Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 176

iv. javaxiSvilis sax.

Tbilisis saxelmwifo universiteti

zurab seferTelaZe, gela margvelani,


eTer daviTaia, nino paiWaZe, Tamar aleqsiZe

msoflios fizikuri
geografia
(kontinentebi da okeaneebi)

Tbilisi
2012
რedaqtori: asoc. profesori lia maWavariani literatura

recenzentebi: sruli profesori melor alfeniZe 1. alfeniZe m, elizbaraSvili e, xaraZe k. zogadi fiziku-
ri geografia., Tb. 2003.
asoc. profesori dali nikolaiSvili 2. geografia, umaRles saswavlebelSi SemsvlelTaTvis,
prof. z.seferTelaZis da doc. v.neiZis saerTo
msoflios fizikuri geografiis winamdebare sax- redaqciiT. Tb. 2002 .
elmZRvanelo warmoadgens savaldebulo sagans geografi- 3. margvelani g. CrdiloeT amerikis Ffizikuri geo-
is departamentis studentebisaTvis. igi Sedgenilia aR- grafia. Tb. 1990 .
niSnuli disciplinis SeswavlisaTvis gaTvaliswinebuli 4. margvelani g. samxreT amerikis Ffizikuri geografia.
5 kreditis moculobis silabusis mixedviT. Sesaval na- Tb. 1995 .
wilSi ganxilulia: dro da sivrce, kontinentebis warmo- 5. margvelani g. avstraliisa da okeaneTis Ffizikuri ge-
Soba da liTosferuli filebis globaluri teqtonika. ografia. Tb. 1995
pirveli nawili exeba landSaftSemqmnel faqtorebs, sa- 6. margvelani g. afrikis Ffizikuri geografia. Tb. 1999 .
dac aqcenti keTdeba neoteqtonikuri moZraobis rolze 7. margvelani g. aziis Ffizikuri geografia. Tb. 2000 .
mTiani landSaftebis CamoyalibebaSi, anTropogenuri 8. margvelani g. evropis Ffizikuri geografia. Tb. 2001
faqtoris gavlenas Tanamedrove landSaftebis formire- 9. Власова Е.В. Физическая география материков. М. 1976
baSi da geografiuli sartyelebisa da bunebrivi zonebis 10. Богданов Д.В. География мирового океана. М. 1978
mimoxilvas. 11. Географические проблемы мирового океана. М. 1985
saxelmZRvanelos meore nawili miZRvnilia 12. Леонтьев О.К. Физическая география мирового океана М.
calkeuli kontinentis bunebis Semadgeneli komponen- 1982
tebis ZiriTadi Taviseburebebis ganxilvisadmi da gam-
oyofili regionuli erTeulebis kompleqsuri daxasi- 13. Физическая география материков и океанов под общей редак-
aTebisadmi. kontinentebis ganxilvisas yuradReba gamaxvi- ций А.М. Рябчикова
lebulia ekologiuri da garemos dacvis sakiTxebze. М. 1988
mesame nawili daTmobili aqvs msoflio okeanes da misi 14. Шопф Е., Палеоокеанология. М.1982
Semadgeneli calkeuli okeaneebis kompleqsur fizikur
geografiul daxasiaTebas, agreTve msoflio okeanis 15. Атлас океанов: Тихий океан. М.1974
landSaft– da garemoswarmomqmnel funqcias, mis sare- 16. Атлас океанов: Северный Ледовитый океан. М.1980
surso mniSvnelobas da Tanamedrove ekologiur 17. Географический энциклопедический словарь. М.1988
mdgomareobas. 18. Энциклопедический словарь географических названий.М.1973
19. National geographic student atlas of the World. Washington,.d.c. 2007

2 351
lomveSapi. farTo areali gaaCniaT zRvis frinvelebs, Sinaarsi
romlebic kolonebad binadroben sanapiroebze da qmnian
“frinvelTa bazrebs”. maTi arseboba umetesad Sesavali .................................................................................................................... 5
dakavSirebulia zRvis faunasTan. okeanis binadaria nawili I. geografiuli garsis diferenciaciis
zogadi niSnebi
agreTve TeTri daTvi. Tavi I. landSaftwarmomqmneli ZiriTadi faqto-
bunebrivi kompleqsebi. miuxedavad bunebis saerTo rebi ......................................................................................................................... 10
simkacrisa, yinulovani okeane xasiaTdeba bunebrivi kom- 1. neoteqtonikuri moZraobis roli landSaftebis
pleqsebis mniSvnelovani sivrcobrivi nairgvarobiT. CamoyalibebaSi .............................................................................................. 10
okeanis ZiriTadi akvatoria arqtikul sartyelSia, ga- 2. mzis radiacia, atmosferuli procesebi da deda-
napira zRvebis umetesi nawili_subarqtikulSi. bunebis miwis wnevis sartyelebi ..................................................................... 12
nairgvaroba gacilebiT ufro srulad aris gamoxatuli 3. anTropogenuri faqtoris roli Tanamedrove lan-
fizikur-geografiuli olqebis (akvatoriebis) mixedviT, dSaftebis formirebaSi ...................................................................... 14
rogoricaa: Crdilo evropis, atlantispira, cimbir- 4. geografiuli sartyelebi da bunebrivi zonebi ......... 16
alaskis, centralur_arqtikuli da kanada_dasavleT 5. geografiuli zonalurobis dinamika .................................... 26
grenlandiis. nawili II. kontinentebi
bunebrivi resursebi. CrdiloeTis yinulovan Tavi II. evropa .................................................................................................. 31
okeanes gaaCnia mniSvnelovani bunebrivi saresurso po- 6. bunebis komponentebi .............................................................................. 31
7. regionuli mimoxilva ............................................................................ 50
tenciali, romlis aTvisebasac abrkolebs mkacri
Tavi III. azia ....................................................................................................... 71
bunebrivi pirobebi. Selfis fskeris amgebeli danaleqi
8. bunebis komponentebi .............................................................................. 71
wyebebi (mdinareuli warmoSobis) Seicavs mZime liTonebis 9. regionuli mimoxilva ............................................................................ 91
(rkina, kala da sxv.) mniSvnelovan marags. Selfis zonaSi Tavi IV. CrdiloeTi amerika ............................................................ 147
aRmoCenilia navTobisa da gazis 50-ze meti sabado, 10. bunebis komponentebi ............................................................................ 147
agreTve rkina-manganumis konkreciebi. biologiuri 11. regionuli mimoxilva .......................................................................... 168
resursebiT arcTu mdidaria, gamonaklisia atlantispira 12. CrdiloeT naxevarsferos kontinentebis bunebis
seqtori. zogadi Taviseburebani ........................................................................ 193
okeane did rols asrulebs mimdebare qveynebis Tavi V. samxreTi amerika ..................................................................... 195
13. bunebis komponentebi ............................................................................. 195
(gansakuTrebiT ruseTisa da kanadis) ekonomikaSi.
14. regionuli mimoxilva .......................................................................... 209
CrdiloeTis sazRvao gzis aTvisebas xangrZlivi drois Tavi VI. afrika ................................................................................................ 233
istoria aqvs da am mimarTulebiT mniSvnelovani 15. bunebis komponentebi ............................................................................ 233
masStabis samuSaoebi dResac grZeldebა. 16. regionuli mimoxilva .......................................................................... 245
Tavi VII. avstralia da okeaneTi ............................................ 267
17. bunebis komponentebi ............................................................................ 267
18. regionuli mimoxilva .......................................................................... 280
19. okeaneTi ............................................................................................................. 287

350 3
Tavi VIII. antarqtida ............................................................................. 294 romelic nela moZraobs grenlandia-Spicbergenis gamyofi
20. bunebis zogadi niSnebi ..................................................................... 294 srutidan da bofortis zRvamde aRwevs 12-15 weliwadSi.
21. regionuli mimoxilva .......................................................................... 305 misi temperatura -0,90, xolo marilianoba 35 %0-ea; gam-
22. samxreT naxevarsferos kontinentebis bunebis zo- oiyofa agreTve fskerispira wylis masa, romelic
gadi Taviseburebani ................................................................................ 308
praqtikulad uZravia da ar monawileobs wylis saerTo
nawili III. msoflio okeane
Tavi IX. msoflio okeanis bunebis zogadi cirkulaciaSi. igi koncentrirebulia yvelaze Rrma
mimoxilva ........................................................................................................ 310 qvabulebis fskerze.
23. okeanis wylis cirkulacia. okeanuri dinebebi ........ 310 mravalwliani yinulsafari (paki) okeanis bunebis
24. sicocxle okeaneSi ................................................................................ 319 erT-erTi ZiriTadi niSania. misi sisqe 2-4 m da ufro
25. wynari okeane ................................................................................................ 323 metia. yinulis yovelwliuri warmoqmna aRemateba mis
26. atlantis okeane ....................................................................................... 330 dnobas. Warbi yinuli umTavresad atlantis okeaneSi gai-
27. indoeTis okeane ........................................................................................ 337 taneba. zafxulobiT ganapira zRvebi umeteswilad
28. CrdiloeTis yinulovani okeane ................................................ 344
Tavisufldeba yinulisagan.
gamoyenebuli literatura ................................................................ 351
CrdiloeTis yinulovan okeaneSi sicocxle da
arsebuli hidrologiuri reJimi SesaZlebelia mxolod
mezobel okeaneebTan (gansakuTrebiT ki atlantis) siT-
bosa da wyalgacvlis pirobebSi.
organuli samyaro. havis simkacre gansazRvravs or-
ganuli samyaros siRaribes, rogorc biomasis saerTo
moculobisa da produqtiulobis, ise saxeobrivi
Semadgenlobis mixedviT. gamonakliss warmoadgens mxo-
lod evropuli seqtori barencis da TeTri zRvebiT,
romlis flora da fauna sakmaod mdidaria. SedarebiT
mdidaria agreTve mdinareTa SesarTavebis mimdebare sana-
piro wylebi. fitoplanqtonis ZiriTad masas (80-98%) war-
moqmnis sicivis amtani diatomiani wyalmcenareebi, ro-
melTa saxeobebis raodenoba, barencis da norvegiis
zRvebidan arqtikuli auzisaken klebulobs 92-dan 40 –
mde. Raribia zooplanqtonic. misi saxeobaTa raodenoba
dasavleTidan aRmosavleTisaken klebulobs 150-200-dan
70-80-mde.
Crdilo yinulovani okeanis neqtoni iTvlis 150-ze
meti saxeobis Tevzs, romelTagan umetesobas sarewao
mniSvneloba aqvs. ZuZumwovrebidan aRsaniSnavia selapi,

4 349
zedapiruli wylis cirkulacia. yinulsafarTan Seსavali
dakavSirebiT atmosferos cirkulaciis gavlena zeda-
piruli wylebis cirkulaciaze Sesustebulia. evropul geografiuli dro da sivrce. geografia warmoudg-
seqtorSi zedapiruli wylis cirkulacias TiTqmis enelia sagnebisa da movlenebis sivrcesa da droSi as-
mTlianad gansazRvravs atlanturi wylebis mZlavri axvis gareSe. geografiuli garsis srulad warmosaxvis
nakadi, Tbili dinebis saxiT. aziur seqtorSi wylis mizniT unda vicodeT misi, rogorc droiTi, ise sivrco-
cirkulaciaze mniSvnelovan gavlenas axdens wylis naka- brivi parametrebi. unda gaverkveT geografiuli obieq-
di wynari okeanidan (saS. wl. Ddaaxl. 30 000 km3, atlan- tebis_sagnebisa da movlenebis ganfenilobis cvalebado-
tis okeanidan _298 000 km3) da mdinareTa Camonadeni. baSi drosa da sivrceSi. dasawyisi da dasaruli aqvT
Crdilo atlanturi Tbili dineba yinulovani aTeulobiT da aseulobiT km manZilze gadaWimul mdi-
okeanis karibWesTan siTbos 70%-ze mets gadascems at- nareTa xeobebs, grandiozul mTaTa sistemebs, vrcel
mosferos, rac udides gavlenas axdens atmosferos siT- vakeebs, ganedurad ganlagebul bunebriv zonebs, konti-
bur reJimze da mis cirkulaciaze. Crdilo-aRmosavleT nentebsa da okeaneebs. droTa ganmavlobaSi qedebi
mimarTulebiT gadaadgilebisas atlantis okeanis Tbili,
egzogenuri Zalebis zemoqmedebiT dabldebian, ganicdian
SedarebiT mariliani da mkvrivi wyali iZireba ufro
ngrevasa da mosworebas, romlis Sedegadac warmoiqmneba
mtknari da civi yinulovani okeanis wylis qveS. Cukotkis
vrceli talRovani vakeebi, an kidev, vertikaluri moZ-
da aRmosavleT cimbiris zRvebidan zedapiruli wyali
raobis (awev-daweva) Sedegad adgili aqvs dedamiwis
moZraobs sapirispiro mimarTulebiT_aRmosavleTidan da-
qerqis calkeuli ubnebis azevebas an daZirvas. swored,
savleTisaken. ase warmoiqmneba transarqtikuli dineba,
reliefis amdagvari xasiaTi afrikis kontinentze, misi
romelsac polaruli wylebi da yinulebi (wliurad
teritoriis geologiuri ganviTarebis istoriiT (droSi
292 000 km3 da meti) gaaqvs atlantis okeaneSi umTavresad
cvlilebiT) da teqtonikuri agebulebiT aris ganpiro-
datis srutiT (grenlandiasa da islandias Soris), riTac
bebuli. klimaturi pirobebis cvlilebis Sesabamisad,
myardeba okeanis wylis balansi. wylis SedarebiT mcire
moculoba atlantis okeaneSi xvdeba kanadis arqipelagis sivrceSi gadaadgildebian bunebrivi zonebi. klimatis
sruteebiT. acivebisa da gamyinvarebisas simaRlebrivi zonebis
wylis masebis fizikuri Tvisebebi. yinulovan sazRvari dabla iwevs da a.S. globaluri gamyinvarebis
okeaneSi Camoyalibebulia wylis masebis ramdenime tipi, epoqaSi myinvarebi dasavleT saqarTveloSi z.d. 1800-2200 m
romelTagan aRsaniSnavia: zedapiruli wylis masa, dabali simaRlemde eSvebodnen. im dros udidesi myinvaris sigrZe
temperaturiT (00-ze dabali) da naklebi marilianobiT; saqarTvelos teritoriaze 25-30 km-s aRwevda da amJamin-
zedapirulqveSa wylis masa, ufro dabali temperaturiT dels TiTqmis 2,5-jer aRemateboda.
(-1,80-mde), magram meti marilianobiT (34,3%0-mde). igi war- mainc ra igulisxmeba drosa da sivrcis cnebebSi
moiqmneba mis qveSfenil atlantur wyalTan SereviT; da ra Tvisebebi axasiaTebT maT?
Sualeduri wylis masa, rac warmoiqmneba grenlandiis dro (zogadad)_gansazRvruli momentia, romlis
zRvaSi zamTris periodSi. igi warmoqmnis erTian nakads, ganmavlobaSic mimdinareobs garkveuli geografiuli

348 5
movlena (procesi). bunebrivi procesebi erTmaneTisagan Woromebs bafinis miwas, grenlandiasa da skandinavias
gansxvavdebian xasiaTiT, xangrZlivobiT, gaaCniaT ganvi- Soris. wynar okeanes ukavSirdeba beringis srutiT.
Tarebis sxvadasxva stadiebi. dro erTganzomilebiania. Crdilo yinulovani okeane gamoirCeva Selfuri
igi orientirebulia erTaderTi mimarTulebiT-warsu- zonis farTo ganviTarebiT. mas fskeris farTobis
lidan momavlisaken. landSaftis warmoqmnis drod TiTqmis naxevari ukavia. igi gansakuTrebiT ganieria
iTvleba periodi, saidanac man SeiZina TanamedrovesTan evropisa da aziis seqtorSi. Selfi siRrmiT gadadis
miaxloebuli struqtura da daiwyo funqcionireba. SedarebiT cicabo kalTaSi, romlis Semdeg kalapotia,
xangrZlivobisa da erTganzomilebianobis garda, dros romelic danawevrebulia wyalqveSa qedebiT_hakelis (Sua
axasiaTebs erTgvarovneba da Seuqcevadoba. atlanturi qedis gagrZeleba), lomonosovis, mendeleevis,
sivrcis cnebaSi igulisxmeba raime geografiuli Cukotkis da maT Soris mdebare Rrmawyliani qvabulebiT-
obieqtis ganfenilobaSi gancalkevebuli nivTierebebis nansenis (uRmesia-5449 m), amundsenis, makarovis, kanadis da
(elementebis) Tanaarseboba da urTierTganlagebis sis- sxv. Selfur zonaSi farTo gavrceleba aqvs reliqtur
temuri wesrigi, an ufro martivad, bunebrivi movlenebisa myinvarul reliefs.
da procesebis gavrcelebis areali.. geografiuli hava. havis xasiaTs gansazRvravs polarul olqSi
obieqtebisa da procesebis ganviTarebasa da maT Camoyal- mdebareoba da TiTqmis yvela mxridan xmeleTiT Semo-
fargvla atlantis da gansakuTrebiT wynari okeaniT.
ibebaze msjelobis dros miuTiTeben maT oTx
okeanis umetes nawilze yinulis uzarmazari masebis
ganzomilebaze: sigrZe, sigane, simaRle da dro. maTgan
arseboba kidev ufro aZlierebs havis simkacres. okeanis
pirveli sami sivrciTia da erTi-meoTxe droiTi.
akvatoriaSi mTeli weli arqtikuli haeris masebia gaba-
geologiuri dro. dedamiwis ganviTarebis mTel pe-
tonebuli. zamTarSi saSualo temperatura ecema – 400-
riods misi warmoSobidan dRemde geologiuri dro
mde. okeanis Tavze myardeba mdgradi bariuli maqsimumi.
ewodeba. Cveni planetis asaki daaxloebiT 4,5 mlrd wel-
okeaneze warmoiqmneba yinulis paki (mravalwliani yinul-
ia, rac Seudareblad ufro xangrZlivia istoriul
safari), xolo sanapiros gayolebiT-napiryinuli, gamona-
droze. geologiuri drois manZilze dedamiwis (rogorc
klisia mxolod barencis zRvis samxreT-dasavleTi na-
aracocxali, ise cocxali bunebis) ganviTarebis pirobebi
wili, romelic Tbili dinebis gavlenas ganicdis.
icvleboda. amis Sesatyvisad, mis farglebSi gamoiyofa zafxulSi anticiklonur situacias cvlis ci-
geologiuri drois didi monakveTebi, romelTac erebi klonuri. siTbos mniSvnelovani faqtoria zomieri haeris
ewodeba. gamoiyofa xuTi era. erebi (garda arqaulisa da nakadi, rac moyveba mdinareTa Camonadens da Crdilo at-
proterozoulisa) iyofa periodebad_ geologiuri drois lantis Tbil dinebas. meores mxriv, polaruli dRis pe-
SedarebiT mcire monakveTebad. riodSi mzis radiaciis mniSvnelovan nawils aireklavs
yinulebis zedapiri. haeris saSualo temperatura 00-is
farglebSia. okeanis centralur akvatoriaSi yinulis
paki SenarCunebulia. okeanis Tavze saS. modis 100-200 mm
naleqi ww-Si.

6 347
Soris Rirseuli adgili ukavia f. nansens, romlis geoqronologiuri cxrili
eqspediciam gem “framiT” sami wlis ganmavlobaSi gacura
5000 km da miaRwia C.g. 85057I-s, Tumca polusamde misvla erebi da maTi periodebi mTaTawarmoSobis
sursaTis gamolevis gamo ver SeZlo. xangrZlivoba epoqebi
mln wlebSi
CrdiloeT polusis dalaSqvra pirvelma ganaxor-
kainozouri meoTxeuli(anTropogenuri) alpuri (kainozouri)
ciela cnobilma amerikelma polarelma mkvlevarma r. (axali neogenuri (qedebi:alpebi,karpatebi,
pirma, 1909 w. CrdiloeTis yinulovani okeanis kvlevaSi sicocxlis paleogenuri kavkasioni, himalai,
da mis aTvisebaSi axali epoqa iwyeba yinulmWreli dro) kordilierebi, andebi
67 da sxv.).
flotis SeqmniT. pirveli yinulmWreli gemi agebul iqna
carculi, iuruli, mezozouri
1899 w. admiral s. makarovis mier. man ramdenjerme mezozouri triasuli (qedebi: verxoianskis,
ganaxorciela curva polarul wylebSi. erTi navigaciis (Sua Cerskis da sxv.).
periodSi CrdiloeTis gza pirvelma gaiara (1932 w) o. sicocxlis
Smidtis eqspediciam yinulmWrel “sibiriakoviT.” 1937 dro)
173
wels modreife yinulze moewyo pirveli polaruli
permuli, hercinuli (zeda
sadguri “CrdiloeTi polusi-1”. oTxma mamacma mkvlevarma paleozouri karbonuli (qvanaxSiris), paleozouri)_qedebi:
n. papaninis meTaurobiT ganaxorciela dreifi Crdilo (Zveli siluruli, urali, samx. apalaCebi,
polusidan grenlandiis zRvamde. sicocxlis devonuri, CexeTis masivi da sxv.
pirveli gemi, romelmac CrdiloeT poluss miaRwia dro) ordoviciuli, kaledonuri (qveda
330 kambriuli paleozouri)_qedebi:
(1977), iyo rusuli atomuri yinulmWreli “arqtika”. manve
skandinaviis, saianebis,
1994 wlis agvistoSi polusze miiyvana sxvadasxva qveynis Crd. apalaCebis da sxv.
bavSvebi, romlebmac polusze aRmarTes uzarmazari proterozouli
vaSli_nayofierebis simbolo. sadReisod Seqmnilia (sawyisi Bbaikaluri (proterozouris da paleozouris
sicocxlis sazRvarze_ baikalispira mTebi, aRm.saianebi da sxv).
mravalricxovani samecniero sadgurebi kunZulebze da
dro)∗ uZvelesi mTaTawarmoSoba, qanebis metamorfizmi,
modreife yinulebze. primitiuli erTujredianebisa da baqteriebis dro.
2000
geografiuli mdebareoba. fskeris reliefi. arqauli
CrdiloeTis yinulovan okeanes ukavia sxva okeaneebisagan (uZvelesi dro)
mkveTrad gansxvavebuli geografiuli mdebareoba, rac 1000
gansazRvravs misi bunebis Taviseburebas. mas uWiravs
arqtikis centraluri nawili, risTvisac arqtikul
okeanesac uwodeben. TiTqmis yvela mxridan xmeleTiT
aris Semofargluli. atlantis okeanes ukavSirdeba

grenlandiis zRviT. sazRvari gauyveba wyalqveSa amJamad mecnierebis mier dadgenilia, rom sicocxle prote-
rozoulze gacilebiT adre, arqaulSi warmoiSva.

346 7
kontinentebis warmoSoba. kontinentebi dedamiwis mokle cnobebi okeanis gamokvlevis istoriidan.
qerqis didi masivebia, romlebic erTmaneTisagan Sua CrdiloeTis yinulovani okeanis fizikur-geografiuli
okeanuri RrmulebiT da wyalqveSa amaRlebebiT gamoiyo- Seswavlilobis Tanamedrove done aris mravali Taobis
fian. kontinentebis warmoSoba-ganviTarebis Sesaxeb mezRvaurebis da mecniermkvlevarTa Tavdadebuli gmiro-
sxvadasxva Teoria arsebobs. erT-erTi mosazrebis Tanax- bisa da mamacobis Sedegi. okeanis bunebis Sesaxeb
mad, daaxloebiT 200 mln wlis winaT erTiani, mTliani, pirveli cnobebi ekuTvnis pomorebs-rusebs, romlebic
didi masivi (superkontinenti) “pangea” arsebobda, ro- dacuravdnen Tevzis rewvis da cxovelebze nadirobis
melsac gars ekra okeane. Semdgom, masSi gaCenili didi mizniT. okeanis Sesaxeb mniSvnelovani informacia iqna
napralebis Sedegad, igi orad gaiyo: CrdiloeT naxe- mopovebuli didi geografiuli aRmoCenebis epoqaSi (XV-
varsferoSi warmoiqmna “lavrazia”, samxreT naxevarsfer- XVII saukuneebi). eqspediciebis mTavari mizani iyo Ci-
oSi_”gondvana”. lavrazia droTa ganmavlobaSi daiSala, neTisa da indoeTisaken sazRvao gziT, Crdilo-aRmo-
romlis Sedegadac Crdilo naxevarsferoSi vrceli savleTi da Crdilo-dasavleTi gasasvlelebis dadgena.
kontinentebi_evrazia da CrdiloeTi amerika, xolo aRsaniSnavia holandieli barencis damsaxureba. man sam-
gondvanas daSlis Sedegad ki-samxreT naxevarsferos jer imogzaura yinulovan okeaneSi, atlantis okeanidan
kontinentebi (samxreTi amerika, afrika, avstralia da wynar okeanemde aRmoaCina mTeli rigi kunZulebi, Seadgi-
antarqtida) Camoyalibdnen. varaudiT, indoeTisa da at- na okeanis dasavleT nawilis ruka. pirvelma Caatara me-
lantis okeaneTa Rrmulebic amave dros warmoiSvnen. teorologiur dakvirvebaTa wliuri cikli, gazoma zRvis
kontinentebs Soris sazRvari yovelTvis mkafiod (romelsac Semdgom misi saxeli ewoda) siRrme.
ar aris gamoxatuli. am mxriv, gamonaklisia avstralia farTomasStabiani kvleva Caatara rusebis mier
da antarqtida. pirobiTi sazRvari afrikasa da azias mowyobilma eqspediciam (1733-43ww) beringis xelmZRvane-
Soris suecis arxze, xolo CrdiloeT da samxreT lobiT. igi cnobilia didi CrdiloeTis eqspediciis sax-
amerikas Soris panamis arxzea gatarebuli. rac Seexeba eliT. misi idea ekuTvnoda petre pirvels da programac
evropasa da azias, maT Soris sazRvari metwilad misi Sedgenili iyo. beringma aRwera da rukaze daitana
pirobiTia, vinaidan isini warmoadgenen xmeleTis erT sanapiro xazi, peCoris SesarTavidan beringis srutemde.
mTlian vrcel masivs. daadgina azia_amerikas Soris srutis (axlandeli ber-
kontinentebis konfiguracia, maTi sivrcobrivi ingis) arseboba, miaRwia alaskasa da aRmoaCina aleutis
ganfeniloba araerTgvarovania, rac mniSvnelovani land- kunZulebis nawili.
Saftwarmomqmneli faqtoria. zogierTi kontinentis yinulovani okeane erTi gadazamTrebiT pirvelma
moxazulobaSi SeiniSneba samkuTxediseburi konfigu- gadalaxa rusul-Svedurma eqspediciam a. nordenSeldis
racia, romlis wveroebi samxreTiTaa mimarTuli, amitom meTaurobiT. arqtikuli akvatoriis SeswavlaSi didi
maTi CrdiloeTi mxare ganieria, samxreTi ki piri- Rvawli aqvs r. amundsens (SemdgomSi samxreT polusis
qiT_Seviwrovebulia. antarqtidis forma msxliseburia. pirvel damlaSqravs). man pirvelma gamoiyena diriJabli
samxreT naxevarsferos kontinentebis dasavleTi nawili da gadaufrina CrdiloeT poluss. polarel mkvlevarebs

8 345
adgili ukavia. upirvelesad es aris sparseTis yuris Sezneqili, xolo aRmosavleTi gamozneqilia. zogierTi
auzi. okeanis fskeri Seicavs rkina-marganecis konkre- kontinentis sanapiroTa konfiguracia, maTi geologiuri
ciebis mniSvnelovan marags. sanapiro zolSi mZime agebuleba, faunisa da floris elementebis msgavseba
metalebis qviSrobuli sabadoebia. okeanis qimiuri erTiani materikis horizontalur danawevrebaze miuTi-
resursebi dRemde sustad gamoiyeneba. mtknari wyliT Tebs. amis naTeli magaliTi, atlantis okeanis orive
Rarib axlo aRmosavleTis qveynebSi didi masStabi aqvs mxaris kontinentebis sanapiroTa konfiguraciaa.
okeanis wylis gamtknarebas. okeaneTsargeblobis mniSvne- liTosferuli filebis globaluri teqtonika. de-
lovani elementia misi satransporto gamoyeneba. masze damiwis qerqis vertikalur moZraobasTan erTad, metad
gadis mniSvnelovani sanaosno trasebi. sazRvao mniSvnelovania sakiTxi liTosferuli filebis horizon-
transportis ganviTarebiT igi Camouvardeba atlantis da taluri gadaadgilebis Sesaxeb. am mxriv metad
wynar okeaneebs, magram navTobis gadazidvis moculobiT saintereso hipoTeza wamoyenebul iqna gasuli saukunis
maT aRemateba. dasawyisSi germaneli al. vegeneris mier. igi cnobilia
ekologiuri mdgomareobis yvelaze meti simwvave kontinentebis dreifis Teoriis saxelwodebiT. konti-
aRiniSneba sparseTis yuris auzSi, rac dakavSirebulia nentebis gadaadgilebaze mravali faqti metyvelebs, ro-
navTobis mopovebasTan da transportirebasTan. melTa axsna advilia Soreul warsulSi erTiani super-
kontinentis (pangea) arsebobiT, romelmac droTa ganmav-
lobaSi danawevreba ganicada. liTosfero eqvsi ZiriTadi
28. CrdiloeTis yinulovani okeane filisagan Sedgeba, romlebic sxvadasxva mimarTulebiT
moZraoben. didi liTosferuli filebia: wynarokeanuri,
Crdilo yinulovani okeane yvela morfometriuli evraziis, afrikis, CrdiloeTi amerikis, samxreTi ameri-
maCvenebeliT yvelaze pataraa_farTobi daaxloebiT 14 kis, antarqtidis da indo-avstraliis. filebi devs man-
mln km2, moculoba_ 18 mln.km3, saSualo siRrme 1220 m, tiis rbil, plastikur fenaze (astenosfero) da hori-
maqsimaluri siRrme_5527 m (Cukotkis zRvis CrdiloeTiT). zontaluri mimarTulebiT gadaadgilebian. zogierTi
zRvebis raodenobiT (aTi) igi mxolod wynar okeanes Ca- fila (orive amerikis, evraziis, afrikis) erTmaneTs dro
morCeba. zRvebi yvela ganapiraa, umetesad Selfuri da dro cildeba. sxvebi Semxvedri mimarTulebiT moZ-
(norvegiis, grenlandiis, bafinis, bofortis, TeTri, raoben da Sexvedris (Sejaxebis) zonebSi warmoiqmneba
barencis, karis, laptevebis, aRmosavleT cimbiris, Cukot- naoWa mTiani sistemebi. Sejaxebis arealebSi xSiria
kis), romelTa wilad modis okeanis farTobis daaxl. miwisZvrebi da vulkanuri amofrqvevebi. filebis gawevi-
naxevari. okeaneSi mravali kunZuli da kunZulTa arqipe- sas adgili aqvs wyalqveSa Sualedur-okeanuri qedebis
lagia (grenlandia, kanadis arqtikuli arqipelagi, axali formirebas. amdagvari warmoSobisaa atlantis okeanis
miwa, CrdiloeTis miwa, Spicbergenis arqipelagi, franc- wyalqveSa qedi.
iosebis miwa da sxv.), romelTa jamuri farTobiT (4mln
km2-ze meti) igi pirvel adgilzea.

344 9
ნაwili I 4. samxreTi subekvatoruli sartyeli. msgavsia
Crdilo subekvatoruli sartylisa im gansxvavebiT, rom
geografiuli გarsis დiferenciaciis musonuri reJimi sagrZnoblad Sesustebulia.
zogadi niSnebi 5. samxreTi tropikuli sartyeli. gamoirCeva
atmosferos cirkulaciis pasaturi reJimiT,
Tavi I. landSaftwarmomqmneli ZiriTadi mcirenaleqebiT (gansakuTrebiT aRmosavleT nawilSi),
faqtorebi marilianobis maRali da biomasis minimaluri
1. neoteqtonikuri moZraobis maCveneblebiT.
roli landSaftebis CamoyalibebaSi 6. samxreTis subtropikuli sartyeli xasiaTdeba
atmosferuli procesebis naTlad gamoxatuli
Tanamedrove mTiani reliefi uaxlesi teqtonikuri sezonurobiT, ufro dabali temperaturebiT da
moZraobis gamovlinebaa. misi intensivoba gansazRvravs tropikulTan SedarebiT, mdidari biomasiT.
reliefis danawevrebis xarisxs. 7. samxreTi zomieri sartyeli. analogiurad
mTiani sistemebis neoteqtonikur azevebasTan er- mezobel subantarqtikulisa, gamoirCeva organuli
Tad, iwyeba landSaftebis saerTo orogenizacia. vake da samyaros simdidriT da aramdgradi amindebiT, xSiri
dabalmTiani landSaftebi TandaTanobiT trans- Stormuli qarebiT. haerisa da wylis temperatura
formirdebian saSualo da maRalmTian landSaftebad. sagrZnoblad Semcirebulia, marilianoba zomieria.
landSaftebis orogenizacias Tan axlavs maTi diferen- 8. subantarqtikuli sartyeli gamoirCeva dabali
ciaciis mkveTri zrda. mcenareTa da cxovelTa vakis temperaturebiT, boboqari okeaniT, rac umetesad
formebi TandaTan gardaiqmnebian mTis formebad, rac dasavleTis qarebTan aris dakavSirebuli da biomasis
aSkarad metyvelebs maRalmTiani floris genetikur maRali produqtulobiT. bunebrivi kompleqsis
kavSirze dabla mdebare mcenareul sartylebTan. mniSvnelovani elementia mravalricxovani aisbergebi.
mTiani landSaftebis asaki simaRliT TandaTan bunebrivi resursebi. indoeTis okeanis bunebrivi
mcirdeba. yvelaze maRalmTiani ufro axalgazrdaa. mTi- resursebi sxva okeaneebTan SedarebiT, naklebad aris
ani landSaftebi cnobili iyo winamdebare geologiur gamokvleuli da gamoyenebuli. sanapiros mosaxleoba bi-
epoqebSic, kerZod, hercinuli danaoWebis epoqaSi tian- ologiuri resursebiT sargeblobs uxsovari droidan,
Sanis, uralis da sxva, magram SemdgomSi mTebis magram igi dRemde kustarul dones ver gascda. mis
xangrZlivi mosworeba-denudaciis Sedegad, mTianma land- wilad modis msoflio TevzWeris mxolod 4-5% (daaxl. 3
Saftebma ganicada transformacia vakis da dabalmTian mln.t), Tumca gaaCnia TevzWeris gazrdis realuri
landSaftebad, xolo neoteqtonikuri moZraobis Sedegad rezervi.
tian-Sanis adgilas warmoiqmna maRalmTianeTis, uralis mineraluri resursebidan yvelaze ufro
adgilas dabalmTianeTis da nawilobriv saSualo mTiani mniSvnelovania navTobi da bunebrivi airi, romelTa
landSaftebi. maragiT da mopovebiT mas msoflio okeaneSi pirveli

10 343
gvxvdeba giganturi zRvis kus ramdenime saxeoba, zRvis neoteqtonikuri moZraobis roli gacilebiT
gvelebi. tropikuli ganedebis fitobenTosi xasiaTdeba sustadaa gamoxatuli vakis landSaftebis CamoyalibebaSi.
mura wyalmcenareebis farTo ganviTarebiT. zoobenTosi didi vakeebi Cveulebriv warmoiqmneba baqnebze, sadac
warmodgenilia sxvadasxva saxeobis moluskebiT, kiriani orogenetul zonebTan SedarebiT, neoteqtonikuri
da kaJiani RrublebiT, kaneklianebiT (zRarbi, zRvis moZraoba sustad vlindeba.
varskvlavi da sxv.), mravalricxovania kibosnairebi da mniSvnelovani daZirvaa dadgenili CineTis vakeze,
sxv. sadac meoTxeulis manZilze daZirvam aranakleb 800-1000 m
okeaneSi cocxali organizmebi uTanabrod aris Seadgina. vakeebze yvelaze naTladaa gamoxatuli
ganawilebuli. maRali produqtiulobiT upirvelesad zedapiris danawevreba azevebul maRlobebad da daZirul
gamoirCeva sanapiro wylebi, pirvel rigSi wiTel da dablobebad. zedapiris neoteqtonikuri danawevreba
arabeTis zRvebSi, sparseTisa da Bbengalis yureebSi, mniSvnelovnad Zlier aris gamoxatuli ruseTis vakeze,
afrikis sanapiros gayolebiT da sxv. produqtulobis vidre dasavleT cimbiris dablobze. saerTod, vake
dabali maCvenebliT gamoirCeva samxreT naxevarsferos reliefis pirobebSi, landSaftis transformacia mTebTan
tropikuli (e.w. “okeanuri udabno”), agreTve arabeTis SedarebiT umniSvneloa. vakeebze izolaciis faqtoris ar
zRvis centraluri akvatoria. planqtonis produqtuloba arseboba mTebTan SedarebiT mniSvnelovnad zRudavs
mkveTrad matulobs okeanuri kunZulebis mimdebare saxeTa warmoqmnis intensivobas da endemizmis maCvenebels,
akvatoriebSi, gansakuTrebiT marjnul rifebze. amitomac vakeTa flora da fauna mTebTan SedarebiT
bunebrivi kompleqsebi. indoeTis okeaneSi gam- Raribia endemebiT. amrigad, neoteqtonikurma moZraobam
oiyofa Semdegi geografiuli sartylebi: mTebisagan gansxvavebiT, vakeebze ar gamoiwvia landSaf-
1. CrdiloeTis tropikuli sartyeli. damaxasia- tebis Rrma transformacia vertikaluri zonalurobis, an
Tebelia haerisa da wylis temperaturebis, marilianobis, axali, manamde ararsebuli landSaftis tipebis
biomasis maRali produqtiuloba, rac dakavSirebulia warmoqmniT. landSaftebis transformacia aq Semoi-
marjnuli biocenozebis ganviTarebasTan. fargleba mxolod Sidazonaluri koreqtivebiT.
2. Crdilo subekvatoruli sartyeli. damaxasia- landSaftebis neoteqtonikuri transformaciis na-
Tebelia atmosferos da zedapiruli wylebis cirku- Teli magaliTia centralur da Sua aziis maRal-
laciis musonuri reJimi, wylisa da haeris maRali tem- mTianeTSi stepebis, naxevarudabnoebis da udabnoebis
peraturebi, SedarebiT naklebi marilianoba (da- warmoqmna. ruseTis da dasavleT cimbiris vakeebze, sadac
kavSirebuli uxv naleqebTan) da biomasis di9di raodeno- neoteqtonikuri moZraoba sustad iyo gamoxatuli,
ba. SeiniSneba zomieri sartylis bunebrivi zonebis sruli
3. ekvatoruli sartyeli gamoirCeva klimaturi da speqtri dawyebuli taigiT da damTavrebuli naxevaru-
hidrologiuri maxasiaTeblebis yvelaze meti mdgra- dabnoebiT da udabnoebiT. aRmosavleT cimbirSi mTiani
dobiT, ekvatoruli haviT, marilianobis simciriT da reliefis gamo gabatonebulia taiga, xolo tyestepuri
mdidari da mravalferovani organuli samyaroTi.

342 11
da stepuri zonebi warmodgenilia mxolod izolirebuli Crdilo-dasavleT avstraliis mimdebare akvatoriaSi.
kunZulebis saxiT. samxreT naxevarsferoSi, gansakuTrebiT tropikis samxre-
amrigad, neoteqtonikurma moZraobam gamoiwvia TiT, wylis temperatura erTi da igive ganedze okeanis
landSaftebis sayovelTao transformacia. vakeebis aRmosavleT akvatoriaSi 1-20-iT ufro dabalia, vidre da-
adgilze aRmarTulia saSualo da maRalmTiani mTagrex- savleT nawilSi. yinulis warmoqmna samxreT naxe-
ilebi, xolo mTebis adgilze droTa ganmavlobaSi war- varsferoSi (600-ian paralels samxreTiT) iwyeba apri-
moiqmna erTferovani vakeebi. es procesi grZeldeba amJam- lidan da zamTris damlevs napiryinulis sisqe 1-1,5 m
adac. aRwevs. dnoba iwyeba dekember-ianvarSi. okeanis samxreT
nawilSi farTod aris gavrcelebuli aisbergebi, ro-
melTagan yvelaze didebi subtropikul ganedebamde
2. mzis radiacia, atmosferuli aRweven.
procesebi da wnevis sartylebi marilianoba zedapirul wylebSi maqsimaluria
(msoflio okeanis masStabiT). wiTel zRvaSi (41%0) da
geografiuli garsis da misi Semadgeneli bunebrivi sparseTis yureSi (37-39%0), Bbengalis yureSi mdinareTa
kompleqsebis funqcionirebis ZiriTad energetikul wya- (gang-brahmaputris, iravadis da sxv.) mZlavri Camonadenis
ros warmoadgens mzis sxivuri energia. mzis radiaciis gavleniT, marilianoba ecema 30-34%0-mde, igi saSualoze
ganawilebasTan dakavSirebulia siTburi sartylebi, naklebia antarqtikul wylebSi, rac gamowveulia yinu-
romlebic Tavis mxriv gansazRvraven bariuli sartyle- lis nadnobi wylis gavleniT. zamTarSi amave wylebSi
bisa da atmosferuli centrebis warmoqmnas. swored, am yinulwarmoqmnis Sedegad, marilianoba matulobs.
ukanasknelTanaa dakavSirebuli atmosferos cirkulacia, siRrmiT - klebulobs. fskerispira wylebSi da igi yvela
romelic gansazRvravs tenis da mniSvnelovanwilad siT- ganedSi 34,8%0 Seadgens.
bos ganawilebas, romlisganac gamomdinareobs klimaturi organuli samyaro. indoeTis okeanis fauna da
sartylebisa da olqebis warmoqmna. am ukanasknelTa sa- flora saxeobrivad mdidaria da mniSvnelovan msgavsebas
fuZvelze viTardeba geografiuli sartylebi da iCens wynari okeanis dasavleTi akvatoriis mimarT, rac
bunebrivi zonebic. gamowveulia am okeaneebs Soris biomasis farTo gac-
mniSvnelovani klimat- da misgan gamomdinare, vliT. planqtoniT mdidaria tropikuli wylebi, rasTanac
landSaftSemqmneli faqtoria msoflio okeane. is gan- dakavSirebulia mdidari neqtoni, gansakuTrebiT Tevzebi.
sazRvravs geografiuli garsis farglebSi damyarebul ZuZumwovrebidan bevria veSapisnairebi (ukbilo da lurji
hidroTermul pirobebs, ZiriTadad cocxali bunebisa da veSapi, kaSalotebi, delfinebi), selapebi, zRvis spilo-
bunebrivi zonebis xasiaTs. ebi, romelTaTvisac gansakuTrebiT kargi pirobebia zomi-
mzisgan miRebuli siTbos araTanabari ganawileba er da antarqtikul wylebSi, sadac wylis intensiuri
dedamiwis zedapirze gansazRvravs siTburi sartylebis vertikaluri cirkulacia xelsayrelia planqtonuri or-
warmoqmnas, rasTanac Tavis mxriv, dakavSirebulia ganizmebis farTo ganviTarebisaTvis. qvewarmavlebidan

12 341
+230-mde, samxreT nawilSi +20-250 da s.g. 600-iani parale- atmosferos moqmedebis centrebis da wnevis sartylebis
lis samxreTiT nul gradusze ufro dabalia. naleqebis Camoyalibeba.
raodenoba yvelaze metia (3000 mm-mde) ekvatoruli ganasxvaveben mudmiv da sezonur atmosferuli
sartylis aRmosavleT nawilSi. yvelaze mcire naleqiania moqmedebis centrebs. mudmivi centrebis moqmedeba gamox-
wiTeli zRvis, arabeTisa da sparseTis yurisa da soma- atulia mTeli weli, mas miekuTvneba ekvatoruli da sub-
lis naxevarkunZulis sanapiroebi, samxreTSi _ tropiku- polaruli dabali wnevis areebi, maRali wnevis sub-
li sartylis aRmosavleTi nawili. tropikuli da tropikuli olqebi, Crdilo da samxreT
dinebebi. okeanis CrdiloeT nawilSi zedapiruli naxevarsferoSi, aseve maRali atmosferuli wnevis po-
wylebis cirkulacias sezonuri xasiaTi aqvs. zamTarSi laruli olqebi. atmosferos moqmedebis sezonuri cen-
warmoiqmneba samxreT-dasavleTi musonuri dineba, rome- trebi mniSvnelovan zegavlenas axdenen vrceli terito-
lic saTaves iRebs bengalis yureSi, xolo zafx- riebis bunebaze. siZlieriT da masStabiT gansakuTrebiT
ulSi_Crdilo-aRmosavleTi dineba. igi somalis civi gamorCeulia aziis anticikloni, romlis gavlena zam-
dinebis saxiT ekvatoridan CrdiloeTisaken miemarTeba, TarSi lamis mTel azias da aRmosavleT da samxreT-
rac msoflio okeaneSi erTaderTi SemTxvevaa. igi da- aRmosavleT evropasac wvdeba. mniSvnelovania agreTve
kavSirebulia samxreT-dasavleT musonTan, romelic zeda- kanadis anticikloni da samxreT-dasavleTi aziis bari-
pirul wyals devnis afrikis sanapiroebidan somalis uli depresia. atmosferuli wnevis araTanabari
naxevarkunZulisaken da amiT iwvevs siRrmis civi wylebis ganawileba iwvevs atmosferos cirkulacias, haeris
aRmasvlas. samxreT naxevarsferoSi yvelaze mniSvnelo- masebisa da gabatonebuli qarebis warmoqmnas.
vania samxreT- pasaturi Tbili dineba da msoflio atmosferos cirkulacia did rols TamaSobs
okeaneSi yvelaze mZlavri_dasavleTis qarebis dineba, dedamiwis zedapirze siTbosa da tenis ganawilebaSi. mis
romlis sigane daaxl. 2500 km-ia, xolo fenis sisqe erTi gareSe Crdilo naxevarsferos civ sartyelSi yinva
km. samxreT nawilSi Tbili _samxreT-pasaturi, madagaska- bevrad ufro Zlieri iqneboda, vidre amJamad, xolo cxel
ris, mozambikisa da am ori ukanasknelis SeerTebiT war- sartyelSi ki _ autaneli sicxe.
moqmnili nemsas anu aguliasis civi dinebebi kraven gabatonebuli qarebis mimarTulebas umTavresad
vrcel wres. zamTris periodSi musonuri, somalis da gansazRvravs atmosferuli wnevis sartylebi. sub-
ekvatoruli dinebebis mier CrdiloeTSi ikvreba meore tropikuli maRali wnevis sartylebidan ekvatorisaken,
mniSvnelovani wre. sadac mTeli weli dabali wnevaa, qrian pasatebi. pa-
wylis masebis fizikuri Tvisebebi. zedapiruli satebi, dedamiwis Tavis RerZis garSemo brunvis gavleniT
wylis temperatura ekvatorul sartyelSi mTeli weli Crdilo naxevarsferoSi gadaixreba marjvniv, xolo
daaxl. +280-ia. wiTel da arabeTis zRvebSi zamTris tem- samxreT naxevarsferoSi-marcxniv, amitom CrdiloeTSi
peratura iklebs +20-250-mde. zafxulobiT wiTel zRvaSi qris Crdilo-aRmosavleTis pasati, xolo samxreTSi _
temperatura okeanis masStabiT maqsimums (30-310-) aRwevs. samxreT-aRmosavleTis. igi daRmavali qaria, ris gamoc
zamTris maRali temperatura (290) aRiniSneba agreTve cxeli da mSralia, ramac warmoSva tropikul udabnoTa

340 13
sartyeli-saharis, arabeTis, dasavleTi da centraluri aRmosavleT akvatoriaze farTod ukavSirdeba atlantis
avstraliis da sxv. am mxriv gamonaklisia tropikuli da wynar okeaneebs.
sartylis aRmosavleT_okeanuri seqtori, sadac pasati fskeris reliefi sakmaod rTuli da mravalfero-
okeanedan qris da mTebis qarpira kalTebze (samxreTi da vania. masSi Serwymulia mravalricxovani wyalqveSa
centraluri amerika, samxreTi afrika da avstralia) qedebi da amaRlebebi da maT Soris mdebare qvabulebi-
gvevlineba teniani musonis saxiT da yalibdeba musonur- arabeTis, dasavleT avstraliis, afrika-antarqtidis da
pasaturi hava. zomier ganedebSi qari qris subtropikuli sxv. mravalricxovan qedebs Soris sworxazovnebiT da
maRali wnevis sartylebidan subpolaruli dabali wnevis sigrZiT gamoirCeva aRmosavleT indoeTis meridianuli
sartylebisaken. es dasavleTis qaria, romelsac atlan- qedi, romelic samxreTiT uerTdeba dasavleT avstraliis
tisa da wynari okeaneebidan moaqvs teni. polarul ganedur qeds. Suaokeanuri qedebi Sedgeba sami ZiriTadi
sartylebSi qari qris polaruli maRali wnevidan sub- ganStoebisagan, romlebic centraluri akvatoriidan
polarul dabali wnevisaken. maraoseburad iSlebian CrdiloeTis, samxreT-dasavleTis
da samxreT_aRmosavleTis mimarTulebiT. sanapiros
gayolebiT ganviTarebulia mcire siganis materikuli
3. anTropogenuri faqtoris roli Selfi. kalTa warmoadgens SedarebiT cicabo (10-300)
Tanamedrove landSaftebis formirebaSi safexurs, romelic danawevrebulia mdinareTa xeobebiT
da kanionebiT. okeanis kalapotis farglebSi xSiria
mecnierTa mier udidesi mniSvnelobis geologiur vulkanebi. indoeTis okeane gamoirCeva fskeruli
movlenad fasdeba adamianis gamoCena geografiul garsSi. naleqebis didi sisqiT, rac gansazRvravs brtyeli
kacobriobis ganviTarebis mTeli istoria es aris adami- abisaluri vakeebis farTo gavrcelebas. es gamowveulia
anis da bunebis urTierTmoqmedebis istoria, romlis danaleqi masalis didi nakadiT (yovelwliurad daaxl. 2
manZilzec kavSirebi maT Soris, ufro da ufro mraval- mlrd. tona), rac msoflio okeanis farTobis mxolod 4%
waxnagovani da masStaburi xdeboda. ufro da ufro Seadgens.
Rrmavdeboda da farTovdeboda adamianis bunebaTsargeb- havis ZiriTad niSnebs gansazRvravs ganeduri
lobis sfero, dawyebuli misi yvelaze martivi da ganfeniloba da yinulovani okeanisagan izolirebulad
bunebisaTvis SedarebiT umtkivneulo nadiroba-Semgroveb- mdebareoba. misi CrdiloeTi nawilisTvis damaxasi-
lobis lokaluri ubnebiT da damTavrebuli, Tanamedrove aTebelia musonuri hava, naTlad gamoxatuli ori se-
samecniero-teqnikuri progresis (revoluciis) epoqiT, zoniT_zamTari Tbili, wynari, mcire naleqiani amindebiT
rodesac adamianis sameurneo saqmianobam TiTqmis mTeli da zafxuli cxeli, Rrubliani, naleqiani amindebiT,
geografiuli garsi moicva da gansazRvra bunebrivi xSiri Stormuli qarebiT. samxreTiT gabatonebulia
landSaftebis transformacia Tanamedrove bunebriv- samxreT-aRmosavleTi pasati da Zlieri dasavleTis
anTropogenul landSaftebad. meores mxriv, mkveTrad qarebi. haeris saS. temperatura zafxulSi CrdiloeT na-
icvala saxe ariduli (lamis usicocxlo) landSaftebis wilSi +25-270 farglebSia, afrikis sanapiroebTan iklebs

14 339
adgilzea kunZulebis raodenobiT da farTobiT (daaxl. mniSvnelovanma nawilma morwyvis Sedegad, xolo Waobebma
0,8 mln. km2). yvelaze didi kunZulebi (madagaskari, tasma- _ daSrobiT. samSeneblo industriam Seiwira bunebrivi
nia, Sri-lanka, andamani, timori da sxv) kontinenturi landSaftebis da miwis savargulebis mniSvnelovani na-
warmoSobisaa da ganlagebulia sanapiroebze. tropikul wili.
ganedebSi vulkanur konusebze marjnuli kunZulebia. ekologiurad gansakuTrebiT sazianoa veluri
zRvebis raodenobac aq yvelaze naklebia (wiTeli, bunebis anTropogenuri transformacia, romelic xorci-
sparseTis zRva-yure, arabeTis, bengalis zRva-yure, an- eldeba adamianis aragonivruli, windauxedavi bune-
damanis, timoris, arafuris). sanapiro ufro Zlieraa dan- baTsargeblobiT, romelsac safuZvlad udevs wminda
awevrebuli CrdiloeT periferiaze, sadac xmeleTSi momxmarebluri suliskveTeba.
Rrmad iWrebian adenis, omanis, bengalis yureebi. samxreT- anTropogenur zemoqmedebas ganicdis landSaftis
aRmosavleT nawilSi yvelaze didi yureebia karpentariis yvela komponenti, rac arRvevs xangrZliv geologiur
da didi avstraliis. droSi maT Soris damyarebul kavSirebs da saboloo
mokle cnobebi gamokvlevis istoriidan. indoeTis jamSi iwvevs bunebrivi kompleqsis Secvlas, rac umetes
okeanis sanapiroebze warmoiSva uZvelesi civilizaciis SemTxvevaSi uaryofiTi xasiaTisaa da gansazRvravs mis
kerebi. zogierTi mecnieris varaudiT, zRvaosnoba aq degradacias.
ufro adre daiwyo, vidre sxva okeaneebSi da igi da- veluri landSaftebis anTropogenurma transfor-
kavSirebulia finikiel da Zvel egviptel zRvaosnebTan. maciam maqsimalurad intensiuri xasiaTi miiRo bolo or
sanaosno marSrutebis pirveli aRwera arabebs ekuTvnis. saukuneSi, romlis manZilze bunebrivi tyis safarveli
okeanis bunebis Sesaxeb mniSvnelovani geografiuli in- ganaxevrda, aman ki uaryofiTad imoqmeda landSaftis
formacia iqna mopovebuli XV_XVIII saukuneebSi evro- yvela danarCen komponentze da mTlianad bunebriv
peli zRvaosnebis_ vasko da gamas, a. tasmanis, j. kukis da kompleqsze.
sxv. mier. siRrmeebis pirveli gazomva am ukanasknelma aqtiuri anTropogenuri transformaciis Sedegad
Caatara. okeanis kompleqsur kvlevas safuZveli Cauyara Camoyalibda bunebriv-anTropogenuri landSaftebis mra-
inglisis eqspediciam gem "CelenjeriT". amJamad okeanis valferovani speqtri, romelsac ukavia mTeli xmeleTis
bunebas kompleqsurad ikvleven sxvadasxva qveynebis same- daaxloebiT 80%. adamianis xelSeuxebeli landSaftebi
cniero eqspediciebi. praqtikulad ar SemogvrCa, vinaidan iqac ki, sadac mas
geografiuli mdebareobiT indoeTis okeane sxva uSualod fexi ar daudgams, aRwevs misi sameurneo
okeaneebisgan arsebiTad gansxvavebulia. igi mTlianad saqmianobiT warmoqmnili mavne zemoqmedeba. amis naTeli
aRmosavleT naxevarsferoSia, Tanac umetesi da yvelaze dadasturebaa gaxSirebuli mJavuri wvimebi, pesticidebis
ganieri nawili ekvatoridan samxreTiT mdebareobs. SeRweva yvelaze Soreuli arqtikis da antarqtikis
CrdiloeTidan akravs azia, dasavleTidan afrika, aR- binadrebis organizmSi da sxv.
mosavleTidan avstralia da zondis kunZulebi,
samxreTidan_antarqtida. samxreT-dasavleT da samxreT-

338 15
bunebrivi landSaftebis anTropogenuri transfor- mebiT, rac gamowveulia gansxvavebuli temperaturisa da
maciis intensivoba, misi xarisxi gansxvavebulia calke- simkvrivis mqone wylebis SereviT. antarqtikuli da sub-
uli kontinentebis mixedviT. bunebriv-anTropogenuli antarqtikuli bunebrivi kompleqsebis ZiriTadi niSnebi-
landSaftebis xvedriTi wiliT pirvel adgilze evropaa. dan aRsaniSnavia sezonurad yinulsafaris warmoqmna da
mas mosdevs CrdiloeTi amerika, azia, avstralia, afrika, faunaSi didi zomis cxovelebis siWarbe.
samxreTi amerika. cxadia, dRemde TiTqmis xelSeuxebelia bunebrivi resursebi. atlantis okeane mdidaria
antarqtidis yinulovani landSafti. sxvadasxva saxis bunebrivi resursiT, romelTa aTvisebis
anTropogenuri transformacia yvelaze mkveTrad intensiurobiT igi okeaneebs Soris gamorCeulia. misTvis
Seexo savanebis, stepebis, tyestepebis, farTofoTlovani damaxasiaTebelia msoflio sazRvao-sanaosno gzebis
tyeebis bunebriv zonebs, udabnoTa bazisur landSaftebs, yvelaze xSiri qseli. okeanispira qveynebis ekonomikaSi
samTa-madno regionebs da sxv. did rols asrulebs meurneobis sazRvao dargebi, ro-
melTa Soris pirvel adgilzea sazRvao transporti.
okeane mdidaria sxvadasxva saxis mineraluri resursebiT,
gansakuTrebiT Selfis zona-navTobi, bunebrivi gazi, iS-
4. geografiuli sartylebi viaTi liTonebi, almasi, oqro, rkina, gogirdi, qvanaxSiri
da bunebrivi zonebi∗ da sxv. msoflio TevzWeraSi pirveli adgili bolo pe-
riodSi “dauTmo” wynar okeanes. Zalian didia atlantis
geografiuli garsis landSafturi diferenciaciis okeanis sakurorto-sarekreacio potenciali.
ZiriTadi kanonzomierebebidan erT-erTi yvelaze mniSvne- msoflio okeanis farglebSi, atlantis okeane gan-
lovania zonaluroba, romlis fuZemdebluri faqtoria icdis yvelaze met anTropogenul zewolas, ris gamoc
mzisgan miRebuli siTbos ganedur-zonaluri ganawileba. bevrgan misi akvatoria, gansakuTrebiT Sida zRvebi Zlier
mis xasiaTs ki gansazRvravs dedamiwis sferuloba da dabinZurebulia, rac did zians ayenebs okeaneTsar-
misi daxrili RerZiT mzis garSemo moZraoba. geblobas.
geografiuli zonaloba es aris geografiuli bolo periodSi saerTaSoriso TanamSromlobis
sartylebis Tanamimdevruli cvla ekvatoridan polu- mier dagegmilia mniSvnelovani RonisZiebebis gatareba
sebisaken da maT farglebSi bunebrivi zonebis kanonzom- okeaneSi ekologiuri mdgomareobis gasajansaReblad.
ieri ganawileba.

27. indoeTis okeane



geografiuli garsis sartylobriv-zonalur diferenciacias
umTavresad safuZvlad udevs klimaturi faqtori, ris gamoc indoeTis okeane sididiT mesamea_farTobi 76,17
klimaturi sartylebis da olqebis calke Tavad ganxilva mln. km2, maqsimaluri siRrme 7729 m (iavis Rari), saSu-
saWirod ar CavTvaleT. alo siRrme 3710 m, wylis moculoba 282,65 mln. km3. bolo

16 337
yvelaze produqtiulia, rac upirvelesad dakavSirebulia
Selfis da marCxobis farTo ganviTarebiT. okeanis bevr
akvatoriaSi, gansakuTrebiT intensiuri moxmarebis
Sedegad biologiuri resursebi TiTqmis gamoleulia da
okeanis xvedriTi wili msoflio TevzWeraSi bolo peri-
odSi mniSvnelovnad Semcirda, maSin,roca axlo war-

geografiuli sartylebi da bunebrivi zonebi


sulSi masze modioda msoflio TevzWeris da uxerxemlo
organizmTa mopovebis naxevari.
mcenareuloba yvelaze metad mravalferovania
CrdiloeT nawilis Selfur zonaSi. 100 m siRrmemde
izrdeba mura wyalmcenareebi, ufro Rrmad laminariebi.
okeanis tropikul zonaSi gabatonebulia mwvane, xolo
samxreT nawilSi _ giganturi wyalmcenareebi.
cxoveluri organizmebi okeanis yvela fenaSi
binadrobs. civsa da zomier sartylebSi faunis aTasobiT
saxeobaa, xolo tropikulSi_aTiaTasobiT.
bunebrivi kompleqsebi. atlantis okeaneSi gam-
oiyofa yvela zonaluri kompleqsi (geografiuli
sartyeli), garda arqtikulisa. subarqtikuli sartyelis
wylebi mdidaria biomasiT, gansakuTrebiT Selfuri zona.
zomier sartyelSi civi da Tbili wylebis intensiuri
urTierTqmedeba Zlier xelsayrelia organizmebis ganvi-
TarebisaTvis. igi TevziT yvelaze mdidaria, gan-
sakuTrebiT Crdilo amerikis sanapiroebze. SedarebiT
nakleb produqtiulia cxeli da subtropikuli sartyle-
bis wylebi. gansakuTrebul bunebriv_akvalur kompleqss
qmnis sargasos”unapiro” zRva, romlisTvisac damaxasi-
aTebelia marilianobis momateba (37,5%0) da dabali
produqtuloba. misi wyali gamWvirvale da lurji
ferisaa. masSi izrdeba sargasos mura wyalmcenareebi,
saidanac miiRo saxelwodeba.
samxreT naxevarsferos zomieri sartylis wylebi,
analogiurad CrdiloeTisa, mdidaria cocxali organiz-

336 17
geografiuli sartylebi. geografiuli sartyeli turis ryeva naklebia, vidre zomier sartyelSi. sana-
warmoadgens geografiuli garsis zonaluri dayofis piro akvatoriebSi ki _ metia. gvineis yuris akvatoriaSi
yvelaze did erTeuls, romlis gamoyofas safuZvlad temperatura +260-s dabla ar ecema, zafxulis tempera-
udevs mzisgan miRebuli siTbos raodenoba da haeris tura + 100-ia. samxreT naxevarsferoSi, ganedis zrdasTan
masis gabatonebuli tipi. sartylebi xmeleTis zedapiris dakavSirebiT temperatura ufro swrafad klebulobs da
araerTgvarovnebis, okeanuri dinebebis da atmosferos 600-ian ganedze daaxl. nulis tolia.
cirkulaciis gavleniT, xSirad ganeduridan gadaixrebian marilianoba zedapirul wylebSi, miuxedavad
subganeduri mimarTulebiT. SeiniSneba sartylis wyve- mtknari wylebis mniSvnelovani Semodinebisa (amazoni,
tili (diskretuli) gavrcelebis SemTxvevac. geografiu- kongo, misisipi, dunai, nilosi, la-platis sistema, da-
li sartylebi warmoqmnian danestianebisa da sxva klima- savleT evropisa da dasavleT amierkavkasiis bevri mdi-
turi maCveneblebiT mniSvnelovnad gansxvavebuli buneb- nare) sakmaod maRalia, rac umTavresad gamowveulia imiT,
rivi zonebisa da qvezonebis sistemas. klimaturi faq- rom okeanedan aorTqlebuli tenis mniSvnelovani nawili
torisa da okeaneebidan daSorebis mixedviT, sartylebSi mas ar ubrundeba da gadadis mezobel kontinentebze, ra-
gamoiyofa seqtorebi, zonalobis gansxvavebuli struq- sac xels uwyobs okeanis SedarebiT siviwrove.
turiT. maqsimaluri marilianoba (37%0-mde) aRiniSneba sub-
dedamiwis xmeleTovan nawilze gamoiyofa Semdegi tropikul akvatoriaSi, rac mniSvnelovani aorTqlebis
geografiuli sartylebi: ekvatoruli _ erTi, or-ori _ garda, gansazRvrulia xmelTaSuazRviuri dinebis
subekvatoruli, tropikuli, subtropikuli, zomieri; gavleniT. ekvatorul sartyelSi, sadac yvelaze meti
Crdilo naxevarsferos subarqtikuli da arqtikuli, naleqi modis, marilianoba ecema 34%0-mde. wylebis mkve-
samxreT naxevarsferos subantarqtikuli da antarqtiku- Tri gamtknareba SeiniSneba did mdinareTa SesarTavis
li sartylebi. mimdebare akvatoriebSi, ase magaliTad, laplatis Ses-
ekvatoruli geografiuli sartyeli vrceldeba arTavTan igi Seadgens 18-19%0.
ekvatoridan orive mxares, samxreT ganedis 4-110 –dan yinulwarmoqmna aRiniSneba antarqtikul wylebSi,
Crdilo ganedis 5-80 –mde. gabatonebulia ekvatoruli CrdiloeT naxevarsferoSi ki grenlandiidan mowyvetili
haeri, romelic xasiaTdeba maRali da Tanabari tempera- aisbergebi subtropikul ganedebamdec ki aRweven. samxreT
turebiT vakeebze _ 24-280, uxvi atmosferuli naleqebiT naxevarsferoSi (550-iani paralelis samxreTiT) mcuravi
vakeebze_ 1500-2500 mm.; mTebSi _ 5000-10000 mm, rac sezonu- yinulebi mTeli weli arseboben.
rad sakmaod Tanabrad aris ganawilebuli. Seesatyviseba organuli samyaro. florisa da faunis saxeobebiT
ekvatorul depresias. mTeli weli gabatonebulia mudmivi atlantis okeane wynar okeaneze ufro Raribia. amis erT-
qarebi _ pasatebi. erT mizezad mkvlevarebi miiCneven mis SedarebiT siaxal-
igi ZiriTadad moicavs erT, floristulad da gazrdaves da Crdilo naxevarsferos meoTxeuli gamyin-
faunisturad Zalian mdidar, mravaliarusian, ekvatoruli varebis met zegavlenas. biomasis odenobrivi Tvalsa-
maradmwvane tyeebis zonas. bioqimiuri procesebis aqtivo- zrisiT, okeane mdidaria da farTobis erTeulze igi

18 335
dinebas da ikvreba wre. samxreT wreSi dinebaTa wyali ba aq xels uwyobs gamofitvis (gansakuTrebiT qimiuri)
moZraobs saaTis isris sawinaaRmdego mimarTulebiT, xo- mZlavri qerqis warmoqmnas. ganviTarebulia wiTelmiwa
lo CrdiloeTSi- saaTis isris moZraobis mimarTulebiT. feralituri niadagebi. bolo periodamde ekvatoruli
Crdilo yinulovani okeane atlantis okeanis Crdilo na- tyeebis zonis veluri buneba TiTqmis xeluxleblad iyo
wils kvebavs ori mZlavri civi dinebis _aRmosavleT SemorCenili, vinaidan Zlier mxuTvare hava adamianis mud-
grenlandiisa da labradoris. gamtknarebuli wylebiT, miv sacxovreblad ar aris xelsayreli. bolo naxe-
labradoris civi dineba xvdeba golfstrimis Tbil varsaukuneSi ekvatoruli tyeebi ganicdis intensiur
dinebas da axevinebs mas Crdilo_aRmosavleTisaken. Cexvas da sxva saxis sameurneo zemoqmedebas, ramac kaco-
bolo periodSi ekvatorul sartyelSi dadgenil briobisaTvis Zalian mtkivneuli ekologiuri problema
iqna zedapiruli qvemo ukudineba -sawinaaRmdego dineba warmoSva, vinaidan ekvatoruli tyeebi planetis
(lomonosovis saxels atarebs. igi okeanes kveTs da- filtvebad aRiqmeba.
savleTidan aRmosavleTisaken, samxreT pasaturi dinebis ekvatoruli tyeebis zona Zalian mdidaria yvela
qveS) da siRrmis luzitanis dineba, okeanis aRmosavleT saxis bunebrivi resursiT, gamonaklisia sakurorto
nawilSi. igi warmoqmnilia xmelTaSua zRvis siRrmis klimaturi resursi.
dinebiT, gibraltaris gavliT. SedarebiT mariliani da subekvatoruli geografiuli sartylebi. igi gar-
Tbili, xmelTaSua zRvis wylis gavlena moicavs okeanis damavalia ekvatorul da tropikul sartylebs Soris.
sakmaod ganier akvatorias, romelic dasavleTisaken saSualod moicavs ganedebs orive naxevarsferos 5-100 –
TandaTan isoleba. dan 15-200 –mde. misi havis da zogadad bunebis xasiaTs
okeanis wylis masebis fizikuri Tvisebebi. atlan- gansazRvravs ekvatoruli da tropikuli haeris masebis
tis okeaneSi warmodgenilia yvela tipis wylis masebi, sezonuri cvla. haeris temperatura mTeli weli maRalia
garda arqtikulisa. wylis masebis zonaluroba mniSvne- (20-300) da sakmaod Tanabaradaa ganawilebuli. atmosfer-
lovnad garTulebulia xmeleTisa da zRvis dinebebis uli naleqebi sakmaod did farglebSi icvleba_250 -2000
gavleniT, rac pirvel rigSi gamoxatulia zedapiruli mm. ZiriTadad ori sezoni gamoiyofa naleqebis mixedviT:
wylebis temperaturis ganawilebaSi. bevrgan sanapiro ak- wvimiani zafxuli da mcire naleqiani da mSrali zamTari.
vatoriebSi izoTermebi mkveTrad gadaixreba ganeduri subekvatoruli sartylis landSaftebis xasiaTsac, swo-
mimarTulebidan. okeanis Crdilo naxevari 60-iT ufro red cvalebadtenianoba gansazRvravs. amasTan da-
Tbilia samxreT naxevarze. zedapiruli wylebis saS. tem- kavSirebiT, ganviTarebulia bunebrivi zonebis sakmaod
peratura (16,50) ramdenadme dabalia, vidre wynar okeaneSi. nairgvari speqtri. subekvatoruli sartyeli upirvelesad
mniSvnelovan gamagrilebel gavlenas axdens arqtikis da savanuri landSaftebis sartyelia, masSi gamoiyofa sa-
antarqtikis wylebi da yinulebi. vanuri landSaftis ramdenime qvetipi: teniani savana, tip-
zedapiruli wylebis temperaturis wliuri ampli- iuri savana da gaudabnoebuli savana. ekvatoruli tyeebis
tuda cxel sartyelSi 1-30 ar aRemateba, subtropikul da zonas akravs maradmwvane-cvalebadteniani subekvatoruli
zomier sartylebSi 5-80-ia. polarul ganedebSi tempera- tyeebis zona. igi Tavisi bunebiT ekvatoruli tyeebis

334 19
zonas gavs, Tumca, misgan gansxvavebiT, aq aRiniSneba atmosferos gansakuTrebiT aqtiuri procesebi _
xanmokle mSrali sezoni, rodesac zogierT xes foToli tropikuli (e.w. vestinduri) damangreveli Zalis qari-
cviva. avstraliaSi wynar-okeanur seqtorSi gamoiyofa Sxali damaxasiaTebelia karibis zRvisa da meqsikis yuris
maradmwvane teniani subekvatoruli tyeebis zona. sa- akvatoriebisaTvis, sadac igi aRmosavleTidan dasavle-
vanebis fonis Semqmneli, ZiriTadad marcvlovani bal- Tisaken qris.
axebia. wylis zedapiri udides gamazomierebel gavlenas
savanuri landSaftebi farTod aris gavrcelebu- axdens haeris temperaturaze, romlis wliuri amplituda
li samxreT naxevarsferos kontinentebze, magram sa- ekvatorze erT gradusze naklebia, subtropikebSi imatebs
vanebis kontinentad mainc afrika moixsenieba. 50-mde, 60-ian0 ganedebSi (orive naxevarsferos) aRwevs 100-
subekvatorul sartyelSi bunebrivi pirobebi s, xolo ukidures Crdilo-dasavleT da samxreT na-
xelsayrelia adamianis sameurneo saqmianobisaTvis, ris wilSi, kontinenturi haeris masebis gavleniT igi aRwevs
gamoc misi veluri buneba mniSvnelovnad 250-mde matulobs.
transformirebulia. ucivesi Tvis saSualo temperatura icvleba + 250-
tropikuli geografiuli sartyeli ganlagebulia dan-00-mde. ukidures Crdilo-dasavleTSi da samxreTSi
orive naxevarsferos 20 da 300-an paralelebs Soris. mis igi ecema -250-mde da ufro dabla. uTbiles TveSi saSu-
farglebSi mTeli weli Warbobs tropikuli haeris alo temperatura Seadgens ekvatorze + 26-280. Tbili da
masebi, rasTanac dakavSirebulia cxeli da mSrali hava. civi dinebebis gavleniT erTnairi ganedis farglebSi
temperaturebis mniSvnelovani ryevadoba, gansakuTrebiT temperaturis sxvaoba 5-100-mde aRwevs. naleqebis wliuri
dRe-Ramuri, gansazRvravs aq didi simZlavris fizikuri raodenoba ekvatorze 2000 mm-ze metia, zomier ganedebSi
gamofitvis qerqis warmoqmnas. mas udabnoTa sartyelsac 1000-1500 mm, subtropikul ganedebSi da antarqtikaSi
uwodeben. udabnoebs da naxevarudabnoebs dasavleT klebulobs 250-500 mm-mde, afrikis udabnoTa mimdebare
okeanur da Sida kontinentur seqtorSi ukavia vrceli akvatoriebSi da okeanis ukidures samxreTSi ki 100 mm-mde
teritoria, gansakuTrebiT afrikaSi, romelic zedapirul ecema.
Camonadens moklebulia. mdinareebi efemerulia, mudmivi dinebebi. meridianuli mimarTulebiT didi gadaWim-
Camonadeni mxolod tranzitul mdinareebs gaaCnia. saSu- ulobis gamo, atlantis okeaneSi umetesad ganviTarebu-
alo temperaturebi 10 _350 farglebSi meryeobs. naleqebis lia horizontalur dinebaTa meridianuli nakadebi,
wliuri raodenoba 200 mm-ze naklebia. zogan SeiZleba romlebic analogiurad wynari okeanisa, qmnian or wres.
wlebis ganmavlobaSi naleqi srulebiT ar movides. CrdiloeT naxevarsferoSi wre iqmneba Semdegi dinebeb-
atmosferos meridianuli cirkulaciisas, tropi- isagan: CrdiloeT pasaturi, golfstrimi, Crdilo at-
kuli haeri zogjer zomier da TviT subarqtikul gane- lanturi da kanaris, rac CrdiloeT pasaturTan Seer-
debamdec ki aRwevs da iwvevs zamTarSi leRmas (Tovlis TebiT kravs wres. samxreTiT wre iqmneba Semdegi dinebeb-
intensiur dnobas), xolo zafxulSi _ cxel amindebs. isagan: samxreT pasaturi, braziliis, dasavleTi qarebis
da bengelis. es ukanaskneli uerTdeba samxreT pasatur

20 333
viCis kunZulebis mTaTa sistemebs. qvabulebi erTma- miuxedavad udabnoebis da naxevarudabnoebis gaba-
neTisagan gamoyofilia wyalqveSa platoebiT da am- tonebisa, tropikuli sartylebi landSafturad arc ise
aRlebebiT. erTferovania. havis sxvadasxva tipebis Sesatyvisad, aq
Sua atlanturi qedis SefardebiTi simaRle daa- Camoyalibebulia mTeli rigi bunebrivi zonebi: dasavleT
xloebiT 2 km Seadgens. qedi ganivi rRvevebiT dayofilia okeanur seqtorSi_sanapiro udabnos da naxevarudabnos,
calkeul segmentebad. RerZul zonas gasdevs giganturi xolo aRmosavleT okeanur seqtorSi_maradmwvane cva-
riftuli xeoba, romlis sigane 6-dan 30 km-mdea, xolo lebadteniani tropikuli musonuri tyeebi. kontinentur
siRrme 2 km. rRvevebTan dakavSirebuli moqmedi seqtorSi sakmaod farTo gavrceleba aqvs tropikul sa-
vulkanebia islandiis da azoris kunZulebze. Selfur vanebs da naTel tyeebs. tropikuli udabnoebis da naxe-
zonas atlantis okeaneSi meti farTobi ukavia, vidre varudabnoebis farglebSi naTlad gamoiyofa oazisebis
wynar okeaneSi. landSafti, romelic veluric aris da anTropogenuric.
qvabulebis fskeri borcvian an TiTqmis mTlianad tropikuli musonuri tyeebis da sarwyavi udabno-
brtyel vakeebs ukavia, romlidanac zogan wyalqveSa ebis landSaftebi mniSvnelovani anTropogenuri trans-
mTebia aRmarTuli. mTaTa mwvervalebis wyalzeda Sveri- formaciiT gamoirCeva.
lebi warmoqmnis vulkanur kunZulebs (bermudis, azoris, subtropikuli geografiuli sartylebi. garda-
kanaris, mwvane koncxis, wminda elenes da sxv.). yvelaze mavali sartylebia orive naxevarsferos tropikul da
didi wyalqveSa mTebidan aRsaniSnavia altairi, anti- zomier sartylebs Soris, romlis Camoyalibeba gan-
altairi, milni, kelvini, san-pablo da sxv. isazRvreba polaruli atmosferuli frontis mdebare-
hava. okeane mdebareobs TiTqmis yvela klimatur obiT da tropikuli da zomieri haeris masebis sezonuri
sartyelSi, garda arqtikulisa, rac gansazRvravs mis cvliT. rogorc saerTod gardamavali sartyelebisaTvis,
zedapirze havis mravalferovnebas. ZiriTadi nawili misTvisac damaxasiaTebelia meteorologiuri pro-
Crdilo naxevarsferos subtropikul, tropikul, cesebisa da amindebis cvlis naTlad gamoxatuli se-
subekvatorul da samxreT naxevarsferos tropikul da zonuroba, rac atyvia rogorc aracocxal, ise cocxal
subtropikul sartylebSia. okeanis Tavze atmosferos bunebas. zafxulSi Warbobs tropikuli haeri, zomierad
cirkulacias gansazRvravs ZiriTadi bariuli olqebis cxeli da cxeli amindebiT, teritoriis umetes nawilze
ganlageba. maTgan mTavaria islandiisa da antarqtikuli mcire naleqiT, zamTarSi SedarebiT teniani (2000-3000 mm)
bariuli depresiebi da azoris da samxreT atlanturi zomieri haeri Warbobs. saSualo Tviuri temperatura
subtropikuli wnevis maqsimumebi, romelTac hyofs ekva- yvelgan dadebiTia da meryeobs 4-dan 200- mde.
toruli bariuli depresia. aRniSnuli bariuli olqebis subtropikuli sartyelebi xasiaTdebian land-
urTierTmoqmedeba ganapirobebs zomier ganedebSi da- Saftebis nairgvarobiT, rac umetesad vlindeba okeanuri
savleTis qarebis, xolo tropikul da nawilobriv sub- da kontinenturi seqtorebis mixedviT. dasavleT okeanur
tropikul sartylebSi, pasatebis gabatonebas. seqtorSi yvela kontinentze (antarqtidis garda), xmel-
TaSuazRviuri havis pirobebSi, ganviTarebulia xmelTaS-

332 21
uazRvis tipis maradmwvane qserofituli tyeebi da buC- aSi. didi geografiuli aRmoCenebis epoqaSi atlantis
qnarebi. dasavleT amierkavkasiaSi, TaliSis mTebSi da okeanes kveTda mTavari sanaosno gzebi. misi bunebis kom-
lenqoranis vakeze notio subtropikuli havaa. sartyle- pleqsuri Seswavla XIX saukunis bolos daiwyo inglisis
bis ZiriTadi nawili ukavia Sida kontinentur seqtors, eqspediciis mier samecniero sakvlev-gem “Celenjerze”.
sadac zomierad mSrali da mSrali subtropikuli havis Tanamedrove gamokvlevebSi didi wvlili aqvs aSS-s
pirobebSi, ganviTarebulia stepebi, naxevarudabnoebi da okeanografiis institutis mier mowyobil eqspedicias gem
udabnoebi. “glomar-Celenjerze”. amJamad sxvadasxva qveynebis same-
subtropikuli sartyeli uZvelesi droidan gan- cniero eqspediciebi kompleqsurad ikvleven mis bunebas.
icdis adamianis sameurneo zemoqmedebas, ramac gan- geografiuli mdebareoba. atlantis okeane analo-
sazRvra veluri bunebis Zlieri anTropogenuri trans- giurad wynari okeanisa, yvela klimatur sartyelSi
formacia, garda maRalmTiani zonisa. mdebareobs, garda arqtikulisa. dasavleTidan akravs
zomieri geografiuli sartylebi. igi ZiriTadad amerikis kontinentebi, aRmosavleTidan evropa da afrika,
Crdilo naxevarsferoSia gavrcelebuli 40-600-ian samxreTidan antarqtida, Crdilo yinulovan okeanesTan
ganedebs Soris. gamonaklisia samxreT amerikis mkveTrad sazRvari iwyeba hudsonis srutis aRmosavleT
Seviwrovebuli samxreTi daboloeba. mTeli weli imyofe- SesasvlelTan, gadis devisis da daniis sruteebze, ger-
ba dasavleTidan monaberi zRviuri haeris masebis piris koncxze, fugliosa da makl-flagis kunZulebze da
gavlenis qveS, rasac erTvis intensiuri ciklonuri pro- aRwevs naxevarkunZul statlans. wynar okeanesTan
cesebi, rac aZlierebs tenbrunvas okeaneebidan xme- sazRvari gadis Carlzis koncxze da kunZul osteze,
leTisaken da ganedTSoris siTbos gacvlas. Crdilo xolo indoeTis okeanesTan _keTili imedis koncxis me-
naxevarsferos zomier sartyels yvelaze didi sivrce ridianze antarqtidamde.
ukavia, rac danawevrebul reliefTan er2ٛٛ gansazRvravs fskeris reliefi. atlantis okeanis fskeris re-
havisa da mTlianad bunebrivi landSaftebis sam liefis yvelaze mniSvnelovani da damaxasiaTebeli ele-
ganzomilebian-ganedur, grZedur da simaRliT kon- mentia Sua atlantis uzarmazari meridianuli qedi, ro-
trastebs. melic dasavleTi da aRmosavleTi sanapirodan TiTqmis
zomier sartyelSi naTlad aris gamoxatuli Tanabrad aris daSorebuli. igi okeanes yofs dasavleT
oTxive sezoni_ori ZiriTadi da ori gardamavali. teri- da aRmosavleT nawilebad. misgan orive mxares gan-
toriis didi ganfenilobis gamo, haeris temperatura lagebulia Rrmawyliani qvabulebi, dasavleTiT_Crdilo
mniSvnelovan farglebSi icvleba. zafxuli grili, zomi- amerikis, labradoris, gvianis, braziliis, argentinis da
erad Tbilia, calkeul ubnebSi zomierad cxelic. uTbi- sxv. aRmosavleTiT_Crdilo-aRmosavleT atlanturi, kana-
lesi Tvis saSualo temperatura 10-dan 250-mde meryeobs. ris, mwvane koncxis, gvineis, angolis, kapis, aguliasis da
mniSvnelovan farglebSi icvleba zamTris Tveebis tem- sxv. samxreTiT _afrika-antarqtidis qvabuli. maqsimaluri
peraturac, sezonis mdgradi Tovlis xangrZlivoba da siRrmeebi dakavSirebulia Rrma wyalqveSa RartafebTan,
Tovlis saburvlis sisqe. zamTari, civi da Zlier yinvian- romlebic gars ertymis didi antiliisa da samxreT sand-

22 331
26. atlantis okeane ia, ucivesi Tvis saSualo temperatura yvelgan uaryof-
iTia, Sida aziaSi ianvris saSualo temperatura zogan
atlantis okeanis farTobi 82,4 mln.km2-ia, wylis minus 400-ze dabalia. absoluturi minimumi -500ze
moculoba daaxl. 330 mln km3-ia, maqsimaluri siRrme- dabalia. kidev ufro cvalebadia naleqebis wliuri
puertorikos Rari_9220 m-ia. igi udides rols asrulebs raodenoba. sartylis mniSvnelovan nawilze naleqebis
kacobriobis cxovrebaSi, mis auzSi 70 saxelmwifoa 1,5 raodenoba 500-800 mm-ia, periferiebisaken matulobs 1000-
miliardze meti mosaxleobiT, maT Soris umetesoba 2000 mm-mde, Sida kontinentur seqtorSi mcirdeba 100-200
yvelaze ganviTarebuli qveyაnაა. mm-mde. xSiri movlenaa gvalvebi.
atlantis okeane sxva okeaneebisagan mkveTrad aris amrigad, havis nairgvaroba naTlad aris gamoxatu-
gansxvavebuli sanapiros konfiguraciiT. meridianulad li okeanur da kontinentur seqtorebSi, ganedis
gadaWimulia 16 aTas km-ze, ekvatorul ganedebSi ki misi mixedviT.
sigane 2900 km ar aRemateba. ekvatoridan CrdiloeTisaken mTebSi kargad aris gamovlenili simaRliTi
da samxreTisaken sigane mkveTrad matulobs. zonaluroba. mniSvnelovani nairgvaroba iqmneba erTi da
atlantis okeanis sanapiro CrdiloeT naxevarsfer- imave zonis farglebSi. uwyvet ganedur zonas qmnis
oSi Zlier aris danawevrebuli. aq mdebareobs misi taiga, misgan samxreTiT siTbo yvelgan sakmarisia tyis
TiTqmis yvela zRva-CrdiloeTis, baltiis, irlandiis, landSaftebisaTvis da wamyvani faqtori xdeba tenis
xmelTaSua, Savi, karibis da sxv. gamonaklisia mxolod raodenoba, rac okeanuri da kontinenturi seqtorebis
uedelis zRva – antarqtidaSi da didi yureebi-biskais, mixedviT icvleba. amitom zomieri sartylis Sereuli da
gvineis, wminda lavrentis, fineTis. samxreT naxevarsfer- farTofoTlovani tyeebis zonebi ganviTarebulia
oSi sanapiro TiTqmis sworxazovania, gamonaklisia la- okeanur seqtorSi, xolo stepebi, udabnoebi da
platis ube-estuari. naxevarudabnoebi kontinentur seqtorSi. tyestepis zona
kunZulebis saerTo farTobiT atlantis okeane ganedur, magram wyvetil, gardamaval zonas qmnis, taigasa
mxolod indoeTis okeanes aRemateba. mTavari kunZulebi- da steps Soris.
dan aRsaniSnavia: didi britaneTi, irlandia, islandia, mniSvnelovani TaviseburebiT gamoirCeva zomieri
niu-faund–lendi, didi da mcire antiliis, mwvane sartylis landSaftebi samxreT naxevarsferoSi, kerZod
koncxis, folklendis, wminda elenes da sxv. bevri kun- samxreT amerikis, aRmosavleT okeanuri seqtori. aq xme-
Zulia xmelTaSua zRvaSi_korsika, sardinia, sicilia, leTis Zlieri Seviwroveba, andebis barieruli faqtori
kviprosi da sxv. da folklendis civi dinebis gavlena, gamoricxavs mu-
mokle cnobebi okeanis gamokvlevis istoriidan. sonuri havis Camoyalibebas da damaxasiaTebelia konti-
adamiani atlantis okeaniT sargeblobs uZvelesi droi- nenturi hava. rasac amkacrebs antarqtikuli haeris
dan. okeanis da misi zRvebis napirebze aRmocenda naosno- SemoRwevac.
bis centrebi Zvel saberZneTSi, karTagensa da skandinavi- dasavleT okeanur seqtorSi ganviTarebulia teni-
ani, floristulad Zalian mdidari subantarqtikuli

330 23
Sereuli tyeebi. maradmwvane xeebis, lianebis da epi- ekvatoruli sartyeli xasiaTdeba sxvadasxva dine-
fitebis siuxve tyeebs aniWebs tropikul iers. Tanac bebis urTierTmoqmedebiT, wylis aqtiuri cirkulaciiT
bunebrivi saxe SedarebiT kargad aqvs SenarCunebuli. da masTan dakavSirebiT biomasis sakmaod maRali produ-
anTropogenuri transformaciis TvalsazrisiT, qtiulobiT, gansakuTrebiT Selfur zonaSi zondis kun-
zomieri sartylis bunebriv zonebSi suraTi arsebiTad Zulebis akvatoriaSi, avstraliis Crdilo-aRmosavleT
araerTgvarovania. yvelaze Zlier aris saxeSecvlili tye- sanapiroze და marjnuli rifebis raionSi.
stepebis, stepebis da farTofoTlovani tyeebis zonebi, samxreT naxevarsferoSi Camoyalibebulia gan-
yvelaze sustad- maRalmTianeTi da urwyavi udabnoebi. ∗
sakuTrebuli akvakompleqsi , romelic xasiaTdeba wylis
subarqtikuli geografiuli sartyeli. igi garda- masebis intensiuri vertikaluri cirkulaciiT da masTan
mavalia Crdilo naxevarsferos zomier da arqtikul dakavSirebiT biomasis gansakuTrebiT maRali produ-
sartylebs Soris (C.g. 60-650_67-730). uwyvet, sakmaod ganier qtiulobiT.
zols qmnis CrdiloeT amerikasa da aziaSi. misi bunebrivi resursebi. wynari okeane mdidaria
gavrcelebis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs zomieri da sxvadasxva saxis bunebrivi resursebiT, rac did rols
arqtikuli haeris masebis gamyofi atmosferuli frontis asrulebs misi auzis, agreTve მიმდებარე qveynebis
sezonuri gadaadgileba. gavlenas axdens agreTve civi da ekonomikaSi. mas pirveli adgili ukavia TevzWeraსა da
Tbili okeanuri dinebebi. havis da masTan, landSaftebis okeanis sxva produqtebis mopovebaSi. mdidaria miner-
xasiaTs gansazRvravs arqtikuli da zomieri haeris aluri resursebiT. moipoveben sufris da kaliumis
masebis sezonuri cvla. xasiaTdeba xangrZliv yinviani,
marils, magniums, broms, Selfis zonaSi– navTobs, gazs,
Tovliani zamTriT, mravalwliani mzralobiT da grili kalas da sxva liTonebs. fskeri Zalian mdidaria
da civi zafxuliT. naleqebis raodenoba 300-500 mm-ia da sxvadasxva madneuliT, gansakuTrebiT rkina-marganecis
bevrad aRemateba wliur aorTqlebadobas. sartyeli uka- konkreciebiT, aseve energetikuli resursebiT.
via tundrisa da taigisaken gardamaval tyetundris uwy- Zalian didia okeanis satransporto mniSvneloba,
vet ganedur zonebs. veluri buneba SedarebiT kargad mas gadakveTs msoflio da regionaluri mniSvnelobis
aris SemorCenili. sazRvao-sanaosno trasebi, rasTanac aris dakavSirebuli
bunebaTsargeblobis ZiriTadi saxeebia meirmeoba mis sanapiroebze mravali saporto qalaqis formireba.
da nadiroba, samTa-madno mrewveloba. adamianis sameurneo saqmianobam bolo periodSi
subantarqtikuli sartyeli gardamavalia zomier okeanis mTel rig akvatoriebSi warmoqmna mwvave
da antarqtikul sartyelebs Soris. misi gavrceleba gan- ekologiuri mdgomareoba, rasac upirvelesad mZimed
isazRvreba antarqtikuli da zomieri haeris masebis aRiqvams organuli samyaro.
gamyofi atmosferuli frontis sezonuri gadaadgilebis
mixedviT. am sartyelSi kontinenturi nawili ar xvdeba.
moicavs okeanis akvatorias da yinulovani kontinentidan
CrdiloeTiT mdebare zogierT kunZuls. ∗
akva laTinurad wyals niSnavs

24 329
biomasis ganawilebaSi naTlad aris gamoxatuli hava okeanuria, sakmaod mkacri, teniani, naleqebis
fizikur-geografiuli zonalurobis kanonzomiereba. mიsi wliuri raodenoba daaxloebiT 500 mm. naleqi ZiriTadad
produqtiulobis maRali maCvenebeli damaxasiaTebelia Tovlis saxiT modis. zamTris Tveebis saSualo tempera-
sanapiro wylebisaTvis da subarqtikuli da zomieri tura minus 5-150-ia. zafxulSi wylis da haeris tempera-
sartylebis pelagialisa, agreTve ekvatoruli zoni- tura nuli gradusis farglebSia. damaxasiaTebelia
saTvis. qarbuqisa da Stormuli qarebis sixSire. kunZulebze
bunebrivi kompleqsebi. wynari okeane arqtikulis ganviTarebulia okeanur mdeloTa zona.
garda yvela geografiul sartyelSi xvdeba. subarqtikul arqtikuli geografiuli sartyeli. yvelaze
sartyels ukavia beringisa da oxotis zRvebis mcire CrdiloeTiT mdebare geografiuli sartyelia. mis
0-
sazRvars atareben uTbilesi Tvis + 5 iani izoTermis
CrdiloeTi nawili, romelic xasiaTdeba wylis intensi-
uri cirkulaciiT, rac gansazRvravs aq Tevzis sim- mixedviT. arqtikuli haeri xasiaTdeba dabali tempera-
didres. turebiT, rac gamowveulia xangrZlivi polaruli Ramis
Crdilo zomier sartyels ukavia vrceli akvato- periodSi Tovlisa da yinulis zedapiris Zlieri gada-
ria, romelic xasiaTdeba Tbili da civi wylis masebis civebiT da tenis mcire SemcvelobiTa da gamWvirvalo-
urTierTmoqmedebiT, rac gansazRvravs Jangbadis da mas- biT. umetes nawilSi naleqebis wliuri raodenoba 100-200
Tan dakavSirebiT organuli samyaros simdidres. mis da- mm farglebSia, periferiebisaken, ciklonur procesebTan
savleT nawilSi Camoyalibebulia atmosferos musonuri dakavSirebiT matulobs Rrublianoba da naleqebis
cirkulacia, xolo aRmosavleT periferiaze dasavleTis raodenobac. radiaciuli balansi uaryofiTia. sartyeli
qarebi, ciklonuri procesebiT. ZiriTadad ukavia arqtikuli, anu civi udabnos land-
Crdilo subtropikuli sartyeli SedarebiT sus- Saftebs. kunZulovani gavrceleba aqvs arqtikul tun-
tad aris gamoxatuli. dasavleT nawilSi wylis masebi dras.
SedarebiT Tbilia, aRmosavleTi-civi. wylis cirkulacia antarqtikuli geografiuli sartyeli. igi de-
nakleb intensiuria da organuli samyaroc zomierTan damiwis ukiduresi samxreTi sartyelia, rac moicavs
SedarebiT, ufro Raribia. antarqtidis yinulovan kontinents mimdebare kunZulebiT
Crdilo tropikul sartyels ukavia vrceli akva- da okeanuri wylebiT. misi bunebis xasiaTs gansazRvravs
toria, romlis bunebac Camoyalibebulia mZlavri antarqtikuli haeris masebi, romelic Camoyalibebulia
Crdilo– pasaturi dinebis gavleniT. mis farglebSi yinulovan kontinentze da mimdebare okeaneze. aqauri
mravalricxovani kunZuli da wyalqveSa amaRlebebia, haeri gamoirCeva geografiuli garsis farglebSi yvelaze
სადაც intensiurad mimdinareobs wylis vertikaluri cir- dabali temperaturebiT, mniSvnelovani gamWvirvalobiT
kulacia, rasTanac dakavSirebulia organuli samyaros da mcire tenSemcvelobiT. es ukanaskneli matulobs
simdidre. ზოგადად, sartyeli ar gamoirCeva biomasis mxolod periferiaze. havis gansakuTrebuli simkacriT
maRali produqtiulobiT. gamoirCeva Sida antarqtida, sadac zamTris Tveebis tem-
subekvatoruli sartyeli sustad aris gamoxatuli. peratura minus 60-700-mde ecema, xolo naleqebis wliuri

328 25
raodenoba 100 mm-ze naklebia. sanapiroze suraTi mkveT- savleT nawilSi amas xels uwyobs mtknari wylis uxvi
rad icvleba: zafxulis temperatura iwevs nul gra- Camonadenic. marilianoba yvelaze maRalia (35,5-36,5%0)
dusamde, naleqebis raodenoba matulobs 400-500 mm-mde. aRmosavleT nawilSi, tropikul sartyelSi.
mTeli weli qris Zlieri nakaduri qarebi. antarqtikuli gayinvis reJimi okeanis CrdiloeT nawilSi
sartyeli TiTqmis mTlianad ukavia yinulovani udabnos (beringis da oxotis zRvebi da iaponiis zRvis ukiduresi
zonas, romlis veluri buneba TiTqmis xeluxlebladaa CrdiloeTi) da subarqtikul sartyelSi atarebs sezonur
SemorCenili. saerTaSoriso SeTanxmebiT igi adamianis xasiaTs, xolo antarqtidis sanapiroebTan zRvis
sameurneo xelyofisagan daculia. yinulebi mTeli weli arseboben. antarqtidis da samxreT
alaskis myinvarebidan mowyvetili aisbergebi TiTqmis
subtropikul ganedebamde aRweven.
5. geografiuli zonalurobis siRrmis mixedviT gamoiyofa sxvadasxva tipis
dinamika wylis masebi, romlebic erTmaneTisagan gansxvavdebian
temperaturiT, marilianobiT, simkvriviT da biomasiT
sabunebismetyvelo mecnierebaTa miRwevebi Sesa- (zedapiruli, zedapirulisqveSa, Sualeduri, siRrmis da
Zleblobas iZleva carculi periodis dasawyisidan fskeris).
Tvali gavadevnoT geografiuli zonalurobis ganviTare- organuli samyaro wynar okeaneSi yvelaze mdidar-
bis suraTs. carculi periodi gamorCeulad mniSvnelo- ia, rac gamowveulia misi sididiT, bunebrivi pirobebis
vani droa bunebis geologiuri ganviTarebis istoriaSi. nairgvarobiT da okeanis yvelaze xangrZlivi geologi-
Tbili, cxeli da teniani hava xelsayreli iyo marad-
uri წარსულით. mis wilad modis msoflio okeanis bio-
mwvane notio tropikuli tyeebis, ekvatoridan maRal
masis naxevarze meti. biomasis siuxviT yvelaze metad
ganedebamde gavrcelebisaTvis, farTofoTlovanebis gaba-
gamoirCeva zedapiruli (200m-mde) Selfuri zona, wy-
tonebiT. carculis damlevs gamoCnda da gaviTarda yvav-
almarCxi sanapiro zoli da Sida zRvebi, agreTve cxel
ilovani mcenareebi. mniSvnelovani movlenebi aRiniSneba
sartyelSi marjnuli rifebis gavrcelebis akvatoriebi.
cxovelTa samyaroSi_ gadaSenebas ganicdis mezozouri
faunis damaxasiaTebeli niSania siZvele da
flora, maT Soris giganturi qvewarmavlebi, ganviTarebas
endemizmi. aRsaniSnavia zRvis zRarbebis Zveli saxeoba,
iwyebs frinvelTa da ZuZumwovarTa fauna da sxv.
agreTve zogierTi Zalian Zveli saxeobis Tevzi, romelic
mezozouris damlevidan iwyeba saerTo aciveba,
sxva okeaneebSi ar SemogvrCa. oragulis saxeobaTa 95%
Camoyalibebas iwyebs geografiuli garsis sartylobriv-
seqtoruli diferenciacia. viTardeba subekvatoruli wynar okeaneSi binadrobs. endemuri formebi gvxvdeba
cvalebadteniani tyeebi. misgan CrdiloeTiT, maRal ZuZumwovrebs Sorisac-zRvis kata, zRvis Taxvi da sxv.,
ganedebamde da samxreT ganedebis mTebSi yalibdeba romlebic sxvagan ar gvxvdeba. misi faunisTvis
SedarebiT sicivis amtani tyis mcenareuloba.. acivebis damaxasiaTebelia gigantizmi. ekvatorul zonaSi
paralelurad Zlierdeba landSaftebis nairgvaroba. binadrobs moluskis saxeoba, romlis wona 300 kg aRwevs.
evropa-azia-afrikis uzarmazari masivis warmoqmnam

26 327
Sia. okeanis CrdiloeT nawilSi zamTris temperatura gaafarTova kontinenturi seqtori centralur aziaSi,
nuls qvemoT ecema, antarqtidis sanapiroebTan კი aseTi romelic Crdilo naxevarsferos 35-520 ganedebSi ekava
temperaturaa zafxulis TveebSic. savanebsa da naTel tyeebs. mTebSi Cndeba vertikaluri
atmosferos cirkulacia okeanis Tavze zonaluri zonaloba.
niSnebis matarebelia. tropikul ganedebSi gabatonebulia daaxloebiT 58-37 mln. wlis win, evraziis Crdilo
pasatebi, zomierSi – dasavleTis qarebi, xolo aziis sanapirom CrdiloeTisaken gadaiwia C.g. 800-mde. axlandel
sanapiroze musonebi. xSiria Stormuli qarebi da subarqtikul ganedebSi jer kidev xarobda subtropikuli
tropikuli ciklonebi-taifuni. naleqebis maqsimumi tyeebi, xolo zomieri ganedebis okeanur seqtorSi
maradmwvane teniani tyeebi, wiTelmiwa niadagebze. acive-
(daaxl. 3000 mm), modis ekvatoruli sartylis dasavleT
basTan dakavSirebiT TandaTan farTovdeba kontinenturi
nawilSi, xolo minimumi (saS. 100 mm)– aRmosavleT na-
seqtori. maradmwvane tyeebSi gamoCnda primitiuli
wilSi, ekvatorsa da samxreT tropiks Sorisaa.
maimunebi.
dinebebi. wynar okeaneSi dinebebi warmoqmnian or
oligocenSi aciveba grZeldeba da evraziis Crdi-
uzarmazar Sekrul wres: CrdiloeTi da samxreTi.
loeTSi axlandeli arqtikuli sartylis teritoriaze
CrdiloeTi wre iqmneba dinebebisagan: Crdilo pa-
viTardeba zomieri havis foTolmcveni farTofoTlovani
saturi, kuro-sivos, Crdilo–wynarokeanuri Tbili dine- tyeebis zona. TurRais da poltauri floris areali
bebi da kaliforniis civi dineba. samxreTi wre: TandaTan viwrovdeba samxreTisaken. ufro da ufro
samxreTis pasaturi da aRmosavleT avstraliis Tbili farTovdeba da nairgvari xdeba kontinenturi seqtori,
dinebebi. romlis centralur nawils ikavebs stepebi. misgan
wylis masebis fizikuri Tvisebebi. wynar okeaneSi CrdiloeTiT tyestepebi, xolo samxreTiT savanebi
yvela tipis wylis masaa, garda arqtikulisa. okeanis vrceldeba.
ZiriTadi nawili cxel sartyelSia, ris gamoc zeda- neogenSi okeaneebma da kontinentebma miiRes
piruli wylis temperatura okeaneebs Soris aq yvelaze Tanamedrove moxazuloba. alpuri danaoWebis sartyelSi
maRalia. ucivesi Tvis (Tebervali) saSualo temperatura warmoiqmna maRalmTiani qedebi, Camoyalibda atmosferos
tropikebs Soris + 26-280 farglebSi icvleba, xolo C.g. moqmedebis centrebi da okeanur dinebaTa Tanamedrove
580-iani paralelidan CrdiloeTiT da s.g. 680–iani par- sistema. aciveba grZeldeba Crdilo evraziis vakeebze da
alelidan samxreTiT, ეს მავენებელი მცირდება (0,5-10); agvis- yalibdeba Sereuli tyeebis zona. kontinenturi seqtoris
toSi tropikebs Soris +25-290 fiqsirdeba, beringis yure- centrSi Cndeba naxevarudabnoebi. maradmwvane tyeebSi
Si – +5-80, samxreTiT– -0,5-10. okeanis zedapirze naleqebiს farTodaa gavrcelebuli adamianismagvari maimuni.
რაოდენობა mTlianobaSi aorTqlebas aRemateba. yvelaze mesameulis damlevs C.g. 520-dan arqtikul sana-
meti naleqi (1500-3000 mm-mde) modis ekvatorul sartyelSi piromde gavrcelda taiga. Tanamedrove tropikuli
sartylis kontinentur seqtorSi warmoiqmna udabnoebi.
da okeanis dasavleT nawilSi – musonuri havis olqSi,
ufro da ufro mravalgvarovani xdeba simaRliTi zone-
sadac marilianoba normalurze dabalia (33-34%0), da-
bis speqtri mTebSi.

326 27
mesameulis damlevs warmoiqmna islandiis wnevis dreikis srutiT. sazRvari ki miemarTeba cecxlovani
minimumi, ramac gaaZliera ciklonuri naleqebi da zomier miwidan Carlzis koncxisaken, greamis miwaze.
ganedebSi xeli Seuwyo mTiani gamyinvarebis ganviTarebas. fskeris reliefi. okeaneebs Soris xasiaTdeba
bunebrivi zonebi TandaTan samxreTisaken ixeven. yvelaze rTuli ფსკერის reliefiT, romelSic Serwymulia
acivebam maqsimums miaRwia qvedameoTxeulSi da msoflio okeanis udidesi Rrmulebi da Rarebi-marianis,
gamoiwvia materikuli gamyinvareba. maqsimaluri gamyinva- kurilia-kamCatkis, perus, aleutis da sxv. vrceli
rebis dros, arsebuli informaciiT yinuli faravda qvabulebi da wyalqveSa qedebi da amaRlebebi. Selfur
xmeleTis daaxloebiT mesameds. myinvarebis warmoqmna da zonas wynar okeaneSi yvelaze naklebi farTobi ukavia.
gamyinvarebaTSoris periodSi maTi dnoba iwvevda amerikis mxareze misi sigane aTeul, xolo aziis mxareze
msoflio okeanis donis didi amplitudiT-minus 100, plus aseuli kilometrobiT განისაზღვრება. okeanis fskeri
50 m-iT ryevadobas. yvelaze ufro danawevrebulia dasavleT periferiaze,
gamyinvarebis periodSi zomieri sartylis siTbos romlis reliefSi Serwymulia Rrmawyliani Rarebi da
moyvarulma floram da faunam Tavi Seafara wyalqveSa qedebi, aqtiuri Tanamedrove vulkanizmiT da
subtropikul sartyels. seismuri procesebiT. msoflio okeanis 35 Rrmawyliani
daaxloebiT 40 aTasi wlis winaT Tanamedrove ada-
Raridan 25 mis farglebSia moqceuli. maT Sorisაა
miani dasaxlebuli iyo yvela kontinentze garda
oTxive Rari, romelTa siRrme 10 km-s aRemateba. wyalqveSa
antarqtidisa.
qedebiT da amaRlebebiT okeanis kalapoti dayofilia
gamyinvarebis momdevno periodSi, daTbobasTan da-
brtyeli zedapiris mqone calkeul vrcel qvabulebad,
kavSirebiT myinvarebi ukan ixeven. grenlandiaSi isini
romelTagan yvelaze vrcels ukavia okeanis centraluri
dRemde SemorCa. zomieri da subtropikuli sartylebis
nawili. mas gasdevs rRvevis xazebi Tanamedrove intensi-
bunebrivi zonebi migracias ganicdian CrdiloeTisaken,
uri vulkanizmiT. Rrmawyliani Rarebis da okeanis mim-
yinulisagan yvelaze gvian ganTavisuflda axlandeli
debare kontinentebisa da kunZulebis mTian sistemebTan
tundrisa da tyetundris zonebis teritoria.
dakavSirebulia moqmedi vulkanebis TiTqmis uwyveti
Cveni welTaRricxvis dasawyisSi, arsebuli infor-
jaWvi, romelic warmoqmnis wynarokeanur “cecxlovan
maciiT bunebrivi zonebis zogadi speqtri Tanamedrovis
rkals”, rac okeanes akravs dasavleTidan, aRmosavleTi-
analogiuria. amrigad, asakobrivad bunebrivi zonebi
(uZvelesidan) SeiZleba ase dalagdes: 1) maradmwvane dan da samxreTidan, სწორედ ამ რკალს ემთხვევა ოკეანის
teniani tropikuli tyeebi; 2) subekvatoruli ლითოსფერული ფილის საზღვარი სხვა ფილებთან. mis far-
cvalebadteniani tyeebi; 3) savanebi da naTeli tyeebi; 4) glebSi xSiria wyalqveSa miwisZvrebi da masTan da-
subtropikuli tyeebi; 5) foTolcveni farTofoTlovani kavSirebuli cunami (giganturi, damangreveli talRebi).
tyeebi; 6) taiga; 7) tyestepebi da stepebi; 8) hava. wynari okeane mdebareobs TiTqmis yvela
naxevarudabnoebi da udabnoebi da yvelaze axalgazrda 9) klimatur sartyelSi garda arqtikulisa. misi yvelaze
tyetundra da tundra. didi nawili, Tanac yvelaze ganieri, cxel sartyelSia,
sadac haeris temperatura mTeli weli + 16-240 fargleb-

28 325
okeaneSi_markizis, havais, sazogadoebis, marSalis, gil- Tanamedrove epoqaSi, bunebrivi landSaftebis dina-
bertis da sxv. mikis mniSvnelovani faqtori gaxda adamianis sameurneo
mokle cnobebi gamokvlevis istoriidan. wynari saqmianobiT gamowveuli, veluri bunebis anTropogenuri
okeanis sanapiroebsa da kunZulebze dasaxlebuli transformacia, ramac globaluri xasiaTi SeiZina. igi
xalxebi uZvelesi droidan dacuravdnen okeaneSi da mis yvelaze Zlier Seexo stepebs, tyestepebs, farTo-
simdidres iyenebdnen, umTavresad biologiur resursebs. foTlovani tyeebis zonas, mTlianad subtropikul
okeanis bunebis Sesaxeb informacia grovdeba ჯერ კიდევ f. sartyels, garda maRalmTiani zonisa.
magelanisa da j. kukis mogzaurobebidan. geografiuli bolo periodSi intensiuri xasiaTi miiRo tropi-
cnobebi mis Sesaxeb mniSvnelovnad Seivso i. kruzen- kuli da ekvatoruli tyeebis Wram, ramac globaluri
Sტერნისა da i.lisiაnskis garsaqveyno mogzaurobis ekologiuri problemis xasiaTi miiRo.
Sedegad (XIX s. pirveli naxevari). amJamad Seqmnilia spe- yvelaze ufro TvalSisacemia ariduli landSaf-
cializebuli saerTaSoriso organizacia, romelic tebis arealis gafarToeba, sxva sityvebiT gaudabnoebis
wynari okeanes swavlobs kompleqsurad. bolo periodSi mzardi procesi, rac Tanamedrove kacobriobis erT-erTi
umwvavesi problemaa.
mopovebulia axali informacia misi bunebis Sesaxeb,
კერძოდ, gansazRvrulia maqsimaluri siRrme, kvlevis
sferoSi Sedis dinebebi, fskeris reliefi, Rrmawyliani
Rarebis organuli samyaro da sxv.
geografiuli mdebareoba. wynari okeane oTxive
naxevarsferoSi da yvela klimatur sartyelSi mdeba-
reobs, garda arqtikulisa. moqceulia azia-avstralias
(dasavleTiT), Crdilo da samxreT amerikas (aRmosavleTi)
da antarqtidas (samxreTiT) Soris. Crdilo yinulovani
okeanisagan gamoyofilia xmeleTiT, sazRvao kavSiri ki
Semoifargleba 35-86 km siganis da 42 m siRrmis beringis
srutiT. indoeTis okeanes ukavSirdeba farTo
akvatoriiT, sazRvari gauyveba malakis srutis Crdilo
kides, kunZul sumatras dasavleT napirs, kunZulebis
iavis, timorisa da axali gvineis samxreT napirebs,
avstraliisa da kunZul tasmaniis aRmosavleT napirs da
wyalqveSa SemaRlebiT uerTdeba antarqtidas. atlantis
okeanes uerTdeba msoflio okeaneSi yvelaze ganieri

324 29
25. wynari okeane∗

wynari okeane okeaneebs Soris udidesia, amitom mas


did okeanesac uwodeben. მოცავს dedamiwis zedapiris
TiTqmis mesamedს და ukavia msoflio okeanis farTobis da
moculobis daaxloebiT naxevari. ის yvelaze Rrmaa, (saS.
siRrme 3980 m, maqsimaluri 11034 m – Celenjeris depresia,
marianis Rrმული).
zRvebis raodenobiTაც pirvel adgilzea: beringis,
oxotis, iaponiis, aRmosavleT CineTis, samxreT CineTis,
filipinებis, yviTeli, sulus, sulavesis, molukis, ban-
msoflios fizikuri ruka

dis, floresis, iavis, marjnis, tasmaniis, rosis, amund-


senis, belinshauzenis da sxv., Tanac yvela zRva dasavleT
periferiazea ganlagebuli, gamonaklisia mxolod antar-
qtikuli zRvebi.
wynari okeane ar gamoirCeva yureebis raodenobiT,
mniSvnelovani sididisaa mxolod kaliforniis, alaskisa
da siamis yureebi. okeaneSi mravalricxovani calkeuli
kunZulebi da arqipelagebia, romelTa saerTo
რაოდენობით mas pirveli adgili ukavia, მათ შორის
yvelaze bevria okeanuri-marjnuli da vulkanuri kun-
Zulebi. marjnuli rifebisa da kunZulebisagan, avstra-
liis Crdilo-aRmosavleT sanapiros gayolebiT war-
moqmnilia msoflioSi yvelaze didi barieruli rifi,
romlis sigrZe 2300 km-ia, xolo sigane 2-dan 150 km-mde.
okeanis periferiaze ganlagebulia mniSvnelovani arqipe-
lagebi, kunZulTa jgufebi da calkeuli kun-
Zulebi_aleutis, kuriliis, saxalinis, iaponiis, filipi-
nis, molukis, zondis, axali zelandiis da sxv. Ria


saxelwodeba miiRo magelanis eqspediciidan, romelsac
Cveulebriv yvelaze boboqari okeane, daxvda uCveulod wynari

30 323
gamoiyofa: liToraluri-sanapiro zoli, nerituli-200 m- nawili II. kontinentebi
mde, baTialurი–Sualeduri Selfsa da kalapots Soris,
daaxl. 200-dan 3000 m-mde da abisaluri_Rrmawyliani, 3000- Tavi II. evropa∗
4000 m-ze ufro Rrmad.
zogadad okeanis kalapotamde gavrcelebulia
6. bunebis komponentebi
terigenuli danaleqi wyeba, ufro Rrmad abisaluri
mdebareoba da sazRvrebi. teritoriis farTobi,
wyeba, romelic warmoqmnilia cocxali organizmebis
daaxl. 10,4 mln.kv.km. is am mxriv mxolod avstralias aRe-
naSTebisa, vulkanuri ferflisa da kosmosuri
mateba. kunZulebis saerTo farTobiT (700 000 kv.km-ze
mtvrisagan. yvelaze farTod gavrcelebulia
meti), mas aRemateba mxolod CrdiloeTi amerika da azia.
foraminiferiani lami da wiTeli Tixebi, Semdeg modis
evropis umetesi nawili zomier sartyelSia moqce-
terigenuრi da piroklasturi wyebebi. uli, samxreTi anu xmelTaSuazRviuri evropa da samxreTi
msoflio okeanis wylis balansi gamoxatavs kavkasia_subtropikul sartyelSia, xolo CrdiloeTi pe-
Tanafardobas misi zedapiridan aorTqlebuli wylisა da riferia_subarqtikulSi. arqtikulSi ki mxolod yinulo-
ZiriTadi wylis raodenobas Soris, romelsac qmnis vani okeanis kunZulebi da skandinaviis ukiduresi
zedapirze mosuli atmosferuli naleqebisa da mdinareTa CrdiloeTi daboloebaa. ukiduresi wertilebia: Crdilo-
Camonadenis jami. wliuri aorTqleba Seadgens 505 aTas eTiT- nordkinis koncxi (C.g. 710 081), samxreTiT-tarifis
km3, xolo naleqebis წლიური moculoba 458 aTas km3, koncxi (C.g. 360 ), dasavleTiT-rokis koncxi (d.g. 90 341),
mdinareTa wliuri Camonadeni da miwisqveSa Camonadeni_47 aRmosavleTiT- polaruli uralis aRmosavleTi mTisZiri,
aTas km3–ს. baidarackis ubesTan (a.g. 670 201).
geologiur warsulSi msoflio okeanის დონე evropas CrdiloeTidan akravs yinulovani okeanis
icvleboda და meoTxeulSi, gamyinvarebis da zRvebi: karis, barencis, TeTri, norvegiis; dasavleTidan_
gamyinvarebaTSoris epoqebis morigeobasTan dakavSirebiT, atlantis okeanis zRvebi: baltiis, CrdiloeTis;
misi done meryeobda -100-dan +10 metris farglebSi. samxreTidan _ xmelTaSua, Savi da azovis zRvebi.
aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT mxareze sazRvari
gamyinvarebის პერიოდში adgili hqonda regresias, romlis
metwilad pirobiTia da gasdevs uralis aRmosavleT
drosac Tanamedrove Selfuri zona umetesad xmeleTs
mTisZirebs, md. embas, kveTs kaspiis zRvas, xolo samxreT
warmoadgenda. gamyinvarebis Semdgomi transgresiis
Sedegad, msoflio okeanem daaxl. Tanamedrove saxe

miiRo. msoflio okeanis done ამჟამად amJRavnebs zrdis asurulad ereb-dasavleTs niSnavs. ase uwodebdnen Zvel sa-
tendencias (წl. daaxl. 1,2 mm), rac dakavSirebuli unda berZneTSi egeosis zRvidan dasavleTiT mdebare teritorias.
berZnuli miTologiiT evropa iyo finikiis mefis qaliSvili,
iyos myinvarebis dnobis momatebasTan. romelic moitaca zevsma.

322 31
kavkasiis farglebSi sazRvari gasdevs amierkavkasiis fitoplanqtoni okeaneSi sicocxlis safuZvelia, igi amave
respublikebis politikur sazRvars iranTan da dros atmosferos Jangbadis erT-erTi ZiriTadi wyaroa.
TurqeTTan. neqtoni aerTianebs aqtiurad gadaadgilebis unaris
evropis kunZulebidan mniSvnelovania: yinulovan mqone zRvis cxovelebs. yvelaze swrafad gadaadgil-
okeaneSi-axali miwa, Spicbergeni; atlantis okeaneSi- debian Tevzebi, romelTagan zogs SeuZlia msxverplis
islandia, britaneTis arqipelagi, korsika, sardinia, devnaSi ganaviTaros saaTSi 120 km-mde siCqare. neqtonis
sicilia da sxv. biomasa, daaxl. 23-jer naklebia planqtonis masaze.
evropis Seswavlilobis Sesaxeb pirveli cnobebi fskeris amgebeli wyebebi umTavresad warmo-
modis finikielebidan, romlebmac jer kidev Cvens eramde dgenilia myari mineraluri nawilakebiთ Sedgenili
meore aTaswleulis damlevs aRmoaCines egeosis, ioniis, danaleqi masaliT, romelic sxvadasxvagvari warmo-
tirenis, liguriis zRvebis da xmelTaSua zRvis Crdilo- Sobisaa: nawili terigenulia, rac okeaneSi xvdeba
dasavleTi sanapiroebi, mdinareebis ronas da ebros qvemo mdinareebis, qaris da yinulebis mier, an warmoiqmneba
dinebebiT. maT gadalaxes gibraltaris srute da Semo- sanapiros da fskeris abraziis Sedegad. mniSvnelovani
uares pirenes naxevarkunZuls. nawili vulkanogenuri masalaa. danaleqi wyebis
Zveli welTaRricxvis pirveli aTaswleulis Sua mniSvnelovani Semadgenelia biogenuri danaleqi masala,
xanebisaTvis berZnebma daasrules samxreT evropis rac warmoiqmneba zRvis cocxali organizmebis
Seswavla, zRviT mogzaurobisas aRmoaCines dasavleT
gadaSenebis Sedegad, danaleq wyebebSi. mniSvnelovani
evropis sanapiro, britaneTis, hebridisa da orkneis kun-
adgili ukavia xemogenur∗ wyebebs, romlebic warmo-
Zulebi. Cvens eramde meoTxe saukuneSi berZnebi gadadi-
odnen balkaneTis, apeninis da aRmosavleT alpebis mTeb- qmnilia xsnarebisagan–xsnadi marilebi, TabaSiri,
zec. dolomitebi da sxv. 4000-5000 m-ze ufro Rrmad mdebare
evropis geografiuli Seswavlis romaelebis epoqa fskerze daleqilia პოლიგენური ნალექები– wiTeli Tixis
iwyeba Zveli welTaRricxvis meore saukunedan. maT moi- wyeba, romlis feri gansazRvrulia rkinisa da marganecis
ares safrangeTisa da samxreT-aRmosavleT britaneTis didi SemcvelobiT, Seicavs ასევე vulkanur masalas,
teritoriebi. romaeli mxedarTmTavrebi ramdenjerme Sei- biogenur narCenebs, kosmosur mtvers da sxva. სწორედ
Wrnen centralur evropaSi da gayvnen rainis, dunaisa da მისმა rTulma Sedgenilobam gansazRvra misi saxelwodeba
sxva did mdinareTa xeobebs. Cveni welTaRricxvis pirvel (poligenuri).
saukuneSi britaneTis dapyrobis dros romaelebma zRvis (okeanis) fskeris amgebi wyebebi genezisis
gadalaxes centraluri evropa da miaRwies baltiis
mixedviT Semdegi tipisaa: terigenuრi, biogenuri,
zRvis napirebs. meore saukunis dasawyisSi maT daipyres
vulkanogenuri da sxv. warmoqmnis siRrmis mixedviT
dunais qvemo dinebis marcxena sanapiro da aRmoaCines
transilvaniis plato da karpatebis nawili. VI-VII ∗
xemo berZnulad qimias niSnavs
saukuneebSi irlandielebma miaRwies fareris kunZulebs

32 321
da masTan biomasa mkveTrad განსხვავებულია. yvelaze da islandias, romelic mogvianebiT, IX saukuneSi xe-
mdidaria ganaTebuli zona–200 m siRrmemde, gansaku- laxla aRmoaCines da aiTvises normanebma, romlebmac
TrebiT ki zedapiruli, 50 m-iani fena. sanapiro zonaSi pirvelebma Semouares CrdiloeTidan skandinaviisa da
biomasis ganviTarebisaTvis gansakuTrebiT xelsayreli kolis naxevarkunZulebs da Sevidnen TeTr zRvaSi.
pirobebia: kargi ganaTeba da siTbo, JangbadiT da miner- aRmosavleT evropis Seswavla IX-XII saukunidan
daiwyes rusebma. XII-XV saukuneebSi italielma
aluri sakvebiT simdidre, რის გამოც mis farglebSi
zRvaosnebma gamoikvlies xmelTaSua zRvis, Savi zRvisa
calkeuli wyalmcenareebis sigrZe 150 m aRwevs.
da atlantis okeanis sanapiroebi. XVI-XVII saukuneebSi
200 m-dan siRrmiT sinaTlis SeRweva Zlier Sesus-
holandielebma da ingliselebma aRmoaCines axali miwis,
tebulia da organuli samyaroc mkveTrad gaRaribebu-
Spicbergenisa da sxv. kunZulebi. XVIII saukunidan ki
lia. umTavresad binadroben mtaceblebi. es aris bindis
iwyeba evropis bunebis dargobriv-geografiuli Seswavla.
zona, romelic 800-1000 m-mde vrceldeba. ufro Rrmad
arc Tu didi farTobis mqone evropa gamoirCeva
gamefebulia wyvdiadi da cocxali organizmebi Zlier
bunebis mniSvnelovani nairgvarobiT. mis teritoriaze
gaiSviaTebulia.
gamoxatulia rogorc baris, ise mTis subtropikuli,
bentosis∗∗∗∗ (fskerispira) binadrebi Seguebulni
zomieri, subarqtikuli da arqtikuli sartylebis yvela
arian mudmiv wyvdiads, maRal wnevas, dabal temperaturas
tipis landSafti, evropa yvelaze okeanuri da erT-erTi
da Rarib sakvebs, romelic xvdeba wylis zeda fenebidan.
yvelaze wyliani, yvelaze dasaxlebuli da yvelaze sax-
okeanis cocxali organizmebi gadaadgilebis unaris da,
eSecvlili-kontinentia.
masTan dakavSirebiT sasicocxlo pirobebis xasiaTis
mravalferovania mosaxleobis eTnikuri Semadgen-
mixedviT, gaerTianebulia or jgufSi: planqtoni*∗∗∗∗ da loba da sameurneo saqmianobac. igi erTdaerTia, romel-
neqtoni**∗∗∗∗ sac koloniuri uReli ar utarebia da cxovrebis
planqtoni aerTianebs umartives mcenareebs doniTac Cvens epoqaSi yvelaze maRla dgas. igi msoflio
(fitoplanqtoni) da cxovelebs (zooplanqtoni), civilizaciis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani keraa.
romlebic damoukideblad gadaadgilebis unars aqedan iRebda saTaves uZvelesi savaWro gzebi. axali
moklebuli arian. masze modis okeanis mTliani biomasis qveynebis aRmoCenaSi da Tanamedrove samecniero-teqnikuri
daaxloebiT 70%. mis ZiriTad nawils Seadgens progresis miRwevaSi misi wvlili udidesia.
fitoplanqtoni, romelsac miekuTvneba erTujrediani sanapiro xazis danawevreba. reliefi da sasar-
wyalmcenareebis mravali saxeoba და romlis geblo wiaRiseuli. evropa kontinentebs Soris gamoirCeva
kolosaluri dagroveba warmoqmnis e.w. okeanur “mdelo- sanapiro xazis Zlieri danawevrebiT, rac erT-erTi
saZovrebs” zRvis balaxismWameli cxovelisaTvis. yvelaze mniSvnelovani klimat da landSafwarmomqmneli
faqtoria. sanapiro xazis danawevrebaze naTlad metyve-
lebs kontinentis naxevarkunZulovani buneba, Sida
zRvebisa da yure-ubeTa sixSire da aqedan gamomdinare,

320 33
sanapiro xazis sigrZe. sanapiro xazis sigrZiT (daaxl. faqtorebad gvevlineba wylis cirkulaciis TiTqmis
38 000 km.) igi mniSvnelovnad aRemateba teritoriis yvela danarCeni saxe. mkvrivi, civi da mariliani wylebi
sididiT masze samjer ufro did afrikas. evropas ver- eSveბა siRrmisaken და gandevnis siRrmis wyals, romelic
cerTi kontinenti ver Seedreba mTlian farTobSi naxe- iwyebs aRmaval dinebas. wylis vertikaluri cirkulaciis
varkunZulovani nawilis xvedriTi wiliT. mniSvnelovani wyalobiT sicocxle SesaZlebelia nebismier siRrmeze,
farTobis mqone naxevarkunZulebia: skandinaviis, kolis, vinaidan daZiruli zedapiruli wylebi uzrunvelyofen
iutlandiis, pirenes, apeninis, balkaneTis, bretanis, aeracias siRrmis fenebSi. wylis daRmaval moZraobas
yirimis da sxv. evropa Sida zRvebiT mdidaria. am mxrivac adgili aqvs agreTve konvengenciis zonebSi∗, xolo aRma-
mas verc erTi kontinenti ver Seedreba. mniSvnelovani val dinebas_divergenciis zonebSi ∗∗
yureebidan aRsaniSnavia: biskais, botniis, fineTis, rigis okeanis (zRvis) wylis vertikaluri cirkulacia
da sxv. warmoadgens temperaturisa da marilianobis gadanawi-
evropis teritoriaze Camoyalibebulia reliefis lebis mTavar meqanizms.
nairgvari formebi, rac gansazRvrulia teritoriis
teqtonikuri agebulebiT da paleo da Tanamedrove
klimaturi pirobebiT. Tanamedrove epoqaSi mniSvnelovan
24. sicocxle okeaneSi
reliefwarmomqmnel faqtorad gvevlineba adamianis
sameurneo saqmianoba. mdidari da mravalferovania msoflio okeanis or-
teritoriis teqtonikur agebulebaSi ZiriTadad ganuli samyaro, romelic aerTianebs daaxloebiT 150 000
dominirebs (aRm. evropa) baqnuri struqturebi. aman gan- saxeobis cxovels da 15 000 saxeobis mcenares.
sazRvra aq vake-reliefis formireba. zedapiris saSualo binadrobis pirobebi icvleba ganedisa da ufro metad
simaRliT evropa mxolod avstralias aRemateba. xme- siRrmis mixedviT. siRrmiT gamoiyofa sisqiT mkveTrad
leTis zedapiris ganviTarebis amplituda Seadgens 5670 m uTanabro ori zona_pelagiali da benTosi.
(kaspiispira dablobidan _28 m, mwverval ialbuzamde 5642 pelagiali∗∗∗ moicavs okeanis (zRvis) mTel sisqes zeda-
m). piridan fskeramde. mis farglebSi ekologiuri pirobebi
uZvelesi asakis birTvs, romlis garSemoc Seikra
misi teritoria, warmoadgens aRmosavleT evropis baqani, ∗
Tbili da civi masebis Sexvedris are
romelzec modis evropis farTobis naxevarze meti. vakis ∗
∗ zedapiruli dinebebis dacilebis are
ZiriTadi, yvelaze ganieri nawili ukavia aRmosavleT ∗
∗∗ berZnulad zRvas niSnavs
evropis anu ruseTis vakes, xolo dasavleTi_ Se- ∗
∗∗∗ berZnulad siRrmes niSnavs

viwrovebuli nawili, Sua evropis (germania-poloneTis) ∗∗∗∗ berZnulad moxetiales niSnavs

vakes. baqnis reliefSi Serwymulia brtyeli an borcviani ∗∗∗∗ berZnulad mocuraves niSnavs
maRlobebi. misi kristaluri fundamenti mxolod or
adgilasaa gaSiSvlebuli, kristaluri farebis saxiT.

34 319
ოკეანის dinebebi wylis moZraobis yvelaze mniSvne- maTgan bevrad ufro vrcelia baltiis kristaluri fari,
lovani saxea okeaneSi. zRvis dinebebis klasifikacia romelzec ganviTarebulia kola-kareliisa da SvedeT-
xdeba warmoSobis, siTburi reJimis, mimarTulebis, fineTis kristaluri vakeebi. meore, gacilebiT naklebi
mdgradobis, siRrmiTi mdebareobis, fizikuri Tvisebebis masStabis Sverili warmoqmnilia baqnis samxreT-
mixedviT da სხვ. dasavleTSi, ukrainis faris saxiT. evropis teritoriis
“SevsebaSi” da morfostruqturebis ganviTarebaSi mniS-
yvelaze farTodაა gavrcelebuli qarismieri dine-
vnelovani roli Seasrula kaledonurma orogenezisma.
bebi. mudmiv qarebTan dakavSirebulia mudmivi dinebebi,
kaledonuri xmeleTis ZiriTadi nawili okeaneSia daZir-
romlebsac ganeduri mimarTuleba aqvT: CrdiloeTi da
uli. evropis xmeleTSi misgan SemogvrCa mxolod
samxreT pasaturi dinebebi da samxreT naxevarsferoSi–
calkeuli ganapira masivebi skandinaviis, Spicbergenisa
dasavleTis qarebis dedamiwis irgvlivi dineba. სწორედ da Sotlandia-inglisis naoWa loda, saSualo da
maTgan warmoiqmneba metwili dinebebi: golfstrimis, dabalmTiani masivebis saxiT.
Crdilo–atlanturi, kurosivos, Crdilo wynarokeanuri, evropis Tanamedrove reliefSi masStaburi
kaliforniis, perus, braziliis, benguelis, dasavleT gamovlinebiT gamoirCeva hercinuli orogenezisi.
avstraliis da sxv., romelTagan Crdilo da samxreT hercinul evropaSi Warbobs saSualo da dabalmTiani
naxevarsferoSi ikvreba wreebi. loda masivebi-safrangeTis centraluri masivi, vogezebi,
sezonur (musonur) qarebTan dakavSirebulia Svarcvaldebi, CexeTis masivi, britaneTis kunZulebis
musonuri zRvis dinebebis warmoqmna, rac yvelaze ufro mTiani masivebi, urali da sxv. aseve vake-dablobebi-zemo
damaxasiaTebelia indoeTis okeanisaTvis. rainis grabenuli dablobi, garonis anu aqvitaniis
moqceva-ukuqceviTi dineba okeanis wylis horizon- mTiswina Rrmuli, paleozouri baqnis sineklizebTan
taluri moZraobis mniSvnelovani saxea, rac da- dakavSirebuli parizisa da londonis kuesturi,
kavSirebulia umTavresad mTvaris da nawilobriv, mzis borcviani vake-dablobebi da sxv.
mizidulobasTan. es aris okeanis donis perioduli evropis Tanamedrove reliefis CamoyalibebaSi mTa-
ryeva. gaSlil okeaneSi moqcevis talRis simaRle 0,5 m vari roli Seasrula alpurma orogenezisma da droSi
ar aRemateba, xolo sanapiroze misi maqsimaluri simaRle masTan Srwymulma, dedamiwis qerqis neoteqtonikurma
(18 m) aRiniSneba fandis yureSi. moZraobam, ramac moicva ara marto alpuri danaoWebis
Relva zedapiruli wylis ryeviTi moZraobis rTu- sartylebi, aramed gamoiwvia ufro Zveli struqturebis
li formaa, rac gamowveulia qaris moqmedebiT. ka- deformacia-garTuleba da reliefis gaaxalgazrdaveba-
tastrofuli xasiaTis Relvas-cunams warmoSobs wyalqve- gamravalferovneba. alpuri danaoWebis mTebi-pireneebi,
Sa miwisZvrebi. andaluziis mTebi, alpebi, apeninebi, karpatebi, dinaride-
wylis vertikaluri moZraoba. wylis dinamikaSi da bi, balkanebi, samxreT yirimis mTebi, kavkasioni da sxv.
saerTod okeanis cxovrebaSi mniSvnelovan rols uwyvet sartyels qmnian samxreT evropaSi, hercinuli
asrulebs vertikaluri cirkulacia, romlis warmomqmnel evropis samxreTiT. xmeleTis zedapiris vertikaluri da

318 35
horizontaluri danawevrebis da wylisa da xmeleTis siRrmiT mzis sxivebi aRwevs 200 m-mde. am fenaSi
ganawilebis Tanamedrove suraTi Camoyalibda dedamiwis temperatura umTavresad icvleba sezonurad. ufro Rrmad
qerqis neoteqtonikuri vertikalur-diferencialuri moZ- temperatura mkveTrad ecema da 1000 m siRrmeze +3+40-is
raobis Sedegad. mTiani sistemebis azevebis paralelurad, farglebSia. Semdgom, igi nel–ნელა klebulobs da
alpur mTaTa sartyelSi warmoiSva mTiswina da mTaTaSo- fskerispira fenaSi +2,5+2,80-is farglebSia. gamonaklisia
risi vake-Rrmulebi _ Sua da qvemo dunais, padanis(pos), riftuli zonebi, sadac hidroTermebis gavleniT wylis
kolxeTis, mtkvar-araqsis da sxv. gancalkevda Spicber- temperatura aRwevs +30+400. vinaidan msoflio okeanis Zi-
genis arqipelagi, evropas gamoeyo britaneTis kunZulebi, riTad nawilze zedapiruli wylis temperatura mTeli
warmoiSva la-manSisa da gibraltaris sruteebi. te- wlis ganmavlobaSi maRalia, mlaSe wylis gayinvis wer-
qtonikuri daqucmaceba ganicada egeosis zRvis adgilas tilze (-1,90) yinuli warmoiqmneba mxolod polarul
arsebulma Zvelma xmeleTma da saxmeleTo kavSiri gawyda ganedebSi, xolo zomier sartyelSi sezonuri yinul-
balkaneTis naxevarkunZulsa da mcire azias Soris, war- safari mxolod zogierT wyalmarCx Sida zRvebSi
moiqmna bosforisa da dardanelis sruteebi da a.S. fiqsirdeba. antarqtikaSi damaxasiaTebelia Selfuri
meoTxeulis gamyinvarebis Sedegad kidev ufro myinvarebis warmoqmnis didi masStabi. isini asazrdoeben
gamravalferovnda reliefi, CrdiloeTSi myinvarul- mravalricxovan aisbergebs, romlebic samxreT naxe-
egzeraciuli, samxreT-aRmosavleTiT da Sua evropis varsferoSi 300-ian inarCuneben arsebobas, xolo Crdilo-
vakeze_myinvarul-akumulaciuri formebiT. gamyinvarebis eT naxevarsferoSi 500-იან paრalelamde.
Semdgom periodSi, msoflio okeanis donis saerTo awevam zRvis wylis simkvrive icvleba temperaturis da
gamoiwvia okeanis transgresia kontinentis CrdiloeT da marilianobis mixedviT. maqsimaluri simkvrive gaaCnia
dasavleT mxareze da Selfuri zRvebis warmoqmna. zedapirul fenas tropikebSi da fskerispira wyals _ did
Cvens epoqaSi reliefis bunebriv formebs Seu- siRrmeze. es ukanaskneli dakavSirebulia ara imdenad
Tavsda anTropogenuli formebi_xelovnurad dat- marilianobasTan, ramdenadac dabal temperaturasTan-
erasebuli ferdobebi, kaSxalebi, sarwyavi da sadrenaJo
daaxloebiT +2– 40. zRvaSi da mtknar tbaSi mocurave ad-
arxebi, jebirebi, samTa-madno raionebSi fuWi qanebisgan
vilad grZnobs, rom pirvel SemTxvevaSi mas ufro uad-
warmoqmnili uzarmazari nayarebi-zogan 300 m simaRlis
vildeba Tavis daWera zedapirze, vinaidan igi mlaSea da
terikonebi, anTropogenuri xramebi, zedapiruli fenebis
meti simkvrive gaaCnia, vidre mtknari tbis wyals.
Canaqcevebi da a.S.
okeanis wylis cirkulacia aris msoflio okeanis
sasargeblo wiaRiseuli. bevri maTganis maragi
wylebis sxvadasxva formiT gamoxatuli ganuwyvetel
msoflio mniSvnelobisaa. mdidaria saTbobi resursebiT.
moZraobaTa sistema, romelic gansazRvrulia atmosferos
qvanaxSiris sabadoebidan aRsaniSnavia: donbasis, peCoris
saerTo cirkulaciiT, wylis temperaturis da simkvrivis
da ruris auzebi, silezia (poloneTi da CexeTi) da sxv.
uTanabro ganawilebiT, mTvaris da mzis mizidulobiT,
navTob-gaziani auzebidan aRsaniSnavia_ volga-urali,
dedamiwis brunvis gadamxreli ZaliT da sxv.
kavkasia (grozno, maikopi, afSeroni da sxv.), CrdiloeTi

36 317
msoflio okeanis saSualo marilianoba Seadgens 35 zRvis fskeri, dasavleTi ukraina, rumineTi \da sxv.
%0, e.i. saSualod yovel litr wyalSi 35 g marilia. rkinis madniT mdidaria ukraina (krivoi-rogi, qerCi),
marilianoba damokidebulia mtknari wylis Semosavlis ruseTi (urali, kurskis magnituri anomalia, kolis n/k
da aorTqlebis Sefardebaze. ekvatorul akvatoriaSi da sxv.), safrangeTi (loTaringia), SvedeTi da sxv. manga-
marilianoba daaxloebiT 34 %0 Seadgens, tropikul nums moipoveben ukrainaSi (nikopoli) da saqarTveloSi
sartyelSi_36%0, Crdilo yinulovan okeaneSi is 32%0-mde (WiaTura). feradi liTonebiT (spilenZi, nikeli, tyvia,
ecema, yvelaze maRali marilianobiT gamoirCeva atlantis TuTia, vercxli, kobalti da sxv.) mdidaria urali,
okeane (35,4%0). marilianobis sidide mniSvnelovan kavkasia, poloneTi, ungreTi, espaneTi, germania, bul-
icvleba rogorc Sida zRvebis, ise erTi da imave zRvebis gareTi da sxv.
farglebSi. maqsimaluri maCvenebeli aRiniSneba wiTel hava. evropis klimatwarmomqmneli faqtorebidan
zRvaSi 42%0-mde, radgan igi tropikul udabnoTa mTavaria: geografiuli mdebareoba da masTan da-
sartyelSi mdebareobs da zedapiruli Camonadeni umniS- kavSirebuli atmosferos zogadi cirkulacia, reliefis
vneloa. Sav zRvaSi igi 18-19%0 farglebSia. baltiis xasiaTi da sanapiro xazis danawevreba. mniSvnelovania
zRvis centrSi 6, xolo fineTis yuris aRmosavleT na- agreTve adamianis sameurneo saqmianoba.
wilSi igi 1%0 ecema. evropa xasiaTdeba havis nairgvarobiT; aq gamoxa-
okeanis wylis temperatura icvleba ganedis, tulia subtropikuli, zomieri, subarqtikuli da arqti-
siRrmis da zedapirul wylebSi dRe-Ramisa da sezonebis kuli sartylebis yvela tipis hava, garda tipiuri
mixedviT. temperaturis dRe-Ramuri da sezonuri musonurisa. evropis ZiriTadi nawili zomier sartyelSia,
ryevadoba Seudareblad naklebia, vidre xmeleTze. ris gamoc atmosferuli procesebidan mTavaria ciklo-
msoflio okeanis wylis saSualo temperatura +17,50-ia. nuri xasiaTis dasavleTis qari, romlis gavleniTac
yvelaze Tbilia wynari okeane (+19,40), yvelaze civi metwil teritoriaze Camoyalibebulia zRviuri da
Crdilo yinulovani okeane (0,750). zomierad kontinenturi hava.
ganedis mixedviT zedapiruli wylis temperaturis ganedis mixedviT mzis radiacia arqtikul kun-
cvalebadoba cxrili NNN3–ის მიხედვით ^Semdeg suraTs Zulebze Seadgens 60-70kkal/sm2, romelic samxreTisaken
iZleva: matulobs 140-150 kkal/sm2-mde. naleqebis wliuri raode-
cxrili .# 3 noba Sida teritoriulad, agreTve sezonurad mniSvnelo-
van farglebSi icvleba. atlantispira mTebis qarpira
ekvatori C.g. 300 C.g. 600 C.g. 900 s g. 300 s g. 600 s g. 700 kalTebze igi 1000-2000 mm aRwevs, xolo zogan, iugo-
+27,100 +21,00 +4,80 +1,70 +19,00 00 -1,30 slaviis zRvispira ferdobebze da dasavleT saqarTve-
loSi, 4000 mm aRemateba. samxreT-aRmosavleTis mimar-
yvelaze Tbili wylebi ganlagebulia Crdilo da TulebiT naleqebis raodenoba klebulobs 500-200 mm-mde.
samxreT ganedis 300-s Soris. klimatwarmomqmneli faqtorebisa da atmosferuli
procesebis ritmSi naTlad aris gamoxatuli sezonuroba.

316 37
zamTris sezonSi kontrastebi kontinentze da at- okeanis kalapoti msoflio okeanis fskeris re-
lantis okeaneze, Tbil periodTan SedarebiT mkveTrad liefis da geologiuri struqturebis erT-erTi mTavari
aris gamoxatuli, gansakuTrebiT aRmosavleT evropaSi. elementia, romelsac ukavia dedamiwis zedapiris yvelaze
atmosferos moqmedebis centrebidan zamTris amindebis dabali done, 4000-dan 6000-7000 m-mde siRrmeSi. gan-
CamoyalibebaSi mTavar rols asrulebs Crdilo- lagebulia kontinentebis Zirsa da Suaokeanur qedebs
atlanturi, anu islandiis minimumi, rasTanac aris da- Soris. agebulia okeanuri qerqiT, romelic gamoirCeva
kavSirebuli ciklonuri amindebis Camoyalibeba. Tanamedrove vulkanizmisa da miwisZvrebis susti gam-
zamTarSi aRmosavleT evropis teritoriaze vrcel- ovlinebiT, qerqis vertikaluri moZraobis mcire tempiT.
deba aziis anticiklonis gavlena, rasTanac aris da- reliefSi Warbobs brtyeli akumulaciuri da rTulad
kavSirebuli yinviani amindebi naleqebis Semcirebuli danawevrebuli borcviani vakeebi. borcvebi metwilad
raodenobiT. radiaciuli balansi zamTarSi kontinentis vulkanuri warmoSobisaa. zogan SeiniSneba xeobebi, ro-
umetes nawilSi uaryofiTia. miuxedavad amisa, atlantis melTa sigrZe ramdenime aTas km-s aRwevs. mecnierebi maT
okeanis mimdebare teritoriaze ianvris saSualo tempera- warmoSobas ukavSireben fskerispira dinebebs. reliefis
tura dadebiTia, xmelTaSua zRvis kunZulebze igi + 10- dadebiTi formebidan aRsaniSnavia calkeuli qedebi da
120, kolxeTis dablobze +3-60-is farglebSia, Tumca amaRlebebi.
arqtikuli haeris masebis SemoWrisas, aqac mosalodnelia dedamiwis zedapirze, okeanis da zRvis wyalSi
yinvebi. zamTris Tveebis yvelaze dabali saSualo tem- yvelaze gavrcelebuli sxvadasxva marilebis xsnarebi.
peratura md. peCoris qvemo auzSia _200 , aqvea da- mis SemadgenlobaSi 96,5% wyalia, danarCeni marilebi.
fiqsirebuli absoluturi minimumi _520 . mcire raodenobiTaa ativnarebuli myari nawilakebi,
zafxulis sezonSi atmosferos moqmedebis cen- gaxsnili gazebi da organuli naerTebi. igi rTuli
trebi da meteorologiuri pirobebi arsebiTad icvleba. Sedgenilobis kompleqsia. samecniero laboratoriebSi
Termuli da masTan dakavSirebiT bariuli kontrastebi dRemde ver iqna miRweuli zustad zRvis wylis
mniSvnelovnad Semcirebulia. Sesustebulia islandiis Sedgenilobis Sesatyvisi xsnaris miReba. misi
minimumi da masTan dakavSirebiT ciklonuri procesebi. Semadgeneli marilebidan 99% modis xuT elementze:
moqmedebas wyvets aziis (cimbiris) anticikloni, samagi- natriumi, magniumi, kaliumi, qlori da gogirdi. yvelaze
erod ufro gaZlierebuli da gafarToebulia azoris meti raodenobiTaa sufris marili.
maqsimumis gavlena, romelic moicavs mTel subtropikul zRvis wylis fizikuri Tvisebebidan yvelaze mniS-
evropas, gansakuTrebiT xmelTaSuazRviurs. masTan aris vnelovania marilianoba, temperatura da simkvrive.
dakavSirebuli zafxulis cxeli da metwilad unaleqo marilianobis damaxasiaTebeli maCvenebelia erT
amindebi. yvelaze meti simSrale aRiniSneba samxreT- litr wyalSi marilis raodenoba gramebSi, rac gam-
xmelTaSuazRviur evropaSi, romelsac ikavebs tropikuli oisaxeba promilebSi (%0), promile ucxo sityvaa da niS-
haeri da aRmosavleT amierkavkasiaSi-mtkvar-araqsis vake navs meaTaseds, am SemTxvevaSi litris meaTaseds.
(300-200 mm).

38 315
da sazRvari gadaweulia okeanis kalapotSi da mis qveS uTbilesi Tvis saSualo temperaturaa 28-300,
ganamarxebuli aRmoCndeba ara kontinenturi, aramed xmelTaSuazRviur evropaSi da amierkavkasiis baris teri-
okeanuri qerqi. es movlena gansakuTrebiT naTlad aris toriaze _ 25-270. absoluturi maqsimumi_ +480 dafiqsi-
gamoxatuli mRvrie nakadebis mier warmoqmnil gigantur rebulia pirenes naxevarkunZulis samxreTSi da amierkav-
gamozidvis konusebTan, romlebic dakavSirebulia wy- kasiis teritoriaze, kodoris xeobaSi, sofel laTaSi
alqveSa kanionebis SesarTavebTan. yvelaze mZlavri ko- (430). zafxulis yvelaze dabali temperatura arqtikul
nusebi ganlagebulia wyalqveSa kanionebis SesarTavebTan, kunZulebze +2-40-ia.
romlebic mdebareoben uxvi, myari Camonadeniani didi evropaSi gamoxatulia arqtikuli, subarqtikuli,
mdinareebis-xuanxe, ianZi, gangi, indi, misisipi, kongo da zomieri da subtropikuli klimaturi havis yvela tipi.
sxv. SesarTavebis siaxloves. arqtikul sartyelSi xvdeba mxolod yinulovani
gardamavali zona (kontinentis wyalqveSa kides da okeanis, evropuli nawilis seqtoris kunZulebi- Spicber-
okeanis kalapots Soris) kargad aris gamoxatuli wynari genis, franc-iosebis, axali miwis CrdiloeTi nawili da
okeanis mTel dasavleT sanapiroze, beringis zRvidan ax- sxv. mcire zomis kunZulebi, romelTa hava Camoyalibebu-
al zelandiamde. masSi Sedis Rrmawyliani ganapira lia Crdilo yinulovani okeanis da atlantis okeanis
zRvebis qvabulebi, Semomfargvleli wyalqveSa qedebiT, Tbili dinebis gavleniT. mTeli weli gabatonebulia
romelTac agvirgvineben vulkanuri kunZulebi, agreTve arqtikuli haeri, ris gamoc hava mkacria, magram Crdilo
Rrmawyliani Rarebi. sxvagan, okeaneTa fskerze metwil atlanturi Tbili dinebis gavleniT gacilebiT nakleb
SemTxvevaSi kontinentebis wyalqveSa kideebi uSualod mkacri da ufro naleqiania, vidre aziur nawilSi. zafx-
gadadis okeanis kalapotSi. uli sustad aris gamoxatuli.
Suaokeanuri qedebi warmoadgenen mZlavr wyalqveSa subarqtikul sartyelSi xvdeba kunZuli islandia,
mTian nagebobebs, romlebic yvela okeanis fskerze qmnian kola-skandinaviis naxevarkunZulis da ruseTis vakis
planetarul sistemas, romlis jamuri sigrZe Seadgens CrdiloeTi periferia, kunZul axali miwis samxreTi na-
daaxloebiT 75 aTas km, sigane 2000 km, SefardebiTi wili da rigi wvrili kunZulebi. misi hava yalibdeba
simaRle 1-3 aTas m. masSi Sedis Sua atlanturi da cen- arqtikuli da zomieri haeris masebis sezonuri cvliT.
traluri indoeTis qedebi, hakelis qedi_Crdilo- zafxuli xanmokle da grilia, ivlisis saSualo temper-
yinulovan okeaneSi, aRmosavleT wynarokeanuri amaRleba, atura teritoriulad +5-140 farglebSi icvleba. zamTari
avstralia-antarqtidis qedi da sxv. damaxasiaTebelia te- xangrZlivi da mkacria. dasavleT nawilSi, gansakuTrebiT
qtonikuri rRvevebis farTo ganviTareba aqtiuri vul- islandiaSi, SedarebiT rbilia. ianvris saSualo temper-
kanuri da seismuri procesebiT. atura +20, -30-is farglebSia, naleqebis wliuri raodeno-
liTosferos filebis teqtonikis Teoriis ba 300-700 mm, aRmosavleT evropaSi 300-400 mm, samxreT-
mixedviT, Suaokeanuri qedebis zonaSi adgili aqvs fi- dasavleT qarpira kalTebze 1000-3000 mm-ia.
lebis gadaadgilebas da maTi kideebis zrdas mantiidan zomier sartyelSia evropis yvelaze ganieri da ma-
modenili nivTierebis xarjze. siuri nawili, sadac mTeli weli gabatonebulia zomieri

314 39
haeris masebi, romelsac atlantis okeanidan moaqvs teni. okeanuri amaRlebebisagan. Suaokeanur qedebSi gamoiyofa
sartylis Crdilo nawilSi zamTarSi xSirad iWreba riftuli da flangis zonebi.
arqtikuli haeri, xolo samxreTSi_ zafxulSi tropiku- Selfi vrceldeba 100-200-m-mde, sustad aris
li haeri. zomier sartyelSi havis nairgvaroba gamox- daxrili, danawevrebulia mravalricxovani daZiruli,
atulia rogorc ganedis, ise grZedis mimarTulebiT. naxevrad ganamarxebuli mdinareTa Zveli xeobebiT. Zalian
ganedurad gamoiyofa Semdegi zonebi: taigis, didia Selfuri zonis bunebriv-saresurso potenciali.
Sereuli tyeebis, farTofoTlovani tyeebis, tyestepebis, zRvis produqtebis msoflio mopovebis daaxloebiT 90%
stepebis da naxevarudabnoebis. grZedis mixedviT: msoflio okeaneze modis. mdidaria sxvadasxva sasar-
zRviuri, zomierad kontinenturi, anu zRviurad geblo wiaRiseuliT, gansakuTrebiT navTobiTa da gaziT.
kontinenturSi gardamavali da kontinenturi. zomieri navTobis msoflio mopovebis 20%-ze meti masze modis.
kontinenturi havis areali evropaSi SedarebiT SezRu- agreTve moipoveben gogirds, naxSirs, rkinis madans,
dulia. kontinenturoba yvelaze mkveTrad gamoxatulia oqros, almass da sxv.
Qzemo volgispireTsa da Terg-yumis vakeze. Selfi yvelaze farTod aris gamoxatuli evraziis
subtropikul sartyelSi moqceulia samxreTi da avstraliis CrdiloeT sanapiroebze, agreTve beringis,
evropa, samxreT kavkasia, samxreTi yirimi da Savi zRvis yviTeli, aRmosavleT CineTis da samxreT CineTis zRvebSi.
Crdilo-aRmosavleTi sanapiro. igi gardamavalia zomier Selfis saerTo farTobi msoflio okeanis 8%-ze mets
da tropikul sartylebs Soris da hava Camoyalibebulia Seadgens.
zomieri da tropikuli haeris masebis sezonuri cvliT. kontinenturi kalTa vrceldeba 3000-3500 m
evropaSi subtropikuli havis yvela tipia gamoxatuli, siRrmemde. mis farglebSi fskeris daxriloba mkveTrad
garda tipiuri musonurisa. matulobs, Zlier aris danawevrebuli xeobismagvari wy-
xmelTaSuazRviuri havis damaxasiaTebeli niSnebi- alqveSa kanionebiT, romlebic Casaxulia teqtonikur
dan mTavaria naleqebis mkveTrad gamoxatuli sezonu- rRvevebSi. zeda nawilSi adgili aqvs danaleqi qanebis
roba. wliuri naleqebis raodenobis 70-80% modis didi masebis gadaadgilebas, wyalqveSa mewyerebis saxiT,
zamTris sezonze, roca gabatonebulia ciklonuri xolo qveda nawilSi Warbobs akumulaciis procesi. xasi-
xasiaTis zomieri haeri. zamTari Tbilia. zafxulSi aTdeba organuli samyaros maRali produqtulobiT.
dominirebs azoris anticikloni, rasTan dakavSirebiTac sameurneo gamoyeneba Semoifargleba umTavresad Tev-
igi mSrali da cxelia. notio subtropikuli hava zWeriT.
gamoxatulia kolxeTis da lenqoranis dablobebze da kontinentis Ziri warmoadgens talRovan an daxril
mimdebare mTiswineTebSi, agreTve biskais yuris samxreT vakes, romelic kalTas gamoyofs okeanis kalapotisagan.
sanapiroze-gasiis vakeze. mSrali subtropikuli havis misi warmoqmna dakavSirebulia danaleqi masalis
olqs ukavia samxreT kavkasiis aRmosavleTi nawili. mTis uzarmazari masis dagrovebasTan. iq, sadac mRvrie
havis tipebis yvelaze mravalferovani speqtriT nakadebis da sxva procesebis mier gadaadgilebuli
danaleqi masa gansakuTrebiT bevria, danaleqi wyebis qve-

40 313
gviCvenebs okeanis fskeris farTobis ganawilebas gamoirCeva kavkasioni, alpebi, dinaridebi da sxv. maRal
sxvadasxva siRrmis mixedviT (mln.km2-Si). ganedebSi da kontinentur areebSi igi gamartivebulia.
klimaturi resursebiT evropa mdidaria. hidroTer-
cxrili 2. muli pirobebis nairgvaroba da xasiaTi SesaZlebels
siRrmiTi safexurebi m-Si xdis ganviTardes soflis meurneobis kulturaTa farTo
speqtri. hava xelsayrelia sakurorto meurneobisa da
0- 200- 1000- 2000- 3000- 4000- 5000- 6000 7000 8000 9000- turizmis ganviTarebisaTvis.
200 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 ze Sida wylebi. evropis teritoriis umetes nawilze
meti hava da reliefi xelsayrelia uxvi zedapiruli Camonad-
27,5 15,7 15,7 30,0 77,7 417,8 74,3 2,9 0,2 0,1 0,2 enis ganviTarebisaTvis. samxreT amerikis Semdeg is
yvelaze wyliania, rac gamowveulia misi yvelaze meti
okeanis fskerze gamoiyofa Semdegi didi_ “plane- okeanurobiT. Camonadenis ganawileba sxvadasxva auzebs
taruli” morfostruqturebi: kontinentebis wyalqveSa Soris aseT suraTs iZleva: Crdilo yinulovani
kideebi_ gardamavali zona, okeanis kalapoti da Sua okeane_13%; atlantis okeane_59%; Sida Camonadenis olqi_
okeanuri qedebi. TiToeuli maTganisaTvis damaxasi- 21%; kunZulebi _ 7%.
aTebelia gansxvavebuli tipis qerqi. kontinenturi qerqi evropis CrdiloeT nawilSi hidrografiuli qselis
ufro mZlavri da rTuli agebulebisaa, vidre okeanuri, CamoyalibebaSi didi roli Seasrula meoTxeulis Zvelma
romlis saSualo sisqe daaxloebiT 7 km-ia da agebulia gamyinvarebam. zedapiruli Camonadenis fenis sisqe teri-
mxolod danaleqi da bazalturi qanebis Sreebisagan. toriulad mniSvnelovan farglebSi meryeobs: skandina-
granituli Sre, romelic kontinentur qerqSi 15-17 km sim- viis, dasavleT alpebis, dasavleT kavkasionis da mcire
Zlavrisaa, okeanurSi ar monawileobs. kontinenturi kavkasionis qarpira kalTebze igi 1500 mm aRemateba.
qerqi sakuTriv kontinentebis garda, farTod aris gamox- teritoriis ZiriTad nawilze misi raodenoba 200-dan 600
atuli kontinentebis wyalqveSa kideebis farglebSi, saS- mm-dea, pirenes naxevarkunZulis Sida qvabulebSi, duna-
ualod 2000 m siRrmemde, xolo okeanuri qerqiT agebu- ispira vakeebze, qvemo volgispireTSi, Terg-yumis vakeze
lia, mxolod okeanis kalapoti. mkveTrad gansxvavebuli da sxv. 200 mm-ze naklebia.
qerqi axasiaTebT gardamaval zonebs da Suaokeanur reliefTan da klimatur pirobebTan dakavSirebiT
qedebs. mdinareTa sazrdoobis sxvadasxva tipia Camoyalibebuli.
kontinentebis wyalqveSa kideebis farglebSi gam- mdinareTa mTavari sistemebi. dunai dasavleT evro-
oiyofa Semdegi morfostruqturebi: Selfi, kontinenturi pis yvelaze didi mdinarea. sigrZiT _ 2857 km, auzis
kalTa da kontinentis Ziri. gardamavali zonis fargleb- farTobiT_817 aTasi kv.km. saSualo wliuri xarjiT_6430
Si_gardamavali olqebi: ganapira an xmelTaSua zRvebis m3 /wm. saTave Svarcvaldis mTebSi aqvs, 1000 m simaRleze.
qvabulebi, kunZulovani rkalebi, Rrmawyliani Rarebi. zemo dinebaze alpebis da CexeTis masivis mTiswina dabal
okeanis kalapoti Sedgeba okeanuri qvabulebisagan da platoebs kveTs. am monakveTze is alpebidan ierTebs

312 41
mravalricxovan Senakads. Sua dinebaze kveTs Sua dunais racionalur gamoyenebaze damokidebulia kacobriobis
dablobs, sadac ierTebs Tavis yvelaze did Senakadebs momavali. sicocxle pirvelad wyalSi Caisaxa da Cvens
alpebidan- raba, drava, sava da sxv. da karpatebidan- ni- planetaze misi gadarCena bevrad aris damokidebuli
tra, tisa, groni da sxv. Semdeg kveTs karpatebis samxreT okeanis ekologiur sijansaReze.
daboloebas, sadac warmoqmnis viwrobs, romelic cno- kontinentebiT, kunZulebiT da wyalqveSa am-
bilia rkinis anu dunais WiSkris saxelwodebiT. qvemo aRlebebiT msoflio okeane dayofilia bunebrivi piro-
dinebaze kveTs qvemo dunais dablobs da uerTdeba Sav bebiT da wylis fizikuri TvisebebiT gansxvavebul oTx
zRvas.Q araTanabar nawilad_okeaned∗_wynari, atlantis, indoeTis
dunai gaivlis centraluri da samxreT evropis da Crdilo yinulovani.
bevr qveyanas da gansazRvravs sanavsadguro dedaqa- cxrili 1.
laqebis warmoSobas-vena, Bbratislava, budapeSti, bel- okeaneTa morfometriuli maxasiaTeblebi
gradi. dunai evropis mdinareebs Soris gamoirCeva rTuli
hidrologiuri reJimiT, rac gamowveulia imiT, rom igi farTobi moculoba
zRvebis, zRvebis,
kveTs regionebs mkveTrad gansxvavebuli haviT. maqsima-
saSualo yureebis yureebis
dunai evropis udidesi satransporto-sanaosno mdi- farTobi moculoba luri
okeaneebi siRrme da da
mln km2 mln km3 siRrme
narea. didia misi energetikuli mniSvnelobac. m sruteebis sruteebis
m
gareSe gareSe
raini atlantis okeanis auzis meore mdinarea, mln km2 mln km3
sigrZe 1320 km, auzis farTobiT _ 224,4 aTasi kv.km. saSu- atlantis 91,56 329,66 3600 76,97 300,19 8742
alo xarji_ 2500 m3 /wm. gamoedineba Sveicariis alpebidan. indoeTis 76,17 282,65 3710 64,49 255,81 7729
calkeul monakveTebze qmnis sazRvars SveicariasTan da Crdilo-
yinulo-
safrangeTTan, Caedineba CrdiloeTis zRvaSi. atlantis
vani 14,75 18,07 1220 4,47 11,41 5527
okeanis auzis mniSvnelovani mdinareebidan aRsaniSnavia wynari 178,62 710,36 3980 147,04 637,21 11034
agreTve rona, visla, elba, oderi, sena, temza, severni, sul
taxo, dasavleTi dvina, dnepri, rioni, enguri, kodori da msoflio 361,10 1340,74 3700 299,97 1204,65 11034
sxv. okeane

yinulovani okeanis auzis mdinareebidan mniSvnelo-


vania CrdiloeTis dvina da peCora. msoflio okeanis fskeris reliefis xasiaTis
volga evropis udidesi mdinarea, romelic gaudi- Sesaxeb saerTo warmodgenas iZleva baTigrafiuli mrudi
nar auzs miekuTvneba. misi sigrZe 3530 km-ia, auzis (o.leontievisa da sxvaTa mixedviT, 1974), romelic
farTobi_1360 aTasi kv.km. saSualo wliuri xarji q. vol-
gogradTan _ 8060 m3 /wm. saTave valdais maRlobze aqvs,

uerTdeba kaspiis zRvas. misi mravalricxovani -2000-ze okeanologebi bolo periodSi gamoyofen mexuTe okeanes
(samxreTi anu antarqtikuli), ramac geografiul literaturaSi
meti Senakadebidan yvelaze didia kama da oka. dRemde ver daimkvidra adgili

42 311
nawili III. msoflio okeane volga kveTs zomieri sartylis havis yvela tips da
bunebriv zonas, ris gamoc xasiaTdeba sakmaod rTuli
Tavi IX. msoflio okeanis bunebis zogadi reJimiT. wyalsacavebma mniSvnelovnad daaregulira misi
mimoxilva Camonadeni. Zalian didia volgis satransporto, energe-
tikuli da sarwyavi gamoyeneba. igi arxebiT dakavSire-
23. okeanis wylis cirkulacia. okeanuri dinebebi bulia Sav, baltiis da TeTr zRvebTan.
amierkavkasiaSi gaudinari auzis (kaspiis zRva)
hidrosfero, romlis moculobis 96,5% msoflio
mniSvnelovani mdinarea mtkvari-araqsiT.
okeanes∗ ukavia, geografiuli garsis mTavari Semadgeneli
tbebi. tbebis simravliT evropas SeiZleba Sevada-
elementia. igi udides rols asrulebs geografiuli gar-
roT mxolod CrdiloeTi amerika. mis teritoriaze war-
sis cxovrebaSi. msoflio okeanes ukavia dedamiwis zeda-
moSobis mixedviT yvela tipis tbaa. teritoriulad tbebi
piris TiTqmis 71%, ris gamoc mas okeanosferosac
Zlier uTanabrodaa ganawilebuli. maTi simravliT
uwodeben, Tumca misi saerTo moculoba dedamiwis
pirvel rigSi gamoirCeva Crdilo-dasavleTi evropa, gan-
moculobis mxolod 1/800 Seadgens, xolo saSualo
sakuTrebiT ki fenoskandia da kola-karelia, romelsac
siRrme dedamiwis radiusis mxolod 0,0007 nawilia.
“aTas tbaTa mxaresac” uwodeben da, sadac teritoriis
msoflio okeane geografiuli garsis farglebSi
10% tbebis wylis sarkes ukavia. maTi umetesoba te-
siTbosa da tenis reJimis da masTan dakavSirebiT,
qtonikur-myinvaruli warmoSobisaa. maTgan sididiT gam-
landSafturi garsis xasiaTis ganmsazRvrelia. igi
oirCeva ladogi (17703 kv.km), onegi, venerni, veterni da
uzrunvelyofs atmosferos gazobrivi Semadgenlobis
sxv.
mudmivobas, warmoadgens atmosferoSi Jangbadis ZiriTad
analogiuri warmoSobis tbebi bevria alpebSi-
wyaros. msoflio okeanes, atmosferos da xmeleTs Soris
Jenevis, ciurixis da sxv. teqtonikuri warmoSobis
arsebul sasicocxlod mniSvnelovani kavSirebis erT-erT
tbebidan yvelaze didi da yvelaze axalgazrdaa
mTavar rgols warmoadgens wylis didi brunva
balatoni, romelsac ungreTis zRvasac uwodeben.
geografiul garsSi. TviTgawmendis unaris wyalobiT igi
analogiuri warmoSobisaa balkaneTis naxevarkunZulis
warmoadgens bunebrivi garemos planetarul neitra-
yvelaze didi tbebi_prespa, oxridi, sevani_somxeTSi da
lizators. cxadia, misi msoflio sanitris roli
sxv. myinvarul-morenuli warmoSobis uamravi mcire
usazRvro ar aris da anTropogenuri gabinZurebis
sididis tbaa Sua evropis vakeze. xSiria vulkanuri da
Tanamedrove pirobebSi, mis garSemo mZime ekologiuri
karstuli warmoSobis tbebic (saqarTvelo).
mdgomareobaa Seqmnili.
evropis Sida wylebis mniSvnelovani elementia
msoflio okeaneSi koncentrirebulia TiTqmis
miwisqveSa wylebi, maT Soris mineraluri. msoflioSi
yvela saxis bunebrivi resursi, romelTa dacvaze da
cnobilia borjomis, esentukis, viSis, karlovi varis da
∗ sxva wylebi.
termini “msoflio okeane” mecnierebaSi Semotanilia okeano-
graf iu.Sokalskis mier

310 43
evropaSi mniSvnelovani farTobi ukavia Tanamedro- naxevarsferos kontinentebi warmoqmnilia gondvanis
ve gamyinvarebas. mTiani gamyinvarebis mniSvnelovani superkontinentis daSlis Sedegad da gacilebiT martivi
centrebia: alpebi, skandinaviis mTebi, kavkasioni, pola- teqtonikuri agebulebiT gamoirCevian. aq mTagrexilebi:
ruli urali da sxv. zewrul myinvarebs mniSvnelovani andebi, didi wyalgamyofi qedi da sxv. xmeleTis kideebis
farTobi ukavia polarul kunZulebze. gaswvrivaa aRmarTuli, danarCeni teritoria ukavia
evropa wylis resursebiT sakmaod mdidaria, magram baqnur vakeebs. yvelaze cxeli da uwylo kontinentebi
igi yvelaze mWidrod dasaxlebuli kontinentia da erT samxreTSia. yvelaze civi kontinentic aqaa. igi mcire
sul mosaxleze wylis raodenobiT mniSvnelovnad Camo- gamonaklisis garda, erTi landSaftiT- yinulovani ud-
uvardeba sxva kontinentebs. abnoTia gamoxatuli.
samxreTi da samxreT-aRmosavleTi evropis notio maradmwvane ekvatoruli tyeebis landSafti
mniSvnelovani raionebi ganicdian wylis naklebobas. mxolod samxreTul kontinentebzea. aqve gaedinebian
niadag-mcenareuli safari da cxovelTa samyaro. msoflios ugrZesi da yvelaze uxvwyliani mdinareebi. aq
ekologiuri pirobebis nairgvaroba Tavis mxriv gan- aris yvelaze wyliani da yvelaze uwylo kontinentebi.
sazRvravs cocxali bunebis da niadaguri safaris CrdiloeTisagan gansxvavebiT samxreTSi srulebiT
mravalferovnebas. biomravalferovnebiT evropas wamyvani ar aris tundris, tye-tundrisa da taigis bunebrivi
adgili ukavia. misi axlandeli saxe gansazRvrulia zonebi. bevrad ufro mcire farTobi ukavia Sereul da
Tanamedrove haviT, bunebis ganviTarebis paleogeo- farTofoTlovan tyeebsac.
grafiuli pirobebiT da adamianis sameurneo saqmianobis ganviTarebuli saxelmwifoebidan samxreTSi mxo-
gavleniT. evropis floram Semogvinaxa Zveli siTbos- lod oria, xolo maRalganviTarebuli eqvseulidan _
moyvaruli elementebi okeanur seqtorSi, farTo- arc erTi. mxolod samxreTSia kontinent-saxelmwifo
foTlovani tyeebis saxiT. (avstralia).
evropis zedapiris vertikaluri da horizontaluri samxreT naxevarsferos saxelmwifoTa wili
danawevrebis neoteqtonikurma rekonstruqciam_mTiani dedamiwis bunebis gabinZurebaSi, CrdiloeTTan SedarebiT
sistemebis azevebam da meoTxeulis Zvelma gamyinvarebam mcirea, rac gamowveulia industrializaciis SedarebiT
mniSvnelovnad Secvala organuli samyaros, agreTve ni- dabali doniT.
adaguri safaris xasiaTi. myinvarebis Semotevam maRali
ganedebidan da mTebidan mniSvnelovnad Seaviwrova siT-
bosmoyvaruli flora da fauna samxreTisaken.
erTdroulad mTebSi da myinvarebis kideebze TandaTan
saxldeba arqtikuli florisa da faunis elementebi da
yalibdeba tundris zona. acivebam Sida evropaSi gaaZli-
era havis kontinenturoba, ramac gamoiwvia wina aziidan

44 309
agreTve Soreul geologiur warsulSi samxreT konti- qserofituli flora-faunis gavrceleba aRmosavleT da
nentebis erTian “ojaxSi” yofna. antarqtidis yinulebSi samxreT-aRmosavleT evropaSi.
dakonservebulia msoflios mtknari wylebis daaxloebiT zeda meoTxeulSi havis sayovelTao daTbobam da
80%. materikuli yinulebis dnobam, mTebSi Tovlis xazis
kontinentis sanapiro wylebi mdidaria biore- simaRliT awevam, mcenareTa da cxovelTa migraciis pro-
sursebiT, gansakuTrebiT zooresursebiT. cesi Seabruna samxreTidan CrdiloeTisaken, xolo mTebSi
antarqtika da mTlianad antarqtida Cveni planetis _ qvemodan zemoT da kontinentis landSafturma garsma
mniSvnelovani klimatwarmomqmneli faqtoria. yinulovani TandaTanobiT SeiZina zonalur-ganeduri, zonalur-
fari, romelic daaxloebiT 20 milioni wlis winaT seqtoruli da simaRlebriv-zonaluri diferenciaciis
warmoiSva Seicavs klimatis saukuneobrivi ryevis, Tanamedrove suraTi.
agreTve landSafturi garsis ganviTarebis istoriis evropis Tanamedrove landSaftebis xasiaTSi
Sesaxeb mdidar samecniero informacias. naTlad aris gamoxatuli adamianis mravalsaukunovani
amrigad, antarqtida, romelic Cveni planetis bunebaTsargeblobis gavlena, rac yvelaze mZimed da
bunebis simkacris simboloa da msoflio miwis fondis masStaburad organul samyaros Seexo.
gamouyenebel nawilad iTvleba, sinamdvileSi udides niadag-mcenareuli safari da garkveulwilad
saresurso potencials flobs. amdenad, misi bunebis cxovelTa samyaro landSaftis zonaluri komponentebia
Seswavlas da dacvas Zalian didi praqtikuli da da maTi xasiaTi da geografiuli gavrceleba yvelaze
SemecnebiTi Rirebuleba aqvs. naTlad bunebrivi zonebis mixedviT mJRavndeba. niadag-
antarqtidas adamianis sameurneo zemoqmedebis mZime mcenareuli safaris indikatorulma bunebam gansazRvra
talRa dRemde uSualod ar Sexebia, Tumca igi ukve bunebrivi zonebis saxelwodebac_maTSi gabatonebuli
daetyo atmosferos. mxedvelobaSia kontinentis Tavze e.w. niadag-mcenareulobis mixedviT.
“ozonis xvrelebis” gaCenis sagangaSo faqti. geografiuli sartylebi da bunebrivi zonebi.
evropa yvelaze okeanuria, ris gamoc kontinenturi se-
qtoris landSaftebis gavrcelebis areali sxva konti-
22. samxreT naxevarsferos nentebTan SedarebiT SezRudulia.
kontinentebis bunebis zogadi arqtikuli sartyeli. es evropisaTvis kunZulovani
Taviseburebani sartyelia, romlis ZiriTadi nawili ukavia yinulovan da
qvian udabnoebs. mxolod yinulisagan Tavisufal ubneb-
samxreT naxevarsferos udidesi nawili (80,9%) oke-
Sia ganviTarebuli arqtikuli tundra, meCxrad mzardi
anuria. Tu CrdiloeTi polaruli olqi okeanes ukavia,
mRierebiT, xavsebiT da mravalwliani dabali balaxebiT,
romelsac irgvliv xmeleTi akravs, samxreTSi piriqiTaa_
agreTve tirifis meCxeri, dabali buCqebiT. cxovelebidan
polaruli olqi, TiTqmis imave farTobis yinulovan
gavrcelebulia lemingi, TeTri daTvi, Spicbergen-
kontinents ukavia, romelsac gars akravs okeane. samxreT

308 45
ze_xarverZi. frinvelebi mravladaa, gansakuTrebiT 8. uilqsis miwis olqs ukavia vrceli teritoria
wylis. sanapirodan 700-800 km siRrmemde, aRmosavleT da samxreT-
subarqtikuli sartyeli. misi ZiriTadi nawili uka- aRmosavleT antarqtidaSi, myinvaruli kalTis fargleb-
via tipiur tundras ori qvetipiT: xavs-mRierebiani tun- Si.
dra torfian-lebian niadagebze, dabaltaniani balaxebiT 9. viqtorias miwis olqi moicavs transantarqtiku-
da buCqnari tundra. mTebSi ganviTarebulia mTis tundra. li mTebis nawils da rosis zRvis aRmosavleT sanapiro
samxreTisaken tundras cvlis taigisken gardamavali zols.
tyetundra, romelSic Serwymulia tundrisa da dabali 10. samxreT transantarqtikuli olqi. ukavia
meCxeri tyeebis landSafti. xemcenareebidan gavrcelebu- transantarqtikuli mTebis samxreTi yvelaze maRalmTiani
lia dabaltaniani naZvi, fiWvi da aryi. tundris binadari nawili.
cxovelebidan aRsaniSnavia lemingi, CrdiloeTis iremi, 11. rosis Selfuri myinvaris olqi.
yarsaRi, polaruli mgeli. sanapiro wylebSi_selapi, 12. filxnerisa da rones Selfuri myinvarebis
frinvelebidan aRsaniSnavia tundris gnoli, TeTri bu. olqi.
wylis frinvelebi sanapiroze qmnian mravalricxovan 13. meri berdis miwis olqs ukavia dasavleT
gundebs e. w. “frinvelTa bazars”. antarqtidis periferiuli nawili, romelic vrceldeba
tundraSi da tyetundraSi bunebaTsargeblobis rosis Selfuri myinvaridan, berdis n/kunZulamde.
mTavari saxeebia meirmeoba da nadiroba. 14. elsuorTis miwis olqi mdebareobs meri berdis
zomieri sartyeli. mas ukavia evropis ZiriTadi da aRmosavleTiT, amundsenis zRvasa da rones yures Soris.
yvelaze masiuri nawili, romelic landSafturad 15. palmeris miwis olqs ukavia n/kunZulis ZiriTa-
yvelaze mravalferovania. sartylis umetesi nawili uka- di, yvelaze masiuri nawili da misgan dasavleTiT
via tyeebs, romelTa yvela tipis ekosistemaa damaxasi- mdebare didi kunZuli_aleqsandre I-is miwa.
aTebeli. taigas evropis bunebriv zonebs Soris yvelaze 16. greiamis miwis olqi moicavs n/kunZulis mkveT-
farTo areali gaaCnia. ZiriTadi tyeSemqmneli jiSebia rad Seviwrovebul CrdiloeT nawils.
evropuli naZvi, fiWvi, aRmosavleTisaken ufro da ufro samecniero kvleviTi muSaobisaTvis aSkarad ufro
gabatonebuli xdeba naZvis da lariqsis cimbiruli xelsayrelma pirobebma gansazRvra is garemoeba, rom
saxeobebi. wiwvianebSi gareulia aryi. antarqtidaSi Seqmnili saxdasxva qveynis samecniero
mTebSi taigas simaRliT cvlis jer tanbrecila sadgurebis daaxl. meoTxedi ganlagebulia swored
arynari, Semdeg mTis tundra. wiwvovani tyeebis qveS greiamis miwaze.
ganviTarebulia humusiT Raribi eweri niadagebi. bunebrivi resursebi. kontinents gaaCnia sxvadasxva
cxovelTa samyaro tundrasTan SedarebiT ufro saxis wiaRiseuli resursebis mZlavri potenciali. Aaq
mdidaria_losi, mura daTvi, mgeli, mela, focxveri da aRmoCenilia qvanaxSiri, rkinis madani da sxv. da dadge-
sxv. frinvelebidan_ soRo, Jruni, kodala, meTxilia, qori nilia TiTqmis yvela saxis feradi, Zvirfasi da iSviaTi
da sxv. liTonebis arsebobis niSnebi. am potencialze mianiSnebs

46 307
ukavia antarqtidul oazisebs, romelic xasiaTdeba sub- Sereuli tyeebis zona. samxreTisaken siTbo matu-
antarqtikulidan myinvaruli farisaken gardamavali hav- lobs da wiwvianebs ereva farTofoTlovanebi da war-
iT da landSaftebiT, xolo kontinentis ZiriTadi Sida moiqmneba Sereuli tyeebis gardamavali zona, romelic
nawili ukavia yinulovan udabnos. mcire gamonaklisia gavrcelebis uwyvet zols qmnis baltiis zRvidan
calkeuli kldovani mwvervalebi, civi udabnos land- uralamde. moskovis meridianidan aRmosavleTisaken kon-
SaftiT. miuxedavad landSaftis monotonurobisa, land- tinenturobis matebasTan dakavSirebiT zonis areali
Saftwarmomqmneli zonaluri da azonaluri faqtorebis mkveTrad viwrovdeba. niadagsafarSi gavrcelebulia kor-
Serwymuli gamovlineba safuZvels iZleva aq gamoiyos dian-eweri niadagebi. cxovelTa samyaroSi gabatonebulia
mTeli rigi regionuli erTeulebi. antarqtidis cnobili taigis, farTofoTlovani tyeebis, nawilobriv tye-
mkvlevari- geografi e. korotkeviCi aq gamoyofs 16 olqs. stepebis binadrebi.
maT Soris 3 moicavs Sida antarqtidas, xolo 13 _ pe- am zonaSi niadag-klimaturi pirobebi taigasTan
riferiul sartyels: SedarebiT ufro xelsayrelia sasoflo-sameurneo war-
1. centraluri antarqtidis olqi moicavs Sida moebisa da adamianis sacxovreblad, ris gamoc tyeebis
antarqtidis myinvaruli platos ZiriTad nawils. mniSvnelovani nawili gaCexilia.
2. dasavleT antarqtidis Sida olqs ukavia da- farTofoTlovani tyeebis zona. igi Sereuli
savleT antarqtidis ZiriTadi nawili da aRmosavleT tyeebidan samxreT-dasavleTiT, umetesad dasavleT da
antarqtidisagan gamoyofilia transantarqtikuli mTebiT. centralur evropaSi vrceldeba. aRmosavleTisaken misi
3. aRmosavleT antarqtidis Sida olqi moicavs areali TandaTan viwrovdeba da ukrainis karpatebs ar
kontinentis samxreT-aRmosavleT nawils, romelic da- scildeba. es gamowveulia havis kontinenturobis zrdiT.
savleTidan Semofarglulia transantarqtikis mTebiT. tyeSemqmneli jiSebidan aRsaniSnavia muxa, wifeli, rcxi-
4. dasavleT olqs ukavia centraluri antarqtidis la, cacxvi, aryi, atlantispira raionebSi wabli da sxv.
yinulovani platos kalTa. qvetyeSi monawileobs maradmwvane saxeobebi Wyori, bza,
5. dedofal modis miwis olqis SemadgenlobaSia lianebidan_suro. atlantispira vakeebze, sadac hava Zli-
aRmosavleT antarqtidis sanapiro zoli-princesa marTas, er nestiani da qariania, ganviTarebulia mdelos mcena-
princesa astridisa da princesa ranghilis napirebi. reuloba. farTofoTlovani tyeebis qveS ganviTarebulia
6. enderbis miwis olqs ukavia aRmosavleT humusiT gacilebiT mdidari tyis yomrali niadagebi.
antarqtidis Crdilo-aRmosavleTi, sakmaod ganieri pe- bunebrivad, am zonis cxovelTa samyaro mdidaria_domba,
riferia. keTilSobili iremi, Sveli da mura daTvi, mgeli,
7. ”saerTaSoriso geofizikuri”wlis xeobis olqi focxveri, mela da sxv. Zvirfasbewvianebidan kverna, ciyvi,
moicavs kontinentis aRmosavleT da Crdilo-aRmosavleT dedofala da sxv. frinvelebidan aris roWo, kodala,
periferias. xeobis centraluri nawili ukavia msoflio- xoxobi, da sxv. tyeebis gaCexvam gamoiwvia mRrRnelebis
Si erT-erT udides lambertis gamomzid myinvars, rome- momravleba.
lic saTaves iRebs “sovetskoes” yinulovani platodan.

306 47
warsulSi farTofoTlovani tyeebi faravda gavrcelebuli ori saxeoba_ saimperatoro da adelis
TiTqmis mTel dasavleT da centralur evropas. pingvini.
dReisaTvis misi bunebrivi areali gaCexvis Sedegad zafxulSi sanapiros acocxleben mofrenili
Semcirebulia sul cota 80-95%-iT. yvelaze ufro tyiania frinvelebi: qariSxala, Tolia, frinvelTa Soris
centraluri evropis mTiani raionebi. ZvelTaganve am zo- yvelaze didi albatrosi da sxv.
nis teritoria mWidrodaa dasaxlebuli da ganviTa- Seudareblad mdidaria zRvis fauna, rasac xels
rebulia soflis meurneoba. uwyobs uxvi planqtoni. mravladaa fexfarflianebi da
tyestepebis da stepebis zonebi aRmosavleTisaken veSapebi, aseve selapebis mravali saxeobaa. Aaq binadrobs
agrZeleben farTofoTlovani tyeebis zonas, rac planetis udidesi cxoveli lurji veSapi.
gamowveulia havis kontinenturobis zrdiT. tyestepi antarqtidaSi cocxali buneba praqtikulad
xasiaTdeba farTofoTlovani da Sereuli tyeebidan zRvasTanaa dakavSirebuli. misgan daSorebiT cocxali
stepebSi gardamavali bunebis niSnebiT. gadaWimulia Sua buneba TandaTan qreba da daaxl. 100-200 km-dan TiTqmis
dunais vakidan uralamde. hava zomierad teniani da zomi- mTlianad qreba da iwyeba yinulovani usicocxlo buneba.
erad mSralia, sakmaod xangrZlivi Tbili zafxuliT da antarqtidis yinulovani udabnos landSaftebis
zomierad yinviani zamTriT. xemcenareebidan Warbobs muxa, fonze kontinentis periferiaze mkveTr kontrasts qmnis
rcxila, fiWvi, verxvi, romelTanac Serwymulia nairbal- antarqtikuli oazisebis landSafti. es aris metwilad
axebi. niadagsafarSi dominirebs humusiT sakmaod mdidari yinuliT daufaravi sakmaod vrceli ubnebi, civi udabnos
Savmiwa da Savmiwismagvari niadagebi. cxovelTa samyaroSi landSaftiT. oazisebis muqi zedapiri, SedarebiT mcire
Sereulia tyisa da stepis binadrebi. sadReisod zonis albedos wyalobiT, bevrad ufro met mzis siTbos
teritoria TiTqmis mTlianad aTvisebuli da gadaxnulia, Rebulobs, vidre TovliT da yinuliT dafaruli zeda-
ris gamoc momravldnen mRrRnelebi da mwerebi. piri, amitom zafxulSi haeris temperatura + 6-100-s
stepebis zona. igi samxreTiT cvlis tyestepebs. aRwevs, kldeTa zedapiri zogjer 30-400-mde xurdeba.
stepebi uwyvet zolad aris gadaWimuli qvemo dunais oazisebis landSaftis mniSvnelovani elementia mlaSe da
vakidan da Crdilo SavizRvispireTidan samxreT mtknari tbebis xSiri qseli.
uralamde. hava mSrali da kontinenturia. veluri stepis
mTavari Semqmnelia marcvlovanebi_vaciwvera, wivana, uro,
romelTa qveS ganviTarebulia humusiT mdidari Savmiwa 21. regionuli mimoxilva
da wabla niadagebi. stepebi TiTqmis mTlianad aT-
visebulia miwaTmoqmedebisa da saZovruli mecxoveleobis bunebrivi kompleqsis Semadgeneli elementebis,
mier, ramac gamoiwvia mRrRnelebis da mwerebis momrav- gansakuTrebiT havisa da organuli samyaros, garkveul-
leba. bevria qvewarmavlebi; frinvelebidan mta- wilad Sida wylebis sivrcobrivi kontrastebi yvelaze
ceblebi_qori, Zera, mimino. velur stepebSi jogebad naTladaa gamoxatuli periferiul sartyelsa da Sida
binadrobda antilopa, mtaceblebidan-mgeli, tura, mela. myinvarul platos Soris. pirvelis mniSvnelovani nawili

48 305
kontinentis Tanamedrove yinulovani udabno ar zomieri sartylis naxevarudabnoebs evropaSi
arsebobda geologiuri drois dasabamidan. mezozourSi SedarebiT SezRuduli areali gaaCnia, tipiuri
igi warmoadgenda antarqtikuli floris Camoyalibebis udabnoebi ki aq ar aris gamoxatuli. rux niadagebze,
mniSvnelovan centrs, romelSic didi adgili ekava naxevarudabnos meCxer balaxebSi Warbobs abzinda,
siTbosmoyvarul elementebs. polusidan 52 km daSorebiT, yarRani, Carani da sxva. naxevarudabnoebi umetesad
mkvlevarebis mier miwaSi aRmoCenil da Seswavlil iqna saZovrad ar aris gamoyenebuli. nawilobriv aTvisebulia
niangis Tavis qalisa da xerxemlis gaqvavebuli Zvlebi. sarwyavi miwaTmoqmedebisaTvis.
igi antarqtidaSi binadrobda daaxloebiT 200 mln. wlis subtropikuli sartyeli moicavs samxreT da
winaT. es ki adasturebs, hipoTezas mezozourSi ukidures samxreT-aRmosavleT evropas da uwyvet zo-
antarqtidaSi daWaobebuli tropikuli tyeebis arsebobis ladaa gadaWimuli atlantis okeanidan kaspiis zRvis
Sesaxeb. antarqtida samxreT amerikis samxreT nawilTan sanapiromde.
da axal zelandiasTan erTad, qmnis antarqtikul flo- evropaSi gavrcelebulia subtropikuli sartylis
ristul samefos. antarqtidis Tanamedrove flora xe- yvela bunebrivi zona, dawyebuli udabnoebiT da
buCqnars TiTqmis mTlianad moklebulia. sakuTriv damTavrebuli notio maradmwvane subtropikuli tyeebiT.
kontinentze yvavilovani balax-mcenareebic ar gvxvdeba, sartylis umetesi nawili ukavia xmelTaSua zRvis
gamonaklisia n/kunZulis dasavleTi sanapiro, greiamis tipis landSafts_xeSeSfoTlovan maradmwvane qserofi-
miwa, sadac 10 –mde saxeobis yvavilovani mcenarea. tul tye-buCqnars, romelic TiTqmis mTlianad meoradia.
mimdebare kunZulebis mcenareuloba gacilebiT ufro xeSeSfoTlovnoba gamowveulia cxeli da gvalviani
mdidaria. zafxuliT, xolo maradmwvaneoba dakavSirebulia Tbil
SedarebiT farTod aris gavrcelebuli mRierebi, da tenian zamTarTan. mTian regionebSi_pireneebi,
xavsebi, umdablesi wyalmcenareebi, sokoebi, baqteriebi. apeninebi, balkanebi da sxv._ tipiuri xmelTaSuazRviuri
Aaq mRierebis 300-mde saxeobaa dafiqsirebuli. isini fexs landSafti gamoxatulia mTiswina vakeebze da dabalmTian
ikideben yinulisagan Tavisufal yvela ubanSi, zonaSi. tyeSemqmneli jiSebidan pirvel rigSi aRsa-
nunatakebzec. niSnavia maradmwvane muxebi, keTilSobili dafna, gareuli
kidev ufro Raribia antarqtida xmeleTis cxove- zeTisxilis xe, marwyvis xe da sxv. tenianobis
lebiT, gvxvdeba Wiebis zogi saxeoba, umdablesi Sesatyvisad gamoiyofa sxvadasxva tipi maqvisis,
kibosnairni, ufrTo mwerebi, mdidaria frinvelTa SedarebiT qserofituli garigas da friganas formacia
samyaro. maTi arseboba mTlianad okeanesTanaa dakavSi- da yvelaze qserofituli Sibliaki.
rebuli. gansakuTrebiT aRsaniSnavia pingvini. mokle xmelTaSua zRvis tipis landSaftis gavrcelebis
frTebiT igi Tavisuflad curavs, magram ver dafrinavs. arealebi xasiaTdeba uZvelesi da mWidro dasaxlebiT,
antarqtidaSi binadrobs pingvinebis 17 saxeoba, ramac gansazRvra misi veluri bunebis Zlieri
romelTagan yinulovan kontinentze farTodaa anTropogenuri transformacia.

304 49
subtropikul stepebs ukavia samxreT evropis atmosferuli naleqebi TiTqmis mTlianad adveqciuri
naxevarkunZulebis Sida zegnebi da aRmosavleT da warmoSobisaa.
samxreT kavkasiis baris mniSvnelovani nawili: Sida da meteorologiuri procesebidan antarqtidisaTvis
qvemo qarTli, ivris zegani, somxeTis zegnebi, azerba- farTod gavrcelebul da damaxasiaTebel movlenas
ijanis baris umetesi nawili, mtkvris vakis farglebSi. warmoadgens e.w. uRrublo naleqi, romelic warmoiqmneba
stepebis mniSvnelovani nawili ukavia sarwyav miwaT- aRmavali haeris dinebisagan anticiklonur situaciaSi,
moqmedebas. urwyavi stepebi gamoyenebulia saZovrebad. rac Sida antarqtidaSi mTeli weli aRiniSneba.
subtropikuli naxevarudabnoebi da udabnoebi antarqtida warmoadgens Cveni planetis bunebriv
zomieri sartylis Sesabamisi zonebis analogiuria, im macivars, romelic did rols asrulebs atmosferos
gansxvavebiT, rom haeris temperatura aq ufro maRalia energetikul balansSi. didia kontinentis roli
da Sesabamisad, aridulobac ufro mkveTrad aris landSafturi garsis tenbrunvaSi. mis yinulovan
gamoxatuli. “sxeulSi” koncentrirebulia msoflios mtknari wylebis
udabnos landSaftis teritoria TiTqmis mTlianad resursebis daaxloebiT 80%. aqedan gamomdinare,
Aazerbaijanis baris-mtkvar-araqsis dablobis farglebSia antarqtidis klimatis da mTlianad bunebis kvlevas
da TiTqmis mTlianad saZovrad aris gamoyenebuli. Zalian didi SemecnebiTi da praqtikuli Rirebuleba aqvs.
notio subtropikuli tyeebis zonas SedarebiT xmeleTis wylebs am cnebis pirdapiri gagebiT, Tu
mcire farTobi ukavia. igi gavrcelebulia kolxeTis Tovlsa da yinuls ar CavTvliT, antarqtida TiTqmis
baris teritoriaze, lenqoranis vakeze da TaliSis mTlianad moklebulia. gamonaklisia sanapiro zona, gan-
mTebis mTiswineTSi. am zonas mniSvnelovani farTobi sakuTrebiT oazisebi, sadac bevria mcire sididis mlaSe
ukavia galisiis vakeze -Crdilo-dasavleTi espaneTi, da mtknari tbebi, metwilad gaudinari. oazisebisaTvis
biskais yuris sanapiro. damaxasiaTebelia “efemeruli” patara tbebi, romlebic
xelsayreli niadag-klimaturi pirobebis wyalobiT arseboben mxolod Tovlis dnobis periodSi. zafxulo-
zonis teritoria TiTqmis mTlianad aTvisebulia _ Cai, biT periferiaze yinulis kalapotebSi miedineba mraval-
citrusebi, subtropikuli mexileoba, simindi da sxv. ricxovani nakaduli da mdinarec ki.
organuli samyaro. antarqtida, mcire gamonaklisis
garda, warmoadgens yinulovan udabnos, romelic xme-
7. regionuli mimoxilva leTis mcenareulobas da cxovelebs, agreTve niadagur
safars moklebulia. amdenad geografiuli garsis
mravalferovani reliefis pirobebSi bunebrivi kom- struqtura mis farglebSi mniSvnelovnad gamartivebulia.
pleqsebis regionuli nairgvaroba naTlad aris gamox- organuli samyaros ganviTarebaze havis simkacris garda,
atuli da igi veluri landSaftebis sivrciTi diferen- uaryofiT gavlenas axdens misi didi dacileba sxva
ciaciis yvelaze kompleqsuri gamovlinebaa. kontinentebidan.

50 303
rebiT havis esoden mniSvnelovani simkacre gamowveulia evropis Tanamedrove geografiuli Seswavlilobis
vrceli da mZlavri materikuli yinulovani faris safuZvelze, misi fizikur-geografiuli daraionebis
arsebobiT, romelic mzisgan mosuli siTbos daaxloebiT sxvadasxva sqemebis Sejerebis Sedegad, SeiZleba gamoiyos
90% ireklavs. Semdegi fizikur-geografiuli qvekontinentebi:
atmosferos cirkulaciis xasiaTs gansazRvravs a) arqtikis da subarqtikis evropuli seqtori;
haeris masebis moqmedebis iseTi mudmivi centrebi, b) Crdilo-dasavleTi evropa;
rogoricaa mZlavri antarqtikuli anticikloni da g) aRmosavleTi evropa;
bariuli depresia subantarqtikul sartyelSi. maTTan d) Sua evropa;
aris dakavSirebuli TiTqmis mTeli wlis ganmavlobaSi e) samxreTi (subtropikuli) evropa;
grigaliseburi nakaduri qarebi centridan periferi- v) samxreT-aRmosavleTi evropa.
isaken. TiToeuli maTganis farglebSi geomorfologiuri
antarqtidis havis simkacres kidev ufro amZafrebs da klimaturi niSnebis nairgvarobis safuZvelze
haeris gaiSviaTeba, rac gamowveulia zedapiris gamoiyofa fizikur-geografiuli qveynebi da olqebi.
mniSvnelovani absoluturi simaRliT. arqtikis da subarqtikis evropuli seqtori. es re-
planetis masStabiT sicivis polusi Camoyal- gioni aerTianebs yinulovani okeanis kunZulebs: Spicber-
geni, franc-iosebi, axali miwa da kunZuli islandia. sub-
ibebulia aRmosavleT antarqtidis Sida raionebSi, sadac
arqtikuls ukavia mcire teritoria skandinaviis Crdilo-
ivlisis saSualo temperatura -680-ia (sadguri vostoki),
aRmosavleT periferiaze. landSaftis ZiriTad niSnebs
xolo absoluturi minimumi -89,20, dafiqsirda 1983 wlis
gansazRvravs klimaturi faqtori, arqtikul da sub-
ivlisSi. arqtikis sanapiroebTan SedarebiT, antarqtidis
arqtikul ganedebSi mdebareoba da kunZulovani ganvi-
napirebze zamTari ufro rbilia, rac gamowveulia naka-
Tareba. maRali ganedebis havis simkacre evropul se-
duri qarebis fionuri efeqtiT.
qtorSi, Crdilo atlanturi Tbili dinebis gavleniT sa-
havis kontrastebi yvelaze mkveTrad aris gamox-
grZnoblad Serbilebulia. regionis teritoria ukavia
atuli sanapiro da Sida antarqtidas Soris. zafxulSi
arqtikuli udabnos, tundrisa da tyetundris zonebs.
sanapiroze yinva 5-100-s ar aRemateba, Sida antarqtidis
landSaftis nairgvaroba, safuZvels iZleva
myinvarul platoze ki zafxulis Tveebis saSualo tem- fizikur-geografiuli qveynebis gamoyofisaTvis:
peraturac ki -25-350-ia. kunZuli islandia. bunebis xasiaTiT igi yvelaze
naleqwarmoqmnis procesi antarqtidaSi Zalian gamorCeuli regionia, rac gansazRvra misma mdebareobam
sustad aris gamoxatuli, rac gamowveulia mis ZiriTad subarqtikul sartyelSi, islandiis bariuli depresiis
nawilze mTeli wlis manZilze anticiklonuri situ- centrSi da atlantis okeanis Tbili dinebis gavlenam.
aciiT. yvelaze ufro naleqiania periferia (wliurad 300- kunZuli vulkanuri warmoSobisaa da Tanamedrove vul-
600 mm), rac dakavSirebulia atmosferos ciklonur kanizmis erT-erTi yvelaze aqtiuri keraa. teritoriis
cirkulaciasTan. sanapirodan daSorebiT naleqebi ZiriTadi nawili ukavia dabalmTian bazaltur platos.
TandaTanobiT klebulobs da centrSi 100 mm-ze naklebia. xasiaTdeba ciklonuri, xSiri Rrubliani da nisliani,

302 51
qariani amindebiT. Tbili dinebis gavleniT samxreT- periferiaze yinulis Semcirebis sidide kompensirdeba
dasavleT mxareze zamTari rbili da zomierad civia, naleqebis meti raodenobiT.
naleqebis raodenoba 3000 mm-mde, platoze da Crdilo- balansis gasavlis erT-erTi, arc Tu umniSvnelo
aRmosavleT mxareze hava gacilebiT ufro mkacria da Semadgeneli nawilia okeaneSi qaris mier gaxvetili
mcire naleqiani (300-500 mm). maRali platoebi ukavia Tovli, romlis savaraudo raodenoba weliwadSi 9 mil-
yinulovan udabnos, yinulisgan Tavisufali teritoria iard tonas Seadgens.
tundras, samxreT da samxreT-dasavleTi mxare_tyetun- yinulovan zedapirze Tovlis xazi okeanis doneze
dras. mdidaria wylis resursebiT, gansakuTrebiT Ter- da ufro dablac mdebareobs.
muli wylebiT. myinvaruli faris nivTieri balansis Sesaxeb
Spicbergenis arqipelagi arqtikul sartyelSia. mkvlevarebis azri gansxvavebulia. zogierTi avtoris
reliefSi Serwymulia saSualomTiani qedebi, calkeuli mixedviT, balansi uaryofiTia da adgili aqvs msoflio
pikebi da ganieri xeobebi. teritoriis naxevarze meti okeanis donis matebas. sxva avtorebis monacemebiT, myin-
dafarulia zewruli da mTis myinvarebiT. varuli fari stabilur mdgomareobaSia. mkvlevarebis na-
hava arqtikuli zRviuria, TavisTavad mkacri, ma- wili miiCnevs, rom balansi dadebiTia da okeanis done
gram Spicbergenis Tbili dinebis gavleniT mniSvnelov- klebas ganicdis. Tanamedrove warmodgeniT ufro sarwmu-
nad ufro rbili, vidre misgan dasavleTiT da aR-
noa mosazreba yinulovani faris stabiluri mdgomare-
mosavleTiT. yinulisagan Tavisufali teritoria ukavia
obis an misi klebis tendenciis Sesaxeb, rasac bolo
yinulovan da civ, qvian udabnoebs.
saukunis ganmavlobaSi msoflio okeanis donis saSualod
bunebrivi resursebi_qvanaxSiris mniSvnelovani
1,18 mm-iT wliuri matebac adasturebs.
maragia, sarewao-sanadiro cxovelebi. samTomadno
antarqtidis sasargeblo wiaRiseuli sustadaa
mrewvelobam aq warmoSva mudmivi dasaxleba.
Seswavlili, magram dReisaTvis cnobilia, rom mis wiaRSi
axali miwa kunZulTa jgufia arqtikul da sub-
aris qvanaxSiri, rkina, oqro, almasi da rigi feradi
arqtikul sartyelSi. ZiriTadi nawili saSualo simaR-
liTonebi.
lis mTebs ukavia, periferia-borcvian vake-dablobs. po-
hava. antarqtidas havis simkacriT kontinentebs So-
larul uralTan erTad qmnida Zveli gamyinvarebis mniS-
vnelovan centrs. hava Crdilo kunZulebze arqtikulia, ris analogi ar moepoveba. am niSniT igi arsebiTad gan-
zRviuri, mkacri, samxreT kunZulebze subarqtikuli. sxvavdeba arqtikuli sartylisganac.
damaxasiaTebelia Rrubliani, Zlier nisliani, qariani, kontinentis mTavari klimatwarmomqmneli faqto-
nestiani amindebi. CrdiloeT kunZulebis ZiriTadi nawili rebia: polarul olqSi mdebareoba, ganviTarebis
ukavia yinulovan udabnos, yinulisgan Tavisufali teri- subaeraluri pirobebi, mTliani da mZlavri yinulovani
toria, arqtikul tundras. samxreT kunZulis umetesi na- faris arseboba, zedapiris mniSvnelovani absoluturi
wili ukavia tipiur tundras. simaRle da dasavleTis civi dineba, romelic win
sanapiro wylebSi binadrobs Tevzis sarewao eRobeba CrdiloeTidan siTbos Semodinebas. ganeduri
saxeobebi. mdebareobiT analogiur, arqtikul sartyelTan Seda-

52 301
yinulovani antarqtidis zedapiri gacilebiT ufro franc-iosebis miwis arqipelagi mdebareobs
sustadaa danawevrebuli. yinulis javSnis saSualo sisqe arqtikuli sartylis siRrmeSi. zedapirs qmnis mcire
2000, xolo maqsimaluri aRmosavleT antarqtidaSi _ 4500 simaRlis bazalturi platoebi, romlebic dafarulia
m aRwevs. antarqtidis wilad modis planetis Tanamedrove didi sisqis zewruli yinuliT, da romelic asazrdoebs
gamyinvarebis daaxloebiT 90% da mtknari wylebis aisbergebs.
resursebis 80%. yinulis zedapiri dafarulia TovliT, hava mkacri arqtikulia. havis simkacres ramdenadme
romlis qveS firnia, xolo misgan mniSvnelovan siRrme- arbilebs Tbili barencis zRvis gavlena. zafxulSic ki
ze_gletCeris yinuli. mas alag-alag kveTs Rrma da ga- aq, saSualo temperatura uaryofiTia. xSiri movlenaa
nieri napralebi, romelic Zalian saSiSia mkvlevare- Zlieri qari da qarbuqi. gabatonebulia yinulovani ud-
bisaTvis. yinulovani antarqtidis zedapiris saSualo abno. yinulisagan Tavisufali teritoria ukavia
simaRle 2000 m-ze metia, rac danarCeni kontinentebis arqtikul tundras meCxeri xavs-mRierebiT. mudmivi mo-
saSualo simaRles TiTqmis samjer aRemateba. saxleoba araa. gamoyenebulia samecniero-sakvlevi
kontinentze gamoxatulia myinvarebis yvela sadgurebis mosawyobad.
morfogeneturi tipi, rac ki Cvens planetas axasiaTebs. Crdilo-dasavleTi evropa. igi moicavs kontinentis
myinvaruli kontinentis reliefis xasiaTs umTavresad udides skandinaviis naxevarkunZuls, fineTs, kolis naxe-
varkunZuls da karelias, rac mTlianobaSi cnobilia
gansazRvravs qvefenili zedapiris xasiaTi, amitom
fenoskandiis saxelwodebiT.
dasavleT antarqtidis yinulovani zedapiris reliefi
regionis bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs
gacilebiT ufro mravalferovania. zedapiris absolutur
misi gansakuTrebuli geografiuli mdebareoba zomieri
da saSualo simaRleTa mixedviT igi mniSvnelovnad
sartylis Crdilo periferiaze, zomieri da polaruli
Camouvardeba aRmosavleT antarqtidas, Tumca Sefar-
ganedebis da zRviuri da zomierad kontinenturi
debiTi simaRleebi aq metia, Tanac dasavleT antarqtidis
seqtorebis mijnaze.
yinulovani zedapiris mniSvnelovani nawili Selfur
regionis aRmosavleTi da samxreTi nawili Sedis
myinvarebze modis.
baltiis faris farglebSi. masTan dakavSirebulia vake
antarqtidis myinvarebi asazrdoeben mravalri-
reliefi-norlandiis anu SvedeTis (Sveciis) kristaluri
cxovan aisbergebs. zegani da misgan samxreTiT samxreT SvedeTis (Sveciis)
arsebuli informaciiT, antarqtidis Tanamedrove vrceli vake-dablobi. dasavleTi nawili ukavia kaledo-
yinulovani fari warmoqmnilia daaxloebiT 20 mln. wlis nuri danaoWebis loda-naoWa mTebs. regionis reliefis
winaT. CamoyalibebaSi didi roli iTamaSa Zvelma gamyinvarebam.
antarqtidis myinvaruli faris sazrdooba rTuli fenoskandiis aRmosavleTi da Crdilo aRmosavleTi vake
procesia. mis centralur nawilze naleqebi 100 mm nawili ukavia fineTis, kareliisa da kolis n/kunZulis
naklebia, magram esec sakmarisia yinulis balansis denudaciur, myinvarul-egzaraciul da myinvarul-
SesanarCuneblad, vinaidan aq yinuli Zalian nela akumulaciur vakeebs: kristaluri vake maqsimalur
moZraobs da haeris temperaturac Zalian dabalia. simaRles aRwevs xibinis mTebSi, kolis n/kunZulze.

300 53
hava fenoskandiis teritoriaze sakmaod nairgvaria, centraluri mTianeTis maRal mTebSi igi 100 m ar
rac gamowveulia mdebareobis TaviseburebiT da re- aRemateba.
liefis xasiaTiT. havis kontrastebi yvelaze naTlad Cans dasavleTi antarqtida xasiaTdeba gacilebiT ufro
dasavleT, okeanur da aRmosavleT, kontinentur seqto- rTuli teqtonikuri agebulebiT da Sesabamisad, ufro
rebs Soris. skandinaviis mTebi mTavari wyal, klimat da Zlier danawevrebuli da nairgvari reliefiT. dedamiwis
landSaftgamyofia. atlantis okeane Tbili dinebiT, da- qerqi aq gacilebiT ufro mobiluria. misi teritoriis
savleT da Crdilo-dasavleT mxareze gansazRvravs zRvi- ZiriTad nawilze_ (80%) daZirvis tendenciaa gabatonebu-
uri havis Camoyalibebas, rbili, TiTqmis uyinvo zamTriT li, romlis Sedegadac warmoqmnilia vrceli yinulqveSa
da grili zafxuliT. islandiis havis minimumis gavlena depresia. misi saSualo siRrme zRvis donidan 700 m-ia,
gansazRvravs ciklonur amindebs. kontinenturi aR- xolo maqsimaluri -2555 m aRwevs. teritoriis danarCeni
mosavleTi havis simkacriT hgavs cimbirs. naleqebis nawili dadebiTi formebiTaa warmodgenili Dda saSualo
raodenoba okeanur seqtorSi 3000 mm aRwevs, xolo aR- simaRle 560 m-ia.
mosavleT vakeebze mcirdeba 500-400 mm-mde. regionis dasavleTi antarqtida kontinentis n/kunZulovani
CrdiloeTi periferia Sedis subarqtikul sartyelSi. nawilia, romlis farTobi aRmosavleT antarqtidaze bev-
Sida wylebi regionis teritoriaze uxvadaa. hava rad ufro naklebia. mis Crdilo-dasavleT daboloebaze
yvelgan xelsayrelia zedapiruli Camonadenis warmosaq-
mdebareobs rqis formis antarqtidis n/kunZuli, romlis
mnelad. fenoskandia evropis regionebs Soris erT-erTi
sigrZe 1200, xolo saSualo sigane 200 km-ia. misi Sua na-
yvelaze wyliania. regionis teritoria ganekuTvneba
wili ukavia 1500-2000 m simaRlis myinvarul platos, sana-
yinulovani da atlantis okeanis auzebs. Sida wylebis da
piro zoli ufro metad mTiania.
mTlianad landSaftis damaxasiaTebeli elementia tbebis
dasavleTi antarqtidis Sua nawili ukavia mTian
siuxve. vakeTa farTobis daaxloebiT 10% tbebis wylis
amaRlebas, romelic maqsimalur simaRles aRwevs sten-
sarkes ukavia. aq, kerZod kareliaSi, mdebareobs evropis
lis qedze, sadac mdebareobs kontinentis umaRlesi
yvelaze didi tbebi_ladogi da onegi.
mwvervali vinsoni (5140 m). mwvervalebis umetesoba nuna-
skandinaviis mTebi warmoadgens Tanamedrove
gamyinvarebis mniSvnelovan centrs. takebis∗ tipisaa.
fenoskandiis ZiriTadi nawili ukavia taigas, dasavleTi antarqtidis sanapiro Zlier aris
norvegia-SvedeTis (Sveciis) samxreTi nawili Sereul danawevrebuli Selfuri zRvebiT: rosis, uedelis,
tyeebs, xolo CrdiloeTi periferia_tundrasa da tye- amundsenis, belinshauzenis, romelTa mniSvnelovani
tundras. nawili Selfur myinvarebs ukavia.

bunebrivi resursebiT fenoskandia Zalian mdidaria:


maRalxarisxovani rkinis madani, feradi da iSviaTi ∗
eskimosebis enaze niSnavs yinulis zedapiridan amoSveril
liTonebi; CrdiloeTis zRvis Selfze navTobisa da ganmartoebul (izolirebul) kldovan mwvervals.
gazis didi maragia aRmoCenili da sxv. Zalian mdidaria

54 299
reliefi. antarqtidis bunebis mTavari elementi da wylis resursebiT. mniSvnelovania tyis, rekreaciuli da
niSania yinulis mZlavri, saSualod 2000 m sisqis javSani, sxva resursebi.
romlisganac Tavisufalia mxolod kontinentis 0,2_0,3%. aRmosavleTi evropa. am regions ukavia evropis
amasTan dakavSirebiT, ganasxvaveben e.w. qviansa da yinu- umetesi da yvelaze masiuri nawili. igi CrdiloeTiT
lovan antarqtidas. yinulovan okeanemde vrceldeba, samxreTiT kavkasiamde
qviani anu yinulqveSa antarqtidis reliefi, yinu- da Sav zRvamde. dasavleTidan aRmosavleTisaken sazRvari
lovanTan SedarebiT, gacilebiT ufro mravalferovania. pirobiTia da vrceldeba germania-avstriidan uralamde
geomorfologiur procesebSi egzogenuri faqtorebis da mugojarebamde. am vrceli regionis bunebis saerTo da
roli yinulis javSnis gamo, umniSvneloa da specifikur niSnebs gansazRvravs baqnur struqturebTan
Semoifargleba mxolod fizikuri gamofitviT. dakavSirebuli vake reliefi, zomierad kontinentur se-
kontinentis megareliefis xasiaTi ganpirobebulia qtorSi mdebareoba, atlantis uSualo zegavlenisagan
iseTi msxvili teqtonikuri struqturebis SeTan- dacileba da polaruli haeris masebis Tavisufali
awyoba_urTierTmoqmedebiT, rogoricaa: SemoWra. misi ZiriTadi nawili zomier sartyelSia, sadac
1. Zveli baqnuri aRmosavleTi antarqtida, 2. axalgazrda gamoxatulia sartylis TiTqmis yvela tipis landSafti,
baqnuri transantarqtiduli mTebi (Zveli baqnis garda udabnos da musonuri tyeebisa.
ruseTis vake. ukavia aRmosavleT evropis ZiriTadi
dasavleTi periferia), 3. paleozur-mezokainozouri naoWa
da yvelaze kompaqturi nawili da farTobiT msoflioSi
sistema.
erT-erTi udidesia (4 mln km2.) gadaWimulia arqtikidan
Zveli baqnuri struqtura gansazRvravs aR-
subtropikebamde. dasavleTi sazRvari pirobiTia, gasdevs
mosavleTi antarqtidis masiurobas da sustad danawev-
ukrainis, moldovas, belorusiis da baltiispira
rebas. misi qviani zedapiris absoluturi simaRle 310 m-ia.
qveynebis dasavleT sazRvars. baqnurma bunebam aq gan-
ZiriTadi orografiuli erTeulebidan aRsaniSnavia mcire
sazRvra sustad danawevrebuli vake reliefis Camoyal-
simaRlis amaRlebebiT gancalkevebuli vrceli vake-
ibeba, romlis simaRle 170 m. ar aRemateba. maqsimaluri
dablobebi, romelTa farglebSic gamoiyofa okeanis
simaRlea podolis maRlobze (471m). yvelaze dabali
donidan 100-150 m siRrmis Rrmulebi. yvelaze dabali
adgilia kaspiispira dablobi (-28 m). teqtonikuri re-
done aRmosavleT antarqtidaze -2341 m-ia. mkvlevarTa liefis egzogenuri gardaqmnis Sedegad warmoiqmna myin-
varaudiT, okeanis doneze dabla mdebare teritoriis varuli, eroziuli, akumulaciuri, denudaciuri, eoluri
farTobi aRmosavleT antarqtidaSi TiTqmis 4 mln km2-ia, da sxv. formebi, romlebic gaamravalferovna mikro da
romlis saSualo simaRle _ 460 m-ia. mezo formebiT, adamianis sameurneo saqmianobam.
aRmosavleT antarqtidis centrSi mdebareobs hava. regionis ZiriTadi nawili zRviuridan konti-
vrceli mTiani sartyeli, romelic maqsimalur simaRles nenturSi gardamavali havis olqSia, sadac gabatonebu-
aRwevs gamburcevis da vernadskis mTebSi. maSin, roca lia atlantis okeanedan monaberi ciklonuri haeri,
Sida nawilSi yinulis javSnis sisqe 4000 m-s aRwevs, romlis kontinenturoba samxreT-aRmosavleTisaken matu-
lobs. ucivesi Tvis saSualo temperatura Crdilo-

298 55
aRmosavleTisaken klebulobs -4-5-dan 200 –mde. absolu- qveynebidan. XX saukunis dasawyisamde kvleva warmoebda
turi minimumi SeiZleba daeces -500 –mde. uTbilesi Tvis mxolod zRvidan da moicavda viwro sanapiro zols. XX
saSualo temperatura CrdiloeTidan kaspiispira s. damdegidan iwyeba antarqtidis Seswavlis axali etapi.
dablobisaken icvleba 0
8-9-25 -is farglebSi. naleqebis mkvlevarebis da mogzaurebis dainteresebis sferom
ZiriTad wyaros warmoadgens atlantis okeanedan mona- gadainacvla yinulovani kontinentis centrisaken.
beri ciklonuri qarebi, romelTa efeqti samxreT- TandaTan intensiuri xasiaTi miiRo stacionarulma
aRmosavleTisaken klebulobs da Sesabamisad, klebulobs kvlevam Selfur myinvarebze da mimdebare xmeleTze.
naleqebis raodenobac 600-800-dan, kaspiispira dablobze garkveulwilad sportuli azartis fokusSi moeqca
200 mm-mde. kontinentis centris_samxreT polusis dalaSqvra,
ganedurad did ganfenilobasTan dakavSirebiT, romelic erTdroulad ganaxorcieles inglisisa da
zomierad kontinenturi havis olqis CrdiloeT da norvegiis eqspediciebma. ingliselebs xelmZRvanelobda
samxreT nawilSi hava mkveTrad gansxvavebulia da gam- robert skoti, xolo norvegielebs_r. amundseni. orivem
oiyofa CrdiloeTi da samxreTi klimaturi qveolqebi. starti aiRo rosis zRvis sanapirodan, r. skotma 1911 w.
CrdiloeTi qveolqi ruseTis vakis yvelaze teniani na- 11 noembers, xolo r. amundsenma 1911 wlis 20 oqtombers.
wilia. samxreTi ki siTboTi gacilebiT ufro uzrun- norvegiis eqspediciam 1911 wlis 14 dekembers pirvelma
velyofilia. ase mag., aryis SefoTvla samxreTSi
miaRwia samxreT poluss. erTi Tvis Semdeg 1912 wlis 18
daaxloebiT iwyeba 10 aprilidan, CrdiloeTSi ki igvi-
ianvars poluss miaRwia inglisis eqspediciam, romlis
anebs 10 ivnisamde.
mTeli Semadgenloba ukan dabrunebisas daiRupa _ gaiyina.
hidrografiuli qselis sixSire da wylianoba
kontinentis kvlevam ufro da ufro intensiuri xasiaTi
Crdilo-dasavleTidan samxreT-aRmosavleTisaken Tanda-
miiRo, gansakuTrebiT meore msoflio omis Semdgom
Tan klebulobs. mdinareebi ganekuTvneba yinulovani
periodSi. 1959 wels vaSingtonis konferenciaze daido
okeanis (peCora, CrdiloeTi dvina, mezeni da sxv.), atlan-
pirveli farTomasStabiani saerTaSoriso xelSekruleba,
tis okeanis (dasavleTis dvina, neva, dnepri, doni da sxv.),
romelic iTvaliswinebs antarqtidis mxolod mSvido-
da gaudinar (volga, urali) auzebs. Camonadenis fenis
biani miznebisaTvis gamoyenebas da krZalavs yovelgvari
sisqe samxreTisaken klebulobs 200-dan 10 mm-mde. sazr-
doobaSi mTavar rols asrulebs Tovlis nadnobi wyali. samxedro RonisZiebebis Catarebas. antarqtidis kvlevis
tbebi ruseTis vakeze mravalricxovania, warmo- erTiani saerTaSoriso programis safuZvelze Seiqmna
SobiT yvela tipisaa, magram Zlier uTanabrodaa mTeli rigi qveynebis samecniero-kvleviTi sadgurebi;
ganawilebuli. samecniero eqspediciebis marSrutebma kontinenti
vake reliefis pirobebSi naTlad aris gamoxatuli gadakveTa sxvadasxva mimarTulebiT.
organuli samyaros da mTlianad bunebrivi kompleqsebis sasiamovno faqtia, rom antarqtidis bunebis
ganeduri zonaloba, rac Sua da samxreT nawilSi gar- gamokvlevaSi mniSvnelovani wvlili aqvT Setanili
Tulebulia seqtoruli nairgvarobiT. yvelaze farTo qarTvel antarqtidelebs_garsevan kurdRelaiZes, laSar
areali gaaCnia taigis zonas, romelsac samxreTiT cvlis fularians, Temur grigalaSvils da pavle maisuraZes.

56 297
didi iyo, rom misma mkacrma gancxadebam sul cota naxe- Sereuli tyeebis zona. misgan samxreTiT farTo zols
vari saukuniT daayovna yinulovani kontinentis aRmoCena qmnis tyestepebi da stepebi-SavizRvispira da azovispira
da gamokvleva. da mainc, kukis antarqtikuli eqspediciis vakeebze, centraluri ruseTis samxreTiT, Sua vol-
mniSvneloba uTuod Zalian didia, rogorc mravali kun- gispireTSi, samxreT uralispireTSi da sxv.
Zulis aRmomCenisa da yinulovani kontinentisaken udabnoebs da naxevarudabnoebs ukavia ruseTis
pirveli da yvelaze gabeduli gzamkvlevisa. vakis mxolod ukiduresi samxreT-aRmosavleTi na-
antarqtikuli kontinentis moZiebis naxevarsauku- wili_Terg-yumis vake, qvemo volgispireTi, md. uralis
novani pauza gadalaxul iqna gamoCenili rusi mkvlevar- qvemo dinebis mimdebare vake.
zRvaosnebis i.kruzenSternis, g. sariCevis, v. golovinisa subarqtikuli sartylis zonebs (tundra da tye-
da sxvaTa mier. maTi iniciativiTa da daJinebuli moTx- tundra) ukavia mcire teritoria ruseTis vakis Crdilo
ovniT ruseTis xelisuflebam 1819 wels moawyo same- periferiaze.
cniero eqspedicia yinulovani kontinentis aRmosaCenad. 4 bunebrivi resursebi. mdidaria yvela saxis
ivliss rusuli eqspedicia ori gemiT “vostokiTa” da bunebrivi resursiT. pirvel rigSi aRsaniSnavia wiaRi-
“mirniT” gavida kronStadtidan. eqspediciis ufrosad seuli simdidreebi: rkinis madani, qvanaxSiri, navTobi,
dainiSna f. belinshauzeni, xolo mis moadgiled da bunebrivi airi, marganeci, marilebis praqtikulad ulevi
maragi da sxv. mdidaria miwisqveSa wylebiT, maT Soris
“mirnis” meTaurad m. lazarevi. 1820 wlis 16 ianvars
samkurnalo mineraluri. uTanabrodaa ganawilebuli
eqspediciam gadakveTa s.g. 69 0 23 I-iani paraleli, axlan-
wylis resursebi. misi didi nawili vakis Crdilo naxe-
deli princesa marTas napiris raionSi. mZime yinulebs
varSia, sadac yvelaze naklebia momxmarebeli. regioni
Soris lavirebis xangrZliv procesSi, eqspedicia samjer
mdidaria tyis resursebiT da sxv.
aRmoCnda kontinentis uSualo siaxloves.
Sua evropa. ukavia sakmaod vrceli teritoria, ro-
amrigad, ganxorcielda kontinentis irgvliv curva
melic gadaWimulia britaneTis kunZulebidan sub-
antarqtikul wylebSi da aRmoCenil iqna bevri kunZuli,
tropikul evropamde da ruseTis vakidan atlantis
romelTagan yvelaze didi, axlandeli aleqsandre
okeanis sanapiroebamde. am vrceli regionis bunebis
pirvelis miwa, mdebareobs kontinentis uSualo siax-
saerTo niSnebs da xasiaTs gansazRvravs geografiuli
loves (15 km). eqspediciis SedegebiT sabolood mdebareoba zomieri sartylis Sua da samxreT ganedebSi,
dadasturda, rom aRmoCenil iqna axali kontinenti da okeanur seqtorSi da mravalferovani vake-mTagoriani
misi aRmoCenis iuridiul TariRad miCneulia 1820 wlis 16 reliefi. zomieri zRviuri bunebis saerTo niSnebis
ianvari, roca eqspedicia 3 km-ze ufro axlos mivida fonze, mravalferovani reliefisa da teritoriis mniS-
kontinentis sanapiros im ubnis SverilTan, romelic 110 vnelovani ganfenilobis pirobebSi, Sua evropis far-
wlis Semdeg norvegielma veSapmWerebma princesa marTas glebSi gamoiyofa fizikur-geografiulad erTmaneTisagan
saxeliT monaTles. arsebiTad gansxvavebuli regionebi_fizikur-geogra-
kontinentis aRmoCenidan naxevarsaukunovani pauzis fiuli qveynebis rangiT: britaneTis kunZulebi, Sua evro-
Semdeg, antarqtidas miawyda eqspediciebi sxvadasxva

296 57
pis vake, hercinuli evropa, alpebis mTiani qveyana, antarqtida mdebareobiTa da bunebis yvela niSniT
karpatebi da dunaispira vakeebi. mkveTrad gansxvavdeba danarCeni kontinentebisagan. igi
britaneTis kunZulebi. britaneTis kunZulebis dedamiwis erTaderTi polaruli kontinentia, rom-
arqipelagSi Sedis ori didi kunZuli _didi britaneTi lisTvisac damaxasiaTebelia umkacresi hava da masTan
(230 000 km2), irlandia (84 000 km2) da mravalricxovani dakavSirebiT yinulovani udabnos landSaftebis say-
wvrili kunZulebi. mis teritoriaze ori saxelmwifo ovelTao gabatoneba, rac Tavis mxriv gamoricxavs ara
mdebareobs_didi britaneTi da irlandia. britaneTis Tu adamianis dasaxlebas, aramed saerTod xmeleTis bio-
kunZulebi kontinenturi warmoSobisaa da mTlianad cenozebis ganviTarebas, umniSvnelo gamonaklisis garda.
Selfze mdebareobs. kontinentisagan gamoyofilia la- misi teritoria dRemde geografiuli garemos miRma rCe-
manSis srutiT. ba, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT aTeulamde qveynis mud-
regionis bunebis xasiaTs gansazRvravs misi mivmoqmed samecniero-sakvlev sadgurebs.
mdebareoba zomieri sartylis zRviur klimatur olqSi, antarqtidis aRmoCena-Seswavlis istoriidan.
Crdilo atlanturi Tbili dinebis uSualo zegavlenis varaudi samxreT polarul olqSi xmeleTis didi masivis
sferoSi, kunZulovani ganviTareba da mTagoriani re- arsebobis Sesaxeb, mis aRmoCenamde didi xniT adre, jer
liefi. regions safuZvlad ZiriTadad hercinuli naoWa- kidev antikur droSi arsebobda. misi Zebnis yvelaze ga-
loda struqturebi udevs, ris gamoc Cveulebriv mas her-
beduli cdebi ganaxorcieles dasavleT evropelma
cinul evropas miakuTvneben.
zRvaosnebma, romelTagan gansakuTrebiT aRsaniSnavia
regionis ZiriTadi morfostruqturuli da oro-
Tavisi epoqis udidesi zRvaosnis, jeims kukis xelmZRva-
grafiuli erTeulebidan aRsaniSnavia: CrdiloeT Sot-
nelobiT Catarebuli eqspediciebi, me-18 saukunis meore
landiis horstuli mTianeTi, (glen-moris teqtonikuri
naxevarSi. man pirvelma, ramdenjerme gadakveTa samxreTi
RrmuliT igi iyofa CrdiloeT mTianeTad da grampianis
polaruli wre da kontinents miuaxlovda 200 km-ze, ma-
mTebad. am ukanasknelze mdebareobs qveynis umaRlesi
gram waawyda ra, yinulebis gadaulaxav bariers, iZu-
mwvervali ben-nevisi, 1343 m.) da samxreT Sotlandiis
lebuli Seiqmna ukan daexia, Tumca mas sjeroda rom mis
maRlobi myinvaruli reliefiT. igi grampianis qedisagan
mier danaxuli yinulis uzarmazari teritoria, sadRac
gamoyofilia grabenuli warmoSobis Sua Sotlandiis
vakiT. maRal ganedebSi an polusis raionSi xmeleTTan iyo da-
CrdiloeT inglisis Sua nawilze gadaWimulia me- kavSirebuli.
ridianuli mimarTulebis peninis antiklinuri dabali kukis bolo cda, gadaelaxa yinulis barieri da
mTebi, romelsac CrdiloeTidan ebmis kamberlendis vul- mieRwia “samxreT miwamde” uSedegod damTavrda. man
kanuri masivi, myinvaruli reliefiT. peninis mTebi Seajama misi antarqtikuli garsaqveyno curvis Sedegebi
samxreTiT midlendsis vakeSi gadadis. kunZul didi bri- da gaakeTa Zalze kategoriuli daskvna, samxreT po-
taneTis samxreT-aRmosavleTi nawili ukavia akumulaciur larul olqSi kontinentis arsebobis Sesaxeb, Tumca ar
gorak-borcvian da serebian vakes kuesturi reliefiT. gamoricxavda polusis siaxloves miuwvdomeli, mcire
uelsis n/kunZuli ukavia kembris dabal mTebs vulkanuri sididis xmeleTis arsebobas. kukis avtoriteti imdenad

58 295
Tavi VIII. antarqtida da myinvaruli formebiT. kornuelis n/kunZulis zedapiri
warmoadgens Zlier danawevrebul kristalur maRlobs.
20. bunebis komponentebi kunZul irlandiis Sida nawili ukavia centraluri
irlandiis vake-dablobs karstuli reliefis yvela
antarqtida yinulovani dausaxlebeli kontinentia, formiT da karstuli tipis wylebiT.
romelic kontinentTagan yvelaze gvian, 1820 wlis 16 ian- hava mTlianobaSi zomierad zRviuria, ciklonuri
vars iqna aRmoCenili. igi TiTqmis mTlianad samxreT amindebiT, xSiri da mkveTrad nestiani qarebiT, xSiri
polaruli wris SigniT mdebareobs. mxolod antarqtidis moRrublulobiT da Zlieri nisliT. Crdilo-dasavle-
naxevarkunZulis nawili vrceldeba CrdiloeTiT-500 km- Tidan samxreT-aRmosavleTisaken igrZnoba kontinenturo-
ze, romelic samxreT amerikisagan gamoyofilia msoflio bis momateba. naleqebis raodenoba klebulobs 2000-1500-
okeanis yvelaze ganieri dreikis srutiT. kontinents uka- dan 700-800 mm-mde, zafxulis Tveebis saSualo tempera-
via antarqtikis centraluri nawili, romlis farTobi tura matulobs 14-160-dan 17-180-mde. zamTris Tveebis tem-
Seadgens 13 mln 975 aTas km2, aqedan 1 mln 582 aTasi km2 peratura +4-70 farglebSi icvleba. mzian dReTa ricxvi
Selfur myinvarebsa da kunZulebze modis. isini konti- matulobs 17-20-dan 40%-mde.
nentTan SekavSirebuli arian myinvarebiT. hava da reliefi xelsayrelia zedapiruli Camonad-
enisa da mdinareTa xSiri qselis warmosaqmnelad. mdi-
nareebi xasiaTdebian doneebis susti ryevadobiT. didi
mdinareebidan aRsaniSnavia temza (334 km), Sanoni (368 km),
severni (310 km) da sxv. irlandiisaTvis damaxasiaTebelia
xSiri miwisqveSa hidrografiuli qseli. regionis teri-
toriaze sxvadasxvagvari warmoSobis mravalricxovani
tbaa. yvelaze didia lox-nei, Crdilo irlandiaSi.
britaneTis arqipelagis umetesi nawili farTo-
foTlovani tyeebis zonaSia, mxolod Sotlandia xvdeba
Sereuli tyeebis zonaSi. Warbteniani da Zlierqariani
zRviuri havis pirobebSi, tyeebis simaRliTi gavrceleba
saSualod 200-300 m ar scildeba. dasavleT sanapiroebze
gabatonebulia mdelos mcenareuloba.
britaneTis arqipelagi landSafturi garsis far-
glebSi gamoirCeva veluri bunebis Zlieri anTropogenuri
transformaciiT. bunebriv tyeebs Tavisi yofili arealis
5%-ze naklebi uWiravs.

294 59
bunebrivi resursebi. regionis wiaRi Seicavs bunebrivi mcenareuloba, vulkanuri kunZulebis
samrewvelo mniSvnelobis mineraluri resursebis mraval qarpira kalTebze warmodgenilia notio tropikuli
saxeobas. sanapiro wylebi mdidaria sarewao TevziT. tyeebis nairgvari speqtriT. saS. 3000 m-dan tyeebs cvlis
regionis Zalze mniSvnelovani da specifikuri re- maRalmTis mdelo-buCqnari. qarzurga kalTebis qveda
sursia misi kunZulovani mdebareoba, gauyinavi wylebis sartyeli ukavia savanebs. tyeebi metwilad gaCexilia.
garemocvaSi, ramac igi gaxada erT-erTi uZlieresi centralur da samxreT polineziaSi Semavali kun-
sazRvao qveyana. Zulebi TiTqmis mTlianad samxreT naxevarsferos ekva-
alpebis mTiani qveyana. moicavs sakmaod vrcel torul da subekvatorul sartylebSia gavrcelebuli.
teritorias, romelic landSafturad mravalferovania, xmeleTis ZiriTadi nawili vulkanur kunZulebze modis,
magram teqtonikurad erTi mTliania, vinaidan safuZvlad magram simravliT gacilebiT metia marjnuli kunZulebi.
udevs alpuri naoWa struqturebi. calkeul kunZulebze warmoqmnilia 1000-2000 m simaRlis
regionis bunebis gansxvavebulobas alpuri evropis damreckalTebiani vulkanuri konusebi. umTavresi arqi-
landSaftebis saerTo niSnebis fonze, gansazRvravs at- pelagebidan aRsaniSnavia: lainis, markizis, kukis,
lantis okeanis da xmelTaSua zRvasTan siaxlove da sazogadoebis, tongos da sxv.
maRalmTiani da Zlier danawevrebuli reliefi. sakuTriv hava notio tropikul okeanuria, mTeli weli uxvi
alpebi warmoqmnis 1200 km sigrZis da 160 km-mde siganis
naleqebiT. qarpira kalTebze naleqebis raodenoba 5000 mm
gigantur rkals, romelic gadaWimulia xmelTaSuazRvis
aRwevs, qarzurga kalTebze SedarebiT meCxeri, qsero-
sanapirodan, sadac igi apeninebs esazRvreba, zRvispira
fituli ieris matarebeli savanebis tye-buCqnaria,
alpebis saxelwodebiT da mTavrdeba balkaneTSi slove-
metwilad meoradi warmoSobis.
niis alpebis saxelwodebiT. mis farglebSia evropis
marjnuli kunZulebis buneba gacilebiT erTfe-
mTeli rigi saxelmwifoebi: safrangeTi, italia, Sveicar-
rovania, zedapirul Camonadens moklebuli. mcenareuloba
ia, avstria, iugoslavia, germania.
ZiriTadad qoqosis palmiTaa warmodgenili.
alpebi xasiaTdeba Zlier danawevrebuli mTa-
regionis bunebrivi landSaftebi arsebiTad saxe-
xeobaTa reliefiT. dasavleT meridianul monakveTs ita-
Secvlilia tropikuli kulturebis plantaciebiT.
lia-safrangeTis sazRvarze qmnis kotis da grais alpebi,
romelic maqsimalur simaRles aRwevs safrangeTis ita-
liisa da Sveicariis sazRvarze, sadac aRimarTeba da-
savleT evropis umaRlesi mwvervali monblani - 4810 m.
aqedan alpebi mkveTrad uxvevs aRmosavleTisaken. gane-
duri monakveTis Semadgenel urTierTparalelur maRal-
mTian qedebs Soris yvelaze grandiozulia bernis da
peninis alpebi, romelTac yofs zemo rainis xeoba. Rrma
teqtonikuri xeobiT-bodenisa da komos tbebs Soris,
alpebi iyofa or nawilad: dasavleT da aRmosavleT

60 293
Tanamedrove marcvlovani savanuri landSafti alpebad. aRmosavleT alpebis Semadgeneli qedebi aR-
qarzurga kalTebze meoradi movlena unda iyos. marjnul mosavleTisaken maraoseburad iSlebian da maTi simaRle
kunZulebze qoqosis palma da zogierTi buCqnaria. Sida mniSvnelovnad klebulobs.
lagunebis sanapiro zolSi ganviTarebulia mangos alpebi, miuxedavad mniSvnelovani simaRlisa, Zlie-
bardebi. ri danawevrebis wyalobiT moxerxebulia sauReltexilo
polinezias∗ ukavia wynari okeanis yvelaze vrceli mimosvlisaTvis. amJamad alpebs kveTs mravalricxovani
centraluri akvatoriis mravalricxovani vulkanuri da sauReltexilo sarkinigzo da saavtomobilo magis-
marjnuli kunZulebi, Crdilo da samxreT ganedebis tralebi, romlebic Sua evropas akavSireben samxreT
daaxloebiT 300-ian paralelebs da d.g. 1800 da 1090 211 me- evropasTan. sauReltexilo magistralebis gayvanam moi-
ridianebs Soris. igi aerTianebs mraval arqipelags: Txova mravalricxovani gvirabis gaWra.
havais, kukis, lainis, markizis, sazogadoebis, fijis da alpebis samxreTi kalTebi padanis dablobis mo-
nakveTze, mTiswinebs moklebulia, ris gamoc mTebi
sxv. da mravalricxovan calkeul kunZulebs (haiti). xme-
samxreTidan gansakuTrebiT grandiozul STabeWdilebas
leTis mTliani farTobi daaxl. 20000 km2-ia. havais kun-
tovebs.
Zulebi aSS-s 50-e Statia.
hava alpebSi mTis zomier-zRviuria, magram Zlier
polineziis notio tropikuli okeanuri bunebis
danawevrebuli mTiani reliefis pirobebSi, dasavleTidan
saerTo niSnebis fonze SeiniSneba regionuli nairgvaro-
aRmosavleTis mimarTulebiT warmoqmnilia mikroklima-
ba: CrdiloeTi, centraluri da samxreTi polinezia.
tebis farTo speqtri. ferdobebze naTladaa gamoxatuli
CrdiloeTi polinezia moicavs havais kunZulebs,
havis vertikaluri sartylebi, dawyebuli subtropikul-
romelsac ukavia polineziis mTliani farTobis naxe-
xmelTaSuazRviuriT da mTiswinebis zomieri teniani
varze meti. isini tipiuri okeanuri vulkanuri kun-
Tbili haviT da damTavrebuli maRalmTis mudmivi
Zulebia, romelTa arqipelagi Crdilo-dasavleTidan TovliTa da yinulebiT. dasavleT qarpira kalTebze
samxreT-aRmosavleTisakenaa gadaWimuli 25000 km-ze da naleqebi uxvad modis (1500-3000 mm), qarzurga kalTebze
warmoadgens msoflioSi udidesi havais wyalqveSa vul- da Caketil xeobebsa da qvabulebSi es maCvenebeli 1000
kanuri qedis umaRles mwvrvalebs, romelTa xiluli mm-ze naklebia.
simaRle 1000-4200 m farglebSi icvleba. alpebisaTvis damaxasiaTebeli adgilobrivi qare-
havais kunZulebs tropiki TiTqmis Suaze kveTs, ris bidan gansakuTrebiT tipiuria fionebi. zamTarSi alpebSi
gamoc hava zogadad notio tropikul_okeanuria. nale- warmoiqmneba Tovlis mZlavri saburveli. teniani hava da
qebis ZiriTad wyaros warmoadgens Crdilo-aRmosavleTi Zlier danawevrebuli mTiani reliefi xelsayrelia uxvw-
pasati, romelic qarpira kalTebze gansazRvravs uxv yliani, xSiri hidrografiuli qselis ganviTarebisaTvis.
naleqs_500-dan 12000 mm-mde. alpebSivea warmoqmnili mniSvnelovani hidrografiuli
kvanZi, saidanac saTaves iReben CrdiloeTis, Savi da
xmelTaSua zRvebis auzebis didi mdinareebi- raini, rona,
∗ dunais marjvena Senakadebi da sxv., romelTa sazr-
berZnuli sityvaa da niSnavs mravalkunZuls

292 61
doobaSic did rols asrulebs alpebSi mosuli at- Seqmnili tye. misi magari merqani gansakuTrebiT Zvirad
mosferuli naleqebi. fasobs gemTmSeneblobaSi.
alpebis Sida wylebis da mTlianad landSaftis bunebriv pirobebSi TiTqmis mTeli axali zelandia
mniSvnelovani elementia warmoSobiT sxvadasxva tipis, tyeebs ekava. amJamad misi bunebrivi landSaftebi Zlier
mravalricxovani Tvalwarmtaci tbebi. sididiT gam- saxeSecvlilia. mdelo_saZovrebi, romelsac ukavia teri-
oirCevian: Jenevis, bodenis, komos da sxva tbebi. toriis daaxloebiT naxevari metwilad meoradia. kul-
alpebi Tanamedrove mTiani gamyinvarebis erT-erTi turuli mcenareebi da Sinauri cxovelebi mTlianad in-
mZlavri centria (1200 myinvari, romelTa jamuri farTobi troducirebulia.
4000 km2-s aRemateba, udidesi myinvari aleCi - 27 km). is mikronezia∗ moicavs daaxloebiT 1500-mde wvril
warsulSi bunebrivad TiTqmis mTlianad ekava tyeebs, kunZuls. arqipelagebisa (marianis, karolinis, marSalis,
garda maRalmTiani zonisa. alpebi simaRliTi zonalobis gilbertis da sxv.) da calkeuli kunZulebis (oSeni,
klasikuri regionia.
Nnauru da sxv.) saxiT. kunZulebi mimofantulia wynari
alpebis veluri buneba, maRalmTian regionebs So-
okeanis dasavleT seqtoris vrcel akvatoriaSi. mkvidri
ris, anTropogenuri transformaciisa da turistul-
mosaxleoba mikronezielebia. garedan mosulebia
rekreaciuli datvirTvis yvelaze maRali xarisxiT gam-
amerikelebi, ingliselebi, filipinelebi, Cinelebi da sxv.
oirCeva. dabalmTiani zona, romelic bunebrivad farTo-
kunZulebis reliefi mTiania. maTi simaRle erTi-
foTlovan tyeebs ekava, Zlier saxeSecvlilia da, uWiravs
ori metridan, ramdenime aseul metramdea. sanapiroebi
sasoflo-sameurneo savargulebs, dasaxlebul ubnebs,
Semofarglulia marjnuli rifebiT, romlebic Zlier
sastumroebs, kempingebs, dasasvenebel saxlebs da sxv.
abrkoleben naosnobas.
saSualomTiani zona ukavia Sereul da wiwvovan tyeebs.
hava tropikul_okeanuria Tanabrad cxeli-20-280 da
tyeebis gavrcelebis zeda sazRvari adamianis sameurneo
saqmianobis gavleniT mniSvnelovnad daweulia da naTlad Tanabrad teniani (1500-3000 mm). qarpira kalTebze
aris gamoxatuli maRalmTis zonebi_subalpuri, alpuri naleqebis raodenoba 6000 mm-mdea. xSiria tropikuli ci-
da nivaluri. klonebi, rasac axlavs Zlieri Tavsxma wvimebi da gri-
regionuli fizikur-geografiuli nairgvaroba galiseburi qari.
alpebis farglebSi naTlad aris gamoxatuli dasavleT warsulSi vulkanuri kunZulebi TiTqmis mTlianad
alpebis, aRmosavleT alpebis da padanis dablobis dafaruli iyo maradmwvane notio tropikuli tyeebiT _
olqebis saxiT. palmebi, pandanusebi, puris xe, polineziuri “rkinis” xe
bunebrivi resursebi. yvelaze mniSvnelovania da sxv. amJamad tyeebi gaCexilia da misi adgili ukavia
rekreaciuli resursebi. saerTaSoriso turistebis tropikul kulturebs.
nakadiT alpebs msoflios verc erTi regioni ver
Seedreba. intensiurma turistulma datvirTvam mniSvne-
lovnad gaamwvava ekologiuri mdgomareoba. alpebis ve- ∗
ucxo sityvaa da niSnavs wvril kunZulebs
luri bunebis gadarCena misi qveynebis erT-erTi mTavari

62 291
gionad: melanezia, mikronezia, axali zelandia da problemaa. regions gaaCnia mZlavri hidroenergetikuli
polinezia. resursebi.
melanezia∗ moicavs metwilad kontinenturi da samxreTi (xmelTaSuazRviuri) evropa. am regionis
vulkanuri warmoSobis kunZulebs wynari okeanis samxreT- bunebrivi landSaftebis xasiaTs da Taviseburebas gan-
dasavleT akvatoriaSi- axali gvinea, bismarkis arqipe- sazRvravs misi mdebareoba subtropikul sartyelSi,
lagi, solomonis kunZulebi, axali hebridi, axali kale- msoflio okeanis erT-erT yvelaze Tbilwylian da vrcel
donia, fiji da rigi mcire zomis kunZulebi. ZiriTadad xmelTaSuazRviur auzSi, atlantis okeanis mijnaze, naxe-
cxovroben papuasebi da melanezielebi. varkunZulovani ganviTareba da mTagoriani reliefi.
CrdiloeT melaneziaSi_axali gvinea, bismarkis Tanamedrove landSaftebi ki warmoqmnilia veluri
arqipelagi, solomonis da sxva wvrili kunZulebi, ekva- bunebis xangrZlivi anTropogenuri transformaciis
toruli hava da ekvatoruli tyeebis landSaftia gaba- Sedegad. bunebis saerTo fonze naTlad gamoixateba gan-
sxvavebuloba mis dasavleT, centralur da aRmosavleT
tonebuli, samxreT melaneziaSi, cvalebadteniani
nawilebs Soris da gamoiyofa sami fizikur-geografiuli
subekvatoruli havaa, qarpira kalTebze hileis tipis,
qveyana: pirenes n/kunZuli, apeninis n/kunZuli mimdebare
qarzurga kalTebze_savanuri landSaftebiT.
kunZulebiT da balkaneTis n/kunZuli.
axali zelandia. misi bunebis ZiriTad niSnebs gan-
apeninis mTiani qveyana. sakuTriv apeninis
sazRvravs subtropikuli da zomieri sartylebis mijnaze
n/kunZulis garda, moicavs kontinentur nawils da mim-
mdebareoba da xangrZliv droSi kunZulovani ganviTareba.
debare kunZulebs_korsikas, sardinias, sicilias da mrav-
axali zelandia sakmaod ganviTarebuli sax-
alricxovan wvril kunZulebs. akravs tirenis, adri-
elmwifoa, romelic Sedis didi britaneTis Tanamegobro-
atikisa da ionis zRvebis wylebi. regioni mTlianad ita-
baSi. mosaxleobis ZiriTadi nawili (90% meti) garedanaa
liis farglebSia.
mosuli. mkvidr aborigen mosaxleobas Seadgenen maorebi. apeninis mTiani qveynis bunebis Taviseburebas da
reliefi mTagoriania, hava mravalferovania. Zi- xasiaTs, samxreT evropis landSaftebis fonze gan-
riTadi nawili zomier sartyelSia, CrdiloeTi kunZulis sazRvravs misi centraluri xmelTaSua zRviuri, naxe-
umetesi nawili_subtropikulSi. varkunZulovani da kunZulovani mdebareoba da yvelaze
reliefi da hava xelsayrelia uxvwyliani da xSiri aqtiuri teqtonikuri xasiaTi.
hidrografiuli qselis ganviTarebisaTvis. mniSvnelovani landSaftwarmomqmneli faqtoria
mcenareulobas axasiaTebs maRali endemizmi, alpebis gavlena, romelic TiTqmis gadaulaxav bariers
rasTanac Sexamebulia avstraliuri da antarqtikuli qmnis CrdiloeTidan polaruli haeris SemoWris gzaze.
floris elementebi. Crdilo kunZulze gansakuTrebiT misi landSaftebi tipiurad xmelTaSua zRviuria da
aRsaniSnavia axalzelandiuri endemuri fiWvi-kaurisgan yvelaze ufro transformirebulia.
reliefi. qveynis ZiriTadi nawili ukavia apeninis

berZnuli sityvaa da niSnavs “SavkunZuleTs”
n/kunZuls, romelic gadaWimulia submeridianulad
daaxloebiT 1100km-ze, 130-300 km siganiT. sanapiro xazi

290 63
sakmaod sworxazovania, mxolod samxreT daboloebaze asiaTebelia temperaturebis mcire ryevadoba. uTbilesi
xmeleTSi sakmaod Rrmad iWreba torontos yure. sanapiro Tvis saSualo temperatura icvleba 25-160 farglebSi,
xazi TiTqmis yvelgan gasdevs rRvevis xazs, rasTanac ucivesi Tvis +16-50. naleqebi yvelgan aRemateba 1000 mm,
aris dakavSirebuli Tanamedrove vulkanizmi. n/kunZuls zogan qarpira kalTebze 7000-9000 mm aRwevs.
TiTqmis mTlianad “avsebs” apeninis mTebi, romlis didi kunZulebis zedapiri danawevrebulia uxvw-
umaRlesi mwvervalia korno (2914 m). apeninis teritoria ylian mdinareTa xSiri qseliT. niadagsafari nairgvar
xasiaTdeba intensiuri eroziuli danawevrebiT. apenini tipebs moicavs.
CrdiloeTiT ebmis zRvispira alpebs, samxreTiT avstraliis kontinentis analogiurad, okeaneTis
grZeldeba kunZul siciliaze. mTebi agebulia naoWa kunZulebi gamoirCevian organuli samyaros maRali en-
struqturebiT. apeninis mTebsa da dasavleT da aR- demizmiT da saxeobrivi siRaribiT. mcenareTa saxeobebis
mosavleT sanapiros Soris orografiulad naTlad gam- 80-90% endemuria. cxeli sartylis dasavleT okeanur se-
oiyofa gorak-borcviani mTiswinebisa da sanapiro vakeTa qtorSi ganviTarebulia floristulad SedarebiT mdi-
zoli. padanis vake alpebs, apeninebsa da adriatikis dari maradmwvane notio tropikuli tyeebi_hilea. aR-
zRvas Soris warmoqmnil teqtonikur RrmulSia ganvi- mosavleT, SedarebiT mcire naleqian seqtorSi, tyeebi
Tarebuli. mxolod qarpira kalTebzea, xolo qarzurga kalTebi
hava. qveynis teritoria zogadad xmelTaSuazRviuri
umetesad ukavia tenian savanas. marjnul kunZulebze
havis olqSia, magram mniSvnelovani nairgvaroba iqmneba
farTodaa gavrcelebuli qoqosis palma. axal zelandi-
simaRlis, geografiuli ganedis, kontinenturi da kun-
aze endemur saxeobebs Soris gansakuTrebiT aRsaniSnavia
Zulovani nawilebis, eqspoziciisa da sxv. mixedviT. havis
fiWvi kauri, kombostos xe da sxv.
es tipi mxolod kunZulebze da n/kunZulis periferiazea
tyeebi metwilad gaCexilia da misi adgili ukavia
gamoxatuli, 500 m simaRlemde. Tanac dasavleTi mxare
tropikul kulturebs_qoqosis da sagos palmebi, puris
ufro xmelTaSuazRviuria, vidre aRmosavleTi. kontinen-
xe, mango, nesvis xe, banani, Saqris lerwami, ananasi
tur nawilze yvelaze rbili da teniani haviT gamoirCeva
(msoflio mosavlis 90% ) da sxv.
liguriis zRvis sanapiro_italiis riviera. zafxuli
okeaneTis fauna Zalian Raribia saxeobrivad, ma-
mTel teritoriaze cxeli da SedarebiT mcire naleqi-
ania, zamTari Tbilia, naleqebis didi raodenobiT. zam- gram xasiaTdeba maRali endemizmiT. am mxriv SedarebiT
Tari yvelaze Tbilia kunZul siciliaze +11-120. naleqebis mdidaria didi kunZulebi, pirvel rigSi axali gvinea,
wliuri raodenoba mis dasavleT nawilSi 1000 mm aRe- sadac binadrobs kengurus ramdenime saxeoba, CanTosani
mateba, xolo aRmosavleTSi 500 mm aRemateba. maCvi, iqedne; frinvelebidan kazuarebi, TuTiyuSebi, kaka-
Sida wylebiT qveynis teritoria araa mdidari, du, samoTxis frinveli da sxv. okeaneTis kunZulebi
Tanac n/kunZulis konfiguraciasTan dakavSirebiT arc moklebulia ZuZumwovrebs da mtaceblebs.
erTi mniSvnelovani sigrZis mdinare mis teritoriaze ar landSaftebis regionuli nairgvaroba safuZvels
gaedineba. yvelaze didi mdinaris -tibris sigrZe 400 km iZleva okeaneTis kunZulebi dajgufdes oTx ZiriTad re-

64 289
okeaneTis bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs cotaTi aRemateba. mdinareebs axasiaTebT Camonadenis
xangrZliv droSi misi kunZulovani ganviTareba da mkveTrad gamoxatuli sezonuroba.
metwilad cxel sartyelSi mdebareoba. organuli samyaro da mTlianad landSaftebi
okeaneTis samxreT-dasavleTi sartyeli xasiaTdeba analogiurad havisa icvleba geografiuli mdebareobis,
Tanamedrove geosinklinuri reJimiT, razedac metyvelebs simaRlis da eqspoziciis mixedviT: dabalmTian zonaSi
fskeris Zlieri danawevreba udides Rrmulebad da wy- veluri buneba Zlier saxeSecvlilia da TiTqmis
alqveSa qedebad, intensiuri seismuri da vulkanuri pro- mTlianad ukavia sasoflo sameurneo savargulebs. n/kun-
cesebiT. am sartyelSia kontinenturi warmoSobis yvela Zulis Crdilo mxareze, italiis riviera, Zalian
didi kunZuli. yvelaze mravalricxovania marjnuli kun- mdidaria dekoratiuli mcenareebiT. mTebSi 500 m-ze maR-
Zulebi, romlebic Cveulebriv warmoadgenen erTidan Svid la (CrdiloeTSi) da 1000 m-ze maRla (samxreTSi),
metramde simaRlis marjnul atolebs. marjnuli kun- bunebriv pirobebSi gavrcelebuli iyo farTofoTlovani
Zulebi “aRmocenebulia” tropikul wylebSi mdebare wy- da Sereuli tyeebi, tyis yomral da gaewrebul yomral
alqveSa vulkanuri qedebisa da wyalqveSa amaRlebebis niadagebze. es tyeebi jer kidev antikur droSi gaiCexa,
amJamad misi adgili ukavia meorad subtropikul
Txemur nawilSi, okeanis donis evstatikuri ryevadobis∗
qserofitul tye-buCqnars. am zonaSi mniSvnelovani
Sedegad.
adgili ukavia baRebsa da venaxebs.
melaneziisa da axali zelandiis kunZulebi xasi-
saSualomTian zonaSi gavrcelebulia fiWvnar-
aTdebian mTiani reliefiT, kontinenturi kunZulebis pe-
farTofoTlovani tyeebi. tyis zeda sazRvarze Warbobs
riferiaze ganviTarebulia sanapiro borcviani vake-
fiWvnar-soWnari, romelsac zemoT cvlis subalpuri da
dablobebi.
alpuri mdelo buCqnari da mdeloebi.
okeaneTis sasargeblo wiaRiseulidan samrewvelo
veluri bunebis anTropogenur datvirTvaSi mniS-
mniSvneloba aqvs ferad da Zvirfas liTonebs, navTobs, vnelovani wili aqvs saerTaSoriso turizms.
qromitebs. bunebrivi resursebi. sasargeblo wiaRiseuliT re-
hava okeaneTis kunZulebze okeanuria, magram gioni araa mdidari. mTavari simdidrea niadag-klimaturi
sakmaod nairgvari, rac gamowveulia maTi ganeduri da rekreaciuli resursebi. bunebis Sida regionuli kon-
gavrcelebis didi diapazoniT da did kunZulebze Zlier trastebi safuZvels iZleva ufro dabali rangis re-
danawevrebuli mTiani reliefiT. ZiriTadi nawili cxel gionebi gamoiyos: sakuTriv apeninis n/kunZuli da didi
sartyelSia da havac notio tropikulia, mxolod did kunZulebi.
kunZulebze, mTiani reliefis pirobebSi, Tavs iCens samxreT-aRmosavleTi evropa. igi moicavs kavkasias
mTebis barieruli faqtoris- eqspoziciis roli. damax- da yirimis n/kunZuls. regionis bunebis ZiriTad da
specifiur niSnebs da Taviseburebas gansazRvravs misi

gansakuTrebuli mdebareoba zomier da subtropikuli
gamowveulia okeanis wylis an qvabulis moculobis
cvalebadobiT
sartyelebisa da evropa-aziis mkveTrad gansxvavebuli
fizikur-geografiuli regionebis mijnaze. yirimisa da

288 65
kavkasionis bunebis saerTo niSnebi gamomdinareobs maTi qarpira kalTebzea ganviTarebuli teniani maradmwvane da
msgavsi ganeduri da SavizRvispira mdebareobiT, ruseTis maradmwvane-foTolcvenia tyeebis landSafti, wiTelmiwa
vakis samxreT periferiaze. teqtonikuri agebulebiTac feralituri da wiTelmiwa-yviTelmiwa niadagebiT, xolo
yirim-kavkasia erTi mTliani msxvili regionia. orive Sem- dasavleT kalTebze da Sida qvabulebSi_ qserofituli
TxvevaSi Crdilo vake nawilebs safuZvlad udevs axal- naTeli tyeebi, savanebi da stepebi wiTel-mura da Savmiwa
gazrda baqnebi, xolo samxreTi mTiani nawilebi agebulia niadagebze.
alpuri naoWa struqturebiT. avstraliis alpebSi naTlad da sruli speqtriT
saerTo niSnebis fonze yirim-kavkasiis farglebSi aris gamoxatuli bunebrivi kompleqsebis simaRlebrivi
gamoiyofa landSafturad da sididiT arsebiTad gan- zonaloba. mTis tyis yvela simaRliT zonaSi domini-
sxvavebuli yirimisa da kavkasiis fizikur-geografiuli rebulia evkaliptebi, amasTan, simaRliT igi ufro da
qveynebi. ufro dabaltaniani da meCxeri xdeba. 1700-1950 m-dan sub-
kavkasia. mas bunebis mravalferovnebiT da Tavise- alpuri tanbrecila tye-buCqnari da alpuri mdeloebia
burebiT evropaSi analogi ar moepoveba. CrdiloeTiT igi gavrcelebuli.
vrceldeba yuma-maniCis Rrmulamde, samxreTi sazRvari bunebrivi landSafti regionis teritoriaze Zlier
SedarebiT pirobiTia da gauyveba saqarTvelos, somxeTisa aris saxeSecvlili. tyeebi metwilad gaCexilia. bunebis
da Aazerbaijanis saxelmwifo sazRvars TurqeTTan da
saerTo niSnebis fonze aRmosavleT avstraliis mTebi am-
iranTan. dasavleTi da aRmosavleTi sazRvari sazRvaoa.
JRavnebs landSaftis naTlad gamoxatul Sida-terito-
aRniSnul sazRvrebSi misi farTobi daaxloebiT 440 000
riul regionalur nairgvarobas. pirvel rigSi gamoiyofa
km2-s Seadgens. mis teritoriaze mdebareoben samxreT
ori ZiriTadi regioni: tropikuli CrdiloeTi- kvinslen-
kavkasiis qveynebi_ saqarTvelo, azerbaijani da somxeTi,
dis mTebi da subtropikuli samxreTi -axali samxreTi
xolo CrdiloeTi nawili Sedis ruseTis federaciis
uelsis mTebi. TiToeuli maTganis farglebSi gamoiyofa
farglebSi. analogiurad bunebisa, kavkasias analogi ar
mTeli rigi fizikur-geografiuli qveolqebi.
hyavs mosaxleobis eTnikuri Semadgenlobis siWreliTa da
Sromis Cvevebis speqtriT.
reliefi. kavkasia xasiaTdeba uaRresad rTuli da
mravalferovani reliefiT, rac gansazRvrulia misi ge- 19. o k e a n e T i
oteqtonikuri agebulebiT da paleo da Tanamedrove
okeaneTSi ganixileba kunZulTa vrceli dajgufe-
klimaturi pirobebiT.
ba wynari okeanis centralur da samxreT-dasavleT akva-
msxvili morfostruqturuli da orografiuli
toriaSi. masSi Semavali kunZulebis raodenobiT da maT
erTeulebidan kavkasiaSi gamoiyofa ramdenime, met-
mier dakavebuli farTobiT is udidesia geografiul
naklebad ganeduri zona: Crdilo kavkasiis vake,
kavkasioni, samxreTi kavkasiis bari, mcire kavkasioni, mis garsSi. kunZulTa saerTo farTobiT (1,26 mln km2) igi
aRmosavleT gagrZelebaze TaliSis mTebi da samxreT mniSvnelovnad CamorCeba calke aRebul k. grenlandias
kavkasiis vulkanuri mTianeTia. da malais arqipelags.

66 287
didi wyalgamyofi qedi kontinents gauyveba Crdilo kavkasiis vakes safuZvlad udevs axal-
TiTqmis mTel aRmosavleT periferiaze, daaxl. 4000 km-ze. gazrda baqani. mis farglebSi gamoiyofa sami gan-
igi saSualo mTiania (1000-1500 m), agebulia metwilad sxvavebuli morfostruqturuli erTeuli: azov-yubanis
hercinuli naoWa struqturebiT da sxvadasxva asakis dablobi, stavropolis maRlobi da Terg-yumis dablobi.
vulkanuri qanebiT. warmoadgens vrceli hercinuli xme- kavkasiis ZiriTadi nawili Sedis alpur-himalaur
leTis dasavleT periferias, romelic SeukavSirda ba- axalgazrda naoWa mTaTa sartyelSi, ramac gansazRvra
qans. xangrZlivi denudaciis Sedegad peneplenad qceulma Zlier danawevrebuli mTa-xeobaTa reliefi. regionis
xmeleTma ganicada reliefis gaaxalgazrdaveba-gamTianeba mTavar morfostruqturul da orografiul erTeuls
da SeiZina loda-naoWa struqtura. aman Tavis mxriv gam- warmoadgens kavkasioni, romelic gadaWimulia Crdilo-
oiwvia eroziuli procesebis gaaqtiureba da axlagazrda dasavleTidan_tamanis n/kunZulidan samxreT-aRmosavle-
eroziuli da eroziul-teqtonikuri formebis warmoqmna. Tisaken_afSeronis n/kunZulamde, daaxloebiT 1100 km-ze.
igi Sedgeba dabali da saSualomTiani asimetriuli am mimarTulebiT kavkasions yofen sam nawilad: da-
loda-naoWa masivebisagan, romelTac hyofs eroziul- savleTi-ialbuzamde, centraluri_ yvelaze maRalmTiani,
teqtonikuri xeobebi da qvabulebi. samxreTisaken didi ialbuzsa da myinvarwvers Soris da aRmosavleTi_ myin-
wyalgamyofi qedis sigane klebulobs, simaRle ki matu- varwveridan aRmosavleTiT. centralur kavkasionze aR-
lobs, maqsimums aRwevs ukidures samxreTSi_avstraliis marTulia saqarTvelos kavkasionis yvelaze maRali mud-
alpebSi, cisfer mTebSi, sadac aRmarTulia kontinentis miv Tovlian-yinuliani mwvervalebi: Sxara (evropis
umaRlesi mwvervali kosciuSko (2230 m). didi wyal- umaRlesi mwvervali), uSba, TeTnuldi myinvarwveri da
gamyofi qedis aRmosavleTi qarafovani kalTa, danawev- sxv. ganiv profilSi gamoiyofa: RerZuli zona_ mTavari
rebulia mokle, magram uxvwylian Rrma, kanionismagvari wyalgamyofi da CrdiloeTi da samxreTi kalTebi, rom-
xeobebiT. lebic danawevrebulia gverdiTi gaswvrivi da gardigard-
aRmosavleTi qarpira kalTebi da sanapiro vake mo qedebiTa da maTi gamyofi xeobebiT.
mTel kontinentze gamoirCeva atmosferuli naleqebis, Crdilo kalTaze gaswvrivi qedebidan aRsaniSnavia
SedarebiT Tanabari Sidawliuri ganawilebiT, Tumca gverdiTi qedi, romelzedac aRmarTulia kavkasionis da
subekvatorul da tropikul sartylebSi maqsimumi zafx- evropis umaRlesi mwvervali ialbuzi (5642 m), kideganis,
ulSia, xolo samxreTisaken igi TandaTan inacvlebs Se- tyiani, xevsureTis, TuSeTis anu piriqiTa da sxv; samxreT
modgomisaken. amave mimarTulebiT klebulobs naleqebis kalTebze bevri gaswvrivi qedi gamoiyofa: gagris, bzifis,
raodenoba, 3000-2000 mm-dan 1000 mm-mde, xolo dasavleT kodoris, svaneTis, leCxumis, raWis, dvaleTis, mTiu-
kalTebze _ 500 mm-mde. leTis, fSav-xevsureTis da sxv. gardigardmo qedebidan
bunebrivi landSafti aRmosavleT avstraliis aRsaniSnavia: lixis, xarulis, alevis, gudamayris, qar-
mTebSi yvelgan mTis tyeebiTaa warmodgenili, mxolod Tlis, kaxeTis da sxv.
arsebiTad gansxvavebuli xasiaTisaaAAA aRmosavleT da samxreT kavkasiis bari vrceldeba Savi zRvidan
dasavleT kalTebze da Sida qvabulebSi. aRmosavleT kaspiis zRvamde. mis farglebSi gamoiyofa Semdegi na-

286 67
wilebi:kolxeTis bari, imereTis maRlobi, Sida qarTlis kontinentis farglebSi yvelaze ufro aridulia
vake, qvemo qarTlis vake, ior-ajinouris zegani, alazan- eiris tbis qvabuli, romelsac Tavisi usicocxlo
agriCais vake, mtkvar-araqsis vake. bunebis Sesaferisad uwodeben avstraliis “mkvdar guls”,
mcire kavkasioni iyofa: mesxeTis, TrialeTis, loq- sadac naleqebis raodenoba 100 mm-ze naklebia.
yarabaRisa da Crdilo somxeTis mTaTa sistemebad. centraluri dablobi moicavs vrcel teritorias,
umaRlesi mwv. giamiSi (3724 m), murovdaRis qedze. romlis farglebSic, bunebis saerTo niSnebis fonze,
samxreT kavkasiis, anu javaxeT-somxeTis vulkanur naTlad aris gamoxatuli landSaftis Sidaregionuli
mTianeTs ukavia somxeTis vulkanuri mTianeTis Crdilo- kontrastebi. geografiuli mdebareobis (am cnebis farTo
aRmosavleTi nawili, romlis umaRlesi mwvervalia ara- gagebiT), reliefis xasiaTis da maTgan gamomdinare hi-
gaci (4090 m). dro-Termuli pirobebis Sesatyvisad gamoiyofa fizikur-
hava. kavkasia gamoirCeva Zlier nairgvari havis geografiuli olqebi: musonuri CrdiloeTi, seluinis
pirobebiT, rac gansazRvrulia misi geografiuli mdeba- maRlobi, didi arteziuli auzis vakeebi, mureispira
reobiT, zomieri da subtropikuli sartylebis, mkveTrad vakeebi (xelsayreli niadag-klimaturi pirobebis gamo,
gansxvavebuli bunebis mqone evropis da aziis, da zRvebis avstraliis yvelaze mniSvnelovani sasoflo-sameurneo
(Savi, kaspiisa da xmelTaSua) mijnaze da Zlier danawev- regioni) samxreT avstraliis mTiani olqi da sanapiro
rebuli mTa-xeobaTa da vakeTa reliefiT. vakeebi. maT Soris sazRvrebi zonalur-klimaturicaa da
kavkasionis mTavari wyalgamyofi klimat da land- azonaluric.
Saft-gamyoficaa, vinaidan igi qmnis TiTqmis gadaulaxav mTiani aRmosavleTi (didi wyalgamyofi qedi). igi
orografiul bariers CrdiloeTidan civi haeris, xolo avstraliis vrcel aridul vakeTa landSaftebis fonze,
samxreTidan Tbili haeris gavrcelebisaTvis, ris gamoc yvelaze naTlad gamoyofil regions qmnis.
Termuli pirobebi amierkavkasiis baris teritoriaze mTavari landSaftSemqmneli faqtorebidan, rom-
subtropikulia. ianvris saSualo temperatura Crdilo lebic misi bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvraven,
kavkasiaSi -2-50- dan , kolxeTis dablobze +4-60-is far- aRsaniSnavia geografiuli mdebareoba da danawevrebuli
glebSi icvleba. zafxulSi Termuli kontrastebi ufro mTiani reliefi. igi sxvadasxva ganedur monakveTze misi
sagrZnobia dasavleTs_23-240 da aRmosavleTs_ 25-290 So- Semadgeneli calkeuli mTiani masivebisa da Statebis
ris. kidev ufro kontrastulia naleqebis ganawileba. Sesatyvis saxels atarebs_kvinslendi, axali inglisi,
teritoriulad igi icvleba Terg-yumis da mtkvar-araqsis liverpulis qedi, cisferi mTebi, avstraliis alpebi,
dablobebSi 200-300mm-dan aWaris mTebis qarpira kalTeb- viqtoriis mTebi. mis farglebSi ganixileba borcviani
Si_4500 mm farglebSi. sanapiro vake-dablobebic.
kavkasiis teritoriaze gamoiyofa havis Semdegi Zi- qveynis teritoria gamoirCeva biomasis Seqmnis
riTadi tipebi: 1) zomierad kontinenturi, stepuri_Crdi- TvalsazrisiT optimaluri hidroTermuli pirobebiT, ris
lo-dasavleTi kavkasiis, 2) mSrali kontinenturi, naxe- gamoc kontinentis tyiani landSaftebi ZiriTadad mis
varudabnos _Terg-yumis dablobi, 3) notio subtropikuli farglebSia warmodgenili.

68 285
Tanamedrove geomorfologiuri procesebidan yve- _kolxeTis da lenqoranis dablobebi, 4) mSrali sub-
laze aqtiuri da masStaburia fizikuri gamofitva da tropikuli mtkvar-araqsis dablobi da samxreT kavkasiis
eoluri procesebi, rasTanac dakavSirebulia diunuri vulkanuri zegani, 5) xmelTaSuazRviuri_ Savi zRvis
serebis farTo gavrceleba. Crdilo sanapiro, novorosiisk-gelenjikis monakveTze.
hava dablobis umetes nawilze mSrali da konti- kavkasionis da mcire kavkasionis kalTebze naTlad
nenturia. igi vakeTa uwyveti meridianuli sartyelia did aris gamoxatuli havis simaRliTi sartylebi.
wyalgamyof qedsa da centraluri avstraliis loda mTi- Sida wylebi. havisa da reliefis nairgvaroba Tavis
an masivebs Soris, romlis gaswvrivac haeris masebi mxriv gansazRvravs zedapiruli Camonadenis xasiaTs.
Tavisuflad iWrebian CrdiloeTidan-karpentariis yurisa kavkasiis mdinareebi ganekuTvneba atlantis okeanis (Savi
da samxreTidanac-didi avstraliis yuris mxridan. at- da azovis zRvebi) da gaudinar auzebs. Savi zRvis
mosferuli naleqebi Zlier uTanabrodaa ganawilebuli, yvelaze mniSvnelovani mdinareebia rioni, enguri, kodori
rac ZiriTadad gansazRvravs landSaftebis Sidaterito- da sxv. azovis zRvis_yubani, kaspiis zRvis_ mtkvari ara-
riul nairgvarobas. zafxuli yvelgan cxeli da qsiT, sulaki, Tergi da sxv. mdinareebi umetesad mTis
0
xangrZlivia (18-30 ), ucivesi Tvis-ivlisis, saSualo tem- tipisaa da xasiaTdebian Sereuli sazrdoobiT. kavkasiaSi
peratura ganedurad icvleba +10-240 farglebSi. sxvadasxva warmoSobis mravalricxovani tbaa. yvelaze
zedapiruli Camonadeni uTanabrodaa ganawilebuli. didia tba sevani. Tvalwarmtaci tbebis simravliT gam-
misi warmoqmnisaTvis yvelaze ufro xelsayreli pirobeb- oirCeva saqarTvelo_ riwa, faravani, tabawyuri, bazaleTi
ia subekvatorul sartyelSi da didi wyalgamyofi qedis da sxv. regioni mdidaria miwisqveSa wylebiT. kavkasia
ferdobebze. Sida teritoria gaudinaria da mudmiv msoflio masStabiT gamoirCeva mineraluri wyaroebis
Camonadenian mdinareebs moklebulia. damaxasiaTebelia sixSiriT, romelTagan bevri samkurnaloa_ borjomi,
mdinareTa, agreTve tbebis, Srobadi kalapotebis xSiri sairme, wyaltubo, Tbilisis gogirdovani wylebi, esen-
qseli, isini Caedinebian eiris tbaSi. Tanamedrove piro- tuki, kislovodski, Jeleznovodski da sxv.
bebSi eiri da sxva tbebi, wlis met dros mSralia da ma- kavkasioni Tanamedrove mTiani gamyinvarebis mniS-
Ti fskeri “dajavSnulia” marilis qerqiT. vnelovani centria.
centraluri dablobis farglebSi koncentrirebu- organuli samyaro da bunebrivi zonebi. reliefisa
lia mTlianad arteziuli auzebi, maT Soris didi ar- da havis nairgvaroba Tavis mxriv gansazRvravs cocxali
teziuli auzi, romelic msoflioSi udidesia. ekolo- bunebisa da mTlianad landSaftebis nairgvarobas.
giuri pirobebi dablobis farglebSi sakmaod mraval- vakeebze ganviTarebulia ariduli landSaftebis farTo
ferovania, ris gamoc Camoyalibebulia niadag-mcenareuli speqtri. kolxeTis da lenqoranis dablobebze da mim-
safaris da mTlianobaSi landSaftebis nairgvari tipebi, debare gorak-borcvian mTiswineTebSi notio subtropi-
dawyebuli subekvatoruli cvalebadteniani tyeebiT da kuli tyeebia gavrcelebuli, maradmwvane qvetyiT,
damTavrebuli tropikuli da subtropikuli qviSiani ud- yviTelmiwa, wiTelmiwa da tyis yomral ni-
abnoebis usicocxlo landSaftiT. adagebze_dasavleT imierkavkasia stepebs ukavia, xolo

284 69
aRmosavleT imierkavkasia (Terg-yumis dablobi)_naxe- gardatexa, romelic SeiniSneba mTiani masivebis qarpira
varudabnos da udabnos, samxreT kavkasiis zegani_mTis kalTebze, zegnis dasavleT da samxreT-dasavleT pe-
steps. riferiaze da TviT kontinenturi seqtoris centrSic.
vakeebsa da mTiswineTebSi, agreTve dabalmTian dasavleT avstraliis zegnis farglebSi Sidateri-
zonaSi veluri buneba adamianis sameurneo saqmianobiT toriul-fizikur-geografiuli nairgvaroba naTlad Cans
Zlier aris saxeSecvlili. mniSvnelovani farTobi ukavia ufro dabali rangis regionebis mixedviT: 1. subekva-
bunebis dacul teritoriebs, romelTagan aRsaniSnavia toruli CrdiloeTi, 2. dasavleTi platoebi da sanapiro
kavkasiis- lagodexis, borjomis, bawaras, vaSlovanis, dablobi, 3. centraluri zegani, 4. centraluri avstra-
biWvinTis da sxv, nakrZalebi, agreTve aRkveTilebs da liis mTiani olqi da 5. subtropikuli samxreTi.
erovnul parkebs. centraluri dablobi. dakavebuli teritoriis
bunebrivi resursebi. kavkasiis bunebriv-saresurso farTobiT igi meorea dasavleT avstraliis zegnis
fondi Zalian mdidari da mravalferovania: saTbob- Semdeg. teqtonikurad Seesatyviseba avstraliis baqnis
energetikuli resursebi, feradi liTonebi, rkinis madani, vrcel meridianul sineklizas, romelic warmoiSva Zveli
manganumi da a.S. regioni Zalian mdidaria samSeneblo ma- da axalgazrda baqnebis mijnaze. regionis mniSvnelovani
salebiT, hidroenergetikuli resursebiT, mineraluri, landSaftwarmomqmneli faqtorebia misi Sida-kontinen-
maT Soris samkurnalo wyaroebiT. msoflio mniSvnelo- turi mdebareoba, meridianulad didi ganfeniloba da
bisaa rekreaciuli resursebi. kavkasia saerTaSoriso vake_reliefi. igi xangrZliv droSi zRvas ekava, ris gam-
turizmis erT-erTi udidesi regionia. oc kristalur saZirkvelze warmoiqmna mniSvnelovani
kavkasiis teritoriaze bunebrivi landSaftebis simZlavris danaleqi qanebis safari. zRvisgan gaTavisu-
Sida regionaluri nairgvaroba naTlad aris gamoxatuli flebis Semdeg warmoiqmna sustad danawevrebuli,
msxvili orografiuli erTeulebis- Crdilo kavkasiis brtyeli zedapiris mqone vake-dablobi, kontinentis yve-
vakis, kavkasionis, samxreT kavkasiis baris, mcire laze dabali nawili_tba eiris qvabuli, okeanis donidan
kavkasionis, TaliSis mTebisa da samxreT kavkasiis 12 m-iT dablaa. brtyeli akumulaciuri da akumulaciur-
vulkanuri mTianeTis saxiT, rac maTi SedarebiT dabali denudaciuri vakeebis erTferovnebaSi samxreT nawilSi
rangis fizikur-geografiuli regionebad gamoyofis mniSvnelovani koreqtivebi Seaqvs dabal loda-horstul
safuZvels iZleva. qedebs-flindersis da maunt-loftis damreci ferdobebis
mqone amaRlebebs. centraluri dablobis reliefis da
hidrografiis mniSvnelovani elementia mdinareTa,
agreTve tbebis Srobadi kalapotebis xSiri qseli. rac
Seexeba reliefis Tanamedrove eroziul formebs, igi
damaxasiaTebelia mxolod dablobis periferiaze, mTiani
masivebis gayolebiT da maRlobebze.

70 283
sxvavebeli niSnebi. Tavisebureba pirvel rigSi exeba Tavi III. a z i a
reliqturobis naTlad gamovlinebas misi landSaftis
yvela elementSi (reliefSi, Sida wylebSi, gansakuTrebiT 8. bunebis komponentebi
ki organul samyaroSi).
Sesavali. azia asuruli sityva “asu”-sgan war-
sxva kontinentebisagan gansxvavebiT, avstraliis
modgeba da aRmosavleTs niSnavs. farTobiT yvelaze did-
tropikuli sartylis dasavleT okeanur seqtorSi ar
ia _ 43 mln. km2. gamoirCeva bunebis yvelaze didi
aris gamoxatuli sanapiro udabnoTa landSafti. es
mravalferovnebiT, rac gamowveulia gansakuTrebuli ge-
gamowveulia CrdiloeTidan zafxulis musonis da
ografiuli mdebareobiT Crdilo naxevarsferos yvela
samxreTidan zamTris ciklonuri qarebis gavleniT da
klimatur sartyelSi, oTxive okeanis sanapiroebze da
avstraliis civi dinebis zemoqmedebis SesustebiT.
yvelaze mravalferovani reliefiT. aziaSi meteorolo-
dasavleT avstraliis vrceli zegnis teritoriaze
giuri procesebis da bunebis fenomenebis mTeli rigi
saerTo aridulobis fonze, gamoxatulia landSaftebis
polusebia: Crdilo naxevarsferos sicivis, jamuri wli-
Sida-teritoriuli regionuli nairgvaroba, rac yalibde-
uri radiaciis da lamis sicxis, atmosferuli naleqebis
ba rogorc zonaluri, ise azonaluri faqtorebis
siuxvis da simciris. dedamiwis kontinenturi qerqi mis
Serwymuli gavleniT. mzisgan miRebuli siTbos optima-
farglebSi aRwevs maqsimalur sisqes, aqaa dedamiwis
luri raodenobis da vake-reliefis pirobebSi, gadamwyvet
umaRlesi mwvervali da mTiani masivebi da udidesi
mniSvnelobas iZens tenis raodenoba. zegnis teritoria
Rrmulebi, rogorc xmeleTze, ise okeaneSi. mis terito-
sam geografiul sartyelSia, romelTagan tropikulSi da
riazea gamoxatuli dedamiwis geografiuli garsisaTvis
subtropikulSi naTlad aris gamoxatuli kontinenturi
damaxasiaTebeli yvela tipis landSafti_ dawyebuli
da dasavleT okeanuri seqtorebi. centraluri da aR-
arqtikuli yinulovani udabnoebiT da damTavrebuli
mosavleTi yvelaze ariduli teritoria ukavia tropikul
maradmwvane ekvatoruli tyeebiT, landSaftebis simaR-
udabnoebs. maT Soris aRsaniSnavia gibsonis udabno, ro-
liTi zonebis yvelaze sruli speqtriT.
melic moqceulia did qviSian udabnosa da didi udabno-
azia dedamiwis xmeleTis erT-erTi uZvelesi
viqtorias Soris. misi landSafti yvelaze meti kontinen-
masivia, sadac warmoiSvnen da ganviTardnen msoflios
turobiT gamoirCeva, mcenareul safarSi ekliani
uZvelesi civilizaciebi, ramac Tavis mxriv, gansazRvra
marcvlovnebi da buCqnari akaciaa (melga-skrebi) gavrce-
calkeul regionebSi veluri bunebis anTropogenuri
lebuli.A misgan CrdiloeTiT dasavleTiT da samxreTiT
transformaciis didi masStabi.
tenis raodenoba mcired, magram mainc TandaTanobiT mat-
aziaSi cxovrobs msoflios mosaxleobis naxevarze
ulobs da udabnoebs cvlis n/udabnoebi da gaudabnoebu-
meti, yvelaze mravalferovani rogorc eTnikuri
li savana. udabnos da n/udabnos landSaftebis erT-
SemadgenlobiT, ise morwmuneTa jgufebis mixedviT.
ferovnebaSi arsebiTi koreqtivebi Seaqvs reliefis da
ekonomikuri donis mixedviTac azia yvelaze
zedapiris amgebi qanebis liTologiis faqtors. amis
naTeli gamovlinebaa mniSvnelovani landSafturi

282 71
kontrastulia. aRmoCena-Seswavlilobis TvalsazrisiTac kalur-diferencialuri moZraobis Sedegad, mis fargleb-
mas gaaCnia uZvelesi istoria. Si warmoiqmna ori ZiriTadi teqtonikuri elementi_ da-
aziis gamokvlevis istoriidan. azias Seswavli- savleT nawilSi kristaluri fari, aRmosavleT nawilSi
lobis TvalsazrisiT uZvelesi istoria gaaCnia. misi ge- meridianuli mimarTulebis vrceli sinekliza. maT sa-
ografiis Sesaxeb cnobebi moepovebodaT Cinelebs, in- fuZvelze warmoiqmna ori msxvili morfostruqtura _
doelebs, asurelebs, babilonelebs da sxv. antikur dasavleT avstraliis zegani da centraluri avstraliis
xalxebs. uZvelesi Cinuri geografiuli naSromi, ro- dablobi.
melSic aRwerilia aRmosavleT CineTis buneba, gane- amrigad, daraionebis pirvel safexurze konti-
kuTvneba Zveli welTaRricxvis me-8-5 saukuneebs. aziis nentis farglebSi SeiZleba gamoiyos sami msxvili,
bunebisa da mosaxleobis Sesaxeb informaciis mopovebaSi fizikur-geografiuli regioni: dasavleT avstraliis ze-
mniSvnelovani roli Seasrula Zveli egviptis da sparse- gani, centraluri dablobi da mTiani aRmosavleTi (didi
Tis omebma (Zv. w. 477-449 ww), aleqsandre makedonelis wyalgamyofi qedi).
laSqrobebma (Zv. w. IV s), CineTis mier abreSumis gatanam dasavleT avstraliis zegani. mas ukavia konti-
e.w. “abreSumis didi gziT,” centraluri da wina aziis nentis dasavleTi naxevari, romelic mcire gamonaklisis
gavliT da sxv. Sua saukuneebSi aziis Sesaxeb mniSvnelo- garda, Seesatyviseba avstraliis baqnis kristaluri sa-
vani cnobebi Sekribes Cinelebma, xvarazmelebma, arabebma Zirkvlis azevebas, calkeuli farebiT-kristaluri ze-
da evropelebma. gnebiT da maTi gamyofi teqtonikuri RrmulebiT, ro-
Znelad misadgomi da ukacrieli centraluri melTa farglebSic ganviTarebulia akumulaciur-denu-
aziisa da misi mimdebare teritoriebis Seswavla daiwyo daciuri vakeebi. xangrZliv droSi, denudaciuri pro-
ufro gvian, XIX s-Si. am teritoriebis SeswavlaSi cesebis Sedegad warmoiqmna vrceli peneplenizirebuli
udidesi damsaxureba rus mogzaurebs petre simionov- zedapirebi. zegnis saSualo simaRle 400-500 m-mdea. vake-
tian-Sanskis da nikoloz prJevalskis miuZRviT. zegnuri reliefis erTferovnebaSi mniSvnelovani kore-
geografiuli mdebareoba da sanapiro xazis dana- qtivebi Seaqvs baqnis saZirkvlis azevebul ubnebTan da-
wevreba. azia TiTqmis mTlianad “avsebs” aRmosavleT kavSirebul loda masivebs, maTgan aRsaniSnavia: hamers-
naxevarsferos ekvatoridan CrdiloeTiT, rac naTlad lis, darlingis, makdonelis, masgreivis, vudrofis da
Cans misi ukiduresi wertilebis geografiuli koordi- sxv.
natebidan: CrdiloeTiT-Celuskinis koncxi_ C.g. 770 43I, Tanamedrove geomorfologiuri procesebidan da-
samxreTiT piais koncxi_ C.g. 10 16I, dasavleTiT _babas savleT avstraliis zeganze mTavaria fizikuri gamofitva
koncxi _ a.g. 260 10I, aRmosavleTiT- deJnevis koncxi_d.g. da masTan dakavSirebuli eoluri procesebi, ramac gan-
169 0 40I. sazRvra aq vrceli qviSiani udabnoebis warmoqmna.
mcire gamonaklisis garda azias gaaCnia naTlad avstraliis tropikul udabnoTa landSafts mni-
gamoxatuli bunebrivi sazRvari okeanuri auzebis saxiT. Svnelovani analogi moepoveba afrikaSi, magram saerTo
msgavsebis fonze, avstralias gaaCnia arsebiTi ganma-

72 281
ganviTarebulia teniani Sereuli tyeebi gaewrebul sanapiros xazi yvelaze Zlier aris danawevrebuli
wiTel-mura da yviTelmiwa niadagebze. tyeSemqmneli wynari okeanis mxareze, sadac mravalricxovani kontinen-
jiSebidan mTavaria evkalipti da maradmwvane samxreTuli turi da okeanuri warmoSobis kunZulebi da naxevarkun-
wifeli, agreTve samxreT-amerikuli wiwvianebi. aR- Zulebia, romlebic gamoiyofian SedarebiT Rrma wyliani
mosavleT eqspoziciis kalTebze da Sida platoebze, sa- teqtonikuri qvabulebiT.
dac naleqebi gacilebiT naklebi modis, ganviTarebulia naxevarkunZulovania samxreTi azia, sadac xme-
evkaliptis naTeli tyeebi da qserofituli buCqnarebi, leTSi Rrmad SeWrili arabeTisa da wiTeli zRvebi da
Savmiwisebr niadagebze. sparseTisa da Bbengalis yureebi erTmaneTisagan ganacal-
tasmaniis mTiani reliefis pirobebSi naTlad aris kaveben msoflios udides naxevarkunZulebs_arabeTis, in-
gamoxatuli landSaftis simaRliTi zonaloba. dabalm- dostanisa da indoCineTis. SedarebiT sustadaa danawev-
Tis tyis zonas, saS. 1000 m-dan cvlis buCqnarebi, ro- rebuli yinulovani okeanis sanapiro.
melsac yvelaze maRal platoebze enacvleba subalpuri reliefis ZiriTadi niSnebi da misi kavSiri te-
mdeloebi. qtonikur agebulebasTan. aziis reliefis mravalferovne-
aRmosavleTi da Crdilo tasmania gacilebiT ufro bas upirvelesad gansazRvravs misi teqtonikuri agebule-
mWidrodaa dasaxlebuli da aTvisebuli, ris gamoc ba. msxvili orografiuli erTeulebi_baqnuri vakeebi,
landSaftis bunebrivi saxe mniSvnelovnad saxeSecvli- mTiani sistemebi, mTiswina da mTaTaSorisi akumulaciuri
lia. vake-dablobebi Seesatyvisebian sxvadasxva asakis te-
qtonikur struqturebs. egzogenuri procesebis moqmedeb-
iT pirveladma reliefma ganicada mniSvnelovani gar-
18. regionuli mimoxilva Tuleba-gamravalferovneba eroziuli, denudaciuri, eo-
luri, myinvaruli, agreTve anTropogenuri da sxv.
regionuli kontrastebi bunebrivi landSaftebis formebiT.
xasiaTSi SeiniSneba yvelaze msxvili da ZiriTadi mor- azia yvelaze mTa-goriani kontinentia. teritoriis
fostruqturebis mixedviT, rogoricaa teritoriis daaxloebiT 75% mTebsa da maRal zegnebs ukavia. mas
sididiT Zlier uTanabro baqnuri avstralia da geo- pirveli adgili uWiravs zedapiris absoluturi
sinklinur naoWa-mTiani _ aRmosavleTi avstralia. maTi simaRliT (jomolungma-8848 m), xolo saSualo simaRliT
gamoyofis mTavar faqtorad gvevlineba teritoriis ge- (950 m) mxolod antarqtidas Camouvardeba. mis terito-
ologiuri ganviTarebis istoria da masTan dakavSirebu- riazea xmeleTis udidesi Rrmulebi_mkvdari zRvis (-402
li teqtonikuri agebuleba, ramac gansazRvra kontinentis m) da turfanis (_154 m). baikalis tbas ukavia uRrmesi –
ZiriTad nawilSi baqnuri vakeebis ganviTareba, xolo 1620 m (zogierTi monacemiT _ 1743m, 1941 m) qvabuli.
aRmosavleT meridianul zolSi, loda-naoWa geo- maRal mTianeTebsa da zegnebs umetesad ukavia Sida
sinklinur struqturebze, dabali da saSualo mTiani azia, xolo vake-dablobebi ZiriTadad periferiazea. azi-
landSaftebis Camoyalibeba. Bbaqnis saZirkvlis verti- is ZiriTadi orografiuli erTeulebi dajgufebulia

280 73
vakeebisa da mTebis or-or sartyelSi. vakeebi qmnian gane- avstraliis samxreTi, sakmaod didi teritoria uka-
dur sartyelebs. maTgan CrdiloeTi moicavs baqnur via subtropikul sartyels, sadac landSaftebis nair-
vakeebs_dasavleT cimbiris dablobi, Sua cimbiris zegani, gvaroba yvelaze naTladaa gamoxatuli okeanuri da
Turanis dablobi, yazaxeTis wvril-gorakebi, CineTis kontinenturi seqtorebis mixedviT.
didi vake da sxv. analogiurad tropikuli sartylisa, subtropi-
vakeTa samxreT sartyels qmnis baqnuri zeg- kulSic yvelaze farTod aris gavrcelebuli naxevarud-
nebi_arabeTis da dekanis da mTiswina teqtonikur abnos, udabnosa da stepis landSaftebi, romelTac
RrmulebSi ganviTarebuli mesopotamiis da ind-gangis ukaviaT didi avstraliis yuris CrdiloeTiT mimdebare
dablobebi. vakeTa aRniSnul sartylebs Soris teritoria. landSafturad naTlad aris gamokveTili aR-
mdebareobs msoflioSi ugrZesi axalgazrda naoWa mTaTa mosavleT da dasavleT okeanuri seqtorebi. aRmosav-
sartyeli, romelic gadaWimulia mcire aziis mTianeTidan leTSi ganviTarebulia teniani, Sereuli da farTo-
wynar okeanemde. igi aerTianebs mcire aziis, somxeTis, foTlovani tyeebi, yviTelmiwa da wiTelmiwa niadagebze,
iranis mTianeTebs da msoflioSi umaRlesi himalais, maradmwvane da foTolcvenia xeebis SereviT. samxreT-
yara-yorumis, hindiyuSisa da pamiris mTianeTebs. aRmosavleTi avstralia endemuri floris Camoyalibebis
indoCineTis mTebiT (arakanis da anamis), es sartyeli mniSvnelovani centria.
uerTdeba axalgazrda naoWa mTebis dasavleT wynaro- didi wyalgamyofi qedis subtropikuli monakveTi
keanur, meridianul sartyels, romelic gadaWimulia yvelaze maRalmTiania. mis farglebSi yvelaze naTladaa
kamCatkidan didi zondis kunZulebamde. igi emTxveva gamoxatuli bunebrivi landSaftebis simaRliTi zon-
“cecxlovan”_ Tanamedrove vulkanizmisa da miwisZvrebis- aloba. 1200 m-dan evkaliptis tye ukve xdeba dabaltaniani
sartyels. aerTianebs kunZulovan da kontinentur da mniSvnelovani adgili ukavia wifels. 1600-1900 m-dan
mTagrexilebs_kamCatkis, saxalinis, kuriliis, iaponiis da tyeebs cvlis subalpuri tanbrecila tye-buCqnari da
didi zondis. es kunZulovani mTagrexilebi mdebareoben alpur mdeloTa zona.
Tanamedrove geosinklinSi, razedac metyvelebs subtropikuli sartylis dasavleT okeanur
planetaze yvelaze aqtiuri miwisZvrebi da vulkanuri seqtorSi gavrcelebulia xmelTaSua zRvis tipis
procesebi. maradmwvane qserofituli tye-buCqnari tyis yavisfer
azia mdidari da mravalferovania rogorc dana- niadagebze, romlis veluri buneba Zlier saxeSecvlili.a
leqi, ise magmuri warmoSobis sasargeblo wiaRiseuliT. igi avstraliis endemuri floris Camoyalibebis erT-
msoflios saTbobi resursebis ZiriTadi nawili mis ter- erTi mTavari keraa, mcenareTa saxeobebis 80% meti aq
itoriazea Tavmoyrili. naxSiriT mdidaria yazaxeTi endemuria. dominirebulia buCqnari evkaliptebi.
(yaraganda, eqibastuzi), ruseTi (kuzneckis, minusinskis, zomier sartyelSi xvdeba mxolod k. tasmaniis Sua
tunguskis, lenis, kanskaCinskisa da sxv. auzebi), aRm. da da samxreTi nawili, sadac mTeli weli gabatonebulia
samx. CineTi da sxv. navTobiT da bunebrivi airiT mdidar- ciklonuri xasiaTis zomieri haeris masebi. mTebis da-
ia sparseTis yuris auzis qveynebi_ erayi, saudis arabeTi, savleT qarpira kalTebze, okeanuri havis pirobebSi

74 279
niadag-mcenareuli safaris, rogorc bunebrivi quveiTi, irani da sxv., dasavleT cimbiri, TurqmeneTi,
landSaftis indikatoruli niSnebis matarebeli kompo- yazaxeTi, uzbekeTi (sawvavi airi), aRmosavleT CineTi, in-
nentebis, ganedur-zonaluri da seqtoruli (mTebSi donezia, indoeTi da sxv. rkinis madnis mdidari saba-
simaRliTi) nairgvaroba kargad asaxavs bunebrivi kom- doebia yazaxeTSi, ruseTSi (cimbiri), CineTSi, Crdilo
pleqsebis (landSaftebis) cvlas imave mimarTulebiT. koreaSi, indoeTSi da sxv., manganumi_indoeTi da yazaxe-
subekvatoruli sartylis ZiriTadi nawili ukavia Ti, feradi liTonebiT_yazaxeTi, indoCineTi (gan-
savanebisa da naTeli tyeebis zonas. aq, arnemlendis sakuTrebiT kala-volframiT), Crdilo cimbiri, Sua azia,
n/kunZulis Crdilo periferiaze da mimdebare kunZuleb- CineTi, indoeTi da sxv. oqroTi mdidaria cimbiri da in-
ze, sadac naleqebis raodenoba 1500 mm-s aRemateba dostani, aqvea Zvirfasi qvebis mniSvnelovani maragi. al-
tyeSemqmneli jiSebidan aRsaniSnavia pandanusebi, “Cais masiT mdidaria Sua cimbiri, fosforitebiT-yazaxeTi.
xe”, aromatuli yvavilebiT, xSiria bambuki. wvimiani se- aziis sxvadasxva regionSi aris qvamarilis mniSvnelovani
zonis xangrZliobis cvalebadobis safuZvelze gamoiyofa maragi.
savanuri landSaftis ramdenime tipi (qvezona): teniani hava. aziis bunebis kontrastebi yvelaze metad da
savana da naTeli tyeebi, tipiuri savana (zomierad mSra- yvelaze naTlad gamoxatulia havis pirobebSi, rac
li) da gaudabnoebuli (mSrali) savana. gamowveulia teritoriis didi ganfenilobiT yvela
tropikuli sartyelis ZiriTadi nawili ukavia klimatur sartyelSi, reliefis mravalferovnebiT da
tropikul udabnoTa zonas, romelsac yvela mxareze mkveTrad gansxvavebuli bunebis mqone okeaneTa gavleniT.
akravs naxevarudabnoTa landSafti_dasavleTidan da aR- okeaneTa gavlenis efeqts da masStabs, havaze da
mosavleTidan tropikuli, samxreTidan subtropikuli, mTlianad bunebaze, metwilad gansazRvravs reliefis
xolo CrdiloeTidan_gaudabnoebuli savana. maradmwvane xasiaTi, romelic yvelaze met gasaqans aZlevs yinulo-
da foTolcvenia musonur-tropikuli (musonur-pasaturi) vani okeanedan SemoWril arqtikul haeris masebs, is
tyeebis zonas ukavia didi wyalgamyofi qedis aR- vrceldeba mTel Crdilo aziaSi_mas xatovnad uwodeben
mosavleTi kalTebi da gorak-borcviani sanapiro vake- cimbiris “amindis samWedlos”, xolo aRmosavleT aziaSi
dablobi, sadac gvalviani sezoni araa gamoxatuli. didi maTi gavlena tropikamde aRwevs. wynari da indoeTis
wyalgamyofi qedis tropikul monakveTze reliefi saSu- okeaneTa gavlenas zRudavs periferiuli mTagrexilebi.
alo da dabalmTiania, amitom simaRliTi zonebis atmosferos moqmedebis centrebidan mniSvnelovania
struqtura martivia: maradmwvane da foTolcvenia mu- aziis anticikloni, islandiis minimumi, Crdilo atlan-
sonur-tropikuli tyeebis zonas 1000 m-dan cvlis mTis turi anu azoris maqsimumi, Crdilo wynarokeanuri maqsi-
Sereuli tyeebi. mumi, samxreT indoeTis maqsimumi da samxreT dasavleT
didi wyalgamyofi qedis qarzurga kalTebze azia-iranis bariuli depresia. maTi gavleniT Camoyal-
gavrcelebulia naTeli tyeebi, romelic dasavleTiT ibebulia atmosferos cirkulaciis gabatonebuli tipebi:
gadadis tropikul savanaSi. ciklonuri, musonuri da pasaturi.

278 75
aziis teritoriaze gamoxatulia geografiuli cxovelTa samyaro yvelaze metad gamoxatavs
garsisaTvis damaxasiaTebeli yvela tipis hava, dawyebuli avstraliis bunebrivi landSaftis individualobas da
arqtikuli da nivaluri sartylebis yinulovani udabnos originalurobas. analogiurad mcenareebisa, cxovelTa
havidan, damTavrebuli ekvatoruli haviT. samyaroc saxeobebiT Raribia, magram xasiaTdeba maRali
arqtikuli klimaturi sartyeli moicavs cimbiris endemizmiT, siZveliT da reliqturobiT. cxovelebis
monakveTze- taimiris n/k da yinulovani okeanis kun- daaxloebiT 90% endemuria. amave dros gvxvdeba samxreT
Zulebs. arqtikis aziuri seqtori evropulTan SedarebiT amerikis, samxreT aziis da antarqtikis faunis monaTesave
mkacri klimatiT gamoirCeva, vinaidan Crdiloatlanturi binadrebi. TiTqmis ar gvxvdeba umaRlesi ZuZumwovrebi,
Tbili dinebis gavlena aqamde ver aRwevs. Tu mxedvelobaSi ar miviRebT Ramurebs. gamonaklisia
subarqtikul klimatur sartyels ukavia SedarebiT ZaRli dingo, romelic mkvlevarebis azriT, kontinentze
ganieri zoli-gansakuTrebiT Sua da aRmosavleT cimbir- gamoCnda pirvel binadar adamianTan erTad, rogorc
Si. misi hava Camoyalibebulia arqtikuli da zomieri hae- Sinauri cxoveli da SemdgomSi gavelurda. avstraliis
ris masebis sezonuri cvliT. zamTari aq arqtikulze faunis yvelaze gamorCeuli elementia dabali ganviTare-
ufro mkacria, oimiakonis qvabulsa da verxoianskis bis ZuZumwovrebis farTo gavrceleba. maTgan gan-
mTebSi-Camoyalibebulia Crdilo naxevarsferos sicivis sakuTrebiT aRsaniSnavia erTgasavlianebi da CanTosnebi,
polusi (-700). romlebic warmoadgenen mezozouris reliqtebs. CanTos-
zomier sartyels ukavia aziis yvelaze ganieri, nebidan gansakuTrebiT gamoirCeva kengurus ojaxi mrava-
kompaqturi nawili, sadac mTeli weli gabatonebulia li saxeobiT. aRsaniSnavia agreTve CanTosani daT-
zomieri haeris masebi. aq naTlad aris gamoxatuli mete- vi_koala, erTaderTi mtacebeli CanTosani_eSmaki. Zalian
orologiuri procesebi da amindebis sezonuri riTmi. mdidaria frinvelTa fauna, romlis mefedac iTvleba
aRmosavleTisaken havis kontinenturoba wynari okeanis avstraliuri siraqlema emu. endemuria kudqnara, samo-
wyal da klimatgamyofamde matulobs, aRmosavleT pe- Txis frinveli, TuTiyuSebis bevri saxeoba, nagvis qaTama
riferiaze ki musonur niSnebs iZens. sartylis vrcel da sxv. wyalsatevebSi binadroben avstraliuri niangi da
teritoriaze-dasavleTi cimbiri, Sua aziis teritoriis ku. mravladaa qvewarmavlebi da mwerebi.
ZiriTadi nawili, yazaxeTi, Crdilo-dasavleTi CineTi- avstraliis geografiuli landSaftis mniSvnelo-
hava kontinenturia. Sua da aRmosavleT cimbiris mniS- vani elementi gaxda kontinentis kolonizaciis periodSi,
vnelovan nawilze, Sua da centraluri aziis Sida ze- evropelebis mier Seyvanili da introducirebuli
gnebze, mkveTrad kontinenturi, Sinauri cxovelebi_ bocveri, mela, frinvelTa bevri
amrigad, aziis zomier klimatur sartyelSi saxeoba. uCveulod momravlebuli bocveri did zians
gamoiyofa havis sami ZiriTadi tipi: kontinenturi, ayenebs soflis meurneobas. avstraliis bunebriv
mkveTrad kontinenturi da musonuri. binadrebs namdvil risxvad moevlina ZaRli dingo.
subtropikuli klimaturi sartyeli aziaSi yvelaze momravlebul melas da bocvers Seewira frinvelTa bevri
meti ganfenilobiT gamoirCeva-xmelTaSua zRvidan wynar saxeoba.

76 277
tropikul da subtropikul tyeebs TandaTan cvlis okeanemde. subtropikuli havis mTavari niSania naleqebis
maradmwvane meCxeri naTeli tyeebi, foTolcveniebis ganawilebis sezonuri xasiaTi, rac dakavSirebulia zom-
monawileobiT, savanebi da naTeli tyeebi. Kkontinentis ieri ciklonuri da tropikuli haeris masebis sezonur
ZiriTad nawilze gabatonebulia qserofituli mcenare- cvlasTan. gamonaklisia periferiuli qarpira kalTebi,
uloba. qviSian udabnoebSi mniSvnelovani farTobi ukavia sadac mSrali sezoni ar aris gamoxatuli. dasavleT
niadag-mcenareul safars moklebul teritorias. okeanur seqtorSi-mcire aziisa da somxeTis mTianeTebis
avstraliis tyeSemqmneli jiSebidan mTavaria: periferiuli nawilSi, iranis mTianeTis dasavleT pe-
evkalipti, akacia, palma, kazuarini da sxv. avstralia riferiaze-Camoyalibebulia xmelTaSua zRviuri hava.
swored evkaliptebis kontinentia. kontinentze misi 350- subtropikuli sartyelis ZiriTadi nawili-
mde endemuri saxeobaa da Aaq is kontinentis yvela tipis anatoliis zegnidan CineTis did vakemde, subtropikuli
landSaftis Semadgeneli elementia, dawyebuli udabnos kontinenturi havis olqs ukavia, romlis farglebSic
qserofituli dabaltaniani buCqnari evkaliptebiT da moqceulia aziis vrceli ariduli teritoriebi.
damTavrebuli teniani subtropikebis giganturi subtropikuli sartyelis wynarokeanuri seqtori
evkaliptebiT. nuSis evkalipti aq simaRliT 150 m aRwevs, eqceva subtropikuli musonuri havis olqSi, sadac zomi-
xolo diametri 10 m aRemateba. eri musonuri havisagan gansxvavebiT zamTari Tbilia,
samxreT-aRmosavleT periferiaze, gansakuTrebiT k. xolo zafxuli cxeli, naleqebis gacilebiT meti raode-
tasmaniaze aRiniSneba antarqtikuli saxeobebi, romel- nobiT.
Tagan aRsaniSnavia maradmwvane wifeli. mTebSi, gansaku- indoeTis okeanidan monaberi ekvatoruli musoni
TrebiT qarpira kalTebze, niadag-mcenareuli safari Sors iWreba CrdiloeTisaken da misi gavlenis sferoSi
icvleba simaRliTi zonebis saxiT, romlis yvelaze eqceva rogorc subekvatoruli, ise tropikuli ganedebi.
mravalferovani speqtri gamoxatulia didi wyalgamyofi vake-reliefi xels uwyobs polaruli haeris
qedis subtropikul monakveTze. samxreTisaken gavrcelebas, ris gamoc subtropikuli
kontinentis samxreT-dasavleT periferiaze ganviTa- havis sartyeli vrceldeba himalais mTavar wyal, klimat
rebulia xmelTaSua zRvis tipis maradmwvane xeSeSfoT- da landSaftgamyofamde, sadac is esazRvreba
liani tye-buCqnari, yavisfer niadagebze. subekvatorul sartyels. esec ganumeorebeli movlenaa
niSandoblivia, rom avstraliis veluri floridan landSafturi garsis farglebSi.
samiwaTmoqmedo kulturas ar warmoadgens arc erTi amrigad, tropikul sartyelSi xvdeba mxolod
mniSvnelovani mcenare. miuxedavad amisa, mis mcenareul samxreT-dasavleTi azia-arabeTis n/kunZuli, samxreTi
safarSi bevri sxvaobaa, romelTac adamiani ZvelTaganve Mmesopotamia, iranis samxreTi periferia da indis vake-
iyenebda sxvadasxva daniSnulebiT. dablobis Crdilo-dasavleTi nawili, sadac mTeli weli
mcenareuloba qveynis mniSvnelovani bunebrivi gabatonebulia kontinenturi tropikuli haeri, 1000 mm-ze
resursia, romelic aq Zlier aris saxeSecvlili. naklebi naleqiT.

276 77
subekvatoruli klimaturi sartyeli. igi moicavs avstraliaSi zedapiruli wylebis Zlieri defi-
indostanisa da indoCineTis n/kunZulebs, ind-gangis citis pirobebSi gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba
vakisa da mimdebare himalais samxreT kalTebs, filipinis miwisqveSa wylis resursebs, riTac kontinenti Zalian
kunZulebis ZiriTad da kunZul Sri-lankas CrdiloeT na- mdidaria. miwisqveSa wylebi koncentrirebulia arteziul
wils. am sartylis meteorologiuri procesebis da auzebSi, romelTa jamuri farTobi 3 mln. kv.km-s aRe-
amindebis xasiaTs gansazRvravs ekvatoruli musonis da mateba da romelic msoflioSi udidesia. wyali met wil
tropikuli pasatis sezonuri cvla. auzebSi Tbili da mlaSea, rac xels uSlis mis
subekvatorul sartyelSi klimaturi olqebi ar gamoyenebas sasmelad da saxnavi miwebis mosarwyavad.
gamoiyofa, Tumca klimaturad mniSvnelovani gansxvaveba aseTi wylebi metwilad gamoiyeneba mrewvelobaSi da
iqmneba samxreT-dasavleT da Crdilo-aRmosavleT mxa- saZovrebis mosarwyavad.
reebs Soris. samxreT-dasavleT nawilSi naleqebis avstraliis wylis resursebis problemis gadaWris
TiTqmis mTeli wliuri norma modis zafxulSi, rac erovnul programaSi gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba
dakavSirebulia indoeTis okeanedan monaber samxreT- Camonadenis teritoriul ganawilebas da wylis mraval-
dasavleT musonTan, xolo Crdilo-aRmosavleT mxareze jerad gamoyenebas. dasavleT avstraliaSi muSaobs
naleqebis ZiriTadi masa moaqvs Crdilo-aRmosavleT okeanis wylis gamamtknarebeli danadgari.
pasats-zamTris musons. aRmosavleT himalais samxreT bunebrivi zonebi. Aavstraliis bunebrivi land-
kalTaze naleqebis wliuri raodenoba 4000 mm aRwevs, Saftis Tavisebureba yvelaze naTladaa gamoxatuli misi
xolo Silongis masivze (Cerapunjis midamoebi), dedamiwis organuli samyaros xasiaTSi, romelic mkafiod asaxavs
xmeleTis masStabiT yvelaze meti (saSualo wliurad bunebis geologiuri ganviTarebis istorias. gan-
TiTqmis 12000 mm) naleqi modis. sakuTrebiT mniSvnelovania misi kavSiri samxreT naxe-
mniSvnelovani gansxvavebaa indostanis da indo- varsferos kontinentebTan, gondvanis superkontinentis
CineTis n/kunZulebs Soris. indostani polaruli haeris CarCoebSi, xolo misi daSlis Semdeg xangrZliv droSi
masebisagan daculia himalaiT, ris gamoc ianvris saSu- kunZulovani ganviTareba.
alo temperatura erTi da imave ganedze indoCineTTan floristulad avstralia imdenad gamorCeulia,
SedarebiT 40-iT ufro maRalia, Tumca indoCineTi ufro rom k. tasmaniasTan erTad qmnis damoukidebel
teniania, rac gamowveulia ciklonuri procesebis meti floristul samefos. xasiaTdeba maRali endemizmiT,
aqtiurobiT. mcenareTa 1200 saxeobidan 70% endemuria.
ekvatorul sartyelSi moqceulia zondis kun- rogorc mcenareTa, aseve niadagebis ZiriTadi
Zulebis ZiriTadi nawili Sri-lankas, molukis, fili- tipebi, naleqebis Sida teritoriul ganawilebasTan
pinebisa da malakis n/kunZulis samxreTi nawili. misi hava dakavSirebiT, icvleba koncentrulad ganlagebuli
Tanabrad cxeli da Tanabrad teniania. ekvatoruli hav- sartylebis saxiT. Pperiferiebidan centrisaken aridu-
isaTvis damaxasiaTebeli Cveulebrivi niSnebi aq kidev lobis zrdis Sesatyvisad, mcenareTa qserofituloba
ufro gaZlierebulia, misi kunZulovani bunebis gamo. am- TandaTan Zlierdeba: hidrofilur da mezofilur

78 275
kontinentze naleqebis isedac mcire wliuri itom samxreT amerikasa da afrikisagan gansxvavebiT, aq
raodenobidan 86%-ze meti ixarjeba aorTqlebaze. Camoyalibebulia zRviuri ekvatoruli hava.
mTliani moculoba 15-jer naklebia md. amazonis klimaturi resursebiT azia mdidaria, rac teri-
Camonadenze. toriis mniSvnelovan nawilze xelsayrelia mravaldar-
zedapiruli Camonadeni ganawilebulia or_okeanur govani soflis meurneobis ganviTarebisaTvis. mxolod
da gaudinar auzebs Soris. gaudinari auzis xvedriTi wi- aridul raionebSi mzisgan miRebul siTbos sWirdeba
liT yvela sxva kontinents aRemateba. teniT uzrunvelyofa xelovnuri morwyviT.
SedarebiT xSiri da uxvwyliani mdinareTa qseliT Sida wylebi. havis Zlieri kontrastebi Tavis mxriv
gamoirCeva wynarokeanuri auzi. misi mdinareebi mokle da gansazRvravs zedapiruli Camonadenis Zalzed uTanabro
mTis tipisaa. ganawilebas. misi sidide teritoriulad did farglebSi
mdinareTa qselis sixSiriT meore adgilzea Crdi- (3000-6000-dan 0 mm-mde) icvleba. azia erTaderTi konti-
loeTi avstralia. nentia, romlis Camonadeni ganekuTvneba oTxive okeanis
centraluri vake-dablobisaTvis damaxasiaTebelia auzs, romelTa mdinareebic xasiaTdebian gansxvavebuli
mSrali kalapotebis_krikebis xSiri qseli, romlebic hidrologiuri reJimiT, vinaidan sxvadasxva okeaneTa
wyliT ivsebian mxolod wvimebis dros da tba eiramde kalTebze Camoyalibebulia sxvadasxva tipis hava. aziaSi
aRweven mxolod Zlieri wyaldidobisas. kontinentebs Soris yvelaze didi farTobi (daaxloebiT
indoeTis okeanis da mTlianad kontinentis udide- 17 mln.km2) ukavia gaudinar auzs, romlis ZiriTadi na-
si mdinareuli sistemaa murei-darlingiT. orive didi wy- wili mudmiv Camonadenian mdinareebs moklebulia.
algamyofi qedidan gamoedineba, Tumca darlingi ufro aziis Tanamedrove hidrologiuri qselis Camoyali-
grZelia (2740 km), vidre murei (2570 km), mTavar mdinared bebaSi klimatur pirobebTan erTad, didi roli Sea-
mainc murei iTvleba, vinaidan igi kontinentis yvelaze srula dedamiwis qerqis neoteqtonikurma moZraobam,
wyaluxvi mdinarea. masTan aris dakavSirebuli centraluri aziis vrceli
tbebis xasiaTi naTlad asaxavs havis eqstraaridu- gaudinari auzis warmoqmna. Crdilo aziis hidrologiuri
lobas kontinentis ZiriTad nawilze. tbebi raodeno- reJimis CamoyalibebaSi mniSvnelovani roli Seasrula
brivad bevria, magram TiTqmis yvela gaudinari, mlaSe da Zvelma gamyinvarebamac.
wyalmarCxi, romelTa umetesoba wlis met dros mSralia. yvelaze didi farTobi ukavia yinulovani okeanis
zeganze xSiria reliqturi tbebi, Srobadi kalapotebiT. auzs, romelic ZiriTadad moicavs CrdiloeT azias. igi
yvelaze didi tbiuri qvabulebi centralur dablobzea. xasiaTdeba kargad ganviTarebuli hidrografiuli
maT Soris udidesia tba eiri, romelic mkvlevarebis qseliT. sazrdoobaSi mTavar rols asrulebs Tovlis
varaudiT, warmoadgens vrceli pleistocenuri wyalsat- nadnobi wyali, ris gamoc damaxasiaTebelia gazafxulis
evebis narCens. naleqebTan dakavSirebiT misi wylis Camonadenis didi raodenoba.
sarkis farTobi cvalebadia. yinulovani okeanis mdinareTa hidrologiuri
reJimis mniSvnelovani niSania civ periodSi xangrZlivi

274 79
droiT gayinva. meridianuli mimarTulebis didi kontinentis Crdilo-dasavleT da Crdilo-aRmosavleT
mdinareebis zemo da qvemo dinebebs axasiaTebT gayinvis sanapiroebidan zafxulSi arc Tu ise iSviaTia
da galRvobis droSi mniSvnelovani intervali. damangreveli Zalis mqone tropikuli cikloni “vili-
Crdilo yinulovani okeanis auzis mTavari vili.”
mdinareebi_obi irtiSiT, enisei da lena-msoflios kontinentis samxreTi nawili, saS. 300-iani gane-
udides mdinareTa aTeulSi Sedian. didan samxreTiT, subtropikul sartyelSia, sadac
farTobiT meore adgilzea musonuri reJimis auzi, naTlad gamoiyofa subtropikuli havis sami tipi (olqi):
romelic moicavs wynar da indoeTis okeaneTa auzebs, dasavleT okeanuri-xmelTaSuazRvis tipis, aRmosavleT
rac gadaWimulia Cukotkidan arabeTis n/kunZulamde. okeanuri-musonuri da maT Soris mdebare_kontinenturi.
wynarokeanuri auzi did manZilzea gadaWimuli- avstraliis alpebSi gamoxatulia havis simaRlebrivi
Cukotkidan indoCineTamde, sadac aRmosavleT okeanur se- sartyluroba.
qtorSi yvela tipis havaa gamoxatuli, dawyebuli sub- subtropikuli sartyelis kontinenturi nawili
arqtikuliT da subekvatoruliT damTavrebuli. amasTan moicavs didi avstraliis yuris CrdiloeTiT mdebare
dakavSirebiT, musonuri reJimis saerTo fonze ganedurad teritorias, sadac zafxuli cxelia, zamTari grili,
SeiniSneba mniSvnelovani nairgvaroba. TiTqmis mTeli naleqebi 250 mm-ze naklebi.
wynarokeanuri kalTisaTvis saerTo niSans warmoadgens zomier sartyeli moicavs k. tasmanias, sadac mTeli
mdinareTa wliur CamonadenSi Tbili periodis didi weli gabatonebulia zRviuri zomieri haeris masebi,
xvedriTi wili (70-90%). rbili zamTris ciklonuri amindebiT da grili zafx-
samxreT-aRmosavleTi aziis mdinareebs wyaldidoba uliT, naleqebi sezonurad sakmaod Tanabradaa ganawi-
axasiaTebT Semodgomaze, rac xSirad katastrofuli lebuli.
xasiaTisaa da dakavSirebulia tropikul ciklonebTan hava da gansakuTrebiT ki misi Termuli elementebi,
(taifuni). avstraliis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani agrokli-
wynarokeanuri auzis mTavari mdinareebia: aziis maturi resursia, romelic mcire gamonaklisis garda, ar
udidesi mdinareebi- ianZi, xuanxe, mekongi, amuri. zRudavs siTbosmoyvaruli kulturebis moyvanas. magram
indoeTis okeaneSi musonuri reJimi yvelaze misi realizeba teniT, bunebriv pirobebSi uzrunvel-
naTlad gamoxatulia indostanisa da indoCineTis yofilia, mxolod kontinentis mcire nawilSi. konti-
n/kunZulebze. aq mTavari mdinareebia: gangi-aziis erT- nentis samxreT_dasavleTi da samxreT_aRmosavleTi re-
erTi yvelaze wyaluxvi mdinare, brahmaputra, indi gionebi mdidaria rekreaciuli resursebiT.
(yvelaze kontinenturi reJimiT). Sida wylebi. avstralia yvelaze uwylo konti-
farTobiT yvelaze mcirea atlantis okeanis auzi nentia, vinaidan teritoriis ZiriTad nawilze zedapiru-
(mcire aziis mTianeTis periferia, levantis, anu siria- li Camonadenis ganviTarebisaTvis hava ukiduresad arax-
palestinis mTiani olqis dasavleTi), sadac Camoyal- elsayrelia.
ibebulia Camonadenis xmelTaSuazRviuri reJimi. misi mTa-

80 273
caa. misi gavleniTaa Camoyalibebuli kontinenturi da vari niSania zamTris wyaldidoba da zafxulis wy-
okeanuri seqtorebi. Crdilo da samxreT periferiaze almarCxoba.
orografiuli barierebis ararseboba xels uwyobs zRvi- aziis vrceli teritoria _ centralur, Sua, wina
uri haeris masebis SeWras kontinentis siRrmeSi. da samxreT-dasavleT aziaSi ukavia gaudinar auzs, rome-
vake_reliefma da atmosferos cirkulaciis xasi- lic xasiaTdeba kontinenturi, ZiriTad nawilze ar-
aTma gansazRvra klimaturi pirobebis naTlad gamoxa- amdgradi reJimiT. mis farglebSi mkveTrad gansxvavebu-
tuli ganeduri diferenciacia, xolo didi wyalgamyofi lia mdinareebi, romlebic gamoedinebian Tovl-
qedis barierulma faqtorma gamoiwvia havis da, mTlianad yinulovani mTebidan da dabalmTiani da vake- terito-
landSaftebis seqtoruli diferenciacia. riebidan. gaudinari auzis ZiriTadi nawili ukavia ud-
avstralia samxreT naxevarsferos subekvatorul, abno zegnebs-arabeTis, iranis, centraluri da Sua aziis
tropikul da subtropikul sartylebSia moqceuli. da sxv., romlebic mudmiv Camonadenian mdinareebs
subekvatoruli musonebis klimaturi sartyeli Zi- moklebulia_damaxasiaTebelia e.w. efemeruli mdinareebi,
riTadad moicavs Crdilo naxevarkunZulovan nawils da romlebic epizoduri xanmokle Tavsxma wvimebis dros
mimdebare teritorias s.g. 15-200-mde. igi xasiaTdeba mud- gadaiqcevian Rvarcoful nakadebad.
mivad maRali da Tanabari temperaturebiT (25-300) da tbebi. warmoSobis mixedviT aq yvela tipis tbaa
naleqebis mkveTrad gamoxatuli sezonurobiT (wvimiani gavrcelebuli. maTi simravliT pirvel rigSi gamoirCeva
zafxuliT, SedarebiT mSrali zamTriT). samxreTisaken dasavleTi cimbiri, sadac aTasobiT mcire farTobis da
naleqebi klebulobs 1500-2000-dan 500 mm-mde. mcire siRrmis tbaa. udabnoebSi bevria Srobadi mlaSe
kontinentis ZiriTadi nawili tropikul sartyel- tbebi. aziis teritoriazea msoflioSi udidesi zRva-
Sia, romlis farglebSic mcire gamonaklisis garda, hava tbebi: kaspiis, aralis, mkvdari ( yvelaze mlaSe msofli-
cxeli da mkveTrad aridulia. kontinenturi da dasavleT oSi); uRrmesi tba msoflioSi-baikali (1620 m).
okeanuri seqtoris farglebSi mSrali tropikuli havaa, azia mdidaria miwisqveSa wylebiT, gansakuTrebiT
naleqebis raodenoba 250 mm-ze naklebia. kontinentur se- cimbiri.
qtorSi temperaturis dRe-Ramuri amplituda 400 da metia. wylis rexursebi. azia kontinentebs Soris wylis
haeris fardobiTi tenianoba mtvriani qariSxlebis dros resursebiT yvelaze mdidaria, Tumca wyaluzrun-
10%-mde ecema. velyofiT erT sul mosaxleze bolo adgilzea, amasTan,
tropikul sartyelSi naTlad gamoiyofa aR- wylis resursebi teritoriulad Zlier uTanabrod aris
mosavleT okeanuri seqtori, naleqebis araTanabari ganawilebuli. wylis udidesi momxmarebelia sarwyavi mi-
Sidawliuri ganawilebiT, Tumca naTlad gamoxatuli waTmoqmedeba, vinaidan aziis farglebSia msoflios
zafxulis maqsimumiT. naleqebis raodenoba 1000-1500 mm. sarwyavi miwebis ZiriTadi nawili. zog regionSi-CineTi,
Txemur nawilSi da dasavleT kalTebze hava garda- indoeTi da sxv., moxmarebuli wylis 90%-mde swored mis
mavalia musonur-tropikulidan mSral tropikulSi, wilad modis.
naleqebi 500-1000 mm.

272 81
arabul qveynebSi, sadac sasmeli wylis mwvave ukma- Tanamedrove reliefis mniSvnelovani elementia
risobaa didi mniSvneloba eniWeba okeanis wylis reliqturi Srobadi mdinareTa xeobebi -krikebi da
gamtknarebas. rogorc saerTod msoflioSi, aziaSic tbiuri qvabulebi.
mwvave problemaa wylis resursebis ekologiuri avstralia mdidaria sxvadasxva saxis wiaRiseuli
mdgomareoba. resursebiT, rac magmuri da kristaluri qanebis farTo
niadag-mcenareuli safari da cxovelTa samyaro. gavrcelebiT aris ganpirobebuli. aRsaniSnavia oqros,
ekologiuri pirobebis farTo speqtri, rogorc ganedur- uranis, maRalxarisxovani rkinis, boqsitebis, poli-
seqtorul, ise simaRlebriv WrilSi, gansazRvravs cocx- liTonuri madnebis da sxv. didi maragi. maTi sabadoebi
ali bunebis simdidres da mravalferovnebas. misi ZiriTadad ganlagebulia das. avstraliis farglebSi.
Tanamedrove xasiaTi naTlad asaxavs bunebis ganviTarebis Crd. avstraliaSi boqsitebis msoflioSi udidesi
paleogeografiul da Tanamedrove klimatur pirobebs da sabadoebia. navTob-gazis didi SemcvelobiT gamoirCeva
adamianis xangrZlivi sameurneo saqmianobis gavlenas. samxreT-aRmosavleTi da dasavleT avstraliis sanapiro
okeanur da kontinentur seqtorebSi cocxali bune- Rrmulebi da Selfuri zona. mTiani samxreT-aRmosavleTi
bis ganviTareba mimdinareobda mkveTrad gansxvavebul da k. tasmania qmnian kala-volframis, spilenZis, poli-
bunebriv pirobebSi. aziis samxreT da samxreT-aRmo- metalebis, oqros da sxv. madnebis sabadoTa uwyvet
savleT periferiaze, neoteqtonikuri moZraobis Sedegad sartyels. mTiswina RrmulebSi qvanaxSirisa da mura
mTagrexilebis azevebam mniSvnelovnad gaaZliera kon- naxSiris sabadoebia, sanapiro diunebi ki Seicaven mniS-
trastebi bunebis ganviTarebaSi, kontinentur seqtorSi- vnelovan nedleuls titanisa da cirkonis saxiT.
aridulobis gaZlierebis Sedegad. hava. avstralia erT-erTi cxeli da yvelaze arid-
niadag-mcenareuli safari da garkveulwilad uli kontinentia. saSualo wliuri temperaturebi konti-
cxovelTa samyaro, bunebrivi kompleqsis indikatoruli nentze 13-310 farglebSi icvleba. teritoriis mniSvnelo-
niSnebis matarebelia, amitomac bunebrivi zonebis saxeli van farTobze naleqebis wliuri raodenoba 250 mm-ze
gamomdinareobs mis farglebSi gabatonebuli mcenare- naklebia. Mmisi maqsimumi aRiniSneba Crdilo_aRmosavleT
ebidan. aqedan gamomdinare, cocxali bunebis daxasiaTeba periferiaze.
ufro logikuria bunebrivi zonebis mixedviT. atmosferos moqmedebis centrebidan, avstraliis
geografiuli sartylebi da bunebrivi zonebi. azi- havaze yvelaze did gavlenas axdens orive naxevarsferos
is vrcel teritoriaze reliefisa da havis mravalferov- subtropikuli wnevis maqsimumebi, pasaturi cirkulaciiT
neba gansazRvravs kontinentis landSaftebis zonalur- da ekvatoruli bariuli depresia, ekvatorul-musonuri
seqtoruli diferenciaciis kontrastul suraTs. cirkulaciiT. samxreT avstraliaSi moqmedebs ciklonuri
geografiuli zonalurobis dinamikis bolo xasiaTis zomieri haeris masebi.
istoriul etapze mniSvnelovan movlenas warmoadgens mniSvnelovani klimatwarmomqmneli faqtoria re-
bunebrivi landSaftebis anTropogenuri saxecvla. liefis xasiaTi. aRmosavleT avstraliis mTebi ara marto
wyalgamyofia, igi mTavari klimat da landSaftgamyofi-

82 271
plato. kontinentis samxreT nawilSi, didi avstraliis Tanamedrove udabnoebis, naxevarudabnoebisa da stepebis
yuris ganier sanapiro zolSi mdebareobs nalarboris mniSvnelovani nawili aq meoradia.
karstuli vake. azia teritoriis yvelaze didi ganfenilobis, yve-
neoteqtonikurma moZraobam mniSvnelovani roli laze mravalferovani havisa da gansakuTrebiT, geogra-
Seasrula Tanamedrove reliefis CamoyalibebaSi, Tumca fiuli mdebareobis wyalobiT, gamoirCeva bunebrivi
igi sxva kontinentebTan SedarebiT, aq sustad aris zonebis yvelaze sruli speqtriT, rogorc ganedur-
gamoxatuli. amaze naTlad metyvelebs vulkanizmisa da seqtoruli, ise simaRlebriv-eqspoziciuri, dawyebuli
miwisZvrebis simcire, Tanamedrove geomorfologiur arqtikuli da nivaluri zonis civi da yinulovani
procesebSi. igive iTqmis Tanamedrove gamyinvarebazec. udabnoebiT da ekvatoruli tyeebiT da mTis hileebiT
Kkontinentis farTobis daaxl. 95% vakea. aR- damTavrebuli. azia landSafturad ver “Tavsdeba”
mosavleTi da samxreT-aRmosavleTi periferia agebulia Crdilo naxevarsferoSi da mcire zondis kunZulebiT
paleozouri naoWa-loda struqturebiT, rasTanac da- iWreba samxreT naxevarsferos subekvatorul sartyelSi.
kavSirebulia mTiani reliefi-avstraliis didi wyal- CrdiloeTidan samxreTisaken geografiuli sar-
gamyofi qedi. is gauyveba kontinentis mTel aRmosavleT tylebi landSafturad ufro da ufro mravalferovani
periferias, daaxl. 4000 km-ze, maqsimalur simaRles xdeba, rac gamowveulia siTbos matebiT da naleqebis
aRwevs samxreT nawilSi, avstraliis alpebSi, kerZod uTanabro ganawilebiT. gamonaklisia mxolod ekva-
kirqvebiT agebul cisfer mTebSi, sadac aRmarTulia toruli sartyeli, sadac Tanabrad cxeli da teniani hava
kontinentis umaRlesi mwvervali kosciuSko (2230 m). gansazRvravs maradmwvane ekvatoruli tyeebis
avstraliis Crdilo-aRmosavleT sanapiros gavrcelebas.
gaswvriv, TiTqmis 2000 km-ze gauyveba marjnis rifebisa da arqtikuli geografiuli sartyeli. mkacri
marjnis kunZulebisagan warmoqmnili didi barieruli arqtikuli hava Zlier SemzRudavia organuli samyaros
rifi, romelsac ganviTarebis masStabiT analogi ar da niadaguri safaris ganviTarebisaTvis, rac gan-
moepoveba. misi sigane CrdiloeTidan samxreTisaken mat- sazRvravs misi landSaftebis monotonurobas. mniSvnelo-
ulobs 2km-dan 150 km-mde. vani nawili yinuliTaa dafaruli. yinulisagan
Tanamedrove geomorfologiuri procesebidan Tavisufali ubnebi ukavia civ qvian udabnos, ganuvi-
baqnis teritoriaze Warbobs fizikuri gamofitva da Tarebeli primitiuli niadagebiT, romelzec meCxrad
eoluri procesebi. eoluri formebi yvelaze ufro izrdeba qvatexia, polaruli yayaCo, irmis xavsi.
tipiurad aris gamoxatuli dasavleT avstraliis cxovelebidan lemingi, yarsaRi, TeTri daTvi, frin-
zeganze, talRovani qviSiani da qviani udabno_vakeebis- velebidan-TeTri gnoli, polaruli bu; kunZulebis
didi udabno viqtoria, didi qviSiani udabno da sanapiro kldovan sanapiroze Tavs iyris frinvelTa mravalricxo-
diunuri serebis saxiT. vani gundebi (“frinvelTa bazari”).

270 83
arqtikuli sartylis samxreT periferiaze ganviTa- Raribia, magram kontinentis xangrZliv geologiur droSi
rebulia arqtikuli xavs-mRierebiani tundra, romelic xe kunZulovanma ganviTarebam gansazRvra misi florisa da
da buCqnar mcenareulobas moklebulia. faunis gansakuTrebiT maRali endemizmi da gareul
arqtikul landSafts mkacri havis gamo veluri cxovelebSi maRali ganviTarebis ZuZumwovrebis simcire.
saxe kargad aqvs SemorCenili. cxel sartyelSi, msoflio okeanis Tbilwyliani
subarqtikuli sartyeli. misi ZiriTadi nawili uka- auzebis garemocvaSi mdebareobisa da zegnuri reliefis
via tye-tundris zonas, xolo Crdilo periferia tipiur gamo, igi afrikis Semdeg yvelaze cxeli kontinentia. is
tundras, romelic arqtikuli tundris gagrZelebaa. sam- amasTan yvelaze uwylo kontinenticaa, ariduli land-
xreT periferiaze mas cvlis buCqnaris tundra_qondara Saftebis yvelaze farTo gavrcelebiT.
aryi, buCqnari tirifi, lurji mocvi, wiTeli mocvi, isli. erTaderTi SemTxvevaa, roca kontinenti mimdebare
cxovelebidan-CrdiloeTis iremi, yarsaRi, polaruli kunZulebiT mTlianad erTi saxelmwifos (avstraliis
mgeli, TeTri daTvi, TeTri kurdReli, polaruli bu, kavSiri) farglebSi Sedis. igi ganviTarebuli kapitalis-
TeTri gnoli. zafxulobiT kldovan napirebze iqmneba turi qveyanaa da Sedis didi britaneTis TanamegobrobaSi.
“frinvelTa bazari”. reliefi. avstralia kontinentebs Soris gamoirCeva
tundraSi adamianis mTavari saqmianobaa-meirmeoba, sakmaod martivi teqtonikuri agebulebiT, ramac Tavis
nadiroba, Tevzis rewva, sasargeblo wiaRiseulis mop- mriv gansazRvra misi erTferovani reliefis Camoyalibe-
oveba. vakis tundras simaRliT cvlis mTis tundra. ba.
tye-tundris zona gardamavalia tundrasa da tai- kontinentis ZiriTadi nawili ukavia vrcel da
gas Soris, ris gamoc mis landSaftSi Serwymulia maTi Zvel baqans, xolo aRmosavleTi periferia, SedarebiT
buneba. cxadia samxreTisaken taigas landSaftis elemen- axalgazrda asakis (hercinuli) naoWa loda struqtu-
tebis xvedriTi wili matulobs. rebiT agebul sartyels.
zomieri geografiuli sartyeli. mas sartylebs avstraliis Zveli baqnis farglebSi Camoyalibda
Soris yvelaze didi farTobi ukavia da veluri da an- ori ZiriTadi elementi da Sesabamisad reliefis ori Zi-
Tropogenuri landSaftebis yvelaze meti nairgvarobiTac riTadi tipi: dasavleT nawilSi vrceli antekliza,
gamoirCeva, dawyebuli taigiT da udabnoebiT dam- kristaluri saZirkvlis farTo gaSiSvlebiT da zegnuri
Tavrebuli. reliefiT, romelzedac alag-alag saSualo simaRlis
taigas, anu wiwvovani tyeebis zonas, bunebriv kristaluri masivebia (makdonelis, xamerslis, kinberlis,
zonebs Soris yvelaze didi farTobi ukavia. igi vudrofis da sxv.) aRmarTuli, xolo aRmosavleT na-
gavrcelebis ganier da uwyvet zols qmnis. xasiaTdeba wilSi _ vrceli sinekliza, mZlavri danaleqi safariT,
xangrZlivi da yinviani zamTriT, zafxuli grili da akumulaciuri vake-dablobebiT, romelTagan aRsaniSnavia
xanmoklea, wliuri naleqebi (300-500 mm) yvelgan aRemateba murei-darlingis, centraluri avstraliis, karpentariis
wliur aorTqlebas, ris gamoc hava teniania. yurispira dablobebi, am ukanasknelis samxreT gagrZe-
lebas ki warmoadgens baqnis azevebuli nawili, berklis

84 269
dersma ki 1798-1803 wlebSi TiTqmis mTlianad Semouara tyeSemqmneli jiSebidan mTavaria lariqsi, naZvi,
kontinents, gamoikvlia didi barieruli rifi da kedari, wvrilfoTlovanebidan maT ereva aryi da verxvi,
karpentariis yure. masve ekuTvnis mosazreba kontinentis wiwviani tyeebis qveS ganviTarebulia humusiT Raribi,
"avstraliad" monaTvlis Sesaxeb. daWaobebuli eweri niadagebi.
XVIII saukunis damlevidan inglisma daiwyo cxovelTa samyaro taigaSi ufro mdidaria: mura
kontinentis kolonizacia, ramac dasabami misca Sida daTvi, mgeli, focxveri, mela, cxen-iremi, cimbiruli
raionebis Seswavlas. Sveli; mdidaria Zvirfasbewviani nadiriT-siasamuri, kver-
avstralia sididiT kontinentebs Soris yvelaze na, ciyvi, wavi, waula da sxv. frinvelebidan-CxarTvi, ko-
pataraa (kunZulebis CaTvliT misi farTobi daaxl. 7.7 dala da sxv.
mln km2), risTvisac mas kunZul-kontinentsac uwodeben. taiga mniSvnelovan nairgvarobas amJRavnebs gane-
did kunZuli mxolod tasmaniaa. disa da kontinenturi da okeanuri seqtorebis mixedviT.
igi dasaxlebul kontinentebs Soris erTaderTia, tyiani zonebidan taigas bunebrivi saxe yvelaze
romelic mTlianad samxreT naxevarsferoSia, saidanac metad aqvs SenarCunebuli. adamianis saqmianobis mTavari
miiRo saxelwodeba, avstralia laTinurad niSnavs saxeebia: xe-tyis damzadeba, nadiroba, TevzWera, samTo-
samxreTs. samxreTi tropiki mas TiTqmis Suaze kveTs. mopovebiTi mrewveloba da sxv.
aRmosavleT mxareze akravs wynari okeane, danarCeni sami Sereuli da farTofoTlovani tyeebis zona aziaSi
mxridan _ indoeTis okeane. gamoxatulia mxolod wynarokeanur seqtorSi, musonuri
kontinentis konfiguracia mkveTrad gansxvavebulia tyeebis saxiT. taiga wynarokeanur seqtorSi samxreTisak-
sxva kontinentebisagan, igi TiTqmis Tanabrad vrceldeba en TandaTaobiT jer Sereuli, xolo Semdeg farTo-
ganedisa da grZedis mimarTulebiT, rac mniSvnelovani foTlovani tyeebiT icvleba. misi bunebis xasiaTs Zi-
landSaftwarmomqmneli faqtoria. sanapiro xazi sustad riTadad gansazRvravs atmosferos musonuri cirkulacia,
aris danawevrebuli, mis farglebSi mxolod ori mniS- amindebis mkveTrad gamoxatuli sezonuri riTmiT. zafx-
vnelovani yure da naxevarkunZulia. yvelaze metad dana- uli Tbili da wvimiania, zamTari civi da, kontinentur
wevrebulia CrdiloeTi sanapiro, sadac keip-iorkis da nawilSi mcire naleqiani. farTofoTlovanebidan gavrce-
arnemlendis naxevarkunZulebs Soris, xmeleTSi Rrmad lebulia monRoluri muxa, manjuriis kakali, amuris xa-
iWreba karpentariis yure. kontinentis samxreT napirebTan verdis xe, wvrilfoTlovanebidan - iaponuri aryi. bevria
mdebareobs ganieri avstraliis didi yure. nayofis momcemi veluri mcenare, gansakuTrebiT aRsaniS-
miuxedavad teritoriis simcirisa, avstralia navia iaponuri alubali. Sereuli da farTofoTlovani
kontinentebs Soris gamoirCeva, cocxali da aracocxali tyeebis qveS ganviTarebulia humusiT SedarebiT mdidari
bunebis da mTlianad landSaftebis, mniSvnelovani kordian-eweri da tyis yomrali niadagebi.
TaviseburebiT. is pirvel rigSi reliqtebis kontinentia, cxovelTa samyaro am zonaSi Zalian mdidaria da
romelic gamoxatulia rogorc cocxal, ise aracocxal aerTianebs rogorc cimbiris binadrebs, ise indo-malais
bunebaSi. misi organuli samyaro saxeobrivad yvelaze faunis elementebs, amuris grZelbewviani vefxvi, aR-

268 85
mosavleT cimbiruli jiqi, mura da himalais daTvi, Tavi VII. avstralia da okeaneTi
enotisebri ZaRli, wiTeli ZaRli. Cliqosnebidan _
xalebiani iremi, Sveli, antilopa da sxv. Zvirfasbewviani 17. bunebis komponentebi
nadiridan-siasamuri. mdidaria frinvelTa fauna-xoxobi,
manjuriuli bulbuli, ixvkazmula, iaponuri da Cinuri
avstralia dasaxlebul kontinentebs Soris yvela-
wiTelfexa iveosi, TeTri Cinuri yaryati da sxv.
ze gvian iqna aRmoCenili, Tumca varaudi samxreT naxe-
Sereuli da, gansakuTrebiT farTofoTlovani
varsferoSi didi xmeleTis arsebobis Sesaxeb uZveles
tyeebis zonaSi niadag-klimaturi pirobebi xelsayrelia
droSive arsebobda. kontinentis calkeuli nawili aRmo-
soflis meurneobis ganviTarebisaTvis, ris gamoc va-
Cenil iqna sxvadasxva mogzauris mier. kontinentis aRmo-
keebze, mTiswinebsa da nawilobriv dabalmTian zonaSi
Cenis iuridiul TariRad iTvleba 1606 weli, rodesac
teritoria aTvisebulia da veluri buneba Zlier saxe-
holandielma ianszonma aRmoaCina da aRwera keip-iorkis
Secvlilia. adamianis saqmianobis mniSvnelovani saxeebia
n/kunZulis Crdilo nawili, xolo espanelma mezRvaurma,
nadiroba, TevzWera, samTomadno da gadamamuSavebeli
evropelTagan erT-erTma pirvelma, l. toresma gaiara
mrewveloba da sxv.
srute (amJamad misi saxelobisaa), romelic avstralias
tye-stepis zona gardamavalia taigasa da steps
gamoyofs axali gvineasagan,saidanac samxreTiT SeniSna
Soris. igi sakmaod ganier zols qmnis dasavleT cimbiris
xmeleTi.
samxreT periferiaze da CrdiloeT yazaxeTSi. ufro aR-
1611-27 wlebSi kontinentis sanapiros mniSvnelovani
mosavleTiT mTagoriani reliefis pirobebSi igi
nawili aRmoaCines da aRweres holandielma mezRvaurebma
calkeul monakveTebad aris gavrcelebuli mTaTaSoris
da Tavdapirvelad kontinents uwodes axali holandia.
qvabulebSi da Crdilo-aRmosavleT CineTSi.
1642-43 wlebSi holandiis eqspediciam, romelsac
hava kontinenturia_zafxuli Tbili, zamTari yinvi-
xelmZRvanelobda a. tasmani, aRmoaCina da rukaze daitana
ani. naleqebi teritoriulad 300-500 mm farglebSi
axali miwa-axlandeli k. tasmania, axali zelandiis sana-
icvleba. tye-stepebSi ganviTarebulia humusiT sakmaod
piro da mTeli rigi kunZulebi okeaneTSi, xolo 1644
mdidari Savmiwisebri da gaewrebuli Savmiwa niadagebi.
wels tasmanis meore eqspediciam aRwera kontinentis
velur bunebaSi Serwymulia tyis da stepis elementebi.
Crdilo- dasavleTi sanapiroebis mniSvnelovani nawili.
sadReisod tyestepis zona TiTqmis mTlianad aris aT-
cnobilma ingliselma mezRvaurma j. kukma
visebuli da dasaxlebuli.
garsaqveyno mogzaurobis dros, 1670 wels aRmoaCina
stepis zonas farTo zoli ukavia dasavleT cimbi-
kontinentis aRmosavleTi sanapiro da marjnis zRvidan
ris, yazaxeTis, Crdilo da aRmosavleT CineTis vakeebze.
toresis srutis gavliT gavida arafuris zRvaSi.
misi gavrcelebis areali gawyvetilia alTaisa da cen-
1789 w ingliselma topografma j. basma aRmoaCina
traluri aziis CrdiloeTi mTiani masivebis farglebSi.
srute, amJamad misi saxelobis, romelic k. tasmanias
hava tyestepebze ufro kontinenturia, zafxuli zomierad
gamoyofs kontinentisagan. misma Tanamemamulem m. flin-
cxeli da gvalviani, wliuri naleqebis raodenoba aor-

86 267
mdinareTa qseli mcire gamonaklisis garda xSiria. Tqlebadobaze ufro naklebia, zamTari civia. stepis Zi-
centralur platoze mravladaa depresiebi, romelTa riTadi damaxasiaTebeli niSania utyeoba, rac havis
nawili ukavia tbebsa da Waobebs. simSraliTaa gamowveuli. bunebriv pirobebSi gaba-
madagaskaris bunebis Tavisebureba yvelaze metad tonebulia qserofituli marcvlovani balaxebi, humusiT
Cans mis organul samyaroSi, romelSic Serwymulia mdidar Savmiwa niadagebze da mdinareTa WalebSi ganvi-
afrikuli, samxreT_aziuri da adgilobrivi elementebi. Tarebulia Walis tye- alvis xe, tirifi, ifani, muxa da
flora da fauna mezobel kontinentebTan SedarebiT sxv.
bevrad ufro Raribia, Tumca gamoirCeva maRali stepis bunebrivi saxe Zlier saxeSecvlilia, misi
endemizmiT. mxolod madagaskarsa da samxreT amerikaSi didi nawili gadaxnulia. urwyavi miwebi saZovrebadaa
gvxvdeba ravenalas (mogzauris xis) saxeobebi. gamoyenebuli. stepebi da tyestepebi sasoflo-sameurneo
madagaskaris veluri buneba, gansakuTrebiT ki warmoebis mTavari zonebia.
organuli samyaro, adamianis sameurneo saqmianobiT udabnoebisa da naxevarudabnoebis zonas farTobiT
Zlier aris saxeSecvlili. bunebrivad aRmosavleTi mxolod taiga aRemateba. mas ukavia centraluri da Sua
nawili mTlianad ekava tenian maradmwvane tyeebs, xolo aziis umetesi nawili da centraluri da samxreT yazaxe-
dasavleTi_foTolcvenia tyeebsa da savanebs. sanapiros Ti, sadac hava stepTan SedarebiT mSrali da mkveTrad
gayolebiT mangruli mcenareulobaa. gaCexili da kontinenturia (100-200-250 mm). zafxuli cxelia, zamTari
gadamwvari tyeebis adgili ukavia tropikul kulturebs civi da mcire Tovliani.
(brinji, yavis xe, kakao da sxv.). yvelaze aridul samxreT- meCxeri qserofituli balaxebis qveS ganviTa-
dasavleT periferiaze ganviTarebulia mSrali- rebulia humusiT Raribi, mcenaris sakvebi marilebiT
gaudabnoebuli savana. mdidari da morwyvis pirobebSi maRalnoyieri udabnos
saxeobrivad kidev ufro Raribia kunZulis fauna. rux-mura niadagebi.
madagaskarze TiTqmis ar vxvdebiT Cliqosnebs, maRali zonis teritoria umetesad saZovrebad aris
ganviTarebis mtaceblebs, namdvil maimunebs, Sxamian gamoyenebuli. miwaTmoqmedeba SesaZlebelia mxolod
gvelebs. misi damaxasiaTebeli binadaria lemuri, romlis morwyvis pirobebSi.
35 saxeobaa cnobili. planetis sxva regionebSi igi subtropikuli geografiuli sartyeli aziaSi
iSviaTobas warmoadgens. aRsaniSnavia primitiuli mtace- sakmaod ganier uwyvet zolad aris gadaWimuli xmelTaS-
beli viviera, gareuli Rori, Ramura, mweriWamiebis ua zRvis sanapiroebidan wynar okeanemde. mis farglebSi
adgilobrivi saxeobebi. mdidaria frinvelTa fauna, xvdeba wina aziis mTianeTebi- iranis (samxreT periferiis
agreTve qvewarmavlebi-qameleoni, xmeleTis da wylis ku, gamoklebiT), samxreT-dasavleTi aziis Crdilo nawili,
niangi, iguana da sxv. centraluri da Sua aziis periferia, tibetis zegani,
madagaskaris Tanamedrove faunaSi mniSvnelovani himalais Crdilo kalTebi da samxreT-aRmosavleTi Ci-
wili aqvs garedan Seyvanil, introduqciul cxovelebs, neTi, samxreT iaponia riu-kius wvrili kunZulebis
romelTa umravlesoba gavelurda. gamoklebiT. subtropikul sartyelSi bunebis kon-

266 87
trastebi, yvelaze naTlad aris gamoxatuli okenuri da fiuli olqebi, regionebis gamoyofisaTvis geomorfo-
kontinenturi seqtorebis mixedviT. Zalzed mniSvnelo- logiuri faqtoris wamyvani roliT. maT Soris bunebis
vania eqspoziciis faqtori. TaviseburebiT gansakuTrebiT gamoirCeva k. madagaskari.
dasavleT okeanuri seqtoris ZiriTadi nawili- kunZuli madagaskari. igi afrikis sanapiroebTan
vakeebi da mTiswineTebi da mTebis qarzurga kalTebi uka- erTad-erTi didi da sididiT msoflioSi meoTxe kun-
via xmelTaSuazRviur maradmwvane xeSeSfoTliani Zulia( 587 aTasi km2), romelic warmoadgens afrikis
tyeebisa da buCqnarebis zonas. xeSeSfoTlianoba gamo- baqnis nawils. igi kontinents ganieri mozambikis srutiT
wveulia cxeli da gvalviani zafxuliT, xolo Tbili da (925 km) jer kidev mezozourSi gamoeyo.
naleqiani zamTris pirobebSi tyeebi inarCuneben simwvanes. baqnurma bunebam gansazRvra misi reliefis
tyeSemqmneli jiSebidan damaxasiaTebelia korpis muxa, simartive, zedapirisa da sanapiro xazis susti
qvamuxa, marwyvis xe, zeTisxili, dafna da sxv. buCqebi- danawevreba. gamonaklisia Crdilo-dasavleTi sanapiro.
dan_zRmartli, kuneli, askili, jag-rcxila da sxv. maT zedapiris hifsometruli ganviTarebis Tvalsazri-
qveS ganviTarebulia yavisferi niadagebi, romelic gam- siT, kunZulis reliefi asimetriulia. mis aRmosavleT
oirCeva maRali nayofierebiT. z.d-dan 600-700 m-dan, qarpi- mxareze gadaWimulia maRali centraluri plato,
ra kalTebze xmelTaSuazRviur landSafts cvlis zomi- calkeuli STenili amaRlebebiTa da vulkanuri
eri havis farTofoTlovani da Sereuli tyeebi, tyis mwvervalebiT, romelTagan yvelaze maRalia caratanana
yomrali da gaewrebul yomrali niadagebiT. (2876 m). kunZulis dasavleT sanapiroze ganviTarebulia
adamianis xangrZlivi bunebaTsargeblobis Sedegad, ganieri gorak-borcviani dablobi, xolo aRmosavleTiT
xmelTaSuazRviuri landSaftis bunebrivi saxe Zlier platos kalTebi cicabod eSveba.
Secvlilia. pirveladi tyeebi TiTqmis yvelgan Secvala wiaRiseuli resursebidan yvelaze mniSvnelovania
meoradma dabaltanianma meCxerma, eklianma tye-buCqnarma. grafiti, agreTve oqro, nikeli, spilenZi da sxv.
teritoriis ZiriTadi nawili aTvisebulia. hava mniSvnelovnad emsgavseba samxreT-aRmosavleT
subtropikuli sartylis aRmosavleT okeanur se- afrikis havas. misi Tavisebureba gansazRvrulia kun-
qtorSi Camoyalibebulia musonuri Sereuli tyeebis zona, Zulovani ganviTarebiT. ZiriTad nawilze igi tropi-
bunebriv pirobebSi Zalian mdidari floriT (maradmwvane kulia, Crdilo dasavleTSi_subekvato-ruli.klimaturi
muxa, magnolia, bambuki, palmebi, fiWvi da sxv.) da fauniT. kontrastebi mkveTrad aris gamoxatuli dasavleT da aR-
aRniSnuli zonis landSafti adamianis saqmianobiT Zlier mosavleT mxares Soris. centraluri platos aRmosavleT
saxeSecvlilia. tyeebi vakeebze da dabalmTian zonaSi qarpira kalTebze da mimdebare sanapiro vakeze modis
TiTqmis mTlianad gaCexilia. uxvi naleqi_(1500-3000 mm). dasavleTisaken igi klebulobs
subtropikuli sartylis ZiriTadi nawili ukavia da ukidures samxreT-dasavleTSi 400 mm ar aRemateba.
kontinentur seqtors (centraluri da Sua aziis sam- haeris temperatura yvelgan maRalia.
xreTi nawili, wina aziis zegnebi, Crdilo Mmesopotamia
da arabeTis zegani), sadac gavrcelebulia stepis,

88 265
xelsayreli. didi farTobi ukavia mudmiv Camonadenian naxevarudabnos da udabnos landSaftebi. bunebis saerTo
mdinareebs moklebul mSral, gaudinar qvabulebs, ro- aridulobis fonze, reliefis formaTa nairgvaroba
melTa zedapiri danawevrebulia Srobadi kalapotebiT- gansazRvravs bunebrivi kompleqsebis mniSvnelovan
vadebiT. nairgvarobas. cxovelTa samyaroSi Sereulia evropuli,
samxreT afrikis yvelaze didi mdinarea zambezi. Crdilo afrikuli da aziuri elementebi.
mdinareebs axasiaTebs xSiri Woromebi da CanCqerebi. arc kontinenturi seqtoris teritoriis ZiriTadi nawi-
erTi mniSvnelovani sididis tba, mudmivi wylis sarkiT, li gamoyenebulia saZovrebad. miwaTmoqmedeba SesaZle-
samxreT afrikaSi ar gvxvdeba. belia mxolod xelovnuri morwyvis pirobebSi.
saerTo aridulobis fonze, samxreTi afrika orga- subtropikul sartyelSi kunZulovani gavrceleba
nuli samyarosa da mTlianad landSaftebis mniSvne- aqvs notio subtropikuli tyeebis landSafts, romelsac
lovani nairgvarobiT xasiaTdeba. mis floraSi Serwymu- yvelaze meti areali gaaCnia pontos mTebisa da elbrusis
lia samxreT kontinentebis, CrdiloeT naxevarsferos CrdiloeT kalTebze, sadac naTlad aris gamoxatuli
tropikuli florisa da kapis floris elementebi. landSaftis simaRliTi zonaloba, dawyebuli maradmwvane
samxreT afrikis zegnis aRmosavleT da Crdilo tyeebiT da damTavrebuli nivaluri zoniT.
periferiaze, sadac yvelaze meti naleqi modis, ganviTa- tropikuli geografiuli sartyelis landSafti
rebulia notio tropikuli da naTeli tyeebi. zegnis moicavs ara mTlianad tropikul ganedebs, aramed mis
ZiriTad nawilze gavrcelebulia tropikuli savanisa da mxolod dasavleT nawils, indis vakemde.
naxevarudabnos landSafti. tropikuli azia CrdiloeT naxevarsferos tro-
naleqebis yvelaze naklebi raodenoba aRiniSneba pikul udabnoTa sartylis aRmosavleT daboloebas
tropikuli sartylis dasavleT okeanur seqtorSi, rom- warmoadgens. tropikul udabnoTa gabatonebis fonze
lis ZiriTadi nawili ukavia qviSian udabnos, endemuri mcire gamonakliss qmnis iemen-elasiris samxreT-dasav-
velviCias calkeuli egzemplarebiT da ekliani buCqebiT. leTi periferia da omanis mTebis qarpira kalTebi,
kalaharis qvabulSi aris sruliad unayofo qviani ubnebi, sadac ganviTarebulia meCxeri tropikuli tyeebi. didi
meCxeri qserofituli mcenareebiT, romelTa Soris farTobi ukavia mcenareul da niadagur safars
izrdeba veluri sazamTro, romlisganac unda iyos moklebul qviSebs-diunebs da barxanebs.
warmoSobili misi kulturuli saxeobebi. samxreT- cxovelTa samyaroSi ariduli aziis binadrebis
dasavleT periferiaze ganviTarebulia xmelTaSua zRvis garda, vxvdebiT xmelTaSuazRviur da Crdilo-afrikul
tipis landSafti. elementebs: antilopas ramdenime saxeoba, mtaceble-
drakonis mTebis qarpira kalTebze naTlad aris bidan_tura, afTari, mTebSi jiqi, gareuli kata da sxv.
gamoxatuli landSaftebis simaRliTi zonaloba. bevria qvewarmavali.
samxreT afrikis bunebrivi kompleqsebis zonalur- zonis teritoria, kerZod arabeTi da sparseTis
regionuli nairgvaroba safuZvels iZleva mis farglebSi yuris auzi Zalian mdidaria navTobiTa da bunebrivi
gamoiyos SedarebiT dabali rangis, fizikur-geogra- airiT.

264 89
subekvatoruli geografiuli sartyeli. misi land- mibis udabnos ukavia, romelic meridianulad gadaWim-
Saftebis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs ekvatoruli ulia 2100 km-ze, misi udabno xasiaTi ganpirobebulia at-
musonisa da tropikuli haeris- pasatis sezonuri cvla lantis okeanis anticiklonisa da bengelis civi dinebis
da reliefis xasiaTi. mniSvnelovani faqtoria aseve naxe- gavleniT. aq gavrcelebulia ZiriTadad dabaltaniani
varkunZulovani da kunZulovani ganviTareba. bunebrivi akaciisa da xeSeSi qserofituli balaxeulobis forma-
landSaftis nairgvaroba yvelaze naTlad gamoxatulia ciebi. CrdiloeT namibiisa da mTlianad regionis
n/kunZulebis periferiul mTagrexilebsa da Sida zegnebs endemuri mcenarea xemagvari velviCia.
Soris. Sida zegnebze ganviTarebulia tipiuri savanuri samxreTi afrika kontinentis farglebSi miner-
landSafti. indoCineTis periferiuli mTiani masivebis aluri resursebiT yvelaze mdidaria. mis wiaRSia
qarpira kalTebze da sanapiro vakeebze, aseve filipineb- spilenZis, kalis, TuTiis, manganumis, tyviis, platinis,
ze, bunebrivad xarobs maradmwvane teniani tyeebi, yviTel- almasis, uranis, qromis, rkinisa da sxv. didi maragi. igi
miwa-wiTelmiwa feralitur niadagebze, romelic bunebis oqroTi msoflioSi yvelaze mdidaria. kontinentis
niSnebiT Zalian hgavs ekvatorul tyeebs. indostanis pe- qvanaxSiris TiTqmis mTeli samrewvelo maragic am re-
riferiul mTian masivebze ganviTarebulia cvalebadteni- gionSia.
ani musonuri tyeebi maradmwvane da foTolcvena xe- hava samxreT afrikaSi zogadad cxeli da mSralia.
mcenareTa monawileobiT. kontrastebi teritoriulad da sezonebis mixedviT, um-
dekanis zegnis Crdilo_dasavleT mxareze Tavresad naleqebis ganawilebiT ganisazRvreba. regionis
ariduloba matulobs da ganviTarebulia gaudabnoebuli teritoriaze Camoyalibebulia kontinentisaTvis damax-
savana. asiaTebeli havis yvela tipi, garda ekvatorulisa, cxeli
simaRliTi zonebis yvelaze mravalferovani da mSrali sezonebis dominirebiT. okeanur dinebaTa da
speqtri Camoyalibebulia aRmosavleT himalais samxreT reliefis gavlena aq gansazRvravs havis tipebis se-
kalTebze, dawyebuli mTispireTis daWaobebuli jungle- qtorul nairgvarobas.
biT da nivaluri zoniT damTavrebuli. samxreT afrikis ZiriTad nawilze tenis mTavari
subekvatoruli sartylis zonis cxovelTa samyaro wyaro indoeTis okeanidan monaberi haeris masebia _
sakmaod mdidaria, gansakuTrebiT didi CliqosnebiT_ samxreT-aRmosavleTi pasatia, Crdilo periferiaze
spilo, martorqa, gareuli kameCi, antilopa, gauri da sxv. ki_ekvatoruli musoni, ukidures samxreTSi _ ciklonuri
gansakuTrebiT gamorCeulia maimunTa simravliT. bevria xasiaTis zomieri haeris masebi. teritoriis ZiriTad
qvewarmavlebi da a.S. nawilze naleqebis maqsimumi zafxulSia, xolo samxreT-
subekvatoruli sartylis landSaftebi Zlier saxe- dasavleT periferiaze zamTarSi. yvelaze meti naleqi-
Secvlilia adamianis sameurneo saqmianobiT, dabalmTiani 1000-1500 mm, modis aRmosavleT okeanur seqtorSi, Sida
zonis CaTvliT. savanebis mniSvnelovani nawili qvabulebSi es maCvenebeli 300 mm-ze naklebia.
aTvisebulia, nawili saZovradaa gamoyenebuli. Sida wylebis warmoqmnisaTvis samxreT afrikis Zi-
riTad nawilze hava da garkveulwilad reliefic, araa

90 263
afrikisagan gansxvavebiT, bunebrivi zonebis cvla aq ekvatoruli geografiuli sartyeli. masSi xvdeba
gacilebiT naTlad aris gamoxatuli okeanuri da samxreT-aRmosavleTi aziis kunZulovani regioni-didi
kontinenturi seqtorebis mixedviT, vidre ganedurad. zondis da samxreT filipinis kunZulebi, agreTve sam-
samxreT afrikis fizikur-geografiuli qveynis Zi- xreTi Sri-lanka; kontinenturi nawilidan mxolod mala-
riTadi nawili ukavia samxreT afrikis zegans. zegnis kis n/kunZulis samxreTi nawili. igi TiTqmis mTlianad
Sida nawili warmodgenilia vake-qvabulebiT, romelTagan ukavia mudmivadtenian maradmwvane ekvatorul tyeebs.
yvelaze vrcelia kalaharis vakeebi, igi morfografiu- ekvatoruli sartylisaTvis Cveul sicxisa da tenis
lad vrceli Rrmulia da meridianulad 2100, xolo gane- wliur Tanabar ganawilebas, aq kidev ufro aZlierebs
durad 1200 km-zea gadaWimuli. misi ZiriTadi nawili misi kunZulovani buneba.
tropikul sartyelSia, CrdiloeT nawilSi _savanebi da ekvatoruli tyeebis farTobiT azia mxolod
naTeli tyeebia, centralur vakeebze _tipiuri savana, samxreT amerikas Camouvardeba. ekvatoruli landSafti
samxreTSi ki naxevradudabnos landSaftebia. qvabulebi adamianis mier dRemde SedarebiT sustad aris sax-
yvela mxridan Semofarglulia kristaluri platoebiTa eSecvlili. gamonaklisia kunZuli iava, romlis terito-
da amaRlebebiT, romelTa simaRle gare kidisken matu- ria daWaobebuli Crdilo-dasavleTi mxaris garda,
lobs 1200-2500 m-mde. platoebi aRmosavleT, dasavleT da metwilad aTvisebulia da Zlier mWidrod aris
samxreT mxareze warmoqmnian reliefSi mkveTrad gamox- dasaxlebuli.
atul did flates. am ukanasknelsa da okeanes Soris aR-
mosavleT mxareze ganviTarebulia mozambikis ganieri,
akumulaciuri gorak-borcviani vake-dablobi. ukidures 9. aziis regionuli mimoxilva
samxreT-aRmosavleT nawilSi, mdebareobs regionis
yvelaze maRali monakveTi _ drakonis mTebi, romelzec aziis bunebis mravalferovneba, vrceli teritori-
aRmarTulia samxreT afrikis umaRlesi (3482 m) mwvervali. isa da gansakuTrebuli geografiuli mdebareobis piro-
kontinentis samxreT, periferiul nawilSi mdebareobs bebSi, gansazRvravs misi teritoriis fizikur-geografi-
kapis mTebi, mis farglebSi nairgvari landSaftebia, ker- ul-regionul mravalrangian (subkontinenti, qveyana,
Zod, samxreT-dasavleT kalTebsa da sanapiro vakeze olqi, qveolqi da a.S.) diferenciacias.
ganviTarebulia xmelTaSuazRvis tipis, xolo aR- daraionebis pirvel safexurze aziis vrceli ter-
mosavleT okeanur seqtorSi, indoeTis okeanisa da nemsas itoriis farglebSi gamoiyofa mTeli rigi subkontinenti:
(aguliasis) Tbili dinebis gavleniT, Camoyalibebulia Crdilo azia, aRmosavleTi azia, samxreT-aRmosavleTi
musonur-subtropikuli landSaftebi. kapis mTebidan azia, samxreT-dasavleTi azia, Sua azia, centraluri
CrdiloeTiT mdebareobs didi karus Rrmuli, romelic azia, samxreTi azia da wina aziis mTianeTebi.
subtropikuli naxevradudabnos landSaftebiT xasiaTde- CrdiloeTi azia. igi moicavs yvelaze vrcel teri-
ba. samxreT afrikis dasavleT mxareze sanapiro vake torias, mTel cimbirs, romlis landSaftebis ZiriTad da
SedarebiT viwroa (50-150 km) da misi ZiriTadi nawili na- saerTo niSnebs gansazRvravs polarul da zomier

262 91
ganedebSi mdebareoba, teritoriis baqnuri buneba da mas- elementia. maTgan tanganika siRrmiT (1470 m), mxolod
Tan dakavSirebuli vake-reliefi. aseve, arqtikuli hae- baikals Camouvardeba, sigrZiT (daaxl. 650 km) ki udide-
ris masebis gavlena mTeli wlis manZilze. es aris sia msoflioSi. viqtoria (farT. 68000 km2), mtknar tbebs
cimbiris anticiklonis sferoSi moqceuli teritoria. Soris mxolod zemo tbas Camouvardeba.
CrdiloeTi azia moicavs vrcel teritorias, rom- regionis ZiriTadi nawili subekvatoruli da
lis farglebSic geografiuli mdebareobis da reliefis ekvatoruli ganedebis savanebisa da naTeli tyeebis
makroformaTa nairgvarobis gavlenis safuZvelze gamo- zonaSi xvdeba. mxolod dasavleT periferiaa moqceuli
iyofa SedarebiT dabali rangis-fizikur-geografiuli cvalebadteniani tyeebis zonaSi. tenian tropikul tyeebs
qveynebi: dasavleT cimbiris vake, Sua cimbiris zegani, gacilebiT naklebi farTobi ukavia da umetesad
Crdilo-aRmosavleTi cimbiri, samxreT cimbiris mTaTa gavrcelebulia maRalmTiani masivebis mTiswinebsa da
sartyeli. qarpira kalTebis qveda zonaSi, upirvelesad dasavleT
dasavleT cimbiris vake. igi amazonis Semdeg periferiaze.
msoflios udidesi akumulaciuri vake-dablobia brtyeli, Zlier danawevrebuli mTiani reliefis pirobebSi,
sustad danawevrebuli zedapiriT, simaRleTa umniSvnelo landSaftebis ganeduri zonaloba garTulebuli da
ryevadobiT, rac gansazRvra misma baqnurma bunebam. gamravalferovnebulia simaRlebrivi da e.w. eqspoziciuri
reliefwarmomqmneli egzogenuri procesebis xasi- zonalobiT. aq savanuri landSaftis yvela tipia
aTs umTavresad gansazRvravs klimaturi faqtori, amitom ganviTarebuli.
morfostruqturul reliefSi naTlad aris gamoxatuli havisa da biokomponentebis mravalferovneba, Zlier
ganeduri zonaluroba. geomorfolog mkvlevarebis mier danawevrebuli mTiani reliefis pirobebSi, gansazRvravs
CrdiloeTidan samxreTisaken gamoyofilia Semdegi mor- landSaftis regionul nairgvarobas, aRmosavleT afrikis
fostruqturuli zonebi: 1. myinvarul-zRviuri formebis mTianeTis farglebSi gamoyofili calkeuli fizikur-
zona; 2. myinvaruli da fluvioglaciuri, tbiur-myinva- geografiuli olqebis mixedviT: sanapiro dablobi da
ruli vakeebis da Tanamedrove eroziul-akumulaciuri mTebi, niasa da masais zegani, uniamvezis zegani,
procesebis zona; 3. eroziul-akumulaciur vakeTa zona; 4. dasavleTi rRvevebi, tbiuri plato da keniis vulkanuri
struqturul-denudaciuri platoebis da vakeTa zona. plato da centraluri rRvevebi.
dasavleT cimbiris vake mdidaria sxvadasxva saxis samxreTi afrika. mas ekuTvnis kontinentis Se-
wiaRiseuliT: navTobi da bunebrivi airi, qvanaxSiri, viwrovebuli samxreTi nawili, romlis Crdilo sazRvari
sxvadasxva marilebi, rkinis madani, torfi, wylis, tyisa gadis md.md. kongosa da zambezis wyalgamyofze, mis far-
da miwis resursebi, Zvirfasbewviani nadiri. glebSia agreTve k. madagaskari.
havis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs arqtikul, samxreT afrikas, romelsac kontinentis daaxl.
subarqtikul da zomier sartylebSi mdebareoba, brtyeli meSvidedi ukavia, mcire afrikasac uwodeben, vinaidan mis
vake reliefi da cimbiris anticikloni. hava kontinentu- teritoriaze gamoxatulia afrikisaTvis damaxasiaTebeli
ria xangrZlivi da yinviani zamTriT da xanmokle grili yvela tipis landSafti, garda ekvatorulisa. Crdilo

92 261
aRmosavleT afrikis mTianeTi. misi CrdiloeTi zafxuliT. ukidures CrdiloeTs kveTs ivlisis +50-iani,
sazRvari gadis tba rudolfis Rrmulze, samxreTiT xolo ukidures samxreTs +200-iani izoTerma. atmosfer-
vrceldeba md. zambezis qvemo dinebamde, dasavleTidan uli naleqebi Sua ganedebSi maqsimums aRwevs (400-500 mm),
esazRvreba kongos qvabuli, aRmosavleTidan_indoeTis misgan CrdiloeTiT da samxreTiT 200-250 mm-mde
okeane. klebulobs.
igi maRali afrikisa da mTeli "kontinentis Sida wylebi. dasavleT cimbiris vake ganekuTvneba
saxuravia", yvelaze maRali zegnebiTa da mwvervalebiT, yinulovani okeanis auzs. miuxedavad mcire naleqebisa,
planetis grabenebiTa da grabenuli tbebiT. axasiaTebs uxvwylian mdinareTa xSiri qseli. mdidaria
mis reliefSi Serwymulia sxvadasxva simaRleze miwisqveSa-arteziuli wylebiT, msoflio masStabiT gam-
ganlagebuli zegnebi, uzarmazari grabenebi, kristaluri oirCeva Waobebis farTo gavrcelebiT, rasac xels uwyobs
masivebi, vulkanuri konusebi, maT Sorisaa kontinentis mravalwliani mzraloba. vakis ZiriTadi nawili md. obis
umaRlesi mwvervalebi kilimanjaro (5895 m) da kenia (5199 auzSia, aRmosavleT sazRvarze gaedineba md. enisei, rom-
m). lis marcxena SenakadTa auzi dasavleT cimbiris far-
gamoiyofa grabenebis ori ZiriTadi sistema glebSia. regionis teritoria gamoirCeva tbebis sixSiriT,
_dasavleTi da centraluri. romelTagan mniSvnelovani sididis arc erTi araa.
hava. qveynis didi nawili ekvatorul sartyelSia, vakis teritoriaze naTlad aris gamoxatuli
samxreTi _subekvatorulSi. am sartylebisaTvis damaxasi- bunebrivi zonebis ganeduri cvla. CrdiloeTidan
aTebeli siTbos reJimi_maRali da Tanabari temperature- samxreTisaken erTi-meores cvlis: arqtikul udabnoTa
bi, mxolod indoeTis okeanis sanapirosa da dabalmTian zona, tundris zona, tyetundra, taiga, tyestepebi da
zonaSia. simaRliT siTbo klebulobs_3500 m-ze zemoT stepebi.
modis Tovli. Tovlis xazis sazRvari saSualod 4500 m- calkeuli bunebrivi zonebis dasavleTi cimbiruli
ze gadis. Sida da dasavleT nawilSi damaxasiaTebelia monakveTebi avlenen regionalur gansvavebulobas, ris
naleqebis ekvatoruli reJimi. Crdilo-aRmosavleTis safuZvelzec maT yofen ufro dabali rangis regionebad:
mimarTulebiT naleqebi klebulobs 3000-2000-dan 750-500 1. iamalis n/kunZuli; 2. tyiani olqi; 3. tye- tundriani
mm-mde. olqi; 4. stepuri olqi.
bunebrivi pirobebi aRmosavleT afrikis mTianeTis Sua cimbiris zegani. dasavleTi sazRvari gasdevs
ZiriTad nawilze xelsayrelia uxvi zedapiruli md. eniseis mTavar xeobas, aRmosavleTi- lenisa da al-
Camonadenis warmoqmnisaTvis. Aaq gadis kontinentis danis xeobebs, samxreTi-samxreT cimbiris mTaTa
mTavari wyalgamyofi. Camonadeni ganawilebulia atlan- sartyelis mTisZirebs, CrdiloeTidan yinulovani okeane
tisa da indoeTis okeaneTa da xmelTaSuazRvisa da gau- akravs. CrdiloeT naxevarsferos masStabiT igi yvelaze
dinar auzebs Soris. Sors vrceldeba CrdiloeTisaken (Celuskinis koncxi C.g.
tbebi regionis Sida wylebisa da mTlianad 770 43I). zegani arqtikul, subarqtikul da zomier
bunebrivi landSaftis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani sartylebSia moqceuli.

260 93
dasaxlebuli xmeleTis farglebSi Sua cimbiris cxovelTa samyaro mdidaria. tyeebis qveda zonaSi
zegani gamoirCeva yvelaze mkacri bunebiT. binadroben: spilo, martorqa, behemoTi, mtaceblebidan _
dasavleT cimbirTan SedarebiT Sua cimbiris ze- lomi, leopardi, bevria antilopa, gareuli kameCi da sxv.
gnis reliefi bevrad ufro mravalferovania, Tumca aqac zomieri havis mTis zonaSi gvxvdeba sxvadasxva saxeobis
ZiriTadi nawili vakes ukavia, romelic gamoxatulia maimuni, mdidaria frinvelTa fauna.
sxvadasxva simaRleze ganlagebuli zegnebiT da pla- afaris Rrmuli eTiopiis mTianeTs gamoyofs soma-
toebiT. mas safuZvlad udevs Zveli baqani, romlis pene- lis platosagan. mis farglebSia kontinentis yvelaze
plenizirebuli zedapiridan vake-zegnuri reliefis nair- dabali adgili_assalis qvabuli (-193 m). Rrmulis
gvar formaTa warmoqmnaSi mTavari roli Seasrula de- Crdilo nawili ukavia mlaSob vakes, romelic zRvis
damiwis qerqis neoteqtonikurma moZraobam, paleo da doneze dabla mdebareobs (tba assali_116 m), samxreTi
Tanamedrove klimaturma pirobebma da maTTan da- nawili ukavia lavur platoebs. afaris Rrmulis pe-
kavSirebulma reliefwarmomqmnelma egzogenurma pro- riferiaze aRmarTulia 2000 m-mde simaRlis izolirebuli
cesebma. vulkanuri konusebi, romelTagan zogi moqmedia.
Sua cimbiris ZiriTadi nawili ukavia vrcel, Sua afaris Rrmuli Cveni planetis erT-erTi yvelaze
cimbiris zegans. Sua cimbiri maqsimalur simaRles (1701 cxeli adgilia. teritoriis umetesi nawili ukavia
m) aRwevs putoranis platoze. Sua cimbiris zegans mlaSob da qviSian udabnoebs, wyalgamyofi platoebi_
axasiaTebs safexurebrivi danawevreba. mis farglebSi mSral da tipiur savanas.
mkvlevarebi gamoyofen oTx safexurs, romelTagan yvela- somalis platos ukavia somalis naxevarkunZulis
ze maRalia putoranis plato, xolo yvelaze dabals ZiriTadi nawili, plato maqsimalur simaRles (2000 m
da farTobiT yvelaze vrcels ukavia Sua cimbiris zegnis meti) aRwevs CrdiloeT periferiaze.
samxreT aRmosavleTi da Crdilo aRmosavleTi nawili. hava mSrali subekvatorulia, vinaidan ekvatorul
gamonakliss warmoadgens lena-viluis dablobi, lenis- musons win eRobeba eTiopiis mTianeTi, xolo indoeTis
pira da lena-aldanis platoebi da aldanis zegani. okeanidan musoni qris naxevarkunZulis sanapiros
Sua cimbiri meridianulad did manZilzea gadaWi- gaswvriv. yvelaze mcire naleqiania adenis yurisa da in-
muli, ris gamoc naTlad aris gamoxatuli egzogenuri doeTis okeanis sanapiro zoli, sadac ganviTarebulia
procesebis da masTan dakavSirebiT morfoskulpturuli n/udabnos landSafti. Sida platoebi ukavia mSral sa-
reliefis ganeduri zonaluroba: Crdilo periferiaze vanas. Crdilo_dasavleTisaken simaRlis zrdasTan erTad,
vrceldeba Tanamedrove gamyinvarebis zona-Rrma tro- naleqebi matulobs 1000 mm-mde da landSaftic icvleba.
guli xeobebi da reliefis egzaraciuli da myinvarul- zegnebze ganviTarebulia tipiuri maRaltaniani marcvlo-
akumulaciuri formebi. ufro samxreTiT vrceldeba vani savana, xolo kalTebze meCxeri tye, Semdgari
Zveli gamyinvarebis zona, rasTanac dakavSirebulia umetesad xemagvari Rviisagan.
myinvarul-eroziul-egzaraciuli reliefi, dadablebeb- miwis resursebis mTavari momxmarebelia saZovruli
Si_myinvarul-akumulaciuri formebi. momdevno zonaSi mecxoveleoba.

94 259
eTiopiis mTianeTi gamoirCeva danawevrebuli da xvdeba regionis yvelaze didi nawili, sadac reliefis
maRalmTiani reliefiT. mimdebare vakeebidan mkveTrad eroziuli da akumulaciuri formebi Tanabrad ganicdis
aris azevebuli Znelad misadgomi cicabo kalTebi, mravalwliani mzralobis gavlenas. mis farglebSi
risTvisac mas bunebriv cixe-bastions uwodeben. misi saS- farTod aris gavrcelebuli Termokarstuli da karstu-
ualo simaRle 1800-2000 m-ia, Crdilo aRmosavleTisaken li reliefi. mravalwliani mzraloba mniSvnelovnad
matulobs 3000 m-mde. reliefis damaxasiaTebeli formebia asustebs erozias.
safexurebrivi bazalturi platoebi, saidanac aRi- hava gamoirCeva Zlieri simkacriT da mkveTri
marTebian brtyelTxemebiani lavuri STenili mTebi. kontinenturobiT, rac gamowveulia misi mdebareobiT
umaRlesi mwvervalia ras-daSani (4620 m). Tbili okeaneebis gavlenas moklebul da arqtikuli hae-
somalis n/kunZulisagan eTiopiis mTianeTi gam- ris Tavisufali gavrcelebis cimbiris centrSi. zamTari
oyofilia daaxloebiT 800 km sigrZis eTiopiis grabeniT. Zlier yinviania. saSualo temperatura normalurze 10-200-
hava. regionis teritoria TiTqmis mTlianad iT dabalia. zamTarSi regionis teritoriaze warmoiqmne-
subekvatorul sartyelSia. naleqebis raodenobas gan- ba dasaxlebul xmeleTze yvelaze Zlieri anticikloni,
sazRvravs ferdobebis eqspozicia indoeTis okeanidan rasTanac dakavSirebulia mcire Rrubliani da mcire
monaberi musonebis mimarT-igi tenis ZiriTadi wyaroa. Tovliani Zlier yinviani, anticiklonis centrSi uqaro
qarpira kalTebze wliurad 1000 mm-ze meti naleqi modis, amindebi.
Crdilo kalTebze simSralea. wiTeli zRvis sanapiroze zafxuli CrdiloeTSi grilia, teritoriis ZiriTad
naleqebi 200 mm ar aRemateba. nawilze Tbili, samxreT ganedebSi normalurze ufro
eTiopiis mTianeTSi mosuli naleqi asazrdoebs maRali temperaturiT. ivlisis saSualo temperatura
bevr wyaluxv mdinares, romelTagan yvelaze didia yinulovani okeanis sanapiroze +1_40-ia, samxreTisaken
cisferi nilosi (baxr-el-azraki), romelic kveTs vul- matulobs 17-190-mde, rac am ganedisaTvis msoflio
kanur tba tanas. masStabiT yvelaze maRalia, maqsimaluri temperatura
eTiopiis mTianeTis teritoriaze naTlad aris aRwevs 390-mde. damaxasiaTebelia temperaturis Zlieri
gamoxatuli landSaftebis simaRliTi zonaloba: qveda, ryevadoba. cxeli dRis fonze, Rame qvabulebis Zirze mo-
cxel zonaSi (1800-2000 m-mde) qarpira kalTebi da Rrma salodnelia wayinvebi-Termuli inversia. zafxulSi ze-
xeobebi dafarulia xSiri teniani tropikuli tyiT, ganze myardeba dabali wneva, rac aZlierebs arqtikul
SedarebiT mSral mdinareTa xeobebSi Walis tyeebia, frontTan dakavSirebul procesebs da masTan Rrublian
qarzurga kalTebze qserofituli ekliani buCqnarebi. da naleqian amindebs. zafxulSi modis naleqebis wliuri
wyalgamyofi zegnebi ukavia savanebsa da naTel tyeebs. normis 75-80%.
momdevno simaRliTi zona vrceldeba 2400-3000 m-mde. siTbos raodenoba samxreTSi sakmarisia
tyeebi SedarebiT gaRaribebuli da meCxeria. zeda, civ marcvlovani kulturebisaTvis_sagazafxulo xorbali,
zonaSi gavrcelebulia balaxmcenareuloba da dabal- Svria, qeri, tundraSi_bostneuli.
taniani tanbrecila meCxeri tyeebi.

258 95
Sida wylebi. Sua cimbiri dedamiwis masStabiT gam- SaftiT. gamonaklisia mxolod Crdilo kalTebi da Txem-
oirCeva kargad ganviTarebuli hidrografiuli qseliT. uri zona, sadac tenis mcired momatebam gansazRvra
regioni mTlianad yinulovani okeanis auzs ekuTvnis. qserofituli maradmwvane tye-buCqnaris ganviTareba.
mdinareTa umetesoba qmnis eniseisa da lenas sistemebs, xmelTaSuazRvispira teritoriis landSaftebi
romlebic ganekuTvnebian msoflios udides mdinareebs. mniSvnelovnad saxeSecvlilia.
miuxedavad naleqebis simcirisa, mdinareebi uxvwyliania, regionis bunebrivi resursebidan aRsaniSnavia
rac gamowveulia mravalwliani mzralobiT da mcire rekreaciuli da niadag-klimaturi resursebi.
aorTqlebiT. sazrdoobis mTavari wyaro Tovlis nadnobi maRali afrikis teritoriis landSaftebis
wyalia, ris gamoc wliuri Camonadenis 90-95% Tbil peri- fizikur-geografiul diferenciaciaSi wamyvania geomor-
odze modis. zamTarSi mdinareebi xangrZlivad iyinebian. fologiuri faqtori, ris gamoc gamoyofili fizikur-
tbebi dasavleT cimbirTan SedarebiT naklebia. ma- geografiuli qveynebis sazRvrebi gauyveba orografiul
Ti umetesoba teqtonikur-myinvaruli warmoSobisaa- mijnebs. YTiToeuli qveyana xasiaTdeba bunebrivi zon-
gansakuTrebiT putoranis mTebSi, romelic yvelaze ufro alurobis misTvis Cveuli tipiT.
tbiania. mravalricxovani, magram mcire sididis tbebia maRali afrikis farglebSi ori msxvili regioni
centraluri iakutiis vakeze. birangas samxreT mTi- gamoiyofa_aRmosavleTi afrika da samxreTi afrika.
sZirebSi mdebareobs arqtikis yvelaze didi tba taimiri, pirveli gamoirCeva SedarebiT danawevrebuli mTianeTis
farTobi daaxl. 4650 km2, siRrme 3-26 m. zamTarSi tbebis reliefiT, romlis morfostruqturis ZiriTadi niSnebi
didi nawili fskeramde iyineba. gansazRvra aqtiurma neoteqtonikurma moZraobam. samxreT
miwisqveSa wylebi metwilad arteziuli auzebis afrikis ZiriTadi nawili ukavia maRal zegans, romlis
saxiTaa. Sua cimbiris mTeli teritoriis daaxloebiT reliefi samxreT-dasavleT da samxreT-aRmosavleT pe-
75% ukavia cimbiris arteziul auzs. Sida wylebis riferiaze garTulebulia kapis loda naoWa da drakonis
mniSvnelovani elementia Tanamedrove gamyinvareba da nasxleti mTebiT.
mravalwliani mzraloba. regioni gamoirCeva mraval- aRmosavleT afrikaSi gamoiyofa ori fizikur-
wliani mzralobis yvelaze farTo gavrcelebiT. geografiuli qveyana: eTiopia-somalis da aRmosavleT
CrdiloeTisaken gayinuli gruntis simZlavre 25-dan 500 m- afrikis mTianeTi.
mde matulobs. igi mniSvnelovnad aZnelebs adamianis eTiopia-somalis qveyana_aerTianebs eTiopiis mTi-
sameurneo saqmianobas. aneTs, somalis n/kunZuls da maT Soris mdebare afaris
bunebrivi zonebi. Sua cimbiris teritoriaze Rrmuls. mas dasavleTidan esazRvreba TeTri nilosis
naTlad aris gamoxatuli landSaftis biogenuri kompo- qvabuli. aseve bunebrivia Crdilo-aRmosavleTi da
nentebis da mTlianad maT mier Seqmnili bunebrivi zone- samxreT-aRmosavleTi sazRvari. samxreTi sazRvari aR-
bis ganeduri cvla, dawyebuli arqtikuli yinulovani mosavleT afrikis mTianeTTan metnaklebad pirobiTia da
udabnoebiT da zomieri sartylis stepebiT damTavrebu- gasdevs tba rudolfis qvabulis Crdilo kides.
li. teritoriis naxevarze meti ukavia taigis zonas. igi

96 257
Sverils, romelsac sami mxridan okeane da zRva akravs. mniSvnelovnad gansxvavdeba dasavleT cimbiris taigisa-
atlasis mTebi teqtonikurad da landSafturad garda- gan. aqauri taigis mTavari tyeSemqmneli jiSebia naTel-
mavalia xmelTaSuazRviur evropasa da saharas Soris. wiwvovanebi_dauriis lariqsi da fiWvi. kedaris, naZvis da
Crdilo-dasavleTi mTagrexilebi agebulia alpuri naoWa soWis xvedriTi wili Semcirebulia. Waobebs gacilebiT
struqturebiT, xolo ZiriTadi nawili_ teqtonikuri naklebi farTobi ukavia, xolo mravalwlian mzralobas
moZraobiT gaaxalgazrdavebuli hercinuli naoWa sayovelTao gavrceleba aqvs.
struqturebiT, romelzec ganviTarebulia saharis ud- taiga ganedurad amJRavnebs nairgvarobas, upirve-
abnosaken gardamavali mSrali stepebis da naxevarud- lesad tyeSemqmneli jiSebis da bunebis sxva niSnebis
abnos landSafti. mixedviT gamoiyofa Crdilo, Sua da samxreTi taiga.
orografiulad atlasis mTebi gadaWimulia da- tyestepis zona gavrcelebis uwyvet areals ar
savleT_samxreT-dasavleTidan aRmosavleT_Crdilo- qmnis. igi calkeuli masivebis saxiT iWreba samxreT
aRmosavleTisaken, daaxl. 2000 km-ze. mTebi dasavleTiT taigis farglebSi. kunZulovani gavrcelebiT xasiaTdeba
iwyeba maRali da Sua atlasis naoWa qedebiT. regionis agreTve stepuri landSafti.
umaRlesi mwvervali tubkali (4165 m) aRmarTulia maRal taigidan CrdiloeTiT subarqtikul sartyelSi
atlasze. misgan samxreT-dasavleTiT, orografiulad uwyveti farTo zoli ukavia tyetundrisa da meCxeri
mkveTrad aris gamoyofili antiatlasis qedi. maT Soris tyeebis zonas.
mSrali xeobaa. Sua atlass aRmosavleTiT agrZelebs SedarebiT mcire siganis, magram uwyvet zols qmnis
mcire atlasis qedTa sistema, igi sanapiro anu xmelTaS- tipiuri tundra, romelic taimiris n/kunZulze arqtikul
uazRviuri atlasis saxeliTac aris cnobili. mas da- tundraSi gadadis. CrdiloeTi miwis kunZulebi ukavia
savleT sanapiros gayolebiT agrZelebs rifuli atlasis yinulovan da qvian udabnoebs.
qedi, romelic gibraltaris srutemde grZeldeba. maRal landSaftis regionuli nairgvaroba Sua cimbiris
atlass aRmosavleTiT ebmis saharis atlasi. teritoriaze umeteswilad Tanxvdeba zonalur-tipolo-
reliefis mniSvnelovani elementia zegnebi, giur kontrastebs, rasac garkveulwilad aZlierebs
romlebic mTagrexilebs gamoyofen erTmaneTisagan. reliefis faqtori. SeiZleba gamoiyos Semdegi ZiriTadi
sasazRvro mdebareobis wyalobiT, atlasis mTiani fizikur-geografiuli olqebi: 1. CrdiloeTi miwa; 2.
regionis bunebaSi Serwymulia subtropikul-xmelTaSua- taimiris mTebi; 3. putoranis mTebi; 4. anabar-oleniokis
zRviuri da tropikul udabnoTa landSaftebi. amis sa- zegani; 5. aldanis zegani.
fuZvelze atlasis fizikur-geografiuli olqis far- bunebrivi resursebi. Sua cimbiri msoflio masSta-
glebSi gamoiyofa ori, erTimeorisagan mkveTrad gan- biT gamoirCeva bunebrivi resursebis mravalgvarobiT da
sxvavebuli fizikur-geografiuli qveolqi: CrdiloeTi- simdidriT. mis wiaRSi Savi da feradi liTonebis, saT-
xmelTaSuazRviuri land-SaftebiT da samxreTi-sahari- bob-energetikuli resursebis didi maragia. mdidaria
saken gardamavali naxevarudabnos landSaftebiT. saha- oqroTi da almasiT. regioni Zalian mdidaria wylisa da
rispira qedebi gamoirCevian tipiuri udabnos land- tyis resursebiT, Zvirfasbewviani nadiriT.

256 97
Crdilo-aRmosavleTi cimbiri moicavs cimbiris mdeloebis zona, romelic vrceldeba Tovlian
naxevarkunZulis konfiguraciis mqone Crdilo- Txemebamde. dabalmTian zonaSi tyeebis meti nawili
aRmosavleT daboloebas, romelsac CrdiloeTidan akravs gaCexili an gadamwvaria.
yinulovani okeanis zRvebi: aRmosavleT cimbiris, Cukot- samxreT gvineis amaRleba kongos qvabuls
kis, nawilobriv laptevebis, aRmosavleTidan wynari esazRvreba dasavleTidan da gamoyofs mas atlantispira
okeanis zRvebi: oxotis da beringis. koriakis mTianeTi da dablobisagan. maRlobi xSir mdinareTa Rrma eroziuli
kamCatkis n/kunZuli regionis gareT rCeba. dasavleTi xeobebiT danawevrebulia calkeul masivebad. qvabulidan
sazRvari Sua cimbiris zeganTan gasdevs lena-aldanis saSualod 700 m-iT aris azevebuli damreci kalTiT,
xeobebs, xolo samxreTiT vrceldeba samxreT cimbiris sanapiro dablobisaken cicabod eSveba.
mTaTa sartylamde. regionis sasasrgeblo wiaRiseulidan samrewvelo
reliefi. Crdilo_aRmosavleTi cimbiri umetesad mniSvneloba aqvs navTobs, marganecs, urans da sxva.
mezozouri danaoWebis xmeleTia. Sua da gansakuTrebiT CrdiloeT nawilSi gavrcelebulia ekvatoruli
dasavleT cimbirTan SedarebiT xasiaTdeba nairgvari tyeebi, samxreTSi_ savanebi da naTeli tyeebi, rac
vake_mTagoriani reliefiT. reliefis Tanamedrove saxiT mniSvnelovanwilad saxeSecvlilia.
CamoyalibebaSi mTavari roli Seasrula dedamiwis qerqis luanda-babas amaRleba samxreTidan zRudavs kon-
neoteqtonikurma moZraobam, ramac reliefi gaamraval- gos qvabuls da warmoqmnis kongo-zambezis wyalgamyofs.
ferovna myinvaruli, eroziuli, denudaciuri da akumu- warmoadgens vrcel, brtyeli zedapiris mqone platos,
laciuri formebiT. romlis simaRle 1200-1800 m farglebSi icvleba. am-
mTavari orografiuli erTeulebidan, romlebic aRlebis Crdilo kalTebi danawevrebulia kongos mrav-
Seesatyvisebian ZiriTad morfostruqturebs aRsaniSnavia, alricxovani wyaluxvi Senakadebis eroziuli xeobebiT.
qedebi-verxoianski, Cerski romelzec aRmarTulia regi- regionis teritoria mTlianad subekvatorul sartyelSia
onis umaRlesi mwvervali pobeda (3147 m), jugjuri da sxv. da umetes nawilSi wvimiani sezoni xangrZlivia. mis far-
mTianeTebidan _kolimis, ianas, oimiakonis, zegnebidan – glebSi eqceva namibiis sanapiro udabnos Crdilo nawili.
anadiris da sxv., dablobebidan –iana-indigirkas, kolimis, lunda-babas olqi afrikis samxreT naxevarsferos
anadir-penJinis. subekvatoruli savanuri landSaftebis klasikuri re-
hava mkacri da kontinenturia. regionis teritoria gionia, yvela tipis savanuri landSaftiT. mis fargleb-
maRal ganedebSi mdebareobs_umetesi nawili subarqtikul Sia ganlagebuli kontinentis naTeli tyeebis ZiriTadi
sartyelSia, Crdilo periferia da axali cimbiris kun- masivebi.
Zulebi arqtikulSi. mxolod samxreTi mcire siganis olqis teritoria, gansakuTrebiT ki misi aR-
teritoria xvdeba zomier sartyelSi. wynari okeanedan mosavleTi nawili mdidaria spilenZiT, uraniT, nikeliT,
monaber SedarebiT Tbil da tenian haers win eRobeba me- rkinis madniT da sxv.
ridianulad ganlagebuli sanapiro qedebi, CrdiloeTi- atlasis mTiani olqi olqi mimdebare viwro sana-
piro vakiT, warmoqmnis kontinentis Crdilo-dasavleT

98 255
qvabulis teritoria mTlianad md. kongos auzs dan ki Tavisuflad vrceldeba kontinenturi arqtikuli
ekuTvnis. igi auzis farTobiTa da Camonadenis haeri.
moculobiT mxolod amazons Camouvardeba. zamTari xangrZlivi da Zlier mkacria. oimiakonis
mcenareuloba yvelaze mdidaria wyalgamyofebze, qvabulSi, Camoyalibebulia CrdiloeT naxevarsferos
romlebic mdinaris wyliT ar itborebian. misTvis damax- sicivis polusi, sadac ianvris saSualo temperatura -
asiaTebelia floristulad Zalian mdidari ekvatoruli 500-ia, absoluturi minimumi ki ecema -700-mde. antici-
tyeebis landSafti. kongos WalebSi da tbebis sana- klonuri amindis pirobebSi, qvabulebSi gubdeba civi
piroebze, romlebic wyaldidobisas itborebian, haeri da warmoiqmneba e.w. “sicivis tbebi”, sadac tempera-
gavrcelebulia Waobis mcenareuloba. yvelaze maRal turis wliuri amplitudis absoluturi maCvenebeli 1000-s
platoebze da periferiul nawilSi ganviTarebulia teni- aRemateba. es maqsimumia Crdilo naxevarsferosaTvis. aR-
ani savana, romelic adamianis sameurneo saqmianobiT sax- mosavleTisaken temperatura matulobs da Cukotkis
eSecvlilia. n/kunZulze aRwevs -200. mdgradi Tovlis safaris
bunebrivi saxiT SemorCenil ekvatorul tyeebSi xangrZlivoba Seadgens 220-260 dRes,sisqe 30-70 sm-s.
binadrobs maimunebis sxvadasxva saxeoba, WalebSi _ behe- zafxuli grili da xanmoklea, mzis xangrZlivi
moti, mwerebidan _ buzi cece, agreTve mtaceblebi da naTebis Sedegad mzis radiaciis sidide samxreT cimbiris
qvewarmavlebi. stepebs ar Camouvardeba, magram Zalian didia siTbos
kongos qvabulis Semomfargvleli amaRlebebis danakargi. samxreT periferiaze ivlisis saSualo temper-
landSaftebi qvabulisagan arsebiTad gansxvavebulia, atura Seadgens 13-150. damaxasiaTebelia temperaturis
rac gansazRvrulia maTi subekvatorul sartyelSi Zlieri ryevadoba. dRisiT mTebSi 1000-1200 m-ze uyinvo pe-
mdebareobiT da mTiani reliefiT. riodi ar aRiniSneba, qris Zlieri qari da Tovli
azandes amaRleba kongos auzs gamoyofs TeTri SeiZleba yovel TveSi movides. wliuri naleqebis 80%
nilosis, tba Cadis da nigeris auzebisagan. igi war- Tbil periodze modis.
moadgens 900-100 m simaRlis peneplens da vrceldeba ka- Sida wylebi. bunebrivi pirobebi xelsayrelia zed-
merunis mTiani masividan aRmosavleT afrikis mTi- apiruli Camonadenis warmosaqmnelad. teritoriis Zi-
aneTamde. olqis teritoria maqsimalur simaRles aRwevs riTadi nawili ekuTvnis yinulovani okeanis auzs. sazr-
kamerunis vulkanur masivze. doobis mTavari wyaro Tovlisa da yinulis nadnobi wy-
hava subekvatorulia, ZiriTad nawilze xanmokle alia. wyaldidoba gazafxulzea, zafxulSi xSiria wy-
mSrali sezoniT. kamerunis masivze da aRmosavleT afri- almovardna. zamTarSi mdinareebi xangrZlivad iyinebian.
kis mTianeTis Crdilo kalTebze teniani tropikuli havaa. regionis udidesi mdinareebia: kolima, indigirka,
yvelaze meti naleqi (9000-10000 mm-mde) modis kamerunis iana, anadiri.
samxreT da samxreT-dasavleT kalTebze. floristulad tbebi bevria, magram mcire sididis, warmoSobiT
mdidari teniani tropikuli tyeebi simaRliT 1800 m-mde umetesad namdinarevi da Termokarstulia, mTebSi myin-
vrceldeba. 2700 m-dan iwyeba saxeobrivad mdidari mTis

254 99
varuli da teqtonikur_myinvarulia. didi farTobi ukavia kongos qvabuli da misi ganapira qedebis qveyana
Waobebs. Tavisi veluri bunebis niSnebiT, yvelaze ufro
miwisqveSa wylebi metwilad koncentrirebulia ar- gamorCeulia kontinentze. mas centraluri, anu ekva-
teziul auzebSi. farTo gavrceleba aqvs mravalwlian toruli afrikis ZiriTadi nawili ukavia da yvelaze mka-
mzralobas. regionis teritoria mdidaria mineraluri fiod gamoyofili regionia. qveynis sazRvrebi gasdevs md.
wyaroebiT. maTi umetesoba Termulia da Tavmoyrilia kongos auzis wyalgamyof amaRlebebs_CrdiloeT mxareze
oxotis da Cukotkis vulkanur zolSi. azandes amaRlebas, samxreT mxareze kongo-zambezis wy-
Crdilo-aRmosavleT cimbiris teritoriis mTian algamyofs, aRmosavleTiT_aRmosavleT afrikis gra-
masivebze xelsayreli pirobebia Tanamedrove gamyinvare- benebis sistemaSi Semaval horstul da vulkanur ma-
bisaTvis. regionis teritoriaze 500-ze meti myinvaria, sivebs. dasavleTidan akravs atlantis okeane.
romelTa saerTo farTobi daaxloebiT 410 km2-ia. qveynis bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs orive
mravalwlian mzralobas regionis teritoriaze naxevarsferos ekvatorul sartylebSi mdebareoba. is
TiTqmis mTliani gavrceleba aqvs, Tanac, mniSvnelovani moicavs vrcel teritorias, romlis landSaftebis
simZlavriT. miwisqveSa yinulebis sisqe ramdenime regionuli nairgvaroba naTlad aris gamoxatuli
aTeulidan 80 m-mde aRwevs. am yinulebSi mamontis da sakuTriv qvabulsa da mis ganapira amaRlebebs Soris.
gamyinvarebis drois rigi sxva cxovelebisa da mcenareTa kongos qvabuls ukavia qveynis ZiriTadi da
naSTebia napovni. centraluri nawili. teqtonikurad Seesatyviseba afrikis
bunebrivi zonebi. Crdilo-aRmosavleT cimbiris baqnis vrcel sineklizas. igi sami mxridan Semofar-
mTagoriani reliefis pirobebSi bunebrivi landSaftebis glulia anteklizebiT, romlebic reliefSi gamoxatulia
ganeduri zonaluroba regionis ZiriTad nawilze 2000 m-mde simaRlis brtyelTxemebiani amaRlebebiT.
Serwymulia simaRlebriv sartylurobasTan. Crdilo- aRmosavleTidan qvabuls zRudavs didi grabenebis
aRmosavleTi cimbiri moqceulia arqtikuli yinulovani sistemaSi Semavali vulkanuri da horstuli masivebi.
udabnoebisa da tundris, tipiuri tundris da tye- qvabulis reliefSi naTlad gamoiyofa safex-
tundris da taigis bunebriv zonebSi. mkacri kontinen- urebrivad ganlagebuli ori simaRliTi done. pirveli _
turi hava xelsayreli ar aris niadaguri safaris ganvi- warmodgenilia vrceli, brtyeli zedapiris mqone akumu-
TarebisaTvis, ris gamoc igi aq Zlier xirxatiani da hu- laciuri vakiT. warsulSi is tbas ekava. igi reliefSi
musiT Raribia. mkveTrad gamoxatuli 100-300 m simaRlis safexuriT gad-
arqtikuli sartylis kunZulovani nawili ukavia adis meore, 500-1000 m simaRlis platoSi, romlis zeda-
qvian da yinulovan udabnoebs, sanapiro dablobebis piri danawevrebulia mdinareTa Rrma eroziuli xeobebiT.
periferiaze gavrcelebulia arqtikuli tundra, Zalian xSiria CanCqerebi.
mwiri mcenareulobiT. gacilebiT meti farTobi ukavia qvabulis teritoria mdidaria almasiT.
xavs-mRierebian da buCqnarian tipiur tundras. kidev hava qvabulis ZiriTad nawilze ekvatorulia,
Crdilo da samxreT periferiaze subekvatoruli.

100 253
safexurebiT eSveba. maqsimalur simaRles igi aRwevs da- ufro farTo zols qmnis tyetundris zona, romelSic
savleT nawilSi (1998 m). did farTobze kristaluri Serwymulia tundrisa da taigis bunebis niSnebi.
saZirkveli gaSiSvlebulia. zedapiri danawevrebulia taigis zonas ukavia regionis ukiduresi samxreT-
uxvwylian mdinareTa Rrma xeobebiT. dasavleTi, mcire siganis mqone teritoria, mdinare
regionis teritoria mdidaria wiaRiseuli aldansa da oxotis zRvis sanapiros Soris. misi mTavari
resursebiT_oqro, almasi, kala, boqsitebi da sxv. tyeSemqmneli jiSia dauriis lariqsis yvelaze yinva-
havis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs subekva- gamZle saxeoba. mTis taiga simaRliT vrceldeba
torul da ekvatorul sartylebSi misi mdebareoba da CrdiloeTSi 400 m-mde, samxreTSi 1200 m-mde, ufro maRla
reliefi. CrdiloeT nawilSi hava subekvatorulia, xolo mas cvlis mTis tundra. taigis zonis mTaTaSua xeobebSi
sanapiro dablobsa da maRlobis qarpira kalTebze- gavrcelebulia Walis tyeebi, umetesad verxvisagan
ekvatoruli. tenis ZiriTadi wyaro gvineis yuris mxridan Semdgari, nairbalaxovani safariT.
monaberi musonia. misi efeqti gansakuTrebiT didia zafx- Crdilo-aRmosavleT cimbiris farglebSi bunebrivi
ulSi. gvineis maRlobi win eRobeba samxreT-dasavleT mu- landSaftebis regionuli nairgvarobis safuZvelze, gam-
sons, rac iwvevs aq uxv naleqs (2000-3000 mm.) oiyofa SedarebiT dabali rangis (olqis) Semdegi re-
niadag_mcenareulobisa da mTlianad landSaftebis gionebi: 1. axalcimbiris kunZulebi; 2. iana-kolimis; 3.
xasiaTi TiTqmis mTlianad damokidebulia naleqebis verxoiansk-Cerskis 4. oxot-kolimis mTianeTi; 5. aldan-
raodenobasa da mis sezonur ganawilebaze. landSaftebi jugjuris mTianeTi; 6. Cukotkis.
Tavis xasiaTiT gardamavalia sudanis savanebidan, kongos bunebrivi resursebi. Crdilo-aRmosavleT cimbiris
auzis ekvatoruli tyeebisaken. sanapiro dablobi da mTavari simdidre sasargeblo wiaRiseulia, upirvelesad
mTebis qarpira kalTebi, mcire gamonaklisis garda, feradi liTonebi, agreTve qvanaxSiri. regioni mdidaria
dafarulia floristulad mdidari teniani tropikuli hidroenergetikuli resursebiT, agreTve Zvirfasbewviani
tyeebiT. tyeSemqmneli jiSebidan gansakuTrebiT aRsaniS- sarewao nadiriT. mkacri havis garda adamianis sameurneo
navia giganturi seiba. CrdiloeTisaken naleqebis Sem- saqmianobisaTvis Zlier xelisSemSlelia mravalwliani
cirebasTan dakavSirebiT, xSiri tropikuli tye TandaTan mzraloba.
adgils uTmobs SedarebiT meCxer naTel tyeebs, ro- samxreT cimbiris mTaTa sartyeli msoflioSi erT-
melsac CrdiloeTisaken cvlis tipiuri savana. erTi udidesi sartyelia, romelic gadaWimulia mdinare
landSaftebis gardamavali buneba naTlad Cans obis saTaveebidan wynari okeanis sanapiroebamde,
cxovelTa samyaroSic, romelSic Sereulia rigorc daaxloebiT 4500 km-ze. igi aerTianebs Semdeg ZiriTad
teniani tropikuli tyeebis, ise savanebis binadrebi: orografiul erTeulebs: alTais mTebi, kuzneckis
afrikuli spilo, bevria maimuni, mtaceblebidan _ leo- alaTau salairis WiuxiT da kuzneckis qvabuli, da-
pardi, lomi, afTari, antilopa da sxv. mdidaria savleTi da aRmosavleTi saianebi_maTgan CrdiloeTiT
frinvelTa fauna, aseve qvewarmavlebi da mwerebi. mdebare minusinskis da Culim-eniseis qvabulebiT, aR-
mosavleT tuvis mTianeTi da tuvis qvabuli, baikalispira

252 101
mTebi, stanis qedi, aldanis mTianeTi da sxv. bunebis aRmosavleT sudanis teritoriac ZiriTadad vrcel
saerTo niSnebis fonze, mTaTa sartylis farglebSi qvabuls ukavia, magram Cadis qvabulisagan gansxvavebiT,
SeiZleba gamoiyos ori didi fizikur-geografiuli re- igi gamdinarea da danawevrebulia TeTri nilosis sis-
gioni: alTai-saianebis mTiani olqi da Bbaikal-aldan- temis mdinareebiT. misi Semomfargvleli platoebidan
stanis mTiani olqi, romlebic erTmaneTisgan gansxvav- yvelaze maRalia darfuri. maszea aRmarTuli sudanis
debian reliefis mTianobiT, havis kontinenturobis umaRlesi vulkanuri masivi mara, romlis kraterSi ram-
xarisxiT da aqedan gamomdinare, landSaftis sxva kompo- denime mtknari da mlaSe tbaa.
nentebiT da mTlianad bunebrivi kompleqsebis xasiaTiT. TeTri nilosis qvabulis brtyeli Ziri TiTqmis
mTlianad Waobis landSafts ukavia, Waobis xSiri
regionis bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs mcenareebiT-lerwami, papiri da sxv.
ZiriTadi nawilis Sida kontinenturi mdebareoba zomieri daWaobebuli qvabulis cxovelTa samyaro Zalian
sartylis Sua ganedebSi, mkveTrad gansxvavebuli bunebis mdidaria. igi iTvleba behemoTebisa da niangebis samefod,
mqone, Crdilo da centraluri aziis mijnaze da uamravia Waobisa da wylis frinvelebi. gansakuTrebiT
mTagoriani reliefi. aRsaniSnavia Waobis antilopa. Waobebis dabal
mTaTa sartylisaTvis damaxasiaTebeli bunebis wyalgamyofebze ganviTarebulia mdelos mcenareuloba,
saerTo niSnebidan aRsaniSnavia paleozouri naoWa merqnianebis SereviT.
struqturebis gabatoneba da masTan dakavSirebuli naoWa- bunebrivi zonebis ganeduri speqtri aRmosavleT
loda mTiani masivebi, mkveTrad kontinenturi hava, xolo sudanzec iseTivea, rogorc mTlianad sudanis teri-
bunebrivi landSaftebidan-mTis taiga. toriaze.
alTai-saianebis mTiani olqi. ukavia samxreT cimbi- sudanis ZiriTad nawilze niadag-klimaturi piro-
ris mTaTa sartylis da mTlianad cimbiris yvelaze bebi xelsayrelia adamianis sacxovreblad da sasoflo-
maRalmTiani nawili_ mTa beluxa(4506 m). sameurneo saqmianobisaTvis. xangrZliv periodSi bune-
regionis Tanamedrove reliefis, orografiul dana- baTsargebloba xSir SemTxvevaSi bunebisaTvis saziano
wevrebaSi naTlad airekleba misi kavSiri teqtonikur xasiaTs iRebs. ekologiuri situacia gansakuTrebiT gar-
agebulebasTan da geologiuri ganviTarebis istoriasTan. Tulebulia saxelis zonaSi(saharasa da sudanis savannas
mTagrexilebi Seesatyvisebian antiklinur struqturebs, Soris gardamavali zoli, udabnos kide), sadac saziano
xolo mTaTaSua Rrmulebi da qvabulebi sinklinebs. anTropogenur zemoqmedebas xSiri gvalvebic emateba, ra-
yvelaze farTod aris warmodgenili kaledonuri morfo- sac Tan axlavs gaudabnoebis procesi. saharis udabno
struqturebi, romliTac agebulia, kuzneckis alaTau, farTovdeba sudanis savanis xarjze.
dasavleT saianis sinklinebi da sxv. CrdiloeT_gvineis maRlobis qveyana ganekuTvneba
hercinuli morfostruqturebis farglebSi warmo- centralur (ekvatorul) afrikas. igi akravs gvineis yu-
iqmna dasavleT da samxreT alTais mTagrexilebi da ris sanapiro dablobs. Crdilo sazRvari daaxloebiT C.g.
mTaTaSorisi Rrmulebi. reliefis Tanamedrove saxis 10-120-ian paralels gasdevs. maRlobi sanapiro dablobze

102 251
mTlianad landSaftis xasiaTi damokidebulia naleqebis CamoyalibebaSi mTavari roli Seasrula neoteqtonikurma
raodenobaze da mis Sidawliur ganawilebaze. naleqebis moZraobebma, romelmac mniSvnelovnad gaarTula da
raodenoba samxreTisaken TandaTanobiT matulobs 300-dan gaamravalferovna pirveladi reliefi eroziuli, myinva-
2000 mm-mde, rac vake_reliefis pirobebSi, gansazRvravs ruli, denudaciuri, eoluri da sxva formebiT. Taname-
savanuri landSaftebis ganeduri zonalobis sakmaod drove geomorfologiur procesebs Soris yvelaze
mkveTr suraTs: mSrali (gaudabnoebuli) savana, tipiuri farTo masStabi aqvs erozias.
savana, teniani marcvlovani savana da cvalebadteniani hava. geografiul ganedTan erTad, mniSvnelovani
subekvatoruli tyeebi. klimatwarmomqmneli faqtorebia centraluri da Sua azi-
sudanis teritoria dasavleTidan aRmosavleTisaken is ariduli regionebis mezobloba, Zlier danawevrebuli
TiTqmis 6000 km-zea gadaWimuli, 1000 km-mde siganiT da mis mTiani reliefi da okeaneebidan Zlier daSorebuli Sid-
periferiul da Sida nawilebs Soris naTlad aris akontinenturi mdebareoba. regioni samxreT cimbiris
gamoxatuli bunebis regionuli nairgvaroba, razedac mTaTa sartyelSi gamoirCeva yvelaze kontinenturi haviT.
havasTan erTad, mniSvnelovan gavlenas axdens reliefis zamTarSi myardeba mkveTrad gamoxatuli anticiklonuri
faqtori. amindebi. qvabulebSi myardeba Termuli inversia da yinva
dasavleT sudanis olqi vrceldeba atlantis aRwevs -300-s. zafxuli mTiswineTebSi Tbilia, 1000 m sima-
okeanis sanapiroebidan Sua nigerisa da Cadis qvabulebis Rleze igi plus 140-mde ecema. qvabulebSi absoluturi
wyalgamyofamde. samxreTidan Semofarglulia Crdilo minimumi -40-500 farglebSia, absoluturi maqsimumi 300-s
gvineis maRlobiT. CrdiloeTidan samxreTisaken naleqebis aRemateba. atmosferuli naleqebi teritoriulad 2000-200
raodenoba matulobs, mSrali sezonis xangrZlivoba or- mm farglebSi icvleba. Tovlis saburvlis simZlavre
sam Tvemde klebulobs. Sesabamisad icvleba landSafti subalpur sartyelSi 3 m-s aRwevs, qvabulebSi Cveulebriv
da adamianis sameurneo saqmianobis xasiaTi. mSrali sa- 30 sm-s ar aRemateba da niadagi Rrmad iyineba. Ria ze-
vana umetesad saZovradaa gamoyenebuli, xolo teniani sa- gnebze qari TiTqmis mTlianad xvetavs Tovls da
vanis veluri buneba mkveTrad aris Secvlili adamianis xelsayreli pirobebi iqmneba mzrali fenis warmosaq-
samiwaTmoqmedo saqmianobiT. mnelad.
centraluri sudanis ZiriTadi nawili ukavia Cadis Siga wylebi. regionis teritoria danawevrebulia
vrcel qvabuls, romlis centrSi mdebareobs tba Cadi. sakmaod uxvwyliani mdinareTa xSiri qseliT. aqedan
qvabuli yvela mxridan amaRlebebiT aris Semofargluli. ikreben saTaveebs cimbiris udidesi mdinareebi: obi, ir-
tbaSi Tavs iyris mravalricxovani uedebi. mis sazr- tiSi, enisei. sazrdoobis mTavari wyaro Tovlis nadnobi
doobaSi mTavar rols TamaSobs mdinare Saris sistema. wyalia da wyaldidoba gazafxulzea.
tbis wylis sarkis farTobi wvimebTan dakavSirebiT regionis teritoriaze sxvadasxva warmoSobis
icvleba 10000-dan 26 000 km2-mde, xolo siRrme 4-11 m far- bevri tbaa, romelTagan didi sididiT arcerTi ar gam-
glebSi. centraluri sudanis teritoriaze gamoxatulia oirCeva. Semogarenis Tvalwarmtaci bunebiT gamoirCeva
savanuri landSaftis yvela tipi. teqtonikuri tba telecki, alTais mTebSi, romlis

250 103
farTobia 223 kv.km-ia. siRrme _ 325 m-ia da msoflios teritoria mdidaria navTobiT, kaliT, fosforitebiT,
Rrma tbebs ganekuTvneba. masSi 70 mdinare Caedineba da samSeneblo qvebiT.
misgan mxolod erTi mdinare gamoedineba. wylis nubiis udabno warmoadgens arabeTis udabnos
resursebSi mniSvnelovani adgili ukavia miwisqveSa samxreT gagrZelebas. misi reliefi mTagoriania. terito-
wylebs, romlebic metwilad mtknaria, gvxvdeba Termuli riis ZiriTadi nawili ukavia dabalmTian platos, rome-
da mineraluri wyaroebi. lic dasavleTisaken safexurebrivad dabldeba 1000-dan
Sida wylebis mniSvnelovani elementia Tanamedrove 350 m-mde. plato daserilia uedebis xSiri qseliT. hava
gamyinvareba, romlis centria alTais mTebi, sadac 800-ze cxeli da mkveTrad aridulia. naleqebis raodenoba 25 mm
meti myinvaria-jamuri farTobiT 629 km2. ar aRemateba, mcenareuloba Zlier meCxeria. Warbobs
cocxali bunebis xasiaTSi naTlad aris gamoxa- qserofituli marcvlovani balaxebi da ekliani buCqebi.
tuli regionis sasazRvro mdebareoba Crdilo da teritoria ZiriTadad saZovrad aris gamoyenebuli, gam-
centralur azias Soris. bunebrivi landSaftis nairgva- onaklisia oazisebi.
roba iqmneba sxvadasxva mimarTulebiT _ simaRlis, sudanis fizikur-geografiuli qveyana. sudani moi-
ganedis, grZedis da ferdobebis eqspoziciis mixedviT. cavs vrcel vakes, romelic vrceldeba saharidan kongos
CrdiloeT mTisZirebSi gavrcelebulia stepi da tyestepi, qvabulis CrdiloeT kidur amaRlebamde da atlantis
samxreT periferiaze centraluri aziis gavleniT mTis okeanidan eTiopiis mTianeTamde. misi Crdilo da samxreTi
stepebia gavrcelebulia, 1800 m simaRlemde. dabalmTiani sazRvari analogiurad saharisa, zonalur-klimaturia.
da saSualomTiani zonebis umetesi nawili ukavia mTis saharasTan igi emTxveva zafxulis regularuli wvimebis
taigas, romelSic gabatonebulia soWi. Crdilo sazRvars. samxreTiT naleqebis subekvatorul
alTais da saianebis buneba amJRavnebs landSaftis reJims TandaTan cvlis ekvatoruli reJimi. qveynis
mniSvnelovan regionalur nairgvarobas, rac maTi bunebis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs misi subekva-
fizikur-geografiul regionebad dayofis safuZvels torul sartyelSi mdebareoba da vake_reliefi. masTan
iZleva. aris dakavSirebuli bunebrivi procesebis mkveTrad
baikalispira da aldan-stanis mTiani olqis teri- gamoxatuli sezonuri ritmi. mis farglebSi naTlad aris
toria gadaWimulia aRmosavleT saianebidan TiTqmis gamoxatuli savanuri landSaftebis mTeli ganeduri
wynar okeanemde-jugjuris qedis dasavleT mTisZirebamde. speqtri: mSrali-gaudabnoebuli, tipiuri da teniani sa-
teritoria mTlianad ruseTis farglebSia. vana, romlebic tenis momatebasTan dakavSirebiT,
Tanamedrove reliefis xasiaTi umTavresad gansa- enacvlebian erTmaneTs samxreTisaken.
zRvra dedamiwis qerqis neoteqtonikurma vertikalur- sudanis reliefSi Serwymulia vrceli, brtyel-
diferencirebul rRveviTma moZraobam, romelmac gamo- Ziriani qvabulebi da maTi gamyofi kristaluri pla-
iwvia peneplenizirebuli Zveli naoWa struqturebis toebi, romelTa simaRle zogan 2000 m aRemateba.
reliefis gaaxalgazrdaveba-gamTianeba. amis Sedegad hava subekvatorulia. mzisgan miRebuli siTbos
Zveli da axalgazrda peneplenizebuli baqnuri siuxvis pirobebSi niadag-mcenareuli safaris da

104 249
dasavleT saharis farglebSi landSaftis nairgva- struqturebisagan Camoyalibda aRorZinebuli loda-naoWa
roba ganpirobebulia haeris maRali fardobiTi teniano- mTebis morfostruqtura. reliefi umetesad saSualo-
biT da mis xarjze SedarebiT ganviTarebuli mcenareu- mTiania. maqsimaluri simaRle stanis mTianeTSi TiTqmis
lobiT; das. saharis samxreTi nawili ukavia mcenareulo- 3000 m-ia. mravalricxovani qedebi erTmaneTisagan gamoyo-
bas TiTqmis moklebul qvian da qviSian udabnoebs; filia mTaTaSorisi dadablebebiT da didi siRrmis
CrdiloeT nawilSi gamofitvis masalisagan warmoqmnilia qvabulebiT.
qviSebis mZlavri grovebi. uedebis (Srobadi kalapotebis) havis xasiaTs gansazRvravs misi mdebareoba zomier
gaswvriv, romelTac saTaveebi saharis atlassa da ahagar- ganedebSi, teritoriis umetesi nawilis okeaneebidan didi
is mTianeTSi aqvT, gadaWimulia oazisebi. daSoreba, centraluri aziis ariduli olqebis mkveTri
centraluri sahara moicavs ahagarisa da tibestis gavlena da mTa-xeobaTa reliefi. atmosferos cir-
mTian masivebs, maT mimdebare platoebs da dabal vakeebs. kulaciuri procesebidan mTavar rols asrulebs
mis Crdilo nawilSi vrceli qvabulebia qviSebis mZlavri wynarokeanuri musoni da cimbiris anticikloni. hava
grovebiT. mkveTrad kontinenturia da mkacri, xangrZlivi yinviani
centraluri mTiani raioni yvelaze RirsSesaniSna- zamTriT da xanmokle, grili da Tbili zafxuliT. mcire
vi regionia mTel saharaSi. bunebrivi kompleqsebi Rrublianoba gansazRvravs mzis naTebis mniSvnelovan
icvleba simaRliTi zonebis mixedviT. qveda zonaSi War- xangrZlivobas. zamTris Tveebis temperatura antici-
bobs sudanis floris elementebi_Rvia, oleandri, ve- klonur amindebSi normalurTan SedarebiT 14-220-iT
luri zeTisxilis xe, miriti da sxva, xolo Txemur na- ufro dabalia. absoluturi minimumi -650 aRwevs. baikalis
wilSi _ mTis stepebi. tba sanapiros farglebSi yinvebs mniSvnelovnad ar-
aRmosavleTi sahara moicavs libiis, arabeTisa da bilebs. qvabulebSi ki myardeba Termuli inversia. teri-
nubiis udabnoebs. libiis udabno gamoirCeva gan- toriis umetes nawilze zamTari mcirenaleqiania. wliuri
sakuTrebuli aridulobiT. mas arc erTi uedi ar gad- naleqebidan zamTarze modis mxolod 5%. Tovlis
akveTs. teritoriis ZiriTadi nawili tropikul udabnos saburvelis sisqe umniSvneloa _ 10-20 sm.
ukavia, romelic niadag-mcenareul safars moklebulia. zafxuli mTaTaSua qvabulebSi da xeobebSi Tbilia
udabno landSaftis erTferovnebaSi aqac mniSvnelovan (18-20 , maqsimaluri temperatura 400-mde aRwevs. baikalis
0)

kontrastebs qmnian oazisebi. tba mniSvnelovnad agrilebs sanapiro zols, sadac


arabeTis udabnos ukavia nilos-wiTeli zRvis wy- ivlisis temperatura plus 3-40-mde ecema, zafxulSi ci-
alSueTis Crdilo monakveTi. misi ZiriTadi nawili war- klonur procesebis gaZlierebasTan dakavSirebiT
moadgens 500 m-mde simaRlis platoebs, romlebic ni- Rrublianoba da naleqebi matulobs. mTa-xeobaTa re-
losis mxareze qarafebs qmnian. hava cxeli da mSralia. liefis pirobebSi naleqebi teritoriulad Zlier
zedapiri daserilia uedebis xSiri qseliT. mSrali xeo- uTanabrodaa ganawilebuli. samxreT-dasavleTSi 200 mm-s
bebis gaswvriv meCxeri qserofituli tyeebia-akacia, ial- ar aRemateba, aRmosavleTiT 350 mm-ia. baikalis tbisaken
Runi, sikomori da sxv. oazisebSi finikis palma. regionis miqceuli qedis kalTebze 1000-1200 mm-mde matulobs.

248 105
Sida wylebi. Bbaikal-aldan-stanis mTiani olqis (planetis masStabiT) +580. naleqebis raodenoba mcire
teritoria ekuTvnis yinulovani okeanis auzs. imi- gamonaklisis garda, 50 mm-ze naklebia, maSin, roca aor-
erbaikalis da stanis qedebi qmnian yinulovan da wynar Tqlebadoba 2600 mm-mde aRwevs. Sida raionebi calkeuli
okeaneTa wyalgamyofs. igi garkveulwilad, klimat da wlebis manZilze sruliad unaleqoa. naleqebis mcired
landSaftgamyoficaa. mTagoriani reliefi da mcire aor- momateba SeiniSneba mxolod mTiani masivebis kalTebze
Tqlebadoba, mcire naleqebis pirobebSic ki gansazRvravs da Crdilo da samxreT periferiaze.
sakmaod uxvwylian mdinareTa xSiri qselis ganviTarebas. zedapirul wylebs sahara TiTqmis moklebulia,
mdinareebs axasiaTebs Sereuli sazrdooba, xangrZlivad gamonaklisia tranzituli mdinareebi nilosi da nigeri.
iyinebian. mcire Tovlianobis gamo, gazafxulis wy- nilosi ukidegano da usicocxlo udabnos erTad-erTi
aldidoba sustadaa gamoxatuli. maqsimaluri doneebi macocxlebeli wyaroa. damaxasiaTebelia reliqturi
zafxulSia da dakavSirebulia wvimasTan da mTebSi Srobadi kalapotebi-vadebi.
Tovlis dnobasTan. sahara mdidaria miwisqveSa wylebiT, romelic
regionis teritoriaze 2500-ze meti tbaa. SedarebiT regionis mosaxleobis wyalmomaragebis mTavari wyaroa.
didi tbebi teqtonikuri warmoSobisaa. maTgan baikali niadagwarmoqmnis procesi saharis ZiriTad nawilze
msoflioSi uRrmesia (1620 m). masSi Caedineba 336-mde praqtikulad “gayinulia”. qviSiani da qviani udabnoebis
mdinare (maTgan udidesia selenga), misgan ki erTaderTi (ergebi da hamadebi) vrceli teritoria niadag-mcenareul
mdinare angara gamoedineba safars moklebulia. yvelaze usicocxlod gamoiyureba
bunebrivi zonebi. cocxali bunebisa da, mTlianad qviani udabnoebi-hamadebi. zogan qviSis zedapiri
landSaftebis xasiaTze naTlad airekleba regionis dafarulia mRierebis sqeli qerqiT. gvalvis amtani
mdebareoba cimbiruli taigisa da centraluri aziis mravalwliani marcvlovani balaxebi da buCqebi gavrce-
stepebis mijnaze. landSaftis xasiaTi icvleba simaRlis, lebulia mxolod SedarebiT tenian ubnebSi. udabnos
ferdobebis eqspoziciis, grZedisa da ganedis mixedviT. mcenareulobaSi Warbobs efemerebi.
saSualomTiani reliefis pirobebSi dominirebulia mTis udabnos “Camqrali” ieris fonze gansacvifrebel
taiga. monRoleTis mxridan xeobebiT vrceldeba stepuri kontrastebs qmnian oazisebi, romlis mTavari mcenarea
landSafti. samxreTSi stepebi vrceldeba 1000 m simaR- finikis palma, agreTve zeTisxili. didi adgili ukavia
lemde, CrdiloeTSi _ 600 m-mde. Uufro maRla stepebi citrusebis plantaciebs. merqniani mcenareebi mxolod
gadadis tyestepebSi. aRmosavleT cimbiruli da monRo- mTiani masivebis qarpira kalTebzea.
luri elementebis mniSvnelovani monawileoba aqaur cxovelTa samyaroSi daaxl. 4000 saxeobas iTvlian.
stepebs ganasxvavebs am zonis dasavleTiT mdebare sahara kontinentze kidiT-kidemdea gadaWimuli. misi
raionebisagan. teritoriis umetesi nawili ukavia landSaftebis Sida teritoriul-regionuli nairgvaroba
lariqsian taigas, eweri niadagebiT. mas zemoT cvlis sakmaod naTlad aris gamoxatuli dasavleT, centraluri
mTis tundra. didi farTobi ukavia qvaTa nayarebs. da aRmosavleTi saharis saxiT.

106 247
maRali afrikis farglebSi gamoiyofa sami cxovelTa samyaro gamoirCeva Zvirfasbewviani sare-
fizikur-geografiuli qveyana: eTiopia_somali, aR- wao nadiris da frinvelTa simdidriT. mTis tyeebis fau-
mosavleT afrika da samxreT afrika. na umetesad aRmosavleT da Sua cimbiris taigis
sahara msoflios udidesi tropikuli udabnoa, binadrebisagan Sedgeba.
romlis farTobi 7 mln km2-ze metia (zogi avtoris mona- bunebrivi kompleqsebis Sida regionuli nairgva-
cemebiT TiTqmis 9 mln km2) da is avstraliis tolia. sa- roba safuZvels iZleva mis farglebSi gamoiyos ufro
hariT iwyeba udabnoTa sartyeli, romelic gadaWimulia dabali rangis regionebi.
atlantis okeanis sanapirodan centralur aziamde, bunebrivi resursebiT baikalispira da aldan-
daaxloebiT 12000 km-ze. misi Crdilo da samxreTi stanis mTiani olqi mdidaria_aq moipoveba Savi, feradi
sazRvari klimaturia_ CrdiloeTiT igi emTxveva zamTris da iSviaTi liTonebi, qvanaxSiri, hidroenergetikuli da
wvimebis, xolo samxreTi_zafxulis wvinian sezons. tyis resursebi, sarewao nadir-frinveli da Tevzi, gan-
saharis farTobis daaxloebiT 80% ukavia 200-500 m sakuTrebiT mdidaria rekreaciuli resursebiT.
simaRlis vakes. atlantispira da xmelTaSuazRvispira aRmosavleTi azia bunebrivi landSaftebis xasia-
zona dablobs ukavia. Crdilo-aRmosavleT saharaSi TiT erT-erTi yvelaze gamorCeuli regionia aziis far-
xSiria gaudinari Rrmulebi, romelTagan uRrmesia katari glebSi. misi bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs
(_133 m), libiis udabnoSi. vake reliefis erTferovnebaSi wynarokeanur-geosinklinur sartyelSi, kunZulovani da
mniSvnelovani koreqtivebi SeaqvT baqnis kristalur naxevarkunZulovani mdebareoba. saerTo niSani, rac am
Sverilebze warmoqmnil mTian masivebs: tibesti, ahagari regions gaaCnia, es aris atmosferos musonuri cir-
da sxva. kulacia da masTan dakavSirebuli cvalebadteniani mu-
Tanamedrove reliefwarmomqmnel procesebs Soris sonuri tyeebis landSaftis dominireba.
saharaSi mTavaria fizikuri gamofitva, gamofitvis aRmosavleTi azia ganedurad ganfenilia subarqti-
mZlavri qerqis arseboba, eoluri formebi da qviSebis kulidan subekvatorul sartylamde, ris gamoc bunebis
didi grovebi. regionuli kontrastebi mis farglebSi umTavresad
sasargeblo wiaRiseulidan samrewvelo mniSvne- yalibdeba zonalur-klimaturi faqtoris gavleniT. mniS-
loba aqvs navTobs, bunebriv airs, rkinisa da spilenZis vnelovani kontrastebi iqmneba agreTve kontinentur da
madnebs, oqros, volframs, fosforitebs da sxv. kunZulovan nawilebs Soris.
hava saharaSi, mcire gamonaklisis garda, cxeli da aRmosavleTi CineTi. igi aRmosavleT aziis yvelaze
mSralia, mkveTrad kontinenturi, rac umTavresad masiuri da sustad danawevrebuli regionia, romlis
gamowveulia pasatebis sartyelSi mdebareobiT. mis far- bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs teritoriis te-
glebSi mTeli weli gabatonebulia mSrali tropikuli qtonikur agebulebaSi baqnuri struqturebis gabatoneba,
haeri. temperaturis dReRamuri amplituda 400-s aRwevs. subtropikuli da tropikuli sartylebis aRmosavleT
mTebSi yinva 180 aRwevs. libiis udabnoSi (q. tripoli) okeanur seqtorSi mdebareoba da masTan dakavSirebuli
dafiqsirebulia temperaturis absoluturi maqsimumi atmosferos musonuri cirkulacia.

246 107
aRmosavleTidan da samxreTidan wynari okeanis yvelaze ufro mdidari da mravalferovania eTiopiis
zRvebi akravs, dasavleTidan esazRvreba centraluri olqis fauna.
azia-ordosis udabno zegani da tibetis mTianeTi, xangrZliv droSi bunebaTsargeblobis koloniurma
CrdiloeTidan liaosis mTebi. reJimma, romelsac mtacebluri xasiaTi hqonda, udidesi
regionis reliefSi Serwymulia dabali da saSu- ziani miayena afrikis organul samyaros, gansakuTrebiT
alo simaRlis epibaqnuri mTebi; Zvel, mdgrad masivebze cxovelebs.
ganviTarebuli vrceli qvabulebi, akumulaciuri vake- Tanamedrove afrikis suverenul qveynebSi didi
dablobebi da naoWa-loda mTianeTebi. yuradReba eqceva bunebis dacvas. dRiTi-dRe farTovdeba
mTavari orografiuli erTeulebidan aRsaniSnavia: daculi teritoriebis farTobi. zogi maTgani (serengeti,
vake-dablobebi_ didi CineTis vake da ianZis Sua da qvemo kriugeri da sxv.) msoflioSia cnobili. dReisaTvis aq
dinebis dablobebi; qvabulebi_ wiTeli anu siCuanis 400-ze meti nakrZali da erovnuli parkia.
qvabuli, ianZis Sua dinebaze; mTiani masivebi_cinlinis
ganeduri qedi-xuanxesa da ianZis wyalgamyofi- regionis
samxreT-dasavleTi nawili ukavia iunanis mTianeTs, 16. regionuli mimoxilva.
romelic xasiaTdeba tropikuli karstis farTo
ganviTarebiT. CrdiloeT afrikis vrcel vakeebze landSaftebis
materikuli CineTis samxreT-aRmosavleT periferiis regionuli nairgvarobis CamoyalibebaSi mTavar rols
gayolebiT mravalricxovani wvrili kunZuli da ori asrulebs klimaturi faqtori, romlis gavleniTac
didi kunZulia mTiani reliefiT_taivani da xainani. bunebrivi zonebisa (tropikul udabnoTa da savanebis) da
CamoTvlil orografiul erTeulebs Soris, qveynis fizikur-geografiuli regionebis (saharisa da sudanis
meurneobis ganviTarebis da uZvelesi Cinuri civili- fizikur-geografiuli qveynebi) sazRvrebi erTmaneTs
zaciis Camoyalibebis TvalsazrisiT, gansakuTrebuli emTxveva. aRmosavleT da samxreT afrikis Seviwrovebuli
adgili ukavia CineTis did vakes, romelic warmoiqmna gavrcelebis pirobebSi, landSaftebis regionul
CineTis baqnis sineklizis, mdinare xuanxes aluviuri mravalferovnebaze aranakleb gavlenas axdens reliefis
wyebebiT amovsebis Sedegad. faqtori.
hava. aRmosavleTi CineTi musonuri landSaftebis Cveulebriv miRebulia afrikis dayofa or msxvil
klasikuri magaliTia. mis ZiriTad nawilze musonur- regionad (subkontinentad): dabali da maRali afrika.
subtropikuli havaa, ukidures CrdiloeTSi- zomierad dabali afrikis farglebSi gamoiyofa oTxi fizikur-
musonuri, xolo samxreT zRvispira periferiaze da mim- geografiuli qveyana: sahara, sudan-gvinea, kongos Rrmuli
debare kunZulebze _ subekvatorul_ musonuri. da misi ganapira amaRlebebi (Tumca, afrikis am nawilSi
haeris temperatura normalurze dabalia, vinaidan aRmarTulia atlasis mTebi, ahagarisa da tibestis mTian-
CrdiloeTidan Tavisuflad iWreba civi haeri. mniSvnelo- eTebi, romelTa simaRle 3000 m da metia).
vani klimat da landSaftgamyofia cin-linis qedi, rom-

108 245
maradmwvane teniani tropikuli tyeebis (misi lis CrdiloeTiT zamTris Tveebis saSualo temperatura
ZiriTadi nawili ekvatorul tyeebze modis) farTobiTa uaryofiTia da -40-mde ecema, xolo misgan samxreTiT
(kontinentis daaxl. 8%) da saxeobrivi simdidriT afrika dadebiTia +180.
mniSvnelovnad CamorCeba samxreT amerikas. ekvatorul naleqebis wliuri raodenoba dasavleTisaken da
tyeebs bunebrivi saxe SenarCunebuli aqvs mxolod Sua CrdiloeTisaken klebulobs 2000-dan 600 mm-mde.
kongos qvabulis teritoriaze. sxvagan, gansakuTrebiT ki aRmosavleT CineTSi hava da, ZiriTad nawilze
gvineis yuris Crdilo sanapiroze, igi Secvlilia reliefic xelsayrelia zedapiruli Camonadenis warmo-
meoradi tandabali tyeebiT. saqmnelad. mdinareebi xasiaTdebian musonuri reJimiT,
afrikis ekvatoruli tye bevri Zvirfasi mcenaris Tumca zafxulis CamonadenSi musonur wvimebTan erTad,
samSobloa, romelTagan gansakuTrebiT aRsaniSnavia mniSvnelovani wili aqvs Tovlis nadnob wyals.
zeTis palma. mdinareebi ianZi da xuanxe ganekuTvnebian msoflios did
bunebriv pirobebSi maradmwvane tropikul tyeebs mdinareebs. ianZi aziis yvelaze ugrZesi (5520 km) da erT-
(musonur-pasaturi) mniSvnelovani farTobi ukavia erTi uxvwyliani mdinarea. xuanxe sigrZiT aziis meore
kontinentis samxreT-aRmosavleT, madagaskaris mTebis mdinarea, magram ianZTan SedarebiT mcirewyliani da
qarpira kalTebze. xasiaTdeba kontinenturi reJimiT, vinaidan misi Sua
kontinentis Crdilo-dasavleT da samxreT- dineba_liosianis plato_ mkveTrad ariduli
dasavleT sanapiroebze da mTebis qarpira kalTebze, centraluri aziis farglebSia. mas myari Camonadenis
dabalmTian zonaSi xmelTaSuazRviuri havis pirobebSi, moculobiT msoflioSi pirveli adgili ukavia.
gavrcelebulia maradmwvane xeSeSfoTlovani (zomierad bunebrivi zonebi. bunebrivad aRmosavleT CineTis
qserofituli) tye-buCqnari, yavisferi niadagebiT. teritoria TiTqmis mTlianad ukavia tyis landSafts
samxreT-aRmosavleT sanapirosa da qarpira kalTebze (ZiriTad nawilze subtropikul-musonuri Sereuli tye _
notio subtropikuli havis pirobebSi, bunebriv mcena- tyis yomral niadagebze, xolo CrdiloeT na-
reul safars qmnis maradmwvane tyeebi subtropikuli wilSi_zomieri havis farTofoTlovani tyeebi da
wiTelmiwa niadagebiT. tyestepebi, tyis yomral da Savmiwa niadagebze). samxreT-
cxovelTa samyaro. ekologiuri pirobebis aRmosavleT periferiaze da kunZulebze ganviTarebulia
mravalferovnebam gansazRvra afrikis cxovelTa samyaros subtropikuli cvalebadteniani tyeebi, yviTelmiwa-
simdidre da nairgvaroba. wiTelmiwa-feralitur niadagebze.
cxovelTa samyaro ganawilebulia sam igi CineTis yvelaze mWidrod dasaxlebuli re-
zoogeografiul olqSi: CrdiloeTi afrika saharis gionia, Zlier saxeSecvlili landSaftebiT. sadReisod
CaTvliT, ganekuTvneba polarqtikul olqs, kontinentis veluri buneba SemogvrCa mxolod Znelad misadgom mTian
ZiriTadi nawili (aborigenuli fauna)_eTiopiis olqs. ubnebSi. romelTa mniSvnelovani nawili ukavia agrolan-
gamorCeul (maRalendemurobiT) zoogeografiul olqs dSaftebs da dasaxlebul ubnebs.
qmnis k. madagaskari, mimdebare wvrili kunZulebiT.

244 109
bunebrivi resursebidan aRsaniSnavia niadag- tebTan kavSirs da gamoyofis Semdeg, izolirebuli
klimaturi, agreTve wylis resursebi. regionis terito- ganviTarebiT gamowveul cvlilebebs.
ria mdidaria wiaRiseuli (feradi liTonebi, qvanaxSiri, afrikis Tanamedrove mcenareulobaSi mniSvnelovani
navTobi da sxv.) da biologiuri resursebiT. adgili ukavia introducirebul mcenareebs, romelTagan
stiqiuri bunebrivi movlenebidan qveynisaTvis didi kontinentis mTeli rigi qveynebis ekonomikaSi did rols
ziani moaqvs wyaldidobebs, grigalisebur qarebs- asrulebs finikis palma, Sokoladis xe, evkaliptebi da
tropikul ciklonebs. sxv.
bunebrivi landSaftebis regionuli nairgvaroba mzisgan miRebuli siTbo, mcire gamonaklisis garda,
aRmosavleT CineTis teritoriaze yvelaze naTlad Cans yvelgan sakmarisia mcenareTa ganviTarebisa da niadag-
CineTis did vakesa da mimdebare mTian masivebs Soris, warmomqmnisaTvis, amitom mcenareebisa da niadagebis Zi-
rac maTi, SedarebiT dabali rangis regionebad dayofis riTadi tipebis gavrcelebis suraTi mTlianad See-
safuZvels iZleva. satyviseba atmosferuli naleqebis ganawilebas, rac
iaponiis kunZulebi. igi aerTianebs oTx did kun- kontinentis farglebSi Zlier kontrastulia.
Zuls_hokaido, honsiu, sikoku, kiusiu da 3900-ze met afrika upirvelesad savanebisa da udabnoebis
wvril kunZuls. mdebareobs wynari okeanis dasavleT pe- kontinentia, romelTac misi farTobis TiTqmis 40_40%
riferiaze da kontinentisagan gamoyofilia iaponiisa da ukaviaT.
aRmosavleT CineTis zRvebiT. k. hokaido da k. honsius wvimiani sezonis xangrZlivobasTan dakavSirebiT, aq
Crdilo nawili zomier sartyelSia, ZiriTadi nawili savanuri mcenareulobis da landSaftis ramdenime tipi
subtropikulSi, xolo riu-kius wvrili kunZulebis arqi- gamoiyofa: teniani Warbteniani marcvlovani savana,
pelagi _ tropikulSi. regionis bunebis ZiriTad niSnebs tipiuri savana da gaudabnoebuli savana. marcvlovani
gansazRvravs kunZulovani ganviTareba, Tanamedrove geo- savanis da naTeli tyeebis qveS ganviTarebulia
sinklinis farglebSi, mniSvnelovani meridianuli gada- wiTelmiwa da wiTel-yavisferi niadagebi, mSrali da
Wimuloba da Zlier danawevrebuli mTagoriani reliefi. gaudabnoebuli savanisaTvis damaxasiaTebelia wiTel-
regionis umTavresi niSnebidan aRsaniSnavia aqtiuri te- mura niadagebi.
qtonikuri da meteorologiuri procesebi, Zlier dana- savanur mcenareulobas ukavia subekvatoruli
wevrebuli mTiani reliefi, musonuri tyiani land- sartylebis ZiriTadi da, tropikuli satylebis mniSvne-
Saftebi. lovani nawili, naxevarudabnosa da udabnos mcenareulo-
iaponiis kunZulebi Sedis alpur naoWa mTaTa da- ba gavrcelebulia yvela geografiul sartyelSi, garda
savleT wynarokeanur meridianul, “cecxlovan sartyel- ekvatorulisa. mas ukavia Crdilo naxevarsferos
Si” da ukavia misi centraluri, teqtonikurad yvelaze tropikuli satyeli mTlianad, samxreTSi Sida konti-
aqtiuri monakveTi. Aaq 192 vulkanidan 58 moqmedia. didi nenturi da dasavleT_okeanuri seqtorebi, agreTve sub-
kunZulebi materikuli warmoSobisaa, xolo wvrili tropikuli sartylebis mniSvnelovani nawili.
_vulkanuri da marjnuli.

110 243
reJimTan. rTuli hidrologiuri reJimiT gamoirCevian reliefi Zlier danawevrebuli da mTiania, didi
didi mdinareebi, romlebic sxvadasxva klimatur kunZulebis 80% mTebs ukavia. umaRlesia moqmedi vulkani
sartylebs da olqebs kveTen. safexurebrivad gan- fuZiama (3776 m). reliefis Tanamedrove saxis SeqmnaSi
lagebul zegnebTan aris dakavSirebuli xSiri CanCqerebi mTavari roli Seasrula neoteqtonikurma vertikalur-
da Woromebi. Camonadenis ZiriTadi nawili xuT mdinareze diferencirebulma rRveviTma moZraobam da aqtiurma
modis. vulkanizmma.
mTavari mdinareebidan aRsaniSnavia: nilosi-afrikis kunZul hokaidoze Crdilo-aRmosavleTidan sam-
da msoflios ugrZesi mdinare (6671 km), wliuri Camonad- xreT-dasavleTisaken gadaWimulia vulkanuri mTagrexi-
eniT afrikis meoTxe mdinarea; kongo-sigrZiT meore (4374 lebis zona, romelic warmoadgens kuriliis kunZulovani
km), magram wyaluxvobiT (wliuri Camonadeni 1449 km3) da vulkanuri mTagrexilebis gagrZelebas. hokaidos samxreT
auzis farTobiT pirvelia afrikaSi, msoflioSi_meore daboloebas warmoadgens osimas naxevarkunZuli, romlis
(amazonis Semdeg); nigeri, zambezi da sxva. mis kalapotSi ZiriTadi nawili mTiania. osimas mTebs, cugaros srutis
mdebareobs CanCqerebidan yvelaze didi viqtoria, romlis gaRma k. honsiuze agrZelebs urTierTparaleluri sami
simaRle 120 m, sigane 1800 m-ia. mTagrexili. samxreT kunZulebze Warbobs dabalmTiani,
tbebiT afrika arcTu ise Raribia, magram terito- magram Zlier danawevrebuli reliefi. sanapiroze,
riulad isini Zalian uTanabrodaa ganlagebuli. yvela metwilad mdinareTa SesarTavebTan mcire farTobis vake-
didi tba afrikis mTianeTze mdebareobs da TiTqmis dablobebia, romelTagan yvelaze didia kantos anu
yvela teqtonikuri warmoSobisaa. tipiuri teqtonikur- tokios dablobi k. honsiuze da isikaris dablobi k.
napralovani tbebia tanganika da niasa. tanganika msof- hokaidoze.
lioSi ugrZesi tbaa, siRrmiT meore, baikalis Semdeg. hava. iaponiis kunZulebis mTavari klimatSemqmneli
viqtoria afrikis yvelaze didi da msoflioSi mesame faqtorebidan aRsaniSnavia misi kunZulovani mdebareoba
tbaa farTobiT (69,5 aTasi km2). zomier, subtropikul da tropikuli sartylebis wynaro-
ariduli olqebisaTvis gansakuTrebuli mniSvnelo- keanur-musonur seqtorSi, aziis vrceli xmeleTis siax-
ba aqvs miwisqveSa wylebs. didi arteziuli auzebia loves da gansxvavebuli fizikuri Tvisebebis mqone
uwylo saharasa da kalaharis qvabulSi. okeanuri wylebis Sexvedris areSi. aseve mniSvnelovani
wylis resursebiT afrika yvelaze nakleb uzrun- faqtoria danawevrebuli mTiani reliefi. zogadad, iapo-
velyofili kontinentia. niis kunZulebze musonuri havaa, CrdiloeTSi zomieri,
bunebrivi zonebi. afrikis flora gamoirCeva sim- umetes nawilze subtropikuli, samxreTSi tropikuli. im
didriT da siZveliT, rac gamowveulia xangrZliv ge- gansxvavebiT, rom aq zamTris mSrali sezoni araa gamox-
ologiur droSi misi kontinenturi ganviTarebiT, cxeli atuli. havaze did gavlenas axdens kurosios Tbili
da Tbili havis pirobebSi. Tanamedrove mcenareuloba dineba, misi gavleniT wylis temperatura iaponiis
naTlad asaxavs gondvanis “ojaxSi” Semaval kontinen- zRvaSi, mezobel wylebTan SedarebiT 3-90-iT maRalia.
CrdiloeTidan k. honsiumde aRwevs kuriliis civi dineba.

242 111
hokaidoze ianvris saSualo temperatura -9-120-ia, kiu- naleqebiT. mTebidan dasavleTisaken naleqebi mkveTrad
siuze +8-90-ia. zafxulis temperaturebSi sxvaoba Sedare- klebulobs. dasavleT periferiaze samxreT atlanturi
biT umniSvneloa. anticiklonisa da bengalis civi dinebis gavleniT war-
iaponia mezobel materikul CineTTan SedarebiT moqmnilia sanapiro udabnos hava maRali fardobiTi te-
ufro teniania, vinaidan mis teritoriaze zamTris mu- nianobiT.
sonic tenis momtania, vinaidan igi gadalaxavs iaponiis subtropikul sartyelSi xvdeba kontinentis
SedarebiT Tbilwylian zRvas da sanapiroze da qarpira Crdilo da samxreT periferia. misi hava Camoyalibebulia
kalTebze tovebs tens, Sida teritoriulad naleqebis tropikuli da zomieri haeris masebis sezonuri cvliT,
raodenoba 1000-3000 mm farglebSi icvleba. hokaidoze rac gansakuTrebiT kargad aris gamoxatuli xmelTaSu-
warmoiqmneba Tovlis mZlavri 4 m-mde saburveli. azRviuri klimaturi olqis farglebSi. igi xasiaTdeba
iaponia tropikuli ciklonebis qveyanaa, rom- cxeli da mSrali zafxuliT da naleqiani Tbili
lisTvisac damaxasiaTebelia xSiri grigaliseburi qare- zamTriT. CrdiloeTSi subtropikuli sartylis ZiriTad
bi-taifuni. mis mier miyenebuli zarali aRemateba nawilze hava mSrali da kontinenturia. analogiur havas
miwisZvrebiT gamowveul zarals. samxreTSi ukavia sartylis Sida nawili. samxreTis aR-
Sida wylebi. hava da reliefi xelsayrelia xSiri mosavleT okeanur seqtorSi Camoyalibebulia musonur-
da uxvwylian mdinareTa qselis ganviTarebisaTvis. mdi- subtropikuli hava, naleqebis sakmaod Tanabari sezonuri
nareebi aq moklea auzis mcire farTobiT, aratipiuri mu- ganawilebiT, Tumca gamoxatulia zafxulis maqsimumi.
sonuri sazrdoobiT. sazrdoobaSi CrdiloeTisaken nad- agroklimaturi resursebiT afrika mdidaria, gan-
nobi wylis wili matulobs. mdinareebidan yvelaze didia sakuTrebiT Termuli, rac kontinentis ZiriTad nawilSi,
650 km sigrZis oikari, k. hokaidoze. teniT uzrunvelyofis SemTxvevaSi wlis sezonebSi ram-
iaponiis kunZulebze sxvadasxva warmoSobis mrava- denime mosavlis moyvanis SesaZleblobas iZleva.
li tbaa, magram sididiT arcerTi ar gamoirCeva, maTi Sida wylebi. hidrografiuli qselis sixSire, misi
umetesoba vulkanuri warmoSobisaa. yvelaze didia te- teritoriuli ganawileba da hidrologiuri reJimis xasi-
qtonikuri tba biva (716 km2), k, honsiuze( siRrme 95 m). aTi naTlad asaxavs havisa da relefis ZiriTad niSnebs.
bunebrivi zonebi. regioni xasiaTdeba saxeobrivad afrikis teritoria uTanabrodaa ganawilebuli atlanti-
mdidari floriT da maRali endemizmiT. mis floraSi sa da indoeTis okeaneTa da Sida auzebs Soris. gaudi-
SevxvdebiT saxeobebs aRmosavleT CineTidan, cimbiridan, nari auzis farTobi mniSvnelovnad aRemateba avstralias
kamCatkidan da TviT Crdilo amerikidanac ki. gaba- da mcired CamorCeba evropas. zedapiruli Camonadenis
tonebulia tyeebis landSafti, farTo speqtriT, rogorc moculobiT mxolod evropas da avstralias aRemateba.
ganedis, ise simaRlis mixedviT. hokaidos ZiriTadi na- teritoriis ZiriTad nawilSi hava araxelsayrelia zeda-
wili ukavia taigas, eweri da torfian-Waobiani ni- piruli Camonadenis warmosaqmnelad. mdinareTa sazr-
adagebiT. mTavari tyeSemqmnelia saxalinis soWi da doobis mTavar wyaros warmoadgens wvimis wyali. mdi-
hokaidos naZvi, maTSi gareulia lariqsi, dabuCquli nareTa hidrologiuri reJimi dakavSirebulia naleqebis

112 241
subekvatoruli sartyeli, analogiurad samxreT urTxeli, aryi, Tela da sxv. zogan Znelad gadasalaxav
amerikisa, sami mxridan akravs ekvatorul sartyels. igi qvetyes qmnis bambuki. hokaidos samxreTSi da CrdiloeT
CrdiloeTSi vrceldeba saSualod C.g. 170-ian parale- honsiuze ganviTarebulia zomieri havis farTofoTlovani
lamde, xolo samxreTSi, TiTqmis s.g 200-ian paralelamde. tyeebi, tyis yomral niadagebze. mdidaria saxeobrivad-
xasiaTdeba cxeli da cvalebadteniani haviT. sezonebi muxa, wiflis da nekerCxlis saxeobebi, muryani, manjuri-
gamoiyofa naleqebis mixedviT_wvimiani zafxuli- uli ifani da sxv., maTTan Sereulia endemebi_iaponuri
ekvatoruli musonis da mSrali zamTari-tropikuli pasa- kviparosi, kriptomeria da sxv. qvetyeSi-magnolia, bambuki,
tis gavleniT. naleqebis raodenoba teritoriulad 1500- veluri alubali, lianebidan suro da veluri vazi. aR-
500 mm farglebSi icvleba. yvelaze meti simSrale aRin- niSnul tyeebs mTebis kalTebze, daaxl. 500 m-dan cvlis
iSneba somalis naxevarkunZulze, romelic ekvatoruli wiwvovnebi gaewrebul yomral da ewer niadagebze. igi
musonisagan “daculia” eTiopiis mTianeTiT. simaRliT gadadis subalpur landSaftSi. bunebrivi
tropikul klimatur sartyels ukavia afrikis tyeebi bevrgan saxeSecvlilia xelovnuri tye-nargavebiT.
vrceli teritoria, gansakuTrebiT Crdilo naxevarsfer- tyis flora gansakuTrebiT mdidaria subtropikul
oSi, sadac samxreT sazRvrad miRebulia ekvatoruli mu- sartyelSi. 500-800 m-ze ufro maRla, subtropikul tyeebs
sonis gavrcelebis Crdilo sazRvari, xolo Crdilo cvlis zomieri havis wiwvovani da farTofoTlovani
sazRvrad, polaruli fronti. sartyeli moicavs, saharis tyeebi. tropikuli sartyeli, 300-500 m-mde bunebriv
zegans sanapiro vake-dablobebiT. saharis teritoriaze pirobebSi Semosilia notio tropikuli tyeebiT, romelic
wliuri naleqebi 100 mm ar aRemateba, umetes nawilze igi mniSvnelovan nawilze Secvlilia agrolandSaftebiT.
50 mm naklebia, gamonaklisia kristaluri masivebis cxovelTa samyaro saxeobebiT materikul nawilTan
qarpira kalTebi, sadac naleqebi matulobs 300-400 mm-mde. SedarebiT, Raribia. mniSvnelovani kontrastebia Crdilo-
amrigad, Crdilo naxevarsferos tropikuli eT da samxreT kunZulebs Soris. CrdiloeTSi binadrobs-
sartyelis ZiriTadi nawili ukavia kontinenturi udabnos mura daTvi, siasamuri, ciyvi da sxv. subtropikulSi-
havis olqs. mxolod dasavleT periferiazea gamoxatuli iaponuri makaki, iaponuri Savi daTvi, enotismagvari ZaR-
sanapiro udabnos hava. li da sxv. mdidaria frinvelTa da qvewarmavalTa fauna,
samxreT naxevarsferos tropikuli klimaturi sanapiro wylebi gamorCeulia Zvirfasi sarewao TevziT.
sartyeli, miuxedavad bevrad naklebi ganfenilobisa,
xasiaTdeba SedarebiT nairgvari klimaturi pirobebiT. bunebrivi resursebidan yvelaze mniSvnelovania
sartyelis ZiriTadi nawili ukavia kontinenturi havis wylisa da xe-tyis, agreTve agroklimaturi resursebi.
olqs, sadac naleqebis raodenoba samxreT-aRmosavleTi mineraluri resursebiT ar aris mdidari. qveynis
pasatis gavleniT ramdenadme metia, vidre saharaSi. aR- mrewveloba ZiriTadad eyrdnoba Semotanil mineralur
mosavleT okeanur seqtorSi Camoyalibebulia musonur- nedleuls da adgilobriv maRal teqnologias.
pasaturi hava, rac samxreT-aRmosavleT afrikisa da mad- iaponia samrewvelo ganviTarebis potencialiT
agaskaris mTebis qarpira kalTebze xasiaTdeba uxvi mxolod aSS-s Camouvardeba, rasac mZimed aRiqvams

240 113
veluri buneba, romlis dacva erT-erTi yvelaze mwvave da ekvatoruli hava Camoyalibebulia afrikis Sua da
aqtualuri problemaa. bolo periodSi qveyanaSi tardeba dasavleT seqtorSi, sadac mTeli weli gabatonebulia
didi masStabis bunebadamcavi RonisZiebebi. miuxedavad ekvatoruli haeri.
miwis resursebis mwvave deficitisa, iaponia kvlavin- saSualo wliuri temperatura kontinentis far-
deburad rCeba msoflios erT-erT yvelaze tyian qveynad. glebSi yvelgan maRalia. misi didi nawili mdebareobs
bunebrivi landSaftebis regionuli kontrastebi +200-iani izoTermis SigniT. Crdilo da samxreT pe-
yvelaze naTlad aris gamoxatuli ganedis mixedviT riferiazec ucivesi Tvis saSualo temperatura +8-100
zomier, subtropikul da tropikul kunZulebs Soris. dabla ar ecema. temperaturis dRe-Ramuri ritmi konti-
aRmosavleT aziis subkontinentis farglebSi nentis ZiriTad nawilze, gansakuTrebiT ki udabnoebSi,
fizikur-geografiuli qveynis rangis regionebad agreTve kontinenturia. dRe-Ramuri amplituda saharaSi 400 aRwevs.
gamoiyofian kamCatka-kurilia da amur-dunbei. xmeleTis (qviSis) zedapiri 800–mde xurdeba. libiis ud-
centraluri azia. “centraluri aziis” cnebaSi abnoSi, dafiqsirebulia planetis yvelaze maRali tem-
sxvadasxva geografis mier gansxvavebuli Sinaarsia peratura (580). saharis aRmosavleT nawilSi (eTiopia)
Cadebuli da amdenad, misi sazRvrebis gatarebaSic azrTa saSualo wliuri temperatura Seadgens 34,40 da igi
sxvadasxvaobaa. miuxedavad amisa, yvela cnobili geo- yvelaze cxeli adgilia msoflioSi.
grafi centraluri aziis bunebis mTavar niSnebs calsa- gacilebiT ufro kontrastulia atmosferuli
xad afiqsirebs, misi Sida kontinenturi mdebareobiT da naleqebis ganawileba, vinaidan masze bevrad meti
gaudinarobiT gamowveuli mkveTrad ariduli e.w. “cen- faqtori axdens gavlenas. kontinentze aris teritoriebi,
tralur aziuri” landSaftebis gabatoneba. sadac wliuri naleqebi 10000 mm aRwevs da msoflioSi
aRniSnuli kriteriumis safuZvelze, cnebis farTo yvelaze vrceli ariduli teritoriebi, sadac naleqebis
gagebiT, centraluri aziis farglebSi sakuTriv wliuri raodenoba 40 mm ar aRemateba, xolo calkeul
centraluri aziis garda, ganixileba tibetis mTianeTi, ubnebSi zogierT weliwads SeiZleba 1 mm-ic ar movides.
Sua azia da samxreT-aRmosavleTi yazaxeTi, romelTa naleqebi afrikaSi mcire gamonaklisis garda,
jamuri farTobi avstraliis kontinents aRemateba. Txevadi saxiT modis.
am vrceli regionis bunebis saerTo niSnebidan afrikis gansakuTrebuli geografiuli mdebareobis
aRsaniSnavia: igi Cveni planetis erT-erTi uZvelesi wyalobiT, Crdilo da samxreT naxevarsferoSi
xmeleTovani masivia, xangrZlivi kontinenturi ganviTare- klimaturi sartylebi ekvatoris mimarT simetriulad
biT; regionis umetesi nawili ukavia maRal udabno ze- aris ganlagebuli, magram arsebiTi gansxvavebaa
gnebs-tibetis, gobis, ordosis, tarimis, yazaxeTis wvril- Camoyalibebuli havis tipebSi.
gorakebi da sxv., romelTa Soris loda mTiani masivebia ekvatoruli klimaturi sartyeli moicavs afrikis
mosworebuli TxemebiT. regionis teritoriaze gaba- Sua da dasavleT olqebs, gvineis yuris sanapirodan aR-
tonebulia mSrali_kontinenturi hava. TiTqmis mTeli mosavleT afrikis mTianeTamde, romelsac axasiaTebs
teritoria gaudinaria. gabatonebulia udabnos da naxe- Tanabrad cxeli da Tanabrad teniani hava.

114 239
liefis xasiaTi; 4) atmosferos moqmedebis centrebis varudabnos landSaftebi. umetes nawilze araxelsayrel
ganawileba xmeleTsa da mimdebare okeaneebSi da 5) zRvis niadag-klimatur pirobebTan dakavSirebiT, veluri buneba
dinebebi. kargad aris SemorCenili.
kontinenti imyofeba atmosferos moqmedebis bunebis saerTo niSnebis fonze teritoriis did
Semdegi centrebis gavlenis sferoSi: ekvatoruli bari- ganfenilobasTan da reliefis nairgvarobasTan dakav-
uli depresia, orive naxevarsferos subtropikuli maRa- SirebiT, naTlad aris gamoxatuli ariduli da suba-
li wnevis sartylebi (Crdilo naxevarsferoSi_ azoris riduli landSaftebis regionuli nairgvaroba. gamoiyofa
anticikloni, samxreTSi_atlanturi anticikloni da in- Semdegi fizikur-geografiuli qveynebi: sakuTriv centra-
doeTis anticikloni). luri azia, tibetis mTianeTi, yazaxeTis wvrilgorakebi,
kontinentis umetesi nawili tropikul Sua azia.
sartylebSia, ris gamoc mis ZiriTad nawilze moqmedebs tibetis mTianeTi. igi msoflioSi yvelaze vrceli
pasaturi cirkulacia. Crdilo-aRmosavleTi da samxreT- da yvelaze maRalia. mdebareobs sakuTriv centraluri
aRmosavleTi pasati kontinentze gvevlinebian mkveTrad aziidan samxreTiT. misi samxreTi da samxreT-dasavleTi
gansxvavebuli niSnebiT. sazRvari gasdevs himalais CrdiloeT mTisZirebs, Crdi-
Crdilo-aRmosavleTi pasati cxeli da mSrali loeTiT vrceldeba kun-lunis CrdiloeT mTisZirebamde.
qaris niSnebs atarebs, rasTanac dakavSirebulia msof- dasavleT mxareze esazRvreba pamirisa da hindiyuSis
lioSi yvelaze vrceli udabnos warmoqmna. samxreT- mTebi, aRmosavleTiT vrceldeba meridianuli sino-
aRmosavleTi pasati qris Tbilwyliani indoeTis okeani- tibetis mTebis aRmosavleT mTisZirebamde.
dan da Semxvedri mTebis qarpira kalTebze gvevlineba tibetis mTianeTi xasiaTdeba Zalian rTuli te-
teniani musonis niSnebiT. qtonikuri agebulebiT. CrdiloeTi nawili Seqmnilia
kontinentis dasavleTi periferia, orive naxe- umetesad paleozouri naoWa struqturebiT, Sua nawili-
varsferoSi ganicdis atlanturi subtropikuli antici- mezozouri, xolo samxreTi-kainozouri naoWa struqtu-
klonebis gavlenas, rasac kidev ufro aZlierebs kanarisa rebiT.
da bengalis civi dinebebi. Sedegad amisa, tropikul Tanamedrove reliefis CamoyalibebaSi mTavari ro-
sartylebSi Camoyalibda sanapiro udabnoTa hava da li Seasrula neoteqtonikurma moZraobam. jer kidev kai-
landSaftebi. nozourSi axlandeli tibetis mTianeTis adgilas yofila
subekvatoruli sartylebis havis CamoyalibebaSi mosworebuli teritoria_penepleni, romelic TiTqmis
mTavar rols asrulebs ekvatoruli musonisa da pa- okeanis doneze mdebareobda. neoteqtonikuri moZraobis
satebis sezonuri cvla. Sedegad igi azevebul iqna 4000-4500 m-mde, xolo misi
kontinentis CrdiloeTi da samxreTi periferia Semomfargvleli qedebi 6000-7000 m-mde, ramac gaaZliera
subtropikul sartylebSia moqceuli, romelTa havis eroziul-denudaciuri procesebi. tibetis mTianeTi
xasiaTs gansazRvravs zomieri da tropikuli haeris azevebis aqtiur temps inarCunebs Tanamedrove epoqaSic.
sezonuri cvla. reliefis da mTlianad landSaftis xasiaTiT gan-

238 115
sxvavebulia, erTis mxriv centraluri da dasavleTi ti- samxreT afrikis zeganiT. kontinentis zedapiri
beti, xolo meores mxriv aRmosavleTi tibeti. pirveli maqsimalur simaRles aRwevs aRmosavleT afrikis
SedarebiT ufro sustad aris danawevrebuli, saS. 4500- mTianeTis farglebSi, sadac aRmarTulia kilimanjaros
5000 m-mdea azevebuli. mis reliefSi Serwymulia moglu- (kontinentis umaRlesi mwvervali, 5895 m) da kenias
vebuli qedebi da teqtonikuri qvabulebi. aRmosavleTi vulkanuri konusebi da ruvenzoris kristaluri masivi -
tibetis zedapiri Zlier aris danawevrebuli teqtonikuri (5109 m). kontinentis yvelaze dabali adgilic (tba
da eroziuli xeobebiT. urTierTparaleluri maRalmTi- assalis done, eTiopiis teritoriaze -153 m), maRali
ani qedebi erTmaneTisagan gamoyofilia aziis udidesi afrikis farglebSia. afrika gamoirCeva sanapiro xazis
mdinareebis-ianZis, xuanxesa da mekongis xeobebiT. aR- susti danawevrebiTac, vinaidan igi ZiriTadad gauyveba
mosavleTi tibetis CrdiloeTi cnobilia sino-tibetis rRvevis xazs, amitomac vrceli kontinentis farglebSi
mTebis saxeliT, xolo ianZis zemo dinebis xeobidan mxolod erTi mniSvnelovani yurea-gvineis da erTi
samxreTiT mas agrZelebs iunan-giuCJonis mTianeTi. naxevarkunZulia-somalis, romelsac afrikis rqasac
hava maRalmTiani mkacri da umetes nawilSi mkveT- uwodeben da amdenad, afrika sanapiro xazis sigrZiT
rad kontinenturi da Zlier mSralia, rac Tavis mxriv mniSvnelovnad Camouvardeba farTobiT masze samjer
ganapirobebs temperaturebis Zlier ryevadobas. es Zi- nakleb evropas.
riTadad gansazRvrulia okeaneTa gavlenisagan mowy- bunebrivi resursebiTYafrika sakmaod mdidari
vetili mdebareobiT maRalmTian qedebs Soris. zafxulis kontinentia, gansakuTrebiT sasargeblo wiaRiseuliT,
Tveebis saSualo temperatura 10-160-ia. dRisiT SeiZleba kerZod, madneuli resursebiT, vinaidan kontinentis ge-
temperaturam aiwios 300-mde, RamiT ki nols qvemoT ologiur agebulebaSi mTavar rols asrulebs Zveli
daeces. zamTari xangrZlivi da yinviania, Tovlis mdgra- kristaluri da magmuri qanebi. mTavari samTamadno
di saburveli iSviaTi movlenaa, ris gamoc grunti mniS- raionebi ganlagebulia samxreT da aRmosavleT afrikaSi,
vnelovan siRrmemde iyineba. samxreTis mimarTulebiT, sadac mniSvnelovan farTobze gaSiSvlebulia an zeda-
matulobs naleqebi da siTbo, rac gamowveulia indoeTis pirTan axlosaa madanSemcveli kristaluri da magmuri
okeanidan musonis SemoWriT da SedarebiT samxreTuli qanebi. msoflio mniSvnelobisaa almasis, oqros, uranis,
mdebareobiT. platinis, marganecis, qromis, rkinis, boqsitebis, kobal-
zedapiruli Camonadenis xasiaTi naTlad asaxavs tis da sxva sabadoebi, Crdilo da dasavleT afrikaSi
havisa da reliefis ZiriTad niSnebs. periferiuli navTobis da gazis msoflio mniSvnelobis sabadoebia.
qedebis azevebis Sedegad dasavleT, centralur da afrika SedarebiT ufro Raribia qvanaxSiriT. misi mTava-
CrdiloeT CineTma ganicada havis mkveTri gamSraleba da ri sabadoebi ganlagebulia ukidures samxreT nawilSi.
warmoiqmna calkeuli Siga Camonadenis auzebi, romlebic hava. afrikis havis ZiriTadi niSnebi da Tavisebure-
mudmiv Camonadenian mdinareebs metwilad moklebulia. ba gansazRvrulia Semdegi klimatwarmomqmneli faqto-
teniani samxreTi da aRmosavleTi regionebi gamoirCeva rebiT: 1) geografiuli mdebareoba; 2) sanapiro xazis
ganviTarebuli hidrografiuli qseliT, romelic mie- susti danawevreba da kontinentis konfiguracia; 3) re-

116 237
gamonaklisis garda kontinentis safuZvels qmnis afrikis kuTvneba wynari da indoeTis okeaneTa auzebs. mis far-
uZvelesi baqani, romelic Soreul geologiur warsulSi glebSi xvdeba ianZis, xuanxes, brahmaputras, mekongis, in-
gondvanis superkontinentis farglebSi Sedioda. dis zemo auzebi.
Zvel baqnur struqturebs Crdilo_ dasavleTiT tibetis mTianeTSi bevri narCeni tbaa, maTi
akravs atlasis mTebis xmelTaSuazRvispira Aaxalgazrda umetesoba mlaSea, bevri maTgani damSralia, gadaqceulia
(alpuri) mTagrexili da samxreTiT Zveli-hercinuli mlaSob Waobebad.
kapis mTebi. afrikis reliefi naTlad asaxavs misi havis simSralesTan dakavSirebiT mudmivi Tovlis
geologiuri ganviTarebis istorias da masTan dakavSi- sazRvari Zalian maRla gadis (5000-6000 m). am mxriv igi
rebul teqtonikur agebulebas. avstraliis msgavsad mxolod centralur andebs CamorCeba. miuxedavad amisa,
afrikac vake kontinentia. amasTan, dablobebs aq Tanamedrove gamyinvarebas mniSvnelovani farTobi ukavia,
kontinentebs Soris yvelaze naklebi farTobi ukavia. gansakuTrebiT dasavleT da samxreT nawilSi. regionis
reliefis mTavari formebia sxvadasxva tipis teritoria Zlier meCxradaa dasaxlebuli. adamianis
vrceli baqnuri vakeebi: 1) denudaciuri vakeebi da ze- saqmianobis mTavari saxea saZovruli mecxoveleoba.
gnebi, 500 m naklebi simaRliT (CrdiloeT afrikaSi). gad- aSeneben iaks, cxvars, Txas. centralur da dasavleT
arecxvis mimarT gamZle qanebTan dakavSirebulia tibetSi landSaftis simaRliTi zonaloba arsebiTad
brtyelTxemebiani STenili mTebi da Wiuxebi; 2) horizon- gamoxatuli araa. maRalmTis civ udabnos zemoT cvlis
taluri an sustad daxrili vakeebi, ganviTarebuli mudmivi Tovlisa da yinulebis zona.
baqnur danaleq qanebze; 3) akumulaciuri vakeebi ganvi- bevrad ufro mravalferovania aRmosavleTi da
Tarebulia kontinentis sanapiros gayolebiT. samxreTi tibetis landSaftebi. naTlad aris gamoxatuli
afrikis kontinentis zedapiris hifsometriuli veluri bunebis simaRliTi zonaloba. qvabulebSi
ganviTarebis mixedviT naTlad Cans gansxvaveba stepuri landSaftia gavrcelebuli, dabali da saSualo
Crdilo_dasavleT da samxreT_aRmosavleT nawilebs So- mTiani zonebi farTofoTlovan, Sereul da wiwvovan tye-
ris. Crdilo-dasavleTi afrika zedapiris simaRliT ebs ukavia. maRalmTiani sartyeli warmodgenilia
mniSvnelovnad CamorCeba samxreT-aRmosavleT afrikas, subalpuri tye-mdelo-buCqnaris da alpur mdeloTa
romlis reliefmac neoteqtonikur moZraobaTa Sedegad landSaftebiT.
ganicada gaaxalgazrdaveba-gamTianeba. amis safuZvelze aRmosavleTi da samxreTi tibeti ufro mWidrod
kontinents or nawilad yofen: dabali da maRali afrika. aris dasaxlebuli da sameurneo saqmianobac ufro
dabali afrika ZiriTadad ukavia saharisa da sudanis mravalferovania_sarwyavi da urwyavi miwaTmoqmedeba,
vake-zegnebs (200-500 m simaRliT), romelTa reliefis mecxoveleoba, xe-tyis meurneoba da sxv.
erTferovnebaSi mniSvnelovani koreqtivebi Seaqvs bunebrivi resursebidan mTavaria bunebrivi saZov-
kristalur masivebs (tibestis, ahagaris da darfuris). rebi. samxreT da samxreT-aRmosavleT nawilSi wylisa da
maRali afrikis ZiriTadi nawili warmodgenilia xe-tyis resursebi.
eTiopiisa da aRmosavleT afrikis mTianeTebiTa da

236 117
centraluri aziis (Sua aziis) mTiani qveyana moi- Sua saukuneebSi geografiuli informaciis mop-
cavs Sua aziis samxreT periferias da aRmosavleT na- ovebaSi udidesi Rvawli miuZRviT arabebs, romlebic
wils, romelic gadaWimulia kaspiispira dablobidan laSqrobebis drosac agrovebdnen geografiul cnobebs
jungariis alaTaus aRmosavleT mTiswineTamde, TiTqmis ucnobi teritoriebis Sesaxeb.
4000 km-ze. afrikis kontinentis Sesaxeb evropelebis codnis
Sua aziis ariduli landSaftebis fonze, misi mTi- gafarToebas mniSvnelovnad Seuwyo xeli indoeTisaken
ani nawilis bunebis specifikurobas da mravalferovnebas sazRvao gzis Ziebam afrikis dasavleT da samxreTi
gansazRvravs Zlier danawevrebuli mTiani reliefi, sanapiroebis SemovliT. mas mieZRvna mravali eqspedicia
umetesad subtropikul ganedebSi mdebareoba da grZedis da mravalwliani Zieba, rac 1498 wels warmatebiT
mimarTulebiT didi gadaWimuloba. mis mTian landSaft- daagvirgvina portugalieli mezRvauris vasko-da-gamas
ebs mTlianad gadahkravs centraluri aziis bunebisaTvis eqspediciam, romelmac kontinents samxreTidan Semouara
damaxasiaTebeli, aridulobis elferi, rac umetesad da aRmosavleT sanapiros gaswvriv ekvatoramde gacura.
ganpirobebulia misi geografiuli mdebareobiT zomier man evropelTagan pirvelma gadakveTa indoeTis okeane da
da subtropikul udabnoTa “garemocvaSi”. pamirze da miaRwia indostans. portugaliis eqspediciebma dasabami
centralur tian-Sanze udabno-stepuri landSafti TiT- misca afrikis kontinentze monaTvaWrobis samarcxvino
qmis maRalmTian zonamdea SenarCunebuli. istorias.
mTiani Sua azia aerTianebs sam ZiriTad mTian Sida afrikis Seswavla evropelebma mogvianebiT
sistemas romelTa mixedviTac naTlad aris gamoxatuli daiwyes. gansakuTrebiT aRsaniSnavia ingliseli
mTiani Sua aziis bunebis Sida regionuli nairgvaroba. mogzaurisa da mkvlevaris devid livingstonisMRvawli.
tian-Sanis mTiani olqi. aziis erT-erTi udidesi man afrikaSi 30 weli dahyo. igi iyo didi humanisti,
mTiani sistemaa, romlis didi da ganieri dasavleTi na- afrikis mkvidri mosaxleobis qomagi, risTvisac man
wili_ yirgizeTs, uzbekeTs, tajikeTs da yazaxeTs afrikelebis gansakuTrebuli siyvaruli daimsaxura.
ekuTvnis, xolo aRmosavleTi nawili CineTis farglebSia. SemdgomSi anglo-amerikulma eqspediciebma Seavses
Cveulebriv mis farglebSi ganixilaven orografiulad geografiuli codna Sida afrikis Sesaxeb. afrikis
masTan dakavSirebul jungariis alaTaus, Tarbagatais geografiuli Seswavlis saqmeSi mniSvnelovani wvlili
qedebs. aqvT Setanili rus mogzaurebsa da mkvlevarebs,
tian-Sani gaaxalgazrdavebuli loda-naoWa mTebia, romelTagan aRsaniSnavi arian v. iunkeri da e. kovalevski,
romelic warmoqmnilia mosworebuli paleozouri naoWa sabWoTa xanaSi n. vavilovi.
struqturebis neoteqtonikuri moZraobis Sedegad. afrikis veluri buneba dResac izidavs sxvadasxva
teritoriis teqtonikur aqtivobaze metyvelebs qveynis geograf-mkvlevarebs, gansakuTrebiT turistebs.
xSiri da Zlieri (10-11 balamde simZlavris) miwisZvrebi. reliefi. afrika avstraliis analogiurad, gam-
mTiani sistema Sedgeba ganeduri mimarTulebis, oirCeva erTferovani, sustad danawevrebuli vake-
metwilad mosworebul Txemebiani mTagrexilebisa da, maT reliefiT, rac gamowveulia misi baqnuri bunebiT. mcire

118 235
afrikasTan yvelaze axlos mdebareobs azia da Soris mdebare maRali qvabulebisagan. dasavleTisaken
evropa. evropisagan igi gamoyofilia xmelTaSua zRviTa mTagrexilebi maraoseburad iSlebian da maT Soris
da gibraltaris srutiT, xolo aziisagan_grabenuli warmoqmnilia vrceli Rrmulebi-ferganis, narinis, isiq-
warmoSobis wiTeli zRviTa da bab-el-mandebis srutiT. qolis da sxv. maqsimalur simaRles mTiani sistema
azias ukavSirdeba suecis yeliT, romelzec gaWrilia aRwevs yirgizeT-CineTis sazRvarTan aRmarTul, gamar-
xmelTaSua da wiTeli zRvebis damakavSirebeli suecis jvebis pikze (7439 m).
arxi. tian-Sanis mTiani sistemis farglebSi bunebis
afrika kontinentebs Soris yvelaze cxeli, xolo regionuli nairgvaroba yvelaze naTlad gamoxatulia
avstraliis Semdeg yvelaze uwyloa, udabnoTa da Crdilo, samxreTi, centraluri da dasavleTi tian-Sanis
savanebis udidesi farTobiT. amasTan, maradmwvane notio da mTaTaSorisi qvabulebis farglebSi, romlebic
tropikuli tyeebis farTobiTac mxolod samxreT fizikur-geografiul qveolqebad ganixilebian.
amerikas Camouvardeba. Crdilo tian-Sani mdebareobs daxSuli mTaTaSua
afrika sxva kontinentebisagan gamoirCeva qvabulebidan CrdiloeTiT. geologiurad igi yvelaze
Tanamedrove politikuri rukis ganviTarebis yvelaze Zvelia. aerTianebs Semdeg ZiriTad orografiul er-
tragikuli istoriiT. ramdenime saukunis manZilze igi Teulebs: Tarbagatais, jungariis alaTaus, Talasis
koloniuri kontinenti iyo. alaTaus, yirgizeTis da sxv. qedebs da maT gamyof xeo-
afrikis gamokvlevis istoriidan. afrika uZvelesi bebsa da qvabulebs. Tanamedrove reliefSi Serwymulia
droidan ipyrobda evropelebis yuradRebas. igi mravali sxvadasxva simaRleze ganlagebuli Zveli mosworebuli
saukunis manZilze rCeboda idumal kontinentad, gan- zedapirebi da axalgazrda formebi _ eroziuli xeobebi,
sakuTrebiT misi Sida olqebi. XIX s. dasawyisisaTvis wyalgamyofebi da myinvaruli reliefi.
evropelebis warmodgena afrikis Sesaxeb mxolod hava kontinenturia. zafxuli mTiswineTebSi da
CrdiloeT, viwro sanapiro zoliT Semoifargleboda, qvabulebSi Tbili da cxelia- +20-250, zamTari yinviania.
maSin roca mis CrdiloeT sanapiros finikielebi da mTian zonaSi ianvris saSualo temperatura ecema 200-mde
berZnebi kargad icnobdnen, maT jer kidev VIII saukuneSi ecema.
Cvens eramde SeuqmniaT Tavisi droisaTvis erT-erTi atmosferuli naleqebis ZiriTadi masa moaqvs
uZlieresi saxelmwifo karTageni. kontinentis Crdilo- dasavleT da Crdilo-dasavleT qarebs. wliurad modis
aRmosavleTSi, ramdenime aTasi wlis winaT Cvens eramde 700-800 mm, maRalmTian zonaSi _ 900-1300 mm naleqi.
arsebobda Zlevamosili da maRali kulturis mqone mdinareebi ZiriTadad ilis da Cus auzebs
egviptis saxelmwifo, romelTanac aris dakavSirebuli ganekuTvneba. sazrdooba SezRudulia, misi mTavari wyaro
evropelebis pirveli warmodgenebi afrikis Sesaxeb. Tovlis nadnobi wyalia. mdinareTa wyali gamoiyeneba
swored egviptelebi gaxdnen maTgan samxreTiT mdebare komunalur meurneobaSi, sarwyavad da energetikaSi.
raionebis pirvelaRmomCenebi.

234 119
Tanamedrove gamyinvareba ganviTarebulia TiTqmis Tavi VI. afrika
yvela qedze. mudmivi Tovlis xazi aq gadis 3300-4200 m
simaRleze. 15. bunebis komponentebi
niadag-mcenareuli safaris da mTlianad bunebrivi
landSaftebis nairgvaroba, naTlad gamoxatulia simaR- afrika∗ sididiT aziis Semdeg meore kontinentia.
liTi zonebis mixedviT. gansxvavebuli geografiuli misi farTobi kunZulebis CaTvliT 30,3 mln km2 Seadgens
mdebareoba da simaRliTi ganviTareba gansazRvravs buneb- (kunZulebis saerTo farTobi daaxloebiT 0,6 mln km2-ia).
rivi zonalobis sxvadasxva tipebis Camoyalibebas, cal- didi kunZulebidan aRsaniSnavia madagaskari, rome-
keuli mTiani masivebis mixedviT. simaRliTi zonebis lic kontinenturi warmoSobisaa da mozambikis srutiT
SedarebiT nairgvari speqtriT gamoirCeva zailiis ala- (msoflioSi ugrZesi, 1700 km-ze meti) gamoyofilia konti-
Tau: 1) mTiswinebi 1200 m-mde_ naxevarudabnoebi; 2) mSrali nentisagan.
stepebis zona-1800 m-mde; 3) mTis stepebi 2500 m-mde; 4) sub- afrika gamoirCeva bunebrivi pirobebisa da lan-
alpuri- 3000 m-mde; 5) alpuri mdeloebis zona 3500 m-mde dSaftebis mniSvnelovani TaviseburebiT, rac umTavresad
da 6) nivaluri zona 3500-3800 m-ze maRla. misi geologiuri ganviTarebis xasiaTiT, masTan da-
mTiswina vakeebis mniSvnelovani nawili aTvisebu- kavSirebuli teqtonikuri agebulebiT da gansakuTrebuli
lia soflis meurneobis sxvadasxva kulturebis qveS. geografiuli mdebareobiT aris gamowveuli. igi mcire
saSualo da maRalmTiani zonebi gamoyenebulia saZov- gamonaklisis garda, baqnuri warmoSobis kontinentia.
rebad. afrika erTaderTi kontinentia, romelsac ekvatori
centraluri tianSani. mdebareobs isiq-qolis mTa- TiTqmis Suaze kveTs, amis gamo klimaturi da geogra-
TaSua qvabulidan samxreTiT. agebulia paleozouri fiuli sartylebi mis mimarT simetriuladaa ganla-
naoWa struqturebiT. reliefis xasiaTiT warmoadgens gebuli, magram misi gulismagvari formis (konfiguraci-
mTianeTs, romlis periferiaze aRmarTulia maRalmTiani is) gamo, Crdilo naxevarsferoSi mdebare teritoria
qedebi. CrdiloeT mxareze _ Tersqei alaTau, dasavleT farTobiT TiTqmis orjer aRemateba samxreT naxe-
mxareze- ferganis qedi, samxreT-aRmosavleT mxareze- varsferos afrikas. igi ganedurad gadaWimulia Crdilo
qoqS alaTau. Tersqei alaTau tianSanis yvelaze maRali naxevarsferos subtropikuli sartylidan samxreT naxe-
qedia, romlis aRmosavleT nawilSi, xanTegris masivze varsferos subtropikul sartylamde. kontinentebs Soris
aRmarTulia umaRlesi mwvervali gamarjvebis piki (7439 m). mxolod igi mdebareobs oTxive naxevarsferoSi.
qedis Crdilo kalTa giganturi, Zlier danawevrebuli
safexuriT eSveba isiq-qolis qvabulisaken. ∗
saxelwodeba unda warmodgebodes laTinuri sityva “frigus”-
Sida tianSanis mniSvnelovani nawili ukavia vrcel sagan, rac gauyinavs niSnavs. ase uwodebdnen Zvelad romaelebi
talRovan sustad danawevrebul, 3000-4000 m simaRlis tunisidan samxreTiT mdebare erT-erT toms da mis adgil-
denudaciur vakeebs, maT adgilobriv sirtebs uwodeben. samyofels, rac Semdeg mTel kontinentze gavrcelda. saxel-
wodeba namdvilad Seefereba kontinentis havas.

120 233
subtropikuli tyeebi xSiri lianebiT, epifitebiT da xe- hava centraluri tian-Sanis teritoriaze Sedare-
gvimrebiT. aRmosavleT kalTebze tye ufro meCxeri da biT ufro mkacri, mSrali da kontinenturia. naleqebis
saxeobrivad ufro Raribia. raodenoba dasavleT da Crdilo-dasavleT kalTebze 200
samxreT nawilis landSaftis gansakuTrebuli ele- mm ar aRemateba. centraluri tian-Sanis teritoria
mentia mZlavri Tanamedrove gamyinvareba, romlis narinis, Cus, tarimis mdinareTa da isiq-qolis tbis
gavlenac atyvia landSaftis yvela komponents. samxreTi- auzebs ekuTvnis. regioni Tanamedrove gamyinvarebis
saken sigrile da tenianoba matulobs da hemihileas, e.w. mZlavri centria.
junglebs, cvlis dabaltaniani higrofiluri subant- teritoriis umetesi nawili ukavia mdelo-stepur
arqtikuli tyeebi, romelSic dominirebs foTolcvenia da landSafts. Tersqei alaTaus qedis Crdilo kalTebze
maradmwvane wifeli da wiwvianebi. tanbrecila tyeebis farTo zols (2000-dan 3000 m-mde) qmnis naZvnari tyis
zonas zemoT cvlis nivaluri zona. ukidures samxreTSi zona. mSral Sida qvabulebSi, 1500-2000 m simaRleze
tyes TandaTan enacvleba mTis tundris landSafti. gavrcelebulia qviani udabnoebi, naxevarudabnoebi da
cxovelebidan damaxasiaTebelia magelanis ZaRli, patago- mSrali stepebi. mniSvnelovani farTobi ukavia maRalmTis
niis myrala, nutria, wavi, endemuri iremi. frinvelebidan stepebs, 2600-3200 m simaRleze. yvelaze maRalmTiani
bevria endemuri saxeoba. sirtebi (3500-4000 m) ukavia civ udabnoebs. SedarebiT
patagoniis zegnis teritoria bolo periodamde tenian kalTebze, 2600-dan 3000 m-mde gavrcelebulia
sustad aris aTvisebuli da bunebrivi landSaftic mdelo-stepuri, xolo 3300-3500 m-mde, alpuri-mdelo-
SedarebiT SenarCunebulia. bunebrivi resursebidan stepuri landSafti. 3300-3500 m-dan vrceldeba nivaluri
aRsaniSnavia maRalxarisxovani merqnis momcemi tye, wylis zona.
resursebi da saZovrebi. samxreTi tian-Sani. igi Sedgeba subganeduri mimar-
Tulebis qedebisagan-alais, Turqestanis, zeravSanis da
sxv., romelTagan yvelaze maRali - 4000 m-ze meti, alais
da Turqestanis qedebia, samxreTidan mas Semofarglavs
ferganis qvabuli. alais da zaalis qedebs Soris
mdebareobs, saS. 3000 m-mde simaRlis alais farTo xeoba.
havis specifiur niSnebs tian-Sanis fonze gan-
sazRvravs subtropikul ganedebSi mdebareoba. naTlad
aris gamoxatuli subtropikuli ariduli havis simaR-
liTi tipebi.
samxreT tian-Sanis mdinareebi ganekuTvneba sirdar-
iis, amudariisa da zeravSanis auzebs da xasiaTdebian
boboqari dinebiT da xeobaTa sustad gamomuSavebuli
profilebiT. maqsimaluri doneebi zafxulis meore naxe-

232 121
varSia, rac dakavSirebulia Tovl-yinulis nadnob wyal- biT da epifitebiT. amJamad tyeebi ZiriTad nawilze gaCex-
Tan. tbebidan aRsaniSnavia mewyrul-myinvaruli warmo- ilia, misi adgili ukavia sasoflo-sameurneo sa-
Sobis iskander-yuli. igi iTvleba msoflios erT-erT vargulebs.
Tvalwarmtac tbad. patagoniis andebi. mas ukavia andebis mTianeTis
mniSvnelovani farTobi ukavia Tanamedrove samxreTi daboloeba, romelic xasiaTdeba ukiduresad
gamyinvarebas. Zlieri teqtonikur-eroziuli danawevrebiT, myinvaruli
bunebrivi landSaftebis mniSvnelovani nairgvaroba reliefis farTo gavrcelebiT, okeanuri haviT da higro-
iqmneba calkeuli qedebisa da gansakuTrebiT ferdobebis filuri tyeebis gabatonebiT. ZiriTadi orografiuli
eqspoziciis mixedviT. yvelaze meti aridulobiT gam- erTeulebidan aRsaniSnavia mTavari wyalgamyofi
oirCeva aRmosavleTi nawili da qedebis Crdilo da aR- qedi_patagoniis kordiliera, romlis saSualo simaRle
mosavleTi kalTebi, sadac landSaftis cvla simaRliT 3000 m ar aRemateba, maqsimalur simaRles aRwevs mTa san-
aseT suraTs iZleva: 1) mTiswina vakeebis da dabalmTiani valentinaze-4035 m.
zona efemerul-avSniani udabnoebiT da naxevarud- sanapiro qedi Zlieri eroziul-teqtonikuri dana-
abnoebiT; 2) saSualo simaRlis mTis Rviiani meCxeri tyis wevrebis da daZirvis Sedegad, gadaqceulia mravalricx-
zona; 3) subalpuri zona stepuri landSaftiT; 4) alpuri ovani kldovani kunZulebis arqipelagad.
mdelo-stepuri zona; 5) nivaluri zona- 3500-3700 m. zemoT. hava zomieri okeanuria. mTavari klimatSemqmneli
landSafturad arsebiTad gansxvavebulia alais faqtorebia: zomier sartyelSi mdebareoba da masTan da-
maRalmTiani (3000 m). xeoba, romlis aRmosavleT nawilSi kavSirebuli ciklonuri xasiaTis dasavleTis Zlieri te-
gavrcelebulia wivanian-vaciwveriani stepi, muq-wabla niani qarebi da andebis barieruli faqtori. zamTari
niadagebze, alpuri nairbalaxebis monawileobiT. rbilia, zafxuli grili. aRmosavleT kalTebze havis
samxreT tian-Sanis teritoriaze yvelaze farTo kontinenturoba matulobs, simaRliT temperatura
areali gaaCnia Rvias da mTis qserofitebs. swrafad ecema. 1200-1300 m-ze uTbilesi Tvis saSualo tem-
tian-Sanis mTaTaSorisi qvabulebidan yvelaze mniS- peratura uaryofiTi xdeba. temperaturis aseTi reJimi
vnelovania fergana da isiq-qoli, romelTa bunebac mTi- uxvi naleqebis pirobebSi, gansazRvravs Tovlis xazis
ani landSaftebis fonze gamoirCeva mniSvnelovani mkveTr dawevas z.d. 1500-1000 m-mde.
TaviseburebiT. regionis teritoria xasiaTdeba uxvwylian mdi-
ferganas qvabuli mdebareobs uzbekeTis, tajikeTis nareTa xSiri qseliT da mZlavri Tanamedrove gamyinvare-
da yirgizeTis respublikaTa farglebSi. misi zedapiris biT. marto patagoniis myinvaruli faris farTobi 20 aTas
simaRle 320-1000 m farglebSi icvleba. qvabuli Semofar- km2-s aRemateba. Sida wylebis mniSvnelovani elementia,
glulia qedebis borcviani mTiswinebiT. mxolod da- metwilad myinvaruli warmoSobis xSiri tbebi.
savleT mxareze viwro derefniT ukavSirdeba “mSier landSaftur-regionuli nairgvaroba iqmneba pata-
steps”- yizilyumis udabnos. qvabulis teritoria xasiaT- goniis andebis Crdilo da samxreT nawilebs Soris.
deba mSrali subtropikuli haviT. zafxuli cxelia, zam- CrdiloeT nawilSi gavrcelebulia teniani maradmwvane

122 231
kordilieresagan gamoyofilia grabenuli gaswvrivi Tari zomierad yinviani. naleqebis raodenoba qvabulis
xeobiT da warmoadgens atakamis Rrmulis teqtonikur fskerze 100 mm ar aRemateba. periferiebisken matulobs
gagrZelebas. 300 mm-mde. mis teritorias kveTs md. sirdaria. qvabulis
subtropikuli kordiliera kontinentis fargleb- teritoria TiTqmis mTlianad oaziss warmoadgens da aT-
Si gamoirCeva yvelaze aramdgradi teqtonikuri bunebiT, visebulia sarwyavi subtropikuli kulturebis qveS.
razedac metyvelebs Tanamedrove vulkanizmi da gan- ferganas qvabulis teritoria Sua aziis mTavari
sakuTrebiT intensiuri miwisZvrebi. regionis reliefSi sasoflo-sameurneo raioni da Sua aziis margalitad
Serwymulia teqtonikur-eroziuli, eroziuli, myinvaru- iwodeba.
li, vulkanuri formebi. mTavari qedis Txemidan aRmar- isiq-qolis qvabuli erT-erTi udidesia tian-Sanis
Tulia andebis umaRlesi mwvervalebi, romelTa umeteso- sistemis farglebSi. mdebareobs yirgizeTSi. dasavleTi-
ba vulkanuri konusebia. maTgan umaRlesia akongagua_6960 dan aRmosavleTisaken gadaWimulia 240 km-ze, ganedurad-70
m. km-ze. teqtonikuri warmoSobisaa. qvabuli zomieri
landSaftis regionuli kontrastebi yvelaze sartylis udabnoTa zonaSi mdebareobs. zamTari zomi-
naTlad aris gamoxatuli ganedis mimarTulebiT. SeiZle- erad yinviania, zafxuli Tbili. naleqebis raodenoba 500-
ba gamoiyos sami fizikur-geografiuli olqi: Crdiloe- 100 mm farglebSia. qvabulis teritoria irwyveba mim-
Ti_naxevarudabnos landSaftiT, centraluri_ xmelTaSu- debare qedebidan Camdinare mdinareTa wyliT. regionis
azRviuri landSaftiT da teniani samxreTi. Sida wylebis da, mTlianad landSaftis gansakuTrebiT
CrdiloeTi regioni bunebis xasiaTiT gardamavalia mniSvnelovani elementia isiq-qolis tba, romlis
centraluri andebis udabno da subtropikul- farTobia 6238 kv.km-ia, maqsimaluri siRrme_702 m. igi Sua
xmelTaSuazRviur landSaftebs Soris. aziis udidesi da msoflios erT-erTi uRrmesi tbaa.
centraluri nawili warmoadgens sakuTriv qvabulis dasavleTi nawili ukavia udabnos da naxevar-
subtropikuli sartylis dasavleT-okeanuri seqtori- udabnos landSaftebs, aRmosavleTi-stepebs.
saTvis damaxasiaTebeli xmelTaSuazRviuri landSaftis qvabuli yirgizeTis erT-erTi mniSvnelovani
gavrcelebis areals. mTian sartyelSi naleqebi 2000 mm- sasoflo-sameurneo, tba da misi Semogareni ki
mde matulobs da bunebriv pirobebSi 2000-2500m-mde, TvalsaCino turistul-rekreaciuli regionia.
mTebis kalTebi dafaruli iyo farTofoTlovani da pamiris mTiani olqi. pamiri aziis da mTlianad
Sereuli tyeebiT. ufro maRla, mas cvlis mTis mdeloTa planetis erT-erTi umaRlesi mTiani sistemaa, risTvisac
sartyeli, xolo 2800-3000 m-dan iwyeba nivaluri mas “msoflios saxuravs” uwodeben. ukavia Sua aziis mTi-
sartyeli. ani qveynis samxreT-aRmosavleTi nawili. tian-Sanisagan
Cile-argentinis andebis samxreTi xasiaTdeba gamoyofilia alais xeobiT. umetesi nawili tajikeTis
notio- subtropikuli haviT. bunebriv pirobebSi TiTqmis farglebSia, samxreTi da aRmosavleTi nawili avRaneTs
mTeli teritoria mTis mdeloebamde ekava floristulad da CineTs ekuTvnis. mdebareobs subtropikul sartyelSi.
mdidar notio maradmwvane Sereul tyeebs, xSiri liane-

230 123
alpuri orogeneziT dasrulda pamiris teqtoniku- maRalmTian mTagrexils, saidanac aRimarTebian mraval-
ri struqturis Camoyalibeba, romelic safuZvlad daedo ricxovani Camqrali da moqmedi vulkanebi, romelTa ko-
reliefis orografiul Camoyalibebas. reliefSi naTlad nusebis umetesoba maradi TovliTa da myinvarebiTaa
aris gamoxatuli ganeduri mimarTulebis oTxi ZiriTadi dafaruli.
orografiuli zona: CrdiloeT periferiaze alais xeoba, aRmosavleT kalTebis mTisZirebis landSafti
misgan samxreTiT antiklinuri qedebis-petre pirvelis arsebiTi gardatexis gareSe “gadaebmis” Sida zegnis mTis
aRmosavleTi nawili, darvazis qedi da sxv., mesame zonas mSral stepebsa da naxevarudabnoebs, xolo dasavleT
qmnis centraluri pamiri, meoTxe zonas-samxreTi pamiri. kalTebs dasavleTidan erwymis sanapiro udabnoebi.
landSaftis calkeuli komponentebis da mTlianad tropikuli andebi warmoadgens sanapiro udabnoTa
bunebrivi kompleqsebis xasiaTiT pamiris farglebSi sartylis ganviTarebis erT-erT yvelaze klasikur
gamoiyofa aRmosavleT pamiris mTianeTi da dasavleTi regions geografiuli garsis farglebSi.
pamiri. mdinareebi xasiaTdebian mkveTrad kontinenturi re-
aRmosavleT pamiris mTianeTis umetesi nawili uka- JimiT. maT andebidan gamoaqvT kolosaluri raodenobis
via 3500-4500 m-mde azevebul brtyelZirian farTo xeo- myari masala, romlisaganac warmoqmnian uzarmazar gamo-
bebsa da qvabulebs, damreckalTebian qedebs, 6000 m-mde zidvis konusebs (udabno atakamas qviSebSi), romelSic
simaRlis brtyelTxemebiani mwvervalebiT. mTianeTis zed- ikargebian ise, rom okeanemde wyali verc CaaqvT.
apiri Rrmad aris danawevrebuli mdinareTa eroziuli da okeanemde aRwevs mxolod erTi mdinare loa, romelic
teqtonikur-eroziuli xeobebiT. arRvevs atakamis udabnos qviSebs.
aRmosavleT pamiris hava Zlier mkacri da mSralia, sanapiro kordilieras qarafovani kalTebi
xangrZlivi, mcire Tovliani, yinviani zamTriT da pirdapir eSveba okeaneSi da warmoqmnili sworxazovani
xanmokle grili da civi zafxuliT, ivlisis saSualo kldovani sanapiro araxelsayrelia navsayudeblebi-
temperatura 130 ar aRemateba. saTvis.
naleqebis raodenoba xeobebis da qvabulebis perus civi dineba xels uwyobs uxvi planqtonisa
fskerze 100 mm-mdea. da masTan dakavSirebiT mdidari ixtiofaunis arsebobas,
mdinareTa qseli meCxeri da mcirewyliania. umetesi romlis wyalobiTac sanapiro kldeebsa da mimdebare
nawili ganekuTvneba amudariis, mcire nawili-tarimis kldovan kunZulebze budobs frinvelTa uricxvi gundebi
Rrmuls. aRmosavleT pamirSi bevri maRalmTiani tbaa. _”frinvelTa bazrebi”, romlebic warmoqmnian ko-
Tanamedrove gamyinvarebis mniSvnelovani farTobi losaluri raodenobis Zvirfas organul sasuqs-guanos.
metyvelebs simaRliT naleqebis raodenobis zrdaze. subtropikuli andebi. andebis orografiuli dana-
regionis teritoriaze gabatonebulia maRalmTiani wevrebis xasiaTi subtropikul andebSi Zlier aris
udabnos landSafti, organuli samyaros tibeturi gamartivebuli. andebis mTianeTi aq warmodgenilia Zi-
elementebiT. gansakuTrebiT aRsaniSnavia iaki, romelic riTadad erTi morfostruqturiT_mTavari kordiliera,
yvelaze metad itans pamiris Zlier mkacr bunebas. romelic calkeul dabal platoebad qceuli sanapiro

124 229
aRmosavleT kordilieras qarpira kalTebze cvale- dasavleTi pamiri gamoirCeva Zlier danawevrebuli
badteniani havis pirobebSi naTlad aris gamoxatuli maRalmTiani reliefiT, SedarebiT Tbili da rbili hav-
landSaftis simaRliTi zonaloba. nivaluri zona aq iT, ufro meti naleqebiT da tyianobiT. TiTqmis ganeduri
iwyeba 4500-5000 m-dan. mimarTulebis maRalmTiani kldovani qedebi erTmaneTisa-
centralur andebSi landSafturad gansakuTrebu- gan gamoyofilia Rrma xeobebiT. Crdilo-aRmosavleT na-
li adgili ukavia mTaTaSua zegans_punas. es aris wilSi darvazis ganeduri qedis da petre pirvelis me-
maRalmTiani mTaTaSua zegnebisa da platoebis meridi- ridianuli qedis Sesayarze warmoqmnilia maRalmTiani
anuli sartyeli, romlis gani aRwevs 550 km-s. zegans kvanZi, sadac aRmarTulia umaRlesi mwvervali ismail
sxvadasxva mimarTulebiT kveTen maRali qedebi. somonis piki (komunizmis piki )- 7495 m.
hava zeganze mSrali da mkveTrad kontinenturia. hava. haeris temperatura simaRlis mixedviT
ucivesi Tvis-ivlisis saSualo temperatura -2 + 60-ia, icvleba ianvarSi -7-dan -20 mde, ivlisSi 22-dan + 30-mde.
0-

uTbilesi Tvis-(noemberi) + 5-100. naleqebis raodenoba 150- naleqebis raodenoba Sida qvabulebSi da qarzurga fer-
250 mm. Crdilo-aRmosavleTisaken matulobs 500-1000 mm-mde. dobebze 200-250 mm, xolo samxreT da dasavleT ferdo-
zegnis ZiriTadi nawili boliviis teritoriazea da bebze 2000 mm-mde matulobs.
gaudinaria. warmoadgens geologiur warsulSi arsebuli zedapiruli Camonadenis warmoqmnis pirobebi teri-
vrceli tbis fskers, romlisagan SemorCenilia reliq- toriulad mniSvnelovan farglebSi icvleba. mdinareebi
turi tbebi, maT Soris yvelaze didia tba poopo. aqve ganekuTvneba amudariis auzs. myinvarebidan gamoedinebian
mdebareobs teqtonikuri tba titikaka, romelic yvelaze mravalricxovani, uxvwyliani mTis boboqari mdinareebi,
maRla mdebare tbaa msoflioSi, did tbebs Soris. romelTagan yvelaze didia pianji da vaxSi.
mcenareuloba mkveTrad qserofitulia: wivana, dasavleTi pamiri Tanamedrove gamyinvarebis mZlav-
vaciwvera, uro, ekliani buCqebi, kaktusebi da sxv. zegnis ri centria. mTel kontinentze udidesia myinvari fedCen-
samxreTi da dasavleTi nawili ukavia maRalmTis ko (77 km), romlis sistemaSi 127 myinvaria.
udabnoebs, xolo Crdilo-aRmosavleTi-maRalmTis steps. naleqebis uTanabro ganawileba gansazRvravs Zi-
zegani, gansakuTrebiT tba titikakas midamoebi da riTadad cocxali bunebis da mTlianad bunebrivi kom-
yvelaze teniani xeobebi- espanelebis mosvlamde pleqsebis nairgvarobas, simaRliTi zonebis sxvadasxva
dasaxlebuli iyo indielebiT, romelTac warmoqmnes tipis speqtriT. Sida, qarzurga kalTebze speqtri arid-
inkebis saxelmwifo. Tanamedrove mosaxleobas umTavresad uli xasiaTisaa. 3000-3700 m-mde gavrcelebulia mTis ud-
Seadgenen keCua indielebi, romlebic misdeven sarwyav abno landSafti, Semdgom- 4000 m-mde- mTis stepebi, ro-
miwaTmoqmedebas, cxvris, lamas da joris moSenebas. melsac cvlis alpuri mdeloebi. ufro tenian qarpira
dasavleT kordilieras gardamavali mdebareoba kalTebze saSualomTiani sartyeli ukavia tye-buCqnarebis
ukavia Sida zegnis landSaftebsa da sanapiro udabnoTa zonas, ZiriTadad nekerCxliT da Cveulebrivi kakliT,
sartyels Soris. geomorfologiurad igi warmoadgens zemoT mas cvlis subalpuri maRalteniani mdeloebi da
axalgazrda naoWa da naoWa-loda struqturebiT agebul alpuri mdeloebi.

228 125
cxovelebidan mxolod mis farglebSi binadroben Tovlis xazis yvelaze maRla mdebareobiT msoflio
gareuli Rori, tyis Zilguda, gareuli Txa da sxv. Mmta- masStabiT, rac gamowveulia mkveTrad ariduli maRalm-
ceblebidan-mura daTvi, mgeli, mela. frinvelebidan- gug- Tis haviT.
uli, gvriti, TavwiTela da sxv. landSaftebis Sidateritoriuli regionuli kon-
bunebrivi resursebidan dasavleTi pamirisaTvis trastebi safuZvels iZleva centraluri andebis far-
mTavaria hidroenergoresursebi da bunebrivi saZovrebi. glebSi gamoiyos Semdegi fizikur-geografiuli olqebi:
qofeTdaRis mTiani olqi. mTiani Sua aziis fonze perus andebi, sakuTriv centraluri andebi da sanapiro
bunebis gansxvavebul niSnebs, umTavresad gansazRvravs udabno.
misi geografiuli mdebareoba subtropikuli Sua aziis perus andebi moicavs centraluri andebis mTi-
samxreT-dasavleT periferiaze, Sua aziisa da iranis mTi- aneTis Crdilo, subekvatorul sartyelSi mdebare na-
aneTis mkveTrad ariduli regionebis mijnaze, agreTve wils.
hifsometriuli ganviTarebis yvelaze dabali done. hava mTis subekvatorulia, arsebiTad gansxvavebuli
qofeTdaRis qedi TurqmeneT-xorasanis mTebis Crdi- dasavleT, centralur da aRmosavleT kordilierebSi.
lo mTagrexilia, romelic TurqmeneTs ekuTvnis, gane- TiToeul maTganze ki, qarpira da qarzurga kalTebis
kuTvneba alpur danaoWebas, reliefi umetesad saSualo Sesatyvisad. dasavleT da sanapiro kordilierebis da-
da dabalmTiania. Sedgeba urTierTparaleluri mTagrexi- savleT kalTebze naleqebis raodenoba 200-250 mm ar aRe-
lebisa da maTi gamyofi gaswvrivi da gamkveTi xeobe- mateba. samxreTisaken simSrale matulobs. Sida zegnebze
bisagan. CrdiloeT mxareze mas gasdevs rRvevis zona, wliuri naleqebi 800-900 mm-ia. aRmosavleT da Crdilo-
romelic xasiaTdeba intensiuri seismuri bunebiT. Aaq aRmosavleT qarpira kalTebze srulad aris gamoxatuli
moxda uZlieresi aSxabadis miwisZvra, 1948 wels. notio tropikuli havis mqone maRalmTiani re-
hava mSrali subtropikulia, zafxuli cxeli gionebisaTvis damaxasiaTebeli simaRliTi zonebis
(mTiswineTSi temperature saS. 300), zamTari grili da speqtri. qarzurga kalTebze da Sida zegnebze ganvi-
zomierad civi (00), naleqebis raodenoba 200-300 mm. Tarebulia mSrali stepebisa da naxevarudabnos land-
mTiswina zonaSi Tovlis mdgradi saburveli ar war- Safti.
moiqmneba. sakuTriv centraluri anu tropikuli andebi
zedapiruli Camonadenis warmosaqmnelad klimaturi yvelaze tipiurad asaxavs qveynis bunebis ZiriTad
pirobebi araxelsayrelia. Crdilo kalTaze Camoedineba niSnebs. mTis tropikuli ariduli landSaftebis ganvi-
patara mdinareebi da nakadulebi, romelTa wyali Tarebis masStabi aq maqsimums aRwevs, ramac gansazRvra
mTlianad ixarjeba sarwyavad. zafxulSi maTi umetesoba Tovlis xazis yvelaze maRla mdebareoba msoflioSi.
Sreba. landSaftebis regionuli nairgvaroba mis far-
regionis teritoriaze gabatonebulia ariduli glebSi naTlad aris gamoxatuli aRmosavleT kor-
landSaftebi. mTiswina vakeebi ukavia udabnoebs, dilieras, kordilierebis Sida zegnis, dasavleT kor-
romelsac simaRliT cvlis subtropikuli mTis stepebi. dilieras mixedviT.

126 227
dilierasagan gamoyofilia teqtonikuri depresiiT. mis mcire gamonaklisis garda, tyeebs moklebulia. mxolod
farglebSi rRvevebis gaswvriv aRmarTulia Camqrali da dasavleT qofeTdaRis, SedarebiT tenian xeobebSi,
moqmedi vulkanebi, romelTagan yvelaze maRalia moqmedi qarpira kalTebze xarobs Cveulebrivi kakali, leRvi,
vulkani kotopaxi_5897 m da Camqrali vulkani Cimbor- qliavi, panta, nekerCxali, akaki, nuSi da sxv.
aso_6310 m. mTiswineTSi da dabalmTian zonaSi Warbobs
xelsayrelma reliefma da niadag-klimaturma piro- udabnos cxovelTa binadrebi.
bebma gansazRvra mTaTaSuaeTis mWidrod dasaxleba. aqve Cveulebriv qofeTdaRis farglebSi ganixilaven
mdebareobs ekvadoris dedaqalaqi kito. balxanebs (qedi), romlebic mdebareoben TurqmeneTis da-
ekvadoris andebis qarpira kalTebi, analogiurad savleT nawilSi, qofeTdaRis dasavleT daboloebasa da
kolumbiis andebisa, ukavia mTis notio hileas, naTlad yara-bogaz-golis ubes Soris. reliefi dabali da saSu-
gamoxatuli simaRliTi zonalobiT. alomTiania. ferdobebi danawevrebulia xramebisa da mdi-
maRalmTis tropikul tyeebs ekvadoris andebSic nareTa droebiTi kalapotebis xSiri qseliT. gaba-
simaRliT cvlis alpur mdeloTa sartyeli, romelsac tonebulia udabnos, naxevarudabnosa da mTis stepis
4250-4700 m-dan cvlis nivaluri sartyeli. landSaftebi.
ekvadoris andebis mTiani nawilisagan arsebiTad vake-Sua aziis farglebSi fizikur-geografiuli
gansxvavebulia gorak-borcviani wynarokeanispira vake, olqebis rangiT ganixileba: dasavleTi platoebi, ara-
romelic adgilobriv cnobilia kostas saxelwodebiT. lispira qviSiani udabnoebi, yizil-yumis udabno, yara-
mis teritoriaze gamoxatulia ekvatoruli sartylis yumis udabno, ferganis veli da yazaxeTis wvril-
landSaftis yvela ganedur-zonaluri tipi, dawyebuli gorakebi.
notio ekvatoruli tyeebiT da damTavrebuli vake-Sua aziis vrceli regionis bunebis saerTo
gaudabnoebuli savaniT. niSnebidan aRsaniSnavia: vake reliefi, mSrali da
centraluri anu tropikuli andebi vrceldeba pe- kontinenturi zomieri da subtropikuli hava; teritoriis
rusa da ekvadoris sazRvridan s.g 29-300-mde. moicavs an- gaudinaroba, mcire gamonaklisis garda, teritoria
debis yvelaze ganier (3000 km-ze) monakveTs, centraluri moklebulia mudmiv Camonadenian mdinareebs. gamonakliss
andebi gamoirCeva yvelaze rTuli morfostruqturuli warmoadgenen mdinareebi, romlebic mTebidan
agebulebiT da nairgvari landSaftebiT. yvelaze ganier gamoedinebian. maTgan udidesia sirdaria da amudaria.
monakveTze kargad aris gamoxatuli andebis mTiani sis- Sua aziis vakeebze gabatonebulia udabnosa da
temis Semadgeneli meridianuli mimarTulebis yvela naxevarudabnos landSaftebi, romlebic mniSvnelovan
morfostruqturuli da orografiuli zona: sanapiro, msgavsebas iCenen sakuTriv centralur aziur
dasavleTi da aRmosavleTi_kordilierebis da mTaTaSo- udabnoebTan da naxevarudabnoebTan.
risi maRali platoebisa da zegnebis zonebi. dasavleT bunebrivi resursebi. Sua azias gaaCnia mZlavri
kordilieras maRalmTian mTagrexilebze bevria Camqra- bunebriv-saresurso potenciali. misi wiaRi Seicavs
li da moqmedi vulkanebi. centraluri andebi gamoirCeva sxvadasxva wiaRiseuli resursebis did marags, gan-

226 127
sakuTrebiT saTbob-energetikuli da feradi liTonebis. vani nawili ukavia daWaobebul maradmwvane tenian tyeebs,
mTian Sua azias gaaCnia mZlavri hidroenergetikuli romelsac CrdiloeTisaken cvlis cvalebadteniani
resursebi, mTebSi uxvadaa samkurnalo Termuli wylebi. tyeebi, xolo Crdilo-aRmosavleT periferiaze da wyal-
mniSvnelovania agroklimaturi resursebi. regioni gamyofebze_savanuri landSafti.
mdidaria vakisa da mTis saZovrebiT. uxvi mze xelovnuri kolumbiis andebs ukavia Crdilo andebis ZiriTadi
morwyvis pirobebSi vakeebze uzrunvelyofs soflis nawili, karibis zRvis sanapiroebidan ekvadoris saz-
meurneobis subtropikuli dargebis ganviTarebas, samxreT Rvramde. igi gamoirCeva rTuli orografiuli danawev-
vakeebze weliwadSi ori-sami mosavliT. vake Sua azi- rebiT. Tanabrad cxeli da teniani havis pirobebSi
isaTvis deficituria wylisa da xe-tyis resursebi. Sua landSaftebis nairgvaroba yvelaze naTlad simaRlis
aziis mTebi samTo-turizmisa da alpinizmis klasikuri mixedviTaa gamoxatuli.
regionia. kolumbiis andebi CrdiloeTisaken maraoseburad
iSleba dasavleT, centralur da aRmosavleT kor-
wina aziis mTianeTebi dilieras maRalmTian naoWa-loda qedebad da maT gamyof
teqtonikur-eroziul xeoba-Rrmulebad.
wina aziis mTianeTebis fizikur-geografiuli centraluri kordilieras reliefSi mniSvnelovan
subkontinenti moicavs dasavleT aziis vrcel teritori- rols asrulebs vulkanuri da myinvaruli formebi.
as, romelic TiTqmis 4000 km-zea gadaWimuli, xmelTaSua hava kolumbiis andebSi notio tropikulia, anduri
zRvis sanapiroebidan tibetis mTianeTamde. misi bunebis dasavleTis farglebSi yvelaze uxvi da sezonurad da
saerTo niSnebidan aRsaniSnavia alpur-naoWa mTaTa teritoriulad yvelaze Tanabrad ganawilebuli nale-
sartyelSi mdebareoba, zegnuri reliefis dominireba, qebiT, 3000-dan 10000 mm-mde. hidro-Termuli pirobebi
mSrali subtropikuli havisa da, masTan dakavSirebiT xelsayrelia hileas tipis mTis tropikuli tyeebis say-
ariduli landSaftebis gabatoneba. ovelTao gavrcelebisaTvis _3200-4000 m-mde. saSualod
wina aziis regionisaTvis mniSvnelovani landSaft- 4500 m-dan iwyeba nivaluri sartyeli, centralur an-
warmomqmneli faqtoria misi sasazRvro mdebareoba debTan SedarebiT 1500-2000 m-iT dabla.
evropas, azias da afrikas Soris da xmelTaSua, Savi da ekvadoris andebs gaaCnia bevri saerTo niSani
kaspiis zRvebis sanapiroebze. kolumbiis andebTan, kerZod, orivegan dominirebs mTis
regionis teritoriis reliefis mniSvnelovani notio hilea.
niSania ZiriTadi orografiuli da morfostruqturuli ekvadoris andebis mniSvnelovani Taviseburebaa
regionebis naTlad gamoxatuli ganeduri sartyluroba, morfostruqturuli agebulebis da orografiuli dana-
gansakuTrebiT mcire aziisa da iranis mTianeTebze. wevrebis mniSvnelovani gamartiveba da andebis Zlier Se-
CrdiloeT da samxreT periferiebze alpuri naoWa viwroeba. sanapiro kordiliera warmodgenilia borcviani
mTagrexilebi warmoqmnian uwyvet ganedur sartylebs sanapiro vakiT, aRmosavleTi da centraluri kordiliera
saSualo da maRalmTiani reliefiT, xolo maT Soris Serwymulia erT mTagrexilSi, romelic dasavleT kor-

128 225
notio tropikuli tyeebis yvelaze farTo gavrcelebiT, mdebare mTianeTebis ZiriTadi nawili ukavia dadableba-
landSaftis simaRliTi zonebis yvelaze mravalferovani zegnebs, romlebic Seesatyvisebian teqtonikurad ufro
speqtriT. ekvatorispira mdebareobis gavleniT terito- mdgrad da ufro Zvel Sida masivebs. dablob vakeebs wina
riis ZiriTad nawilze landSaftebis nairgvaroba eqspo- aziaSi mcire farTobi ukavia.
ziciis mixedviT yvelaze sustad aris gamoxatuli. saerTo aridulobis fonze wina aziaSi gavrce-
CrdiloeT andebis farglebSi naTlad aris gamox- lebulia subtropikuli sartylis barisa da mTis yvela
atuli Semdegi fizikur-geografiuli olqebi: karibispira tipis landSafti.
dablobi, kolumbiis andebi da ekvadoris andebi. wina azia msoflio civilizaciis erT-erTi
karibispira dablobi warmoadgens brtyel akumu- uZvelesi keraa, romelsac kveTda uZvelesi saerTaSoriso
laciur vakes, romlis farglebSic gamoiyofa ori er- savaWro gzebi, ris gamoc misi veluri buneba pirvandeli
Timeorisagan izolirebuli teqtonikuri Rrmuli: mara- saxiT TiTqmis arsad ar SemogvrCa. mcire gamonaklisia
kaibos dablobi da Crdilo kolumbiis dablobi. marakai- nivaluri zona da eqstraariduli udabnoebi.
bos mTaTaSorisi Rrmuli ganviTarebulia Crdilo an- bunebis saerTo niSnebis fonze Sida regionuli
debSi Semavali aRmosavleT kordilieras Sto qedebs kontrastebi naTlad aris gamoxatuli dasavleT, Sua da
Soris, xolo Crdilo kolumbiis daWaobebuli dablobi aRmosavleT nawilebs Soris. am mxriv mTavari faqtorebia
teqtonikurad Seesatyviseba axalgazrda mTaTaSoris aridulobis zrda dasavleTidan aRmosavleTisaken da
Rrmuls. marakaibos Rrmulis centralur nawilSi reliefis faqtori.
mdebareobs amave saxelwodebis tba-laguna, romelsac mcire aziis mTianeTi. mas ukavia mcire aziis naxe-
warsulSi mTeli Rrmuli ekava. varkunZuli mimdebare kunZulebiT, romelTagan yvelaze
marakaibos dablobi Crdilo andebis farglebSi didia kviprosi. regions sami mxridan akravs Savi da
yvelaze mcire naleqiania da masTan, kontinentis yvelaze xmelTaSua zRvebi, maTi damakavSirebeli sruteebiT.
maRali saSualo wliuri temperatura (280) aq aRiniSneba. mcire aziis buneba gamoirCeva SedarebiT naklebi
naleqebis raodenoba samxreTidan CrdiloeTisaken aridulobiT, rac gamowveulia misi naxevarkunZulovani
klebulobs 1000-1500-dan 250-500 mm-mde. dablobis samxreT ganviTarebiT da atlantis okeanesTan meti siaxloviT.
nawilSi daWaobebuli maradmwvane teniani tyeebis land- mcire aziis makro reliefSi naTlad aris
Saftia ganviTarebuli, CrdiloeTisaken mas cvlis zafx- gamoyofili ganeduri mimarTulebis sami morfostruq-
ulmwvane tyeebi da savanebi. Crdilo naxevarkunZulovan turuli sartyeli: CrdiloeT da samxreT periferiaze
nawilSi landSafti iZens mSrali savanisa da naxevarud- alpuri danaoWebis mTiani sartylebi, xolo maT Soris
abnos iers. dadableba anatoliis zegnis saxiT.
Crdilo kolumbiis dablobi gadaWimulia md. mag- pontos mTebi gadaWimulia Savi zRvis sanapiros
dalenisa da mis marcxena Senakad_kaukis xeobaTa gaswvriv daaxl. 1000 km-ze. mTebi zRvisken cicabod eSve-
gayolebiT. hava cxeli da cvalebadteniania. aqac Crdil- ba. Sedgeba urTierTparaleluri ori ZiriTadi mTagrex-
oeTisaken naleqebi klebulobs. teritoriis mniSvnelo- ilisagan da maTi gamyofi teqtonikur-eroziuli xeobisa-

224 129
gan. landSafturad gansxvavebulia aRmosavleTi, Sua da cxeli da mkveTrad gamoxatuli cvalebadteniania, rac
dasavleT pontos mTebi. araa xelsayreli zedapiruli Camonadenis ganviTare-
aRmosavleT pontos mTebi umetesad lazebiTaa bisaTvis.
dasaxlebuli da lazistanis alpebsac uwodeben. igi niadag-mcenareuli safaris da mTlianad
yvelaze maRalmTiani monakveTia (kaCkaris mTa-3937 m) da landSaftebis xasiaTi icvleba naleqebis raodenobis
xasiaTdeba alpuri reliefiT. Sua pontos mTebi yvelaze Sesatyvisad. lagunuri sanapiro da mimdebare kunZulebi
dabalmTiani nawilia, ganieri sanapiro dablobiT, rom- ukavia mangrul mcenareulobas, mSral sanapiro
lis ZiriTadi nawili ukavia mcire aziis yvelaze didi dablobze dominirebulia qserofitul-sukulenturi
mdinareebis_eSil-irmayis da yizil-irmayis deltebs. da- buCqnarebi: akacia, mimoza, kaqtusebi da sxv. rux
savleTi pontos mTebi xasiaTdeba sustad danawevrebuli niadagebze da yviTel qviSebze, naTlad gamoxatul
saSualomTiani reliefiT, romlis ZiriTadi formebia xalebs qmnis samefo da qoqosis palmebis koromebi.
sxvadasxva simaRleze ganlagebuli Zveli mosworebuli mTebis kalTebze naTlad aris gamoxatuli simaRliTi
zedapirebi -peneplenebi. zonaloba. qveda sartyeli ukavia zafxulmwvane naTel
samxreT periferiuli mTaTa sartyeli cnobilia tyeebs da eklian buCqnarebs. Sua da zeda sartyelSi da
tavris saxelwodebiT, sanapiro xazi aqac sustadaa zRvisaken Ria xeobebSi, ganviTarebulia Sereuli tyeebi
danawevrebuli. mxolod or ubanSi mTebi mniSvnelovani maradmwvane da foTolcvenia saxeobebiT. qedebis Txemuri
manZiliTaa dacilebuli sanapiros da warmoqmnilia ori nawili ukavia buCqnarian mdelos.
ganeduri yure-antaliis da iskanderonis, vrceli bunebrivi resursebidan regionis teritoriaze
sanapiro dablobiT. isini ganacalkeveben likiisa da aRsaniSnavia navTobisa da bunebrivi airis mniSvnelovani
kilikiis naxevarkunZulebs. maragi, niadag-klimaturi da rekreaciuli resursebi,
pontos mTebisagan gansxvavebiT, tavris mTebSi agreTve bunebrivi saZovrebi.
yvelaze maRali monakveTia Sua nawili alpuri reliefiT. karibis andebis farglebSi bunebrivi kompleqsebis
dasavleT tavris mTebis reliefis mniSvnelovani nairgvarobis mixedviT gamoiyofa: Crdilo nawili mSrali
elementia karstuli formebi. farTo gavrceleba aqvs savanebiT, samxreTi nawili tipuri savanuri da Sereuli
karul zedapirebs e.w. SiSvel karsts, rasTanac tyeebis landSaftebiT da karibispira dablobi naTeli
dakavSirebulia udabnos landSafti. qserofituli tye-buCqnariT.
periferiul mTian azevebebs Soris dadableba uka- CrdiloeTi andebis fizikur-geografiuli qveyana
via anatoliis zegans, romlis simaRle aRmosavleTisaken moicavs sakuTriv andebis Crdilo monakveTs, romlis
matulobs, 800-dan 1500 m-mde. misi dasavleTi sanapiro samxreTi sazRvari gasdevs teqtonikur rRvevas. teri-
Zlier aris danawevrebuli. xmeleTSi qedebs Soris Rrmad toriis ZiriTadi nawili kolumbiis, xolo mcire nawili,
SeWrili ubeebi xmelTaSua zRvidan, warmoqmnian riasul ekvadorisa da venesuelas farglebSia.
sanapiros. Crdilo andebi gamoirCeva yvelaze cxeli da
teniani haviT da masTan dakavSirebiT mTis maradmwvane

130 223
kavSirebuli teritoriis orografiuli danawevrebis hava mcire aziis mTianeTis teritoriaze sub-
xasiaTi, wynari da atlantis okeaneTa naTlad gamoxatu- tropikulia, umetes Sida nawilze mSrali kontinenturi,
li diferencirebuli gavlena. wynari okeanis faqtoridan periferiaze da qarpira kalTebze, xmelTaSuazRviuri da
gansakuTrebiT unda gamoiyos samxreT wynarokeanuri an- teniani. zamTari sanapiro vakeebze da mimdebare
ticiklonisa da masTan dakavSirebuli perus mZlavri mTiswineTebSi Tbili (5-10 ), zafxuli cxeli (25-300). ana-
0

civi dinebis gavlena. aRniSnuli faqtorebis diferen- toliis zegnis umetes nawilze zamTari civia, aR-
cirebuli Sidateritoriuli gamovlineba gansazRvravs mosavleT nawilSi yinva-160-s aRwevs, zafxuli cxelia
bunebrivi kompleqsebis mravalwaxnagovan cvlas da mTi- (300-mde). kontrastebi kidev ufro TvalSi sacemia
ani sistemis farglebSi fizikur-geografiulad naTlad naleqebis ganawilebaSi. periferiuli mTagrexilebis
gamokveTili regionebis gamoyofas: karibis, Crdilo, qarpira kalTebze naleqebis wliuri raodenoba 1000-3000
centraluri, Cile-argentinis anu subtropikuli, sam- mm farglebSia. yvelaze uxv naleqiania aRmosavleT pon-
xreTi anu zomieri andebi. maT Soris sazRvrebi erTdro- tos mTebis Crdilo kalTebi. zeganze naleqebis raodeno-
ulad klimatur-zonaluric aris, geomorfologiuric da ba aRmosavleTisaken klebulobs 700-500-dan 200 mm-mde.
mTlianobaSi landSafturi, vinaidan ganeduri mo- zedapiruli Camonadenis warmoqmnis pirobebi
nakveTebis mixedviT icvleba bunebis wminda zonaluri teritoriis did nawilze ar aris xelsayreli. regionis
elementebi, simaRliTi da grZeduri zonebis speqtrebi da umetesi nawili ekuTvnis atlantis okeanis auzs, mcire
sxv. aRmosavleTi nawili- indoeTis okeanis auzs; Sida
karibis, anu venesuelas andebis bunebis ZiriTad anatoliis mniSvnelovani nawili gaudinaria. yvelaze
niSnebs gansazRvravs misi mdebareoba tropikuli da didi mdinareebi Savi zRvis auzs miekuTvnebian. isini
subekvatoruli sartylebis mijnaze, Crdilo-aRmosav- zemo da qvemo dinebaze vakis tipisaa, xSiri meandrebiT,
leTi pasatis zemoqmedebis sferoSi. gadaWimulia kunZul Sua dinebaze kveTen pontos mTebs da warmoqmnian Rrma
trinidadidan marakaibos dablobamde, daaxloebiT 800 km- kanionebs. mcire aziis ugrZesi mdinarea yizil-irmayi
ze. miekuTvneba antilia-karibis naoWa olqs. (“wiTeli mdinare”). mniSvnelovani mdinareebia eSil-irmayi
reliefi. karibis andebi Sedgeba ganeduri gavrce- (“cisferi mdinare”), Woroxi da sxv.
lebis ori ZiriTadi saSualo simaRlis antiklinuri tbebi warmoSobis mixedviT TiTqmis yvela tipisaa,
qedisagan_sanapiro siera da Sida siera da maTi gamyofi umetesoba mlaSea. mniSvnelovani sididiT gamoirCeva
farTo gaswvrivi sinklinuri xeobisagan. mxolod gaudinari da mlaSe tba Tuzi, farTobi daaxl.
hava. tropikuli sartylispira mdebareoba gan- 1600 km2-mde. saSualo siRrme 2 m. kirqviani zegnebi da
sazRvravs regionis, upirvelesad misi Crdilo pe- platoebi zedapirul Camonadens TiTqmis mTlianad
riferiis da mimdebare kunZulebis havis gamorCeul moklebulia.
aridulobas, xangrZlivi mSrali sezoniT. wliuri saerTo aridulobis fonze, mcire aziis mTianeTis
naleqebi 350-500 mm ar aRemateba, samxreTisaken da qarpira teritoriaze, ganviTarebulia subtropikuli sartylis
kalTebze matulobs 1000 mm-mde. zogadad hava Tanabrad yvela tipis landSafti.

222 131
floristulad yvelaze mdidari, notio subtro- zedapiruli Camonadenis ganviTarebisaTvis piro-
pikuli tyeebi ganviTarebulia aRmosavleT pontos mTebis bebi araxelsayrelia. zegans kveTen sakmaod xSiri
Crdilo kalTebze, simaRlebrivi zonalobis mravalfe- tranzituli mdinareebi. mcenareuloba qserofituli ie-
rovani speqtriT. ris matarebelia. tyeebis kunZulovani koromebi mxolod
mTianeTis dasavleT da samxreT periferiaze (500- andebis mTisZirebSi gvxvdeba. cxovelTa samyaroSi bevria
600m-mde), gavrcelebulia xmelTaSuazRviuri landSafti endemebi: magelanis ZaRli, siraqlema nandu, lama gua-
maradmwvane xeSeSfoTlovani tye-buCqnariT, tyis yavisfer nako, mtacebel frinvelTa Soris udidesi kondori da
niadagebze. sxv. mtaceblebidan puma, pampis kata, bevria mRrRnelebi
anatoliis zegnisken miqceul qarzurga kalTebze da javSnosnebi.
ganviTarebulia xmelTaSuazRvis tipis mcenareulobis patagoniis zegnis ZiriTadi nawili ukavia udabno-
yvelaze ufro qserofituli formacia-Sibliaki da ebisa da naxevarudabnoebis landSafts. samxreT-dasavleT
frigana. gansakuTrebiT usicocxlod gamoiyureba periferiaze da andebis mTisZirebSi ganviTarebulia
kirqviani platoebi. stepuri landSafti.
anatoliis zegnis centraluri da aRmosavleTi patagoniis bunebrivi resursebidan pirvel rigSi
nawili ukavia nairbalaxovan da abzindian-marcvlovan aRsaniSnavia sasargeblo wiaRiseuli. mdidaria saZov-
naxevarudabnoebs, romelic umetesad saZovrebadaa rebiT, hidroresursebiT.
gamoyenebuli. xe-mcenareebidan SeiZleba eulad Segvxvdes anduri dasavleTis fizikur-geografiuli
fiWvi da Rvia. subkontinenti erTi mTliania bunebis geologiuri ganvi-
mcire aziis cxovelTa samyaroSi Sereulia evro- Tarebis istoriiT da masTan mWidrod dakavSirebuli te-
puli da aziuri elementebi: keTilSobili iremi, Sveli, qtonikuri agebulebis, reliefis da mTiani landSaftebis
gareuli Rori, mura daTvi, mgeli, mela, kverna da sxv. zogadi niSnebiT. landSaftis ZiriTadi ganmasxvavebeli
miyruebul ubnebSi SeiZleba Segvxvdes jiqi. aridul niSnebi, riTac igi gamijnulia baqnuri aRmosavleTisagan,
raionebSi binadroben gareuli cxvari, gareuli viri. dafuZnebulia teritoriis geosinklinur bunebaze, ramac
farTod aris gavrcelebuli tura da afTari, aseve qve- gansazRvra tipuri mTiani landSaftebis ganviTareba.
warmavlebi, mRrRnelebi, mwerebi. bevria frinveli, maT bunebis saerTo niSnebis fonze anduri dasavleTi
Soris mtacebeli. sanapiro wylebi mdidaria TevziT. gamoirCeva landSaftebis uaRresad didi Sidateritori-
bunebrivi resursebidan pirvel rigSi aRsaniSnavia uli kontrastebiT, rac gamowveulia landSaftwarmomqm-
sxvadasxva saxis sasargeblo wiaRiseuli, mdidaria neli faqtorebis mravalgvarobiT. maTgan aRsaniSnavia
marilebiT. regionis teritoria mzisgan Rebulobs siT- teritoriis didi ganeduri gadaWimuloba Crdilo naxe-
bos did raodenobas. mdidaria TevziT. varsferos subekvatoruli sartylidan, lamis subant-
mcire aziis mTianeTis landSaftis Sida arqtikul sartylamde da masTan dakavSirebuli at-
regionuli nairgvaroba naTlad aris gamoxatuli mosferosa da okeanis wylis cirkulaciis xasiaTi; de-
damiwis qerqis neoteqtonikuri moZraoba da masTan da-

132 221
gamoirCeva samxreT-dasavleTi qvabulebi, romelic naxe- pontosa da tavris mTiani olqebis da anatoliis zegnis
varudabnos landSafts ukavia. farglebSi.
patagoniis zegnis fizikur-geografiul qveyanas somxeTis mTianeTis fizikur-geografiuli qveyana
ukavia kontinentis mkveTrad Seviwroebuli samxreT- landSaftebis xasiaTiT gardamavalia xmelTaSuazRviur
aRmosavleTi nawili md. rio-negros xeobidan samxreTiT mcire aziasa da eqstraaridul iranis mTianeTs Soris.
da andebidan aRmosavleTiT. regioni gamoirCeva bunebrivi mkveTrad gamorCeulia misi reliefi. aqtiurma rRveviT-
pirobebisa da landSaftebis mniSvnelovani Tavisebure- teqtonikurma moZraobam aq warmoSva maRalmTiani kvanZi,
biT. bunebis xasiaTs aq gansazRvravs: teritoriis baqnuri reliefis vulkanuri formebis ganviTarebiT. didi
buneba, zomier ganedebSi da andebis orografiul farTobi ukavia lavur platoebs da zegnebs. mezobeli
CrdilSi mdebareoba da folklendis civi dinebis mTianeTebisagan gansxvavebiT, gamoirCeva rTuli oro-
gavlena. grafiuli danawevrebiT.
andebSi mimdinare alpurma orogenezisma gamoiwvia somxeTis mTianeTi gamoirCeva hidrografiuli
patagoniis dasavleTi periferiis TaRuri azeveba 2200 m- qselis mniSvnelovani TaviseburebebiT. misgan iReben
mde da zedapiris danawevreba Rrma kanionismagvari saTaveebs amierkavkasiisa da samxreT-dasavleT aziis
xeobebiT. zegani safexurebrivad eSveba atlantis udidesi mdinareebi -mtkvari, araqsi, tigrosi, evfrati,
okeanisaken. atlantis okeanis mxareze ganviTarebulia romelTa sazrdoobaSi igi mTavar, erTgvari “donoris”
viwro sanapiro dablobi. zegani sanapiro dablobze rols asrulebs.
eSveba cicabo safexuriT-beqiT, romlis simaRle 100 m somxeTis mTianeTis Sida wylebis da mTlianad
aRemateba, rac uaRresad araxelsayrelia sanavsadguro landSaftis mniSvnelovani elementia tbebi, romelTa
meurneobis ganviTarebisaTvis. zegani reliefSi mkveTrad umetesoba teqtonikur-vulkanuri warmoSobisaa. yvelaze
gamoxatul qarafs qmnis andebis mTiswina depresiisakenac. didia urmia (rezaie), romelic gaudinari da Zlier
hava patagoniis zeganze mSrali da kontinenturia, mlaSea (220-230%0), sanaosnoa. sididiT meorea_ vani, aseve
rac gamowveulia dasavleTis ciklonuri qarebis mimarT gaudinari da mcire mariliani (20%0), sanaosnoa. mis sana-
orografiul CrdilSi mdebareobiT da folklendis civi piroze Caisaxa da ganviTarda Zveli somxuri kultura.
dinebis gavleniT, maSin, roca ucivesi Tvis-ivlisis, saS- somxeTis mTianeTis umetesi nawili utyeoa, ukavia
ualo temperatura dadebiTia, antarqtikuli haeris mTis stepebsa da naxevarudabnoebs. tyeebi gavrcelebulia
SemoWrisas igi SeiZleba -300-mde daeces. Tbili zafxulis mxolod SedarebiT naleqian qarpira kalTebze, z.d. 2000
pirobebSi samxreTidan civi haeris SemoWrisas mosalod- m-ze dabla. ufro maRla mas cvlis ekliani buCqebi da
nelia mkveTri aciveba wayinvebamde. amave dros Rvia, xolo 4000 m-dan mTis stepebi. Tovlis xazi gadis
Cveulebrivi movlenaa temperaturis aweva 28-300-mde. zaf- 4200-4300 m-ze.
xuli Crdilo patagoniaSi cxelia, samxreTSi grili. iranis mTianeTis fizikur-geografiuli qveyana-
naleqebis raodenoba zegnis ZiriTad nawilze 200 mm ar Tavisi geografiuli mdebareobis gavleniT yvelaze
aRemateba. yvelaze naleqiania andebis mTiswineTi. ariduli da yvelaze uwyloa. wina aziis mTianeTebs So-

220 133
ris is yvelaze vrcelia. misi didi nawili iranis far- reliefi. ZiriTadi orografiuli erTeulebi war-
glebSia, aRmosavleTi nawili avRaneTs da pakistans modgenilia cicabkalTebiani da brtyelTxemebiani loda
ekuTvnis, CrdiloeTi periferia TurqeTs. qedebiT da maTi gamyofi Rrma teqtonikuri depresiebiT
misi ZiriTadi -Sida nawili ukavia zegans, xolo da vrceli, brtyeli zedapiris mqone vakeebiT.
Crdilo da samxreT periferiaze mTagrexilebis ganeduri aRmosavleTi qedebis (pampis sierebis), simaRle
sartylebia. samxreTidan CrdiloeTisaken matulobs, 2800-3000-dan 5000
igi warmoadgens aziis subtropikuli sartylis m-mde. dasavleTiT mTiani masivebi cnobilia andebis-
mkveTrad ariduli kontinenturi seqtoris dasavleT pireTis saxelwodebiT. misi Semadgeneli qedebis simaRle
daboloebas, mxolod samxreTi periferia xvdeba 6000 m aRemateba.
tropikul sartyelSi, romelic aseve mkveTrad aridulia. hava regionis teritoriaze zogadad mSrali da
regionis teritoriaze gabatonebulia udabnos, kontinenturia, magram danawevrebuli mTiani reliefis
naxevarudabnos da stepis landSaftebi. mxolod pirobebSi mniSvnelovani klimat da landSaftSemqmneli
periferiuli mTagrexilebis-zagrosis, paropamizis da faqtoria ferdobebis eqspozicia. tenis ZiriTadi wyaroa
sxv. qarpira kalTebzea ganviTarebuli meCxeri naTeli atlantis okeanidan monaberi haeri da ekvatoruli mu-
tyeebi. soni. atmosferuli naleqebi Sidateritoriulad da se-
iranis mTianeTis aridul landSaftebs Soris zonurad Zlier uTanabrodaa ganawilebuli. hava gan-
oazisiviT gamoiyofa elbrusis mTebis Crdilo kalTebi sakuTrebiT mSrali da kontinenturia mTaTaSua qvabu-
da mimdebare mTispireTi, sadac ganviTarebulia lebSi, Tanac dasavleTisaken simSrale matulobs. da-
floristulad mdidari farTofoTlovani tyeebi, savleT periferiaze naleqebis raodenoba 250-300 mm-ia,
maradmwvane elementebis monawileobiT da xSiri mTaTaSua qvabulebSi da andebiswina RrmulSi 100 mm ar
lianebiT. aRemateba. havis kontinenturobaze naTlad metyvelebs
bunebrivi resursebidan mTavaria navTobisa da temperaturebis Zlieri dRe-Ramuri ryevadoba. maSin, ro-
bunebrivi airis msoflio mniSvnelobis maragi. iranis ca zamTris Tveebis saSualo temperatura +8-120-ia, yinvam
zegnis ZiriTadi nawili saZovrebs ukavia. SeiZleba miaRwios 50-s. naleqebis yvelaze meti raodenoba
samxreT-dasavleTi azia mdebareobs wina aziis mTi- modis mTagrexilebis aRmosavleT qarpira kalTebze. ten-
aneTebidan samxreTiT. TiTqmis mTlianad baqnuri iT ufro uzrunvelyofilia CrdiloeTi mTiani masivebis
struqturebiT aris agebuli, ramac gansazRvra vake- aRmosavleTi kalTebi, sadac naTlad aris gamoxatuli
zegnuri reliefis dominireba. misi ZiriTadi nawili landSaftis simaRliTi zonaluroba. dasavleT kalTebze
Sedis aziis tropikuli kontinenturi havis olqSi, sadac simaRliTi zonaluroba Zlier gamartivebulia. mTi-
gabatonebulia tropikuli udabnos landSafti. mis far- sZirebidan 4000 m-mde dominirebulia ekliani buCqebi da
glebSia arabuli qveynebis umetesoba. kaqtusebi, qvabulebis Ziri da mimdebare ferdobebi ukavia
samxreT-dasavleTi azia moicavs vrcel teritorias qserofitul buCqnarebs. mniSvnelovani farTobi ukavia
da mis farglebSi naTlad gamoiyofa landSafturad gan- mlaSobebs da moZrav qviSebs. yvelaze meti aridulobiT

134 219
hava subekvatoruli da ekvatorulia, sanapiro sxvavebuli sami fizikur-geografiuli qveyana: arabeTis
dablobze da mimdebare qarpira kalTebze mTeli weli naxevarkunZuli, Mmesopotamia da aziuri xmelTaSuazRvis-
naleqiania, xolo Sida raionebSi_gamokveTilia zamTris pireTi-levanti.
xanmokle mSrali sezoni. Sesabamisad, bunebriv pirobebSi, arabeTi moicavs arabeTis naxevarkunZuls (daaxl. 3
regionis teritoriaze dominirebulia maradmwvane mln km2), romelic msoflioSi udidesia da misi Crdilo-
notio ekvatoruli da cvalebadteniani subekvatoruli eTi gagrZelebaa siriis udabno-plato, romelic re-
tyeebi, xolo Sida zegnebze_savanebi da naTeli tyeebi. liefis da mTlianad landSaftis xasiaTiT misi msgavsia.
landSaftis Sidateritoriuli nairgvaroba um- regionis umetesi nawili ukavia sxvadasxva simaRleze
Tavresad damokidebulia atmosferuli naleqebis raode- ganlagebul zegnebs da platoebs. baqnis kristaluri
nobaze da misi mosvlis reJimze, razec gavlenas axdens saZirkvlis maqsimalur azevebasTan n/kunZulis dasavleT
atlantis okeanidan da ekvatoridan daSoreba da ferdo- da nawilobriv samxreT periferiaze ganviTarebulia
bebis eqspozicia. amasTan dakavSirebiT SeiZleba gamoiyos loda mTiani masivebi. dasavleT arabeTis mTiani masivebi
Semdegi fizikur-geografiuli olqebi: gvianis sanapiro maqsimalur simaRles aRwevs samxreT iemenis mTebSi.
dablobi, aRmosavleTi zegani, centraluri zegani, da- CrdiloeTisaken mTebis simaRle klebulobs 2000 m-mde.
savleTi zegani da orinoko-riu-negrus Rrmuli. mTi- n/kunZulis ZiriTadi nawili ukavia arabeTis vrcel
aneTis amgebeli kristaluri qanebi Seicavs rkinis zegans, romlis simaRle aRmosavleTisaken klebulobs da
madnis, oqrosa da almasis did marags, xolo gamofitvis erwymis sparseTis yuris sanapiro udabno_dablobs.
mZlavr qerqSi koncentrirebulia boqsitisa da mar- siriis udabno_plato Zlier aris danawevrebuli vadebis
ganecis msoflio mniSvnelobis maragi. xSiri qseliT, ris gamoc mas elvadiansac uwodeben.
andebispireTis da pampis sierebis fizikur- hava. arabeTis klimatwarmomqmneli faqtorebidan
geografiul qveyanas kontinentis regionebs Soris gan- mTavaria misi geografiuli mdebareoba tropikul da
sakuTrebuli adgili ukavia. misi bunebis individualuri subtropikul sartylebSi, afrikisa da aziis ariduli
niSnebis CamoyalibebaSi mTavari roli Seasrula de- regionis mijnaze, msoflio okeanis yvelaze Tbilwylian
damiwis qerqis neoteqtonikurma vertikalur- auzebs Soris. mniSvnelovani faqtoria agreTve sustad
diferencirebulma moZraobam. teqtonikurad igi war- danawevrebuli zegnuri reliefi. mTeli weli gaba-
moadgens baqnis dasavleT kidur azevebas, xolo oro- tonebulia kontinenturi tropikuli haeri, ris gamoc
grafiulad dakavSirebulia andebis mTian sistemasTan. damaxasiaTebelia naleqebis ukiduresad mcire raodeno-
mniSvnelovani landSaftwarmomqmneli faqtorebia teri- ba, zogan TiTqmis sruli unaleqoba. temperaturebis Zli-
toriis Sidakontinenturi da tropikul da subtropikul eri ryevadoba. gamonaklisia siriis udabno_plato, sadac
ganedebSi mdebareoba. sakuTriv andebisagan gamoyofilia polaruli frontis gavleniT aRiniSneba xanmokle wvimi-
gaswvrivi teqtonikuri depresiiT, xolo aRmosavleTiT ani zamTari. arabeTis zegani Zlier qariania, xSiria
akravs pampisa da gran-Cakos vakeebi. qviSiani qariSxlebi. gamoirCeva mzis radiaciis maRali
maCvenebliT, wliuri jami 200-220 k/kal. kv. sm-ze.

218 135
Sida wylebi. zedapiruli Camonadenis ganviTare- Tisaken mniSvnelovan farglebSi icvleba. mdinareebi
bisaTvis hava araxelsayrelia. periferiuli nawili xasiaTdebian doneebis Zlieri ryevadobiT.
ganekuTvneba indoeTis okeanes. ZiriTadi nawili gaudi- bunebrivi landSaftebi vakis ZiriTad nawilze war-
naria da moklebulia mudmiv Camonadenian mdinareebs. modgenilia savanebiT da naTeli tyeebiT, xolo samxreT-
damaxasiaTebelia Srobadi kalapotebis xSiri qseli, rac dasavleT nawilSi-amazonis hileisaken gardamavali
metyvelebs naleqian geologiur warsulze. maTi xSiri subekvatoruli cvalebadteniani tyeebiT.
qseliT gansakuTrebiT gamoirCeva siriis udabno-plato. landSaftis regionuli nairgvaroba orinokos
arabeTis floraSi Serwymulia xmelTaSuazRviuri vakeze umTavresad gansazRvrulia reliefiT da ekva-
da Crdilo afrikuli elementebi. zegani TiTqmis toridan daSorebiT. amis safuZvelze SeiZleba gamoiyos
mTlianad tropikul udabnoTa sartyelSi Sedis. didi Semdegi fizikur-geografiuli olqebi: samxreT-dasavleTi
farTobi ukavia moZrav qviSebs, romelic niadag- anu maRali lianosi, centraluri anu dabali lianosi da
mcenareul safars moklebulia. zeganze xe-mcenareebi Crdilo-aRmosavleTi lianosi.
gvxvdeba mxolod oazisebSi, sadac fonis Semqmnelia gvianis mTianeTis da dablobis fizikur-
finikis palma, SedarebiT tenian sanapiroze-qoqosis geografiuli qveynis bunebis xasiaTs gansazRvravs
palma. subekvatorul da ekvatorul ganedebSi mdebareoba, at-
siriis udabno-plato ukavia subtropikul mosferos musonur-pasaturi cirkulacia atlantis
udabnoebsa da naxevarudabnoebs, romelic Crdilo okenidan da zedapiris danawevrebis xasiaTi. Aaseve, mniS-
nawilSi stepebSi gadadis. vnelovani faqtoria teritoriis didi ganfeniloba
arabeTis udabno landSaftebis fonze mkveTrad grZedis mimarTulebiT.
kontrastulia, iemenisa da omanis qarpira kalTebi reliefi. gvianis mTianeTi teqtonikurad war-
mezofiluri tropikuli tyis landSaftiT, romelic moadgens kristalur fars, romelic reliefSi mkafiod
moicavs maqsimaluri naleqebis sartyels. gamoxatuli safexurebiT eSveba orinokosa da amazonis
yvelaze teniani ferdobebis veluri buneba Zlier dablobebisaken. xangrZliv geologiur droSi eroziul-
saxeSecvlilia, daterasebulia da ukavia tropikul denudaciuri procesebis da loda moZraobis Sedegad,
mravalwlovan kulturebs. gvianis farze Camoyalibda zegnuri reliefi, gumbaTise-
bunebrivi resursebidan mniSvnelovania navTobi, buri kristaluri, cicabo kalTebiani platoebiT da
riTac msoflioSi erT-erTi umdidresi regionia. moipove- STenili dabali mTebiT, romelTa simaRle aRmosavleTi-
ba bunebrivi airi da fosforitebi. dan dasavleTisaken 200-600 m-dan 500-1000 m-mde icvleba.
samxreTi azia bunebrivi sazRvrebiT erT-erTi maqsimalur simaRles mTianeTi aRwevs centralur na-
yvelaze naTlad gamoyofili didi regionia-subkon- wilSi, sadac calkeuli masivebis simaRle 3000 m-mde
tinentis rangiT. masa da centralur azias Soris aRmar- aRwevs, umaRlesia siera-neblina_3100m.
Tulia himalais mTebi, sami mxridan akravs indoeTis gvianis sanapiro dablobi xasiaTdeba brtyeli,
okeane, Crdilo-dasavleT mxareze-iranis mTianeTi. sustad borcviani zedapiriT.

136 217
cxovelebis (iaguari, siraqlema da sxva) gaqroba, bevric landSafturad mravalferovan vrcel teritorias
(pampis iremi, nutria da sxv.) gadaSenebis pirasaa. gaaCnia saerTo niSnebi, rac mas erTi subkontinentad
dasavleT anu mSral pampaSi hava kontinenturia. moiazrebs. es aris subekvatoruli musonuri hava da
damaxasiaTebelia xangrZlivi gvalviani sezoni, mudmiv landSaftebi, rac regionis ZiriTad nawilzea gamoxa-
Camonadenian mdinareebs TiTqmis mTlianad moklebulia, tuli.
gamonaklisia tranzituli mdinareebi. damaxasiaTebelia samxreTi aziis farglebSi indoeTis okeanis
gvalvis amtani mcenareuloba_ekliani buCqebi da meCxeri mxridan monaberi musonis gavleniT subekvatoruli
dabaltaniani tyeebi. mniSvnelovani farTobi ukavia landSaftebis areali mniSvnelovnad SeWrilia Crdilo-
mcenareul safars moklebul teritorias. urwyavi miwebi eTisaken, ris gamoc tropikuli landSaftebi ar aris
mSrali pampis teritoriaze tipuri naxevarudabnos ieris gamoxatuli da subekvatoruli bunebis areali uSualod
matarebelia da gamoyenebulia saZovrad. subtropikulSi gadadis, rac geografiuli garsis far-
lianos orinokos anu orinokos vakis fizikur- glebSi ganumeorebeli SemTxvevaa.
geografiuli qveyana mdebareobs kontinentis ukidures samxreTi azia msoflios erT-erTi uZvelesi
Crdilo nawilSi, kolumbiis da venesuelas teritoriaze, dasaxlebis regionia da amJamadac mWidrod dasaxlebuli,
karibis andebs, gvianis mTianeTs, amazoneTis dablobsa da ris gamoc veluri buneba Zlier aris saxeSecvlili.
atlantis okeanes Soris. samxreT aziaSi ZiriTadi fizikur-geografiuli
lianos orinoko warmoadgens naTlad gamoyofil regionebi gamoiyofa mTavari morfostruqturuli da
regions bunebrivi procesebis tipiuri subekvatoruli orografiuli regionebis sazRvrebSi. esenia alpuri
reJimiT da masTan dakavSirebiT klasikurad gamoxatuli orogenezisiT Camoyalibebuli himalais mTiani qveyana,
savanuri landSaftiT. xasiaTdeba sustad danawevrebuli, baqnuri indostani (dekanis zegani), kunZul Sri-lankiT
brtyeli zedapiriT, romlis mikro da mezoformebis da maT Soris mdebare vrcel mTiswina RrmulSi
nairgvaroba metwilad dakavSirebulia zedapiris ab- ganviTarebuli, ind-gangis dablobi.
solutur simaRlesTan da geologiur agebulebasTan. himalais mTiani qveyana. himalais saxelwodeba
hifsometriuli ganviTarebis mixedviT, rasTanac mWidrod “Tovlis samefos” niSnavs. mTiani regionis bunebis Zi-
aris dakavSirebuli fizikur-geografiuli procesebis da riTad niSnebs da Taviseburebas gansazRvravs misi gan-
erToblivad bunebrivi kompleqsebis xasiaTi, vakis teri- sakuTrebuli geografiuli mdebareoba, msoflioSi
toriaze gamoiyofa ori ZiriTadi safexuri_dabali li- yvelaze maRalmTiani reliefi da zedapiris Zlieri dan-
anosi da maRali lianosi. awevrebis xasiaTi. himalai mkveTrad ariduli bunebis
lianos orinoko mTlianad subekvatorul sar- mqone centraluri aziis da musonuri samxreT aziis
tyelSia da xasiaTdeba maRali da Tanabari tempera- klimat da landSaftgamyofia. igi ramdenime qveynis far-
turebiT da naleqebis mkveTrad gamoxatuli sezonu- glebSia. himalais mTebi mkveTrad asimetriulia,
robiT. wvimiani sezonis xangrZlivoba da naleqebis samxreTisaken cicabod eSveba, xolo CrdiloeTiT-
raodenoba samxreT-dasavleTidan Crdilo-aRmosavle- tibetis zeganze, damrecad.

216 137
samxreT mxareze warmoqmnilia geomorfologiurad Sida vakeebis fizikur-geografiuli qveyana moicavs
gansxvavebuli sami grandiozuli safexurisagan Semdgari samxreT amerikis baqnis meridianuli Rrmulis Crdilo
giganturi “kibe”. pirvel safexurs qmnis himalais nawils, romelic CrdiloeTiT da samxreTiT gadadis
mTiswineTi, romelic cnobilia sivalikis mTebis saxel- amazoneTis da pampis analogiuri warmoSobis vake-
wodebiT. igi cicabodaa aRmarTuli ind-gangis dablobi- dablobebSi, xolo dasavleTidan da aRmosavleTidan
dan da simaRliT aRwevs 900-1200 m. Zlier aris danawev- Semofarglulia andebisa da braziliis mTianeTebiT. re-
rebuli mdinareTa xSiri xeobebiT. gionis bunebis xasiaTi gansazRvrulia mdebareobiT
momdevno simaRliTi safexuri cnobilia mcire subekvatorul da tropikul sartylebSi da antarqtiku-
himalais saxelwodebiT. misi calkeuli mwvervalebis li da ekvatoruli haeris Tavisufali meridianuli cir-
simaRle 6000 m aRemateba. misTvis damaxasiaTebelia Zli- kulaciiT. regionis ZiriTadi nawili ukavia brtyeli
er danawevrebuli eroziul-teqtonikuri mTa-xeobaTa re- zedapiris mqone dablobs.
liefi. subekvatoruli vakeebi (beni-mamore da pantanali)
mcire himalais Crdilo mxareze gasdevs te- xasiaTdeba cvalebadteniani tyeebis da notio savanebis,
qtonikur-myinvaruli qvabulebis zona, romelic mas gam- xolo tropikuli vakeebi qserofituli naTeli
oyofs mTavari himalaisagan. axlo geologiur warsulSi tropikuli tyeebisa da tipiuri da mSrali savanis
es qvabulebi tbebs ekava. dasavleT nawilSi aRsaniSnavia landSaftebiT. gran-Cako kontinentze erT-erTi yvelaze
qaSmiris qvabuli da centralur nawilSi, katmandus cxeli adgilia, risTvisac mas adgilobriv “mwvane sacx-
qvabuli (nepalis teritoriaze), 1400 m simaRleze. obs” uwodeben. aq izrdeba kembraCo, e.w. “gatexe culi”,
qvabulebis zonidan CrdiloeTiT mdebareobs didi la-platis fizikur-geografiuli qveyana moicavs
himalai, romlis 6000 m simaRlis farTo mosworebuli la-platis dablobs, romelic sami mxridan akravs la-
Txemidan aRmarTulia Tovl-yinuliani msoflios platis yure_estuarts. pampa xasiaTdeba sustad danawev-
umaRlesi mwvervalebi, romelTagan 11-is simaRle 8000 m rebuli brtyeli zedapiriT, romlis erTferovan re-
aRemateba. maT fonze umaRlesi mwvervali jomolungma liefSi samxreT nawilSi mniSvnelovani koreqtivebi
(8848m) gamokveTilad arc ki Cans. Seaqvs kunZulovan STenil dabal mTebs, romelic cno-
meoTxe safexurad iTvleba mTavari qedis Crdilo- bilia pampis sierebis saxelwodebiT.
eTi kalTa-ladakis qedi, simaRliT 4000-4500 m. igi gac- pampa subtropikul sartyelSi mdebareobs da, havis
ilebiT ufro damreci da advilad misadgomia, vidre da masTan dakavSirebiT bunebrivi kompleqsebis nairgva-
samxreTi kalTa. misgan CrdiloeTiT indisa da brahmapu- roba, yvelaze naTlad gamoxatulia okeanuri da konti-
tras gaswvrivi teqtonikur-eroziuli xeobebis gaRma, aR- nenturi seqtorebis mixedviT. aRmosavleTi anu teniani
marTulia tibetis mTianeTis samxreTi ganapira qedebis pampis teritoriaze (okeanuri seqtori) bunebriv pirobeb-
sistema _ transhimalai. Si gavrcelebuli iyo teniani stepi, xSiri da maRaltani-
hava. himalai aziis udidesi klimatgamyofia. misgan ani marcvlovani balaxebiT. dReisaTvis igi TiTqmis
CrdiloeTiT gabatonebulia zomieri kontinenturi hava, mTlianad aTvisebulia. aman gamoiwvia pampis metwili

138 215
unayofo bunebis gamo, mas metsaxelad “CrdiloeTi iova” xolo samxreTiT, ekvatorul- musonuri. mis kalTebze
ewodeba. xSiria Zlieri qarebi, rac Zlier aferxebs alpinizms.
mTiani aRmosavleTisa da atlantispira dablobis havis kontrastebi yvelaze mkveTrad aris
olqi. neoteqtonikur moZraobaTa Sedegad braziliis gamoxatuli Crdilo, mSral da samxreT, notio musonur
mTianeTis aRmosavleT da samxreT-aRmosavleTma pe- kalTebs Soris. samxreT kalTebis farglebSic arsebiTad
riferiamac SeiZina tipuri mTiani reliefis xasiaTi. gansxvavebulia dasavleTi-zomierad mSrali (1000 mm-ze
naoWa loda qedebi-sierebi okeanisaken cicabo kalTebiT naklebi naleqiT) da aRmosavleTi Warbteniani (2000-3000
eSvebian. sierebis sartyeli okeanisagan gamoyofilia mm). CrdiloeT kalTebze naleqebis wliuri raodenoba
mcire siganis borcvian-serebiani akumulaciuri vake- bevrgan 100 mm-ze naklebia.
dablobiT. es regioni braziliis mTianeTis farglebSi samxreTi kalTebi CrdiloeTidan civi haerisagan
gamoirCeva yvelaze teniani haviT. CrdiloeTidan kargad aris daculi, amitom saSualo wliuri tempera-
samxreTisaken naleqebis raodenoba matulobs 1000-1500-dan tura 3000 m simaRlemde dadebiTia.
4500 mm-mde. maRalmTiani reliefi da uxvi naleqebi xels
warsulSi regionis teritoria TiTqmis mTlianad uwyobs uxvwylian mdinareTa qselis da mZlavri
dafaruli iyo teniani tropikuli tyeebiT, saxelwodebac Tanamedrove gamyinvarebis ganviTarebas samxreT kalTebze
giganturi xe “brazisagan” miiRo. igi amJamad cnobilia da Txemur nawilSi. yvelaze didi mdinareebi-indi da
braziliuri xis saxelwodebiT. sierebis qarpira kal- brahmaputra, gamoedinebian didi himalais Crdilo
Tebze naTlad aris gamoxatuli bunebrivi kompleqsebis kalTidan da mTavari qedis, mcire himalais da sivalukis
simaRliTi zonaloba. farglebSi warmoqmnian Rrma gamkveT xeobebs. himalais
ukidures samxreT-aRmosavleTSi teniani subtropi- mTebSi bevri tbaa, magram arc erTi maTgani mniSvnelovani
kuli havis pirobebSi, qarpira kalTebi dafarulia sididis araa.
maradmwvane notio subtropikuli tyeebiT, romlis zeda himalai niadag-mcenareuli safaris da mTlianad
sartyelSic mniSvnelovan rols asrulebs maradmwvane bunebrivi landSaftebis simaRlebrivi zonalobis
araukaria, misi adgilobrivi saxelwodebaa paranas fiWvi. klasikuri regionia. mis samxreT kalTebze mTis hidro-
qvetyeSi izrdeba paragvais Cai. filuri landSaftebis sruli speqtria gamoxatuli, daw-
sasoflo-sameurneo da samrewvelo miznebisaTvis yebuli daWaobebuli junglebiT-teraiebiT da nivaluri
xangrZliv droSi tyeebis xelaRebiT gaCexvam didi ziani zoniT damTavrebuli. arsebiTad gansxvavebuli da
miayena bunebriv garemos. bolo periodSi braziliis qserofituli ieris matarebelia dasavleTi himalais
xelisufleba did yuradRebas uTmobs garemos dacvis landSaftebi.
problemas. am mizniT TandaTan farTovdeba sanakrZalo bevrad ufro mkveTrad aris gamoxatuli bunebis
teritoriebi, xorcieldeba tyeebis aRdgenis masStaburi kontrastebi samxreT da Crdilo eqspoziciis kalTebs
proeqtebi. Soris. tibetis mxareze simaRliTi zonaloba Zalian
sustad, an TiTqmis ar aris gamoxatuli. mTis Ziridan

214 139
nivalur zonamde gabatonebulia udabno-stepuri braziliis mTianeTis ekologiuri pirobebis
landSaftebi, meCxeri qserofituli balaxebiT da baliSa mravalferovneba da teritoriis xangrZlivi subaera-
mTis qserofitebiT. luri ganviTareba gansazRvravs cxovelTa samyaros
himalais cxovelTa samyaro Zalian mdidaria. simdidres. masSi Serwymulia rogorc savanebis, ise
samxreT aziur binadrebTan erTad aq gavrcelebulia ti- tropikuli tyeebis binadrebi.
betis faunis elementebi. dRemde SemogvrCa indoeTis bunebrivi resursebiT brazilia msoflios qveynebs
spilo, martorqa, gareuli kameCi, gareuli Rori, an- Soris erT-erTi umdidresia, TiTqmis yvela saxis miner-
tilopebi, vefxvi, jiqi. gansakuTrebuli simravliT gam- aluri nedleulis msoflio mniSvnelobis maragia. Zalian
oirCeva maimunebi. mdidaria frinvelebiT, mravladaa qve- mdidaria tyis, wylis, agroklimaturi da rekreaciuli
warmavlebi, Crdilo kalTebis maRalmTian zonaSi gvxvde- resursebiT.
ba tibetis binadrebi_gareuli Txa, mTis cxvari, iaki, sakmaod mravalferovani reliefis mqone braziliis
himalais daTvi da sxv. vrceli mTianeTis farglebSi gamoiyofa landSafturad
veluri buneba yvelaze ufro saxeSecvlilia mTa- da masTan bunebaTsargeblobis xasiaTiT urTierTisagan
TaSua qvabulebsa da mTiswina da dabalmTian zonebSi, gansxvavebuli mTeli rigi regionebi, fizikur-
gansakuTrebiT dasavleT himalaize. geografiuli olqis rangiT: CrdiloeTi tyiani zegnebi,
bunebrivi resursebiT himalais mTiani qveyana savanuri centraluri da dasavleTi zegani, Crdilo-
sakmaod mdidaria. misi wiaRi Seicavs sxvadasxva saxis aRmosavleTi, mTiani aRmosavleTi da atlantispira
mineraluri resursebis mniSvnelovan marags. regioni dablobi.
mdidaria wylis, xe-tyis, agroklimaturi da zoore- CrdiloeTi zegnebisaTvis damaxasiaTebelia
sursebiT. cvalebadteniani subekvatoruli hava, xangrZlivi wvimiani
landSaftebis regionuli nairgvaroba-himalais sezoniT, temperaturebis umniSvnelo ryevadobiT. damax-
mTiani qveynis farglebSi naTlad aris gamoxatuli asiaTebelia floristulad da faunisturad Zalian
aRmosavleT himalais dasavleT himalais da mis Crdilo mdidari cvalebadteniani tyeebi, romelsac bunebrivi ie-
da samxreT kalTebis saxiT. ri SedarebiT kargad aqvs SenarCunebuli.
samxreT aziaSi bunebrivi kompleqsebis makroregi- centralur da dasavleT zegnebs ukavia braziliis
onuli nairgvaroba naTlad aris gamoxatuli agreTve mTianeTis mniSvnelovani nawili, romelic warmoadgens
ind-gangis dablobis da indostanis naxevarkunZulis braziliuri savanebis-kamposebis gavrcelebis ZiriTad
fizikur-geografiuli qveynebis mixedviT. areals. teritoria ZiriTadad gamoyenebulia saZovrebad.
ind-gangis dablobi msoflioSi erTerTi udidesi braziliis zegnis Crdilo-aRmosavleTi nawili-
aluviuri vake-dablobia. is warmoiqmna himalais mTis- kaatingas olqi braziliis teritoriaze gamoirCeva
wina Rrmulis adgilze. dablobis reliefis mikro- yvelaze meti ariduli bunebiT. tipiur savanur land-
formebis Taviseburi da damaxasiaTebeli elementia an- Safts aq cvlis Taviseburi tropikuli naTeli qsero-
fituli tye_kaatinga. Taviseburad ukacrieli da

140 213
melTa gadakveTisas mdinareebi warmoqmnian mravalricxo- Tropogenuri reliefi, romelsac qmnis arxebisa da sair-
van CanCqerebs da Woromebs. gansakuTrebiT grandiozulia igacio sistemebis xSiri qseli.
CanCqeri iguasu, romlis saerTo sigane 4 km-ia, xolo vakis farglebSi veluri bunebis xasiaTiT, erTime-
vardna 70 m-s aRemateba. braziliis mTianeTis reliefis orisagan mkveTrad gansxvavebulia indisa da gangis
mniSvnelovani elementia epigeneturi xeobebi, romlebic vakeebi. gangis vake, gansakuTrebiT bengalis dablobi da
CaWrilia atlantis sanapiro sierebSi. maTgan yvelaze mTiani asami yvelaze teniania. masTan aris dakavSirebu-
grandiozulia san-franciskos xeoba. li_maradmwvane notio subtropikuli tyeebi, gangis
hava ZiriTad nawilSi cxeli da cvalebadteniania. vakeze Crdilo-dasavleTisaken naleqebi klebulobs da
regionis teritoriaze Tavisuflad iWreba ekvatoruli maradmwvane tyeebs cvlis foTolcvenia musonuri tyeebi,
haeri. gamonaklisia Crdilo-aRmosavleTi, romelic xolo indis vakeze naleqebis raodenoba 500-100 mm-mde
yvelaze aridulia. naleqebis wliuri raodenoba 1500-2000 mcirdeba da ganviTarebulia stepis da naxevarudabnos
mm farglebSia, magram misi 90%-ze meti zafxulis Tveebze landSaftebi.
modis. yvelaze teniania mTianeTis samxreTi da samxreT- ind-gangis dablobi mWidrodaa dasaxlebuli da
aRmosavleTi periferia, sadac mSrali sezoni ar gam- ZiriTadi nawili gadaxnulia, tyeebi TiTqmis mTlianad
oiyofa. gaCexilia.
subekvatorul da tropikul ganedebSi mdebareoba indostanis naxevarkunZulis bunebis ZiriTad
gansazRvravs mzisgan miRebuli siTbos siuxves. siTbos niSnebs gansazRvravs subekvatorul sartyelSi mdebareo-
riTmSi mniSvnelovani koreqtivebi Seaqvs samxreTidan ba, teritoriis baqnuri buneba da atmosferos musonuri
civi haeris SemoWras. TviT zafxulSic aRniSnuli pro- cirkulacia. mniSvnelovani landSaftwarmomqmneli faq-
cesis dros dRe-RameSi temperatura SeiZleba daeces 150- toria himalais orografiuli barieri da misi naxe-
iT. varkunZulovani ganviTareba Tbilwyliani auzis far-
braziliis mTianeTis ZiriTadi nawili ukavia glebSi.
savanebsa da tropikul tyeebs, romelic amazoneTis da indostanis naxevarkunZulis ZiriTadi nawili
samxreT-aRmosavleT mxareze Semofarglulia cvalebad- ukavia dekanis zegans, romelic TiTqmis mTlianad tipur
teniani subekvatoruli da tropikuli tyeebiT, xolo savanur landSafts ukavia. zegnis Crdilo-dasavleT
samxreT-aRmosavleT okeanispira sierebis qarpira kal- nawilSi gavrcelebulia mSrali anu gaudabnoebuli
Tebze ganviTarebulia teniani maradmwvane tropikuli da savana-taris udabno.
subtropikuli tyeebi. savanebs braziliis zeganze savanuri zegnis fonze mkveTrad kontrastulia
kamposebs eZaxian. ganasxvaveben kamposebis or ZiriTad naxevarkunZulis periferiuli mTagrexilebis-dasavleT
tips: kampos-limposi da kampos-seradosi. pirveli da aRmosavleTi gatebis qarpira kalTebi da Bbengalis
warmoadgens marcvlovani balaxmcenareulobis mTlian yuris mimdebare teritoria, sadac bunebriv pirobebSi
“zRvas”, romelic xe-buCqnars moklebulia. kampos- gavrcelebuli iyo cvalebadteniani maradmwvane da
seradosi xe-buCqnariani savanaa. foTolcvenia tyeebi, xSiri lianebiT da epifitebiT.

212 141
cxovelTa samyaro Zalian mdidaria. 500-mde temperaturebis reJimiT igi dasavleT amazone-
saxeobis marto ZuZumwovaria. gansakuTrebiT mravladaa Tisagan arsebiTad ar gansxvavdeba, magram analogiurad
maimunebi da qvewarmavlebi. subekvatorulisa, mas axasiaTebs cvalebadtenianoba.
bunebrivi resursebidan pirvel rigSi aRsaniSnavia gamoiyofa mSrali zamTris sezoni, amitom mdinareebic
sxvadasxva saxis wiaRiseuli resursebi. mniSvnelovania xasiaTdebian doneebis mniSvnelovani ryevadobiT. lan-
niadag-klimaturi resursebi da saZovrebi. dSafturad igi ukavia cvalebadtenian tyeebs, romelSic
veluri bunebis regionuli nairgvaroba naTlad gareulia foTolcvenia xeebic.
aris gamoxatuli dekanis zegnis da periferiuli bunebrivi pirobebi aRmosavleT amazoneTSi Seda-
mTagrexilebis saxiT. rebiT xelsayrelia adamianis sacxovreblad da
sameurneo saqmianobisaTvis, Sesabamisad veluri bunebac
samxreT-aRmosavleTi azia. samxreT-aRmosavleTi
gacilebiT ufro saxeSecvlilia.
aziis fizikur-geografiuli subkontinenti moicavs indo-
regionis mTavari simdidrea wyali da tye, sarewao
CineTis n/kunZuls da malais arqipelags. regionis teri-
Tevzi. bolo periodSi gamovlenilia sxvadasxva saxis
toria xasiaTdeba zedapiris Zlieri teqtonikuri da
sasargeblo wiaRiseulis mniSvnelovani maragi.
eroziuli danawevrebiT. igi msoflio masStabiT gam-
braziliis mTianeTi. igi samxreT amerikis fizikur-
oirCeva teqtonikuri da meteorologiuri procesebis aq-
geografiul qveynebs Soris bunebrivi pirobebisa da
tiurobiT da simZafriT. xasiaTdeba Zalian mdidari landSaftebis TaviseburebaTa da masTan mWidrod da-
floriTa da fauniT, maRali endemizmiT da humiduri kavSirebuli bunebaTsargeblobis xasiaTis mixedviT, erT-
maradmwvane tyis landSaftebis yvelaze farTo gavrce- erTi vrceli da bunebiT mravalferovani regionia, ro-
lebiT. melsac ukavia kontinentis Sua da aRmosavleTi nawili.
samxreT-aRmosavleTi aziis farglebSi bunebrivi teqtonikurad warmoadgens fars, Camoyalibebuls pro-
landSaftebis regionuli nairgvarobis safuZvelze, cesebiT, romlis ZiriTadi nawili ukavia braziliis ze-
naTlad gamoiyofa ori ZiriTadi didi fizikur-geogra- gans_ Crdilo-dasavleTisaken daxril borcvian pene-
fiuli regioni malais arqipelagi da kontinenturi na- plens. misi reliefi mniSvnelovnad gaarTula dedamiwis
wili. qerqis neoteqtonikurma moZraobam da mis Sedegad gaaq-
indoCineTis naxevarkunZuli. farTobiT (2 mln km2) tiurebulma xangrZlivma eroziul-denudaciurma pro-
daaxloebiT indostanis naxevarkunZulis tolia. war- cesebma. mTianeTi maqsimalur simaRles aRwevs aR-
moadgens aziis kontinentis ukidures samxreT-aRmosav- mosavleT da samxreT-aRmosavleT periferiaze, sadac
leT Sverils. dasavleTi periferia rqasaviT aris viwro sanapiro borcviani vake-dablobidan, flate
gaSverili samxreTisaken, mcire siganis da daaxloebiT kalTebiT aRimarTebian saSualo da maRalmTiani loda
1100 km sigrZis malakis naxevarkunZulis saxiT, romlis qedebi. maTgan umaRlesia mTa bandeira -2890 m.
md. paranas zemo auzis teritoriaze vulkanuri
lavis mier warmoqmnilia safexurebrivi platoebi, ro-

142 211
pleqsebis naTlad gamoxatuli Sida teritoriul- samxreTi koncxi –piai kontinentis ukiduresi samxreTi
regionuli kontrastebi. amis safuZvelze SeiZleba gam- wertilia.
oiyos Semdegi fizikur-geografiuli qveynebi: amazoneTi, ZiriTad orografiul erTeulebs-qedebs da maT
lianos-orinoko, Sida vakeebi, la-platis vake, braziliis gamyof teqtonikur eroziul xeobebs da vakeebs aqvT
mTianeTi, gvianis mTianeTi, kordilierebispireTi da pam- submeridianuli da meridianuli mimarTuleba. Crdilo-
pis sierebi. eTidan samxreTisaken zedapiris simaRle klebulobs da
amazoneTi. misi buneba unikaluria ara marto mTagrexilebi maraoseburad iSlebian. maT Soris
samxreT amerikis, aramed mTlianad planetis masStabiT. samxreTidan iWrebian gaswvrivi xeobebi, mTaTaSua
misi landSaftis ZiriTadi Taviseburebani gansazRvrulia qvabulebi da platoebi.
rigi faqtorebiT, romelTagan mTavaria: kontinentis
naxevarkunZulis dasavleT kideze aRmarTulia ara-
ganviTarebis xangrZlivi geologiuri dro, ekvatorul
kanis mTiani sistema (3053 m). samxreTiT igi grZeldeba
ganedebSi mdebareoba, erTferovani vake-reliefi udidesi
kunZulebze. misgan aRmosavleTiT mdebareobs md.
ganfenilobiT. is msoflioSi udidesi dablobia_5 mln kv
iravadis akumulaciur-denudaciuri borcviani vake. ufro
km-ze meti farTobiT. teqtonikurad warmoadgens baqnis
aRmosavleTiT, Zveli kristaluri qanebiT agebul da pe-
farglebSi ganviTarebul vrcel depresias.
neplenizirebul Sanis mTianeTidan samxreTisaken, meridi-
landSafturad arsebiTad gansxvavebulia centra-
luri, dasavleTi da aRmosavleTi amazoneTi. pirveli anulad gadaWimulia centraluri indoCineTis naoWa-
xasiaTdeba tipiuri ekvatoruli landSaftebiT. dasavleT loda mTiani sistema, romelic malakis samxreT dabo-
amazoneTis junglebis veluri buneba bolo periodamde loebamde grZeldeba. Sanis mTianeTis farglebSi indo-
TiTqmis saxeucvleli iyo. gasuli saukunis 60-iani CineTis centraluri mTiani sistema uerTdeba aR-
wlebidan daiwyo misi bunebrivi resursebis intensiuri mosavleT mTianeTs, romelic submeridianulad aris gad-
aTviseba, rasac safuZveli daudo transamazoneTis aWimuli naxevarkunZulis aRmosavleT periferiaze. igi
saavtomobilo da sarkinigzo magistralebis gayvanam. maqsimalur simaRles aRwevs Crdilo vietnamSi, sadac
aRsaniSnavia, rom misi bunebis saziano xelyofas SeuZlia mdebareobs regionis umaRlesi mwvervali fanSipani (3143
uaryofiTad imoqmedos ekologiur mdgomareobaze m).
globaluri masStabiT. amazoneTis tyeebs samarTlianad hava subekvatorul_musonuria, indostanTan Sedare-
da xatovnad uwodeben planetis “filtvebs”. biT gacilebiT ufro teniani. indoCineTi daculi ar
aRmosavleT amazoneTis reliefi SedarebiT nakleb aris polaruli haeris masebis SemoWrisagan, amitom
erTgvarovania, vinaidan xasiaTdeba SedarebiT meti zamTris saS. temperatura, indostanTan SedarebiT 4-50-iT
eroziuli danawevrebiT. kristaluri saZirkveli zeda- dabalia, zamTari C.g. 150-mde kontinenturi musonis
pirTan gacilebiT ufro axlosaa da absoluturi gavleniT, vakeebze da dabalmTian zonaSi grilia, mTebSi
simaRle gacilebiT metia. naTlad aris gamoxatuli mdi- zomierad civi. ufro samxreTiT kontinenturi musonis
nareTa wyalgamyofebi.

210 143
gavlena aRar igrZnoba da zamTari gacilebiT ufro xasiaTis haerisagan daculia andebiT. samxreTidan iWreba
Tbili da cxelicaa, zafxuli cxelia. antarqtikuli civi haeri, ramac gansazRvra zomieri
atmosferuli naleqebi xasiaTdeba musonuri re- klimaturi sartylis aRmosavleT-okeanuri seqtorisaTvis
JimiT, indostanisagan im gansxvavebiT, rom zamTris (klimaturi olqisaTvis) uCveulod mkacri mSrali
mSrali sezoni gacilebiT xanmoklea, Tanac zamTris mu- kontinenturi hava da masTan dakavSirebiT naxevarudabnos
sonTan teritoriis mniSvnelovan nawilze dakavSi- landSafti, igi folklendis civi dinebis gavleniT
rebulia uxvi naleqi. yvelaze met naleqs (3000 mm-mde), vrceldeba atlantis okeanis sanapiromde.
Rebulobs naxevarkunZulis dasavleTi sanapiro da andebis mTiswina da magelanis srutispira dadab-
qarpira kalTebi. Sida vakeebze naleqebis raodenoba 1000 lebaze ganviTarebulia kordiani marcvlovan-buCqnari
stepi, wabla niadagebiT.
mm-s ar aRemateba. malakis samxreT naxevarSi naleqebis
reJimi ekvatorulia.
Sida wylebi. indoCineTi indostanTan SedarebiT
14. regionuli mimoxilva
ufro wyliania. ganekuTvneba indoeTisa da wynari okeanis
auzebs. mdinareTa hidrologiuri reJimi musonuria, ma- samxreT amerikaSi, analogiurad Crdilo amerikisa,
gram ara tipiuri. didi mdinareebi_mekongi, salueni, bunebis makro da Tanac kompleqsuri regionuli xasiaTis
iravadi- saTaves iReben himalais da tibetis mTianeTebSi nairgvaroba yvelaze naTlad gamoxatulia ori meridi-
da xasiaTdebian Sereuli sazrdoobiT. Mmd. mekongis anuli mxaris_alpuri dasavleTis da baqnuri aR-
Camonadenis regulirebaSi mniSvnelovan rols TamaSobs mosavleTis mixedviT, rac ganapiroba didma sxvaobam te-
regionis yvelaze didi tba tonlesapi. qtonikur da morfostruqturul agebulebaSi. aRniSnuli
niadag-mcenareuli safaris da mTlianad land- mxareebi qmnian maRali rangis fizikur-geografiul re-
Saftebis xasiaTi TiTqmis mTel teritoriaze damoki- gionebs-subkontinentebs.
debulia tenis raodenobaze. periferiuli mTiani ma- baqnuri aRmosavleTis bunebis saerTo niSnebia _
sivebis qarpira kalTebze da mimdebare sanapiro vakeebze, vake reliefi, bunebrivi kompleqsebis naTlad gamoxatu-
sadac yvelaze meti naleqi modis, ganviTarebulia li ganedur-zonaluri diferenciacia da bunebis ganvi-
maradmwvane cvalebadteniani musonur-subekvatoruli Tarebis gacilebiT ufro xandazmuli da momwifebuli
tyeebi wiTelmiwa, yviTelmiwa feralitur niadagebze. cikli. aseve bunebaTsargeblobis SedarebiT maRali po-
Sida mTian masivebze, sadac naleqebis raodenoba 1000-1200 tenciali da, masTan dakavSirebiT bunebrivi land-
mm ar aRemateba, ganviTarebulia foTolcvenia meCxeri Saftebis anTropogenuri transformaciis mniSvnelovani
tyeebi. malakis samxreT naxevarze ekvatoruli tyeebis xarisxi gansazRvrulia swored misi baqnuri bunebiT.
baqnuri aRmosavleTi moicavs vrcel teritorias,
landSaftia. mTebSi naTlad aris gamoxatuli simaRliTi
romelsac reliefis nairgvari formebis da bunebis
zonaloba. maradmwvane tyeebs saSualomTian zonaSi
saerTo niSnebis fonze, axasiaTebs bunebrivi kom-

144 209
aRmosavleT okeanur seqtorSi aziisa da Crdilo cvlis subtropikuli havis maradmwvane da foTolcvenia
amerikisagan gansxvavebiT, teniani subtropikuli havis tyeebis zona, romelTac zemoT cvlis zomieri havis
pirobebSi ganviTarebulia teniani maradmwvane da Sereuli tyeebi. maRalmTiani zona ukavia tye-buCqnar
foTolcvenia tyeebi, vakeebze zomierad teniani stepebi. maRal mdelos da alpur mdeloTa landSaftebs.
Sida vakeebze dasavleTisaken naleqebi klebulobs cxovelTa samyaro mdidaria da umetesad xasiaTde-
da gamoxatulia stepuri landSaftis sxvadasxva tipebi: ba samxreT aziisaTvis damaxasiaTebeli tipiuri
teniani, zomierad mSrali da mSrali stepebi. binadrebiT, vakeebisa da dabalmTiani zonis veluri
subtropikuli sartylis dasavleT-okeanur se- buneba adamianis mier Zlier aris saxeSecvlili.
qtorSi, rogorc yvela kontinentze, aqac fonis Semqm- bunebrivi resursebi. aziis masStabiT misi wiaRi
nelia maradmwvane xeSeSfoTliani tyeebisa da buCqnare-
erT-erTi yvelaze mdidaria. indoCineTis teritoriaze
bis zona, yavisfer niadagebze. mis farglebSi ganedurad
landSaftis nairgvaroba naTlad aris gamoxatuli da-
icvleba simaRliTi zonebis speqtric.
savleTi, centraluri da aRmosavleTi indoCineTis saxiT.
zomier geografiul sartyelSi mdebareobs konti-
malais arqipelagi. igi kunZulTa udidesi da-
nentis mkveTrad Seviwrovebuli samxreTi daboloeba,
jgufebaa msoflioSi. misi jamuri farTobi 2 mln. kv.km.
saSualod C.g. 400-dan samxreTiT, sadac mTeli weli aRin-
aRemateba da aerTianebs 10000-ze met, warmoSobiT yvela
iSneba haeris masebis dasavleTidan SemoWra. andebis
barieruli faqtoris gavleniT naTlad ikveTeba gan- tipis, did da patara kunZuls. kunZulebis ZiriTadi na-
sxvaveba dasavleT da aRmosavleT okeanur seqtorebs da wili ekuTvnis indonezias da filipinebis respublikas.
maT Soris gardamavali zonis mixedviT. Crdilo-dasavleTi kalimantani_ malaizias. bunebrivi
dasavleT okeanur seqtorSi, grili okeanuri havis pirobebisa da landSaftebis xasiaTiT geografiuli gar-
pirobebSi ganviTarebulia Warbteniani, floristulad sis erT-erT naTlad gamorCeul regions warmoadgens.
Zalian mdidari subantarqtikuli Sereuli tyeebi, yomra- misi bunebis ZiriTad niSnebs gansazRvravs xangrZliv
li da eweri niadagebiT. maradmwvane xeebis, lianebisa da droSi kunZulovani ganviTareba, mdebareoba ekvatorul
epifitebis siuxve aRniSnul tyeebs aniWebs tropikul ganedebSi,DD uaRresad aramdgradi teqtonikuri da mete-
iers. grili da Warbteniani okeanuri havis pirobebSi, orologiuri situacia. igi Tanamedrove geosinklinSi
landSaftis simaRliTi zonebis speqtri gamartivebulia. mdebareobs. mis farglebSi 100-ze meti moqmedi vulkania.
mTis tyis zonas 1000-1300 m-dan cvlis nivaluri zona. maT mis teritoriaze erTmaneTs xvdeba alpuri danaoWebis
Soris mcire diapazonis mqone gardamaval zols qmnis mTaTa ori sartyeli _alpur-himalauri da wynarokeanuri.
mdelos landSafti. andebis aRmosavleT kalTebze, regionis bunebis ZiriTadi niSnebidan aRsaniSnavia
SedarebiT mcire naleqebis pirobebSi, tyeebi meCxeria da zedapiris Zlieri teqtonikuri da eroziuli danawevreba
saxeobrivad ufro Raribi. da masTan dakavSirebuli mravalferovani vake-mTagoriani
zomieri sartylis mniSvnelovani nawili ukavia reliefi, aqtiuri Sinagani da garegani procesebi,
patagoniis zegans, romelic wynar-okeanuri ciklonuri

208 145
Tanabrad maRali temperaturebi da tenianoba da masTan savana, qserofituli naTeli tyeebiT da buCqnarebiT,
dakavSirebiT floristulad da faunisturad erT-erTi wiTel da wiTel-mura niadagebze.
umdidresi maradmwvane notio ekvatoruli tyeebis subekvatoruli sartylis ekvatorispira da oke-
gabatoneba. anispira seqtorSi, sadac wvimiani periodis xangrZlivoba
malais arqipelagis kunZulebi adamianis mier ara- 9-10 Tvea, ganviTarebulia subekvatoruli cvalebadteni-
Tanabradaa aTvisebuli da veluri bunebac sxvadasxva ani tyeebis zona, wiTelmiwa da wiTelmiwa-yviTelmiwa
xasiaTiTaa saxeSecvlili. yvelaze mWidrodaa dasaxle- feralitur niadagebze.
buli kunZuli iava, mcire zondis, molukis da filipinis tropikul geografiul sartyels gacilebiT
kunZulebi, sadac teritoriis mniSvnelovani nawili naklebi farTobi ukavia. mis farglebSi naTlad aris
gamoxatuli bunebrivi zonebis seqtoruli nairgvaroba.
ukavia agrolandSaftebs.
aRmosavleT okeanur seqtorSi maradmwvane tropikuli
bunebrivi resursebiT malais arqipelagi mdidari
tyeebia ganviTarebuli. dasavleT okeanur seqtorSi uwy-
da mravalferovania. niadag-klimaturi, wylis, xe-tyis da
vet zols qmnis sanapiro udabnoebi da naxevarudabnoebi,
gareul cxovelTa resursebiT.
xolo kontinentur seqtorSi-tropikuli savanebi da
regioni mwvaved ganicdis bunebis stiqiuri
naTeli tyeebi.
movlenebis simZafres. gamovlinebis masStabebiT da
arc erT kontinentze sanapiro udabnoebi iseT uwy-
simZlavriT gamoirCeva Tanamedrove vulkanizmi, vet ganedurad uCveulod gadaWimul zols ar qmnis,
miwisZvrebi, tropikuli grigali, cunami, wyaldidoba da rogorc aq. es gamowveulia wynarokeanuri anticiklonisa
sxv. da perus civi dinebis gavleniT.
andebis dasavleT kalTebze pasaturi inversiis
gavleniT, mTiani landSaftebis simaRliTi speqtri Zlier
gamartivebulia da warmodgenilia Crdilo nawilSi ud-
abno-stepuri, Sua nawilSi udabno da samxreTSi naxe-
varudabnos landSaftebiT.
teniani tropikuli havis pirobebSi mTiani land-
Saftebis simaRliTi speqtrebi gacilebiT ufro mraval-
ferovania. andebis mTaTaSua maRal zegnebze farTod
aris gavrcelebuli naxevarudabnos da udabnos land-
Saftebi.
subtropikul sartyelSi xvdeba kontinentis mniS-
vnelovnad Seviwrovebuli nawili, miuxedavad amisa, mis
farglebSi naTlad aris gamoxatuli landSaftebis nair-
gvaroba okeanuri da kontinenturi seqtorebis mixedviT.

146 207
xeebi. sxva mxriv, igi arsebiTad ar gansxvavdeba da- Tavi IV. CrdiloeTi amerika
savleT amazoneTis hileisagan. Aamrigad, ekvatoruli
sartylis atlantispira seqtori Tavisi bunebiT analo- 10. bunebis komponentebi
giuria teniani subekvatorulis, amitom aRmosavleT
okeanur seqtorSi cvalebadteniani subekvatoruli Sesavali. dasavleT naxevarsferoSi ∗arqtikuli
tyeebis gavrceleba, orive naxevarsferos subekvatorul sartylidan TiTqmis subantarqtikulamde gadaWimulia
da ekvatorul sartylebSi, uwyvet areals qmnis. vrceli xmeleTi, romelic atarebs amerikis saxels. igi
subekvatorul sartyels samxreT amerikaSi aerTianebs bunebrivi pirobebisa da landSaftebis xasia-
daaxloebiT ekvatoruli sartylis farTobis toli ter- TiT mkveTrad gansxvavebul or kontinents-Crdilo da
itoria ukavia da gavrcelebulia orive naxevarsferoSi. samxreT amerikas.
mzisgan miRebuli siTbos mixedviT igi arsebiTad ar gan- CrdiloeTi amerika sididiT, kunZulebis gareSe 20
sxvavdeba ekvatoruli sartylisagan. subekvatoruli mln.kv.km-ze metia, kunZulebis CaTvliT 24 mln.kv.km-s aRe-
landSaftebis ZiriTadi niSnebi gamomdinareobs terito- mateba da am mxriv, mesame adgilzea aziisa da afrikis
riis datenianebis mkveTrad gamoxatuli sezonuri rit- Semdeg. kunZulebis saerTo farTobiT mas kontinentebs
midan. sartylis ZiriTad nawilze am niSniT gamoiyofa Soris pirveli adgili ukavia. kontinentis CrdiloeT
ori sezoni: wvimiani da mSrali. sanapiroebTan mdebareobs msoflios udidesi kunZuli
subekvatorul sartyelSi landSaftebis nairgva- grenlandia (2 mln. kv.km-ze meti) da kanadis arqtikuli
roba yalibdeba imis mixedviT, Tu Sidateritoriulad arqipelagi (1,3 mln.kv.km), romelic farTobiT mxolod
rogor icvleba wvimiani da mSrali sezonebis malais arqipelags Camouvardeba. didi kunZulebidan
xangrZlivoba da Sesabamisad, naleqebis raodenoba. agreTve aRsaniSnavia niufaundlendi, didi da mcire an-
subekvatoruli sartylis ZiriTad nawilze ganvi- tiliis, bahamis kunZulebi, aleutis kunZulebi da sxv.
Tarebulia savanebisa da naTeli tyeebis zona, romelsac Crdilo amerikas akravs sami okeane, aziisagan
yvelaze meti gavrceleba aqvs braziliis zeganze, sadac gamoyofilia 35-86 km siganis da 42 m siRrmis beringis
mas kamposebs uwodeben. igi tipiurad aris agreTve gamox-
atuli orinokos vakeze, (aq mas lianosebs uwodeben) da
Sida vakeebis CrdiloeT nawilSi. ekvatoris mimar- ∗
samxreT amerikis mkvlevaris amerigo vespuCis saxelis pa-
TulebiT naleqiani periodis xangrZlivoba matulobs da tivsacemad. man pirvelma werilobiT gvamcno, rom kolumbis da
tipiuri savana icvleba teniani, maRaltaniani marcvlo- misi eqspediciis mier nanaxi miwebi miekuTvneba sruliad axal
qveynis nawils da ara azias, rogorc es egona kolumbs.
vani savaniT.
kolumbamde TiTqmis xuTi saukuniT adre, CrdiloeT amerikis
subekvatorul sartyelSi yvelaze meti simSraliT miwaze fexi Sedges skandinavielebma, romelTac werilobiTi
gamoirCeva braziliis mTianeTis Crdilo-aRmosavleTi na- informacia ar dautovebiT. amerikis namdvili aRmoCena
wili, sadac mSrali sezonis xangrZlivoba 8-9 Tves (Crdilo evropelebis Semdeg) ganaxorciela qr. kolumbis
eqspediciam 1492 w. 12 oqtombers.
Seadgens da ganviTarebulia mSrali anu gaudabnoebuli

206 147
srutiT, xolo samxreT amerikas ukavSirdeba panamis landSaftis horizontalur-zonaluri tipebis sakmaod
yeliT, romelzec gaWrilia 48 km sigrZis panamis arxi. srul speqtrs, romelsac aklia mxolod civi udabnos,
mdebareobs Crdilo naxevarsferos TiTqmis yvela tundrisa da taigis zonebi, xolo andebSi Camoyal-
klimatur sartyelSi. mniSvnelovani landSaftwar- ibebulia landSaftis simaRliTi zonebis sakmaod sruli
momqmneli faqtoria kontinentis konfiguracia. mas speqtri.
samkuTxedis forma aqvs, romlis fuZe CrdiloeT ekvatorul sartyels yvelaze meti farTobi ukavia,
mxarezea. kontinentis yvelaze ganieri da masiuri nawili vinaidan masSi xvdeba kontinentis yvelaze ganieri mo-
zomier, subtropikul da subarqtikul sartylebSia, nakveTi. mas ukavia ara mTlianad Termuli ekvatoruli
xolo tropikul da subekvatorul sartylebSi xmeleTi sartyeli, aramed amazoneTis Sua, dasavleTi da samxreT-
mkveTrad Seviwrovebulia. arqtikulSi xvdeba kontinentis dasavleTi nawili, agreTve andebis mimdebare kalTebi
umniSvnelo ukiduresi Crdilo periferia da sakmaod mTis hileas saxiT. Zlier xelsayrelma Hhidro-Termulma
vrceli kunZulovani nawili. pirobebma, romelic xangrZliv geologiur droSi ar
CrdiloeTi amerika xasiaTdeba friad nairgvarovani Secvlila, gansazRvra msoflioSi uZvelesi da umdidre-
bunebrivi pirobebiT da landSaftebiT. mis teritoriaze si florisa da faunis ganviTareba, uwyveti vegetaciiT.
warmodgenilia geografiuli garsisaTvis damaxasia- damaxasiaTebelia mravaliarusiani maradmwvane tyeebi
Tebeli TiTqmis yvela tipis landSafti, garda xSiri lianebiT da epifitebiT. marto braziliis hileaSi
ekvatorulisa. dafiqsirebulia 4000-mde saxeobis xe-mcenare.
amerikis aRmoCenisa da gamokvlevis istoriidan. aRniSnuli tyeebis qveS ganviTarebulia yviTelmiwa
evropelebma ramodenimejer aRmoaCines Crdilo amerikis da wiTelmiwa feralituri niadagebi. cxovelTa saerTo
kontinenti. kolumbamde, daaxloebiT xuTi saukuniT masiT am tyeebs analogi ar moepoveba, Tumca sxva konti-
adre kontinents miaRwies Zvelma skandinavielma- nentebisagan gansxvavebiT am zonaSi da mTlianad konti-
vikingebma. grenlandiis miwaze pirvelma fexi Sedga erik nentze, Cliqosnebi mcirericxovania, didi mtaceblebidan
wiTuris eqspediciam da iq daarsa koloniebi. SemdgomSi mxolod iaguari da pumaa. mdidaria frinvelTa, mwerebisa
miaRwies kontinentis Crdilo-aRmosavleT napirebs (lab- da qvewarmavalTa fauna (anakonda, romlis zogi saxeobis
radoris naxevarkunZuli) da kunZul niu-faundlends. sigrZe 11 m-s aRemateba). cxovelTa umetesoba xeebze da
grenlandiaze Crdilo evropelTa dasaxlebis gaqroba wylis garemoSi binadrobs.
dRemde burusiTaa moculi. amazoneTis ekvatorul tyeebSi kontrastebi yvela-
amerikis namdvili aRmoCena (meored, Crdilo evro- ze naTlad aris gamoxatuli imis mixedviT, Tu rogori
pelebis Semdeg) ganaxorciela qristefore kolumbis xangrZlivobiT itboreba amazonis wyliT.
eqspediciam 1492 w 12 oqtombers, rodesac man miaRwia ekvatorul sartyelSi aRmosavleTisaken naleqebis
didi antiliis kunZulebs. raodenoba TandaTan klebulobs, Tanac amazoneTis aR-
amerikis aRmoCena mesamed (amjerad dasavleTidan) mosavleT nawilSi gamoxatulia xanmokle mSrali sezoni,
Sedga 1741 wels, ruseTis CrdiloeTis didi eqspediciis ris gamoc maradmwvane tyeSi gareulia foTolcvenia

148 205
SedarebiT mcire farTobi ukavia, rac gamowveulia mier, romelsac xelmZRvanelobdnen vitus beringi da
kontinentis ZiriTadi nawilis cxel sartyelSi mdebare- aleqsi Cirikovi (eqspediciis idea da programa ekuTvnis
obiT da yvelaze ganier centralur andebSi havis petre pirvels). kolumbis eqspediciis Semdeg amerikas
simSraliT. Tovlis xazi aq msoflio masStabiT yvelaze “miawyda” sxvadasxva eqspediciebi evropidan. espanelebma
maRla_6000-6500m gadis. SedarebiT mcire simaRlis pata- moaxdines kontinentis samxreTi nawilis kolonizacia.
goniis andebSi, grili da teniani havis pirobebSi, ganvi- miwasTan gaaswores actekebis (Zveli indielebis) saxelm-
Tarebulia mZlavri Tanamedrove gamyinvareba, patagoniis wifo meqsikis teritoriaze. XV saukunis dasasruls
vrceli myinvaruli farebiT. Tovlis xazi aq daweulia inglisis samsaxurSi myofma italielma jon kabotma
1000-1500 m-mde. calkeul myinvarTa enebi eSvebian aRmoaCina kunZuli niu-faundlendi da naxevarkunZul
okeanemde da mTiswina tbebamde. labradoris sanapiro. ingliselma mogzaurebma da
bunebrivi zonebi. samxreTi amerika gamoirCeva mezRvaurebma (g. hudsonma XVII s., a. makenzma XVIII s. da
Zalian mdidari floriT da mcenareulobis zonaluri sxv.) gamoikvlies kontinentis aRmosavleTi da
tipebis nairgvarobiT, rac gansazRvrulia organuli CrdiloeTi napirebi. XX s dasawyisSi r. amundsenma
samyaros ganviTarebis paleogeografiuli pirobebiT da pirvelma gadacura kontinentis CrdiloeTi sanapiroebi
Tanamedrove haviT. xangrZlivi drois manZilze mis havas da daadgina dedamiwis CrdiloeTi magnituri polusi.
arsebiTi cvlileba ar ganucdia, ramac dabali ganedebis pirvelma rusuli kompaniis damaarsebelma grigol
pirobebSi xeli Seuwyo Zlier mdidari da Zveli floris Selixovma, safuZveli Cauyara rusul dasaxlebebs alas-
Camoyalibebas. samxreTi amerika yvelaze “mwvane” konti- kaze, awarmoebda vaWrobas adgilobriv mcxovreblebTan,
nentia. andebis flora gacilebiT ufro axalgazrdaa, monawileobda rusebis mier alaskis gamokvlevasa da
vidre baqnuri aRmosavleTis. maT Soris mniSvnelovani dasaxlebaSi.
gansxvavebaa saxeobrivadac. patagoniis antarqtikuli reliefi mravalferovania, rac dakavSirebulia mis
flora saxeobrivad araa mdidari, magram gamoirCeva teqtonikur agebulebasTan da paleo da Tanamedrove
maRali endemizmiT. mcenareulobis da mTlianad land- klimatur pirobebTan. teqtonikur agebulebasTan da-
Saftebis ganedur-zonaluri tipebi samxreT amerikaSi kavSirebiT Crdilo amerikaSi gamoiyofa morfostruqtu-
icvleba Crdilo naxevarsferos subekvatoruli savanebiT rulad da landSafturad mkveTrad gansxvavebuli ori
da naTeli tyeebiT dawyebuli da damTavrebuli zomieri ZiriTadi mxare: kordilierebi da kordilierebis gare
sartylis udabnoebiT da naxevarudabnoebiT. baqnuri aRmosavleTi. pirveli agebulia alpuri naoWa
andebSi ganviTarebulia rogorc higrofiluri da struqturebiT, ramac gansazRvra Zlier danawevrebuli
mezofiluri, ise ariduli speqtrebi (simaRliTi zonebi). mTiani reliefi da mTiani landSaftebi, xolo baqnur aR-
samxreTi amerika yvelaze tyiania. gansakuTrebiT aRsaniS- mosavleTSi ganviTarda vake reliefi, vakis land-
navia notio-tropikuli tyeebis teritoria. SaftebiT.
didi ganfeniloba ganedis mimarTulebiT da Zi- baqnur struqturebze ganviTarebuli vakeebi da
riTad nawilze vake reliefis gabatoneba gansazRvravs maRlobebi farTo uwyvet zols qmnian arqtikidan meqsi-

204 149
kis yuremde. ukidures CrdiloeTSi naTlad gamoyofil debis danarCen nawilSi. mdinareTa sazrdoobis mniSvne-
geomorfologiur regions qmnis lavrentis maRlobi, lovani wyaroa miwisqveSa wylebi, gansakuTrebiT an-
romlis saSualo simaRle 300-400 m-ia. igi warmoadgens debsgare aRmosavleTis vakeebze.
peneplenizirebul kristalur vakes. maRlobis cen- uxvi atmosferuli naleqebis sartylebSi terito-
traluri gazneqili nawili ukavia huZonis yures. riis didma ganfenilobam da reliefSi vrceli vakeebisa
lavrentis maRlobidan samxreTiT, reliefis da maRali mTianeTis Serwymam, gansazRvra auzis farTo-
xasiaTiT mkafiod gamoiyofa centraluri vakeebi, biTa da wyaluxvobiT msoflioSi udidesi mdinaris sis-
romlebic ganviTarda filaqanze. misi simaRle 200-500 m temis _ amazonis warmoqmna (auzis farTobi 7 mln km2-ze
farglebSi icvleba. zedapiri agebulia 1000 m-mde sisqis meti; wliuri Camonadeni 6930 km3; saS. mravalwliuri
danaleqi qanebiT. xarji 95 000-200 000 m3/wm farglebSi). mas gaaCnia mraval-
geomorfologiurad da landSafturad, naTlad ricxovani wyaluxvi Senakadi, romelTagan bevris sigrZe
gamoyofil regions qmnis didi vakeebi, romelic 1500-dan 3500 km-mdea. maTgan gamoirCeva marjvena mxridan
teqtonikurad warmoadgens baqnis kidur azevebas, xolo Mmadeira, marcxena mxridan riu-negru. amazons axasiaTebs
orografiulad kordilierebis mTiswina platos. misTvis uCveulo bunebrivi movlena _ qvemo welSi wylis done
damaxasiaTebelia safexurebrivad ganlagebuli platoebi, dReSi orjer ritmulad aiwevs da daiwevs, rac
romelTa simaRle kordilierebidan aRmosavleTisaken gamowveulia zRvis mimoqceviT. moqcevis talRa, romlis
klebulobs 1500-1600-dan 200 m-mde. platoebi eroziis simaRle 2-5 m-s aRwevs, didi siCqariTa da grgvinviT mie-
Sedegad Zlier aris danawevrebuli. marTeba mdinaris sawinaaRmdego mimarTulebiT, 1400 km-ze.
didi da centraluri vakeebi samxreT mxareze indielebma am talRas daarqves “amusun”-i, rac “mquxare
Semofarglulia atlantispira da meqsikispira vake- wyals” niSnavs da mdinaris saxelwodebac aqedan war-
dablobebiT. mis farglebSi peneplenizirebul hercinul mosdga. amazons aqvs Zalian didi satransporto gam-
xmeleTs adevs 10 km-mde sisqis danaleqi, mezo-kainozouri oyeneba. xangrZliv droSi igi transportis erTad-erTi
asakis wyebebi. axasiaTebT brtyeli zedapiri. saxe iyo, romelic amazoneTis Sida raionebs akavSirebda
baqnuri aRmosavleTis vake-reliefis fonze konti- atlantis okeanesTan. sxva didi mdinareebidan aRsaniSna-
nentis aRmosavleT periferiaze naTlad gamoyofil via parana paragvaiT da urugvaiT, orinoko da sxv.
morfostruqturul, aseve landSaftur regions qmnis samxreT amerikis Sida wylebis mniSvnelovani ele-
apalaCebis gaaxalgazrdavebuli mTebi. igi Sedgeba mentia miwisqveSa wylebi. didi tbebis simravliT konti-
dabali da saSualo mTiani loda da loda-naoWa nenti ar gamoirCeva. Aam mxriv, gamonaklisia patagoniis
qedebisagan, eroziul-denudaciuri reliefiT. samxreT andebi, sadac bevri myinvaruli warmoSobis tbaa.
apalaCebSi tipiuria inversiuli, xolo CrdiloeTSi farTobiT yvelaze didia teqtonikuri warmoSobis mara-
myinvaruli reliefi. kaibos tba-laguna, venesuelas teritoriaze.
kontinentis dasavleT mxareze mkveTrad gamoyofil Tanamedrove gamyinvarebas samxreT amerikaSi mi-
morfo-struqturul da fizikur-geografiul regions uxedavad mniSvnelovani nawilis maRalmTianobisa,

150 203
sezoni uxvnaleqiania (2000-5000 mm), magram maqsimumi zam- qmnis alpuri danaoWebis kordilierebis axalgazrda
TarSia. zafxuli grilia, zamTari rbili. mTaTa sistema.
aRmosavleT-okeanur seqtorSi Camoyalibebulia mTiani sistema Sedgeba orografiulad mkveTrad
zomieri kontinenturi hava, rac Zlier specifikuri gamoxatuli, submeridianuli mimarTulebis sami ZiriTadi
movlenaa, vinaidan aziisa da Crdilo amerikis aR- sartyelisagan: aRmosavleTi mTaTa sartyeli, romelic
mosavleT-okeanur seqtorebSi Camoyalibebulia zomieri moicavs bruksis, makenzis, kldovani da aRmosavleTi
musonuri hava. samxreT amerikaSi xmeleTis Zlieri Se- siera-madres mTebs. qedebi xasiaTdebian eroziul-
viwroeba, andebis barieruli faqtoris da folklendis teqtonikuri procesebiT Zlier danawevrebuli saSualo
civi dinebis gavlena gamoricxavs aq musonuri havis da maRalmTiani reliefiT, Zveli da Tanamedrove myin-
Camoyalibebas. damaxasiaTebelia temperaturebis Zlieri varuli formebiT.
ryevadoba. maSin, roca ucivesi Tvis-ivlisis saSualo Siga platoebis da zegnebis sartyeli moicavs iu-
temperatura +10 da metia, samxreTidan civi haeris konis zegans, freizerisa da kolumbiis platoebs, didi
SemoWrisas temperatura SeiZleba daeces - 35-400-mde. auzis mTianeTs, kolorados platos da meqsikis mTi-
grili zafxulis pirobebSi maqsimaluri temperatura 400- aneTs. reliefSi Serwymulia vrceli mosworebuli
mde aRwevs. patagoniis zeganze naleqebi ukiduresad vakeebi, horstuli masivebi, grabenul-eroziuli xeobebi
mcire raodenobiT modis. da qvabulebi, akumulaciuri formebiT.
Sida wylebi. kontinentis ZiriTad nawilze hava da mesame subganedur sartyels qmnis dasavleTi anu
reliefi xelsayrelia xSiri da uxvwyliani hidro- wynarokeanur mTaTa sartyeli, romelsac miekuTvneba an-
grafiuli qselis CamoyalibebisaTvis. igi kontinentebs tiklinuri qedebi aleutis da CugaCis alaskaze, wm. ili-
Soris yvelaze uxvwyliania. zedapiruli Camonadenis as mTebi, kanadis kunZulovani mTagrexili, aSS sanapiro
fenis saSualo sisqiT mas verc erTi kontinenti ver qedi, kaliforniis n/kunZulis mTebi da dasavleTi siera-
Seedreba. mis wilad modis msoflios mdinareTa Camonad- madres mTebi. amgebi struqturebis siaxalgazrdavisa da
enis mTliani moculobis 27%, maSin roca kontinents Tanamedrove aqtiuri teqtonikuri procesebis wyalobiT,
ukavia dedamiwis xmeleTis mxolod 12%. wliuri Camonad- mas alpur sartyelsac uwodeben.
enis saerTo moculobiT, rac 11000km3 aRemateba, mas kontinentis samxreTi, mkveTrad Seviwrovebuli na-
aWarbebs mxolod azia. Sida wylebi ganekuTvneba atlan- wili ekuTvnis centralur amerikas. reliefisa da
tisa da wynari okeanis auzebs, daaxloebiT 5,5% gaudi- mTlianad landSaftebis xasiaTiT mas gardamavali
naria, riTac kontinentebs Soris bolo adgilzea. andebi mdebareoba ukavia Crdilo da samxreT amerikas Soris.
mTavari wyalgamyofi da landSaftgamyoficaa. igi xasiaTdeba Zlier danawevrebuli vake-mTagoriani re-
samxreT amerikis mdinareTa sazrdoobis mTavari liefiT, romelSic did rols asrulebs vulkanuri
wyaro wvimis wyalia, masze modis mdinareTa Camonadenis formebi-konusebi da platoebi, agreTve mosworebuli
80%-ze meti. nadnobi wyali mTavar rols asrulebs pata- zedapirebi, romlebic danawevrebulia Rrma eroziuli
goniis andebSi da zeganze. umniSvneloa misi wili an- xeobebiT.

202 151
vake-dablobebi yvelaze farTo zols qmnis iuka- debare sanapiro vake, sadac mSrali sezoni ar aRiniSneba,
tanis n/kunZulze, k. kubaze, karibis zRvis sanapiroze. vinaidan pasati qris Tbili okeanidan.
igi viwro zolad gasdevs agreTve wynari okeanis sana- tropikuli havis sartyelSi mkveTrad aris gamox-
piros, saidanac mkveTradaa aRmarTuli saSualo da atuli havis kontrastebi okeanuri da kontinenturi se-
maRali mTebi. qtorebis mixedviT, romlis Sesabamisad gamoiyofa klima-
kontinenti mdidaria sxvadasxva saxis sasar- turi olqebi: wynarokeanuri sanapiro udabnos hava,
geblo wiaRiseuliT, Tumca, gansakuTrebiT didi mocu- kontinenturi hava da aRmosavleT okeanuri musonur-
lobiTi moxmarebis gamo zogierTi wiaRiseulis maragi tropikuli hava.
Zlier Semcirebulia. lavrentis maRlobze, sadac kris- havis tipebis seqtoruli nairgvaroba naTlad aris
taluri saZirkveli gaSiSvlebulia, Savi da feradi li- gamoxatuli subtropikul sartyelSic. tropikuli da
Tonebis didi sabadoebia. centraluri da didi vakeebis, zomieri haeris masebis periodul monacvleobasTan da-
agreTve misisipis dablobis danaleq qanebSi aris kavSirebiT amindebs axasiaTebT mkveTrad gamoxatuli se-
navTobis, bunebrivi airisa da qvanaxSiris didi maragi. zonuri ritmi. mis farglebSi gamoiyofa sami klimaturi
apalaCis mTebi mdidaria Savi da feradi liTonebiT, xo- olqi: dasavleT-okeanuri, aRmosavleT-okeanuri da Sida
lo misi mTiswineTi qvanaxSiriT. kordilierebi mdidaria, kontinenturi.
rogorc danaleqi (navTobi, bunebrivi airi, qvanaxSiri) dasavleT-okeanur seqtorSi, rogorc yvela konti-
ise magmuri warmoSobis wiaRiseuliT, gansakuTrebiT fe- nentze, aqac Camoyalibebulia subtropikuli xmelTaSu-
radi liTonebiT, maT Soris oqroTi, uraniT da sxv. azRviuri tipis hava. samxreTSi zomieri sartylisaken
hava. nebismieri mniSvnelovani farTobis mqone re- naleqebi mkveTrad matulobs, mSrali sezoni araa gamox-
gionis klimatSemqmneli faqtorebidan mTavaria geo- atuli, Tumca naleqebis maqsimumi zamTarSia.
grafiuli mdebareoba am cnebis farTo gagebiT da masTan aRmosavleT-okeanur seqtorSi Camoyalibebulia
dakavSirebuli mzis radiaciis maCvenebeli, atmosferos Tanabrad teniani subtropikuli hava, zafxuli cxeli,
cirkulaciis xasiaTi, reliefi, teritoriis sidide da zamTari Tbili.
konfiguracia. Crdilo amerika gamoirCeva CamoTvlili subtropikul kontinenturi havis olqSi zomierad
faqtorebis gamovlinebis da havaze maTi zemoqmedebis mSrali havaa, naleqebis wliuri raodenoba 550 mm ar aRe-
mniSvnelovani TaviseburebiT. mniSvnelovani faqtoria mateba. zafxuli cxelia, zamTari Tbili, temperaturis
kontinentis konfiguracia da ZiriTadi orografiuli mniSvnelovani ryevadobiT.
erTeulebis gavrceleba. zomier sartyelSi xvdeba kontinentis mkveTrad Se-
wynari okeanis mxareze kontinents mTel sigrZeze viwrovebuli samxreTi daboloeba. hava mkveTrad gan-
gauyveba kordilierebis maRali mTebi, rac zRudavs sxvavebulia okeanuri seqtorebis mixedviT. dasavleT-
okeanis gavlenis gavrcelebas mTebidan miRma. meores okeanur zRviuri havis olqSi xvdeba okeanis sanapiro da
mxriv, vakeTa vrceli derefani arqtikidan meqsikis yuris andebis dasavleTi kalTebi, sadac mTeli weli gaba-
sanapiromde xelsayrelia CrdiloeTidan polaruli tonebulia dasavleTis ciklonuri xasiaTis qarebi. yvela

152 201
atmosferos moqmedebis centrebidan kontinentis haeris, xolo samxreTidan tropikuli haeris gavrce-
havaze mniSvnelovan gavlenas axdens mimdebare okeaneebze lebisaTvis.
mkveTrad gamoxatuli subtropikuli anticiklonebi, kontinentze gamoxatulia geografiuli garsisa-
rasTanac dakavSirebulia musonur-pasaturi cirkulacia. Tvis damaxasiaTebeli yvela tipis hava, garda tipiuri
Crdilo-aRmosavleT periferiaze mniSvnelovan zegav- ekvatorulisa.
lenas axdens azoris maqsimumi. patagoniis zegnamde kontinentis ZiriTadi da yvelaze didi nawili
aRwevs antarqtikuli haeris gavlena. mniSvnelovani zomier sartyelSi mdebareobs. misgan CrdiloeTiT da
klimatSemqmneli faqtoria okeanuri dinebebi: braziliis samxreTiT mdebare sartylebi farTobiT simetriulia.
Tbili da perusa da folklendis civi dinebebi. analo- subtropikul da subarqtikul sartylebs ukavia TiTqmis
giurad Crdilo amerikisa, mniSvnelovani klimatSemqmneli Tanabari, masTan kontinentis mniSvnelovani nawili. far-
faqtoria reliefis xasiaTi, upirvelesad andebis TobiT TiTqmis tolfasovania tropikuli da arqtikuli
barieruli faqtori. sartylebi, romelTa wilad modis kontinentis mcire na-
samxreT amerika mdebareobs ekvatorul, orive naxe- wili.
varsferos subekvatorul, tropikul, subtropikul da atmosferos moqmedebis centrebidan, Crdilo ame-
zomier sartylebSi. rikis mimarT yvelaze mniSvnelovania islandiis da
ekvatoruli hava tipiuradaa gamoxatuli Sua da aleutis bariuli minimumebi da azorisa da havais maqsi-
dasavleT amazoneTSi, mimdebare andebis qveda kalTebze mumebi.
da gvianis zegnis samxreT-dasavleT nawilSi. Tanabrad arqtikuli klimaturi sartyelis samxreT sazRvars
cxeli da sezonurad teniani hava ekvatorul ganedebSi atareben daaxloebiT ivlisis + 50-iani izoTermis
moicavs amazoneTis aRmosavleT nawils. wvimiani sezonis gayolebiT. arqtikuli havis Zlier simkacres erTgvarad
xangrZlivoba- 8-10 Tvea. arbilebs atlantis da wynar okeaneebze warmoqmnili ci-
subekvatoruli havis sartyeli moicavs vrcel klonebi, vinaidan igi zrdis Rrublianobas da xels
teritorias orive naxevarsferoSi. aRmosavleT nawilSi uSlis arqtikuli haeris dagubebas. yvelaze Zlieri yin-
Crdilo da samxreT naxevarsferos subekvatoruli havis vebi dakavSirebulia uqaro amindebTan. ciklonebi
sartylebi Serwymulia. am sartyelSi amindebis sezonuri yvelaze sustadaa gamoxatuli zafxulSi, xolo yvelaze
cvla TiTqmis mTlianad Semoifargleba naleqebis Zlieri Semodgomazea. amasTan aris dakavSirebuli Stor-
mosvlis mkveTrad gamoxatuli sezonuri ritmiT, rac muli qarebis sixSire da naleqiani, qarbuqiani amindebi.
gamowveulia ekvatoruli musonis da tropikuli haeris zafxulSic haeris saSualo temperatura TiTqmis mTel
sezonuri cvliT. subekvatorul sartylSi gamoiyofa sartyelSi uaryofiTia, an nulTan axlosaa. naleqebis
teritoriebi, romlebic naleqebis reJimiT emsgavseba wliuri raodenoba 200 mm ar aRemateba.
ekvatorul havas, kerZod, braziliis mTianeTis samxreT- arqtikuli havis saerTo simkacris fonzec,
aRmosavleTi periferiis qarpira kalTebi da gvianis mTi- okeanuri da kontinenturi seqtorebis mixedviT iqmneba
aneTis Crdilo-aRmosavleTi qarpira kalTebi da mim-

200 153
meteorologiuri procesebis da masTan dakavSirebiT morfostruqturaTa SeTanawyobisa da reliefwar-
havis pirobebis sagrZnobi kontrastebi. momqmneli procesebis gansxvavebulobis safuZvelze, an-
subarqtikul sartyelSi moqceulia kontinentis debSi SeiZleba gamoiyos Semdegi fizikur-geografiuli
sakmaod ganieri zoli. mis samxreT sazRvars atareben regionebi: karibis andebi, CrdiloeTi andebi, ekvatoruli
arqtikuli frontis zamTris mdebareobis mixedviT, rac andebi, centraluri andebi, Cile-argentinis andebi, pata-
saSualod C.g. 600-ian paralels gasdevs. goniis andebi.
havis kontrastebi yvelaze sagrZnobia Sigakonti- sasargeblo wiaRiseuliT kontinentebs Soris erT-
nentur da gareokeanur seqtorebs Soris. zamTarSi erTi umdidresi da mravalferovania, rogorc madneuli,
kontinentur seqtorSi arqtikuli haeris gavleniT yinva ise saTbob-energetikuli wiaRiseuliT. braziliisa da
gacilebiT ufro Zlieria, vidre kunZulebze. konti- gvianis zegnebze kristaluri qanebis gaSiSvlebasTan da
nentur seqtorebs axasiaTebT subarqtikuli zRviuri hava, maT gamofitvis qerqTan dakavSirebulia rkinis, man-
gacilebiT ufro teniani da sagrZnoblad Serbilebuli ganumis (marganecis), nikelis, uranis, boqsitebis da sxv.
zamTris yinvebiT. mniSvnelovani maragi. CrdiloeT nawilSi (venesuelis
zomier klimatur sartyelSi xvdeba kontinentis teritoria) da karibis zRvis Selfze navTobisa da
ZiriTadi nawili, romelic yvelaze sustad aris danawev- bunebrivi airis didi maragia.
rebuli. misi samxreTi sazRvari metnaklebi zigzagebiT feradi liTonebiT gansakuTrebiT mdidaria andebi.
gasdevs C.g. 400-ian paralels. am sartyelSi klimaturi boliviaSi “kalis sartyeli” TiTqmis aTas km-zea gada-
kontrastebi Sigakontinentur da gareokeanur seqtorebs Wimuli. Zalian mdidaria spilenZiT (andebi indielebis
Soris SeiniSneba da gamoiyofa zRviuri, kontinenturi enaze “spilenZis mTebs” niSnavs), agreTve molibdeniT,
da musonuri klimaturi olqebi. volframiT, vercxliT, tyviiT, TuTiiT da sxv. wynari
zRviuri havis olqi orografiul pirobebTan da- okeanis sanapiroze da mTiswineTebSi (Ciles teritoria)
kavSirebiT, Semofarglulia wynari okeanis SedarebiT moipoveben iods da gvarjilas. mxolod qvanaxSiri ver
viwro sanapiro zoliT. mTeli weli gabatonebulia ci- uzrunvelyofs kontinentis moTxovnilebas. am mxriv igi
klonuri xasiaTis dasavleTis haeris masebi. ciklonuri kontinentebs Soris yvelaze Raribia.
procesebis maqsimaluri intensivobiT gamoirCeva zamTris hava. klimatSemqmneli faqtorebidan, romlebic ga-
sezoni, rasac ukavSirdeba naleqebis maqsimumi. zamTari nazRvraven samxreT amerikis havis xasiaTs da mis Tavise-
uyinvoa (0 _ +30). zafxuli grili da teniani (+14-160). burebas, mTavaria misi ZiriTadi nawilis cxel sartyel-
naleqebis wliuri raodenoba 2000-6000 mm. Si mdebareoba da masTan dakavSirebuli atmosferos cir-
kontinenturi havis olqi moicavs vrcel terito- kulacia, kontinentis konfiguracia da reliefis xasiaTi.
rias. mTeli weli gabatonebulia kontinenturi haeri an- CrdiloeTi amerikisagan gansxvavebiT, maqsimalur
ticiklonuri situaciiT, gansakuTrebiT zamTris sezonSi, siganes aRwevs ekvatorul da subekvatorul ganedebSi,
romelic Zlier yinviania, Tanac uxvTovliani. zafxuli xolo zomier sartyelSi xvdeba mkveTrad Seviwrovebuli
Crdilo naxevarSi grilia, samxreTSi Tbili (17-200). hae- samxreTi daboloeba.

154 199
lur simaRles aRwes centralur masiv-mTa siera- ris masebis meridianul cirkulaciasTan dakavSirebulia
neblinaze (3100 m). temperaturis Zlieri ryevadoba da grigaliseburi qarebi.
baqnur aRmosavleTSi gansakuTrebul morfostruq- klimaturad mniSvnelovnad gansxvavebulia didi da cen-
turul erTeulebs qmnis pampis sierebi da andebispireTi, traluri vakeebi.
romlebic meridianulad arian gawolili Sida vakeebis zomieri sartylis atlantur havis olqSi
da andebis mijnaze. teqtonikurad igi Zveli baqnis da- Serwymulia okeanuri da musonuri niSnebi. aziis mu-
savleTi kidea, romelic aqtiur vertikalur-diferen- sonuri havisagan gansxvavebiT, aq mSrali sezoni araa
cialur moZraobaSi CaiTria andebma. aman gansazRvra saS- gamoxatuli. samxreT naxevarSi naleqebi sezonurad
ualo da maRalmTiani Zlier danawevrebuli loda-naoWa sakmaod Tanabradaa ganawilebuli. gansxvaveba ZiriTadad
mTebis warmoSoba. gamowveulia aziis anticiklonis gacilebiT meti sim-
andebsgare aRmosavleTis ukiduresi samxreTi na- ZlavriT.
wili ukavia axalgazrda patagoniis baqans, romelic subtropikuli sartyeli Sida nawilSi Semofar-
aseve aqtiurad gamoexmaura andebis orogeneziss, ris glulia C.g. 30-400 paralelebiT, xolo sanapiro zolSi
Sedegadac misma amgebelma struqturebma ganicada gar- sazRvrebi gadaweulia CrdiloeTisaken. klimaturi kon-
Tuleba-gaaxalgazrdaveba. rRveviTi da vertikalur- trastebi am sartyelSic naTlad aris gamoxatuli
diferencialuri moZraobis Sedegad ganviTarda safex- okeanur da Sidakontinentur seqtorebs Soris. gamoiyofa
urebrivad ganlagebuli zegnebi da platoebi. Semdegi klimaturi olqebi: wynar-okeanur-
mTiani dasavleTi-andebi. axalgazrda, alpur-naoWa xmelTaSuazRviuri, atlantur-musonuri da kontinenturi.
struq-turebis gabatonebam gansazRvra kontinentis wynar-okeanur-xmelTaSuazRviur klimatur olqs
Crdilo da dasavleT mxareze rTuli da maRalmTiani ukavia SedarebiT viwro sanapiro zoli da mTebis da-
reliefis mqone msoflioSi ugrZesi, daaxloebiT 9000 km savleTi kalTebi, daaxl. 500-700 m-mde. kaliforniis civi
da erT-erTi umaRlesi (mwv. akonkagua-6960m) mTiani sis- dinebis gavleniT, zafxulSi Camoyalibebulia antici-
temis-andebis warmoqmna. klonuri mSrali da grili amindebi. zamTarSi gaba-
zedapiris orografiuli danawevrebis xasiaTi tonebulia zRviuri hava, ciklonuri uxvnaleqiani
Crdilo amerikis kordilierebis analogiuria. Sedgeba amindebiT.
ZiriTadad meridianuli mimarTulebis urTierTparale- kontinenturi subtropikuli olqis havis xasiaTi,
luri mTagrexilebisagan, romelTa Soris platoebi da ZiriTadad gansazRvrulia Sidakontinenturi mdebare-
Rrmulebia ganviTarebuli. obiT. gansakuTrebiT mSrali kontinenturi haviT gam-
andebi dedamiwis qerqis Zlier aramdgradi sarty- oirCeva didi auzisa da kolorados platos umetesi na-
elia, romelmac dRemde SeinarCuna aqtiuri teqtonikuri wili da Crdilo meqsika, xolo preriebis plato-didi
buneba. amaze naTlad metyvelebs Tanamedrove vulkanizmi vakeebi xasiaTdeba zomierad mSrali kontinenturi haviT.
da mZlavri seismuri kerebi. mkveTrad ariduli havisaTvis damaxasiaTebelia tempera-
turis Zlieri ryevadoba. naleqebis raodenoba mTiani ma-

198 155
sivebis saqare kalTebze 500 mm-ze metia, vakeebze da mTiani-anduri dasavleTis gamoyofas, romlebic erTime-
qvabulebSi ki 200 mm ar aRemateba, xolo sikvdilis orisagan gansxvavdebian ara mxolod reliefis, aramed
velze 100 mm-ze naklebia. bunebis yvela elementis da mTlianobaSi landSaftebis
preriebis platoze hava kontinenturia, magram xasiaTiT. baqnuri aRmosavleTi ukavia sxvadasxva tipis
naleqebi atlantis okeanis gavleniT meti modis. vakeebs, vake-dablobebs da zegnebs. vake-dablobebis uwy-
atlantur-musonuri havis olqi moicavs sakmaod veti meridianuli sartyeli gadaWimulia karibis zRvis
did teritorias- centralur, atlantispira da meqsi- sanapiroebidan patagoniis zegnamde. mas miekuTvneba ori-
kispira vakeebs, apalaCis mTebis samxreTi nawils, romlis nokos dablobi, msoflios udidesi amazonis dablobi,
klimatSemqmneli faqtorebidan mTavaria atlantis okeane. centraluri vakeebi, la-platis dablobi.
zafxulSi gabatonebulia tropikuli zRviuri hae- morfostruqturebis meore tips andebsgare aR-
ri, rasTanac dakavSirebulia uxvi naleqebi, Zlieri el- mosavleTSi qmnis mTianeTebi, romlebic ganviTarebulia
WeqiT da grigaliseburi qariT. zamTarSi mas cvlis baqnis kristaluri saZirkvlis Sverilebze. mas miekuT-
SedarebiT mSrali da kontinenturi musoni. aziisagan vneba braziliisa da gvianis mTianeTebi, romelTa umetesi
gansxvavebiT, zamTris mSrali sezoni aq araa gamoxatuli. nawili ukavia sxvadasxva simaRleze mdebare zegnebs.
uTbilesi Tvis saSualo temperatura 25-300-ia, braziliis mTianeTi moicavs baqnuri aRmosavleTis
zamTris Tveebis_ 0-dan + 160-mde. arqtikuli haeris did nawils da gamoirCeva reliefisa da mTlianad land-
SemoWrisas temperatura -10-200-mde ecema. Saftebis yvelaze meti mravalferovnebiT. mTianeTis
tropikul klimatur sartyelSi moqceulia meqsika, pirveladi peneplenizirebuli zedapiris reliefi gar-
Crdilo-dasavleTi periferiis gamoklebiT, TiTqmis Tulebulia teqtonikuri da eroziul-denudaciuri pro-
mTeli centraluri amerika, garda ukiduresi samxreT cesebis mier. mis farglebSi gamoiyofa mTeli rigi
nawilisa da floridis n/kunZulis ZiriTadi nawili. anteklizebi, romlebzec ganviTarda sxvadasxva simaR-
sxva kontinentebisagan gansxvavebiT xasiaTdeba leze ganlagebuli zegnebi, naoWa-loda mTebi da
ariduli tropikuli havis gacilebiT SezRuduli sineklizebi, romelTac Seesatyviseba Rrmulebi. mTi-
arealiT. aneTis simaRle samxreT-aRmosavleTisaken matulobs da
miuxedavad sartylis mcire ganfenilobisa mis okeanis mxridan tovebs tipiuri mTiani regionis
farglebSi naTlad aris gamoxatuli sami klimaturi STabeWdilebas.
olqi: wynarokeanuri sanapiro udabnos, atlantur- gvianis mTianeTi mdebareobs orinokos, amazonisa
musonuri da maT Soris gardamavali wynarokeanur- da gvianis dablobebs Soris. mis ZiriTad nawilze ar-
atlanturi. qauli asakis kristaluri qanebiT agebuli saZirkveli
wynarokeanuri sanapiro udabnos klimatur olqs gaSiSvlebulia. masze ganviTarebulia “cokoliani”
ZiriTadad ganekuTvneba kaliforniis n/kunZuli da talRovani vakeebi calkeuli magida mTebiT da saSualo
Crdilo-dasavleTi sanapiro zoli. da maRalmTiani kristaluri masivebiT. mTianeTi maqsima-

156 197
mxarezea, magram CrdiloeT amerikis CrdiloeTi yvelaze misi havis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs
ganieri nawili zomier da civ sartyelSi xvdeba, xolo wynarokeanuri anticiklonis da kaliforniis civi
samxreT amerikis CrdiloeTi, aseve yvelaze ganieri na- dinebis gavlena. naleqebis wliuri raodenoba 50 mm iSvi-
wili, cxel sartyelSi. aTad aRemateba. TiTqmis mTeli naleqi zafxulSi modis.
CrdiloeT amerikis analogiurad, geomorfolo- zamTris Tveebis saSualo temperatura+16-180-ia. zafxuli
giurad da landSafturad aqac ori ZiriTadi mxare gam- xangrZlivi da Tbilia. damaxasiaTebelia SefardebiTi
oiyofa. dasavleT mxareze aRmarTulia msoflioSi tenianobis maRali maCvenebeli.
ugrZesi (9000km) alpur naoWa mTaTa sistema-andebi, xolo atlantur-musonuri havis olqs ganekuTvneba flo-
misgan aRmosavleTiT kontinentis ZiriTadi nawili ukavia ridis n/kunZuli, antiliis kunZulebi, meqsikis yurisa da
vakeTa mxares, romelsac safuZvlad udevs samxreT ameri- karibis zRvis dasavleTi sanapiro mTebis kalTebi. am
kis baqani. teqtonikurad andebi warmoadgens Crdilo olqis havis formirebaSi mTavar rols asrulebs atlan-
amerikis kordilierebis gagrZelebas, amitom mas samxreT turi anticikloni da masTan dakavSirebuli atlanturi
amerikis kordilierebsac uwodeben. tropikuli haeri, romelic gvevlineba Tbili da teniani
samxreTi amerika gamoirCeva ekvatoruli tyeebis musonis-Crdilo-aRmosavleTi pasatis niSnebiT.
yvelaze farTo da ariduli landSaftebis yvelaze zamTarSi azoris anticikloni gadaadgilebulia
SezRuduli gavrcelebiT. is yvelaze notio kontinentia. samxreTisaken, ris gamoc atlanturi Tbili da teniani
samxreT amerikis aRmoCenis istoriidan. samxreT haeris gavlenas ZiriTadad ganicdis samxreTi na-
amerikis (da saerTod amerikis) aRmomCenad iTvleba wili_antiliis kunZulebi da karibis zRvis mimdebare
italieli qristefore kolumbi. 1492 w 12 oqtombers, mis- teritoria. misgan CrdiloeTiT vrceldeba arqtikuli
ma eqspediciam aRmoaCina karibis zRvis sanapiro mim- warmoSobis civi kontinenturi haeri, rac iwvevs tempera-
debare kunZulebiT. momdevno wlebSi espaneTisa da por- turis mniSvnelovan uaryofiT anomalias, Crdilo
tugaliis eqspediciebma, romlebSic monawileobas iRebda floridaSi msgavsi situaciis dros dafiqsirebulia tem-
amerigo vespuCi, Semouares kontinentis Crdilo da aR- peraturis dacema -50-mde, maSin roca ianvris saSualo
mosavleT sanapiros (s.g. 50 25 Idan 250-mde). amerigo ves- temperatura +150-ia.
puCim pirvelma oficialurad daafiqsira, rom kolumbis gardamavali (wynarokeanur-atlanturi) havis olqi.
eqspediciis mier nanaxi teritoriebi axali kontinenti mas ganekuTvneba tropikuli sartylis vrceli teritoria
iyo. amerigo vespuCis pativsacemad mas amerika daerqva, _ meqsikis mTianeTis da centraluri amerikis ZiriTadi
rac Semdgom mTel amerikaze gavrcelda. nawili. misi havis formirebaSi TiTqmis Tanabar rols
reliefi. samxreTi amerikis reliefSi naTlad Cans asrulebs wynarokeanuri da atlanturi anticiklonebi.
misi kavSiri kontinentis teqtonikur agebulebasTan. gan- zamTarSi da gazafxulze mniSvnelovania havais antici-
sxvavebuli geoteqtonikuri xasiaTi udevs safuZvlad klonis gavlena, rasTanac dakavSirebulia mcire
ori geomorfologiuri da fizikur-geografiuli naleqiani amindebi. gansakuTrebiT Sida platoebsa da
mxaris_vake-baqnuri aRmosavleTis da geosinklinur- qvabulebSi, romlebic dasavleTidanac da aR-

196 157
mosavleTidanac maRali qedebiTaa Semofargluli. zafx- Tavi V. samxreTi amerika
ulSi pasaturi fronti gadis centralur amerikaze, rac
iwvevs zRviuri tropikuli haeris gabatonebas mZlavri 13. bunebis komponentebi
konveqciuri naleqebiT.
kontinentis samxreTi daboloeba xvdeba subekva- samxreTi amerika, kontinentebs Soris sididiT me-
torul sartyelSi, romelic xasiaTdeba cxeli da oTxea (farT. 18 mln km2) da mdebareobs dasavleT naxe-
cvalebadteniani haviT, xangrZlivi wvimiani sezoniT. varsferoSi. Mmoicavs Crdilo naxevarsferos tropikul
Siga wylebi. hava da reliefi Crdilo amerikis Zi- da subekvatorul da samxreT naxevarsferos TiTqmis
riTad nawilze xelsayrelia zedapiruli Camonadenisa da yvela klimatur sartyels, garda subantarqtikulis da
xSiri hidrografiuli qselis ganviTarebisaTvis. wliuri antarqtikulisa. ekvatori mas CrdiloeT nawilSi kveTs
Camonadenis saerTo moculobiT, mas mxolod azia da da misi ZiriTadi nawili samxreT naxevarsferoSia. ami-
samxreTi amerika aRemateba. rac Seexeba Camonadenis Tana- tomac mas samxreT kontinentebs miakuTvneben, miT umetes,
bar ganawilebas da misi fenis saSualo sisqes, am mxriv rom geologiuri warmomavlobiTac igi gondvanis Sema-
mas mxolod samxreTi amerika uswrebs. dgeneli nawilia, romlis daSliTac warmoiqmnen
mcire gamonaklisis garda, kontinentis mdinareebi samxreTi kontinentebi. kunZulebis saerTo farTobiT
ganekuTvneba wynar, atlantis da yinulovan okeaneTa mxolod avstraliasa da antarqtidas aRemateba. kun-
auzebs. meqsikis zegnis Crdilo nawili gaudinaria. Zulebidan sididiT aRsaniSnavia cecxlovani miwisa da
kontinentis mTavar wyalgamyofs qmnian kordilierebis Ciles arqipelagebi, galapagosisa da folklendis kun-
aRmosavleTi mTagrexilebi. Zulebi, k. trinidadi da rigi sxva wvrili kunZulebi.
hidrografiuli qselis yvelaze meti sixSiriT kontinenti TiTqmis yvela mxridan garSemort-
gamoirCeva yinulovani okeanis auzi, rac gamowveulia ymulia wynari da atlantis okeaneTa wylebiT da mxo-
meoTxeuli gamyinvarebiT. hidrografiuli qselis yve- lod panamis viwro saxmeleTo yeliT ukavSirdeba
laze meti simeCxriT gamoirCeva aSS samxreT-dasavleTi CrdiloeT amerikas. sxva kontinentebisagan gamoyofilia
nawili da Crdilo-dasavleTi meqsika. vrceli okeanuri sivrceebiT. samxreT amerikasa da
sazrdoobis reJimis mixedviT kontinentze yvela antarqtidas Soris msoflio okeanis yvelaze ganieri
tipis mdinarea. dreikis srutea.
didi mdinareebidan aRsaniSnavia: misisipi misuriT, samxreTi amerika xangrZliv droSi viTardeboda
Crdilo amerikis yvelaze didi da msoflios erT-erTi izolirebulad, ramac gansazRvra misi bunebis xasiaTis
udidesi mdinare saTaves iRebs atabaskas tbidan da mniSvnelovani individualoba.
Caedineba meqsikis yureSi. misisipis sistemis mdinareebi samxreTi amerika konfiguraciiT da zedapiris
arxebiT dakavSirebulia did tbebTan da warmoqmnian orografiuli danawevrebis xasiaTiT, mniSvnelovan
samdinaro-sanaosno gzebis sistemas, romlis jamuri msgavsebas iCens CrdiloeT amerikisadmi. samxreT ameri-
sigrZe 25 aTas km aRemateba. mis wyals didi gamoyeneba kasac samkuTxedis forma aqvs da fuZe aqac CrdiloeT

158 195
da teqtonikur agebulebaSi aq meti adgili ukavia axal- aqvs gvalviani teritoriebis mosarwyavad da
gazrda naoWa mTebs, amitom moZravi ubnebi umetesad hidroenergetikaSi.
CrdiloeTSia da reliefic gacilebiT ufro rTuli da sididiT meore mdinarea makenzi, romelsac “Crdi-
mravalferovania. .CrdiloeT kontinentebis Tanamedrove loeTis misisips” uwodeben. saTaves iRebs didi monebis
reliefis da landSaftebis saxis SeqmnaSi mniSvnelovani tbidan da Caedineba bofortis zRvaSi. mniSvnelovani
roli iTamaSa meoTxeulis gamyinvarebam, rasac samxreT mdinareebia kolumbia, kolorado, iukoni da sxv.
naxevarsfero moklebulia. CrdiloeTSi hava ufro konti- Crdilo amerika gamoirCeva tbebis sixSiriT,
nenturi da Tbilia vidre samxreTSi. okeanis wylis saSu- upirvelesad kontinentis Crdilo naxevari, romelmac
alo wliur temperaturaTa sxvaoba 20-ia. ganicada Zveli gamyinvareba. tbebi teqtonikur-myinvaruli
TvalSi sacemia gansxvaveba landSaftur garsSic. warmoSobisaa.
CrdiloeT naxevarsferos bunebriv zonebs Soris yvelaze pirvel rigSi aRsaniSnavia didi tbebis sistema
didi farTobi ukavia taigas, rasac samxreTi naxevar- (zemo, miCigani, huroni, eri, Oontario), romelic warmo-
sfero moklebulia. TiTqmis igive iTqmis tundrasa da qmnis mtknari wylis udides auzs msoflioSi. TiToeuli
tye-tundraze. samagierod, CrdiloeT naxevarsferos maTgani farTobiT aRemateba evropis udides ladogis
landSaftebSi samxreTisagan gansxvavebiT gacilebiT tbas. kanadaSi bevria myinvaruli da teqtonikuri warmo-
naklebia notio ekvatoruli tyeebisa da savanebis
Sobis tba, romelTagan sididiT aRsaniSnavia didi daTvi,
farTobi. mniSvnelovani gansxvavebaa organul samyaroSic.
didi monebi, vinipegi, aTabaska da sxv. didi tbebi
TiToeul maTgans mxolod misTvis damaxasiaTebeli
arxebiT dakavSirebulia misisipis sistemis mdinareebTan
mcenareTa da cxovelTa saxeobebi gaaCnia.
da huZonis yuresTan. mdinare Nniagara erisa da ontarios
mniSvnelovani gansxvavebaa socialur sferoSic.
Soris mdebare kuesturi Sverilis gadakveTisas warmo-
mosaxleobis da saxelmwifoebis ricxovnobiT CrdiloeTi
qmnis msoflioSi cnobil niagaras CanCqers.
naxevarsfero gacilebiT aRemateba samxreTs. ekonomi-
centralur amerikaSi mdebareobs mniSvnelovani
kurad maRalganviTarebuli saxelmwifoebidan samxreT
sididis teqtonikuri tba nikaragua. gaudinari auzis
afrikisa da avstraliis kavSiris garda, yvela Crdi-
teritoriaze bevri Srobadi mlaSe tbaa, romelTagan
loeTSia. am faqtma ki Zlier imoqmeda bunebaze, romelic
CrdiloeTSi ufro Zlieraa saxeSecvlili da ekolo- yvelaze didia didi mlaSe tba.
giurad dazianebuli, vidre samxreT naxevarsferoSi. Sida wylebis mniSvnelovani elementia Tanamedrove
gamyinvareba, romlis mTliani farTobi 2 mln.kv.km-s
aRemateba.
organuli samyaro da bunebrivi zonebi. Crdilo
amerika xasiaTdeba organuli samyaros, upirvelesad ki
mcenareulobis mravalferovnebiT rogorc saxeobrivad
da endemizmiT, ise reliqturobis TvalsazrisiT, rac
gansazRvrulia Tanamedrove da paleoklimaturi pirobeb-

194 159
iT. kontinentis organuli samyaro da mTlianad land- tyelSic hava cvalebadteniania, magram mSrali sezonis
Saftebi mniSvnelovan msgavsebas iCens evraziisadmi, rac xangrZlivoba sam Tves ar aRemateba. naleqebis wliuri
gamowveulia geografiuli mdebareobisa da bunebis raodenoba atlantur seqtorSi CrdiloeTidan samxre-
paleogeografiuli ganviTarebis mniSvnelovnad msgavsi Tisaken matulobs 1500-2000-dan 3000-4000 mm-mde. wynaro-
pirobebiT. keanur seqtoris CrdiloeTSi is 1000 mm- s ar aRemateba,
niadag-mcenareuli safari, mniSvnelovanwilad xolo samxreTSi matulobs 1700 mm-mde. qvabulebSi da
cxovelTa samyaroc, landSaftis yvelaze TvalsaCino Crdilo_ dasavleT iukatanze 500 mm-ze naklebia.
zonaluri elementebia da maTi xasiaTi landSaftebis hava da reliefi regionis ZiriTad nawilze
zonalur gavrcelebaSi indikatoruli faqtoris rols xelsayrelia xSiri da uxvwyliani hidroqselis
TamaSobs. ganviTarebisaTvis.
bunebrivi kompleqsebis zonaluroba Crdilo reliefis xasiaTi da havis Sidateritoriuli
amerikis kontinentis teritoriaze gamoirCeva mniSvnelo- kontrastebi gansazRvravs niadag-mcenareuli safaris da
vani specifiurobiT, rac gansazRvrulia zedapiris oro- mTlianad landSaftebis mniSvnelovan nairgvarobas, naT-
grafiuli danawevrebiT, kontinentis konfiguraciiT da lad gamoxatuli simaRliTi zonalobiT da gansxva-
maTTan dakavSirebuli hidroTermuli pirobebis Sidat- vebuli speqtrebiT okeanur da kontinentur seqtorSi.
eritoriuli kontrastebiT.
kontinentis teritoriaze gamoxatulia dedamiwis
landSafturi garsisaTvis damaxasiaTebeli yvela tipis
12. Crdilo naxevarsferos kontinentebis bunebis
zogadi Taviseburebani
bunebrivi zona, garda ekvatoruli tyeebisa, dawyebuli
arqtikuli sartylis yinulovani da civi udabnoebiT da
kontinentebis bunebis ZiriTad xasiaTs da Tavise-
damTavrebuli subekvatoruli cvalebadteniani tyeebiT
burebebs upirvelesad gansazRvravs wylisa da xmeleTis
da savanebiT.
uTanabro ganawileba da xmeleTis ganlageba ganedis
Crdilo amerikis kontinentisaTvis, analogiurad
mixedviT. okeanurobaze bevrad aris damokidebuli hidro-
evropisa, damaxasiaTebelia bunebrivi kompleqsebis sam-
Termuli pirobebis odenobrivi maCveneblebi da land-
ganzomilebiani zonaloba: ganeduri, dawyebuli yinulo- Safturi garsis struqtura-diferenciacia. vinaidan,
vani da civi udabnoebiT da taigiT damTavrebuli, grZe- Crdilo naxevarsferoSi xmeleTs meti farTobi ukavia-
duri taigidan samxreTiT da simaRliTi. daaxloebiT 39%, vidre samxreT naxevarsferoSi- (19%),
arqtikuli sartyeli. misi ZiriTadi nawili ukavia pirvels uwodeben kontinenturs, xolo meores-okeanurs.
yinulovan udabnos. sartylis dasavleT da samxreT- Zalian didia gansxvaveba xmeleTis ganawilebaSi ganedis
dasavleT nawilSi ganviTarebulia qviani udabnos da mixedviT, ramac Tavis mxriv gamoiwvia bunebrivi zonebis
arqtikuli tundris landSafti, romlisTvisac damaxasi- uTanabro gavrceleba.
aTebelia mravalwliani mzraloba, Zalian meCxeri da CrdiloeT naxevarsferos kontinentebis didi na-
dabaltaniani mcenareuloba-ZiriTadad mRierebi da wili zomier, subarqtikul da subtropikul sartylebSia

160 193
karibis zRvis Zlier mzardi gaWuWyianeba ekolo- xavsebi. qarisagan SedarebiT dacul adgilebSi-samxreT
giur da saresurso problemebs Soris erT-erTi yvelaze periferiaze, gvxvdeba dabali buCqebi. cxovelebidan
aqtualuria. damaxasiaTebelia lemingi, yarsagi, TeTri daTvi, po-
vestindoeTis kunZulebze ganlagebulia mTeli laruli mgeli, xar-verZi, frinvelebidan _ TeTri da
rigi saxelmwifoebi: kuba, bahamis kunZulebi, haitis tundris gnoli, polaruli bu da sxv. Siga wyalsatevebi
respublika, dominikis respublika, grenada, trinidadi da mdidaria sarewao mniSvnelobis TevziT, zRvebSi bina-
tobago, barbadosi, iamaika da didi britaneTis, drobs veSapi, selapi, lomveSapi da sxv. kldovan na-
niderlandebis, safrangeTis da aSS samflobeloebi. pirebze budoben frinvelTa mravalricxovani gundebi,
centraluri amerikis yeli moicavs kordilierebis e.w. “frinvelTa bazrebi”.
mkveTrad Seviwroebul samxreT-aRmosavleT daboloebas. arqtikul sartyels ukavia k. grenlandiis Ziri-
misi Crdilo sazRvari gadis balsasis teqtonikur Tadi da kanadis arqtikuli arqipelagis CrdiloeTi na-
xeobaze. yeli maqsimalur siganes (daaxloebiT 900 km), wili. adamianis saqmianobis ZiriTad saxes warmoadgens
aRwevs iukatanis n/kunZulis monakveTze, xolo samxreT nadiroba, zRvis cxovelebis rewva. ukiduresad meCxradaa
daboloebaze (darenis yeli), misi sigane 50 km-s ar dasaxlebuli.
aRemateba. subarqtikuli sartyeli. qmnis sakmaod ganier uwy-
wynari okeanis Crdilo sanapiro sworxazovania,
vet zols, romelSic Sedis samxreT-dasavleTi gren-
samxreTSi Zlieraa danawevrebuli yureebiT. meqsikispira
landia, kanadis arqipelagis samxreTi da kontinentis
yuris da karibis zRvispira dablobi gacilebiT ufro
mniSvnelovani siganis Crdilo periferia. atlantis
ganieria, gansakuTrebiT iukatanis n/kunZulis monakveTze.
okeanis sanapiros gayolebiT sartylis samxreTi sazRva-
regionis ZiriTadi nawili xasiaTdeba Zlier
ri labradoris civi dinebis gavleniT gadaiwevs samxre-
danawevrebuli saSualo da maRalmTiani reliefiT,
TiT, daaxloebiT C.g .500-ian paralelamde, xolo wynari
romlis Semadgeneli elementebia calkeuli qedebi,
okeanis sanapiroze piriqiT, sazRvari gacilebiT ufro
masivebi, aseve maTi gamyofi teqtonikur-eroziuli
CrdiloeTiT, daaxloebiT C.g 600-ze gadis. bunebis xasia-
xeobebi, qvabulebi da Rrmulebi. qedebi da masivebi
TiT igi gardamavalia arqtikulsa da zomier sartyels
dajgufebulia mTagrexilebis sam subganedur sartyelSi.
hava. centraluri amerikis yvelaze ganieri Crdil- Soris. zamTris amindebi yalibdeba arqtikuli haeris
oeTi nawili tropikul klimatur sartyelSia, romlis gavleniT da igi Sida teritoriaze arqtikulze ufro
atlantur seqtorSi hava notio-tropikulia, naleqebis mkacria, xolo zafxulis amindebis xasiaTs gansazRvravs
zafxulis maqsimumiT. gamonaklisia qarzurga kalTebi da zomieri ganedebis haeri. zafxuli xanmokle da grilia.
Sida mTaTaSorisi qvabulebi, agreTve iukatanis subarqtikuli sartyelis bunebrivi zonebi
n/kunZulis Crdilo-dasavleTi, sadac naleqebis wliuri mniSvnelovan msgavsebas iCens evropisa da aziis
raodenoba bevrad ufro naklebia aorTqlebadobaze. Sesabamisi zonebisadmi.
wynarokeanur seqtorSi hava cvalebadteniania, zomieri sartyeli moicavs Crdilo amerikis
zamTris xanmokle mSrali sezoniT. subekvatorul sar- yvelaze vrcel da masiur teritorias, yvelaze

192 161
mravalferovani landSaftebiT. bunebis Sida teritori- hava vestindoeTis ZiriTad nawilze musonur-
uli cvalebadobis samganzomilebiani speqtriT. tropikulia, xolo mcire antiliis samxreT nawilSi te-
zomieri sartylis yvelaze didi teritoria ukavia niani subekvatoruli. temperatura mTeli wlis ganmav-
taigis zonas, romelic qmnis uwyvet ganedur zols lobaSi maRalia-ianvarSi 21-260, ivlisSi _ 27-280, gamona-
atlantis okeanedan wynar okeanemde. saSualod, taiga klisia Crdilo kuba, romelic zamTarSi ganicdis Crdi-
xasiaTdeba xangrZlivi yinviani zamTriT, gamonaklisia loeTidan SemoWrili civi haeris gavlenas da tempera-
wynari okeanis sanapiro da zomierad Tbili da grili tura + 10-120-mde ecema. zafxulSi mTel regionSi modis
xanmokle zafxuliT. naleqebis wliuri raodenoba 400- uxvi naleqi, zamTarSi maRali wneva myardeba da naleqebi
6000 mm, okeanur seqtorSi gacilebiT ufro metia. mkveTrad mcirdeba, Tumca xangrZlivi gvalva arsad icis.
analogiurad evraziisa, taigis landSafti Sida Semodgomaze kunZulebs xSirad gadauvlis tropi-
teritoriulad araa erTgvarovani. gansxvaveba yvelaze kuli cikloni, rasac axlavs damangreveli Zalis gri-
metad sagrZnobia dasavleT, aRmosavleT da Sida gali.
kontinentur nawilebs Soris. wynarokeanuri seqtoris hava da reliefi did kunZulebze xelsayreli ar
taigis zonis Tavisebureba gansazRvrulia okeanuri aris zedapiruli Camonadenis ganviTarebisaTvis, gamona-
havisa da mTiani reliefis gavleniT. igi gamoirCeva klisia karstuli raionebi, romelTac axasiaTebT kargad
ganviTarebuli miwisqveSa hidroqseli.
floris maRali endemizmiT da saxeobrivi simdidriT.
vestindoeTis mniSvnelovani nawili warsulSi ekava
tipiuri tyeSemqmneli jiSebidan aRsaniSnavia sitxinis
floristulad mdidar notio maradmwvane tropikul
naZvi, duglasis cru cuga, kviparosi, wiTeli kedari da
tyeebs, romelSic gabatonebuli iyo palmebis, dafnis,
sxv. havis xasiaTiT wynarokeanuri seqtori analogiuria
bambukis, xemagvari gvimrebis da sxv. sxvadasxva saxeoba,
dasavleT evropis farTofoTlovani tyeebis zonis.
xSiri lianebiT da epifitebiT. didi kunZulebis Sida
wiwviani tyeebis arsebobas ki mkvlevarebi xsnian floris
raionebSi da samxreT-dasavleT vakeebze ganviTarebulia
reliqturobiT.
savanuri landSafti.
aRmosavleTisaken havis kontinenturoba matulobs
cxovelTa samyaroSi gvxvdeba orive kontinentis
da icvleba landSaftis xasiaTi. kldovan mTebSi da md.
binadrebi.
makenzis auzis teritoriaze taiga SedarebiT qsero- bunebrivi landSafti Zlier saxeSecvlilia, tyeebi
fitul iers atarebs da Warbobs naTelwiwviani xeebi- SemorCenilia mxolod Znelad misadgom mTebSi. gaCexili
lariqsi, fiWvi, TeTri naZvi da sxv. samxreT periferiaze tyeebis adgili daikava tropikulma sasoflo-sameurneo
ereva wvrilfoTlovanebi, gansakuTrebiT verxvi. taigis kulturebma.
es tipi mniSvnelovan msgavsebas iCens aRmosavleT vestindoeTi bunebrivi resursebiT sakmaod mdi-
cimbiris taigisadmi. daria-manganumi, qromi, rkinis madani, nikeli, navTobi,
mniSvnelovani TaviseburebiT gamoirCeva aRmosav- boqsitebi da sxv. mniSvnelovania niadag-klimaturi da
leTi anu e.w. huZonis taiga, sadac igrZnoba atlantis rekreaciuli resursebi. sanapiro wylebi mdidaria
okeanis gavlena. misTvis damaxasiaTebelia maRaltaniani sarewao TevziT.

162 191
naleqebis raodenoba da sezonuri ganawileba mWidrodaa wiwviani xeebi, amerikuli endemebiT mdidari (kanaduri
dakavSirebuli pasaturi frontis mdebareobasTan, rome- naZvi, amerikuli lariqsi, banksis fiWvi, balzamis soWi
lic sezonurad icvleba.zamTarSi is gadis antiliis kun- da sxv). qvetyeSi damaxasiaTebelia kenkrovani buCqebi-
Zulebze da karibis zRvis mimdebare kalTebze, ris gamoc mocxari, Jolo, mocvi da sxv. niadagebi tipiuri eweria.
zafxulSi pasaturi fronti gadaiwevs dasavleTisaken da cxovelTa samyaro tundrasTan SedarebiT mdidaria-
ganlagdeba kontinentur nawilze da regionis mTel ter- amerikuli losi, CrdiloeTis iremi (karibu), Savi daTvi,
itoriaze modis uxvi naleqi. zafxuli gansakuTrebiT mgeli, kanaduri focxveri, wiTeli mela da sxv.
uxvnaleqiania subekvatorul ganedebSi, rac dakavSire- Zvirfasbewvianebidan-myrala, Taxvi, wavi, waula, kverna da
bulia ekvatorul musonTan. sxv.
hava da reliefi ZiriTad nawilze xelsayrelia Sereuli tyeebis zona gavrcelebulia didi tbebis
zedapiruli Camonadenis ganviTarebisaTvis. raionSi da atlantis okeanis sanapiro zolSi. zomierad
centraluri amerikis mniSvnelovani nawili ukavia Tbilma da zomierad tenianma havam gansazRvra tyeSi
notio da cvalebadtenian tropikul tyesa da savanur farTofoTlovanebis monawileoba-yviTeli aryi, Saqris
landSaftebs. nekerCxali, amerikuli ifani, Tela, muryani, wifeli da
centraluri amerikis bunebis saerTo niSnebis sxv. niadagebi-tyis nacrisferi da kordian-eweri. damax-
fonze, naTlad aris gamoxatuli bunebriv-teritoriuli
asiaTebelia rogorc taigis, ise farTofoTlovani
kompleqsebis regionuli nairgvaroba centraluri ameri-
tyeebis binadrebi.
kis yelis da kunZulovani nawilis saxiT.
Sereul tyeebs samxreTiT da samxreT-aRmosav-
vestindoeTi moicavs centraluri amerikis kun-
leTiT cvlis farTofoTlovani tyeebis zona, romelic
Zulovan nawils (igi amerikis xmelTaSuazRvispireTis
gavrcelebulia centralur vakeebze da apalaCebSi Tbili
saxeliTac aris cnobili), didi da mcire antiliis da
da teniani havis pirobebSi. igi msoflioSi cnobilia
bahamis kunZulebs da warmoqmnis daaxl. 3500 km sigrZis
saxeobrivad, endemizmiT da reliqtebiT mdidari flo-
rkals, romelic karibis zRvas da meqsikis yures gam-
riT. masSi monawileobs, rogorc foTolcvenia, ise
oyofs atlantis okeanisagan. didi kunZulebi kontinen-
maradmwvane elementebi-muxis, wablis, nekerCxlis, wiflis
turi warmoSobisaa, mravalricxovani wvrili kun-
Zulebi_vulkanuri da marjnuli. da sxv amerikuli saxeobebi, samxreT nawilSi reliq-
vestindoeTi teqtonikurad warmoadgens geosin- tebi_liriodendroni, hikoria, magnolia da sxv. xSiri
klins, razedac metyvelebs intensiuri Tanamedrove qvetye da lianebi tyeebs tropikul iers aniWebs. fauna
vulkanizmi da miwisZvrebi. reliefis formebidan aRsa- mdidaria, magram sadReisod sakmaod gaRaribebulia. zo-
niSnavia konusuri mTebi da lavuri platoebi da nis buneba adamianis mier Zlier saxeSecvlilia.
karstuli formebi. kubis ZiriTadi nawili gorak- Sereuli da farTofoTlovani tyeebidan dasav-
borcvian-maRlobebian vakes ukavia, misTvis damaxasia- leTisaken naleqebi mcirdeba, havis kontinenturoba mat-
Tebelia karstuli reliefi. ulobs da tyian landSafts TandaTan cvlis utyeo

190 163
landSaftebi: tyestepebi, stepebi, naxevarudabnoebi da viwrovebuli samxreTi daboloeba balsasis Rrmulsa da
udabnoebi. darenis yels Soris da karibis zRvis mravalricxovan
tye-stepi yvelaze farTodaa gavrcelebuli did kunZulTa dajgufeba-vestindoeTi, romelic bunebrivi
vakeebze da centraluri vakeebis dasavleTSi. tye-ste- pirobebiT axlosaa masTan. centraluri amerika war-
pis farglebSi ganasxvave-ben sakuTriv tye-steps da pre- moadgens Crdilo da samxreT amerikis SemaerTebel yels,
riebs. pirveli gardamavalia wiwvian tyeebsa da steps romlis landSaftebSic Serwymulia orive kontinentis
Soris, preriebi ki Sereul da farTofoTlovan tyeebsa bunebis niSnebi.
da stepebs Soris. farTo gagebiT preria aerTianebs teqtonikurad igi agrZelebs kordilierebs, Tumca
mTlianad utyeo landSafts. amerikeli botanikosebi sa- Crdilo amerikis kordilierebisagan gansxvavebiT suraTi
kuTriv preriebis cnebaSi gulisxmoben maRaltanian aq mniSvnelovnad Secvlilia. mTavari orografiuli
marcvlovan nairbalaxovan steps. erTeulebis mimarTuleba aq subganeduri da ganeduria.
tye-stepis zonas dasavleTiT cvlis aseve meridi- centraluri amerikis landSaftebis xasiaTs gansa-
anuli gavrcelebis stepis zona, romelsac ukavia didi zRvravs tropikul ganedebSi mdebareoba, kunZulovani da
vakeebis umetesi nawili da centraluri vakeebis Crdilo- naxevarkunZulovani ganviTareba, Zlier danawevrebuli
dasavleTi periferia. stepebi kunZulebis saxiT gvxvdeba mTiani reliefi, aqtiuri teqtonikuri procesebiT.
struqturulad centraluri amerikis farglebSi
kordilierebis Siga zegnebze. mSrali kontinenturi hava
gamoiyofa ori ZiriTadi sartyeli: CrdiloeTi baqnuri
da liosiani qanebis farTo gavrceleba xels uwyobs in-
dablobebis_tabaskos dablobi, iukatanis n/kunZuli,
tensiur erozias da zedapiris Zlier daxramvas. da-
CrdiloeTi kuba da bahamis kunZulebi da samxreTi
savleTisaken hava ufro mSrali da kontinenturi xdeba
geosinklinuri mTiani nawili. es ukanaskneli Sedgeba
da Cveulebriv steps cvlis mSrali stepi, romelic kor-
urTierTparaleluri mTagrexilebisa da maTi gamyofi
dilierebs uSualod akravs aRmosavleTidan. mas didi
mTaTaSorisi Rrmulebisagan.
farTobi ukavia kolumbiisa da freizeris Sida platoeb-
Tanamedrove reliefis mTavari formebia vulkanuri
ze.
konusebi da platoebi da mTagrexilebi. paleotipis
zomieri sartylis yvelaze ariduli teritoriebi-
reliefidan _ mosworebuli zedapirebi. vake-dablobebze
kolumbiis plato da didi auzis dasavleTi nawili- farTod aris gavrcelebuli karstuli reliefi.
ukavia naxevarudabnosa da udabnos landSaftebs, sadac hava. mTeli regionisaTvis damaxasiaTebeli haeris
naleqebis raodenoba mcirdeba 200-250 mm-mde, rac 8-10-jer temperaturis maRali maCveneblis pirobebSi, havis Sida
naklebia aorTqlebadobaze. misi ZiriTadi nawili gaudi- teritoriuli kontrastebi ZiriTadad ganisazRvreba at-
naria da zedapiruli Camonadeni sustadaa ganviTarebuli. mosferuli naleqebis uTanabro ganawilebiT da sino-
udabnos yvelaze didi mcenarea qonis xe. damaxasi- tivis sezonuri riTmiT. atmosferos cirkulaciuri pro-
aTebelia xeSeSi, meCxeri ekliani buCqebi da balaxebi- cesebidan mTavaria Crdilo-aRmosavleTi pasati, romelic
abzinda, TuTubo da sxv. gazafxulis xanmokle wvimebis qarpira kalTebze da mTiswineTebSi vrceldeba, zRviuri
periodSi aremare imoseba nairgvari efemerebiT. cxovel- musonis niSnebiT. igi aq tenis ZiriTadi wyaroa.

164 189
regionis teritoria xasiaTdeba tropikuli havis Ta samyaro mdidaria qvewarmavlebiT, mwerebiT, mRrR-
nairgvarobiT. samxreT da aRmosavleT periferiaze mu- nelebiT.
sonur-tropikuli havaa, Crdilo-dasavleTSi sanapiro subtropikul sartyelSi moqceulia aSS-is
udabnos hava, samxreT-dasavleT wynarokeanur zolSi- samxreTi nawili. misi Crdilo sazRvari atlantis
cvalebadteniani. meqsikis Sida zeganze mSrali kontinen- okeanesTan kveTs C.g 400-ian paralels. Sida nawilSi,
turi havaa. arqtikuli haeris Tavisufali SemoWris Sedegad, mniS-
xangrZliv droSi klimaturi pirobebis mdgradobam vnelovnad gadaiwevs samxreTisaken, xolo wynari okeanis
gansazRvra maRali endemizmis mqone mdidari floris mxareze, sazRvari CrdiloeTiskenaa gadaweuli. kidev
Camoyalibeba. igi 8 aTasze met endemur saxeobas Seicavs. ufro met zigzagebs akeTebs samxreTi sazRvari. okeaneTa
gansakuTrebiT aRsaniSnavia kaqtusebis flora. meqsika sanapiroebTan igi daaxloebiT C.g 300-ian paralels
misi Camoyalibebis meore centrad iTvleba, braziliis gasdevs, xolo kontinentur seqtorSi-meqsikis zeganze
Semdeg. tropiks cildeba. zamTris amindebis xasiaTs gan-
regionis ZiriTad nawilze gabatonebulia udabno- sazRvravs zomieri haeris masebi, xolo zafxulisas
ebi, naxevarudabnoebi da savana. subtropikuli sartylis tropikuli. zomieri sartylisagan gansxvavebiT, aq vege-
wynarokeanur seqtorSi, sanapiro vakeebze, mTiswineTSi tacia uwyvetad mimdinareobs mTeli weli, xolo
da dabalmTian zonaSi ganviTarebulia xmelTaSuazRvis
tropikulisagan gansxvavebiT, ufro naTladaa gamoxatu-
tipis qserofituli tyeebi_Caparali. tyis ekosistemebi
li mzisgan miRebuli siTbos sezonuri ritmi.
ganviTarebulia mxolod mTebis SedarebiT tenian qarpira
zomieri sartylis Sua da samxreT nawilis
kalTebze.
msgavsad, subtropikul sartyelSic, naTlad aris
bunebrivi resursebiT meqsikis kordilierebi
gamoxatuli landSafturi kontrastebi okeanuri da
mdidaria. gaaCnia feradi liTonebis-gansakuTrebiT ver-
kontinenturi seqtorebis mixedviT. okeanur seqtorebSi
cxlis, stibiumis, TuTiis msoflio mniSvnelobis maragi,
ganviTarebulia tyis landSaftebi, xolo kontinen-
samrewvelo mniSvneloba aqvs spilenZs, rkinas, oqros,
turSi utyeo, ariduli. atlantur seqtorSi ganvi-
qvanaxSirs, navTobs, bunebriv airs, vercxliswyals da
Tarebulia subtropikuli musonuri tyeebis zona. dasav-
sxv. mdidaria saZovrebiT.
meqsikis kordilierebis bunebis Sida teritoriuli leTisaken ariduloba TandaTan matulobs, Sesabamisad
nairgvaroba safuZvels iZleva mis farglebSi mTeli tye ufro da ufro meCxeri xdeba. musonuri
rigi SedarebiT dabali rangis regionuli kompleqsebis subtropikuli tyis landSafts TandaTan cvlis
gamoyofisaTvis: 1. aRmosavleTi siera-madre da meqsikis subtropikuli tye-stepi, romelsac subtropikul
yuris sanapiro; 2. Crdilo mesa; 3. centraluri mesa da savanasac uwodeben.
gamkveTi vulkanuri siera; 4. dasavleTi siera-madre; 5. dasavleTis da samxreT-dasavleTis mimarTulebiT
kaliforniis n/kunZuli da sanapiro dablobi. havis kontinenturoba matulobs, naleqebi klebulobs da
centraluri amerika. centralur amerikas gane- subtropikul tye-steps cvlis subtropikuli buCqnari
kuTvneba Crdilo amerikis kontinentis mkveTrad Se- stepi. mas ZiriTadad ukavia didi vakeebis samxreTi na-

188 165
wili da nawilobriv kordilierebis Sida platoebi. zom- TSi- tye-stepebi da tyeebi. kldovani mTebis kalTebze
ieri sartylis stepebisagan gansxvavebiT, aqauri stepebis SedarebiT teniani havis pirobebSi naTladaa gamoxatuli
mniSvnelovani elementia buCqnari meCxeri xeebi, risTvi- landSaftis simaRliTi zonaluroba.
sac mas subtropikul savanasac uwodeben. samxreTi kordilierebi mdidaria bunebrivi resur-
urwyavi stepebi gamoyenebulia saZovrebad, Seda- sebiT, rogorc wiaRiseuli, ise arawiaRiseuli. mniSvne-
rebiT mcire nawili saxnavad. lovania miwisa da rekreaciuli resursebi, bunebrivi
subtropikul udabnoebs da naxevarudabnoebs uka- saZovrebi.
via didi auzis samxreTi da meqsikis zegnis Crdilo na- meqsikis kordilierebi. regioni moicavs meqsikis
wili, romelic xasiaTdeba mSrali subtropikuli haviT. ZiriTad da aSS samxreT periferias. sazRvari sami mxri-
naleqebis raodenoba mniSvnelovnad naklebia aor- dan bunebrivia, CrdiloeT mxareze misTvis damaxasi-
Tqlebadobaze. saSualo Tviuri temperaturebi dadebiTia. aTebelia naxevarudabnosa da udabnos landSafti ze-
zamTarSi temperaturis daweva ar iwvevs biologiuri gnuri reliefiT, Semdeg is SeumCnevlad grZeldeba ko-
procesebis mkveTrad Senelebas. damaxasiaTebelia meCxeri, loradosa da didi vakeebis teritoriaze. centraluri
ekliani buCqebi da balaxebi, udabnos rux da mura ni- amerikisagan gamoyofilia ganeduri mimarTulebis te-
adagebze. zonis teritoria ZiriTadad saZovrebadaa gam- qtonikuri xeobiT.
meqsikis kordilierebis bunebis xasiaTi ZiriTadad
oyenebuli.
ganpirobebulia tropikul ganedebSi mdebareobiT, at-
subtropikul udabnoebs da naxevarudabnoebs
mosferos pasaturi cirkulaciiT, reliefis xasiaTiT da
wynari okeanis mxareze cvlis subtropikuli qsero-
kaliforniis civi dinebiT. kordilierebis mTiani sistema
fituli xeSeSfoTliani tyeebisa da buCqnarebis zona. igi
meqsikis teritoriaze mniSvnelovnad Seviwroebulia.
moicavs aSS-is samxreT-dasavleT periferias. veluri
wynarokeanuri mTagrexilebi da Sida platoebi aq ar
buneba am zonaSi Zlieraa saxeSecvlili. gaCexili da
qmnian uwyvet sartyels. kordilierebis orografiuli
naxanZrali pirveladi tyeebis da buCqnarebis adgilas
danawevrebis sqemaSi naTlad gamoxatul anomalias qmnis
farTodaa gavrcelebuli meoradi maradmwvane meCxeri
ganeduri mimarTulebis gamkveTi vulkanuri siera, ro-
tye-buCqnari, e.w. “Caparali”, romelic msgavsebas iCens
melic kordilierebis mTel mxareSi erT-erTi yvelaze
evropuli xmelTaSuazRviuri maqvisisadmi. maRalmTiani da teqtonikurad aramdgradi regionia.
siera-nevadis dasavleT kalTebze naTladaa ZiriTadi orografiuli erTeulebidan meqsikis
gamoxatuli landSaftis simaRlebrivi zonaloba. kordilierebis teritoriaze aRsaniSnavia: aRmosavleTi
tropikuli sartyeli moicavs kontinentis mkveTrad da dasavleTi siera-madres qedebi, kaliforniis mTebi,
Seviwrovebul (met-naklebi zigzagebiT C.Gg..30-dan 120-mde) samxreTi vulkanuri gamkveTi siera. Sida nawilis re-
meqsikis mTianeTis ZiriTad nawils _ kalifornias, liefSi Serwymulia saSualo da maRalmTiani zegnebi,
samxreT floridas da centraluri amerikis ZiriTad na- vulkanuri platoebi, vrceli qvabulebi. umaRlesi mwver-
wils, antiliis kunZulebis CaTvliT. valia moqmedi vulkani orisaba - 5700m, gamkveT vulkanur
qedze.

166 187
rogorc ganedis, ise grZedis mimarTulebiT da zedapiris afrikis, avstraliis da aziis kontinentebisagan
orografiuli danawevrebis xasiaTiT. hava da Sesabamisad, gansxvavebiT, aq ar iqmneba xelsayreli pirobebi
buneba icvleba ganedis, kidev ufro metad grZedis, tropikuli haeris farTo masStabiT ganviTarebisaTvis.
simaRlis da ferdobebis eqspoziciis mixedviT. havis swored aman gansazRvra tropikuli udabnoebis da
nairgvaroba naTlad Cans temperaturisa da gansakuTre- naxevarudabnoebis SezRuduli gavrceleba da arealis
biT atmosferuli naleqebis Sida teritoriul cvaleba- wyvetiloba.
dobaSi. dasavleTi sanapiro ganapira qedebis qarpira mTavar klimat da landSaftwarmomqmnel faqto-
kalTebze, CrdiloeT nawilSi, naleqebis wliuri raode- rebad tropikul sartyelSi gvevlineba wynarokeanuri da
noba 4000-6000 mm aRwevs, xolo Sida zegnebze igi 200-100 atlanturi bariuli maqsimumebi da maTTan dakavSirebuli
mm-mde mcirdeba. ianvris saSualo temperatura 0-dan -8-100 atmosferos pasaturi cirkulacia da Zlier danawev-
farglebSi icvleba, ivlisis 18-350-ia. hava Sida zegnebsa rebuli mTiani reliefi. veluri bunebis nairgvaroba
da platoebze mSrali _ kontinenturia, CrdiloeTSi- yvelaze naTlad gamokveTilia atlanturi da wynaro-
zomieri, samxreTSi-subtropikuli. dasavleTi mTagrex- keanuri seqtorebis mixedviT. atlantis okeanis seqtorSi
ilebis qarpira kalTebze, CrdiloeTSi zomieri zRviuri, teniani tropikuli havis pirobebSi ganviTarebulia
samxreTSi-subtropikul xmelTaSuazRviuri klimatia maradmwvane musonur-tropikuli tyeebis zona. mSrali
warmodgenili.
sezoni araa gamoxatuli. mTebis saqare kalTebze zonebi
analogiurad havisa, landSafturad kontrastebi
simaRliT icvleba.
yvelaze naTlad Cans dasavleT da aRmosavleT mTian
tropikuli sartylis Crdilo-dasavleT wynar-
olqebsa da Sida zegnebs, platoebsa da qvabulebs Soris.
okeanur periferiaze wynarokeanuri anticiklonisa da
winaT, sanapiro qedebi Txemebamde dafaruli iyo
kaliforniis civi dinebis gavlenam gansazRvra sanapiro
wiwvianebiT, rac sadReisod metwilad gaCexilia. samxre-
udabnoebisa da naxevarudabnoebis ganviTareba. wynaro-
Tisaken mas cvlis subtropikuli qserofituli tye-
keanur seqtorSi (sanapiro vakeebi, mTiswinebi da dabali
buCqnari: maradmwvane muxebi, seqvoia, duglasis soWi,
mTebi, agreTve antiliis didi kunZulebis dasavleT
marwyvis xe da sxv. kaskadovani da siera-nevadas qarpira
qarzurga kalTebi) mniSvnelovani farTobi ukavia
kalTebze ganviTarebulia simaRliTi zonebis TiTqmi
sruli speqtri, dawyebuli muxnari tyiT da damTav- kaktusebian-akaciebian savanas.
rebuli alpuri mdeloebiT. aRmosavleT kalTebze samkuTxedis formis kontinentis samxreTi wveris
ganviTarebulia tye- stepuri da stepuri landSafti. mcire teritoria, mdebareobs subekvatorul sartyelSi,
Sida zegnebsa da platoebze gabatonebulia arid- romelic landSaftis xasiaTiT gardamavalia tropikul
uli landSaftebi_ stepebi, tye-stepebi, naxevarudabnoebi da ekvatorul sartylebs Soris. karibis zRvispira
da udabnoebi. landSaftebis mniSvnelovani nairgvarobiT kalTebze teniani havis pirobebSi ganviTarebulia
gamoirCeva kldovani mTebi. Sida xeobebsa da qvabulebSi floristulad mdidari maradmwvane notio subekvato-
gabatonebulia naxevarudabnos da udabnos landSafti, ruli tyeebi, xolo dasavleT wynarokeanispira kalTebze
platoebze samxreTSi subtropikuli stepebia, Crdiloe- xanmokle mSral sezoniani havis pirobebSi

186 167
ganviTarebulia cvalebadteniani subekvatoruli tyeebi. landSaftis Sida regionuli nairgvaroba naTlad
mTebSi, gansakuTrebiT dasavleT kalTebze, kargad aris aris gamoxatuli Semdegi fizkur-geografiuli olqebis
gamoxatuli landSaftis simaRliTi zonaloba, saxiT: 1. arqtikuli, 2. iukonis zegani, 3. alaskis n/kun-
dawyebuli notio da cvalebadteniani subekvatoruli Zuli da aleutis kunZulebi da 4. samxreTi maRalmTiani.
tyeebiT da damTavrebuli maRalmTis mdeloebiT samxreTi kordilierebi. igi ZiriTadad aSS far-
(paramosi). glebSia, risTvisac mas aSS kordilierebsac uwodeben.
misi Crdilo sazRvari gauyveba kolumbiis platos Crdi-
lo periferias da samxreTiT vrceldeba meqsikis mTi-
11.…regionuli mimoxilva. aneTamde. landSaftebis xasiaTi ZiriTadad gansazRvru-
…………… lia umetesad subtropikul sartyelSi mdebareobiT da
bunebrivi kompleqsebis regionuli nairgvarobis masTan dakavSirebuli atmosferos cirkulaciiT da re-
safuZvelze Crdilo amerikis teritoriaze fizikur- liefis xasiaTiT. Ees kordilierebis yvelaze ganieri mo-
geografiuli daraionebis pirvel safexurze naTlad nakveTia, rac gamowveulia Sida zegnebisa da platoebis
gamoiyofa oTxi msxvili regioni: 1. arqtikis da sub- farTo ganviTarebiT.
arqtikis amerikuli seqtori; 2. alpuri dasavleTi; 3. ZiriTadi orografiuli erTeulebis dasavleT
baqnuri aRmosavleTi da 4. centraluri amerika. sartyels aq qmnian saSualo da maRalmTiani mTagre-
arqtikis da subarqtikis amerikuli seqtori. igi xilebi- sanapiro, kaskadovani, siera- nevada da maTi
aerTianebs arqtikul da subarqtikul kunZulebs da gamyofi teqtonikuri Rrmulebi. igi gamoirCeva aqtiuri,
kontinentis Crdilo periferias. mis fizikur- teqtonikuri procesebiT, razedac metyvelebs Tanamedro-
geografiul subkontinentad gamoyofaSi, morfostruqtu- ve vulkanizmi da miwisZvrebi. Sida zegnebisa da
platoebis sartyeli aq yvelaze ganieria. maTgan aRsa-
rul xasiaTze aranakleb rols TamaSobs misi geo-
niSnavia: CrdiloeTidan samxreTisaken_kolumbiis plato,
grafiuli mdebareoba da paleogeografiuli ganviTare-
didi auzi da kolorados plato. aRmosavleTi mTaTa
bis xasiaTi. evraziis arqtikuli seqtorisagan gansxvave-
sartyeli ZiriTadad ukavia kldovan mTebs, romelic
biT, misTvis damaxasiaTebelia kunZulTa udidesi da-
teqtonikurad warmoadgens Crdilo amerikis baqnis kidur
jgufeba, ramac Tavis mxriv gansazRvra arqtikuli havis
azevebas. ieloustonis vulkanuri plato, romelic
kontinenturobis gaZliereba. mniSvnelovani klimat da
nacionalur parkadaa gamocxadebuli, warmoadgens bune-
landSaftwarmomqmneli faqtoria islandiis minimumis
bis namdvil saocrebas. misi landSafti gajerebulia
arseboba da sakmaod mZlavr civ dinebaTa gavlenis
vulkanizmTan dakavSirebuli yvela movleniT da reli-
sferoSi mdebareoba. Tanamedrove gamyinvarebis didi
efis formiT_lavuri platoebiT, vulkanuri konusebiT,
masStabi, rasac gansazRvravs dabali temperaturebisa da
geizerebiT, tbebiT da sxv.
SedarebiT mniSvnelovani raodenobis naleqebis Sexameba, hava samxreT kordilierebSi mravalferovania, rac
kidev ufro amkacrebs bunebas. bunebrivi procesebis gamowveulia misi mdebareobiT zomieri da subtropikuli
sartylebis mijnaze, teritoriis didi ganfenilobiT

168 185
hava regionis farglebSi mkveeTrad gamoxatuli riTms mniSvnelovanwilad gansazRvravs polaruli dRisa
Sidateritoriuli kontrastebiT xasiaTdeba. wynarokea- da Ramis morigeoba.
nur sanapiro sartyelSi zRviuri havaa, zamTari rbili arqtikuli da subarqtikuli kunZulebi kontinen-
da uxvnaleqiania, mZlavri Tovlis saburveliT, zafxuli turi warmoSobisaa da maTi geologiuri ganviTarebis
grili da zomierad Tbilia. Sida sartyelSi hava konti- istoria mWidro kavSirSia CrdiloeT amerikis baqanTan.
nenturia, mniSvnelovani Sigateritoriuli kontrastebiT- arqtikis amerikuli seqtoris farglebSi land-
zamTari yinviania, zafxuli-xasiaTdeba uaRresad ar- Saftebis regionuli nairgvaroba naTlad aris gamoxa-
amdgradi amindebiT. atmosferuli naleqebi teritori- tuli grenlandiisa da kanadis arqtikuli arqipelagis
ulad 200-1000 mm farglebSi meryeobs. fizikur-geografiuli qveynebis saxiT:
aRmosavleTi mTiani olqis teritoriaze hava grenlandia msoflios udidesi kunZulia, romlis
zomierad kontinenturia, ZiriTad nawilze teniani, ZiriTadi nawili arqtikul sartyelSia, SedarebiT mcire,
zamTari xangrZlivi da yinviani, zafxuli grili. samxreT-dasavleTi nawili, subarqtikulSi. maRal gane-
hava da reliefi qveynis ZiriTad nawilze xelsa- debSi mdebareobam, mniSvnelovanma absoluturma simaRlem
yrelia xSiri da uxvwyliani hidrografiuli qselis da mravalwliani yinulis vrcelma safarma, rasac ukavia
ganviTarebisaTvis. kunZulis daaxloebiT 85%, gansazRvra misi bunebis gan-
havis nairgvaroba Tavi mxriv gansazRvravs bune-
sakuTrebuli simkacre da yinulovani udabnos
brivi landSaftebis nairgvarobas. qveynis teritoriaze
gabatoneba.
dominirebulia wiwviani tyeebis landSafti. mxolod
reliefi. teqtonikurad grenlandiis ZiriTadi na-
Sida zegnebis samxreT nawilSi da qvabulebSia ganvi-
wili agebulia baqnuri struqturebiT da warmoadgens
Tarebuli tye-stepebi da stepebi.
kanadis kristaluri faris gagrZelebas. baqnis amgebeli
aRmosavleT mTian sartyelSi wiwviani tyeebi
uZvelesi kristaluri qanebis gaSiSvleba CrdiloeT da
simaRliT vrceldeba 1800 m-mde, Semdeg mas cvlis mTis
samxreT periferiaze, warmoqmnis saSualomTian krista-
tundra-CrdiloeTSi da subalpuri da alpuri mdeloebis
lur masivebs. Crdilo-aRmosavleT da aRmosavleT pe-
landSaftebi-samxreTSi.
riferiaze kaledonur naoWa struqturebze ganviTarebu-
kanadis kordilierebi mdidaria bunebrivi resur-
sebiT. mis teritoriaze TiTqmis yvela saxis sasargeblo lia saSualo da maRalmTiani Zlier danawevrebuli
wiaRiseulia samrewvelo maragiT. mdidaria tyisa da naoWa-loda masivebi, mZlavri mTiani gamyinvarebiT. erT-
wylis resursebiT, sanapiro wylebiT, Zvirfasi sarewao erT maTganze mdebareobs grenlandiis da mTeli arqtikis
TevziT. umaRlesi mwvervali gunbierni -3700 m. kunZulis sanapiro
bunebrivi resursebiT alaskis kordilierebi sakma- Zlier aris danawevrebuli fiordebiT. sanapiro xazis
od mdidaria Aaq 100-ze meti samrewvelo mniSvnelobis sigrZe TiTqmis ekvatoris tolia.
oqros sabado aris, aseve qvanaxSiri, navTobis didi grenlandiis zedapiri erToblivad warmoadgens
maragi, feradi liTonebi, Zvirfasbewviani nadiri, xe-tyisa saSualo da maRalmTian yinulovan platos. yinulis
da wylis resursebi. faris saSualo sisqe 2300, xolo maqsimaluri 3400 m-ia.

184 169
periferiaze yinuli daxeTqilia 30-40 m siRrmis aleutis qediT, wm. ilias mTebiT da sxv. alaskis
napralebiT. yinulis zeda fenebi centridan moZraobs n/kunZuli da aleutis kunZulebi warmoqmnian n/kunZu-
periferiebisaken, gansakuTrebiT dasavleTiT da aRmosav- lovani da kunZulovani vulkanuri mTagrexilebisa da
leTiT, weliwadSi saSualod 150 m siCqariT. flatovan konusebis rkals, sadac 50-mde moqmedi vulkania.
kideze yinuli eSveba trogul xeobebSi, sadac myinva- hava. klimaturi nairgvaroba yvelaze naTlad Cans
rebis moZraobis siCqare mkveTrad matulobs da wynarokeanispira zolsa da alaskis qedidan CrdiloeTiT
yovelwliurad warmoiqmneba daaxloebiT 13-15 aTasi da Crdilo-aRmosavleTiT mdebare teritoriebs Soris.
aisbergi. gansakuTrebiT mkacri haviT gamoirCeva arqtikuli plato
Tanamedrove mecnieruli warmodgeniT grenlandiis da yinulovani okeanispira vake-dablobi.
myinvaruli fari warmoadgens mesameuli gamyinvarebis bunebrivi zonebi. landSafturad regionis teri-
reliqts. toriaze gabatonebulia vakisa da mTis tundra, tyis
hava. grenlandiis klimatSemqmneli faqtorebidan landSaftis areali Zlier aris SezRuduli. iukonis ze-
mTavaria maRal ganedebSi mdebareoba, yinulis vrceli ganze gvxvdeba Walis tye, ferdobebze 400 m-mde wiwviani
fari, atmosferos da okeanis cirkulaciis xasiaTi, zeda- tye, ufro maRla- tundra. wiwviani tyeebi calkeul ma-
piris absoluturi simaRle. periferiul nawilSi hava sivebad gvxvdeba alaskis qedze da samxreT mTagrexileb-
ze, 600-800 m-mde, simaRliT mas uSualod nivaluri zona
zRviuri, arqtikuli da subarqtikulia.
cvlis.
havis saerTo simkacris fonze, mniSvnelovani kon-
kanadis kordilierebi moicavs 1000 km-mde siganis mo-
trastebia erTis mxriv, Siga da periferiul nawilebs
nakveTs, romelic samxreTisaken vrceldeba aSS
Soris da meores mxriv, samxreT-dasavleT da Crdilo-
sazRvramde. igi inarCunebs kordilierebisaTvis damaxasi-
aRmosavleT sanapiro vakeebs Soris. yvelaze rbili haviT
aTebel ZiriTadi orografiuli erTeulebis wyobas.
gamoirCeva samxreT-dasavleTi sanapiro, romelic gan-
kanadis wynarokeanispira mTaTa sartyeli mTeli konti-
icdis grenlandiis Tbili dinebis gavlenas. mas axasi-
nentis farglebSi gamoirCeva yvelaze Zlieri te-
aTebs zomierad yinviani, qariani da Tovliani zamTari,
qtonikur-eroziuli danawevrebiT. yvelaze dasavleTiT
naleqebis wliuri raodenoba 800-1100 mm. zafxuli
gamoiyofa kunZulovani mTagrexilebis sartyeli, misgan
xanmokle da grilia, Zlier nestiani, xSiri moRrublu- aRmosavleTiT mdebareobs maRalmTiani kanadis sanapiro
lobiT. bevrad ufro mkacri haviT xasiaTdeba Crdilo da qedi, Tanamedrove gamyinvarebiT.
Crdilo-aRmosavleT sanapiro, romelic mTeli weli gan- kanadis kordilierebis Sida zegnebi da platoebi
icdis aRmosavleT grenlandiis civi dinebis da cen- ar qmnian erT mTlian sartyels da warmoadgenen naoWa-
traluri arqtikidan modreife yinulebis gavlenas. loda masivebs Camqrali vulkanuri konusebiT. lavuri
xangrZlivi polaruli zamTris periodSi temperatura - safaris simZlavre ramdenime aseuli metridan 1000 m-mde
30-500-ia, zafxuli xanmokle, civi da nestiania. wliuri aRwevs. kanadis kordilierebis aRmosavleT sartyels
naleqebi araumetes 200 mm. amgvari hava xelsayreli araa qmnian kldovani da makenzis mTebi, romlebic wynari da
atlantis okeaneTa wyal da landSafgamyofia.

170 183
hava da reliefi teritoriis ZiriTad nawilze Tanamedrove gamyinvarebisaTvis da yinuliT daufaravi
xelsayrelia xSiri da uxvwyliani hidrografiuli sanapiro zegani mniSvnelovani siganisaa.
qselis ganviTarebisaTvis. hava yvelaze mkacria yinulis farze, sadac
kordilierebis mravalferovani bunebis kompleq- zamTris Tveebis saSualo temperatura -40-500, xolo ab-
sur gamovlinebas misi landSafturi garsi warmoadgens, soluturi minimumi-700. zafxuli yinviania, naleqebis
romelic uaRresad mravalferovania. mis farglebSi raodenoba 300-400 mm.
naTlad aris gamoxatuli yvela tipis bunebrivi, agreTve Zlieri nakaduri qarebi centridan periferiebisaken
anTropogenulad transformirebuli landSafti da zona, xvetavs Tovls, rac anticiklonur amindebTan Serwymuli
garda tipiuri ekvatoruli tyeebisa. aferxebs yinulis zrdas.
yvelaze maRali rangis fizikur-geografiuli wlis yvela droisTvis damaxasiaTebelia fionebi.
regionebi kordilierebSi gamoiyofa ganedis mixedviT da masTan aris dakavSirebuli anomaliuri movlenebi
maT Soris sazRvari klimatur-zonaluricaa da geomor- amindebis reJimSi. fioni xSirad damangreveli Zalisaa da
fologiuric. qveynis farglebSi grZedis mimarTulebiT zamTarSic SeiZleba gamoiwvios temperaturis aweva 30-400-
morfostruqturuli sartylebis mixedviT gamoiyofa iT, rac iwvevs Tovl-yinulis intensiur dnobas.
ufro dabali rangis regionuli kompleqsebi: 1. alaskis yinulovani faris periferiaze zafxulSi Tovlisa
kordilierebi; 2. kanadis kordilierebi; 3. samxreTi
da yinulis nadnobi wylis nakadebi anawevreben yinulis
kordilierebi da 4. meqsikis kordilierebi.
zedapirs 30-40 m siRrmis kanionebiT da warmoSoben
alaskis kordilierebi. igi mTianeTis ukiduresi
Tavisebur hidrografiul qsels. maTi kalapotebi wyliT
Crdilo-dasavleTi nawilia, romelic moicavs aSS-s amave
ivseba SuadRisas, saRamos, temperaturis Zlieri dacemis
saxelwodebis Stats da kanadis mcire nawils land-
Sedegad, mdinareebi “Srebian” (iyinebian), zamTarSi maT
Saftebis xasiaTi gansazRvrulia misi mdebareobiT
avsebs Tovli.
arqtikul da subarqtikul ganedebSi, Zalian mkacri
organuli samyaro Zalian Raribia, vrceli yinulo-
yinulovani okeanisa da gacilebiT ufro rbili wynari
vani fari warmoadgens TiTqmis usicocxlo yinulovan
okeanis mijnaze da mTiani reliefiT.
udabnos. sanapiro zolSi biomasis ganviTarebis hi-
reliefi. alaskaze naTladaa gamoxatuli kor-
dilierebisaTvis damaxasiaTebeli orografiuli danawev- droTermuli potenciali mkveTrad matulobs. gren-
rebis suraTi, im gansxvavebiT, rom ZiriTad orografiul landiis flora Seicavs 1000-ze meti saxeobis mcenares,
erTeulebs aq ganeduri mimarTuleba aqvT. kordilierebis maT Soris 400-ze met umaRles mcenares. fonis Semqmnelia
aRmosavleTi mTiani sartyeli alaskaze moicavs bruksis mRierebi da xavsebi. flora yvelaze mdidaria samxreT-
qeds. Sida zegnebis sartyeli aq warmodgenilia iukonis dasavleT sanapiroze, sadac ganviTarebulia mdelos
zegniT, romelic samxreTidan Semofarglulia alaskis mcenareuloba. Zlieri qarisgan dacul fiordebSi da
qediT. masze aRmarTulia kontinentis umaRlesi mwverva- trogul xeobebSi ganviTarebulia dabaltaniani tan-
li mak-kilni _6193 m. wynarokeanispira mTagrexilebis zo- brecila xeebi da buCqebi-aryi, circeli, tirifi, muryani,
na gamoxatulia aleutis kunZulovani mTagrexilebiT,

182 171
Rvia, mocvi da sxv. CrdiloeTisaken gabatonebuli xdeba alpuri dasavleTi ( kordilierebi). kordilierebs,
tundra. ukavia Crdilo amerikis dasavleTi mxare, romelic gada-
arqtikuli sartylis aRmosavleTi sanapiro Wimulia submeridianulad kontinentis mTel sigrZeze,
srulebiT moklebulia mcenareulobas. alaskis arqtikuli sanapiroebidan TiTqmis ekvatorul
grenlandiaSi mobinadre cxovelebidan aRsaniSna- ganedebamde.
via: yarsaRi, TeTri daTvi, CrdiloeTis iremi-polaruli mTavari faqtori, ramac gansazRvra am mTiani
karibu, xarverZi. mxaris erT fizikur-geografiul erTeulad warmodgena,
sanapiro wylebi mdidaria sarewao mniSvnelobis aris misi alpuri genezisi, neoteqtonikuri moZraobis
nadiriT da TevziT: selapi, lomveSapi, veSapisnairni da CaTvliT. masTan aris dakavSirebuli saSualo maRal-
sxv. mTiani Zlier danawevrebuli reliefi mniSvnelovani
amrigad, grenlandiis ZiriTadi nawili ukavia TaviseburebiT, ramac ganedis faqtorTan erTad
yinulovan udabnos, yinuliT daufaravi sanapiro gansazRvra landSafwarmomqmneli komponentebis da
subarqtikul sartyelSi-tye-tundras da tundras, xolo mTlianad bunebrivi kompleqsebis mravalwaxnagovani
CrdiloeTSi –arqtikul tundras. cvalebadoba.
grenlandia danias ekuTvnis. mis mosaxleobas kordilierebis orografiuli danawevrebis mniSvne-
lovan landSafwarmomqmnel Taviseburebas warmoadgens
ZiriTadad eskimosebi Seadgenen. cxovrobs agreTve
reliefSi mkveTrad gamoxatuli submeridianuli, urTi-
evropelebisa da amerikelebis mcire ricxvi. mosaxleoba
erTparaleluri orografiuli sartylebi: 1. aRmosavleTi
ZiriTadad dasaqmebulia TevzWeraSi da nadirT rewvaSi.
mTiani sartyeli;@2. Sida platoebisa da zegnebis sar-
mohyavT kartofili, qeri, bostneuli, ganviTarebulia
tyeli da 3. dasavleT mTaTa sartyeli. es ukanaskneli
mecxvareoba.
gamoirCeva rTuli morfostruqturuli agebulebiT da
bunebrivi resursebidan aRsaniSnavia zogierTi sa-
Tavis mxriv iyofa sam gaswvriv zonad: a). aRmosavleT
sargeblo wiaRiseuli-tyvia, TuTia da sxv., sarewao na-
qedebis zona; b). dasavleTi anu sanapiro qedebis zona da
diri da Tevzi. grenlandiis yinulebSi dakonservebulia
maTi gamyofi g). teqtonikuri Rrmulebis zona. centra-
mtknari wylis kolosaluri maragi.
luri amerikis teritoriaze klebulobs kordilierebis
kanadis arqtikuli arqipelagi moicavs mraval- simaRlec da siganec da morfostruqturulad ufro
ricxovan kunZulebs, romelTa saerTo farTobi mxolod martivi xdeba. kordilierebi aq warmoqmnis mxolod or
malais arqipelags Camouvardeba. didi kunZulebidan ganStoebas_ 1. antiliis kunZulovani mTagrexilebi da 2.
aRsaniSnavia bafinis miwa, viqtoria, elsmiri da sxv. kun- centraluri amerikis yelis kordilierebi.
Zulovani regioni erTgvar xids qmnis kontinentsa da kordilierebis hava Zalian mravalferovania. aq
grenlandias Soris. arqipelagis landSaftebis xasiaTs gamoxatulia yvela tipis hava garda tipiuri ekva-
gansazRvravs maRal ganedebSi mdebareoba, yinulovani torulisa.
okeanis Zlieri gavlena, zedapiris danawevrebis xasiaTi.
mniSvnelovania agreTve islandiis minimumisa da labra-

172 181
ponentebis da mTlianad bunebrivi landSaftebis xasi- doris civi dinebis gavlena. arqipelagi, miuxedavad kun-
aTiT msgavsi niSnebis mqone teritoriebs-sakuTriv la- Zulovani ganviTarebisa, xasiaTdeba mkacri da mkveTrad
vrentis maRlobs, huZonispira da subarqtikul sanapiro kontinenturi haviT. misi Crdilo da Crdilo-aRmo-
dablobebs, makenzis dablobis CaTvliT. mas samxreT- savleTi nawili ukavia yinulovan udabnos, centraluri
aRmosavleTiT esazRvreba apalaCebi, samxreTiT-centra- da dasavleTi_tundras, xolo samxreTi da samxreT-
luri vakeebi, dasavleTiT- didi vakeebi da kor- aRmosavleTi _ tye-tundras.
dilierebi, CrdiloeTiT yinulovani okeane, xolo kunZulebi meCxradaa dasaxlebuli, ZiriTadad
Crdilo-aRmosavleT mxareze_atlantis okeane. regionis eskimosebiT, romlebic misdeven nadirobas da sazRvao
ZiriTadi nawili ekuTvnis kanadas, mcire nawili aSS-s. rewvas.
teritoria agebulia baqnuri struqturebiT, ramac bunebrivi resursebidan aRsaniSnavia qvanaxSiri,
gansazRvra vake reliefis gabatoneba. morfostruqture- grafiti, navTobi, spilenZi, agreTve zRvisa da xmeleTis
bidan aRsaniSnavia lavrentis kristaluri maRlobi, ro- sarewao mniSvnelobis cxovelebi da Tevzebi.
melic warmoadgens kanadis faris ZiriTad nawils. misi baqnuri aRmosavleTi. regionis bunebis saerTo
zedapiri maqsimalur simaRles aRwevs labradoris niSnebs gansazRvravs baqnur teqtonikasTan dakavSirebu-
n/kunZulis Crdilo-aRmosavleT periferiaze, torngatis li vakeTa uwyveti areali arqtikulidan tropikul
kristalur qedze.
ganedebamde da tropikuli da polaruli haeris masebis
regionis Tanamedrove reliefis formirebaSi Za-
daubrkolebeli meridianuli cirkulacia. mniSvnelovani
lian didi roli Seasrula meoTxeulma gamyinvarebam.
faqtoria meoTxeuli ganviTarebis istoria, gansaku-
xasiaTdeba mkacri haviT, rac gamowveulia misi
TrebiT gamyinvareba. regioni vrcel teritorias moicavs
mdebareobiT subarqtikuli da zomieri sartylebis
da landSaftebis zonaluri da regionuli diferencia-
mijnaze da yinulovani okeanisa da labradoris civi
cia naTlad aris gamoxatuli.
dinebis Zlieri zegavleniT.
baqnuri aRmosavleTis subkontinentis farglebSi
lavrentis maRlobisa da mimdebare vakeebis
gamoiyofa Semdegi fizikur-geografiuli qveynebi: 1. la-
landSaftebis mniSvnelovani elementia hidrografiuli
vrentis maRlobi da mimdebare vake-dablobebi; 2. cen-
qseli, romlis sixSiriTac mas msoflioSi erT-erTi
pirveli adgili ukavia. traluri vakeebi; 3. sanapiro vakeebi; 4. didi vakeebi; 5.
regionis teritoriaze vrceldeba Semdegi apalaCis mTiani qveyana.
bunebrivi zona: tundris (subarqtikuli sanapiro didi vakeebi gadaWimulia submeridianulad kldo-
dablobebi, huZonispira dablobis Crdilo naxevari, lab- vani mTebis gayolebiT daaxloebiT 3600 km-ze, sub-
radoris n/kunZulis Crdilo nawili); tye-tundris zona, arqtikulidan tropikul ganedebamde 500-800 km siganis
romlis samxreT periferiaze ganviTarebulia meCxeri zoliT. regionis landSaftebis xasiaTs gansazRvravs
taiga. Sidakontinenturi mdebareoba, ZiriTadad zomier da sub-
bunebrivi resursebidan yvelaze mniSvnelovania tropikul sartylebSi, zegnuri reliefis gabatoneba da
rkinis madani, wylisa da tyis resursebi.

180 173
arqtikuli da tropikuli zRviuri haeris masebis kontinentis saukeTeso kurortebi (orlando, maiami da
Tavisufali meridianuli gacvla _cirkulacia. sxv.)
geomorfologiurad igi warmoadgens kordili- centraluri vakeebis fizikur-geografiuli qveyana
erebis vrcel mTiswina platos, romlis zedapiris bunebrivi landSaftebis xasiaTiT naTlad gamoyofili
simaRle kordilierebisaken matulobs saSualod 500-dan regionia. mas aRmosavleTidan esazRvreba apalaCebis
1700 m-mde. teqtonikurad ekuTvnis baqnis kidur azevebas. mTiswina plato, dasavleTidan _ didi vakeebi, Crdil-
misi zedapiri agebulia daaxloebiT 1000 m-mde sisqis oeTidan lavrentis maRlobi, xolo samxreTidan
paleozouri da mezo-kainozouri asakis danaleqi wye- meqsikispira dablobi. misi ZiriTadi nawili aSS far-
bebiT. zedapiris agebulebaSi mniSvnelovan rols glebSia, mcire nawili (didi tbebis Crdilo pe-
asrulebs kordilierebis mTebis nangrevebidan warmo- riferia)kanadas ekuTvnis.
qmnili kontinenturi nafenebi: aluviuri, deluviuri, landSaftebis xasiaTs ZiriTadad gansazRvravs
myinvaruli. liosiani nafenebis farTod gavrceleba Sidakontinenturi mdebareoba zomieri da subtropikuli
xels uwyobs zedapiris Zlier eroziul danawevrebas sartylebis mijnaze, vake-reliefi da meqsikis yuridan
_xeobebiT da xramebiT. zRviuri tropikuli, xolo CrdiloeTidan arqtikuli
hava kontinenturia, CrdiloeTSi zomieri, haeris masebis Tavisufali gavrceleba. teqtonikurad
ekuTvnis Crdilo amerikis filaqans. reliefis xasiaTiT
samxreTSi subtropikuli, Zlier cvalebadi amindebiT.
warmoadgens akumulaciur gorak-borcvian vakes.
dasavleTis qari did vakeebze iZens fionis niSnebs. misi
hava zomierad kontinenturia, CrdiloeTSi yinviani
gavleniT zamTris temperatura aq ufro maRalia, vidre
zamTriT da grili zafxuliT. naleqebis raodenoba
misgan dasavleTiT mdebare dabal vakeebze. CrdiloeTi-
Crdilo-dasavleTidan samxreT-aRmosavleTisaken matu-
dan samxreTisaken ianvris saSualo temperatura icvleba
lobs 400-dan 1200 mm-mde.
-28-dan + 120-mde. ivlisis_+13-280. naleqebi dasavleTisaken
centraluri vakeebis teritoriaze gamoiyofa
klebulobs 500-dan 250 mm-mde, CrdiloeTidan samxreTisak-
Sereuli da farTofoTlovani tyeebis da tye-stepebis
en 600-dan 300 mm-mde.
bunebrivi zonebi, sadReisod Zlier saxeSecvlili.
zedapiruli Camonadeni sustadaa ganviTarebuli,
centraluri vakeebi mdidaria bunebrivi resur-
gansakuTrebiT samxreTSi. mTavari mdinareebi _misuri, ar- sebiT, rogorc wiaRiseuli, ise arawiaRiseuli, wylisa
kanzasi, plati-tranzitulia da axasiaTebT kontinenturi da niadag-klimaturi resursebiT. igi warmoadgens aSS-s
reJimi. wyaldidoba gazafxulzea, Tovlis dnobiT da mTavar sasoflo sameurneo raions.
wvimebiT gamowveuli. epizodur Tavsxma wvimebTan da- lavrentis maRlobi da mimdebare vake-dablobebi
kavSirebulia xanmokle da damangreveli wyalmovardnebi. Tavisi landSaftebis xasiaTiT mkafiod gamoyofili re-
didia mdinareTa sarwyavad gamoyeneba. gionuli kompleqsia. mas ukavia kontinentis Crdilo-
vake reliefisa da didi meridianuli ganfenilobis aRmosavleTi vrceli teritoria, romelic aerTianebs ge-
pirobebSi naTladaa gamoxatuli landSaftis ganedur- ologiuri agebulebisa da reliefis mixedviT gan-
sxvavebul, magram havisa da landSaftis biogenuri kom-

174 179
naleqebis raodenoba 1500-2000 mm. xelsayrelma havam da zonaluri cvla: tyis, tye-stepis, stepis, mSrali stepisa
reliefma gansazRvra aq xSiri da uxvwyliani hidro- da naxevarudabnos.
grafiuli qselis ganviTareba. meridianuli mimarTulebiT landSaftis zonalur-
samxreT apalaCebis bunebrivi flora erT-erTi ganeduri nairgvaroba garTulebulia reliefis zomierad
umdidresia msoflioSi. cneba “apalaCis tye” gulisxmobs gamoxatuli nairgvarobiT, ris safuZvelzec didi vake-
saxeobrivad Zalian mdidar farTofoTlovan tyes, ebis teritoriaze gamoiyofa SedarebiT dabali rangis
romelsac ukavia mTiswineTi da dabalmTiani zona, 600-800 regionuli kompleqsebi: 1. pis-riverisa da saskaCevanis
m-mde. zemoT mas cvlis Sereuli tyeebis zona, romelsac platoebi; 2. misuris plato da maRali vakeebi; 3. lianos
1200-1300 m-dan zemoT enacvleba wiwvovani tyeebis zona. estakados da eduardsis platoebi. geomorfologiurad
mTebis simaRle tyeebis sazRvars TiTqmis ar scildeba. es regionebi warmoadgenen meridianuli mimarTulebiT
veluri buneba samxreT apalaCebSi Zlier saxeSecvlilia. sxvadasxva simaRleze ganlagebul platoebs, romelTa
sadReisod misi teritoria aSS-is erT-erTi yvelaze Soris sazRvari geomorfologiuricaa da zonalur-
mWidrod dasaxlebuli da wamyvani industriuli klimaturic.
sakurorto regionia. apalaCis mTiani olqi. apalaCis mTiani sistema
samxreT apalaCebis teritoriaze ganlagebulia gadaWimulia submeridianulad atlantispira vake-dablo-
qvanaxSiris, bunebrivi airis, rkinis madnis da sxv.
bis gayolebiT, daaxloebiT 2600 km-ze, sigane 300-500 km
msxvili samTamadno raionebi. sanapiro wylebi msoflios
farglebSi meryeobs. misi Crdilo nawili ekuTvnis kana-
Tevzis umdidres sarewebs warmoadgenen.
das, samxreTi- aSS-s. saxelwodeba miiRo indielTa erT-
sanapiro vakeebis fizikur-geografiuli qveyana mo-
erTi tomis “apaCebis”saxelidan. cneba “apalaCis tye” gu-
icavs kontinentis samxreT-aRmosavleT periferias da
lisxmobs saxeobrivad erT-erT umdidres farTo-
aerTianebs atlantispira dablobs kunZul long-
foTlovan tyes.
ailendidan (masze mdebareobs q. niu-iorki) floridis
apalaCebi paleozour-naoWa struqturebidan aRor-
n/kunZulamde, agreTve meqsikispira da misisipis dablo-
Zinebuli da gaaxalgazrdavebuli mTebia. misi land-
bebs. gadaWimulia daaxloebiT 3000 km-ze, 200-700 km sigan-
SaftSemqmneli faqtorebidan mTavaria mdebareoba zomi-
is zoliT. misi landSaftebis xasiaTs gansazRvravs sub-
tropikul ganedebSi mdebareoba, atlantis okeanis Zlie- eri da subtropikuli sartylebis mijnaze, atlantis
ri gavlena da sustad danawevrebuli vake reliefi. xasi- okeanis uSualo zegavlenis sferoSi da Zlier danawev-
aTdeba mkveTrad saxeSecvlili Sereuli da farTo- rebuli dabali da saSualomTiani reliefi. regioni gam-
foTlovani notio subtropikuli tyeebis landSaftiT. oirCeva bunebrivi landSaftebis Zlieri anTropogenuli
bunebrivi resursebiT gansakuTrebiT mdidaria transformaciiT.
meqsikispira dablobi: navTobisa da bunebrivi airis didi reliefis ZiriTadi formebia: farTo eroziuli
maragiT, mdidaria wylis, niadag-klimaturi da xeobebi, dabalmTiani platoebi da mosworebulTxemebiani
rekreaciuli resursebiT. floridis n/kunZulze, qedebi, vrceli mTaTaSorisi qvabulebi. morfostruq-
gansakuTrebiT mis atlantispira mxareze, ganlagebulia turul da landSaftur TaviseburebaTa mixedviT gam-

178 175
oiyofa ori ZiriTadi fizikur-geografiuli olqi _ tyelSi mdebareobiT, golfstrimis Tbili dinebis da mu-
Crdilo da samxreTi apalaCebi, romelTa Soris sazRvars sonuri cirkulaciis gavleniT.
atareben md. huZonis meridianuli mimarTulebis gra- samxreTi apalaCebis reliefi ganviTarda herci-
benul xeobaze. nuli danaoWebis struqturebze. regioni xasiaTdeba gac-
CrdiloeTi apalaCebi agebulia kaledonuri ilebiT ufro rTuli da mravalferovani reliefiT,
naoWa struqturebiT, romelzec ganviTarda Tanamedrove romlis mniSvnelovani Taviseburebaa mkafiod gamoxa-
reliefi. misTvis damaxasiaTebelia 400-600 m simaRlis tuli inversiuloba. ZiriTadi orografiuli erTeulebi
gorak-borcviani zegnebi, romelTa zedapiridan aRimar- qmnian meridianuli mimarTulebis urTierTparalelur
Tebian calkeuli loda masivebi, rogoricaa adirondaki, zonebs. mTiswineTi orive mxareze mkafiodaa gamoxatuli.
mwvane mTebi, TeTri mTebi. am ukanasknelzea aRmarTuli dasavleT mTiswineTs qmnis apalaCis plato. misi simaRle
Crdilo apalaCebis umaRlesi mwvervali vaSingtoni _ dasavleTisaken klebulobs 1500-dan 500 m-mde. platosgan
S1916 m. CrdiloeTisaken zedapiris simaRle klebulobs. aRmosavleTiT orografiulad gamoiyofa gaswvrivi
Crdilo apalaCebis Tanamedrove reliefis CamoyalibebaSi qedebisa da maTi gamyofi xeobebis meridianuli zona.
didi roli Seasrula meoTxeulis gamyinvarebam. inversiuli reliefi yvelaze tipiurad am zonaSia
Crdilo apalaCebi zomier klimatur sartyelSia gamoxatuli. momdevno zona yvelaze maRalmTiania,
da, hava dasavleT evropis Sesabamis ganedebTan Seda- agebulia paleozouri kristaluri qanebiT. qedebs Soris
rebiT, gacilebiT ufro mkacria, rac gamowveulia labra- yvelaze maRalia Savi mTebi, romelzec aRmarTulia
doris civi dinebis gavleniT. zamTari civia Tovlis apalaCebis umaRlesi mwvervali mitCeli_2037 m. mTavari
mZlavri saburveliT, zafxuli grili. naleqebis wliuri wyalgamyofi qedi danawevrebulia mdinare misisipis
raodenoba 1300-750 mm. ciklonuri procesebis intensivoba SemdinareTa gamkveTi xevebiT da gaswvrivi farTo
gansazRvravs aramdgrad amindebs. hava da reliefi xelsa- xeobebiT. aRmosavleT mxareze apalaCis mTebi cicabod
yrelia hidrografiuli qselis ganviTarebisaTvis. eSveba pidmontis mTiswina kristalur platoze, romlis
Crdilo apalaCebis mTebis qveda sartyeli ukavia simaRle 400 m ar aRemateba. igi atlantispira vake-
Sereuli tyeebis zonas kordian-eweriani niadagebiT, zeda dablobisaken eSveba mkveTrad gamoxatuli safexuriT,
sartyeli-wiwvovani tyeebis zonas eweri niadagebiT. romelic cnobilia “CanCqerebis xazis” saxelwodebiT.
mniSvnelovani farTobi ukavia torfian Waobebs. veluri niu-iorkis samxreTiT sanapiro Zlieraa danawev-
buneba Zlier aris saxeSecvlili, tyeebi SemorCenilia rebuli yure-estuarebiT, ramac gansazRvra msxvili
mxolod Znelad asaTvisebel mTian ubnebSi. navsadgurebis_filadelfia, vaSingtoni da sxv. formi-
bunebrivi resursebidan aRsaniSnavia wyali, tye, reba.
bunebrivi saZovrebi, rekreaciuli resursebi. hava samxreT apalaCebSi subtropikulia, mTavari
samxreTi apalaCebi bunebis yvela elementis xasia- wyalgamyofis aRmosavleTiT _ musonuri, dasavleTiT-
TiT arsebiTad gansxvavdeba Crdilo apalaCebisagan, rac zomierad kontinenturi. zamTari rbilia _ 0+40, zafxuli
gamowveulia teqtonikuri bunebiT, subtropikul sar- Tbili, ukidures samxreTSi, cxeli _ 22-250. atmosferuli

176 177

You might also like