Bölüm 6

Tahribatlı Malzeme Muayenesi

 Çekme Deneyi
Çekme makinası

Gerilme-birim uzama eğrisi

Çekme numunesi (örneği)
Hooke yasası

σ=Eε
2
3
 l k - lo
Kopma uzaması (%) % KU = x 100
Ao lo
lo Ak lk
Kopma büzülmesi (%) Ao - Ak
% KB = x 100
Ao

1
Rezilyans Ur ≅ σel εel
2
εk
Tokluk Ut = ∫ σdε
0
 Koni-çanak Kpi kırılma Gevrek kırılma
Gevrek ve sünek malzemelerin gerilme-birim uzama
eğrilerinin karşılaşQrılması σ g = F Ai
σ g : Gerçek gerilme
ε g = Gerçek birim uzama
ε g = ln ( ℓ i ℓ o )
e = Mühendislik birim uzama
σ g = σ (1+ e)
σ : Mühendislik gerilmesi
ε g = ln (1+ e)

Mühendislik ve gerçek gerilme-birim uzama eğrileri

Basma Deneyi
• Basma deneyi, çekme deneyinin tersi olarak kabul edilebilir ve genelde çekme-basma
cihazlarında basma kuvveK uygulamak sureKyle yapılır.
• Basma kuvveKnin etkin olduğu uygulamarda kullanılan gevrek malzemelerin
mukavemet değerleri genelde basma deneyi ile belirlenir. Bu nedenle, basma
deneyinden elde edilen sonuçlar gevrek malzemelerden üreKlen parçaların tasarımında
doğrudan kullanılabilir.
• Genelde yatak malzemeleri, dökme demir, beton, tuğla, seramik ve odun gibi
malzemeler basma deneyinre tabi tutulur.
• Basma deneyinde genellikle silindirik yani daire kesitli numuneler kullanılır.

• Basmaya zorlanan sünek malzemelerde

%50 oranında kısılmaya, gevrek
malzemelerde ise kırılmaya neden olan
gerilme değeri basma dayanımı olarak
kabul edilir.
• Gevrek malzemelerin sünekliği çekme
Basma numunelerinde fıçı oluşumu
deneyi ile değil, basma deneyi ile ölçülür.
• Çekme deneyinde kullanılan eşitlikler ,
basma içinde kullanılır. Kural olarak
basma kuvveK negaKf alındığından
gerilme negaKf işaretlidir. Ayrıca lo li den
daha büyük olduğu için birim uzamada
negaKf işaretli olur.
• Basma deneyi sonucunda, malzemelerin
basma eğrisi (gerilme-birim kısalma
eğrisi) elde edilir.

Çekme ve basma gerilme-birim şekil değiştirme diyagramı

• Basma deneyiine tabii tutulan malzemelerin

kırılma şeklide önemlidir.
• Gevrek malzemeler kayma düzlemlerine
etkiyen kayma gerilmesinin büyüklüğüne
göre genelde üç şekilde kırılır.

Gevrek malzemelerde basma etkisiyle oluşan kırılma şekilleri

 Sertlik

• Sertlik, malzemenin yerel (bölgesel) plasKk

deformasyona ( batma, sürtünme, çizilme ) karşı
gösterdiği direncin bir ölçüsüdür.
• Başka bir ifade ile sertlik; bir malzemenin yüzeyine
baQrılan sert bir cisme karşı gösterdiği dirençKr.
• Sertlik izafi bir ölçü kavramıdır.
• Sertliği ölçülecek malzemeden daha sert olan uç,
belirli bir yük alQnda malzemeye baQrılırsa malzeme
yüzeyinde bir iz meydana gelir.
• Malzeme sertliği bu izin büyüklüğü ile ters oranQlıdır.
Yani iz büyük ise malzemenin sertliği düşük, iz küçük
ise malzemenin sertliği yüksekKr.
• BaQcı uçlar genellikle bilye, pramit veya koni
biçiminde olup, genellikle sertleşKrilmiş çelik,
sinterlenmiş tungsten karbür veya elmas gibi
malzemelerden oluşur.
9
Sertlik ölçme yöntemleri: BaQcı ucun geometrisine ve uygulanan kuvvet büyüklüğüne
göre: i) Brinell sertlik ölçme metodu, ii) Vickers sertlik ölçme metodu, iii) Rockwell sertlik
ölçme metodu, iv) Knoop serlik ölçme metodu
Bu yöntemlerin hepsinde malzemenin yüzeyine staKk bir yük uygulanarak sertlik ölçüm
işlemi yapılır.
Brinell Sertlik Ölçme Yöntemi

SertleşKrilmiş çelik ve tungsten karbürden imal edilmiş bilye belirli bir

yük ile malzeme yüzeyine basQrılır ve malzeme yüzeyinde meydana
gelen izin çapı ölçülür.
Vickers Sertlik Ölçme Yöntemi

Bu yöntemde de piramit geometrisine sahip tabanı kare olan bir elmas uç kullanılır.
Elmas ucun tepe açısı 136o dir.
Elmas uç malzeme yüzeyine belli bir süre basQrılır ve oluşan izin köşegenlerinin
uzunlukları ölçülür.

11
Rockwell Sertlik Ölçme Yöntemi

Basit olmasından dolayı en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Yine bu yöntemde

sertliği ölçülecek maddenin yüzeyine sert bir uçun baQrılması prensibine dayanır.

Bu yöntemde iz yüzeyi değil iz derinliği ölçülür. Bu sebeple baQrılan ucun kalıcı batma
derinliği hassas olarak ölçülerek sertlik değeri doğrudan belirlenir.

Bu metotla elmas konik

uç (ucu küresel olan) veya
sertleşKrilmiş çelik bilye
olmak üzere iki farklı baQcı
uç kullanılır.
12
Knopp Sertlik Ölçme Yöntemi

Daha çok mikrosertlik ölçümü için tercih edilen bu deney 10-1000 gr arasında
yük uygulanarak yapılır.

Sertlik ile mukavemet arasındaki ilişki

σ ç ≅ 0,35 BSD (kgf / mm2 )

Çelik malzemeler için;
σ ç ≅ 3,5 RSD − C (kgf / mm2 )
 Darbe Deneyi

• Bazı makina parçaları veya yapı elemanları darbeli yüklere maruz kalırlar.
• Darbe deneyleri malzemelerin çarpma dayanımlarını veya kırılma enerjilerini ölçmek
için yapılır.
• Darbe deneyinde, standard çenKk içeren bir numunenin darbe etkisi ile kırılması için
gereken enerji ölçülür. Bu enerji değeri malzemelerin darbe direnci yada darbe
dayanımı olarak tanımlanır.
• Uygulamada yaygın olan iki çeşit darbe deneyi mevcucur.

- Charpy darbe deneyi

- Izod darbe deneyi
• Charpy ve izod deneylerinin her ikisinde
numuneler V-çenKk işlenmiş kare kesitli
çubuk şeklindedir.

Kırılma enerjisi =m.g (h1-h2)

Darbe deneyinin şemaKk gösterimi

 Darbe deneyleri farklı sıcaklıklarda yapılarak malzemenin kırılma enerjisini

Çeşitli metallerin kırılma enerjisi-sıcaklık eğrileri

Yorulma Deneyi:
-
Pek çok uygulamada, bir malzeme akma dayanımın altında tekrarlanan gerlime maruz
kalır. Bu tekrarlı gerilim dönme,eğilme veya titreşim bir sonucu olabilir. Gerilim akma
dayanımının altında olmasına rağmen çok sayıda tekrarlanan gerilim sonucunda metal
kopabilir.
-Yorulma uygulamalarda en çok rastlanan hasar mekanizmalarıdır. Dinamik veya
değişken gerilmelere maruz kalan köprü uçak makina parçaları, miller, civatalar, yaylar,
dişliler, türbin kanatları tekrarlı gerilmeler altında çalışır.
-Tekrarlı yüklere maruz kalan malzemelerde zamanla meydana gelen hasara yorulma
denir.

-Tekrarlı gerilmelere maruz kalan

parçalarda çatlama ve kırılma şeklinde
hasarlar meyana gelir.

- Yorulma deneyleri için kullanılan

cihazların başında Wöhler makinalar gelir.

Temel yorulma deney makinelerinin prensip şemaları. (a) Tek

uçtan yüklemeli dönel eğmeli, (b) iki uçtan yüklemeli dönel
eğmeli ve (c) eksenel gerilmeli (çeki-bası)
Çevrim (gerilme periyodu): Gerime-zaman eğrisinin periyodik olarak
tekrarlanan en küçük parçasına bir çevrim denir.
Maksimum gerilme (σmaks): Uygulanan gerilmeler arasında en büyük
cebirsel değeri olan gerilmedir.
Minimum gerilme (σmin): Uygulanan gerilmeler arasında en küçük
cebirsel değeri olan gerilmedir.
Ortalama gerilme (σ0): Maksimum ve minimum gerilmelerin cebirsel
ortalamasıdır.

σ maks + σ min
σ0 =
2

Gerilme aralığı (Δσ): Maksimum ve minimum

gerilmeler arasındaki cebirsel farktır.

Δσ = σ maks − σ min

Gerilme genliği (σa): Gerilme aralığının yarısına eşittir.

σ maks − σ min
σa =
2

Gerilme oranı
(a) Yorulma deneyi ile ilgili tipik bir gerilme-zaman eğrisi ve
(R)=σmin/σmax (b) basma gerilmelerinin değişimi
 Yorulma eğrilerinden iki önemli büyüklük
elde edilir.

Yorulma ömrü: belirli büyüklükte tekrarlı

gerilme etkiyen bir malzemenin kırılmasına
kadar geçen çevrim sayısıdır.

Yorulma dayanımı: bir malzemenin belirli

bir çevrim sayısı sonunda kırılmasına neden
olan gerilme değeridir.

Demir- çelik grubuna giren malzemelerde

yorulma sınırı ( σys ) ile çekme dayanımı
ve Brinell sertliği arasında

Demir esaslı ve demir dışı malzemelerin tipik

yorulma ( S-N Wöhler) eğrileri
Demir dışı metallerde ise yorulma
dayanımı sınırı
 Yorulma sonucu hasara uğramış çelik bir şaftın
görünümü

Yorulma kırılması işaretleri. (a) Dönen çelik şaftın yorulma kırılması.

(b) Alüminyum malzemenin yorulma kırılmasında oluşan deniz kabuğu
görünümü (oklar yorulma çatlağının ilerleme yönünü göstermektedir),
(c) Yorulma sonucunda oluşan yorulma ilerleme izleri ve (d) bu izlerin
dalga izlerine (beach marks) benzetilmesi.
 Çatlaksız malzemelerde yorulma ömrünün belirlenmesinde kullanılan bağıntılar

Uzun ömürlü yorulma

Basquin kanunu olarak isimlendirilen bu bağıntıda; Δσ gerilme aralığı, Nf kırılmaya kadar olan çevrim sayısı
ΔσNfa = c1 (yorulma ömrü), a (çoğu malzemeler için 1/8-1/15) ve c1 birer sabittir.

Kısa ömürlü yorulma

Coffin-Manson kanunu olarak bilinen bu bağıntıda b (çoğu malzeme için 0.5-0.6 arasında) ve c2 birer sabifr.
Δεpl Nfb =c2

Çatlaklı malzemelerin yorulma ömrünün belirlenmesinde kullanılan bağıntılar

Kararlı durumda çatlak ilerleme hızı (da/dN); da/dN = A ΔKm

Burada A ve m malzeme sabitleridir. Bu durumda ilk çatlak

uzunluğu (a0) ve çatlağın kararsız hale gelip hızla
ilerleyeceği son çatlak uzunluğu (af) biliniyorsa veya
hesaplanabiliyorsa, yukarıdaki denklemin entegrali alınarak
emniyetli çevrim sayısı bulanabilir.

Nf af
da
Nf = ∫ dN = ∫ A(ΔK ) m'
0 a0

Gerilme şiddet faktörü (ΔK)

ΔK = Δσ πa
 SÜRÜNME

Jet motor nozulları, buhar jeneratörleri, yüksek basınçlı buhar taşıyan boru hatları gibi
uygulamalarda malzemeler yüksek sıcaklıkta mekanik gerilmelere maruz kalırlar.
Yüksek sıcaklık ve statik gerilmenin söz konusu olduğu bu çalışma şartlarında oluşan
deformasyona sürünme denir. Başka bir deyişle “Sabit sıcaklıkta, sabit yük veya gerilme
altında tutulan malzemelerin zamanla kalıcı şekil değişimine uğraması olayına sürünme”
denir. Sürünme, metallerde mutlak ergime sıcaklığının yaklaşık %30’unun, seramiklerde
ise mutlak ergime sıcaklığının %40’nın üzerindeki sıcaklıklarda meydana gelir.

Sürünme deney sistemi

 Tipik bir sürünme eğrisi : Bu eğride yükün ilk uygulandığı anda
tamamen elastik olan anlık bir deformasyon meydana gelir. Daha
sonra sırayla birincil veya geçiş sürünmesi, ikincil veya kararlı
sürünme ve son olarak üçüncü sürünme bölgesi oluşur. Sürünmede
deformasyon sertleşmesi ve toparlanma iki önemli mekanizmadır.

Sürünme hızının toplam deformasyon miktarı ile değişimi: Birinci

evrede pekleşme hızı toparlanma hızından daha yüksek olduğu için
sürünme hızı azalır ve malzeme bu bölgede pekleşir. İkinci evrede
pekleşme ve toparlanma hızları yaklaşık birbirine eşittir bu yüzden
bu evrede sürünme hızı sabittir. Üçüncü evrede numunede boyun
verme başlar ve yük taşıyan gerçek kesit alanı azalır, bu nedenle
yumuşama hızı pekleşme hızın geçer ve numune kopuncaya kadar
sürünme hızı artar.

Gerilme ve sıcaklığın sürünme eğrisine etkisi:

Gerilme ve Sıcaklık artıkça şekil değişimi ve kararlı sürünme hızı
artar sürünme ömrü veya kopma ömrü azalır.
Düşük sıcaklıklarda (T < 0.4 Terg) ilk şekil değişiminden sonra şekil
değişimi zamandan bağımsızdır.
Tahribatlı Malzeme Muayenesi konusu ile ilgili çalışma soruları

1.Düşük karbonlu bir çeliğin gerilme ve birim uzama eğrisini çizerek, bu eğri üzerinde akma
ve çekme dayanımlarını gösteriniz ve bunların formüllerini yazınız.
2. Çekme deneyine tabi tutulan 130 mm2 kesitli pirinç bir malzemede (E=103 GPa) 345
MPa’lık bir gerilme değerinin hemen üzerinde kalıcı şekil değişiminin (plasKk deformasyon)
başladığı belirlenmişKr.
a) Bu malzemenin kalıcı şekil değişime uğramadan taşıyabileceği en yüksek kuvveK bulunuz.
b) İlk boyu 76 mm olan bu malzemede söz konusu kuvvet etkisiyle meydana gelen uzamayı
bulunuz. (c) Malzemeye etkiyen bu kuvvet kaldırıldığında malzemenin son boyunu
belirleyiniz.
3. İlk ölçü uzunluğu 152 mm olan bir çubuğun çekme deneyi sonrasında boyu 203 mm
olarak belirlenmişKr. Bu çubuğun çekme doğrultusundaki birim şekil değişKrme ve gerçek
şekil değişKrme değerlerini hesaplayınız.
4. 13 mm çapında bir çekme numunesinin ilk ölçü boyu 50 mm dir. %0.2 lik uzamaya ait yük
6800 kg, maksimum yük 8400 kg ve kopma anındaki yük ise 7300 kg’dır. Kopmadan sonraki
çap 8 mm ve ölçü boyu 65 mm dir. Malzemenin çekme deneyinden elde edilen standart
özelliklerini hesaplayınız.
5.Bir gerilme birim uzama eğrisi çizerek bu eğri üzerinde rezilyans ve tokluğu gösteriniz.
Bunların hesaplanmasında kullanılan formülleri yazınız.
6. 6 mm yarıçapındaki çelik çubuğa 400N’luk çekme kuvveK uygulandığında, çubuktaki
gerilme miktarı ne kadar olur.
7. Metalik bir alaşımdan imal edilmiş 8 mm çapındaki silindirik bir numune çekme
yükünün etkisinde elasKk olarak şekil değişKrmektedir. KuvveKn 15700 N olduğu
durumda numune çapında 5x10-3 mm daralma oluşmaktadır. Malzemenin elasKk modülü
140 GPa olduğuna göre, bu malzemenin poisson oranını bulunuz.
8. Elmastan yapılmış ve tepe açısı 120º olan koni biçimindeki bir baQcı uç 150 kg’lık bir
kuvvet (yük) ile bir malzemenin yüzeyine basQrıldığında 0,11 mm’lik derinliğe kadar
batmaktadır. Bu malzemenin sertliğini bulunuz.
9. Çapı 2,5 mm olan tungsten karbür bir bilya 187,5 kgf’lik bir kuvvetle çelik bir malzeme
yüzeyine basQrılıyor. Kuvvet kaldırıldıktan sonra malzeme yüzeyinde 0,58 mm çapında bir
iz ölçülüyor. Söz konusu bu malzemenin sertliğini ve yaklaşık olarak çekme dayanımını
bulunuz.
10. Vickers sertlik ölçme yönteminde kullanılan formülü yazarak, bu formüldeki
büyüklüklerin anlamını belirKniz.
11. Sertliği 60 RSD-C olan bir çelik parçanın çekme dayanımının ve yorulma sınırının
yaklaşık değerlerini bulunuz.
12. Çekme dayanımı 170 MPa olan pirinç bir malzemenin yorulma dayanım sınırını
bulunuz.
13. ortalama gerilmenin 50 MPa, gerilme genliğinin 225 MPa olduğu bir yorulma deneyi
için; maksimum ve minimum gerilmeleri, gerilme oranını ve gerilme aralığını hesaplayınız.
14. Çatlaksız malzemelerin uzun ömürlü ve kısa ömürlü yorulmasında yorulma ömrünü
veren bağınQları yazarak bu bağınQlarda yer alan büyüklüklerin anlamlarını yazınız.
15. Çatlaklı malzemelerde yorulma ömrünün belirlenmesinde kullanılan bağınQyı yazarak
bu bağınQdaki büyüklüklerin anlamlarını belirKniz.
16. Çelik ve demir dışı metaller için Kpik yorulma eğrilerini çiziniz.
17. Sünek-gevrek geçiş sıcaklığını tanımlayarak bu sıcaklığın nasıl belirlendiğini şekil
çizerek gösteriniz.
18.Sürünmeyi tanımlayınız ve sıcaklığın ve gerilmenin malzemenin sürünme davranışına
etkilerini gösteren eğrileri çiziniz.