Želimir Orešković, Zagreb

Drugorazredni žanr na oštrici mača

i l i m j e s t o
k o m e d i j e

O vo m o je izlag a n je n em a n am jeru biti z n a n ­ N a tje c a n je i tra g ič k ih i k o m ič k ih p je sn ika

stv e n o , to što bih želio reći sam o su m oje im p re ­ p o d je d n a k o je o c je n jiv a n o i n a g ra đ iv a n o - ti
sije proizišle iz isku stva u d u g o g o d išn je m k a z a ­ k a za liš n i dani b ija h u , n a im e , n a tje c a te ljs k o g
lišnom p o slu , kako u H rvatsk o j, ta k o i izvan nje. k a ra k te ra - i tra g ič k i i k o m ič k i p jesn ici d o b ivali
To m e isk u stvo , n a im e , u či, da su k o m e d ija i bi lo vo ro v e v ije n c e k a o z n a k p o b je d e , pa je ta k o
k o m e d io g ra fi u n ašim k a za liš n im zb iv a n jim a u p a m ć e n S o fo k lo sa svo jih d e v e t v ije n a c a k a o
u p o rn o i s u sta v n o z a p o sta v lje n i. N jim a se p ris­ tra g ič a r, ali i A ris to fa n s če tiri v ije n c a , k a o p o b ­
tu p a više o n a k o u sp u t "N e k a se n a đ e na re p e r­ je d n ik k o m e d ije .
to a ru i neka k o m e d ija , d a jm o da se ljudi M e đ u tim , sa m o je za A ris to fa n a za b ilje ž e n o

u hrvatskom kazalištu
z a b a v e " ... Iz to g a o n d a p ro izla zi i slje d e ć e , da da je s lu ž b e n o bio n a g ra đ e n i ja v n im b a tin a m a
k o m e d io g ra fs k e te k s to v e u g la v n o m z a p a d n e i
zb o g v rije đ a n ja vla sti ili in stitu c ija v la sti.
d ru g a g lu m a č k a p o d je la , n ik a k o n e p rva , da
Taj A ris to fa n o v slu čaj p a ra d ig m a je ko ja će , na
o p re m a ta k v ih p re d sta v a m o ra u vije k biti za
ž a lo s t, p ratiti k o m e d iju tije k o m č ita v e p o vijesti.
m a le n o v c e , a p o n a d s v e g a , ni k ritik a na o vim
I u R im u , u su đ u je m se reći, S e n e k a je im ao
p ro sto rim a n ik a k o n ije n a k lo n je n a k o m e d io ­
veći k n již e v n i u g led o d P la u ta koji je p u n io
g ra fim a . O d u v ije k im tra ž i d la k u u ja je tu , pa su
k a z a liš ta . Za P la u ta je , n a im e , z a b ilje ž e n o da su
k o m e d ije s ta ln o p ro m a tra n e pod sp e c ija ln o m i
ljudi d o la zili na n je g o v e k o m e d ije i u to k u
n e u vije k b la g o n a k lo n o m lu p o m .
o d r ž a v a n ja ig a ra i c ir k u s a , š to je g o to v o
N ije sa m o H rv a tsk a n e sk lo n a s m ije h u , ta k v a
n e v je ro ja tn o .
s u d b in a p ra ti k o m e d iju od sam o g n je n o g
T ije k o m sre d n je g v ije k a , k a d je c je lo k u p n o
p o č e tk a , la k o su u staro j G rč k o j i tra g e d ija i
k a z a liš te i g lu m a d o živ je lo p ro g o n e , te a ta r se
k o m e d ija p o če le g o to vo isto d o b n o , ko m e d iji
o d rž a o z a h v a lju ju ć i u p ra v o u lič n im o b lic im a
b ism o m ogli d ati č a k i p re d n o st u n a s ta n k u , je r
k a z a liš ta , ko ji su svi od red a bili k o m ič n e
se o n a ve se la i b u čn a g o m ila ko ja je p ratila
prvo g i je d in o g izv o đ a ča u sv e tk o v in a m a b o g a p riro d e : a te la n a , ž o n g le ri, k o m e d ija d e ll'A r te ...

D io n iza n a ziv a la " k o m o s " , v e č je i u a n tič k o U c rk v e n im p rik a z a n jim a 1 3 . i 1 4 . s t., d o k

g rč k o v rije m e tra g e d ija im ala izvje sn u p re d n o st. se u lo g e B o g a i sv e ta c a d ijele g ra d sk im u g le d ­

lako su g le d ate lji bili stim u lira n i n o v č a n im n ic im a ili z a s lu ž n im č la n o v im a c e h o v a , v ra g o v e

d a v a n jim a da bi p risu stv o v ali p re d sta v a m a , to i sile p a k la m o g u se p o d ijeliti sa m o g lu m c im a

je s t, d a v a n a im je n a k n a d a za g u b ita k ra d n o g k o m ič a rim a .
d a n a , je r p re d sta v e su se o d rž a v a le od ran o g T e k u v e lik o d o b a k a z a liš ta se d a m n a e s to g
ju tra , tije k o m d a n a pa do p re d v e č e rja , d n e v n o s to lje ć a , u doba S h a k e sp e a re a , C a ld e r o n a,
bi bile izv e d e n e tri tra g e d ije i s a m o je d n a Lo p e d e V e g e , C o rn e ille a i M o lie re a , tra g e d ije i
k o m e d ija . k o m e d ije su ra v n o p ra v n e .

I 5-6/2001 I KAZALIŠTE 1 57
 I p ro sv je tite ljstv o , k o je je s a m o po seb i bio m o ra te proći k ro z u licu M irk a B o g o v ić a , u licu
n e iz m je rn o d o sa d a n id e jn i p ra v a c , c rp ilo je i T itu š a B re zo v a č k o g je d v a ć e te p ro n a ć i.
p ro m ic a lo k o m e d iju , k a o p o u č n e k o m a d e k o ji­ 3. M iro sla v K rle ža je p o v o d o m 4 0 0 - te g o d i­
m a ć e se ism ijati i k a ž n ja v a ti lju d sk i p o ro ci. šn jice D ržiće v e T ire n e , u k o n te k s tu ta d a š n je
S r o m a n tiz m o m p o č in je d e fin itiv n i p ad ju g o s la v e n s k e k n již e v n o s ti, naveo trid e s e ta k
k o m e d ije u d ru g o ra z re d n i ža n r. P o d ru č je s m ije ­ d je la ko ja bi se , e v e n tu a ln o , tre b a la u vrstiti u
ha i z a b a v e p o sta je p o d ru č je m n e d o sto jn im sta ln i re p e rto a r ju g o s la v e n s k ih k a z a liš ta .
m itsk o g i o z b iljn o g č o v je k a , k a k v im su ga Od h rv a ts k ih kom ada sp o m en u o je pet
z a m išlja li ro m a n tič a ri. k o m e d ija M. D rž ić a , L ju b o v n ik e , 2 -3 m o li-
K a k o su k a z a liš ta na o vim p ro sto rim a o s n o ­ je ro v s k e fra n č e z a rije k a o n a še v a rija n te k o m e d i­
v a n a u g la v n o m u d o b a r o m a n tiz m a , ta s u d b in a je d e ll'A rte i p e t k o m a d a h rv a ts k e m o d e rn e , ne
o m a lo v a ž a v a n ja p ra ti od sam o g p o č e tk a s p o m in ju ć i n a slo v e . K a o što m o ž e te p rim ije titi,
h rv a ts k e k o m e d io g ra fe i k o m e d ije . n a b ra ja o je isk lju č iv o k o m e d ije .
H rvati su s la k o ć o m i p o tp u n o n e k ritič k i o d b a ­ M e đ u tim , p jesn ici tzv. " o z b iljn ih kom ada"
cili tri sto lje ća p u čko g m e d ite ra n s k o g te a tra i s ta ln o im aju ili su im ali više u v a ž a v a n ja k a z a ­
po čeli p ro d u cira ti p o vije sn o p o u č n a , a filo z o fsk i lišne k ritik e , n e g o što ih im aju k o m e d io g ra fi.
m u d ra d je la , ko ja d a n a s v iše n itk o n e p a m ti. lak o je P a lm o tić bio p re fe rira n ispred D rž ić a ,
T e šk o d a se iz p rve m o že reći što su p isali B o g o v ić i K u k u lje v ić im ali su p re d n o st p red
D im itrije D e m e ta r, Ivan K u k u lje v ić , M a tija B an ili A n tu n o m N e m č ić e m , Fra n jo M a rk o v ić je bio
F ra n jo M a rk o v ić . Je r u to v rije m e k a z a liš te kod sv e u čilišn i p ro feso r, M a tija Ban d v o rsk i u č ite lj, a
n as n ije im a lo z a d a ć u d a p ro m ič e g lu m s tv e n o s t. Fre u d e n re ich s a m o g lu m a c i n a tk o n o b a r. Tresić-
O n o je m o ra lo biti " u č io n ic a je z ik a " ko jim P avičić i B ra n k o Š e n o a im ali su z n a č a jn a m je sta
u g la v n o m n itk o nije g o v o rio , k a z a liš te je m o ra lo u h rv atsk o j k n již e v n o sti, a P ecija P e tro v ić i
biti z a š titn ik n a c io n a ln o g p o n o s a , koji je v e ć in a M a rija Ju rić Z a g o rk a u b ra ja n i su u šu n d .
o s p o ra v a la , te p ro m ic a te lj p o litič k ih s ta v o v a koji Tako su i pisci koji su se p o javili n e p o s re d n o
se n isu sm je li izn o siti u p o litič k im in s titu c ija m a . p red II. s v je ts k i ra t, M irk o K o ro lija , Đ u ro
I z a š to bi se H rvati ta d a s m ija li? Bila su pre- D im o vić, B o žo Lo v rić, B o n ifa č ić -R o ž in (za k o je
o zb iljn a v re m e n a za s m ije h . d a n a s g o to vo n e z n a m o k u d a bi ih sv rsta li, d a li
N av e st ću te k n e k o lik o p rim je ra da p o tk ri­ u k n jiže v n o st ili u n ek u d ru g u d je la tn o s t) im ali
je p im ta j d ru g o ra z re d n i s ta tu s k o m e d ije i k o m e ­ p ris tu p d askam a H rv a ts k o g a n a ro d n o g
d io g ra fa u H rv a tsk o j: k a z a liš ta , što n isu u vije k im ali K a lm a n M e s a rić ili
1. Pri izd a v a n ju d je la p isa ca h rv a ts k e sta re G e n o S e n e č ić. M e đ u tim , a k o se u d a n a šn je v ri­
k n již e v n o sti, Ju g o s la v e n s k a a k a d e m ija zn a n o sti je m e jo š e k s p e rim e n ta ln o i p o k u ša na re p e rto a r
i u m je tn o sti u Z a g re b u , u re d o slije d u izd a v a n ja k a za lišta staviti n e k o g a od s p o m e n u tih , o n d a
d je la , d a la je p re d n o s t d ra m a tič a rim a , M a rin su to pisci sp o m e n u ti u a n tite z i, to je s t k o m e ­
D ržić d o ša o je na red te k trid e s e tih g o d in a d io g rafi N em čić, F re u d e n re ic h , P ecija P e tro v ić,
p ro šlo g s to lje ć a . Z a g o rk a , M e sa rić i S e n e č ić.
2. Kad su d o d je ljiv a n i n a z iv i u lic a m a u U n a jn o v ije v rije m e n e p rim je re n o je zb o g jo š
Z a g re b u , u sam o m c e n tr u su se n a š le u vijek živih p isaca p o vla čiti slič n e p a ra le le , ali,
P a lm o tić e v a i G u n d u lić e v a u lic a , D ržić e v a i g le d a ju ći p reg led re p e rto a ra h rv a ts k ih k a z a liš ta
N a lje šk o v iće v a o s v a n u le su d a le k o na ta d a šn jo j i k a za lišn ih d ru ž in a , la k o ć e m o z a k lju č iti da u
p e rife riji. D o la ze ć i na c e n tra ln i z a g re b a č k i p lac re p e rto a ru i b ro je m n a slo v a i k o lič in o m iz v e ­
d e n ih p re d sta v a d o m in ira ju Ivo B re ša n , M ila n
G rg ić , M la d e n K e rstn e r, Feđa Š e h o v ić , Fadil
H a d ž ić , tro lis t M u jič ić - S e n k e r- Š k ra b e i M iro
G a v ra n , sve p rve n stve n o k o m e d io g ra fi.
4 . O d 1 9 0 7 - 1 9 4 4 . bilo je FIN K p o p rište iz v e ­
daba te k s t o v a k o ji su d o b ili p re s tiž n u
D e m e tro v u n a g ra d u . O d 3 5 djela što su d o b ila
n a g ra d u , sa m o tri su k o m e d io g ra fs k a : do b ili su
je Pecija P etro vić, T ito S tro zzi i G e n o S e n e č ić .
5 . M n o g i su v re m e n i pisci vo le u p o tre b lja v a ti
p o vije sn o p o z n a te k a z a liš n e v rste ili ž a n ro v e ,
č e sto i u krivo m sm islu , ne zn a ju ć i to č n o sm isa o
n jih o vih n a z iv a . Tako če sto m o že m o vid je ti d a je
n eki k o m a d m ira k u l ili m isterij ili m o ra lite t. Na
to m m jestu m o ra m u p o z o riti da su n ek i n aslo vi
k o m e d ije , koji o d re đ u ju isklju čiv o ž a n r n e k o g
k o m ičn o g d je la , dobili p o g rd n o z n a č e n je ; g o to ­
v o da je d jelo d is k v a lific ira n o , a k o se o zn a č i k a o
la k rd ija , b u rle s k a , b u fo n a d a , so tija , što su s a m o
p o d v rste k o m e d ije , a da i n e g o v o rim o k a k o bi
se p ro ve o su v re m e n i p isac koji bi se pod sv o je
d jelo u su d io d o p isati h rv a ts k e in a č ic e ta k v ih
ž a n ro v a , pa da m u je k o m a d ili v e se la ig ra , ili
šala iz s e o sk o g živ o ta , ili p a k d o sje tka u je d n o m
č in u . O vd je m eđ u v a m a v id im č la n o v e ra zn ih
žirija i m islim da ta k v a d je la n e bi ni u ze li u ru k e .
6 . 0 to m e da je k ritik a d o slo v n o o m a lo v a ž ila
k o m e d iju k a o n ižu v rstu k a za lišn o g d je la , n e
tre b a m n o g o d o k a z a . D o v o ljn o je p o g le d a ti b ilo
ko je n o v in e iz bilo k o je g v re m e n a , a m o žd a je
n a jb o lje o tvo riti d a n a šn je .
Z a š to je to ta k o ? To je p re d m e t je d n e
d u g a č k e i p rave stu d ije ko ja se ne m o že te m e lji­
ti sa m o na im p re sija m a . Bio bih sreta n kad bi se
n e k o to g a p rih v a tio . N iko laj V a silje vič G o g o lj
izjavio je da je g la v n o lice n je g o va R e v iz o ra -
sm ije h . U m b e rto Ecco n a d a h n u to piše a p o k rifn i
sre d n jo v je k o v n i k rim ić u k o je m o p isu je k a k o se
s k riv a n e p o s to je ć i d ru g i d io A r is t o t e lo v e
P o e tik e , koji se o d n o si na k o m e d iju , je r sm ije h
ne tre b a č o v je č a n stv u , što v iše , on je i k ra jn je
o p a s a n za b ilo koju v la s t. F ra n c u sk i g lu m a c i
re d a te lj, Je a n Lo u is B a rra u lt tvrd i da je n a jte že
n a p ra v iti m e lo d ra m u i k o m e d iju . D va ž a n ra na
o štrici m a č a , g d je m alo p o s k liz n u ć e do vod i do
n e u s p je h a , je r se sa s u z a m a i sm ije h o m ne
m o že m a n ip u lira ti.I to ć e biti je d a n od ra zlo g a
p o d c je n jiv a n ja k o m e d ije . A k o k a z a liš te m o ra
z a m je n jiv a ti š k o lu , in stitu c iju z a š tite je z ik a , p a r­
la m e n t, p o litič k u s tra n k u , sve in stitu c ije n ad
k o jim a je d o b ro im ati v la s t i m o ć m a n ip u lira n ja ,
onda s m ije h kao n e m a n ip u la tiv n i e le m e n t
m o že s a m o sm e ta ti.
Flrvati k a o i v e ć in a m alih n a ro d a ne m are
m n o g o za k o m e d ija n je . O ni bi vo lje li da su
g lu m c i u čite lji živ o ta , in ž e n je ri d u še , p roro ci
b u d u ć n o s t i... Sam o v e lik i n a ro d i, kao npr.
F ra n c u z i, u su đ u ju se za g lu m c e u p o trije b iti riječ
" k o m e d ija n t " , a sv o je c e n tra ln o i n a jsta rije
k a z a liš te n a zv a ti " K o m e d ijo m " . M ali n aro d i n e
v o le biti ism ija v a n i, n e v o le kad ih se p ro m a tra
k ro z isk riv lje n u d io p triju .
U ta lija n s k o j k o m e d iji d e ll'A rte po sto ji je d n o
lice , u če n i D o tto re iz B o lo g n e . To je je d a n od
dva k o m ič n a sta rc a , g lu p a n koji g o vori p o m i­
je š a n o la tin s k im i ta lija n s k im rije č im a , n e k a k a v
m a k a ro n s k i je z ik , a k o m ič n o s t iza ziv a , je r ga
ta k o u če n o g n itk o ne ra z u m ije .
I m en i se u čin ilo da lju d i, a i c ije le sre d in e ,
koji su se u živ o tu sasvim p rib ližili k o m ič n o m ,
tim v iše m rz e i p ro g a n ja ju k o m e d iju .
T im e bih za v ršio : van i je m u ta n zim sk i d a n ,
o p e t su n e k a k v a m u tn a v re m e n a , kraj m e n e
sjed i g o sp o d in G a v ra n , im a o sa m za d o v o ljstv o
izre žira ti n e k e n je g o v e k o m e d ije . A li, g o sp o d in
G a v ra n je h rv a tsk i p isac koji n je g u je k o m e d iju
m a le fo rm e , k a o i v e ć in a h rv a tsk ih k o m e d io ­
g ra fa koji se b av e isk lju č iv o m alim fo rm a m a .
V e lik e fo rm e h rv a ts k e k o m e d ije (svjed o ci sm o
sv a k o d n e v n o ) o d v ija ju se ip a k izvan k a z a liš ta .
O n e se o d v ija ju na trg o v im a , u s u d n ic a m a , na
s a b o rim a . M o ž d a si je h rv a ts k a k o m e d ija u ze la
p re m a le n o p seg p ro m a tra n ja .
| 5-6/2001 j KAZALIŠTE I 159