Przebieg pradolin na terenie Polski

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przebieg pradolin na terenie Polski

Źródło: By Pit1233 - Praca własna, Domena publiczna, dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10333167.

Lądolód, który około 10‐12 tysięcy lat temu kilkakrotnie nasuwał się na terytorium Polski,
pozostawił po sobie różnorodne formy rzeźby terenu. W wyniku jego akumulacyjnej
działalności powstały: moreny, kemy, sandry i drumliny, natomiast w wyniku działalności
erozyjnej – rynny oraz pradoliny.

Czym jest pradolina, jak powstała oraz jakie pradoliny występują na terytorium Polski?
Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w niniejszym e‐materiale.

Twoje cele

Wyjaśnisz pojęcie pradoliny.

Poznasz proces powstawania pradolin.
Wymienisz pradoliny na terenie Polski.
Scharakteryzujesz przebieg pradolin.
Przeczytaj

Pradolina to element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Zbocza
pradolin są przeważnie strome, z licznymi terasami. Pradolina powstała na przedpolu
w czasie cofania się lądolodu, w wyniku działalności wód roztopowych i wód rzecznych
płynących z południa.

Rzeki płynące w pradolinach mają bieg równoległy do czoła lądolodu. Odprowadzały one
zarówno wody roztopowe od lądolodu, jak i wody rzeczne płynące z południa. Ponieważ
najkrótszą drogę na północ zamykał lodowiec, wody te płynęły w kierunku zachodnim,
ku Atlantykowi i Morzu Północnemu, ale też w kierunku wschodnim, ku Morzu Czarnemu.

Schemat powstania pradolin oraz rzeźby powstałej w wyniku działania lodowca

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

W warunkach klimatu peryglacjalnego wody płynące pradolinami skutecznie erodowały

w podłożu, które było scementowane przez wieloletnią zmarzlinę, co powodowało
systematyczne poszerzanie się doliny. Pradoliny występujące na terenie Polski mają
szerokość od 2 do nawet 20 km. Charakteryzują się płaskim, piaszczystym dnem
i ograniczone są stromymi krawędziami. Czasami w zboczach pradolin występują terasy
rzeczne. Obecnie pradoliny wykorzystuje wiele współcześnie istniejących rzek.
Pradoliny Polski
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pradolina Toruńsko‐Eberswaldzka ma długość około 450 kilometrów. W granicach Polski

zajmuje powierzchnię 7,2 tys. km2 i ciągnie się od okolic Płocka (na wschodzie), wzdłuż
dolin Wisły, Brdy, Noteci, Warty i Odry. W pradolinie wyróżniono następujące mezoregiony:
Dolinę Eberswaldzką, Środkowej Noteci, Kotlinę Freienwaldzką, Gorzowską, Toruńską oraz
Kotlinę Płocką. Pradolina Toruńsko‐Eberswaldzka powstała w czasie zlodowacenia Wisły.
W fazie pomorskiej zlodowaceń był to szlak odpływu wód lodowcowo‐rzecznych na
zachód. Pradolina to rozległa, wklęsła forma oddzielająca pojezierza pomorskie od
wielkopolskich. Składa się z 4 kotlinowych rozszerzeń połączonych między sobą węższymi
odcinkami. W przekroju pionowym występuje w niej kilka poziomów akumulacji rzecznej,
które związane są z etapami kształtowania się odpływu w rytmie wahań klimatu.
W poszczególnych częściach pradoliny liczba jej terasów jest zróżnicowana. Dno pradoliny
jest częściowo pokryte torfem, widać wyraźną różnicę w krajobrazie części zatorfionych,
które porosły trawami oraz wyższymi, piaszczystymi terenami, na których występują pola
wydmowe i sosny. W kotlinach zachowały się miejscami formy terenu związane
z wtargnięciem do istniejącej wcześniej doliny interglacjalnej lodowca, który z czasem
przekształcał się w płaty martwego lodu pozostawiającego po sobie jeziora, kemy i ozy.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Pradolina Warszawsko‐Berlińska również powstała w czasie zlodowacenia Wisły. Ciągnie

się równoleżnikowo od okolic Warszawy aż do Berlina. Jej szerokość jest zmienna i wynosi
około 20 km. Charakteryzuje ją płaskie dno, na którym często występują kilkukilometrowe
równiny torfowe. Pradolinę wykorzystuje obecnie wiele rzek: od wschodu Bzura
i częściowo Ner, Warta, Obra i Odra. Odprowadzała ona wodę przez Łabę w kierunku
Morza Północnego. Pradolina Warszawsko‐Berlińska obejmuje następujące mezoregiony:
Kotlinę Kargowską, Dolinę Środkowej Odry, Dorzecze Śremu, Dolinę Konina, Kotlinę Koła
oraz Basen Warszawski.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Łąki w Zbylczycach nad Nerem będące fragmentem krajobrazu Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej

Źródło: dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pradolina_Warszawsko-
Berli%C5%84ska.jpg#/media/File:Pradolina_Warszawsko-Berli%C5%84ska.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pradolina Barucko‐Głogowska - również związana ze zlodowaceniem Wisły. Znajduje się

na Niżu Środkowoeuropejskim. Jej szerokość jest zmienna i wynosi około 20 km.
Charakteryzuje ją płaskie dno, na którym często występują kilkukilometrowe równiny
torfowe. Pradolina była początkowo zagłębieniem końcowym lodowca warcińskiego,
z którego zostały wydarte warstwy trzeciorzędu z węglem brunatnym, które spiętrzyły się
na Wzgórzach Dałkowskich. Występuje tu szeroki taras łąkowy i tarasy z piasku
plejstoceńskiego z wydmami, które porastają lasy. Pradolina obejmuje następujące
mezoregiony: Kotlinę Milicką oraz Żmigrodzką, Pradolinę Głogowską oraz Obniżenie
Nowosolskie.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Pradolina Wrocławsko‐Magdeburska powstała w czasie zlodowacenia Warty

i odprowadzała wody do Morza Północnego. Obecnie pradolinę wykorzystuje rzeka Odra
na odcinku około 100 kilometrów - od zwężenia pod Krapkowicami aż do ujścia Kaczawy.
Ma szerokość około 10 km i wypełniona jest plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami
rzecznymi. W Polsce mezoregion pozostały po Pradolinie Wrocławsko‐Magdeburskiej to
mezoregion pradoliny wrocławskiej. Pradolinę obecnie porastają rezerwaty przyrodnicze,
takie jak ,,Zabór” (34 ha) - lasy olchowe z domieszką brzozy omszonej i brodawkowatej oraz
lasy grądowe z dębem, grabem, wiązem i lipą.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Pradolina Pilicy‐Wieprza‐Krzny - powstała w środkowej i wschodniej Polsce w czasie

zlodowacenia Warty. Wody roztopowe odpływały w kierunku północno‐wschodnim doliną
Prypeci do Dniepru. Obecnie teren dawnej pradoliny wykorzystuje rzeka Pilica wpadająca
do Wisły oraz Krzyna wpadająca do Bugu. Mezoregiony znajdujące się w dolinach rzek,
które wykorzystują dawny przebieg pradoliny, to m. in. Pradolina Wieprza oraz Pradolina
Białobrzeska.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Pradolina Kaszubska (Redy‐Łeby) - powstała w trakcie zanikania na terenie Polski

zlodowacenia Wisły. Ma około 90 km długości i 350 km2 powierzchni. Dziś spadek dna
doliny skierowany jest w dwóch kierunkach: Reda płynie na wschód do Zatoki Puckiej,
a Łeba uchodzi w kierunku jeziora Łebsko. Pradolina ta jest bardzo wyraźnie wykształconą
formą dolinną. Tworzy wyraźny meander na zachód od Wejherowa i zmienia kierunek
z zachodniego na północny na zachód od Lęborka. Wysokie położenie działu wodnego
i wzrost wysokości o kilkadziesiąt metrów równin morenowych od Sławińskiej przez
Damnicką do Żarnowieckiej nasuwa przypuszczenie o podnoszeniu się skorupy ziemskiej
w okolicy Szczecina. Dział wodny dzielił pradolinę na część należącą do Pobrzeża
Koszalińskiego (Pradolina Łeby) i część związaną z Pobrzeżem Gdańskim (Pradolina Redy).
Dolne części pradolin są zatorfione. Pradolina oddziela pobrzeża od pojezierzy.

Źródło: J. Kondracki ,,Geografia regionalna Polski”, 2011 Warszawa, PWN.

Słownik
erozja

[łac. erosio ‘żłobienie’, ‘wgryzanie’], zespół procesów powodujących żłobienie

i rozcinanie powierzchni skorupy ziemskiej przez wody, lodowce i wiatr, połączone
z usuwaniem powstających produktów niszczenia (encyklopedia.pwn.pl)

klimat peryglacjalny

zimny klimat kontynentalny na obszarach występowania zmarzliny wieloletniej

(encyklopedia.pwn.pl)

lądolód

lodowiec kontynentalny; masy lodu grubości do kilku tys. m, pokrywające wielkie obszary
powierzchni Ziemi (encyklopedia.pwn.pl)
pradolina

geol. szeroka (do kilkudziesięciu km) dolina utworzona w plejstocenie podczas dłuższego
postoju lądolodu, w wyniku erozyjnej działalności wielkich mas wód proglacjalnych,
pochodzących z topniejącego lądolodu, i wód ekstraglacjalnych, płynących z obszaru
niezlodowaconego (encyklopedia.pwn.pl)

wieloletnia zmarzlina

wieczna marzłoć, geol. warstwa gruntu o różnej miąższości, przez długi czas
zamarznięta, zawierająca w porach i szczelinach skalnych wieloletni lód gruntowy
(encyklopedia.pwn.pl)
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z rozmieszczeniem pradolin na terenie Polski. Odnajdź tę, która znajduje się
najbliżej twojego miejsca zamieszkania. W dostępnych źródłach informacji geograficznej
odszukaj informacje na temat danej pradoliny (długość, moment powstania itp.).

8
1

3
4 7
5

1. Pomorska

2. Toruńsko-Eberswaldzka

3. Warszawsko-Berlińska

4. Barucko-Głogowska

5. Wrocławsko-Magdeburska

6. Podkarpacka

7. Pilicy-Wieprza-Krzny
8. Kaszubska
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz właściwą odpowiedź.

Pradoliny powstały w wyniku erozyjnej/akumulacyjnej działalności lądolodu. W trakcie

nasuwania się lądolodu na obszar Polski od południa/północy niemożliwy był odpływ wód
w tamtym kierunku, istniejący wówczas system odpływu rzecznego ulegał całkowitej zmianie.
Tworzące się pradoliny znajdowały ujście w Morzu Północnym, Atlantyku bądź na wschodzie
w Morzu Czarnym/Morzu Śródziemnym na południu kontynentu. Obecnie wody nie
korzystają/korzystają z części pradolin, uchodząc na północ do Morza Bałtyckiego.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz właściwą odpowiedź.

Pradolinę Wrocławsko-Magdeburską wykorzystuje rzeka

 Odra.

 Biebrza.

 Wisła.

 San.
Ćwiczenie 3 輸

Źródło: By Qqerim - Praca własna, CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2073056
By Chumwa - Praca własna przy użyciu File:315.61 Dolina Środkowej Odry.png by Qqerim, CC BY-SA 4.0,
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=66744744
By Qqerim - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3835846
By Qqerim - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3858465.
Ćwiczenie 4 醙

Połącz nazwę pradoliny z opisem.

ciągnie się równoleżnikowo od okolic

Warszawy aż po Berlin; jej szerokość Pilicy-Wieprza-Krzny
jest zmienna i wynosi około 20 km

powstała w środkowej i wschodniej

Polsce w czasie zlodowacenia Warty;
wody roztopowe odpływały w kierunku Barudzko-Głogowska
północno-wschodnim, doliną Prypeci
do Dniepru

powstała w czasie zlodowacenia Warty

i odprowadzała wody do Morza
Północnego; obecnie pradolinę
Toruńsko-Eberswaldzka
wykorzystuje rzeka Odra na odcinku
około 100 kilometrów od zwężenia pod
Krapkowicami aż do ujścia Kaczawy

znajduje się na Niżu

Środkowoeuropejskim; jej szerokość
jest zmienna i wynosi około 20 km,
Kaszubska
charakteryzuje ją płaskie dno, na
którym często występują
kilkukilometrowe równiny torfowe

powstała w trakcie zanikania na terenie

Polski zlodowacenia Wisły, ma około Warszawsko-Berlińska
90 km długości

ma długość około 450 kilometrów i na

terenie Polski ciągnie się od okolic
Płocka (na wschodzie) wzdłuż dolin
Wisły, Brdy, Noteci, Warty i Odry,
składa się z rozszerzonych kotlin Wrocławsko-Magdeburska
połączonych stosunkowo wąskimi
odcinkami dolin; przecina
młodoglacjalne wysoczyzny morenowe
pojezierzy
Ćwiczenie 5 醙

Wskaż pradolinę, która powstała podczas zlodowacenia Warty.

 Pilicy-Wieprza-Krzny.

 Kaszubska.

 Warszawsko-Berlińska.

 Toruńsko-Eberswaldzka.

Ćwiczenie 6 醙

Wyjaśnij, dlaczego większość pradolin ma przebieg równoleżnikowy.

Ćwiczenie 7 醙

Oceń prawdziwość zdań.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Pradolina to szerokie
 
obniżenie o płaskim dnie.
Pradolina Kaszubska
znajduje się na południu  
Polski.
Pradolina Pilicy-Wieprza-
Krzny przebiega przez  
obszar zachodniej Polski.
Pradolina Toruńsko-
Eberswaldzka powstała
 
w czasie zlodowacenia
Wisły.
Ćwiczenie 8 難

Podpisz na mapie rzeki wykorzystujące pradoliny.

................. .................

.................

.................

.................
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Magdalena Filewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Przebieg pradolin na terenie Polski

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum i technikum, zakres rozszerzony, klasa III

PODSTAWA PROGRAMOWA

XIII. Związki między elementami środowiska przyrodniczego na wybranych obszarach

Polski: gór, wyżyn, nizin, pojezierzy i pobrzeży.

Uczeń:

5. wyjaśnia wpływ lądolodu na środowisko przyrodnicze pojezierzy i nizin oraz porównuje

rzeźbę młodoglacjaną i staroglacjalną.

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,

technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

wyjaśnia pojęcie pradoliny,

zna proces powstawania pradolin,
wymienia pradoliny na terenie Polski,
charakteryzuje przebieg pradolin.

Strategie nauczania: asocjacyjna, emocjonalna

Metody nauczania: blended‐learning

Formy zajęć: indywidualne, w parach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik, atlas świata

Materiały pomocnicze
http://www.zycieaklimat.edu.pl/pradoliny

https://www.naukowiec.org/wiedza/geografia/pradoliny_2958.html

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Czynności wstępne (powitanie, sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie pracy

domowej).
Przedstawienie celów lekcji.
Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel wyjaśnia pojęcie pradoliny i - korzystając
z e‐materiału - charakteryzuje powstawanie pradolin.

Faza realizacyjna

Nauczyciel przedstawia uczniom fragment e‐materiału, charakteryzując występowanie

pradolin w Polsce - ich przebieg, czas powstania oraz to, jakie rzeki współcześnie je
wykorzystują.
Następnie nauczyciel mówi uczniom, aby, korzystając z interaktywnej, grafiki zawartej
w e‐materiale, prześledzili przebieg pradolin w Polsce.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie wiadomości poprzez rozwiązanie ćwiczeń zawartych

w e‐materiale.
Przypomnienie celów lekcji.

Praca domowa

Dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna stanowi dodatkowe objaśnienie tematu, w łatwy sposób wpływa na

poszerzenie i usystematyzowanie wiedzy ucznia. Może być wykorzystana jako samodzielne
multimedium. Temat zostaje też zrealizowany w wypadku niewykorzystania multimedium
bazowego.