Az rbaycan Dövl t İqtisad Universiteti (UNEC)

“Humanitar f nl r” kafedrasının dosenti,

tarix e.n. Qurbanov R.M.
ramin.qurbanov.67@mail.ru

F nn: Az rbaycan tarixi

Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti (may 1918 – aprel 1920-ci ill r)
PLAN
1. 1917-ci il may – 1918-ci ild Az rbaycanda ictimai-siyasi v ziyy t.
2. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin t şkili v daxili siyas ti.
3. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin xarici siyas ti. Paris sülh konfransı.
4. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin süqutu. AXC-nin yaradılmasının tarixi
h miyy ti.

Mühazir m tninin öyr nilm si t l b l r Fevral burjua-demokratik inqilabından sonra

Az rbaycanda ictimai-siyasi v ziyy t, siyasi partiyaların leqal ş raitd f aliyy öt
başlaması, f hl h r k tinin genişl nm si Bakıda Sovet hakimiyy tinin elan olunması,
Zaqafqaziya Komissarlığının v Zaqafqaziya gedişinin yaranması, 1918-ci il mart
soyqurumu, Qondarma Bakı Xalq Komissiyarları Sovetinin yaranması, Az rbaycan
Xalq Cumhuriyy tinin yaranması, bakıda Sovet hakimiyy tinin süqutu, Sentrokasso
hökum ti, Az rbaycanın ilk milli höküm tinin Bakiya köçm si, AXC-nin ilkin t dbirl ri,
Paris Sülh konfransı, AXC-nin daxili v xaricim siyas tii, 1920-ci ilin yarında AXC-d
hökum t böhranı Dağlıq Qarabağda erm ni qiyamı, Az rbaycan bolşevikl rinin Sovet
Rusiyası il laq dar, Sovet Rusiyasının h rbi müdaxil si.
1. 1917-ci il may – 1918-ci ild Az rbaycanda ictimai-siyasi v ziyy t
1917-ci il martın 2-d II Nikolay Rusiya çar mütl qiyy ti tarixind son, lakin
taxt-tacı t rk etm k haqqında ilk manifesti imzaladı. Martın 2-d ölk d real h rbi-
siyasi güc olan qurumun-Petroqrad F hl v sg r Deputatları Sovetinin bilavasit
d st yi il Müv qq ti hökum t t şkil olundu.
 2

M mm d min R sulzad o günl rd yazırdı: «Rusiyanın xalqları öz ür kl rind

saxladıqları m qs dl r , n hay t ki, çatdılar. liqanlı жandarm, bütün xalqın düşm ni
olan istibdad yıxılmışdır».
Martın 7-n keç n gec 52 min f hl v qulluqçu t r find n seçilmiş 52
deputatdan ibar t (bunların 9 n f ri bolşevik, qalanları is menşevik v eser idi) Bakı
rayonu F hl Deputatları Soveti q ti ş kild formalaşdı. Seçkil rd Bakı f hl halisinin
3/2-d n çoxu iştirak etmişdi.
Sovetin 1-ci iclasında menşevik Q.Ayollo s dr, o dövrd h l menşevik
M.N.Mandelştam is katib idi. Yalnız martın 8-d Saratov sürgününd n qayıtmış
S.Şaumyan qiyabi olaraq Sovetin s dri seçildi. Az rbaycanlı hali bu Sovetd t msil
olunmamışdı. Sovet özünün fövq lad s lahiyy tl ri haqqında b yanat verdi v f hl l ri
h r cür çıxışlardan ç kinm y , öz işl rini davam etdirm y çağırdı.
Fevral inqilabı bütün müs lmanların, o cüml d n Az rbaycanlıların siyasi
f allağını artırdı. Günd likd duran n vacib m s l l rd n biri t kc C nubi Qafqazın
yox, bütün Rusiya müs lmanlarının p rak nd halda olan qüvv l rinin
birl şdirilm sind n ibar t idi. H l Ümumrusiya Müs lman Şurası yaradılmamışdan
vv l- 1917-ci il martın 27-d Bakı Müs lman Milli Şurasıının Müv qq ti İcraiyy
Komit si yaradılmış, «Müsavat» partiyasının üzvü, hüquqşünas M mm dh s n
Hacınski onun s dri seçilmişdi.
Fevral burжua-demokratik inqilabının q l b sind n sonra «Müsavat» partiyası
leqal ş kild xalqı öz t r fin ç km k istiqam tind geniş siyasi v t şkilati f aliyy t
başladı.
«Müsavat» partiyası federativ demokratik Rusiya t rkibind Az rbaycana milli-
razi muxtariyy ti v 20 yaşına çatmış Az rbaycanlı v t ndaşlara seçki hüququ
verilm si ideyasını ir li sürürdü. Monarxiyanın süqutundan c mi bir neç gün sonra
G nc d Türk Federalistl r Partiyası yarandı. Bu partiya Rusiya dövl tinin muxtar
razil rin federasiyasına çevrilm si ideyası il çıxış edirdi. Partiyanın yaradıcısı v
ideya r hb ri N sib b y Yusifb yli idi.
1918-ci ilin yanvar ayında «Rusiyada müs lmanlıq» partiyası il G nc d ki
«Ittihad» c miyy tinin qovuşması n tic sind vahid «Ittihadi-islam - Rusiyada
müs lmanlıq» partiyası yarandı. Bir il sonra, y ni 1919-cü ilin aprelind partiyanın adı
 3

d yişdiril r k «Qafqaz Ittihad firq si» adlandırıldı. Islamı yalnız din deyil, siyasi,
iqtisadi, hüquqi, m n vi v s. norma kimi qiym tl ndir n ittihadçılar onu müs lman
h yatının özülü, sas strukturu hesab edir, inkişaf yolunu is m hz Islam normalarını
t kmill şdirm k vasit sil h yata keçirmkd görürdül r.
«Müs lman kütl l rinin psixologiyasını n z r alan» v özünün xüsusi tarix
malik olduğunu iddia ed n bolşevik «Hümm t» partiyası 1917-ci ilin martın 3-d
f aliyy tini b rpa edib, özünün Müv qq ti Komit sini yaratdı. Müv qq ti Komit nin
başçısı N.N rimanov, üzvl ri is M. zizb yov, M.N.Israfilb yov v N.M.Sultanov
seçildil r.
Yeni inqilabi ş raitd Az rbaycan xalqının m qs d v arzularını
mü yy nl şdirm k m qs di il bağlı ilk addım 1917-ci il aprelin 15-20-d Bakıda
keçirilmiş Qafqaz müs lmanları qurultayında atıldı.
Qurultayda sas m s l l rd n biri Rusiyanın g l c k siyasi quruluşu v kiçik
xalqların hüquqlarına aid idi. Rusiyanın siyasi quruluşu bar d M. .R sulzad m ruz
etdi. O, göst rdi ki, «dövl t daxil olan müxt lif mill tl rin möhk m birliyini onların
dövl t ittifaqı haqqında azad ifad olunmuş arzusundan başqa heç bir qüvv t min ed
bilm z». Qurultay Qafqaz müs lmandarının milli-siyasi idealları haqqında
M. .R sulzad nin m ruz si üzr q tnam q bul etdi.Q tnam d deyilirdi: «Federativ
saslarla demokratik respublika Rusiya dövl t quruluşunun müs lman xalqlarının
m nafeyini n yaxşı t min ed n forma kimi tanısın».
RSDFP BK-nın q rarına sas n qurultayın işind iştirak ed n bolşevik-
hümm tçil r N.N rimanov, M. zizb yov v R.Nağıyev nümay nd l r qarşısında
t l bl r ir li sürdül r. N.N rimanov deirdi:» Rusiyada inqilab ümumdünya imperialist
müharib sind n sonra bütün dünyada inqilabın başlanması dem kdir». O, kiçik
xalqların taleyini yalnız f hl -k ndli Rusiyasının bağlayırdı.
Müharib y münasib t m s l sind is qurultay Rusiya demokratiyasının
müharib ni ilhaqsız v t zminatsız qurtarmaq t l bin qoşulmağı q rara aldı.
Bu q tnam Rusiyada ictimai h yatın bütün sah l rind kişil rl qadınların
hüquqlarını b rab r tutan siyasi s n d idi.
 4

Qurultayın günd liyin f hl v torpaq haqqında m s l l r d daxil edilmişdi.

Lakin qurultay bu m s l l r aid q tnam q bul etm di v onların h llini Mü ssisl r
M clisi çağırılana q d r t xir saldı.
Qurultayın müzakir etdiyi son m s l halinin sas kütl sinin savadsız olduğu
Qafqaz xalqları üçün çox böyük h miyy ti olan kütl vi t hsil haqqında idi.
1917-ci il mayın 1-d n 11-n q d r Moskvada Ümumrusiya Müs lmanlar
qurultayı açıldı. Qurultayı t şkil etm k üçün Qafqaz sosial-demokratı hm d Salihovun
başçılığı il b üro yaradıldı. Qurultay Az rbaycanlı milyonçu Ş msi s dullayevin
Moskvadakı müs lmanlara h diyy etdiyi binada 900 nümay nd nin iştirakı il
keçirildi. Qurultayın günd liyind Rusiyanın g l c k idar forması; m d ni v m h lli
muxtariyy t, müharib y münasib t, M clisi-My ssisan; Qadınlar, f hl , torpaq
m s l l ri (h r biri ayrılıqda); Qafqaziya, Türküstan, Qazaxıstan m s l l ri
(müst ml k siyas ti v s.); sg ri t şkilat, siyasi t şkilat m s l l ri; bütün Rusiya
müs lmanlarının böyük milli şurasını seçm k v s. m s l l r dururdu. Konqresin
günd liyind ki 14 m s l nin müzakir si üçün doqquz bölm , onun m li işinmi
aparmaq uçün dörd komissiya t şkil olunmuşdu.
Qurultayın müzakir etdiyi n mühüm m s l l rd n biri Rusiyanın g l c k dövl t
idar üsulu haqqında idi. M s l il bağlı 2 nümay nd – M. .R sulzad v .Salihov
çıxış etdil r.
M. .R sulzad hesab edirdi ki, vahid Ümumrusiya t şkilatının yaradılmasına
mane olan m d ni muxtariyy t proqramı türk xalqlarının yüks l n milli özünüd rketm
şüuruna dal tli ş kild Cavab ver bilm z. O, öz çıxışında da vurğuladı ki, «Rusiya
xalq Cümhuriyy ti üsulu il idar edilm lidir… M n, d mi-m rk ziyy ti
muxtariyy tl rd n t ş kkül ed n bir federasiya ş klind t s vvür edir m. Bu
muxtariyy tl ri milli-m h lli prinsipi içind faydalı bilir m».
Rusiya dövl tinin razi federasiyası sasında t şkili leyhin çıxış ed n .Salihov
iddia edirdi ki, bel quruluş aqrar m s l nin h llini ç tinl şdit c k, müs lman f hl l r
Ümumrusiya sosial qanunvericiliyinin faydasından b hr l n bilm y c kl r, çünki
h min quruluş ş raitind qanunlar müxt lif regionlarda f rqli xarakter daşıyacaqdır.
Onun t klif etdiyi q tnam lahiy sind deyilirdi ki, razi federalizmi müs lmanların tam
parçalanmasına g tirib çıxaracaq v milli m s l ni h ll etm y C kdir.
 5

N tic d R sulzad nin «Müs lman mill tl rin m nf tl rini saxlamaq üçün n
uyğun idar üsulu milli-m d ni muxtariyy ti ver n xalq Cümhuriyy tidir»- fikrini ifad
ed n lahiy sinin lehin 446, leyhin 271, .Salihovun unitar cümhuriyy t t klifinin is
lehin 271, leyhin 442 s s verildi.
«Müsavat» partiyasının 1917-ci il oktyabrın 25-d 31-d k davam etmiş I
qurultayı Az rbaycanın ictimai h yatında v partiyanın özünün siysi tarixind
h miyy tli hadis idi. Partiya proqramının müzakir si v q bul edilm si qurultayın n
başlıca m s l si oldu.
“Müsavat” partiyasının proqramı dövl t quruluşu, f hl m s l si, milli v dini
m s l l r, v t ndaş hüquqları, aqrar m s l v s. sah l ri hat ed n 9 bölm v 76
madd d n ibar t idi. “Müsavat”ın I qurultayı partiyanın sonrakı siyasi mübariz sinin v
Az rbaycana milli razi muxtariyy ti verilm sinin taktika v strategiyasını mü yy n
etdi. “Müsavat” partiyasının I qurultayı partiyanı idealoжi v t şkilati c h td n tam
formalaşdırmaqla yanaşı, onun ümummilli siyasi qüvv y çevrilm si istiqam tind
mühüm hadis oldu. Qurultayda partiyanın r hb r orqanları, eyni zamanda
M. .R sulzad onun M rk zi Komit sinin s dri seçildi.
Milli azadlıq h r katında v milli Az rbaycan dövl tinin yaradılmasında
“Müsavat”ın rolu böyük idi. Partiyanın liderl ri real v ziyy td n çıxış ed r k ölk d ki
bütün demokratik qüvv l ri milli Az rbaycan dövl ti yaratmaq uğrunda mübariz y
çağırırdılar. 1917-ci il oktyabrın 25-d Petroqradda bolşevikl rin siyasi üsyanı
n tic sind Müv qq ti hökum t devrildi. Bolşevikl rin Petroqradda hakimiyy ti l
keçirm si x b ri alındıqdan sonra – 1917-ci il oktyabrın 27-d Bakı F hl v sg r
Deputatları Sovetinin fövq lad yığınCağı keçirildi. Iclası günd liyind duran sas
m s l hakimiyy t m s l si idi. Bolşevikl rin k skin etirazına baxmayaraq, menşevik-
eser-daşnak bloku 168 s s qarşı 246 s sl Bakıda ali hakimiyy t orqanı kimi Ictimai
T hlük sizlik Komit sinin (ITK) yaradılması haqqında q rarın q bul olunmasına
müv ff q oldu.
Bu dövrd müsavatçıların bolşevikl r t r fdar çıxması da mühüm h miyy t
k sb ed n amill rd n biri idi. Rusiyada baş vermiş oktyabr çevrilişin loyal
münasib t nümayiş etdir n “Müsavat” partiyası bundan sonra xalqların öz
müq dd ratını t yin etm k hüququnun h yata keçiril C yin ümid edirdi.
 6

“Müsavat”ın d st yini alan bolşevikl r X z r ticar t donanması, bir sıra

h mkarlar ittifaqı v ş h r qarnizonu nümay nd l rini öz t r fl rin ç k bildil r v
Sovetin 1917-ci il 2 noyabr tarixli iclasında onu Bakı ş h rinin ali hakimiyy t orqanı
elan ed n q rar q bul edilm sin nail oldular.
Bakı Seveti İcraiyy Komit sinin M.V.Basin, N.P.Batsek, P.A.Çaparidze,
T.E.Fioletov, S.G.Şaumyan v b. ibar t yeni t rkibi seçildi. İcraiyy Komit sinin s dri
S.Şaumyan oldu.
Bel likl , bolşevikl r Sovetd iştirak ed n dig r partiyalar – eserl r v
menşevikl rl müsavatçılar arasındakı ziddiyy tl rd n istifad ed r k, Bakı Sovetind
sas v zif l ri asanlıqla l keçir bildil r.
1917-ci il dekabrın 12-13-d bolşevikl rl müsavatçılar arasında münasib tl rin
g rginl şm si ş raitind d yişdirilmiş seçki qaydası sasında Bakı Sovetin seçkil r
keçirildi. N tic l r “Müsavat” partiyası üçün ümidverici olmadı. Bolşevikl rin 51
s sin qarşı müsavatçılar 21, daşnaklar 41, sol eserl r 38, sağ eserl r 28, menşevikl r is
11 s s almışdılar. Sovetin 1917-ci il 31 dekabr tarixli iclasında seçki il bağlı çıxış ed n
M. .R sulzad b yan etdi ki, ”Sovet demokratik saslarla seçilm diyin v k ndlil r
burada t msil olunmadığına gör , partiya hakimiyy tin bu sovet keçm sin s s
verm y C k”. Lakin iclası sonunda müsavatçılar bildirdil r ki, onlar t n ffüs zamanı bu
m s l ni lav müzakir etdikd n sonra hakimiyy ti Sovet verm k v İcraiyy
Komit sin daxil olmaq q rarına g lmişl r.
Yeni İcraiyy Komit sin 6 n f r bolşevik, 5 daşnak, 4 sol eser, 3 sağ eser, 2
müçavatçı daxil oldu.
Bel likl , 1917-ci ilin sonu- 1918-ci ilin vv lind Zaqafqaziyada baş ver n
hadis l r bütün diyardakı h m mövcüd siyasi ş rait , h m d siyasi partiyaların
f aliyy tin ciddi t sir göst rirdi. Bu dövrd diyar ş rti olaraq iki hiss y parçalanmışdı:
birinci, Rusiya bolşevizminin dayağına çevrilm kd olan Bakı ş h ri; ikincisi,
Zaqafqaziyanın qalan razisi. Hakimiyy ti l keçirmiş bolşevikl r Az rbaycana
muxtariyy t verm k istiqam tind heç bir addım atmır, ksin inqilabi- demokratik
qüvv l ri Leninin başçılıq etdiyi Xalq Komissarları Soveti trafında daha sıx
birl şm y çağırırdılar.
 7

1917-ci il dekabrın 18-d Lenin S.Şaumyanı Qafqaziya işl ri üzr xüsusi

komissar t yin etdi, Bakı Sovetinin s dri v zif sini is ondan sonra P.Çaparidze tutdu.
Bu dövrd müsavatçılar, xüsusil G nc müsavatçıları Bakıdakı öz f aliyy t m kanını
Rusiyadan getdikc uzaqlaşan bütün C nubi Qafqaz regionuna keçirm y başladılar.
RSFSR XKS-n tabe olmaq ist m y n v diyarı anarxiyadan qorumağa çalışan
Gürcüst n Sosial Demokrat partiyası (menşevikl r), “Müsavat”, “Daşnaksütun” v sağ
eserl rin nümay nd l ri noyabrın 11-d Tiflisd keçirdikl ri müşavir d Rusiya
bolşevik hökum tinin hakimiyy tini tanımaqdan imtina etdikl rini bildirib, “Müst qil
Zaqafqaziya hökum ti” yaratmaq haqqında q rar çıxartdılar. Noyabrın 15-d
Zaqafqaziya Komissarlığı yaradıldı. Onun t rkibin Gürcüst ndan Y.Gegeçkori (s dr)
v A.Çxengeli, Az rbaycandan F.X.Xoyski, M.Y.C f rov, X.M lik-Aslanov,
erm nil rd n T.Ter-Qazaryan, X.Karçikyan, A.Aqacanyan, sağ eserl rd n D.Donskoy
daxil oldular.
Milli Şuralar v t np rv r qüvv l ri öz trafında birl şdirir v yerl rd
hakimiyy ti l alırdılar. Bu c h td n Bakı Müs lman Şurasının v ziyy ti ç tin idi,
çünki onun qarşısını bolşevikl rin başçılıq etdiyi Bakı Soveti kimi güclü bir r qib
k smişdi.
Milli h rbi hiss l rin yaradılması yerli milli şuraların sas f aliyy t
istiqam tl rind n biri idi. Ilk milli d st l rd n biri vv ll r çar ordusu birl şm l rind n
olan “Qafqaz yerli süvari diviziyasına” daxil olan, Az rbaycan türkl rind n ibar t
süvari alayın “Tatar süvari alayı” idi. Çar ordusu dağıldıqdan sonra bu alay
Az rbaycana qayıtdı v yaradılan milli silahlı qüvv l rin t rkibin daxil oldu.
Yeni silahlı d st l r yaradılması üçün silah çatmırdı. Bunu n z r alan G nc
Müs lman Şurası ş h rd olan keçmiş çar ordusunun 219-cü alayının, h mçinin Qafqaz
c bh sind Rusiyaya qayıdan bir neç h rbi eşelonu t rksilah etm y razı oldu. Bu
t dbirin h yata keçirilm si n tic sind 15 min tüf ng, 70- yaxın pulemyot v 20 top
ld edildi. Bu m liyyat zamanı G nc Milli Şurasına Zaqafqaziya Komissarlığının
gönd rdiyi zirehli qatar köm k etdi.
Dövrün n k skin sosial-iqtisadi m s l l rind n biri olan aqrar m s l sinin h lli
üçün Zaqafqaziya Komissarlığı bir sıra addımlar atdı. M s l n, 1917-ci il dekabrın 16-
da “Dövl t keçmiş xan dan, kils , monastr, hüquqi ş xsl r v sahibkar torpaqlarının
 8

torpaq komit l rin verilm si haqqında” qanun q bul etdi. Bu qanuna gör , k ndlil rin
alacağı torpaqlar torpaq komit l rinin s r ncamına verilm li, k ndlil r is torpağı
h min komit l rd n icar y götürm dli idil r.
Zaqafqaziya Komissarlığının f aliyy ti Antanta v ABŞ t r find n Sovet
Rusiyasına qarşı h rbi müdaxil nin başladığı vaxta düşdü. Ingilt r , Fransa v ABŞ
hökum tl ri C nubi Qafqazda antibolşevik qüvv l r köm k etm y xüsusi diqq t
yetirirdil r. Onların nümay nd l ri (ABŞ konsulu v b.) 1917-ci il noyabrın 11-i v 15-
d Zaqafqaziya Komissarlığının yaradılması il bağlı keçiril n iclaslarda olmuşdular.
ABŞ konsulu Smit Vaşinqtona gönd rdiyi m ktubunda Zaqafqaziya Komissarlığını de-
fakto tanımaq v antibolşevik qüvv l r maliyy yardımı göst rm k üçün Tiflis 10
milyon dollar gönd rm yi t klif edirdi.
Xarici siyas t sah sind Zaqafqaziya Komissarlığının f aliyy ti slind diyarı
bolşevik Rusiyasından ayırmaq m qs di daşıyırdı.
1917-ci il dekabrın 5-d rzinCanda Zaqafqaziya Komissarlığı il Türkiy h rbi
komandanlığı arasında barışıq sazişi bağlandı. 1918-ci il yanvarın 14-d is Türkiy
komandanlığı Zaqafqaziya Komissarlığına t r fl r arasında sülh müqavil si bağlamaq
haqqında danışıqlara başlamaq t klifi il müraci t etdi.
1917-ci ilin sonlarında Az rbaycanın v ümumiyy tl Zaqafqaziyanın siyasi
h yatında baş vermiş n lam tdar hadis l rd n biri Ümumrusiya Mü ssisl r M clisin
seçkil r keçirilm si oldu. Ona hazırlıq işl rin h l Oktyabr çevrilişind n vv l
başlanmış, Xüsusi Zaqafqaziya Komit si n zdind Mü ssisl r M clisin seçkil r üzr
M rk zi Zaqafqaziya Komissiyası yaradılmışdı. Az rbaycanda Mü ssisl r M clisin
seçkil r üzr komissiyaya F.X.Xoyski r hb rlik edirdi. Seçkil r hazırlıq v onların
keçirilm si işind h m siyasi (seçkiqabağı kompaniyanın gedişind siyasi partiyalar
arasında aşkara çıxan ixtilaflar), h m d sırf texniki xarakterli çoxlu ç tinlikl r var idi.
Siyahıyaalınma prosesi yerli hali arasında savadsızlığın yüks k s viyy d olmasını
aşkar etdi (Mü ssisl r M clisin seçkil rd iştirak etm k hüququna malik seçicil rin 50
faizind n çoxu savadsız idi, bu, seçkil rin müt ş kkil keçirilm sini ç tinl şdir n
amill rd n idi).
Sentyabrın sonlarında seçkil r hazırlıq işl ri q zalarda qaydaya düşs d , Bakı
ş h ri v m d n-zavod rayonlarında v ziyy t mür kk b olaraq qalırdı. Bolşevikl r
 9

halinin t rkibind f hl l rin çoxluğuna nail olmaq niyy til m d n-zavod rayonlarının
ş h r birl şdirilm si üçün geniş t bliğat aparırdılar. Bu t dbirin h yata keçirilm si
h min rayonların razil rind ki haliy seçkil rd iştirak etm k hüququ verm liydi.
Müsavatçılar bu t dbirin f al t r fdarları kimi çıxış edirdil r. Bütün bu s yl r
n tic sind OZAKOM-un xüsusi göst rişi il m d n-zavod rayonları razisi ş h r
idar si t rkibin qatıldı.
“Mü ssisl r M clisin seçkil r haqqında sasnam ” öz dövrünün burжua dövl t
hüququ standartları baxımından demokratik s n d idi. Qadınların, h rbi qulluqçuların
s sverm y buraxılması, dair l rin çoxunda proporsional seçki sisteminin t tbiqi v s.
buna d lal t edirdi. Bu fakt da maraqlıdır ki, Mü ssisl r M clisin seçkil r üzr
komissiya müs lman qadınların seçki kampaniyasında iştirakını t min etm y çalışmış,
onların s s verm si üçün 9 seçki dair sind xüsusi binalar ayrılmasına icaz vermişdi.
Zaqafqaziyada, o cüml d n Az rbaycanda Mü ssisl r M clisin seçkil r 1917-ci
il noyabrın 26-da keçirildi. Zaqafqaziya dair si üzr seçkil rd iştirak ed n 15 partiya
arasında menşevikl r, müsavatçılar v daşnaklar ümumilikd s sl rin 73 faizini
qazandılar. Seçkil rin N tic l ri göst rdi ki, Zaqafqaziyada bolşevikl rin hakimiyy t
g l bildikl ri Bakı ş h ri istisna olmaqla, “Müsavat v “Daşnaksütun” partiyaları daha
güclü nüfuza malikdir.
1918-ci il fevralın 23-d 3 sas partiya fraksiyalarının nümay nd l rind n ibar t
olan Zaqafqaziya Seymi öz işin başladı. Seymd Gürcüst ndan sosial-demokratlar
(menşevikl r)- 32 n f r, Az rbaycandan müsavatçılar, onlara qoşulmuş bit r f
demokratlar- 30 n f r, erm nil rd n “Daşnaksütun” partiyasından olanlar-27 n f r
deputat iştirak edirdi. Bundan lav , sosial-inqilabçılar (eserl r), milli demokratlar,
Erm ni Xalq Azadlıq Partiyası, Müs lman Sosialist Bloku-7 n f r, Rusiyada
müs lmanlar fraksiyası (“Ittihad”)-3 n f r v menşevik-hümm tçil r partiyası –4 n f r
deputatla Seymd t msil olunmuşdular.
Zaqafqaziya Seymind Az rbaycan siyasi partiyalarının 44 nümay nd si var idi.
Zaqafqaziya Seymi Y.Gegeçkori başda olmaqla Zaqafqaziya hökum tini t şkil
etdi. Zaqafqaziya Seymind n müs lman fraksiyasının lideri M. .R sulzad bu bar d
yazırdı: «Seymd müs lmanların bütün s yl ri c bh m s l sinin dinc yolla h lli v
Qafqazın müst qilliyinin d rhal h yata keçirilm sin yön lmişdir».
 10

Seymin qarşısında duran sas m s l l rd n biri yaxınlaşan sülh danışıqları üçün

hüquqi baza yaratmaq idi.
Zaqafqaziya Seymi h l Türkiy il sülh danışıqlarına hazırlaşdığı vaxt Brestd
Rusiya il Almaniya arasında separat müqavil imzalanmışdı v onun bir ş rtin gör
rd han, Qars v Batum Türkiy y verilm li idi. Bel bir ş raitd 1918-ci il martın 14-
d Trabzonda Türkiy v Zaqafqaziya Seyminin nümay nd hey tl ri arasında sülh
konfransı açıldı. Konfransda Türkiy nümay nd liyi mövqeyini açıqlayaraq bildirdi ki,
g r Zaqafqaziya beyn lxalq hüququn subyekti olmaq ist yirs , tezlikl Rusiyadan
ayrılmalı v öz müst qilliyini elan etm lidir.
Seymd mübahis l r getdiyi bir vaxtda Türkiy t r fi q tiyy tl b yan etdi ki,
Zaqafqaziya Seymi il sülh Brest-Litovsk müqavil sinin m lum ş rti sasında
bağlanaCaq.
Trabzon danışıqlarında iştirak ed n Zaqafqaziya nümay nd liyinin daxilind
Türkiy y güz şt m s l sind yekdillik yox idi. Çünki erm nil r Qars vilay tinin böyük
bir hiss sini, gürcü nümay nd l ri rd hanın v Batumun Zaqafqaziya dövl tinin
t rkibind qalmasını ist yirdil r. Az rbaycan daha 2 mühüm s b bd n gürcül ri
müdafi edirdi: birincisi, bütün Zaqafqaziya, o cüml d n Az rbaycan üçün Qars v
rd han dünya okeanına yegan çıxış qapısı olan Batum q d r çox böyük h miyy t
daşımırdı; ikincisi, yerli halinin ks riyy ti türkl r olan bu 2 vilay t milli, Coğrafi,
tarixi amill rl Türkiy y bağlı idi.
Aprel ayının 6-da Türkiy t r fi Z qafqaziya nümay nd l rin Brest-Litovsk
müqavil sinin ş rtl rini q bul edib-etm m k bar sind 48 saat rzind Cavab
verilm sini t l b ed n ultimatum t qdim etdi.
Nümay nd hey tinin başçısı A.Çxengeli Türkiy t r finin ultimatumunu q bul
etm k q rarına g ldi. Lakin gec idi, artıq Türkiy qoşunları Batumdan başqa h min
razil rin hamısını tutmuşdu.
Aprelin 13-d Seymin, hökum tin v fraksiya nümay nd l rinin birg iclasında
danışıqların gedişi müzakir olundu. Türkiy il müharib m s l sind h tta
Az rbaycan fraksiyası daxilind d yekdillik yox idi.
“Müsavat”, bit r fl r qrupu v “Ittihad” m s l y münasib td eyni mövqed n
çıxış ed r k müharib leyhin birg q tnam q bul etdil r. Lakin Seym h min iclasda
 11

Trabzon danışıqlarını dayandırmaq v Türkiy il müharib y hazırlaşmaq haqqında

q rar q bul etdi. Ölk d h rbi v ziyy t elan edildi. Lakin bu t dbirl r d Türkiy
qoşunlarının ir lil m sini dayandıra bilm di v onlar 1918-ci il aprelin 14-d Batumu
tutdular.
Az rbaycanda milli h r katın genişl nm si, milli azadlıq Carçısı olan
“Müsavat”ın nüfuzunun artması “Böyük Erm nistan” xülyası il yaşayan daşnakları
ciddi narahat edirdi. Daşnaklar mart qırğınını tör tm kl “Müsavat”ın sosial bazasını,
ş h rin müs lman halisini m hv etm yi planlaşdırmışdılar. Bu m qs dl t xmin n 5
min erm ni sg ri müxt lif c bh l rd n Bakıya g tirilmişdi. Bel likl , “Qırmızı
qvardiya” adı il yaradılan 10-12 minlik ordunun da 70 faizi erm ni idi. sas n
ruslardan ibar t olan X z r donanması iç risind xüsusi t bliğat işi aparılmışdı,
h mçinin Şamaxı v Muğanda ehtiyat rus-molokan silahlı d st l ri d yaradılmışdı.
Martın 30-da axşam saat 5-d Bakıda ilk at şl r açıldı. Aldatma siyas ti yeridib
özl rinin bit r fliyini elan etmiş “Daşnaksütun” v Erm ni Milli Şurası bu ilk at şl rd n
sonra Bakı Sovetini müdafi etdil r. Tarix qanlı faci kimi daxil olan mart q tll ri 3
gün davam etdi. Ilk at şl rd n sonra h min gün ş h r silahlı d st l rl doldurulmuşdu.
Uzun müdd t menşevikl r qarşı mübariz aparan bolşevikl rin menşevik v eserl rl ,
h tta kadet v daşnaklarla mart günl rind birl şm si dini v milli z mind baş verdi.
Martın 30-da axşam Bakı Soveti h rbi d st l ri başçılarının t cili iclası keçirilirdi.
Döyüş başlamaq haqqında q rar çıxarıldı v Erm ni Milli Şurasına, daşnak liderl rin
müraci t edildi ki, öz h rbi d st l rini h r k t g tirsinl r. Onların f aliyy tin
“Kazino” mehmanxanasında yerl şmiş t cili açılmış t lim q rargahından r hb rlik
etm k A.Mikoyan v N.Anançenkoya tapşırılmışdı. Onların müs lman silahlı
d st l rinin toplandığı yer q fil hücümu q l b il başa çatdı. X z r donanması
g mil rind n müs lman m h ll l rinin at ş tutulması ş h rd vahim li v ziyy t
yaratdı. Bir neç saatlıq bombardmandan sonra rus matrosları bunun t xribat olduğunu,
“Müsavat”a qarşı mübariz b han si il müs lman halisinin qırğına verildiyini
bildikd at şi dayandırdlar. Xeyli molokan-rus h rbi d st l ri d eyni qaydada
aldadılaraq Muğandan Bakıya g tirilmişdi. Lakin onlar ş h rd ayrı v ziyy t olduğunu
görüb döyüşd n imtina etdil r v buna gör Bakı Soveti v erm ni qoşunları t r find n
t rksilah olundular. Martın 31-d danışıqlar aparmaq üçün müs lman nümay nd l ri
 12

Sovetin İcraiyy Komit sin g ldil r. Inqilabi Müdafi Komit sinin ultimatumunun
q bul edilm sin baxmayaraq, orada P.Caparidze il aparılan danışıqlar n inki heç bir
müsb t n tic verm di, h tta müs lman hey tind n 3 n f r geri qayıdark n yolda
güll l ndi.
Bel likl , 3 günün- 18-21 mart (30 mart-1 aprel) – q tl v qar tl rind n sonra
Fövq lad Istindaq Komissiyasının ümumil şdirdiyi hesabatına gör Bakıda
“ ksinqilabçı” adı il 12 min n f r Az rbaycanlı q tl yetirilmişdi. Bu faci li hadis l r
inqilabi don geyindirm k üçün M. zizb yov ş h rin onsuz da boş qalmış hiss sin
komissar t yin edildi. O, müs lman halisinin ş h rd n çıxmasını v yerd yişm sini
qadağan ets d , bunun el bir h miyy ti olmadı.
Danılmaz tarixi fakt kimi m lumdur ki, Az rbaycan müs lman soyqırımı t kc
Bakı il m hdudlaşmadı. Bakıda tör dilmiş cinay tl r aprel ayının ilk günl rind n
etibar n eynil Şamaxı, Quba, Xaçmazda tör dildi. Az rbaycanın q zalarına “sovet
qoşunları” adı altında gönd ril n cinay tkar d st l r quldur erm ni “h rbiçil ri”
T. miryan, H.Amazasp r hb rlik edirdil r. Daşnak c lladlardan n ağır ziyan ç k n
Şamaxı q zası oldu. N tic d Şamaxı ş h ri v q zasının 72 k ndi Bakı Sovetinin
bolşevik-daşnak qoşunları t r find n dağıdıldı. Şamaxı qırğınlarında 8 min n f r q d r
Az rbaycanlı öldürüldü.
Quba q zasında qırğın tör d n quldur d st sin S.Şaumyanın xüsusi s lahiyy tl r
verdiyi H.Amazasp r hb rlik edirdi. Aprel ayından q zanın 122 müs lman k ndi
dağıdılmış, yüzl rl Az rbaycanlı v dağlı, o cüml d n l zgi m hv edilmişdi.
Göyçay, Kürd mir, Salyan v L nk ran bölg l rinin halisi d erm ni C za
d st l rind n ciddi ziyan ç kmişdi.
1918-ci il aprelin 22-d müs lman fraksiyasının t zyiqi altında Zaqafqaziya
Seyminin geniş iclası keçirildi v müst qil demokratik federativ Zaqafqaziya
Respublikasının elan olunması haqqında q tnam q bul edildi. Aprelin 20-d Bakı
hadis l ri il bağlı m s l nin müzakir si zamanı yaranmış hökum t böhranının bir
n tic si d bu oldu ki, Y.Gegeçkorinin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya hökum ti istefa
verdi.
Zaqafqaziyada v ziyy t getdikc pisl şirdi. Çünki müst qilliyini elan etm sind n
sonra Zaqafqaziya Federativ Respublikasının n daxili, n d xarici siyas tind ciddi bir
 13

d yişiklik baş verm mişdi. Siyasi partiyaların nümay nd l ri Zaqafqaziya Seymind

ümumi dil tapa bilmirdil r, onların ümumi f aliyy t proqramı yox idi v fraksiyaların
h r biri is öz siyasi x ttini h yata keçirm y çalışırdı.
1918-ci il mayın 11-d Batumda Zaqafqaziya v Türkiy arasında nümay nd
hey tl ri s viyy sind danışıqlar davam etdirildi. Zaqafqaziya hökum tinin s dri v
xarici işl r naziri A.Çxengelinin başçılıq etdiyi hey tin danışıqlarında Az rbaycanı
M. .R sulzad v M.H.Hacınski t msil edirdil r. Türkiy t r finin t msilçil rin xarci
işl r naziri X lil paşa, Qafqaz c bh si komandanı Vahid paşa v h rbi nazir nv r paşa
başçılıq edirdil r.
Batum konfransında müşahid çi sif tind general Ottofon Lossovun başçılığı il
Almaniya nümay nd liyi d iştirak edirdi. Batum konfransında Zaqafqaziya Seyminin
nümay nd hey ti Türkiy nin Qars, rd han v Batum yal tl ri haqqında t l bl rini
tamamil tanıdı v bununla da Brest-Litovsk müqavil sinin müdd asını t sdiq etdi.
Bundan lav , Türkiy Axalsıx, Axalk l k, Aleksandropol (Gümrü), Sürm li v
Naxçıvan q zalarının daxil olduğu razini d t l b edirdi.
Türkiy qoşunları 1918-ci mayın 17-d Gümrünü (Aleksanropolu) l keçirdil r
v Cülfa istiqam tin çıxdılar. Almaniya v Türkiy t r find n aparılan h rbi
m liyyatlar n tic sind Batum konfransında gürcül r, Az rbaycanlılar v erm nil r
Türkiy il ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa başladılar.
Dig r t r fd n Batum konfransında Almaniya nümay nd l ri il separat
danışıqların gedişind general Fon Kressin t zyiqi n tic sind Seymin gürcü fraksiyası
Gürcüst nın Federativ Zaqafqaziya Respublikası t rkibind n çıxmasını v öz
müst qilliyini elan etm sini q rara aldı.
Zaqafqaziya Seyminin s dri v üzvl ri – K.Çxeidze, A.Sereteli v Y.Gegeçkori
gözl nilm d n 1918-ci il mayın 25-d F.X.Xoyskinin s drliyi il keçiril n axşam
iclasına g ldil r. A.Sereteli gürcü fraksiyası adından b yanat ver r k xüsusi qeyd etdi
ki, “Seymin sabahkı iclasında biz Zaqafqaziya Respublikasının l ğv olunması faktını
t sdiq ed c yik”.
Cavab nitqind F.X.Xoyski bildirdi ki, “ g r gürcü xalqının irad si bel dirs ,
bizim ona mane olmağa haqqımız yoxdur. Az rbaycan türkl rin is yeni v ziyy tl
bağlı olaraq müvafiq q rarlar q bul etm kd n başqa bir şey qalmır”.
 14

1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin son iclası oldu. Gürcü fraksiyası
Zaqafqaziya Seyminin dağılmasının bütün günahını müs lman fraksiyasının üstün
yıxdı. Buna gör d müs lman fraksiyası bel v ziyy td Seymin özünü buraxmasına
etiraz etm di.
Bel likl , h min qüvv l rin t zyiqi altında yaradılmış Zaqafqaziya Respublikası
daxili ziddiyy tl rin k skinl şm si n tic sind dağıldı.
Mart hadis l rind n sonra Bakı ş h rind v onun neft m d n rayonunda Bakı
Sovetinin hakimiyy ti gücl ndi.
1918-ci il mayın 1-d Bakı XKS g l c k funksiyaları v f aliyy t proqramını
mü yy n ed n deklarasiyasını d rS etdi. Deklarasiyada qeyd edilirdi ki, Bakı XKS
RSFSR XKS-nın bütün dekret v s r nSamlarını h yata keçirm y başlamış
ümumrusiya m rk zi hökum ti il sıx laq d f aliyy t göst r S k.
“Bankların milil şdirilm si haqqında” dekret Bakıda komissarların h yata
keçirdiyi ilk dekretl rd n biri sayılsa da slind heç bir millil şdirm h yata
keçirilm mişdi.
“Az rbaycan neft s nayesinin millil şdirilm si haqqında” 1918-ci il 2 aprel tarixli
dekretin Az rbaycan iqtisadiyyatına vurduğu ziyanı xüsusi qeyd etm k lazımdır.
RSFSR hökum ti, ş xs n Lenin Bakı XKS-d n neft t Shizatını t min etm yi t l b
edirdi. V.I.Lenin iyunun 5-d n S.Şaumyana “nefti ilk sıraya qoymaq” tapşırığını, 2 gün
sonra gönd rdiyi teleqramda is yen “tezlikl Bakıdan neft gönd rilm si üçün t dbirl r
görün” göst rişini vermişdi.
Bütövlükd 1918-ci ilin aprel-iyul ayları rzind Bakı XKS-nın zorakı t dbirl ri
n tic sind Bakıdan Sovet Rusiyasına 1,3 milyon tona yaxın neft v neft m hsulları
daşındı.
F hl l rin v ziyy ti d Kommunanın xeyrin deyildi. F hl l rin ir li sürdükl ri
t l bl r kifay t q d r s rt idi: sovetin yenid n seçilm si, koalision hökum tin
yaradılması, rzaq m s l sinin tezlikl h ll edilm si, d rin böhranın aradan
qaldırılması.
Bel likl , yeni hökum tin siyas ti t kc liberal ünsürl ri v orta t b q ni deyil,
h mçinin dig r sosialist partiyalarını v onların arxasınSa ged n f hl l ri ondan
uzaqlaşdırdı. Ş h rin müs lman halisi is yeni hakimiyy td n üz dönd rdi, Bakıda,
 15

Az rbaycanda v ziyy t bolşevikl rin xeyrin olmayan istiqam td d yişdi v “Bakı

Kommunası”nın süqutu il n tic l ndi.

2. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin t şkili v onun daxili siyas ti

1918-ci il mayın 26-da Gürcüst nın Zaqafqaziya Federasiyasından çıxıb özünün
istiqlaliyy tini elan etm sind n sonra, ert si gün Tiflisd Zaqafqaziya Seyminin
müs lman fraksiyası özünü Az rbaycanın Müv qq ti Millli Şurası elan etdi.
M. .R sulzad nin s dr seçildiyi bu Şura 1918-ci il mayın 28-d müst qil Az rbaycan
Xalq Cümhuriyy tinin yaradıldığını elan etdi. Müv qq ti Milli Şuranın h min iclasında
q bul olunmuş tarixi s n dd - Istiqlaliyy t B yannam sind bildirilirdi ki:
1. Bu günd n etibar n Az rbaycanın xalqları suveren hüquqların daşıyıSılarıdır
v Zaqafqaziyanın ş rqi v S nubunu hat ed n Az rbaycan tam hüquqlu
müst qil dövl tdir;
2. Müst qil Az rbaycanın siyasi quruluşunun forması kimi demokratik
respublika mü yy nl şdirilir;
3. Az rbaycan Demokratik Respublikası bütün dünya dövl tl ri il , xüsus n d
qonşu xalqlar v dövl tl rl mehriban qonşuluq münasib tl ri yaratmağa San
atır;
4. Az rbaycan Demokratik Respublikası hüdudları daxilind milliyy tind n, dini
m nsubiyy tind n, sosial v ziyy tind n v cinsind n asılı olmayaraq özünün
bütün v t ndaşlarının siyasi v v t ndaş hüquqlarına t minat verir;
5. Az rbaycan Demokratik Respublikası öz razisind m skunlaşmış bütün
xalqların azad inkişafı üçün imkanlar yaradaSaqdır;
6. Mü ssisl r M clisinin çağırılmasınad k bütün Az rbaycana s sverm yolu il
seçilmiş Milli Şura v Milli Şura qarşısında m sul olan Müv qq ti Hökum t
başçılıq edir.
Istiqlaliyy t B yannam sinin q bul edilm sind n sonra Müv qq ti Milli Şura
hökum tin- Nazirl r Kabinetinin t şkil olunmasını F t li xan Xoyskiy tapşırdı. El
h min gün Milli Şura Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin ilk hökum t kabinetinin
aşağıdakı t rkibini t sdiq etdi:
 16

- Baş nazir v daxili işl r naziri – F t li xan Xoyski (bit r f);

- Maliyy naziri v xalq maarifi naziri – N sib b y Usubb yov (“Müsavat”);
- Xarici işl r naziri – M h mm dh s n Hacınski (“Müsavat”);
- Yollar naziri v poçt-teleqraf naziri – Xudadat b y M likaslanov (“Müsavat”);
- dliyy naziri – X lil b y Xasm mm dov (“Müsavat”);
- kinçilik v mlak naziri - Şeyxülislamov (“Hümm t”);
- H rbi nazir – Xosrovpaşa b y Sultanov (“Ittihad”);
- Ticar t v s naye naziri – M mm dyusif S f rov (bit r f);
- Dövl t n zar t naziri – Şamo b y Hacınski (sosialist)
Az rbaycan milli-demokratik qüvv l rinin görk mli nümay nd l rinin siyasi
z kası xalqın bütün arzu v ist kl rini n z r alaraq, Qafqazın ş rqi v S nubunda
düny vi v dnmokratik Az rbaycan dövl tinin yaradıldığını bütün dünyaya b yan etdi.
1918-ci il iyunun 16-da Müv qq ti Milli Şuranın üzvl ri v AXC-nin ilk
hökum ti Tiflisd n G nc y g ldi v d rhal da çox ç tin probleml rl toqquşdu. Bu
zaman G nc d siyasi v ziyy t son d r c mür kk b idi. G nc d ki siyasi qüvv l rin
bir qrupu Nuru paşanı inandıra bilmişdi. Tiflisd n g l nl r heç d Az rbaycan xalqının
n ümd arzu v ist kl rinin qünun t minçil ri yox, bir qrup siyas tbazlardır.
Milli Şura G nc y g l n kimi Nuru paşa t r find n son d r c soyuq
münasib tl qarşılandı. Nuru paşanın müşaviri hm d b y Ağayev F t li xan Xoyski
il söhb tind Müv qq ti Milli Şuranın buraxılması v yeni hökum t kabinetinin t şkil
olunmasını t kid etdi. Dig r t r fd n “Müsavat” partiyasında t friq başlandı.
N.Usubb yov, M.S f rov v R.V kilovun simasında bu partiyanın radikal qrupu
Osmanlı h rbi komandanlığı t r find n siyasi t zyiql r etiraz edir, Müv qq ti Milli
Şuranın buraxılması il razılaşsa da yeni hökum t kabinetinin t şkilin qarşı çıxırdı.
Müv qq ti Milli Şuranın öz f aliyy tini dayandırması r f sind “Hümm t”
fraksiyası onun t rkibini t rk etdi.
F t li xan Xoyski t r find n yeni hökum t kabinetinin t rkibi elan olunduqdan
sonra sosialistl r d Milli Şuradan çıxırlar. Lakin, eyni zamanda bildirirl r ki, ola bilsin
yeni hökum ti d st kl y S kl r. Bel likl , 1918-ci il iyunun 18-d Müv qq ti Milli
Şuranın “Müsavat”, bit r f v ittihadçılar fraksiyalarından ibar t qalan hiss si c misi bir
n f rin (Milli Şuranın s dri Seyidovun) bit r f qalması il yeni hökum t kabinetinin
 17

t rkibini t sdiq etdi v Az rbaycanda bütün hakimiyy t s lahiyy tl rini yen d

F.X.Xoyskinin s drliyi il t şkil olunmuş ikinci hökum t kabinetin verdi. Lakin Milli
Şuranın öz f aliyy tini dayandırması bar sind q rarında xüsusi olaraq qeyd olunurdu
ki, Nazirl r Şurası Az rbaycanın suverenliyi m s l sind heç bir siyasi qüvv y güz şt
ged bilm z v bütün hakimiyy t s lahiyy tl rinin ancaq v ancaq tezlikl çağırılmalı
olan ÜmumAz rbaycan Mü ssisl r M clisin ver bil r.
Sonralar M. .R sulzad öz xatir l rind bu hadis l r bar sind yazırdı ki, Milli
Şuranın bu ş kild buraxılması h min dövrd G nc d ged n mü yy n siyasi
mübariz nin n tic si idi. Bu mübariz dövl t idar çilik formaları trafında, demokratik
C r yanlar v demokratik anlayışlar arasında gedirdi.
Bel likl , Az rbaycanda yenid n özün m xsus ikihakimiyy tlilik b rq rar oldu.
Bir t r fd n daşnak yaraqlılarının süngül rin söyk n n, 1918-ci ilin mart-aprel
aylarında Az rbaycanı qana boyamış Bakı Kommunası v daha sonra eyni d r c d
xalqa yad olan Sentrokaspi diktaturası, dig r t r fd n is G nc d q rar tutmuş
Az rbaycan millli hökum ti, ist r Şaumyan erm ni - bolşevik güruhu, ist rs d
Sentrokaspi diktaturasının eser – menşevik - daşnak reжimi tamamil m lum s b bl r
gör xalqın arzu v ist kl rin Savab vermirdil r. Dig r t r fd n is Az rbaycan
hökum ti Osmanlı ordu hiss l rinin köm yi il ölk ni yad ünsürl rd n tamamil azad
etm k üçün g rgin iş aparırdı. Az rbaycan hökum ti Milli Şuranın qanunvericilik
s lahiyy tl rini öz üz rin götürdükd n sonra, qısa müdd t rzind dövl t qurucüluğu
sah sind geniş v sistemli t dbirl r h yata keçirdi.
Artıq iyunun 24-d hökum tin q rarı il AXC-nin üz rind aypara v
s kkizguş li ulduz olan al qırmızı Dövl t Bayrağı t sdiq olundu (sonralar sentyabrın 9-
da bu bayraq Az rbaycan Respublikasının indi qüvv d olan bayrağı il v z olundu),
iyunun 27-d Az rbaycan türkS si respublikamızın dövl t dili elan edildi, iyulun 7-d
milli komit l rin l ğvi v onların mlakının müsadir si, avqustun 11-d is Az rbaycan
Ordusuna s f rb rlik haqqında f rmanlar verildi.
Ingilisl rin köm y çağırılmasına baxmayaraq, Sentrokaspi Bakını ld saxlaya
bilm di v 1918-ci il sentyabr ayının 15-d yeni yaradılan Milli Ordunun hiss l ri
Bakıya daxil oldular. Sentyabrın 17-d F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi hökum t d
G nc d n Bakıya g ldi. Bel likl , Şimali Az rbaycanda t xmin n 4 ay davam ed n
 18

ikihakimiyy tlilik başa çatdı v bütün ölk d qanuni Az rbaycan hökum tinin
hakimiyy ti b rq rar oldu. Rus müst ml k çil rinin li il m hv olunmuş Az rbaycan
milli dövl tçiliyi 90 illik fasil d n sonra xalqın v milli önd rl rimizin say sind
yenid n dirç ldi v Quzey Az rbaycanını hat ed n AXC dünya dövl tl ri sırasında
layiqli yer tutmaq üçün g rgin mübariz y başladı.

Ş RQD ILK PARLAMENT

DÖVL T QURUCÜLUĞU V SUVERENLIYIN
MÖHK ML NDIRILM SI UĞRUNDA MÜBARIZ
Nisb t n qısa müdd t rzind ld olunmuş h rbi v siyasi nailiyy tl r
baxmayaraq, g nc Az rbaycan dövl ti son d r c mür kk b daxili v beyn lxalq
ş raitd işl m li oldu. 1918-ci il 30 sentyabr tarixli Mudros (Mondros) sazişin gör
Osmanlı Türkiy si 1-ci sahan savaşında öz m ğlubiyy tini etiraf edib qoşunlarını
Zaqafqaziyadan, o cüml d n Az rbaycandan çıxarmaq zorunda qalark n, nz liy
ingilis generalı Tomsonla danışıqlara yollanmış Az rbaycan nümay nd hey ti liboş
geriy qayıtdıqda AXC-nin v ziyy ti daha da g rginl şdi. Bel ş raitd h l iyunda öz
f aliyy tini dayandırmış Milli Şuranın çağırılmasını t l b etm y başladılar. slind
bel şura artıq Bakının azad edilm sind n sonra çağırılmışdı. Artıq 1918-ci il noyabrın
16-da Milli Şura öz f aliyy tini b rpa edir v bir neç gün sonra- noyabrın 19-da AXC
parlamentinin yaradılması bar sind q rar q bul edir. Bu qanunda Az rbaycanda
m skunlaşmış bütün milli azlıqlara da parlamentd t msil olunmaq hüququ verilirdi.
Lakin ingilis qoşunlarının Bakıya yeridilm si v ziyy ti son d r c
k skinl şdirirdi. Ingilis komandanlığının, ümumiyy tl Az rbaycan Respublikasının
istiqlaliyy ti ideyasının özün nec yanaşaSağını heç k s bilmirdi. Ingilisl rin ilk
h r k tl ri heç bir yaxşı şey v d etmirdi. 1918-ci il noyabrın 17-d ingilis qoşunları
Bakıya daxil olark n limanda ABŞ, Ingilt r , Fransa v Italiya bayraqları il yanaşı
Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin d bayrağının asıldığını gör n kimi sonuncü
bayrağın d rhal çıxarılması mr edilmişdir.
M. .R sulzad öz xatir sind yazırdı ki, noyabrın 17-d iki Bakı var idi: b db xt
müs lman Bakısı v b xt v r xristian Bakısı. Bundan iki gün sonra ingilis
komandanlığı ş h rin müs lman halisini d rind n m yus ed n bel bir müraci t n şr
 19

etdirdi: “Antantanın müv ff q ordusu öz v t nin qayıtmadan vv l ümumi q l b y bu

q d r yardım göst rmiş C sur rus xalqı qarşısında öz borcünu yerin yetir S kdir. Bu
borcü yerin yetirm k namin bu ordu Rusiyadan qoparılmış Qafqazı düşm nl rd n
t mizl y c kdir v Ufada t şkil olunmuş rus hökum ti il razılığa sas n buraya bu
m qs dl g lmişdir”.
Milli Şura v Az rbaycan hökum ti müdaxil çil r h rbi müqavim t göst rm k
üçün heç bir imkan olmadığı (ingilis komandanlığının t l bi il AXC-nin azsaylı h rbi
qüvv l ri v H rbi Nazirliyi Bakıdan çıxarılmış v G nc y köçürülmüşdür) v ingilis
komandanlığının AXC-y qarşı açıq-aşkar saymazlığı ş raitind milli dövl tçiliyin
qorunub saxlanılması üçün doğrudan da z rg r d qiqliyi t l b ed n inc v çevik siyas t
yürütm k zorunda qalmışdılar.
AXC parlamentinin açılmasına hazırlıq işl ri d bu son d r c mür kk b ş raitd
aparılırdı.
Müs lman Ş rqi tarixin ilk seçkili qanunvericilik orqanı kimi daxil olmuş AXC
parlamentinin deputat korpusu hansı prinsip sasında formalaşdırılmışdır? Deputatların
sas hiss sini Milli Şuranın 44 üzvü t şkil edir, qalan 36 müs lman deputat is ş h r v
q zalardan, keçmiş milli komit l rin üzvl rind n seçilirdi (bel komit l rin olmadığı
yerl rd deputatlar k nd icmaları nümay nd l rinin M clisi t r find n seçilirdi).
Seçkil r gizli idi.
AXC parlamentinin t şkili üçün sas kimi götürülmüş milli nümay nd lik
prinsipin müvafiq olaraq erm ni v rus milli şuralarına öz deputatlarını parlament
gönd rm k t klif olunmuşdu.
vv lc h r iki şura bu t klif r dd cavabı verdil r. Maraqlıdır ki, erm nil r
özl ri üçün n n vi olan ruhda cavab ver r k siyasi v milli-m d ni m nafel rin
taleyini b han g tirir, erm ni milli şurası AXC parlamentinin d erm nil rin ümumi
m nafel rini t msil etm k hüququna malik olmadığını bildirirdi.
Lakin buna b nz r müxt lif mane l r baxmayaraq 1918-ci il dekabrın 7-d
Az rbaycan parlamenti t nt n li ş raitd öz işin başladı. Parlament 11 müxt lif
fraksiya v qrupu t msil ed n 97 deputat seçilmişdi.
Bit r fl r qrupu il birl şmiş müsavatçılar parlamentd n çoxsaylı fraksiyanı (38
deputat) t şkil edirdil r. Sonrakı yerl r ittihadçılar (13), sosialist bloku (13), hrar (6),
 20

Slavyan-rus c miyy ti (3), milli azlıqlar fraksiyası (4), erm ni fraksiyası (5) v
Daşnaksütun fraksiyası (6) tuturdu. Bit r fl r (4 üzv), partiyaların fövqünd duranlar
(4) , v sol bit r fl r (1) ayrıSa qrup t şkil edirdil r.
Parlamentin iş başlamasından t xmin n bir h ft sonra 1918-ci il dekabrın 13-d
parlamentin s dri .Topçubaşovun müavini H s n b y Ağayev yeni hökum t kabineti
t şkil etm k xahişi il F.Xoyskiy müraci t etdi. H.Ağayevin müraci tind V t n
xidm t yolunda F t li b yin görk mli xidm tl ri v bütün parlament fraksiyalarının onu
baş nazir v zif sind görm k arzusu qeyd olunurdu.
F.Xoyskinin baş nazir v zif sind n diplomatik ş kild (AXC-nin ilk baş naziri
s hh tind n şikay tl nirdi) imtina etm sin baxamayaraq, parlament onun namiz dliyi
üz rind t kid etdi. Çünki F.Xoyskinin başçılıq etdiyi ilk hökum t kabineti kifay t
q d r mür kk b h rbi-siyasi v iqtisadi ş raitd işl m l rin baxmayaraq, öz üz rl rin
düş n v zif l rin öhd sind n uğurla g lmişdil r.
Yeni hökum t kabineti parlamentin özünd ki siyasi qüvv l r nisb tin müvafiq
olaraq t şkil edilirdi. Bu yeni koalisiya hökum ti böyük ç tinlikl rd n sonra faktiki
olaraq bütün parlament fraksiyalarının itirakı il (“Ittihad”dan başqa) yaradıldı.
“Ittihad”ın koalisiyadan k narda qalması ondan ir li g lirdi ki, ittihadçılar bütün dig r
partiyalar t r find n öz v zif sin layiq hesab edil n F.Xoyskinin leyhin idil r.
1918-ci il dekabrın 26-da F.Xoyski yeni nazirl r şurasının t rkibini parlamentin
t sdiqin t qdim etdi. H m partiyanın, h m d bit r f deputatların t msil olunduğu
h kum tin t rkibi Az rbaycan hökum tinin demokratikliyin d lal t edirdi.
Yeni koalisiya hökum tinin t şkili başa çatan kimi general Tomson xüsusi
b yannam il çıxış ed r k bu hökum ti yegan qanuni hökum t kimi tanıdığını
bildirdi. Bu, ADR liderl rinin mühüm siyasi-diplomatik q l b si idi.

Az rbaycan Milli ordusunun yaradılması

Çağdaş yüzilliyin vv ll rind Az rbaycan milli dövl tçiliyinin b rpa
edilm sind v g nc Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin bütün Quzey Az rbaycanda öz
hakimiyyy tini b rq rar etm sind , respublikanın qorunub saxlanmasında milli silahlı
qüvv l rin fövq lad rolu olmuşdur. Ona gör d bu qüvv l rin yaradılması v f aliyy t
 21

tarixi üz rind traflı dayanmaq, t l b l rin diqq tini bu mühüm m s l y yön ltm k
m qs d uyğundur.
Milli silahlı d st l rin yaradılması z rur ti, azırbaySanlılar qarşısında artıq fevral
inqilabından d rhal sonra durmağa başladı, hakimiyy tsizlik v anarxiya, qonşu
bölg l rd milli silahlı birl şm l rin mövcüdluğu bu m s l ni Az rbaycan üçün d
mühüm siyasi v zif y çevirdi. Qafqaz müs lmanlarının qurultayında da (1917-ci ilin
aprelind ), “Müsavat”ın 1917-ci ilin oktyabrında Bakıda keçirilmiş I qurultayında da
milli silahlı d st l rin yaradılması z rur ti qeyd olunurdu.
1917-ci il noyabrın 5-d G nc d öz işini başlayan I Qafqaz Müs lman h rbi
qurultayı Q rb c bh sind buraya g lmiş “Qatar süvari polku”nun bazasında
Az rbaycan korpusunun yaradılması bar sind q rar q bul etdi. Lakin zabit kadrlarının
k skin sur td çatışmaması v 1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin vv ll rind Az rbaycanda
b rq rar olmuş mür kk b h rbi-siyasi ş rait üzünd n Az rbaycan korpusunun
yaradılması işl ri çox l ng gedirdi. Ona gör d mayın 28-d yarandığı elan olunmuş
AXC c misi 600 süngü v qılıncdan ibar t Süzi bir h rbi qüvv y söyk n bil rdi.
Tezlikl Az rbaycan ordusunda h rbçil rin sayı 1500 n f r çatdı. sas t rkibi
daşnaklardan ibar t olan Bakı Soveti ordusunun hücümu n tic sind G nc üz rini
ölüm t hlük si aldıqda F.Xoyski hökum ti Şimali Az rbaycanın q rbind h rbi
v ziyy t elan etm k v t l sik sur td nizami ordu yaratmaq işin girişm k
m cburiyy tind qaldı. Qafqazdakı Türk-Osmanlı qoşunlarının komandanı general-
leytenant Nuru paşanın yaxından m li iştirakı il Az rbaycan hökum ti sayı 5000
n f r çatan lahidd Müs lman Korpusunu yaratmağa mü ss r oldu. Bu korpus 1918-
ci il iyunun 26-da Osmanlı h rbi hiss l ri il birlikd Qafqaz Islam Ordusunun t rkibin
daxil edildi. AXC hökum tinin 1918-ci il avqustun 11-d elan etdiyi h rbi s f rb rliy
sas n respublikanın 1894-1899-cü il t v llüdlü müs lman kişi v t ndaşları h qiqi h rbi
xidm t çağırıldılar.
1918-ci il sentyabrın 1-d AXC-nin H rbi Nazirliyi yaradıldı. Ona baş nazir
F.Xoyskinin özü başçılıq edirdi. General S m d ağa Mehmandarov h rbi nazirin
müavini t yin olunmuşdur.
 22

1918-ci il sentyabrın 15-d Qafqaz Islam Ordusu ingilisl r v Sentrokaspi

diktaturası t r find n t l sik t rk edilmiş Bakıya daxil oldu. Iki gün sonra AXC
hökum ti d G nc d n Bakıya köçdü.
Mudros müqavil sind n sonra Osmanlı qoşunlarının Az rbaycandan
çıxarılmasına, noyabrın 17-d n Bakıya general V.M.Tomsonun komandanlığı altında
39-cü ingilis piyada briqadasının daxil olmasına baxmayaraq, AXC hökum ti nizami
milli ordunun yaradılmasına böyük diqq t yetirirdi. Qısa müdd t rzind Az rbaycan
ordusunun milli-texniki bazasının yaradılması üzr böyük t şkilati işl r yerin yetirildi.
1918-ci il dekabrın 25-d general S.Mehmandarov h rbi nazir, dekabrın 29-da is
general-leytenant .Şıxlinski h rbi nazirin köm kçisi v zif l rin t yin olundular.
1919-cü il yanvarın 15-d h rbi nazirlik yanında Baş Q rargah t sis olundu.
Q rargahın t rkibind indentant, müh ndis, artilleriya, h rbi sanitariya, h rbi t dris,
tipoqrafiya v s. şöb l r var idi. Martda onun t rkibind n general-kvartmeyestr şöb si
ayrılmış v Baş Q rargahın Baş Idar si yaradılmışdır. General-mayor S.Sulikeviç Baş
Q rargahın r isi t yin edildi. Eyni zamanda h rbi m hk m v h rbi prokuror n zar ti
yaradıldı. H rbi qanunvericilik v maliyy -t s rrüfat m s l l rini nizamlamaq üçün
h rbi nazirliyin n zdind H rbi Şura yaradıldı. Bu şuraya AXC ordusunun bütün rütb li
r hb rl ri daxil idi.
Bakının mühüm h rbi-strateжi h miyy ti n z r alınaraq Bakı
möhk ml ndirilmiş rayonunun general-qubernatorluğu yaradılmışdır. 1919-cü ilin
iyununda Denikin ordusunun Az rbaycana soxulmaq t hlük si il laq dar olaraq
Dövl t Müdafi Komit si t şkil olundu.
1919-1920-ci ill r rzind Az rbaycanda piyada v süvari alayları, artilleriya
diviziyaları v briqadaları, habel dig r h rbi-texniki hiss l r yaradıldı. 1919-cü ilin
sonuna yaxın Az rbaycan ordusu h r birind 3 alay olmaqla 2 piyada v 2 süvari
diviziyasından ibar t idi. Süvari diviziyasında 3 alaydan lav pulemyotçular hiss si v
süvari-artilleriya divizionu da var idi.
1-ci piyada diviziyası 1-ci Cavanşir, 2-ci Zaqatala v 3-Sü G nc alaylarından, 2-
ci piyada diviziyası is 4-Sü Quba, 5-ci Bakı v 6-Sı Şimal alaylarından ibar t idi.
Yaradılmaş 7-ci L nk ran alayı 3-Sü piyada diviziyasının meydana çıxmasının
başlanğıSını qoydu. Süvari diviziyası 1-ci tatar, 2-ci Qarabağ v 3-Sü Şamaxı
 23

alaylarından ibar t idi. Bütün bunlardan lav , bu diviziyaların heç birin daxil olmayan
2 qaubitsa batareyası var idi.
Yuxarıda sadalananlarla yanaşı, L nk ran ehtiyat batalyonu polis v “yardım
alayları” yaradılmışdır. Ordunun t rkibin h mçinin 2 artilleriya briqadası, yüngül
artilleriya divizionu, 3 zirehli qatar, 5 aeroplan, bir neç hidroaeroplan v 6 zirehli
maşın daxil idi.
1919-cü ilin avqustunda ingilisl r Az rbaycandan getdikd n sonra H rbi Nazirlik
liman yaratmış, “Qars” v “ rd han” kanoner g mil rind n ibar t X z r H rbi
Donanmasını yenid n qurmuşdur.
H rbi müt x ssisl r hazırlamaq üçün G nc ş h rind h rbi m kt bl rin sası
qoyulmuşdur. 1920-ci ilin vv ll rin yaxın ADR-in silahlı qüvv l rinin ümumi sayı 30
min n f r b rab r idi.
AXC hökum ti ordu v donanmanı silah, sursat v dig r h rbi l vazimatla t Shiz
etm k işind mü yy n ç tinlikl r m ruz qalırdı. 1919-cü il iyunun 27-d Az rbaycan-
Gürcüst n h rbi-müdafi paktı parlament t r find n t sdiq edildikd n sonra
Gürcüst ndan 12 yüngül v 12 dağ topu, 24 “Maksim” pulemyotu v 3 min d d tüf ng
alındı. Bu da ordunun t chizi sah sind v ziyy ti bir q d r düz ltm y imkan verdi.
Bundan lav , h rbi t hsil almaq üçün bir qrup Az rbaycanlı Gürcüst n h rbi t hsil
mü ssis l rin gönd rildi.
AXC hökum ti h rbi s nayenin yaradılması m s l sini d unutmurdu.
Respublika parlamenti 1920-ci il fevralın 23-d topların t miri v ordunu artilleriya
ehtiyat hiss l ri il t min etm k üçün G nc d h rbi zavod tikilm si bar sind q rar
q bul etdi. Bu m qs d üçün 670 min manat pul ayırdı. Lakin hökum tin gördüyü bütün
t dbirl r baxmayaraq, h m silaha, h m d h rbi müt x ssisl r böyük ehtiyac var idi.
Az rbaycan ordusunun ş xsi hey ti nec t şkil olunurdu?
19-24 yaşlı g ncl r 2 il müdd tind orduya s f rb r edilirdil r. Lakin Qarabağ v
Z ng zurda Erm nistanla h rbi münaqiş il laq dar olaraq Dövl t Müdafi
Komit sinin q rarı il 1920-ci il mayın 1-d n etibar n 19 yaşdan 30 yaşına q d r bütün
kişil rin orduya s f rb r olunması t klif edilmişdir.
AXC-nin H rbi Nazirliyi orduda v t np rv rlik v h rbi ruhun qaldırılmasına
böyük diqq t yetirirdi. H rbi hiss l rin ştat siyahısına imamlar v mollalar daxil
 24

edilmiş, sg rl ri Az rbaycan xalqının tarixi v keçmişi il tanış etm k üçün

broşüraların n şri n z rd tutulmuşdu. Görk mli Az rbaycan b st karı Ü.HaSıb yli
Milli Ordu üçün marş b st l mişdir. Yeri g lmişk n v t np rv rlik mövzusunun
bugünkü t l b l r siray t edilm sin d diqq ti artırmaq lazımdır.

Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin daxili siyas ti

Qısamüdd tli mövcüdluğu dövründ AXC ölk nin daxili sosial-iqtisadi, m d ni
h yatının dövl t müst qilliyi qazanmış Az rbaycan xalqının arzu v ist kl rin müvafiq
ş kild yenid n qurulması sah sind d xeyli iş gör bilmişdir.
Respublika hökum ti f hl l rin h yat ş raitinin yaxşılaşdırılması üçün lind n
g l ni edir v iqtisadi böhrandan çıxış yolları axtarırdı. Istehsal v mübadil sah l rind
s hmanlı işin pozulması ilkin t l bat mallarının k skin bahalaşması t hlük sini
yaradırdı ki, bu da öz növb sind f hl l rin maddi güz ranının k skin sur td
pisl şm sin , g nc respublikada maliyy böhranına g tirib çıxara bil rdi.
1919-cü il yanvarın axırlarında m k Nazirliyi f hl l r v sahibkarlara müraci t
ed r k s nayeni dirç ltm k namin onları öz aralarında m kdaşlığı
möhk ml ndirm y çağırdı. Eyni zamanda, hökum t z hm tkeşl rin iş v m iş t
ş raitini, hüquqi v ziyy tini yaxşılaşdırmağa söz verirdi. Lakin v ziyy td n yegan
çıxış yolu kimi f hl l r v sahibkarlardan m k m hsuldarlığını t l b ed c kdir.
T ssüf ki, Az rbaycan öz z ngin neft ehtiyatından istifad ed bilm di. Tomsonun
başçılığı il 1918-ci ilin noyabrında Bakıya g l n ingilisl r Az rbaycanda özl rini
ölk nin sahibi kimi aparırdılar. Bakıda icraedici v m hk m hakimiyy ti bütövlükd
general Tomsonun lind C ml şmişdi. 1918-ci il noyabrın 29-dan X z r G miçilik
Idar sinin bütün g mil ri ingilis komandanlığının lin keçdi.
Ingilisl r Az rbaycan neftini ardı-arası k silm d n ölk d n daşıyıb aparırdı.
T kc onu qeyd etm k kifay tdir ki, 1918-ci ilin dekabrından 1919-cü ilin avqustuna
q d r 9 aylıq dövrd Bakıdan ümumi d y ri 113,5 milyon rubl olan 30 milyon pud neft
daşınıb aparılmışdır.
lb tt ki, sas n aqrar-k ndli ölk si olan Az rbaycanda iqtisadi h yatın başlıca
ön mli m s l si yen d torpaq m s l si idi. Lakin hökum t bu m s l ni yen d
n z rd n keçirm y t l smirdi. Parlamentin iclasında çıxışında baş nazir F.Xoyski
 25

torpaq m s l sinin h llini Mü ssisl r M clisinin çağırılmasınad k t xir salmağı t klif

edirdi. Lakin k ndlil rin son d r c ağır v ziyy ti hökum ti m cbur edirdi ki, bu
m s l ni parlamentin müzakir sin çıxartsın. 1919-cü il fevralın 4-d Az rbaycan
parlamenti özünün 12-ci iclasında ilk d f olaraq aqrar m s l ni n z rd n keçirdi v
menşevik-hümm tçi S m dağa Ağamalıoğlunun s drlik ed c yi aqrar komissiyasını
yaratdı.
Qeyd etm k lazımdır ki, aqrar m s l nin q ti h llind h l xeyli vv l mülk dar
torpaq sahibliyinin toxunulmazlığı elan olunur v hökum t bu torpaqları k nar
q sbl rd n tam müdafi etm y söz verirdi.
Parlamentin f hl komissiyası m k haqqının artırılması haqqında qanun lahiy si
il çıxış etdi v m k haqqı artımının real olaraq z hm tkeşl rin v ziyy tini
yaxşılaşdıracağı hesab ed n sosialistl rin t nqidi il qarşılaşdı. Qanun layih si
müsavatçılar t r find n müdafi olundu. «Ittihad» is ksin , sosialistl r t r f çıxdı v
slind hökum t etimadsızlıq göst r nl rd n birincisi oldu. Yenid n hökum t
koalisiyasının dağılması t hlük si meydana çıxdı. Göz önünd , açıq-aşkar ş kild
növb ti hökum t böhranı yetişirdi. Parlamentin 14-Sü iclasında 1919-cü il fevralın 6-da
«Ittihad»ın lideri Q.Qarab yov hökum t etimadsızlıq göst rilm si t klifi il çıxış etdi.
Baş nazirin bütün s yl rin baxmayaraq, ittihadçıların ir li sürdükl ri hökum t
etimadsızlıq göst rilm si t klifi bütün parlament fraksiyaları t r find n müdafi olundu
v buna gör d 1919-cü il fevralın 25-d F.Xoyski hökum ti istefa verm k zorunda
qaldı. Az rbaycan parlamenti saySa 4-Sü hökum t kabinetinin yeni t rkibini ancaq
1919-cü il aprelin 14-d t sdiq etdi. 4-Sü hökum t kabineti milli siyas t sah sind
Az rbaycanda yaşayan milli azlıqların hüquqlarının tanınmasını, onların milli-m d ni
özün m xsusluqlarının qorunub saxlanılmasını, milli münaqiş l r yol verilm m sini
özünün birinci d r c li v zif l rind n sayırdı. F hl m s l sind m k azadlığını t min
ed c k f hl qanunvericiliyin xüsusi diqq t yetirilirdi. T xir salınmaz h llini gözl y n
aqrar m s l y hökum t b yannam sind xeyli yer verilm si t bii idi. Lakin öz s l fi
kimi N.Usubb yovun hökum t kabineti d bu m s l nin h llini Mü ssisl r M clisinin
çağırılmasınad k t xir saldı. H min vaxta q d r is torpaq m s l si üzr bütün
materialları işl yib hazırlamağı n z rd tutulurdu.
 26

Bütün demokratik hüquqlara t minat ver n Usubb yov hökum ti hüquqi-

demokratik dövl tin yaradılması yolunda ilk addımlardan biri kimi demokratik saslar
üz rind b l diyy özünüidar orqanlarının yaradılmasını v ş h r özünüidar l rinin
işinin yaxşılaşdırılmasını n z rd tuturdu.
Hökum t b yanatında xalq maarifi sah si üzr n z rd tutulan t dbirl r d
toxunulurdu. Bu sah d ümumi icbari t hsil haqqında qanun layih sinin hazırlanması,
ibtidai v orta m kt bl rin millil şdirilm si, milli azlıqların rus v ana dilind t hsil
almaq hüququnu t min ed n imtiyazlırının saxlanılması v s. z ruri hesab olunurdu.
AXC qısa müdd t yaşasa da Quzey Az rbaycanında maarif v m d niyy tin inkişafında
az iş görm di.
Ölk nin mü llim kadrlarına ehtiyacını n z r alan milli hökum t t kc dig r
ölk l rd n, başlıcası is pedoqoжi kadrların d v t olunması il kifay tl nm y r k
ölk nin müxt lif yerl rind kişi v qadın mü lliml r hazırlayacaq bir neç pedoqoжi
kurslar t şkil etdi.
Az rbaycan parlamentinin 1919-cü il 1 sentyabr tarixli q rarına sas n h min ilin
noyabrında Bakıda Darülfünün f aliyy t başlaması, dövl t üçün xeyli ağır olan vaxtda
bu m qs dl r xeyli bürc v saitinin ayrılması milli dövl timizin V t n elmi v
m d niyy tinin ehtiyaclarına nec böyük qayğı il yanaşmasına nümun dir. Bütün
müs lmanlar müs lman tarixind ilk düny vi ali m kt b olan Bakı Dövl t
Darülfününda işl m k üçün dövrün n göz l müt x ssisl ri d v t edilmiş,
M. .R sulzad nin özü d burada Ş rq d biyatından mühazir kursları oxumuşdur.
AXC dövründ milli teatrın inkişafında müs lman v türk m d niyy tinin
ayrılması v t bliğind d xeyli iş görülmüşdür.
Bel bir m s l y xüsusi diqq t yetirilm lidir ki, srin vv ll rind yenid n
dirç lmiş milli dövl timizd m hz düny vi m d niyy tin formalaşdırılması sah sind
sistemli iş aparılırdı.
1918-1920-ci ill rd milli m tbuat xeyli inkişaf tapmışdır. 1919-cü ild q bul
olunmuş m tbuat qanunu öz forma v m zmununa gör n demokratik hüquq aktlardan
biri olaraq ölk d h r cür senzuradan xali olan azad m tbuatın formalaşması üçün
lverişli ş rait yaradırdı.
 27

Bel likl , qısa müdd t yaşamasına baxmayaraq, XX yüzilliyin başlanğıcında

meydana çıxmış Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti ölk nin sosial-iqtisadi probleml rinin
h lli v milli m d niyy tin inkişafı sah l rind xeyli iş görm y maSal tapa bilmişdir.

3. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin xarici siyas ti

Paris sülh konfransı
Müst qilliyini elan etmiş g nc Az rbaycan Cümhuriyy ti xarici siyas t
m s l l rin d xüsusi diqq t yetirirdi. Istiqlaliyy tin qorunub saxlanması daxild n
daha çox xarici amill rl d bağlı idi. Az rbaycan diplomatiyasının bu ç tin v zif nin
öhd sind n g l m si üçün 1918-20-ci ill r dövründ t şkil olunmuş müxt lif hökum t
kabinetl rind Xarici Işl r Nazirliyinin möhk ml ndirilm si v t şkilati strukturunun
t kmill şdirilm sin böyük diqq t yetirilirdi. Az rbaycan Cümhuriyy tinin xarici
siyas t idar sin müxt lif vaxtlarda dövrünün ziyalıları, dünya siyas tinin sirl rin
b l d olan, çevik diplomatik baSarığa malik F.X.Xoyski, M.H.Hacınski, M.Y.S f rov,
A.X.Ziyadxanlı başçılıq etmişl r. Az rbaycan diplomatiyasının hazırlanmasında v
h yata keçirilm sind .M.Topçubaşov, M. .R sulzad , .Ağayev, N.Yusifb yli,
.Şeyxülislamov, S.HaSıb yli, M.Y.Mehdiyev, M.M h rr mov, .Haqverdiyev,
Y.V.Ç m nz minli v dig rl ri yaxından iştirak etmişl r.
Milliy tind n v dini etiqadından asılı olmayaraq qonşu dövl tl rl mehriban
münasib tl r Az rbaycan diplomatiyasının aparıcı istiqam ti olub, onun çıxış nöqt sini
t şkil edirdi. Böyük dünya siyas ti baxımından Az rbaycan Cümhuriyy tinin xarici
siyas tini 3 dövr bölm k olar: Türkiy oriyentasiyası dövrü (1918-ci il may-oktyabr);
Q rb oriyentasiyası dövrü (1918-ci il noyabr-1920-ci il yanvar); geniş v h rt r fli
dünya m kdaşlığına daxil olmaq uğrunda mübariz dövrü (1920-ci il yanvar-aprel).
Dünya müharib sinin son m rh l sind Az rbaycan mill tinin müst qillik arzusu
Türkiy nin Qafqaz siyas ti il çarpazlaşdığından t r fl r arasında bir-birin olan t bii
meyl onların sosial-siyasi, h rbi-iqtisadi m kdaşlığında maddil şm kl yeni m rh l y
daxil oldu. Bu yeni m rh l nin s ciyy vi c h ti onlan ibar t idi ki, Az rbaycanlıların
Osmanlı dövl tin söyk nm yi milli idealla yanaşı, xeyli d r c d mill tin fiziki
varlığının hifz edilm si z rur tind n ir li g lirdi.
 28

1918-ci il mayın 28-d Az rbaycan Cümhuriyy tinin yaranmasından sonra

Az rbaycan-Türkiy münasib tl ri yeni m rh l y - dövl tl rarası münasib tl r
m rh l sin daxil oldu. Bu m rh l d Az rbaycan-Türkiy münasib tl rinin hüquqi
sasını 4 iyunda imzalanmış Batum müqavil si t şkil edirdi. Müqavil d göst rilirdi:
«Bir t r fd n Osmanlı imperator hökum ti, dig r t r fd n is müst qilliyini elan etmiş
Az rbaycan Cümhuriyy ti hökum ti öz ölk l ri arasında siyas-hüquqi, iqtisadi v
intellektual z mind mehriban dostluq münasib tl ri b rq rar etm kd qarşılıqlı sur td
razılığa g lirl r». 4 iyun müqavil si v iyunun ortalarında imzalanan çoxt r fli sazişl r
Az rbaycan-Türkiy münasib tl rinin bütün sah l rini hat ed n ilk dövl tl rarası
s n dl r idi. H l Batumda olan M. .R sulzad v M.H.Hacınski xarici h rbi
müdaxil y son qoymaq v daxili asayişi qorumaq m qs di il 4 iyun müqavil si
sasında h rbi yardım göst rilm si bar d Türkiy y müraci t etdil r. H min müraci ti
q bul ed n Osmanlı dövl ti el etm k ist yirdi ki, Az rbaycana ordu gönd rilm si
C nubi Qafqazda möhk ml nm y çalışan Almaniyanın etirazına s b b olmasın. Ona
gör d qarşılıqlı razılıq sasında Osmanlı h rbi hiss l ri v Az rbaycan
könüllül rind n ibar t Qafqaz Islam Ordusu yaradıldı.
Az rbaycan-Türkiy münasib tl rinin geişl nib d rinl şm sind 1918-ci ild
keçirilm si n z rd tutulan Istanbul konfransına M. .R sulzad , X.Xasm mm dov v
A.S fikürdskid n ibar t nümay nd hey ti gönd rilm sinin böyük h miyy ti oldu.
1918-ci ilin yayında Az rbaycan trafında c r yan ed n beyn lxalq v ziyy t
Bakının tezlikl azad edilm sini z ruri edirdi. Dünya müharib sinin sonunda Bakı
Türkiy , Almaniya, Ingilt r v sovet Rusiyası arasında mübariz nin sas obyektin
çevrilmişdi.
Sovet Rusiyasının Almaniya vasit sil iş qarışması Az rbaycan hökum tinin
Bakını azad etm sini xeyli yubandırdı. Berlin danışıqları davam etdiyi zaman Bakı Xalq
Komissarları Sovetinin ş h ri ld saxlamaq üçün çar polkovniki L.Biçeraxovdan
yardım almaq ümidl ri boşa çıxdı v iyul ayının axırlarında Bakı Kommunası yıxıldı.
Sentrokaspiçil r v avqustun vv ll rind L.Denstervil başda olmaqla Bakıya daxil olan
ingilisl r ş h ri Qafqaz Islam Ordusunun hücümundan müdafi etm k iqtidarında
deyildil r. N hay t, Berlind 3 aya q d r davıam ed n Almaniya-Rusiya danışıqları
avqustun 27-d saziş imzalanması il n tic l ndi. Sazişin 12-ci madd sind göst rilirdi:
 29

«Almaniya Qafqazda Gürcüst nın hüdudlarından k narda h rbi m liyyatlarda h r

hansı üçünSü dövl t heç bir yardım etm y c k. Rusiya Bakı vilay tind neft
çıxarılmasını bütün imkanları daxilind artıraSaq, çıxarılan neftin 4/1-ni Almaniyaya
ver c k».
Istanbulda olan Az rbaycan nümay nd l ri bu sazişl laq dar Almaniya
s firliyin etiraz notası t qdim etdil r. Notanın sur ti Türkiy Xarici Işl r Nazirliyin ,
Avstriya-Macarıstan v Bolqarıstan s firlikl rin , habel bit r f ölk l rin diplomatik
nümay nd likl rin d verildi.
Az sonra Berlin ged n T l t paşa t cili ş kild 27 avqust sazişinin l ğv
edilm sini Almaniyadan t l b etdi. Bu addım Bakının azad edilm sind mühüm
h miyy t malik oldu. Sentyabrın ortalarında Az rbaycan-Türkiy h rbi qüvv l ri
Bakıya girdi.
Bakının azad edilm si istiqlalın elan olunmasından sonra Az rbaycanın taleyind
ikinci böyük tarixi hadis idi. Bu q l b nin diplomatik c h td n t min edilm si
Az rbaycan diplomatiyasının ilk uğurlarından idi. Bakının azad edilm si il Az rbaycan
Cümhuriyy ti öz hakimiyy tini g nc respublikanın razisind b rq rar etdi.
Az rbaycan-Türkiy münasib tl rinin .M.Topçubaşovun Istanbul missiyasının
böyük h miyy ti oldu. O, 1918-ci il sentyabrın 28-d Istanbula g ldi v Az rbaycan
hökum tinin fövq lad s lahiyy tli naziri kimi iş başladı.
1918-ci ilin oktyabrında .M.Topçubaşov Istanbulda Türkiy nin r smi dövl t
nümay nd l ri il bir sıra görüşl r keçirdi. Lakin Türkiy m ğlubiyy t r f sind
böhran iç risind olduğu v ay yarım rzind 3 hökum t kabineti d yişdiyi üçün
Az rbaycanla Osmanlı dövl ti arasında sabit münasib tl r b rq rar etm k mümkün
olmadı. 1918-ilin payızında Almaniya, Türkiy , Avstriya-Macarıstan v Bolqarıstanın
daxil olduğu Dördl r Ittifaqı m ğlub oldu. Oktyabr ayının 30-da t kc Türkiy üçün
deyil, Az rbaycan Cümhuriyy ti üçün d son d r c ağır olan Mudros barışığı
imzalandı. Barışığın 11-ci madd sin gör Türkiy ordusu tezlikl Az rbaycanı t rk
etm li, 15-ci madd y gör Türkiy Zaqafqaziya D mir yolu üz rind n zar t
hüququnu Antantaya verm li v mütt fiql rin Bakını tutmasına heç bir etiraz etm m li
idi.
 30

Noyabrın 4-d .M.Topçubaşov Az rbaycan hökum ti adından Mudros

barışığının Az rbaycana aid madd l rin etirazını bildirdi. Lakin bu etirazın el bir
h miyy ti olmadı.
Mudros barışığının Az rbaycana aid madd l rin gör Osmanlı dövl tind n
narazı qalmasına baxmayaraq, onun dünya müharib sind m ğlub dövl tl rd n biri
olmasından ehtiyat etm y r k noyabrın 10-da Az rbaycan hökum ti respublikanı t rk
ed n Türkiy ordusunun ş r fin ziyaf t verdi. Türkiy qoşunları h min gün Bakıdan,
az sonra is Bütün Az rbaycandan çıxdı. Bununla da Az rbaycan Cümhuriyy tinin
xarici siyas tind Türkiy oriyentasiyası dövrü başa çatdı.
Birinci dünya müharib sinin sonunda Böyük Britaniyanın Az rbaycana marağı
müst sna d r c d artmışdı. Bu, bir t r fd n Almaniya-Türkiy blokunun Qafqaza
meylinin gücl nm si, dig r t r fd n is dünya neft istehsalının böyük bir hiss sinin
Bakının payına düşm si il bağlı idi. Müharib r f sind Rusiyada hasil edil n neftin
83 faizi Bakıda çıxarılıdı. Yaxın v Orta Ş rqd möhk ml nmiş Ingilt r qoşunları
1918-ci ilin mayından başlayaraq Bakı istiqam tind h r k t başladı. Lakin bu zaman
C nubi Az rbaycanda möhk ml nmiş Türkiy qoşunları onların h r k tini dayandırdı
v ingilisl rin Bakıya müdaxil si 1918-ci ilin avqusttuna q d r mümkün olmadı. Bakıda
XKS-nin hakimiyy ti devrildikd n sonra Sentrokaspiçil rin ilk addımı nz lid
dayanmış ingilisl ri Bakıya d v t etm k oldu. Avqustun 4-d polkovnik Stoksun
başçılıq etdiyi ilk qoşun d st si Bakıya daxil oldu. Avqustun ortalarında general
Denstervil başda olmaqla 1000 n frlik ikinci h rbi d st Az rbaycana g ldi. Ş h rin
xritian halisi ingilisl ri böyük sevincl qarşıladılar. Mart qırğınlarını tör tmiş erm nil r
ingilisl rin simasında öz xilaskarlarını görürdü. Lakin Britaniya qüvv l rinin azlığı
onların ümidl rini puça çıxartdı.
Bakıya g l n Britaniya qoşununun çoxsaylı olması haqda m lumatların şaiy
olduğunu bil n Qafqaz Islam Ordusu ş h ri azad etm k uğrunda son h rbi m liyyatlara
başladı. 1918-ci il sentyabr ayının ortalarında Britaniya qoşunu general Denstervil başda
olmaqla Bakını t rk etm k m cburiyy tind qaldı. Lakin 1918-ci ilin payızında iki aylıq
fasil d n sonra onlar yenid n Bakıya qayıtdılar. Bu, Türkiy v onun mütt fiql rinin
birinci dünya müharib sind tam m ğlubiyy ti il bağlı idi.
 31

1918-ci il noyabrın 17-d mütt fiql rin qoşunları Bakıya daxil oldu. Bundan az
vv l Az rbaycan hökum ti ABŞ prezidenti V.Vilsona, öz f aliyy tini b rpa etmiş Milli
Şura is dünya dövl tl rin müraci tl r q bul etdil r. Mütt fiql rin g lişi Az rbaycanın
istiqlaliyy tini ciddi t hlük qarşısında qoydu. Rus v erm ni milli şuralarının c htl rin
baxmayaraq, Bakıda v ziyy tl yaxından tanış olduqdan sonra general V.Tomson
bildirdi ki, onun «Bakıda n baSarıqlı adamlardan biri» saydığı F.X.Xoyskinin
hökum ti ölk d koalisiya hökum ti t sdiq edil n q d r yegan t sirli hökum t olaraq
qalır.
Balkanda v Qafqazda olan ingilis qoşunlarının baş komandanı general Corc Miln
az sonra Bakıya g l r k V.Tomsonun b yanatını t sdiql di v bildirdi ki, Böyük
Britaniya hökum ti Az rbaycan hökum tini bu ölk nin bütün razisind yegan qanuni
hakimiyy t kimi tanıyır.
1919-cü ilin vv ll rind n başlayaraq Ingilt r -Az rbaycan laq l ri Bakıda olan
ingilis komandanlığı, Istanbuldakı ingilis h rbi v diplomatik nümay nd liyi, sonralar
is Paris Konfransında t msil olunan sülh hey ti vasit sil h yata keçirilirdi.
Az rbaycan xarici siyas itnin qarşısında duran ciddi m s l l rd n biri qonşu
dövl tl rl qarşılıqlı mehriban münasib tl r yaratmaq, mü yy n m s l l r
münasib td Qafqaz h mr yliyin nail olmaq idi. Az rbaycan parlamentinin Dağıstan,
Gürcüst n v Erm nistana gönd rdiyi müraci td deyilirdi: «Qafqaz el bir v ziyy t
qarşısındadır ki, bu razi üz rind qurulmuş olan cümhuriyy tl r müqabil dostluq v
h mr ylik yapmadan yaşaya bilm zl r».
Az rbaycan hökum ti Bakıya g ldikd n sonra Dağlılar Respublikası il
m kdaşlığı inkişaf etdirm k üçün 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında bir sıra
müqavil l r bağladı. Iki dövl t arasında bağlanmış müqavil y sas n Az rbaycan
hökum ti ciddi maliyy ç tinlikl ri qarşısında qalmış Dağlılar hökum tin 10 milyon
manat h cmind yardım göst rmiş v o, Denikinin t cavüzün m ruz qaldıqda lind
olan bütün vasit l rl ona yardım göst r S yini bildirmişdi. 1919-cü il mart ayının
vv ll rind general Tomsona etiraz notasında Az rbaycan hökum ti b yan edirdi:
«Dağlılar üçün ağır bir zamanda Az rbaycan hökum ti onlara lazımi köm klik
göst rm yi özün borc sayır». T kc Dağıstanı deyil, bütün Qafqazı h d l y n Ağ v
Qırmızı Rusiyasına münasib td Az rbaycan hökum tinin mövqeyi Respublika XIN-in
 32

Kuban hökum tind ki s lahiyy tli nümay nd si S.Rüst mb yova m ktübünda öz ksini
tapmışdı. Orada deyilirdi: «Bizim hökum tin fikri bel dir: Kim olursa-olsun, bolşevik,
menşevik, denikinçi v ilaxır; Az rbaycan istiqlaliyy tin q sd ed n h r k s onun
düşm nidir».
C nubi Qafqazın üç yeni respublikası- Az rbaycan, Gürcüst n v Ersm nistan
arasında sülh v sabitliyin yaradılması çox ç tin oldu. Müst qilliyin ilk günl rind
Gürcüst n hökum tinin Borçalı, Sığnaq v ümumilikd Qarayazıda Gürcüst nın
s rh dl rini mü yy n etm k adı altında mövcüd v ziyy ti d yişm k C hdl ri
Az rbaycan hökum tinin müqavim ti il qarşılaşdı. Az rbaycan Cümhuriyy tinin xarici
işl r naziri M.H.Hacınski iyunun 14-d Gürcüst n hökum tinin 1918-ci il 5 iyun tarixli
q rarına etiraz ed r k Gürcüst n hökum tinin Xarici Işl r Idar sinin başçısına yazırdı:
«Borçalı, Tiflis v Sığnaq q zalarının başdan-başa müs lmanlardan ibar t olan
hiss l rinin halisi öz nümay nd l ri vasit si il Az rbaycan Cümhuriyy ti t rkibind
olmaq arzularını ifad etdikl rini n z r alaraq, m nim hökum tim gürüSü hökum tinin
yuxarıda qeyd olunan s r ncamına qarşı q ti etiraz edir v ölk l rimiz arasında
mehriban qonşuluq münasib tl rinin saxlanması namin Borçalı q zasının
hüdudlarından qoşun hiss l rini çıxarmaq, Az rbaycan razisinin yuxarıda qeyd edil n
hiss l rinin tutulması haqqında s r ncamı l ğv etm k üçün t cili t dbirl r görm yi
t kidl xahiş edir». Az rbaycan hökum tinin ciddi s yi il Qarayazıdakı status-kvo
saxlanıldı, Az rbaycan ordu hiss sinin burada qalması ş rti il beyn lxalq komissiya
yaradılması bar d razılıq ld edildi. Az sonra is m s l nin müzakir si 1919-cü il
aprelin 25-d Tiflisd iş başlayan Qafqaz Konfransının günd liyin daxil edildi. Lakin
1919-cü ilin iyununda Şimaldan yaxınlaşan t hlük il bağlı olaraq, Qafqaz Konfransı
öz işini dayandırdı. Denikin ordusunun Dağıstan üz rin hücümu v C nubda doğru
ir lil m si Az rbaycan v Gürcüst n m kdaşlığını z rur t çevirdi. Yaranmış
v ziyy td Ümumqafqaz h mr yliyinin yaradılmasında Az rbaycan diplomatiyası
Gürcüst nla laq l rin genişl ndirilm sin xüsusi diqq t yetirirdi. 1919-Sü il iyunun
16-da iki dövl t arasında 3 il müdd tin h rbi-müdafi paktının imzalanması
Az rbaycan Cümhuriyy tinin d y rli diplomatik addımı hesab edilm lidir. Bu pakta
gör , Az rbaycan v Gürcüst nın istiqlaliyy ti v razi bütövlüyün h r hansı dövl t
t r find n t cavüz olduğu t qdird müqavil ni bağlayan t r fl r öz öhd l rin bir-birin
 33

h rbi yardım göst rm k borcünu götürmüşdül r. Eyni zamanda, müqavil nin 10-cü
b ndind göst rilirdi ki, «bu müqavil bar d r smi m lumat verildikd n sonra
Erm nistan iki h ft rzind bu müqavil y qoşula bil r». H min müqavil iyun ayının
27-d h r iki ölk nin parlamentl rind t qdim edildi.
16 iyun h rbi-müdafi paktına uyğun olaraq t r fl r h rbi-texniki saziş
imzaladılar v birg H rbi Şura yaratdılar. Ingilis komandanlığının Az rbaycan-
Gürcüst n müdafi paktına münasib ti vv lc m nfi idi, lakin sonralar d yişdi.
Britaniyanın Ş rqi Avropa v Qafqazda olan qüvv l rinin baş komandanı S.Miln
Denikinin C nubda doğru h r k ti il razı olmadığı bar d baş nazir N.Yusifb yliy
radioteleqram gönd rdi.
Müst qilliyin ilk günl rind n Gürcüst n Respublikası il qurulan diplomatik
laq l r çox ç tin v ziddiyyy tli yol keçs d , 1920-ci ilin vv ll rind normal
m craya düşdü. H r iki respublikanın müst qilliyi Versal Ali Şurası t r find n de-fakto
tanındı.
Iranla münasib tl rd d vv lki narazılıqlar, daha çox is anlaşılmazlıqlar 1919-
cü ilin ortalarından etibar n öz yerini m kdaşlıq meyll rin verm y başladı. H min
ilin payızında yaradılan birg Az rbaycan-Iran komissiyasının g rgin işi n tic sind iki
dövl t arasında münasib tl rin bir sıra t r fl rini hat ed n müqavil v saziş
hazırlandı. 1920-ci il mart ayının 20-d iki dövl t arasında m kdaşlığın bütün
sah l rini hat ed n 7 müqavil v saziş imzalandı.
M ğlubiyy td n sonra ç tin v ziyy t düşmüş Türkiy il d laq l r b rpa
edilm y başlamış, tanınmış yazıçı Yusif V zir Ç m nz minli Istanbula s fir t yin
edilmişdi. Az rbaycan diplomatiyası Avropa v Qafqazdakı f aliyy tind h yatla ölüm
arasında mübariz aparan Anadolu türkl rinin m nafeyini müdafi edirdi.
Rusiya v Erm nistanla münasib tl r bütün dövr rzind qeyri-stabil olaraq qaldı.
Az rbaycan diplomatiyasının ciddi-c htl rin baxmayaraq «böyük dövl tçilik»
mövqeyind n çıxış ed n bu dövl tl rl normal münasib tl r yaratmaq mümkün olmadı.
1918-ci ilin yayından başlayaraq türk xalqının q ddar düşm ni Andronik
Naxçıvan v Z ng zur bölg l rind Az rbaycan s rh dl rini pozub dinc haliy qarşı
kütl vi qırğınlara başladı. Erm ni quldur d st l ri Z ng zur halisind n t l b edirdil r
ki, ya Erm nistan hökum tin tabe olsunlar, ya da Z ng zuru boşaltsınlar. Lakin hali
 34

Andronikin bu h yasız t l bini r dd ed r k öz torpaqlarının müdafi sin qalxdı. 1918-ci

ilin payızından Az rbaycan torpaqlarının müs lman halisind n t mizl nm si
m liyyatına Erm nistan hökum ti bilavasit r hb rlik etm y başladı. Daşnaklar 1918-
ci ilin axırlarında Z ng zurda 115, Cavanşir, C brayıl, Şuşa q zalarında 21, Ir van
quberiniyasında 60-dan çox Az rbaycan k ndini m hv etdil r v halisini soyqırımına
m ruz qoydular. H min razil rin 100 mind n artıq türk-müs lman halisi öz d d -baba
yurdlarından qovulub did rgin oldu.
Bu t hlük nin qarşısını almaq üçün Az rbaycan hökum ti bir sıra z ruri addımlar
atdı. 1919-cü il yanvarın vv ll rind Şuşa, Cavanşir, C brayıl v Z ng zur q zalarını
G nc quberniyasından ayırıb m rk zi Şuşa ş h ri olmaqla h min q zalardan ibar t
Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. H min il fevralın 12-d n Xosrov b y
Sultanov general-qubernator t yin edildi. General-qubernatora tapşırıldı ki, Qarabağda
separatist h r katı l ğv edib qayda-qanun yaratsın v yerli hakimiyy ti t şkil etsin.
Erm nistan hökum ti Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılmasına v
Xosrov b y Sultanovun general-qubernator t yin olunmasına d rhal etiraz etdi v bel
iddia ir li sürdü ki, buranın böyük hiss si Erm nistan razisidir, X.Sultanov is
erm nil rin düşm nidir.
1919-cü il yanvarın 2-d Az rbaycan Cümhuriyy tinin xarici işl r naziri
Erm nistanın xarici işl r nazirin gönd rdiyi teleqramda Erm nistanın etirazını sassız
sayaraq bildirdi ki, Cavanşir, Şuşa, C brayıl v Z ng zur q zaları Az rbaycanın
ayrılmaz hiss sidir.Eyni zamanda, Erm nistanın etirazı suverenliy q sd v
Az rbaycanın daxili işl rin qarışmaq C hdi kimi qiym tl ndirildi. Onu da qeyd etm k
vacibdir ki, Erm nistan Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması il laq dar öz
etirazını Qafqazda Böyük Britaniya qoşunlarının baş komandanı general Tomsona v
mütt fiq dövl tl rin Zaqafqaziyadakı baş komissarı Haskel d bildirmişdi. Lakin onlar
Az rbaycanın Qarabağ qubernatorluğu yaratmaq v ona general-qubernator t yin etm k
hüququnu müdafi etdil r.
1919-cü il iyunun 18-d Az rbaycan Erm nistana nota gönd rdi. Bu notada
Erm nistanın etiraz v iddiaları r dd edil r k Qarabağ m s l sind Az rbaycan
Cümhuriyy tinin daxili işl rin qarışmamaq t l b olunurdu.
 35

Iyunun vv lind Şuşada v ziyy t yenid n g rginl şdi. Bu zaman Qarabağda baş
vermiş hadis l r bilavasit Erm ni Milli Şurasının planı sasında tör dilmişdi.
1919-cü ilin yayında Az rbaycan hökum tinin q ti mövqeyi v m qs dyönlü
siyas ti n tic sind respublikanın qanuni hakimiyy ti Qarabağda b rpa edildi.
Qarabağın dağlıq hiss sind , Z ng zurda v erm nil rin planlarına daxil olan dig r
yerl rd Az rbaycanın suveren hüquqlarının b rpa edilm sind Qarabağ general-
qubernatoru Xosrov b y Sultanov böyük xidm t göst rdi. Qaniç n Andronik onun ciddi
t kidi v mütt fiql rin yardımı il n inki Az rbaycanı, h tta butun C nubi Qafqazı t rk
etm y m cbur olmuşdu.
«Böyük Erm nistan» iddialarına daxil olan razil rd n biri d Naxçıvan bölg si
idi. Naxçıvanda h l 1918-ci ild Araz-Türk Respublikası yaranmışdı. Respublikanın
razisin S rdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Q m rli, Ş rur, Naxçıvan, Ordubad q zaları
daxil olmuşdu. Paytaxt Naxçıvan ş h ri idi. Hökum tin Bakı uğrunda döyüşl r apardığı
bir dövrd bu respublika halinin daşnak hücümlarından qorunmasında faydalı işl r
gördü.
Daşnak hökum ti h l 1918-ci ilin noyabrında Naxçıvan, Ş rur-D r l y z,
Içmi dzin q zalarını, Qars vilay tini müs lman halisind n t mizl yib, Erm nistan
hökum tinin hakimiyy tini b rq rar etm k ist yirdi. Lakin bu yerl rin müs lman
halisinin güclü müqavim ti h min planın h yata keçirilm sin mane oldu. H tta ingilis
komandanlığı müv qq ti olaraq Naxçıvanın idar çiliyini Erm nistana vers d , q za
halisinin böyük ks riyy ti Az rbaycan türkl ri olduğu üçün daşnak hökum ti bu
q rarı h yata keçir bilm mişdi. Ingilisl rin Z ng zur v Yuxarı Qarabağı Az rbaycan
torpaqları kimi tanıyıb Naxçıvanı Erm nistanın idar çiliyin verm k ideyası
Az rbaycanla Türkiy nin arasını k sm k, ümumilikd Türkiy il qalan müs lman
xalqları arasında xristian erm ni dövl ti yaratmaq bar d Kerzon planının t rkib hiss si
idi. Naxçıvanlıların d yan ti v Az rbaycan hökum tinin s yl ri n tic sind
Erm nistanın amerikanlar vasit sil Naxçıvana yiy l nm k niyy tl ri puça çıxdı.
Erm nistanla Az rbaycan arasında 1919-cü il noyabrın 23-d imzalanan sazişd n
sonra Az rbaycan öz h rbi hiss l rini Z ng zurdan geri çağırdı. Bağlanan saziş gör ,
toqquşmalar dayandırılmalı, mübahis li m s l l r, o cüml d n s rh d m s l l ri
danışıqlar vasit sil h ll edilm li idi. Lakin Erm nistan bu sazişi kobud sur td pozub
 36

Z ng zura nizami qoşun hiss l ri gönd rdi. Az rbaycan k ndl rinin talanı v dinc
haliy v hşic sin divan tutulması geniş miqyas aldı. 1919-cü il dekabrın 14-d
Az rbaycan hökum tinin t ş bbüsü il Bakıda Erm nistan-Az rbaycan konfransı açıldı.
Lakin konfrans erm nil rin günahı üzünd n t r fl r arasında ziddiyy ti h ll ed
bilm y r k işini yarımçıq dayandırdı.
1920-ci ilin yanvarında Erm nistanın h rbi m liyyatları yenid n gücl ndi. Bel
bir ş raitd Az rbaycan hökum ti erm ni t cavüzünü d f etm k üçün ciddi t dbirl r
görm k m cburiyy tind qaldı.
Az rbaycanın h yati m nafeyi Sovet Rusiyası il normal münasib tl r
qurulmasını t l b edirdi. Yeni iqtisadi laq l rin h l yaradılmadığı v n n vi
laq l rin pozulduğu bir vaxtda Az rbaycanın neft, pambıq v dig r xammallarının
Rusiya bazarından m hrum olması Az rbaycan hökum tinin Şimal qonşusu il
münasib tl ri normallaşdırılmasını z ruri edirdi.
1919-cü ilin yazında Nazirl r Şurasının yeni seçilmiş s dri N.Yusifb yli t şkil
etdiyi hökum tin proqramında Sovet Rusiyası il iqtisadi-Ticar t laq l rinin b rpası
v zif sini d ir li sürmüşdü. Bundan ötrü is ilk növb d Az rbaycan hökum tinin bu
bar d d f l rl müraci t etm sin baxmayaraq, Sovet Rusiyası müxt lif sassız
b han l r g tirm kl buna razılıq verm kd n yayınırdı. Bu diplomatik oyunbazlığın
arxasında is Bakı neftin sahib olmaq iddiası dururdu. V.I.Leninin 1920-ci il martın
17-d Qafqaz c bh sin gönd rdiyi teleqramda bu niyy t açıq-aydın göst rilmişdi:
«Bakını almaq biz olduqca v olduqca z ruridir. Bütün s yinizi buna verin…».
Hökum t çoxsaylı ç tinlikl rl bağlı olan daxili probleml ri h ll etm y çalışdığı
bir vaxtda Az rbaycan diplomatları Parisd toplanmış qalib dövl tl r t r find n
tanınmaq v köm k ld etm k üçün ağır mübariz aparırdılar. Az rbaycan parlamenti
Paris Sülh Konfransında iştirak etm k üçün .M.Topçubaşov s dr, M.H.Hacınski
s drin müavini, nümay nd hey tinin üzvl ri – .Şeyxülislamov, .Ağayev v
müşavirl r M.M h rr mov v S.Hacıb yov olmaqla nümay nd hey tini t sdiq etmişdi.
1919-cü il yanvarın 18-d h min nümay nd hey ti Istanbula yola düşdü. Burada onlar
1919-cü il yanvarın 20-d Paris getm k üçün viza almalı idil r. Lakin Istanbula
g ldikd n sonra nümay nd hey ti 1919-cü ilin aprelin q d r l ngidi, çünki mütt fiq
qoşunlarının komandanlığı h r vasit y l atıb onun Paris Sülh Konfransında iştirakına
 37

mane olurdu. Lakin artıq 1919-cü il mayın 28-d Az rbaycan nümay nd hey ti ABŞ
prezidenti V.Vilsonla görüş bildi. Görüşün N tic l ri çox da ümidverici deyildi. ABŞ
prezidenti qeyd etmişdi ki, dünyanın kiçik razil r parçalanmasını Sülh Konfransı
ist mir v Az rbaycan m s l sin Rusiya m s l si h ll olunduqdan sonra baxıla bil r.
Az rbaycan nümay nd hey tinin başçısı .M.Topçubaşov Paris Sülh
Konfransına t qdim edilmiş memorandum sur tini ABŞ prezidenti V.Vilsona t qdim
etmişdi. S n d xüsusi x rit li v r qd s rh dl ri göst rilm kl Qafqaz Az rbaycanının
müst qilliyin ; iqtisadi x rit il birlikd Az rbaycanın iqtisadi v ziyy ti v
maliyy sin ; etnoqrafik x rit v diaqramlarla birlikd Az rbaycan halisinin etnik
t rkibin dair 3 madd d n ibar t idi.
1919-cü il iyunun 13-d V.Vilson, D.Lloyd Corc, Ж.Klemanso,V.Orlando v
baron Makinonun imzası il Rusiya razisind admiral Kolçakın ali hakimiyy tini
qism n tanımasına dair s n d d rS olundu. Bununla laq dar olaraq Az rbaycan,
Gürcüst n, Latviya, Estoniya, Şimali Qafqaz, Belorusiya v Ukrayna nümay nd l ri
1919-cü il iyunun 13-d Paris konfransının s drin etiraz notası t qdim etdil r.
Parisd Az rbaycan nümay nd hey ti Iranla münasib tl r m s l si üzr xeyli iş
gördü. M lum olduğu kimi, Az rbaycan Cümhuriyy ti yarandıqdan sonra Iran
Az rbaycana qarşı razi iddiaları ir li sürür v onun Iran dövl tin birl şdirilm sini
t l b edirdi.
1919-cü il avqustun 19-da Londonda Ingilt r -Iran müqavil si bağlandıqdan
sonra Iran Az rbaycanla bağlı razi iddialarından l ç kdi. 1919-cü il noyabrın 1-d
Parisd Az rbaycanla Iran arasında Az rbaycanın müst qilliyinin tanınması haqqında
müqavil bağlandı v iki ölk arasında diplomatik münasib tl rin yaradılmasına dair
razılıq ld edildi. Bu müqavil nin bağlanması Az rbaycan diplomatiyasının beyn lxalq
sah d mühüm q l b si idi.
Bolşevik t hlük sinin gücl nm si n tic sind Qafqazda yaranmış v ziyy t
Antanta ölk l rini ciddi ş kild düşünm y v real m li addımlar atmağa m cbur etdi.
Qızıl Ordunun Qafqaza yiy l nm si bütün Yaxın v Orta Ş rqi t latüm g tirib
bolşevik ideyalarının Iranda v dig r Ş rq ölk l rind yayılmasına köm k ed c yi aydın
idi. Bu m qs dl 1920-ci il yanvarın 10-da Böyük Britaniyanın t ş bbüsü il Paris Sülh
Konfransı Ali Şurasının sessiyası çağırıldı. Sessiyada Ingilt r , Fransa v Italiyanın
 38

hökum t başçıları v xarici işl r nazirl ri, ABŞ v Yaponiya t r find n is onların Sülh
Konfransındakı nümay nd l ri, h mçinin Parisd ki s firl ri iştirak edirdil r. Burada
Ingilt r naziri lord Kerzonun t klifi il Qafqaz respublikalarına münasib t probleminin
siyasi t r fl rin aid müzakir aparıldı. Öz çıxışında Kerzon Lloyd Sorcün Az rbaycan
v Gürcüst nın müst qil dövl t kimi tanınmaq m s l sini Ali Şuranın günd liyin
çıxartmaq niyy tind olduğunu bildirdi. «Erm ni m s l si»n g ldikd is onu
«Türkiy m s l si» il bir yerd h ll etm k n z rd tutulurdu. Xarici işl r nazirl ri
Az rbaycan v Gürcüst na qarşı üçt r fli t hlük yaranması il bağlı eyni fikird
olduqlarını bildirdil r. Onlar «üçt r fli t hlük » dedikd , vv l n bolşevik Rusiyası
qoşunlarının C nubda doğru ir lil m sini; ikinci, geri ç kil n Denikin qoşunlarının bu
respublikalara soxula bil S yini; üçünSü is kamalçıların Rusiya il saziş sas n bu
respublikalara daxil ola bil S yini n z rd tuturdular. V ziyy tin k skin böhranlı ş kil
alması Az rbaycan v Gürcüst n hökum tl rini Antanta ölk l rind n köm k ist m y
m cbur etdi. Bu xahişl r bar d Ali Şuraya m lumat ver n Kerzon Az rbaycan v
Gürcüst nın d rhal de-fakto tanınması t klifini ir li sürdü.
Yanvarın 13-d ABŞ-ın Parisd ki s firi Valles Ingilt r v Fransanın Az rbaycan
v Gürcüst n dövl tl rinin müst qillikl rini de-fakto tanımaları v onlara yardım
göst rm y hazırlaşmaları bar d Vaşinqtona m lumat verdi.
Yanvarın 15-d Versalda h rbi ekspertl r şurası Az rbaycana v Gürcüst na
h rbi köm k göst rm kl bağlı m s l l ri müzakir etdi. Şuranın işind iştirak etm k
üçün Böyük Britaniyanın h rbi naziri U.Çörçill, Britaniya Imperiya Ordusu Baş
Q rargahının r isi feldmarşal H.Vilson, admirallığın birinci lordu U.Lanq, lord-admiral
A.Bitti v başqaları t cili olaraq Londondan Paris g ldil r. Yanvarın 16-da h rbi
ekspertl rin işi davam etdirildi. Onların iclasıa Ж.Klemanso s drlik edirdi.
1920-ci il yanvarın 19-da Paris Sülh Konfransının Ali Şurasının hökum t
başçılarının iştirakı il keçiril n iclasında C nubi Qafqaz respublikaları problemi traflı
müzakir edildi. Iclasda Ali Şuranın 10 yanvar tarixli tapşırığına sas n, ingilis
nümay nd l ri t r find n t rtib edilmiş memorandum elan olundu. Memorandumda
aşağıdakı t dbirl r n z rd tutulurdu:
1. Az rbaycan v Gürcüst nın tanınması (bu t dbirl r h yata keçirilmişdi);
 39

2. vv ll r Denikin verilmiş v Potid olan silah v sursatın Az rbaycan,

Gürcüst n v Erm nistana verilm si;
3. Az rbaycana v Gürcüst na lav rzaq, maliyy v h rbi (silah v geyim)
c h td n yardım göst rilm si;
4. Bakının müdafi sinin möhk ml ndirilm si üçün lav t dbirl rin görülm si;
5. X z r sahill rinin müdafi sinin t min olunması, bolşevik ordusunun X z r
d nizin v X z r donanmasına buraxılmaması, Denikinin d niz
donanmasının mütt fiql rin ümumi istifad sin qaytarılması, bü mümkün
olmadıqda is onun batırılması.
Iclasda mütt fiql rin h rbi ekspertl ri adından m ruz il Ferdinand Foş çıxış etdi.
C nubi Qafqaz respublikalarının n d v hansı formada köm k göst rm k m s l si
k skin mübahis l r s b b oldu.
Bel likl , Klemanso v Çörçill Qafqaza bilavasit qoşun gönd rm k t r fdarı
olduqları halda Lloyd Corc v Nitti köm yi h rbi sursat gönd rm kl
m hdudlaşdırmağı n z rd tuturdular.
.M.Topçubaşov mütt fiql r Şimaldan h r k t ed n ordu il Qafqaz
respublikaları arasında bufer rolu oynayan Dağlılar Respublikasını da de-fakto tanımağı
t klif edirdi.
Bel likl , 1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh Konfransında Az rbaycan
Cümhuriyy tinin de-fakto tanınması .M.Topçubaşovun r hb rlik etdiyi Az rbaycan
nümay nd l rinin diplomatik f aliyy tl rinin uğurlu n tic si kimi
qiym tl ndirilm lidir.
1920-ci il yanvarın 2-d Az rbaycan hökum tinin fövq lad iclası keçirildi.
Yanvarın 14-d bütün Az rbaycan razisind bayram ş nlikl ri keçiril S yi elan
edilmişdi, respublikanın paytaxtında mitinql r v nümayişl rin, h mçinin Az rbaycan
Ordusunun h rbi keçidinin v Az rbaycan parlamentinin t nt n li iclasıın keçirilm si
haqqında q rar q bul edildi. Az rbaycanda yanvarın 14-ü istirah t günü elan olundu.
Az rbaycanın müst qilliyinin elan olunması beyn lxalq al md ona marağın
artmasına t kan verdi. Bir çox ölk l r- Belçika, Isveçr , Hollandiya, Çexiya v
Slovakiya Bakıda öz konsulluqlarını açmağa başladılar, Italiya is burada öz
nümay nd liyini yaratdı.
 40

1920-ci il martın 20-d Az rbaycanla Iran arasında sülh v dostluq haqqında

müqavil bağlandı. Müqavil y sas n, Iran hökum ti Az rbaycanın müst qiliyini de-
yure tanıdı. T r fl r dostluq v iqtisadi laq l rin yaradılması v inkişaf etdirilm si,
h mçinin Tehranda Az rbaycan s firliyinin, Bakıda is Iran s firliyinin açılması bar d
öhd likl r götürdül r. Bundan lav , h min gün Az rbaycanla Iran arasında gömrük,
Ticar t, poçt-teleqraf v konsul laq l ri haqqında saziş imzalandı. T brizd is
Az rbaycanın Baş Konsulluğu f aliyy t göst rm y başladı.
1920-ci il aprelin ortalarında Az rbaycan parlamenti Böyük Brtaniya, Fransa,
Italiya, ABŞ, Isveçr , Polşa, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Ukrayna, Rumıniya,
Almaniya v Rusiyada AXC-nin diplomatik nümay nd likl ri açılması haqqında qanun
q bul etdi. Türkiy , Gürcüst n v Erm nistan kimi qonşu ölk l rl diplomatik laq l r
genişl ndi. Bu dövrd Bakıda 20-d n çox ölk nin diplomatik missiyaları f aliyy t
göst rm y başladı.

4. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin süqutu.

AXC-nin yaradılmasının tarixi h miyy ti.
1920-ci ilin yazından müs lman partiya v qruplaşmaları - «Müsavat», « hrar»,
«Ittihad», sosialistl r, kommunistl r, bit r fl r arasında mübariz nin gücl nm si
respublikada siyasi durumu pozan v sabitsizliyi d rinl şdir n mühüm amill rd n biri
idi.
«Müsavat» partiyası h l 1919-cü ilin dekabrında beşinci hökum t kabinetini t şkil
ed r k ittihadçıların müqavim tini neytrallaşdırmaq niyy ti il onlara koalisiya t klif
etmişdi. Bel ki, «Müsavat» ın konkret m qs di «Ittihad» partiyasının simasında
parlamentin sağ hiss sini özün t r fkeş etm k idi. Lakin «Ittihad» hökum t daxil
olmaq t klifi müqabilind üç ş rti ir li sürdü: 1) Bütün müs lman partiyalarının
koalisiyasına riay t olunsun; 2) Daxili işl r naziri portfeli M.H.Hacınskiy verilsin; 3)
Dövl t n zar ti v zif si bu partiyanın nümay nd sin h val edilsin.
Dövl t n zar ti v zif sini l keçir n «Ittihad» bununla da hökum td öz g l c k
f aliyy tinin sas istiqam tini- dövl t strukturlarındakı qanunsuzluqlarla mübariz
aparmaq adı altında «Müsavat»ın leyhin kampaniyaçılıq istiqam tini
 41

mü yy nl şdirdi. Onların fikrinc , pozuntular v korrupsiyanın daha çox baş verdiyi

struktur Ticar t v S naye Nazirliyi idi. Bu s b bd n nazirlik xüsusi hücümlara m ruz
qaldı.
«Ittihad»ın başladığı kampaniyanı Daxili Işl r Nazirliyind davam etdir n
M.H.Hacınskinin h yata keçirliyi t dbirl r n tic sind çoxlu m mur xidm td n
k narlaşdırıldı. M.H.Hacınskinin bu h r k tl ri, h mçinin f hl liderl ri v
kommunistl rl yaxınlaşması parlamentin müsavatçılar v bit r fl r fraksiyasında
etirazlara s b b oldu. «Ittihad» kommunizmin Q rb imperializmin qarşı mübariz d
müs lman dünyasına göst rdiyi köm yi onun ateist xarakterind ki günahı yuyub
t mizl y n v z sayaraq kommunistl rl ittifaqa çağırır, Rus Sovet ordusunun
Antantaya qarşı mübariz aparan Türkiy il birl şm si üçün Az rbaycana
buraxılmasını t l b edirdil r. Bir-birin ks c bh d parçalanmış Türkiy nin özünd d
mü yy n qüvv l r bel mövqe tuturdu.
Türkiy qoşunları Mudros müqavil sinin ş rtin gör Az rbaycandan çıxarılsa da,
burada Türkiy amili qalmaqda idi. Mustafa Kamal mütt fiql r qarşı çıxdıqdan sonra
Türkiy nin nüfuzu Az rbaycanda yenid n yüks ldi, «g nc türkl r»d Sovet Rusiyası il
m kdaşlıqda Q rb imperializmin qarşı mübariz aparmaq üçün mümkün üstünlükl r
görürdül r. Buna gör d h m onlar, h m d kamalçılar Sovet Rusiyası il sıx laq
yaratmağa çalışırdılar. Az rbaycan is bu laq l rin yaradılması üçün lverişli yer hesab
olunurdu, çünki sovet köm yi müharib ed n Anadoluya Az rbaycandan keç r k
çatdırıla bil rdi.
Az rbaycan c miyy tind ki sabitliy ciddi t sir ed n amill rd n biri d «Müsavat»
partiyasının sıralarındakı qeyri-mü yy nlik idi. Partiyanın sol qanadı kifay t q d r
güclü ş kild ondan ayrılmağa meyll nmişdi. Bu qanad hökum tin daxili v xarici
siyas tini k skin ş kild t nqid edirdi. Bit r fl r qrupunun lideri Behbud Xan Cavanşir
v «Müsavat» partiyasının üzvü M.H.Hacınski d Sovet Rusiyası il dostluq
münasib tl ri yaradılmasına t r fdar idil r. Az rbaycanın siyasi xadiml rinin dövl t
idar çiliyi v siyas t-diplomatiya t Srüb sinin olmaması da özünü göst rirdi.
Birl şm d n bir q d r vv l «Hümm t» partiyasında parçalanma baş verdi.
Parçalanmadan sonra sol hümm tçil r R.A.Axundovun başçılıq etdiyi Az rbaycan
eserl r partiyası il birl şm y c hd göst rdil r. T ş bbüs uğursuzluqla n tic l ndi.
 42

Müs lman eserl rinin kommunistl rl laq yaratmaq c hdi d baş tutmadı, çünki
eserl rin fikrinc formalaşmaqda olan Az rbaycan Kommunist Partiyasının t rkibin
yalnız Az rbaycanlılar daxil olmalı idi.
dal tçil rin f aliyy ti kommunistl rin r hb rliyi altında genişl ndi. 1919-cü ilin
vv ll rind keçiril n konfransda onların B.D.Ağayev, M.D.Ağayev, R.K rimov,
I.Basir, S.Ç.Savadzad d n (Piş v rid n) ibar t (RK (b) P Bakı t şkilatı, «Hümm t» v
« dal t») MK seçildi.
Az rbaycan kommunist t şkilatlarının 1920-ci il fevralın 11-12-d Bakı ş h rind
keçiril n I qurultayında Az rbaycan Kommunist Partiyası yaradıldı. Bu vaxtdan
etibar n kommunistl rin silahlı üsyana hazırlığı başlandı.
Respublikada siyasi v ziyy tin sabit olmaması parlamentin v hökum tin işind d
öz ksini tapdı. Yeni hökum td m kv kinçilik naziri v zif sini tutmuş .Pepinov
1919-cü il dekabrın 28-d h mkarlar t şkilatlarının iştirakı il f hl m s l sin dair
müşavir keçirdi. Nazir f hl l rd n ona köm k göst rm l rini xahiş etdi v f hl l r is
onun verdiyi bütün v dl r m l edildikd n sonra köm k göst r c kl rini bildirdil r.
F hl sinfinin m nafeyini müdafi etm k şüarı il kommunistl r milli hökum t qarşı
mübariz aparırdılar.
Parlamentd çoxsaylı siyasi partiyaların olması v onların arasındakı daimi
mübariz Az rbaycan Cümhuriyy tinin mövcüd olduğu bütün müdd t rzind
hökum tin v ziyy tini ağırlaşdırırdı.
l mli 28 aprel gününd n düz 4 ay vv l “Müsavat” partiyasının görk mli üzvl ri
v parlamentin bit r fl r qrupu- c mi 12 n f r F.Xoyskinin kabinetind toplaşdılar.
Toplantıda baş nazir N.Yusifb yli başda olmaqla müsavatçı nazirl r d iştirak edirdil r.
Bu tarixi müşavir d ölk d v ziyy tin son d r c ciddi olması yekdillikl etiraf olundu
v d rhal t xir salınmaz t dbirl r görülm si t l b edildi. Hökum t aşağıdakı
t dbirl rd n ibar t t klif verildi:
1. M.H.Hacınskini daxili işl r naziri v zif sind n k narlaşdırmaq v onun yerin
kommunistl rl mübariz aparmağa qabil olan adam t yin etm k;
2. M.H.Hacınski il birlikd dig r sosialist nazirl rin ged c yi halda onları d rhal
başqaları il v z etm k;
 43

3. Parlamenti buraxmaq v hökum t xarici siyas t v ölk nin müdafi si işind n

geniş s lahiyy tl r verm k;
4. 6 aydan sonra Mü ssisl r M clisin seçkil r keçirm k.
Lakin hadis l rin sonrakı gedişi n z rd tutulan bu t dbirl ri h yata keçirm y
imkan verm di. Sovet Rusiyası t r find n t hlük getdikc artırdı. Buna gör d 1920-
ci il yanvarın 2-d RSFSR Xalq Xarici Işl r Komissarı Q.V.Çiçerinin ağqvardiyaçı
Denikin ordusuna qarşı h rbi ittifaq bağlamaq t klifi il xarici işl r naziri F.Xoyskiy
gönd rdiyi nota Az rbaycanı Rusiyanın daxili münaqiş l rin S lb etm k v bununla da
g l c kd Az rbaycanı işğal etm k üçün n z rd tutulan siyasi manevrd n başqa bir şey
deyildi. Çiçerin notasının sas m qs dini başa düş n Az rbaycan xarici işl r naziri
F.Xoyski onun t klifini r dd etdi. Bolşevik t hlük sinin real olduğunu n z r alan
F.Xoyski hökum td n respublikada fövq lad v ziyy t t tbiq etm yi, parlamentin
buraxılmasını, yaxın vaxt rzind Mü ssisl r M clisin seçkil r keçirilm sini t l b etdi.
Sovet Rusiyasına münasib t m s l si Az rbaycanın siyasi partiyaları arasında
sas ziddiyy t nöqt sin çevrildi. Sosialistl r v ittihadçılar Çiçerinin notasına müsb t
Cavab verm k t r fdarı idil r.
Hökum tin siyas tin qarşı onun b zi üzvl ri d müxalif tçi mövqe tutdular. sas
mübahis Sovet Rusiyasına loyal münasib tin t r fdarı daxili işl r naziri M.H.Hacınski
il Rusiya t zyiqin qarşı radikal t dbirl r görülm sinin t r fdarı olan xarici işl r naziri
F.Xoyski arasında baş verdi.Radikallar qalib g ldil r v 1920-ci il fevralın 18-d
M.H.Hacınski daxili işl r naziri v zif sind n getdi, lakin Ticar t, s naye v rzaq naziri
v zif sini tutdu.
Martın ortalarında müsavatçılar v bit r fl r fraksiyasının birg iclasında bu
m s l tam k skinliyi il qoyuldu. M.H.Hacınski öz baxışlarını ş rh etdi. F.X.Xoyski
başda olmaqla dig r qrup M.H.Hacınskinin m ruz sini m nfi qarşıladı. F.Xoyski qeyd
edirdi ki, “heç bir rus partiyası, heç bir Rusiya hökum ti heç vaxt Zaqafqaziya
respublikasının müst qilliyini tanımayacaq v yalnız Qafqaz xalqlarının güclü ordusu
v ld silah müst qilliyini qorumaq zmi olduğu zaman Qırmızı Moskva biziml
hesablaşaSaq v bizim s rh dl rimizi keçm y S kdir”. Buna gör d s rt x ttin
t r fdarları respublikanı müdafi etm k üçün bütün z ruri t dbirl ri görm y v ölk ni
kommunist ünsürl rind n v onlara r ğb t b sl y nl rd n t mizl m y çağırırdı. Bu
 44

t dbirl ri h yata keçirm k üçün onlar hökum t fövq lad s lahiyy tl r verm yi v
vaxt itirm d n qonşu respublikaları Qafqazın birg müdafi sin çağırmağı t klif etdil r.
Lakin s rt kurs t r fdarlarının t klifl ri q bul edilm di.
Az rbaycan hökum tind daxili mübariz nin davam etdiyi bütün dövr rzind
Sovet Rusiyası t r find n t zyiq hiss olunurdu. Xarici işl r naziri F.Xoyskinin Rusiya
il h rbi ittifaqdan imtina etm sin Cavab olaraq 1920-ci il yanvarın 23-d Çiçerin
ikinci notanı gönd rdi v Az rbaycanı Rusiyadakı h rbi münaqiş y S lb etm k üçün
yenid n t ş bbüs göst rdi.
1920-ci il martın 17-d V.I.Leninin Qafqaz c bh si H rbi-Inqilabi Şurası adından
gönd rdiyi teleqram sovet hökum tinin Az rbaycana münasib tind ki gizli niyy tl rd n
x b r verir: “Bizim üçün Bakını l keçirm k son d r c vacibdir. Bütün s yl ri bu
istiqam t yön ldin, h m d b yanatlar sırf diplomatik olmalıdır, möhk m yerli sovet
hakimiyy tinin hazırlanmasında maksimum y qinlik ld edilm lidir”.
F.X.Xoyski Q.V.Çiçerinin yeni notasını Cavabsız qoymadı v 1920-ci il martın 7-
d Az rbaycan xarici işl r nazirinin daha q tiyy tli ş kild t rtib olunmuş üçünSü
notasını gönd rdi. F.Xoyski qeyd edirdi ki, mehriban qonşuluq münasib tl rinin
yaradılması yalnız h r iki t r fin suverenliyi sasında h yata keçiril bil r v m hz bu
c h td n Az rbaycan h l Sovet Rusiyası t r find n heç bir h mr ylik görm mişdir.
Siyasi dair l rd Rusiya il laq l r yaratmağın vacibliyi yaxşı başa düşülürdü.
Bu laq l rin pozulması n tic sind Az rbaycan iqtisadiyyatı, xüsus n neft s nayesi
ağır böhran keçirirdi. N tic d hasil edil n neftin miqdarı ixraS edil n neftin miqdarına
uyğun g lmirdi. Bakıda orta hesabla ayda 18-19 milyon pud neft çıxarılır, amma onun
c mi 5-6 milyon pudu ixraS edilirdi. Buna gör d Sovet Rusiyası il iqtisadi laq l r
yaradılması v mt mübadil sinin başlanması qaçılmaz z rur t çevrilmişdi. Lakin
bel mt mübadil si yalnız xalqların hüquqi b rab rliyi v suverenliyi prinsipl ri
sasında mümkün idi.
“Müsavat”ın M.H.Hacınskini daxili işl r naziri v zif sind n geri çağırmaq
niyy tind n x b r tutan “Ittihad” hökum t koalisiyası haqqında öz razılaşmasını l ğv
etm k v hökum td ki nümay nd sini geri çağırmaq haqqında q rar q bul etdi. Daxili
işl r naziri v zif sin yeni namiz d m s l sind “Müsavat” heç bir güz şt getm k
ist m di v bu v zif y yalnız “Müsavat” partiyasının üzvünü ir li sür S yini bildirdi.
 45

Daxili Işl r Nazirliyini gücl ndirm k üçün “Müsavat” partiyası fevralın 23-d bu
v zif y hökum tin n g nc üzvü olan M.V kilovu, onun müavini v zif sin is
partiyanın radikal mövqeli liderl rind n olan Ş.Rüst mb yovu m sl h t gördü. M hz
onların s yi il dövl t zidd ünsürl r qarşı f al mübariz başlandı. Bolşevikl r
iç risind h bsl r keçirildi, f hl klubları v n irtiSaçı, ciddi müxalif t mövqeyind
olan q zetl r “Edinaya Rossiya”, “Novıy mir” v s. bağlandı.
Lakin partiya fraksiyaları arasında danışıqlar heç bir müsb t n tic verm di.
“Ittihad” partiyası “Müsavat”ı hakimiyy ti zorla l keçirm kd ittiham etm kd n d
ç kinm y r k bildirdi ki, “Müsavat” parlamentd çoxluğu t sadüf n qazandığından
onun iqtidarda olması qanunsuzdur.
Sosialistl rin v “Ittihad” nümay nd l rinin getm si hökum t böhranını
k skinl şdirdi. Hökum td qalan müsavatçılar artıq Nazirl r Kabinetinin süqutunun
qarşısını almaq iqtidarında deyildil r.
Bel likl , müst qillik mövqeyind duran bütün siyasi qüvv l rin s m r li
işbirliyi quraSağına b sl n n ümidl r özünü doğrultmadı.
Hökum t başçısı v zif sini tutmaq imkanı olmayan “ hrar” v “Ittihad”
partiyaları müsavatçıların n loyal nümay nd si saydıqları M.H.Hacınskinin
namiz dliyi il razılaşdılar. Sosialistl r üç nazir v zif sini t l b edir, daxili işl r, xarici
işl r v h rbi nazir v zif l rin S.Hacınski, A.S fikürdski v B.Rzayevi t klif edirdil r.
Yeni hökum tin t şkili prinsipl ri il razılaşmayan “Müsavat” partiyası üzvl rinin
bir hiss si M.H.Hacınskinin yaratdığı hökum t daxil olmaq t klifind n imtina etdil r.
Az rbaycan kommunist t şkilatları sas gücü f hl l rin v döyüş d st l rinin
silahlanmasına s rf edir, silahlı üsyanın hazırlanmasını özl rinin n yaxın m qs dl ri
hesab edirdil r. Az rbaycan kommunistl rinin H şt rxanla laq si bu sah d işi
yüngüll şdirdi. H şt rxan vasit sil Moskvadan göst rişl r daxil olur, bolşevik f alları,
silah ehtiyatları v pul v saiti g tirilirdi. Bu dövrd V.I.Leninin göst rişi il RK (b) P-
nin Bakı Komit sinin s r Samına “h rbi m qs dl r üçün” 15 milyon manat pul
gönd rilmişdi. Silah H şt rxandan başqa Orta Asiyadan da g tirilirdi. 1920-ci ilin mart
ayı rzind Türküstan c bh si komandanlığının köm yi il Krasnovodskdan Bakıya
qayıqlarla 2 min yaxın tüf ng, çoxlu döyüş sursatı v pul v saiti g tirilmiş, bunlar
Qaraş h rd v Bayılda düz ldilmiş xüsusi anbarlarda gizl dilmişdi.
 46

Yeni hökum t yaratmaq s lahiyy ti almış M.H.Hacınski Az rbaycan

kommunistl ri il danışıqlara gir r k onlara nazir v zif l ri t klif etdi. Lakin
kommunistl r bu t klif razı olmadılar.
Yaxınlaşan “bolşevik t hlük sinin” bütün ciddiliyini başa düş n F.Xoyski özünün
h mkarı Y.P.Gegeçkoriy h l 1919-cü il iyunun 27-d Gürcüst nla Az rbaycan
arasında general Denikin qarşı yön lmiş birg müdafi taktikasının ş rtl rini
reallaşdırmaq üçün z ruri t dbirl r görm yi t klif etdi. Lakin Az rbaycanla h rbi
laq l rin bel konkretl şdirilm si artıq o dövrd Gürcüst n hökum tinin m nafeyin
uyğun g lmirdi. H min dövrd Gürcüst n nümay nd si Uraqadze Moskvada öz
hökum ti adından Çiçerinl Gürcüst nın Sovet rusiyası t r find n tanınması bar d
danışıqlar aparırdı.
Öz müst qilliyi uğrunda Q rb dövl tl ri il mübariz aparan v Sovet Rusiyasının
h rbi v diplomatik yardımına ehtiyacı olan Türkiy is Şimal qonşusu il sıx laq l r
yaratmağa çalışırdı. Ankara hökum tinin RSFSR hökum tin ilk r smi müraci tind -
M.K.Atatürkün V.I.Lenin 1920-ci il 26 aprel tarixli m ktubunda qeyd edilirdi ki,
“Sovet qüvv l ri Gürcüst na qarşı h rbi m liyyata başlamağa v ya diplomatik yolla
öz nüfuzu vasit sil Gürcüst nı ittifaqa girm y m cbur ets , ingilisl ri Zaqafqaziyadan
qovmağa çalışsa, Türkiy imperialist Erm nistana qarşı h rbi m liyyatları öz üz rin
götürür v Az rbaycan Cümhuriyy tini Sovet dövl ti dair sin girm y m cbur etm yi
öhd sin alır”. Bunun müqabilind Türkiy Sovet Rusiysından ilk yardım kimi qızılla 5
milyon türk lir si, h cmi v miqdarı danışıqlar zamanı mü yy n edil c k silah v
sursat, h mçinin b zi h rbi-texniki vasit l r, tibbi-sanitariya materialları v rzaq xahiş
edirdi. T rkibind keçmiş Türkiy h rbi sirl rind n t şkil olunmuş h rbi hiss l r olan
11-ci ordunun Bakıdan yan keçm kl Antanta qoşunlarına qarşı mübariz aparmaq üçün
Qarabağ v Erm nistandan keç r k Anadoluya g lm si n z rd tutulurdu. Sovet
Rusiyası is öz növb sind h r vasit il h rbi-strateжi c h td n çox mühüm olan
regionu, ilk növb d Bakı neft s naye rayonunu l keçirm y , Yaxın v Orta Ş rqin
qapısında möhk ml nm y çalışırdı.
1920-ci ilin aprelin 8-d RK(b)P M rk zi Komit sinin Plenumu RK(b)P MK-nın
Qafqaz Bürosunun yaradılması haqqında q rar q bul etdi. Büronun t rkibin
 47

S.M.Kirov, A.M.Nazaretyan, N.N rimanov, Q.K.Orconikidze, Y.D.Stasov v b. daxil

oldular.
Bakıda üsyan başladığı halda birg h r k ti laq l ndirm k m qs dil RK(b)P
Qafqaz Diyar Komit sinin bürosu, AK(b)P v Kirovun XI Ordunun komandanlığı il
yazışmaları bütün aprel ayı rzind davam edirdi. XI Ordunun komandanlığı, RK(b)P
Qafqaz Diyar Komit si v AK(b)P nümay nd l rinin iştirakı il aprelin 22-d Bakıda
v aprelin 25-d Port-Petrovskda keçiril n müşavir l rd qarşıdakı birg m liyyatlar
planını t fsilatı il müzakir etdi. Bu plan aprelin 27-d Bakıda kommunistl rin silahlı
çıxışını v h min gün XI Ordunun Az rbaycan s rh ddini keçm sini n z rd tuturdu.
Aprelin 27-d s h r tezd n kommunistl rin silahlı d st l ri h m ş h r daxilind ,
h m d onun k narlarında n mühüm obyektl ri- d miryol vağzalını, poçtu, teleqrafı,
radiostansiyanı, polis m nt q l rini, iri neft m d nl rini, s naye mü ssis l rini, h rbi v
Ticar t limanınını v s. yerl ri l keçirm y başladılar. Eyni zamanda, h rbi nazir
S.Mehmandarov zabitl r yeni hökum t tabe olmağı mr etdi.
1920-ci ilin aprelind Bakıda h rbi çevrilişin hazırlanması v keçirilm sind
burada olan Türkiy h rbi xidm tçil ri v kommunistl ri f al rol oynayırdılar. M hz
onların köm yi n tic sind ş h rd bir çox mühüm obyektl r, o cüml d n d miryol
vağzalı tutuldu, ş h rin h rbi qubernatoru M.Q.Tlexas h bs edildi. M hz Türkiy
zabitl ri v sg rl ri hökum tin Bakını t rk etm k c hdinin qarşısını aldılar.
Bakıda baş ver n aprel hadis l rind X z r H rbi Donanması h miyy tli rol
oynadı. Donanma g mil rinin hey ti bu dövrd kommunistl rd n v onlara r ğb t
b sl y n matroslardan ibar t idi. Hakimiyy tin 2 saat rzind Az rbaycan Inqilab
Komit sin t hvil verilm sini ultimatumla t l b ed n h rbi g mil r sahild düzüldül r
v öz toplarını hökum t orqanları binalarına tuşladılar.
Aprelin 27-d günorta artıq h rbi druжinaların faktiki olaraq ş h rd v ziyy t
tam n zar t etdiyi v XI Ordunun ön hiss l rinin Az rbaycan Cümhuriyy ti razisind
olduğu bir vaxtda Az rbaycan Inqilab Komit si qanuni hökum ti devirib hakimiyy ti
q sb etm sin qanuni don geydirm y çalışırdı. Bu m qs dl aprelin 27-d saat 11-d
başda H.Sultanov olmaqla kommunistl rin nümay nd hey ti AK(b)P MK, RK(b)P
Qafqaz Diyar Komit si Bakı Bürosu v M rk zi F hl Konfransının adından
hakimiyy ti N.N rimanovun başçılıq etdiyi Sovet f hl -k ndli hökum tin t slim etm k
 48

bar d Ç.Ildırım t r find n t rtib olunmuş ultimatumu parlament t qdim etdi. Cavab 2
saat rzind verilm li idi, ks halda bolşevikl r at ş açmaqla h d l yirdil r.
H min ultimatumu müzakir etm k üçün parlament iclasından vv l
M.H.Hacınski, M. .R sulzad , Q.Qarab yov, A.S fikürdski, A.Qardaşov v
Ağamalıoğlundan ibar t komissiya yaradıldı. Komissiya ultimatuma cavab olaraq öz
ş rtl rini hazırladı v bu ş rtl r parlamentin müzakir sin verildi.
N.Yusifb ylinin yanında m hdud dair d keçirilmiş müşavir d Ş.Rüst mb yov
b zi deputatlara qan tökülm sin yol verm m k üçün Bakıdan çıxmağı v bolşevikl r
qarşı mübariz ni t şkil etm k üçün G nc y köçm yi t klif etdi. Lakin onun t klifini
toplantı iştirakçıları q bul etm dil r. Saat 20:45-d Az rbaycan parlamentinin t cili
iclası açıldı. Günd likd bir m s l - Az rbaycan Inqilab Komit sinin hakimiyy ti t hvil
verm k bar sind ultimatumu m s l si dururdu. Müzakir başlamazdan vv l çıxış
ed n h rbi nazir S.Mehmandarov silahlı müqavim tin mümkün olmadığını bildirdi.
Ultimatumun m tnini oxuyan v öz t slimçilik mövqeyini nümayiş etdir n
M.H.Hacınski ultimatumun ş rtl rini q bul etm yi t klif etdi v deputatları inandırmağa
çalışdı ki, Qızıl Ordu Bakıya girm d n Türkiy y köm y keçm k niyy tind dir.
Qızğın müzakir l rin gedişind çıxış ed n müxalif parlament fraksiyalarının
nümay nd l ri: S.Ağamalıoğlu («Hümm t»), Q.Qarab yov («Ittihad»), A.S fikürdski
(sosialist bloku), A.Qardaşov (« hrar») M.H.Hacınskinin hakimiyy ti t hvil verm k
t klifini müdafi etdil r.
«Müsavat» fraksiyası adından onun s dri M. .R sulzad çıxış ed r k dedi: «Biz
kobud ultimatum verilmişdir. Bizim xilaskarımız hörm t etdiyimiz Türkiy dir. Biz öz
müst qilliyimizin tapdalanmaması ş rtil Türkiy y köm y ged n qüvv l ri müdafi
edirik. Lakin C nablar, bizim razılığımızı soruşmadan s rh dl rimizi keç n qüvv l r
biz dost deyil, düşm ndir! Bu ultimatumun q bul edilm si hakimiyy ti dost maskası
geymiş düşm n verm k dem kdir! Biz buraya mill tin irad si v arzusu il g lmişik v
bizi buradan yalnız güc v süngü il çıxarmaq olar». Bununla bel , v t ndaş müharib si
t hlük sini n z r alan «Müsavat» fraksiyası Az rbaycanın müst qilliyinin saxlanaSağı
ş rtil kommunistl rin ultimatumunu q bul etm k haqqında çoxluğun fikrin
qoşulmağa m cbur oldu.
 49

1920-ci il aprelin 27-d n 28-n keç n gec parlament hakimiyy ti Müv qq ti

Inqilab Komit sin t hvil verdi. Komit nin t rkibi onun qiyabi seçilmiş s dri
N.N rimanov, A.Alimov, D.Bünyadzad , M.Hüseynov, .Qarayev, Q.Musab yov v
H.Sultanovdan ibar t idi. Komit radio vasit sil RSFSR hökum tin «Qızıl Ordu
hiss l rini gönd rm k yolu il d rhal real köm k göst rm k» haqqında r smi xahişl
müraci t etdi. Müraci t slind formal xarakter daşıyırdı. S sverm n tic sind
( leyhin 1 n f r, bit r f qalanlar 3 n f r, s sverm d iştirak etm y nl r 3 n f r) 1920-
ci il aprelin 27-d axşam saat 11 rad l rind parlament hakimiyy tinin Az rbaycan
Inqilab Komit sin verilm si haqqında q rar q bul etdi. Parlament s drinin müavini
M.Y.S f rov v Işl r Idar sinin direktoru M.V kilov t r find n imzalanmış s n dd
hakimiyy tin verilm si ş rtl ri göst rilirdi: «N z riniz çatdırırıq ki, biz aşağıdakı
ş rtl rl hakimiyy ti t hvil veririk:
1. Sovet hakimiyy ti t r find n idar edil n Az rbaysanın tam müst qilliyi
saxlanılır;
2. Az rbaycan Kommunist Partiyasının yaratdığı hökum t müv qq ti orqan
olaSaqdır;
3. H r cür xarici t zyiql rd n asılı olmayaraq Az rbaycanın q ti idar formasını
Az rbaycan F hl , K ndli v sg r Deputatları Soveti simasında
Az rbaycanın ali qanunvericilik orqanı mü yy n ed c kdir;
4. Hökum t idar l rinin bütün qulluqçuları öz yerl rind qalır v yalnız m sul
v zif tutan ş xsl r d yişdirilir;
5. Yeni t şkil olunan müv qq ti kommunist hökum ti parlament üzvl rinin
h yatının v mlakının toxunulmazlığına t minat verir;
6. Hökum t Qızıl Ordunun döyüşl Bakıya girm sinin qarşısını almaq üçün
t dbirl r gör S kdir;
7. Yeni hökum t kimin t r find n t şkil edilm sind n asılı olmayaraq
Az rbaycanın müst qilliyin son qoymaq m qs di güd n bütün xarici
qüvv l r qarşı q ti t dbirl rl v bütün vasit l rl mübariz aparacaqdır».
Q rarın yekun hiss sind göst rilirdi: «Az rbaycan parlamenti özünün fövq lad
iclasında s s çoxluğu il bu ş rtl ri q bul etmişdir v onu Sizin n z riniz çatdırdıq».
 50

Aprelin 27-d saat 1- 5 d qiq işl miş Az rbaycan parlamentin ultimatum

verilm sind n 12 saat vv l A.Mikoyan, Q.S biyev v Q.Musab yovu g tir n «III
Beyn lml l» zirehli qatarı Samur körpüsünd n keçdi v yol boyu q fl t n yaxalanmış
azsaylı v p rak nd ordu hiss l rinin müqavim tini qırmaqla Bakıya doğru h r k t
etdi. Aprelin 27-d axşam saat 21-d Bil c ri stansiyası Sovet zirehli qatarları
t r find n tutuldu, s h r saat 4-d is «III Beyn lml l» zirehli qatarı Bakı stansiyasına
g ldi. Aprelin 30-da XI Ordunun sas hiss l ri ş h r daxil oldu. Onların ir lil m si
zamanı başda X lil paşa olmaqla yerli hali iç risind t bliğat aparan v halini XI
Orduya müqavim t göst rm m y çağıran Türkiy zabitl ri qrupu sovet qoşunlarına
f al köm k edirdi. H min gün 7-ci süvari diviziyasının hiss l ri Şamaxı v Ağsuya
daxil oldular, mayın 1-d is Az rbaycan hiss l rinin müqavim tini aradan qaldıran
sovet zirehli qatarları G nc stansiyasını l keçirdil r.
Mayın 1-d Volqa-X z r H rbi Donanmasının g mil ri Bakı limanına daxil oldu.
Mayın 3-d v 4-d L nk ran v Astaraya h rbi d niz desantı çıxarıldı. 1920-ci il mayın
ortalarında XI Ordu Az rbaycan Cümhuriyy tinin dem k olar ki, bütün razisini n zar t
altına aldı. Bel likl , bolşevik Sovet Rusiyasının h rbi müdaxil si il suverenliyini
b yan etmiş Az rbaycan Xalq Cümhuriyy ti süqut etdi, hakimiyy t kommunistl rin
lin keçdi.
AXC hakimiyy tinin devrilm si ciddi daxili v xarici s b bl rin n tic sidir.
1920-ci ilin yazında respublikada getdikc d rinl ş n siyasi sabitsizlik ölk d f aliyy t
göst r n müs lman partiyaları- «Müsavat», « hrar», «Ittihat», sosialistl r, bit r fl r
qrupu v b. arasında ged n mübariz nin qızışması il müşayi t olunurdu. Iki il yaxın
bir müdd td 5 hökum t kabinetinin bir-birini v z etm si h min mübariz nin n tic si
idi. Az rbaycanın rus-sovet ordusu t r find n istilası r f sind siyasi partiyaların
qarşıdurması o q d r k skinl şmişdi ki, h min r f d yeni hökum t kabineti t şkil
etm k heç cür mümkün olmadı.
Respublikada v ziyy ti mür kk bl şdirib d rinl şdir n dig r ciddi amil o idi ki,
hökum t dövl t razisinin bütövlüyünü t min etm k üçün erm ni daşnakları il
mübariz y h ddind n artıq iqtisadi v h rbi ehtiyatlar S lb etm k m cburiyy tind
qalmışdı. Lakin bu vaxt d rinl şm kd olan siyasi v iqtisadi böhranın mövcüdluğuna
 51

baxmayaraq, Az rbaycanda «inqilabi ş raitin yetişm si» deyil n bir v ziyy t yox idi. O
zaman Az rbaycan xalqı üçün aşkarda olan n vacib m s l müst qilliyin N tic l ri idi.
N.N rimanov çevrilişd n bir neç ay önc Moskvaya Az rbaycandakı v ziyy t
bar d m lumat ver rk n rzaq m s l sinin yaxşı v ziyy td olduğunu, Az rbaycana
gediş-g lişin s rb stliyini, h r istiqam td q zet n şrini, m tbuat azadlığını, çoxpartiyalı
parlament f aliyy tini, m k birжasının mövcüdluğunu, ziyalı m yinin yaxşı
qiym tl ndirildiyini (onlara yaxşı m khaqqı verildiyini), 5 may v 14 avqustda
uğursuz t till rd n sonra f hl l rin nüfuzunun qism n enm sini, yalnız müs lmanlardan
ibar t nizami ordunu, onun başında t Srüb li generalların durduğunu, sg rl rin normal
t minatını traflı ş rh etmişdi. Müst qil dövl t qurucüluğu üçün lverişli olan bel bir
ş raiti arzulayan Moskvadakı Kommunist m rk zi yerli kommunist h r katı
t şkilatlarının öz gücl rini v s yl rini vahid Az rbaycan Kommunist Partiyasında
birl şdirm sin nail oldu. Bel likl , Az rbaycanı q sb etm k üçün daha bir ciddi z min
yarandı. Yerli kommunistl r istilanın iştirakçıları v M rk zin arxalandığı sas qüvv
oldu. Yerli partiya t şkilatlarından birinin 28 apreld n sonrakı hesabatında deyilirdi:
« g r inqilab qansız keçibs , Müsavat hakimiyy ti devrilibs , bu o dem k deyil ki,
bizim partiyamız güclü idi. Bu ona gör bel oldu ki, XI Qızıl Ordu güclü idi».
Bel likl , aprel çevrilişi xarici qüvv nin «ildırım sür tli öldürüSü» yürüşü
n tic sind h yata keçdi. Daxili s b bl r is (hökum t böhranı, Qarabağ konflikti,
silahlı üsyana hazırlıqda yerli kommunistl rin f al iştirakı, Türkiy h rbi
qulluqçularının köm yi) Qızıl Ordunun ölk ni istila etm sini yalnız asanlaşdırdı.
Cümhuriyy tin yaradılması, uğursuzluğuna baxmayaraq onun 23 aylıq f aliyy ti
Az rbaycan xalqının tarixi taleyind çox mühüm hadis idi. O, qısa müdd td öz
parlamenti, hökum ti, ordusu v pul vahidi olan demokratik respublikaya çevrildi.
Az rbaycan Cümhuriyy ti demokratik respublika kimi b rq rarlaşırdı.
 52
Mühazir mövzusu üzr d biyyat siyahısı

1. Az rbaycan tarixi, V cild. Bakı, 2001.

2. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin 82-ci ildönümün h sr olunmuş
Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2000.
3. Baykara H. Az rbaycan istiqlal mübariz si tarixi. Bakı, 1992.
4. Balayev A. Az rbaycan milli-demokratik h r katı. 1917-1920-ci ill r.
Bakı.1990.
5. H s nov C. Az rbaycan beyn lxalq münasib tl r sistemind (1918-1920).
Bakı, 1993.
6. Isg nd rov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı, 1997.
7. Yaqudlu N. Az rbaycan milli müCadil si v M. .R sulzad . Bakı, 2001.
8. Yaqublu N. Müsavat partiyasının tarixi. Bakı, 1997.
9. R sulzad M. . Bolşevikl rin Ş rq siyas ti. Bakı, 1994.
10. R sulzad M. . Az rbaycan Cümhuriyy ti. Bakı, 1990.
11. N zirli Ş. Arxivl rin sirri açılır. Bakı, 1999.
12. N C fov B. Az rbaycan Demokratik Respulikası. Bakı, 1991 .
13. N sibzad N. Az rbaycan Xalq Cümhuriyy tinin xarici siyas ti. Bakı, 1997.
14. M mm dzad M. Milli Az rbycan h r katı. Bakı, 1992.
15.Süleymanov M. Qafqaz Islam Ordusu v Az rbaycan. Bakı, 1999.
16. Ibrahimli X. Az rbaycanın siyasi mühacir ti.Bakı. 1996.