekonstytucyjnością, nielegalnością, nieważnością danego prawa.
System aksjologiczny prawodawcy:
• System aksjologiczny prawodawcy jest wcześniejszy, niż system normatywny;
• Każdy model racjonalnego prawodawstwa zakłada jako element konieczny określenie celu
działań prawotwórczych, a cel jako pożądany stan rzeczy albo sam jest wartością, albo
czymś wartościowym. Przesądzenie o danym celu to przesądzenie o włączeniu do systemu
aksjologicznego prawodawcy nowej wartości;
• Ostatecznie przyjmując dany system aksjologiczny prawodawca pewien jego podzbiór
przekłada na normy:
• Reguły, są to wyrażenia, które przedmiotem obowiązku czynią z góry de niowane
zachowanie kwali kowane przez prawodawcę jako najwłaściwszy sposób spełnienia
danej wartości;
• Normy programowe, są to wyrażenia, które przedmiotem obowiązku czynią
określone polityki, które mają postać spełnienia wartości społecznych;
• Zasady, są to wyrażenia, które przedmiotem obowiązku czynią realizację określonej
wartości, powinność wyboru zachowania jako formy spełnienia tej wartości
w przypadku, gdy zasada znajdzie zastosowanie, przypisuje adresatowi normy.
System wartości prawodawcy składa się z trzech subsystemów:
• Wartości wiążące prawnie:
• Wartości wiążące prawnie, są to wartości, które na mocy przede wszystkim aktu
stanowienia stają się obowiązującymi prawnie, analogicznie do stanowienia i będącego
jego skutkiem obowiązywania norm prawnych;
• Przyjmując status prawnych, wartości te tworzą określony typ, obok takich wartości, jak
wartości moralne, obyczajowe, religijne, czy inne. Co więcej, nie ma znaczenia fakt, czy
dana wartość prawna miała wcześniej treściowo określony kształt jako wartość moralna

fi
fi
czy obyczajowa, czy też została wykreowana w całości i merytorycznie, i formalnie
(w sferze obowiązywania);
• Ostatecznie więc interpretator tekstu prawnego ma do czynienia nie z tworem, który
sam się będzie konstruował, ale z czymś danym. Odkodowywanie wartości prawnych
dokonuje się analogicznie do odkodowywania norm, przy wzięciu pod uwagę ich
określonej specy ki. Właśnie ta specy ka powoduje, że w odróżnieniu od norm,
wartości mogą być przez prawodawcę ujmowane wprost;
• Wartości obowiązujące prawnie odkodowuje się przy użyciu akceptowanych metod
wykładni:
- Jedną z metod rekonstrukcji wartości prawnych jest przyjęcie, że normy
o niebudzącym wątpliwości charakterze zasad prawa wyrażają określone wartości;
- Stąd możliwość określenia jako wartości prawnych np. takich wartości prawa
cywilnego wywiedzionych z jego zasad, jak:
- - Uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze;
- - Pełna i równa ochrona mienia;
- - Zakaz nadużywania praw podmiotowych;
- - Autonomia woli;
- - Ochrona zaufania.
• Drugi podzbiór wartości prawodawcy tworzą te, do jakich prawodawca kieruje podmiot
stosujący prawo przede wszystkim poprzez generalne klauzule odsyłające;
• Wartości uniwersalne oraz wartości ogólnoludzkie. Stwierdzenie wiązania tych wartości
ma swoje źródło w empirycznej konstatacji, że „ludzie akceptują pewne wartości jako
elementarne, czy też powszechne i domagają się ich realizacji”;
• Systemy wartości prawnych, wartości odesłania i wartości powszechnych układają się
w stosunku do siebie „pierścieniowo”. Najpierw znajduje się jądro aksjologiczne pod
postacią systemu wartości prawnych, następnie wartości odesłania okalają pasem zbiór
pierwotny, a zbiorem „zewnętrznym” systemu aksjologicznego prawodawcy jest pas
wartości powszechnych.
System aksjologiczny prawodawcy wyznacza pewne ramy dla działań prawotwórczych,
w ramach których możliwe są pewne różniące się od siebie warianty, pod warunkiem, że ich
użycie nie zaburza spójności systemu. Największą metodologicznie zaletą systemu wartości
jest to, że pewne warianty prawotwórcze są wykluczone w sposób stanowczy — przede
wszystkim te, które naruszają wartości prawne.

fi
fi
Pozytywizm prawniczy
Pozytywizm prawniczy:
Nurt wywodzący się z lozo i scjentycznej, która zakłada poznanie świata metodami
naukowymi;
Jedynym istniejącym systemem prawnym jest system prawa pozytywnego, tj.
stanowionego lub uznanego przez suwerena;
Istnieje walidacyjna niezależność prawa od moralności — prawo może być dobre lub
złe, ale prawo nie przestaje być prawem;
Badanie prawa powinno koncentrować się na naukach dogmatycznych. Prawoznawstwo
nie powinno dokonywać moralnej oceny prawa, bowiem nie da się naukowymi
metodami udowodnić sądów powinnościowych;
Stosowanie prawa powinno prowadzić do urzeczywistnienia woli suwerena, urzędnik nie
może kwestionować treści ustanowionego prawa;
Głównym problemem jest pełen woluntaryzm, który może prowadzić do uznania za
obowiązujące prawa, które drastycznie łamią prawa człowieka.
[Ibidem, s. 3.]
Kształtowanie się systemu prawa według koncepcji H. L. A. Harta:

• Podstawowym składnikiem prawa są reguły, które mają charakter reguł społecznych;
• Regułą jest wyrażenie akceptowanego standardu zachowania;
• Prawo kształtujące się w społecznościach pierwotnych nie miało postaci systemu, gdyż
składało się jedynie z reguł pierwotnych;
• Reguły pierwotne mają charakter norm nakazujących określone zachowanie
merytoryczne;
• Wady reguł pierwotnych:
• Niepewność — nie istnieją narzędzia autorytatywnego stwierdzania, jakie reguły są
obowiązującymi prawnie, a jakie nie;
• Statyczność zbioru — utrata mocy obowiązującej reguł i tworzenie się nowych odbywa
się w długotrwałym procesie, zwanym desuetudo, a stąd powstaje realne
niebezpieczeństwo nieadekwatności prawa;
• Nieefektywność — nie ma instytucji rozstrzygających ostatecznie o fakcie naruszenia
reguł prawnych.
• Reakcją na słabość klasy reguł pierwotnych jest wprowadzenie reguł wtórnych:
• Niepewność jest eliminowana przez reguły uznania, które wyznaczają kryteria, które
musi spełnić reguła, aby stać się obowiązującą prawnie;

fi
fi
• Statyczność jest eliminowana przez reguły zmiany, które wyznaczają procedury zmiany
reguł;
• Nieefektywność jest eliminowania przez reguły rozsądzania, na podstawie których
stwierdza się, czy dana reguła została naruszona oraz rozstrzyga się wszelkie wątpliwości
z treścią i stosowaniem reguł.
• System prawa tworzy dopiero związek reguł pierwotnych i wtórnych;
• Obowiązywanie reguł:
• Reguły stają się elementem systemu prawa, jeżeli odpowiadają kryteriom wskazanym
w regule uznania (przejdą test pochodzenia — pedigree test [patrz „prawo w ujęciu
językowym]);
• Reguła uznania obowiązuje, jeśli jest akceptowana przez podmioty stosujące prawo, tzn.
kryteria przez nią wskazywane są faktycznie podstawą stwierdzania obowiązywania
danej reguły jako prawnej
Modele systemów normatywnych H. Kelsena:
• System dynamiczny:
• Relacją budującą ten typ systemu jest więź dynamiczna;
• Elementem systemu dynamicznego zostaje norma, która została ustanowiona na
podstawie kompetencji zawartej w normie wyższego rzędu — w ten sposób powstaje
struktura hierarchiczna;
• Relacja między normami ma charakter wyłącznie formalny, a tym czy w systemie
pojawi się nowa norma decyduje wyłącznie decyzja podmiotu uzyskującego
kompetencje co do skorzystania z niej;
• Norma hierarchicznie najwyższa w systemie swoją moc obowiązującą czerpie z normy
podstawowej.
• Norma podstawowa:
- Norma pomyślana (nie pozytywna);
- Zakłada się, że jest to norma obowiązująca, aby subiektywne akty zinterpretować jako
obiektywny materiał prawny;
- Stanowi transcendentalno-logiczny warunek obowiązywania systemu prawnego;
- Tworzy jedność systemu — każda norma przynależy do danego systemu, gdyż swoje
obowiązywanie wywodzi ostatecznie z normy podstawowej;
- Zakładana dla każdego systemu oddzielnie;
- Legitymuje obowiązywanie całego systemu, ale po warunkiem, że jest on skuteczny;
- Zapewnia niesprzeczność systemu, bowiem wyklucza obowiązywanie w systemie
norm ze sobą niezgodnych.
• System statyczny:

• Dany jest jednokrotnie w postaci treściowo wyznaczonej normy podstawowej;
• Norma podstawowa systemu statycznego musi mieć treść bezpośrednio oczywistą,
immanentną rozumowi, a więc jej treść nie może budzić wątpliwości, tak
scharakteryzowana treść normy podstawowej stanowi też źródło jej obowiązywania;
• Każda norma systemu wyprowadzana jest z normy podstawowej na podstawie metody
logicznej (wnioskowanie dedukcyjne).
• System mieszany;
• Faktycznie działające systemy prawne są u swych podstawa dynamiczne, a w dalszych
rozwinięciach także statyczne. Według Kelsena ostatnim, najniższym szczeblem systemu
prawa jest norma indywidualna i konkretna.
Zdaniem Kelsena teoria prawa nie powinna formułować sądów wartościujących, bowiem
wartości nie da się w ogóle dowieść na sposób naukowy. Teoria prawa nie powinna też
zajmować się genezą i funkcjonowaniem prawa, fakty są domeną socjologii prawa.
Przedmiotem badań teorii prawa powinno być prawo pozytywne. Prawem jest zaś zbiór
norm prawnych, które są ujmowane jako czysta powinność. Teoria prawa badać ma świat
powinności, a nie faktów, badać świat norm, a nie ich społeczne funkcjonowanie.
[Ibidem, s. 4.]
Reguła uznania Harta i norma podstawowa Kelsena należą do kategorii reguł

zamykających system. Reguła zamykająca system, jest to reguła, która wskazuje jakie
normy są obowiązującymi normami systemu, a jakie nie. Reguła ta zapewnia spójność.

Koncepcje natury prawa i źródła jego poznania
W nauce prawa występują dwa typy de nicji prawa:

• De nicja nominalna, jest to de nicja, która wskazuje na znaczenie danego słowa/
wyrażenia;
• De nicja realna, jest to zdanie formułujące charakterystykę danego przedmiotu, która
przysługuje temu i tylko temu przedmiotowi, wskazując na jego cechy istotne. Spory
o naturę prawa to spory o to, jakie cecha istotne wyróżniają prawo spośród innych
przedmiotów rzeczywistości.
Stanowisko prawnonaturalne:
• Istnieją normy prawne, które nie są rezultatem aktów stanowienia lub uznania podmiotów
będących organami państwa i obejmują zakres stosunków regulowanych przez normy
prawa pozytywnego. Owe niepozytywne normy pełnią funkcję kryterium oceny prawa
pozytywnego z punktu widzenia sprawiedliwości;
• Ze zdań o faktach można wyprowadzić dedukcyjnie zdania o wartościach i normach;
• Źródłem ocen i norm prawnonaturalnych są właściwości natury człowieka, właściwości
elementarnych reguł współżycia w grupie oraz przeżycia sprawiedliwości lub
niesprawiedliwości;
• Normy i wartości prawnonaturalne są niezmienne, a co najmniej mniej zmienne, niż
normy prawa pozytywnego;
• Normy prawnonaturalne stanowią podstawę obowiązywania prawa pozytywnego;
• Możliwe jest poznanie „powinności materialnych”, czyli niezrelatywizowanych ani
systemowo, ani instrumentalnie. Mogą one być wyprowadzane ze zdań o faktach;
• Istnieje możliwość zbudowania aksjologii jako nauki, gdzie materialne wartości
i powinności można naukowo uzasadnić.
Klasyczne stanowiska metaetyczne:
• Kognitywizm:
• Teza ontologiczna — dobro istnieje i ma charakter:
- Albo właściwości naturalnej, podobnie jak właściwości typu „czerwony”, „twardy”, itp.
(naturalizm);
- Albo właściwości innej niż naturalna (intuicjonizm).
• Teza epistemologiczna — dobro jest własnością:
- Albo ujmowalną empirycznie/obserwowalną (naturalizm);
- Albo ujmowalną za pomocą intuicji o charakterze pozaempirycznym (intuicjonizm).
• Konsekwencje metaetyczne:

fi
fi
fi
fi
- Naturalizm zakłada, że termin „dobry” jest nazwą empiryczną lub dającą się
zde niować w terminach empirycznych, stąd też twierdzenia o dobru są zdaniami
empirycznymi lub dającymi się wywieść ze zdań empirycznych i tym samym posiadają
wartość logiczną. Etyka normatywna ma status nauki;
- Intuicjonizm zakłada, że termin „dobry” jest nazwą nieempiryczną, więc i twierdzenia
o dobru mają charakter nieempirycznych. O wartości tych twierdzeń rozstrzyga
intuicja, ewentualnie są to zdania syntetetyczne a priori (zdania syntetyczne a priori
wyprzedzają wszelkie doświadczenie zmysłowe, a wyrażają przy tym wiedzę o realnym
świecie). Etyka normatywna ma status nauki swoistego rodzaju, nauki lozo cznej.
• Nonkognitywizm:
• Teza ontologiczna zakłada, że wartości nie istnieją;
• Teza epistemologiczna zakłada, że wartości nie mogą być przedmiotem poznania
dającego w efekcie wiedzę o rzeczywistości;
• Konsekwencje metaetyczne:
- Ani termin „dobry”, ani terminy pełniące analogiczną funkcję niczego nie oznaczają,
więc sądy wartościujące nie mogą przybrać postaci zdań w sensie logicznym;
- Język, w którym formułuje się wypowiedzi oceniające niczego nie opisuje, a jedynie
pełni funkcję ekspresywną;
- Etyka normatywna nie jest nauką. Nauką może być jedynie etyka opisowa.
Stanowisko pozytywizmu prawniczego:
• Teza społeczna stanowi, iż prawa ludzkie są rozkazami;
• Teza o separacji głosi, iż nie ma koniecznego związku między prawem, a moralnością, czy
też pomiędzy prawem takim, jakim ono jest, a prawem takim, jakie być powinno;
• Badanie prawa jako bytu normatywnego powinno być niezależne od badań historycznych,
ekonomicznych, czy socjologicznych prawa. Te aspekty prawa powinna badać nie nauka
prawa, a nauki właściwe dla danego przedmiotu;
• System prawny jest zamkniętym systemem logicznym, z którego każda indywidualna
decyzja może zostać wywnioskowana jedynie na podstawie formuł logicznych;
• Sądy etyczne nie mogą być formułowane na podstawie racjonalnej argumentacji,
a z sądów o tym jak jest nie można logicznie wywodzić sądów o tym, jak być powinno;
• Porządek prawny jest wyłącznie porządkiem prawa stanowionego;
• Jedynym źródłem prawa jest ustawa;
• Ustawa jest wyrazem niczym nieograniczonej woli suwerena;
• Prawnik jest podległy ustawie w sposób bezwzględny.

fi
fi
fi
Państwo prawa
Idea państwa prawa przyjmuje różne kształty doktrynalne:

• Niemiecka doktryna państwa prawnego Rechtsstaat:
• Rozwijała się bardzo intensywnie od wieku XIX;
• Wartością pierwotną Rechtsstaat i determinującą w sposób bezpośredni czy pośredni
niemal wszystkie jego charakterystyki jest przeciwstawienie państwa prawnego państwu
despotycznemu, absolutnemu, patriarchalnemu czy teokratycznemu. Podstawowym
zadaniem państwa prawnego staje się zabezpieczenie jak największego zakresu wolności
jednostki poprzez stosowne gwarancje dla praw człowieka. Owe zabezpieczenia były
kierowane przeciwko władzy państwa i miały stać na straży jej niearbitralności.
• W pierwszej połowie XIX wieku termin „państwo prawne” odnosił się do państwa
realizującego ideały oświecenia: równość wobec prawa, nietykalność własności, wolność
słowa, sumienia i wyznania, zasadę, że ustawy są wyrazem woli powszechnej, państwo zaś
jest służebne wobec jednostki, której prawa powinno chronić;
• W drugiej połowie XIX wieku idea państwa prawnego opartego na zasadach rozumu
powszechnego ustępuje miejsca idei państwa, które posiada określone instytucje prawne
i ustrojowe o charakterze zabezpieczającym, takie jak konstytucję, niezawisłe sądy, czy
sądownictwo administracyjne;
• Pod koniec XIX wieku i w latach trzydziestych wieku XX pojęcie państwa prawnego
wiązano głównie z legalnością działania organów władzy i administracji państwowej,
a więc z faktem istnienia wyraźnej podstawy prawnej dla ich działań. Na plan pierwszy
zostały wysunięte takie wartości, jak pewność prawa, obliczalność i przewidywalność
zachowań organów państwa, równość wobec prawa, pewność i nietykalność własności.
Współcześnie do zasad państwa prawnego zalicza się następujące:
• Państwo i władza państwowa są oparte na konstytucji, która jest aktem najwyższej rangi;
• Relacja między obywatelami, a państwem jest określona przez prawa zasadnicze, które
gwarantują przede wszystkim osobiste wolności;
• Władza państwowa nie jest skoncentrowana w jednym organie, ale podzielona według
funkcji. Funkcje te niekiedy się krzyżują, a podział ten jest zazwyczaj podziałem na władzę
prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą;
• Podstawą i granicą wszelkiego działania państwa jest prawo i konstytucja dla władzy
ustawodawczej, a dla administracji i sądów są to ustawy i rozporządzenia;
• Wobec ustawy każdy jest równy, a równość ta oznacza połączenie państwa prawnego
z zasadą demokracji;
Państwo prawa 104

• Istnieją gwarancje szerokiej ochrony prawnej sprawowane przez niezawisłe sądy w ramach
ustawowo przewidzianego postępowana. Ochrona ta także służy przeciw działaniom
władz państwowych, w tym również władzy prawodawczej;
• Istnieje system odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych, który przejawia się w ich
odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności za szkody wyrządzone obywatelom;
• Na pojęcie państwa prawnego składają się też zasady ukierunkowujące działalność
organów państwa, do których należą:
• Proporcjonalność środków i celów;
• Przewidywalność i obliczalność państwowej ingerencji.
Anglosaskim odpowiednikiem doktryny państwa prawnego jest koncepcja rządów prawa
(rule of law):
• Według A. V. Dicey’a do pojęcia rządów prawa należą następujące elementy:
• Życiem społecznym powinny kierować abstrakcyjne oraz stabilne reguły, które
pozwalają obywatelom na planowanie własnych zachowań oraz na przewidywanie
zachowań innych członków społeczności, w tym także podmiotów dysponujących
kompetencjami władczymi. Warunek ten najlepiej spełniają reguły prawne.
Zaprzeczeniem praktyki opartej na takiej zasadzie jest władza arbitralna,
niepodporządkowana w swych działaniach żadnym z góry określonym normom. Rządy
prawa, nie ludzi, jest to podstawowa idea urządzenia państwa, mająca wyraźnie
antyabsolutystyczne nastawienie;
• Zasada równości wobec prawa, jest to zasada, która głosi, iż każdy człowiek niezależnie
od pełnionych funkcji publicznych, czy zajmowanej pozycji społecznej podlega takim
samym prawom powszechnym i jurysdykcji sądów powszechnych;
• Trzeci element doktryny Dicey’a dotyczy swoistej pozycji angielskiej niepisanej
konstytucji w systemie prawa. Informuje on, że angielska konstytucja nie jest w ogóle
dziełem prawodawcy, a jest dziełem sędziów wykreowanym podczas obrony praw
jednostki przed trybunałami. Ma ona wszelkie cechy, dobre i złe, prawa stworzonego
przez sędziów.
• Jako że zasady konstytucyjne wywiedzione są niejako indukcyjnie z wyroków sądów
zapadłych w poszczególnych sprawach, normy angielskiego prawa konstytucyjnego nie
mają tego szczególnego statusu, jaki jest charakterystyczny dla norm obowiązujących
w państwach posiadających konstytucję pisaną. Ustawy zasadnicze tych państw zawierają
bowiem katalogi z góry określonych praw osobistych, odwołanie do których stanowi rację
dla domagania się ochrony prawa naruszonego czy zagrożonego naruszeniem. Brytyjska
konstytucja kształtowała się w sposób odmienny, w pierwszej kolejności dokonano
ustanowienia gwarancji realizacji danych praw, przede wszystkim wolności jednostki,
zgodnie z zasadą ubi ius ibi remedium. Dopiero później następowała ogólna re eksja nad
rodzajami i treścią tak zabezpieczonych praw;
Państwo prawa 105

fl
• Nierozerwalne związanie praw podmiotowych z prawnymi środkami ich ochrony,
znamienne dla prawa sędziowskiego, powoduje, że zamieszczane w konstytucjach
pisanych katalogi praw są w brytyjskiej konstytucji zastępowane założeniem, iż co nie jest
zabronione przez wyraźną normę prawną, jest dozwolone. Z kolei to, czego zakazuje
prawo, określają właśnie niezawisłe sądy w wydanych orzeczeniach. Ukształtowane przez
judykaturę sposoby ochrony praw podmiotowych, także skierowane przeciwko państwu,
uważane są w doktrynie brytyjskiej za bardziej skuteczne aniżeli te, które pochodziłyby od
samej władzy publicznej jako często strony uwikłanej bezpośrednio w kon ikt.
Polska doktryna państwa prawnego:
• Składa się z podstawowych elementów obu koncepcji — niemieckiej Rechtsstaat
i anglosaskiej rule of law;
• Przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. polski sąd konstytucyjny uznał, że klauzula
demokratycznego państwa prawnego ma charakter pojęcia zbiorczego, które zawiera
szereg zasad i wartości, które często nie są wyrażone wprost w przepisach konstytucyjnych,
ale zeń wynikają, bądź w sposób konieczny są przez nią zakładane. Przyjęcie takiego
stanowiska umożliwiło Trybunałowi sformułowanie szeregu zasad mających status zasad
konstytucyjnych, a więc status nie tylko obowiązujących norm prawnych, ale nadto norm
wiążących nawet ustawodawcę zwykłego;
• Polska doktryna państwa prawnego cały czas jest w stadium kształtowania się.
Współcześnie dadzą się w niej wyróżnić pewne charakterystyczne tendencje. Przede
wszystkim zasady państwa prawnego można porządkować w całości tworzące koncepcje
formalnego i materialnego państwa prawnego:
• Koncepcja państwa prawnego w wersji formalnej:
- Koncepcja państwa prawnego w wersji formalnej, jest to koncepcja, która domaga się
od porządku konstytucyjnego związania organów władzy publicznej prawem i to
zarówno pod postacią wyznaczenia kompetencji do podejmowania działań władczych,
jak i wymogu przestrzegania prawa;
- Na tej podstawie formułuje się zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego
przezeń prawa i wywodzi zeń obszerny katalog reguł, którymi powinien kierować się
prawodawca. Reguły te odwołują się do zasady rzetelnej legislacji, która determinuje
obowiązywanie następujących zasad:
- - Zakaz retroakcji, który szczególnie bezwzględnie funkcjonuje w prawie karnym
i daninowym;
- - Nakaz wyznaczania stosownej vacatio legis;
- - Zasada określoności prawa, która wymaga, by przepisy prawa były formułowane
w sposób jasny i jednoznaczny, tak by ich adresaci nie mieli wątpliwości, jakie
zachowanie jest przez nie nakazane;
- - Prawo powinno być stanowione zgodnie z zasadą proporcjonalności, która przede
wszystkim wyrażą się w zakazie nadmiernej ingerencji, tzn. w zakazie stosowania
Państwo prawa 106

fl
środków nadmiernie uciążliwych dla adresatów w stosunku do zamierzonego przez
prawodawcę celu;
- Działalność prawodawcza powinna także respektować zasadę ochrony praw nabytych,
zgodnie z którą prawa podmiotowe nabyte słusznie, a więc zgodnie z obowiązującym
prawem i zasadami sprawiedliwości tylko w wyjątkowych sytuacjach mogą być
zniesione, czy zmody kowane w sposób niekorzystny.
• Koncepcja państwa prawnego w wersji materialnej:
- Jest budowana przede wszystkim na prawach i wolnościach człowieka, jej wartość
naczelną stanowi godność człowieka, która uzasadnia pozapozytywistycznie wagę
praw fundamentalnych;
- W tym ujęciu jako zasady państwa prawnego wymienia się równość jednostek, prawo
do życia, prawo do prywatności, prawo do sądu i wiele innych. Wyraźnie się zaznacza,
że pojęcie państwa prawnego, które nie respektuje katalogu podstawowych praw
i wolności jednostki, w szczególności zawartych w aktach prawa międzynarodowego,
byłoby współcześnie pojęciem wewnętrznie sprzecznym;
- Dołączenie w przepisie konstytucyjnym do wyrażenia „państwo prawne”
przymiotnika „demokratyczne” pozwala na zakwali kowanie do wartości państwa
prawnego także tych elementów aksjologii systemu prawa, które są związane
bezpośrednio z kwestiami ustrojowymi. Tu znajduje się uzasadnienie zaliczania do
zasad państwa prawnego także takich zasad, jak:
- - Zasada podziału władzy;
- - Zasada nadrzędności konstytucji;
- - Zasada ustawowej formy wyznaczania statusu prawnego jednostki w państwie;
- - Zasada niezawisłości sędziów;
- - Zasada niezależności sądów.
Państwo prawa 107

fi
fi

Kompilacja Kordeliańska Skrypt Prawoznawstwo 20212022

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kompilacja Kordeliańska Skrypt Prawoznawstwo 20212022

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Skrypt Prawoznawstwo 2021/2022

Nauka o prawie - płaszczyzny badania prawa 3

Podstawowe koncepcje prawa:

Nauka o prawie - płaszczyzny badania prawa 4

Płaszczyzny badania prawa:

Płaszczyzny badania prawa 5

Płaszczyzny badania prawa 6

Prawo, jest to jeden z wielu normatywnych systemów kontroli społecznej działających

Prawo w znaczeniu podmiotowym, jest to sytuacja prawna podmiotu, która istnieje ze

Prawo w ujęciu językowym 7

Prawo w ujęciu językowym 8

Podział wypowiedzi ze względu na pełnione funkcje:

Role semiotyczne wypowiedzi 9

Role semiotyczne wypowiedzi 10

Zdanie anankastyczne, jest to zdanie w sensie logicznym o postaci implikacji. Jego

• Sankcją zaniechania wskazywanego postępowania jest brak wystąpienia zamierzonego

Reguły sensu czynności konwencjonalnych, s to wypowiedzi dyrektywalne, które

Role semiotyczne wypowiedzi 11

Obowiązek może mieć charakter formalny albo materialny. O obowiązku mającym

Role semiotyczne wypowiedzi 12

Język prawny, jest to język, w którym prawo jest formułowane;

Język prawny, a język prawniczy 13

Język prawny, a język prawniczy 14

M. Krotoszyński: Zdanie deontyczne, jest to wypowiedź opisowa, która stwierdza, że ze

Z. Ziembiński: Zdanie deontyczne (prawnicze), jest to zdanie języka dogmatyki

Język prawny, a język prawniczy 15

Modalności deontyczne (normatywne, prawne) dzieli się na podstawowe oraz pochodne.

Modalność pochodna, jest to kwali kacja zachowania pewnego podmiotu ze względu na

• Uprawnienie, jest to sytuacja prawna podmiotu A, która polega na tym, że

• Wolność prawnie chroniona, jest to sytuacja prawna podmiotu A, która polega na

Kryterium sposobu wskazywania adresata oraz okoliczności:

Ze względu na relację pomiędzy podmiotem ustanawiającym normę, a jej adresatami

W odróżnieniu od wypowiedzi pełniących funkcję opisową kwali kowanych jako

• Norma obowiązuje aksjologicznie, to znaczy, że wedle czyichś ocen zachowanie

Norma prawna obowiązuje, jeżeli została do systemu prawa wprowadzona zgodnie

Norma prawna zaczyna obowiązywać z chwilą, gdy zostanie dokonana ostatnia

Norma znajduje zastosowanie, gdy jej adresat znalazł się w okolicznościach

Utrata mocy obowiązującej może nastąpić:

Lex imperfecta, jest to norma, z którą jakiemuś adresatowi w określonych

Realizowanie normy, jest to postępowanie adresata, który znalazł się w wyznaczonych

Sankcja jest to reakcja na przekroczenie normy postępowania, może ona przybierać

Realizowanie i przestrzeganie prawa 29

Realizowanie i przestrzeganie prawa 30

Ze względu na podmioty tworzące prawo oraz zobowiązane do jego przestrzegania

- Podstawowy element spajający system prawa;

Prawo publiczne i prawo prywatne 35

Porządkowanie norm prawa pozytywnego w gałęzie jest podstawowym elementem

Kompleksowa gałąź prawa, jest to zbiór norm prawnych wyróżniony ze względu na

Instytucja prawa, jest to zbiór powiązanych funkcjonalnie norm prawnych, które

Trzy znaczenia wyrażenia „źródła prawa”:

Współstanowienie, jest to szczególny przypadek stanowienia, który polega na tym, że

Inicjatywa ustawodawcza, jest to kompetencja pewnych podmiotów do dokonania

• Umowa, jest to czynność prawotwórcza co najmniej dwustronna, poprzez którą strony

System common law, a system civil law:

- O szczególnym zakresie regulacji, do którego należą trzy kwestie zasadnicze

Konstytucja sztywna, jest to konstytucja, w przypadku której występuje szczególna,

• Ustawa i akty o mocy ustawy:

Ustawa organiczna, jest to akt normatywny o mocy prawnej wyższej od ustaw

• Akty o mocy ustawy:

• Akty prawa miejscowego, są to akty normatywne obowiązujące na obszarze działania

Prace prawodawcze składają się z dwóch faz:

Akt prawny, a akt normatywny:

Podział aktu normatywnego: