સાગરસ રાટ

જૂલ ે વન
સિં ત કરનાર
ં ર મો. ભ
મૂળશક

આર. આર. શઠે ઍ ડ કંપની રા. િલ.

પુ તક રકાશક અને િવ રેતા
ે ટ્ રીટ
૧૧૦, િ ર સસ
અથબાગ
ં ઈ ૪૦૦ ૦૦૨
મુબ
ટેિલ. (૦૨૨) ૨૨૦૧૩૪૪૧
‘ ારકેશ’
રૉયલ ઍપાટમૅ ટ પાસ,ે ખાનપુર
અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
ટેિલ. (૦૭૯) ૨૫૫૦૬૫૭૩
Visit us at : www.rrsheth.com
Email : sales@rrsheth.com
 SAGARSAMRAT, Adventure Story
by Jule Varne
R. R. Sheth & Co. Mumbai Ahmedabad

© આર. આર. શઠે ની કંપની

રકાશક
ભગતભાઈ ભુરાલાલ શઠે
આર. આર. શઠે ની કંપની
ં ઈ ૪૦૦ ૦૦૨
મુબ અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
Web : www.rrsheth.com
E-mail : rrsheth_co@hotmail.com
 કદર
થોડાંએક વષો પહેલાં રિસ રે ચ લખ ે ક જૂલ ે વનની ‘ચદં ્ રની મુસાફરી’
૧ નામની સિં ત ચોપડી મ વાંચી યારથી જૂલ ે વન ઉપર હં મુ ધ થયો.
ુ
ે ાં બ-ે ચાર પુ તકો
મારી છે લી માંદગીમાં મને જૂલ ે વન સાંભયો અને મ તન
સાંભળીને વાં યાં. એકેએક પુ તક ઉપર હંુ આફરીન બનતો ગયો; એકેએક પુ તક
મને અજોડ લા યુ.ં પણ એમાંય ે જો કોઈ પુ તક તરફ મારે પ પાત કરવાનો હોય, મારે
રમ આપવાનો હોય તો હંુ પહેલી જ યાએ આ ૨ ‘સાગરસ રાટ’ને મૂકંુ .
આ પુ તક જૂલ ે વનની અદ્ ભતુ છતાં અ યતં શા ીય ક પનાનું સવો મ
ફળ છે. એક વખત યારે સબમરીન નહોતી યારે આ ‘નૉિટલસ’ની ક પના જૂલ ે
વન કરી. એ ક પના એટલી સચોટ, એટલી યવિ થત અને એટલી િવગતપૂણ છતાં
એટલી મનોરમ ભાષામાં મુકાયલે ી છે કે લોકોને કબૂલ કયા િવના ચાલતું નથી કે
સબમરીનની શોધ જૂલ ે વનની પાતાલ પશી ક પનાને ૠણી છે.
તરંગ અને ક પના બન ં ે મનોિવહારનાં જુ દાં જુ દાં વ પો છે. તરંગનો પાયો
અ ધર છે, શૂ યમાં છે, પોકળતામાં છે, મગજની અ યવ થામાં છે. ક પનાનો પાયો
વા તિવકતામાં છે. જે માણસ જગતનાં થૂળ અને સૂ મ ત વોને તન ે ા સ ય વ પમાં
જોઈ શકતો નથી પણ તન ે ે બદલ ે વવાંિછત વ પોને ક પે છે, તે તરંગની પાંખે
ઊડીને પછડાય છે. જે માણસ જગતનાં થૂળ-સૂ મ ત વોનાં આંતર રહ યોને
અતં : ફુરણાથી પામી શકે છે, તે માણસને ક પના વરે છે અને તન ે ે વરેલી ક પના તન
ે ે
વતમાનમાંથી ભિવ ય ભાખતો બનાવ ે છે. જૂલ ે વન બી રકારનો ક પક છે,
ભિવ યવ ે ા છે, આષ દૃિ વાળો છે.
સફળ ક પનાનું સજન વાંચનારને આનદં દાયક છે, વ ૈ ાિનકને િજ ાસા
ત ૃ ત કરનારનું છે, શોધકને િદશાસૂચક છે, કેળવણીકારને ક પનાનું – શુ
ક પનાનું સાિહ ય આપના ં છે. ક પનાનાં પુ તકોમાં આ પુ તક અ ર થાને
િબરાજના ં હોઈ જુ વાન હૃદયને ઉ સાહ આપના ં અને રેરક છે. જુ વાની
નવલકથાઓ માગે છે. અબૂજ લોકો તરંગ રધાન વાતો જુ વાનોને ખોળે ધરી તમે ને
તરંગી, અિ રય, િનવીય અને િન ફળ કરે છે. ડા યા લોકો જુ વાનોને એવી કથાઓની
ભટે ધરે છે કે જે તમે ની ઊછળતી સાહિસક વ ૃિ ન,ે તમે ની સશ
ં ોધક વ ૃિ ને પોષે છે અને
તમે ની પાસે એવાં જ ઉ સાહભયાં પરા રમો કરાવવાને રેરણા આપી તમે ને ઊભા કરે
છે. જૂલ ે વન બી રકારના લખ ે ક છે.
નવલકથાઓ મનરંજન કરે છે, માટે વાંચનારનું મન તે હરી શકે છે.
જુ વાનોને એટલા જ માટે નવલકથાઓ ઉપર બહુ રેમ છે. મા ર ઉપલક રંગવાળી અને
િન ફળ ખૂજલી ઉ પ કરનારી આવી નવલકથાઓ આખર જુ વાનોના શાપને પામ ે છે;
પણ જે નવલકથાઓ તમે ને આદશ આપે છે, તમે ની સામ ે વનના નવા માગો, બુદ્િધનાં
નવાં ે રો, ક પનાનાં નવાં ઉ યનો ઉઘાડાં કરે છે, તે નવલકથાઓને જુ વાનો
અન ય રેમથી પૂજે છે અને તને ે તમે ની રાણ રેરક માને છે. જૂલ ે વનની એકેએક
નવલકથા જુ વાન વાચકોનું અખૂટ રેરણાબળ છે, આદશદા રી છે.
ચોપડીનું અ ં રે નામ ‘દિરયા નીચ ે વીશ હ ર લીગ’ એવું છે. અ ં રે
નામ ચોપડીની વ ૈ ાિનક િકંમત સૂચવ ે છે અને સાચ ે જ ચોપડી વ ૈ ાિનક દૃિ એ
મહામૂલી છે. સહેજે જ ચોપડી વાંચતાં સાગરનું પટે કેટલું િવશાળ છે, તમે ાં કેટલી કેટલી
િવિવધ અને અદ્ ભતુ સામ રીઓ છે, પાણીની સપાટી નીચ ે કુ દરતની લીલા કેવી અપૂવ
અને ભ ય છે તન ે ો યાલ આપણને આવ ે છે. પ ૃ વી ઉપરની િનસગસ ૃિ નો મિહમા
અદ્ િવતીય છે, અને પ ૃ વી ઉપરની સ ૃિ રચી ઈ રે હાથ ધોઈ ના યા છે, એમ
કહેનારાઓને પ ૃ વીના પટે ઉપર પથારાયલે સાગરમાં આવલે ંુ અપૂવ સૌંદયસજન જોતાં
અિભમાનને નીચું કરવું પડશ ે અને િકરતાર િવષન ે ા પોતે કરેલા દિરદ્ ર યાલ માટે
શરમાવું પડશ.ે આ દૃિ જૂલ ે વનની વાતાઓ આપણને આપે છે.
માછલીઓના અ યાસીઓને માટે કે સાગરમાં થતી વન પિતઓ, મોતી, વગરે ે
વગરે ેના અ યાસીઓ માટે આ પુ તક રમાણ રંથ ન હોય; પરંત ુ રમાણ રંથો કેવા
હોવા જોઈએ તન ે ા ધોરણ પ છે – વ ૈ ાિનકે સમિ નો કેવી રીતે અ યાસ કરવો
જોઈએ તન ે ંુ િદશાસૂચક છે.
ચોપડીના અ ં રે નામ કરતાંય ે મને ‘સાગરસ રાટ’ નામ વધારે ગમ ે છે.
નૉિટલસ અને તન ે ો ક તાન નમે ો બમે ાં સાગરસ રાટ કોણ તે કહેવું મુ કેલીભયું છે; છતાં
બ ે સાગરસ રાટ છે; અને બ ેને આ ચોપડીનું નામ અપણ થઈ શકે છે. નૉિટલસ
કેટલું સુદં ર અને ખુશનુમા ક પના વ ન છે ! ક પનાની નૉિટલસ વાચકને હૂબહૂ
પળેપળે વતં લાગે છે અને વાંચનાર નમે ો, નડે , એરોના અને કો સીલની સાથે પોતે
પણ રવાસમાં હોય એમ તન ે ે લાગે છે. સાચ ે જ ણે કે આપણે નૉિટલસમાં બસ ે ીને
દિરયામાં િવિવધ રાણીઓમાંથી પસાર થઈ ર યા છીએ, નડે તમે જ રોફેસર
એરોનાની વાતો સાંભળીએ છીએ, નમે ોના અ યાસના ઓરડામાં બઠે ા બઠે ા કેટલીય ે
શા ીય હકીકતોનો અ યાસ કરીએ છીએ અને નૉિટલસના તૂતક ઉપર ઊભા ઊભા
દુ મનવહાણોને ડૂબતાં જોઈએ છીએ, એવું વાંચતાં વાંચતાં પ લા યા કરે છે.
નૉિટલસનો બનાવનાર કૅ ટન નમે ો અને નૉિટલસ પોતે ક પનાની સ ૃિ હોય એવું
વાંચતાં ભૂલી જવાય છે, અને નૉિટલસ અને નમે ો સાથે આપણો સબ ં ધં બધં ાઈ ય છે.
િમ ર જેમ સુખદુ :ખમાં આપણે તન ે ી સાથે રહીએ છીએ અને અતં ે પણ આપણે તન ે ાથી
છૂ ટા પડતાં ખરા િવયોગનું દુ :ખ ભોગવીએ છીએ. જૂલ ે વનની કલમની શિ તની આ
િવશષે તા છે.
 કૅ ટન નમે ો ચીતરીને જૂલ ે વન કમાલ કરી છે. વહાણવટી, ઉ મ
િવદ્ યા યાસગં ી, સ ં કારી કલારિસક, બુદ્િધશાળી ઈજનરે , િહંમતવાન અને દૃઢ
બહારવિટયો, રેમ-શૌય અને આદ્ રતાથી ભરેલો દેશાનુરાગી કૅ ટન નમે ો જૂલ ે વનની
અ રિતમ ક પનાસ ૃિ છે. હંુ કૅ ટન નમે ો ઉપર વારી છું : એટલો જ બહાદુ ર અને
છતાં એટલો જ ઉદાર, એટલો જ િન ુર ને છતાં એટલો જ સુકોમળ, એટલો જ
બુદ્િધ રધાન અને એટલો જ કલાકોિવદ, એટલો જ વ ૈ ાિનક અને છતાં એટલો જ
ધબકતા અતં :કરણવાળો સાદો સરળ મનુ ય !
વાંચનાર ણવાનો નથી કે કૅ ટન નમે ો કયા દેશનો અને કયા કુ ળનો છે.
જૂલ ે વન તે હકીકત પા રાલખ ે નમાં કુ શળતાથી આલખ ે ી છે અને છૂ પી છતાં ચતુર
વાચકને તે જડે તવે ી છે. જૂલ ે વન દુ િનયાનાં મનુ યોથી વાકેફ હતો. દુ િનયાના
રાગ ેષોનાં દુ પિરણામોથી તે દુ ભાયલે ો હશ.ે છળ, રપચ ં અને નાદારીથી પણ િહંમત
નિહ હારે તવે ો, સદૈવ ઈ ર અને માત ૃભૂિમ ઉપર િવ ાસ રાખનાર પ ૃ વીના પડની કોઈ
ર ના પોતાના પુ રને સામ ે રાખી તણે ે નમે ોને ચીતયા છે. જૂલ ે વનની કોઈ ચોપડીમાંથી
આ નમે ો યાંનો છે તે વાચક શોધી કાઢશ.ે
આ કૅ ટન નમે ો દુ િનયાના સાહિસક વીરોનો આદશ થાઓ. અસાધારણ
મુ કેલીમાંથી પણ પસાર થવાની તમે નામાં તે બુદ્િધ સુઝાડો, દુ મનને પણ ઉદારતાથી
સમજવાની તમે નામાં શિ ત આપો, અને કદી પણ િહંમત હાયા િવના આદશને ટેકથી
વળગી રહેવાની દૃઢતા આપો. કૅ ટન નમે ોનું ચિર ર દુ િનયાના સૌ વીરોને ઉદા એવુ,ં
આદશ માટે દુ :ખી વન પણ ટકાવી રાખવાની અને મરતાં મરતાં પણ અચલ
ાયુ ત રહેવાની દી ા આપે છે.
કૅ ટન નમે ોના મ ૃ યુ વખતના ઉદ્ ગારોમાંથી તન ે ો આખો આ મા રગટ થાય
છે. તે જણાવવા માટે ભાઈ મૂળશક ં રે જૂલ ે વનનાં બી ં પુ તકોનું ભાષાંતર કરવું પડશ.ે
ભાઈ મૂળશક ં રને આ પુ તક ગુજરાતીમાં ઉતારવા માટે અિભનદં ન ઘટે છે. અ ં રે
ચોપડી વાંચતાં જે રસ તાનો અનુભવ થાય છે તે રસ તાનો ભાઈ મૂળશક ં રને સારો
અ યાસ જણાય છે. તન ે ા હાથમાં ગુજરાતી ભાષા સરલતાથી વહેતી દેખાય છે અને
ગુજરાતીમાં પણ તે જૂલ ે વનની ક પનાસ ૃિ તાદૃશ કરવામાં પાછી પડતી નથી. આથી
જ ગુજરાત ભાઈ મૂળશક ં ર પાસે આવાં વધારે પુ તકો માગવાને હ દાર થશ ે અને
મૂળશક ે ો જવાબ આપવો જોઈશ.ે
ં રે તન
ભાઈ મૂળશક ં ર ી દિ ણામૂિતના મા ર ગ ૃહપિત છે માટે સાિહ યકલા તન ે ી
કલમ ઉપર આવીને બઠે ી નથી. પણ ભાઈ મૂળશક ં ર તો કલાધર છે; તે સુદં ર સગ
ં ીત
છે. જે આંગળીઓથી તે િસતારના તાર ઉપર સગ ં ીત રેલાવ ે છે, એ જ આંગળીઓથી
ચોપડીનાં પાનાં ઉપર તણે ે સાિહ યને વધારે વધારે કેમ ન રેલાવવું ? એક એક કલા
એક એક ખુદાઈ બિ શ છે. મૂળશક ે ખુદાની મહેરબાની છે. એ
ં રમાં બે કલાનો સુમળ
મહેરબાની તને ા ઉપર કાયમ રહો, અને ી દિ ણમૂિત તે ારા સાિહ ય અને કલાની
વધારે અને વધારે સવે ા કરવા શિ તમાન થાઓ.
િગજુ ભાઈ
ર૬-૧૦-૧૯૩૩

૧. A Voyage to the Moon અને Around the Moon.

૨. Twenty Thousand Leagues Under the Sea.
 ે કનું કિથત ય
લખ
અમારા છા રાલયમાં રા રે રાથના ને હાજરી પૂરી થયા પછી લગભગ રોજ
િવદ્ યાથીઓ ‘વાતા ! વાતા’ કહીને ગ ૃહપિતઓને ભારે પજવ ે છે. રોજ વાતા યાંથી
કાઢવી ? કદાચ એકાદ યાંઈકથી વાંચી કાઢીને તય ૈ ાર થઈને કહેવા માંડીએ યાં તો
િવદ્ યાથીઓ બોલી ઊઠે : ‘એ તો સાંભળી છે, એ તો સાંભળી છે; બી કહો.’
ગ ૃહપિતઓના કરતાં િવદ્ યાથી એ વધારે વાતાઓ વાંચી છે એનું મને ભાન થવા
માંડયું અને િવદ્ યાથીઓથી ગુ ત એવો કોઈ ખ નો હંુ શોધવા માંડયો. અચાનક જૂલ ે
વન જ મારી સામ ે આવીને ઊભો. જેમ જેમ હંુ તન ે ી ચોપડીઓ વાંચતો ગયો, તમે તમે હંુ જ
વાતા કહેનારને બદલ ે વાતા સાંભળનાર બની ગયો, ણે જૂલ ે વનનાં પા રો પોતાની
વાતો સભ ં ળાવતાં અને હંુ તમે ાં ત લીન બની જતો. હવ ે મને િવદ્ યાથીઓને શું કહેવું
તને ી મુ કેલી નહોતી; પણ મ વાંચલે ી વાતા હંુ તમે ને યારે કહંુ તન
ે ી મને અધીરાઈ થતી;
િવદ્ યાથીઓ પણ જેમ જેમ એ વાતાઓ સાંભળતા ગયા તમે તમે ‘પછી એનું શું થયું ?’
‘પછી એનું શું થશ ે ?’ વગરે ે સવાલો રોજ મને પૂછવા લા યા.
જૂલ ે વન રે ચ છતાં દુ િનયા આખીના િકશોરોનો-િવદ્ યાયીઓનો િમ ર છે.
બધાને તન ે ી વાત ગમ ે છે. જૂલ ે વનની વાતાઓમાંથી આ એક ગુજરાતીમાં ઉતારેલી વાતા
છે. જૂલ ે વનના મૂળ પુ તકનું આ શ દશ: ભાષાંતર નથી; એમાંથી મ ઘણું ઘણું છોડી
દીધું છે. માછલાંન ંુ શા , વન પિતનું શા વગરે ેની માિહતી મ લગભગ સાવ છોડી દીધી
છે; ભૂગોળની પણ અમુક માિહતીઓ મૂકી દીધી છે. આવી તની વાતાઓનો જ રસ
હજુ આપણે યાં કેળવાયલે નથી યાં આવાં નવીન શા ોની માિહતીનો રસ ઊભો
કરવાનો રય ન કરવો એ વધારે પડતું લાગવાથી જ એ ભાગો છોડી દીધા છે. બાકી
એ િવષયોની ઉપયોિગતા ઓછી છે એમ નથી. વાતાની અદં રના સવં ાદોમાં અને વાત
મૂકવાની રીતમાં પણ મૂળ પુ તક જેણે વાં યું હશ ે તન ે ે ખૂબ ફેરફાર દેખાશ.ે પણ જૂલ ે
વનને અ યાય ન થાય એવું કરવાનો મ રય ન કયો છે, એમ મારે કહેવું જોઈએ.
મારા મુર બી િમ રો ી ગોપાળભાઈ વગરે ેએ મને જો ઉ સાહ ન આ યો હોત
ં ા છે.
તો આ વાતા અમારા છા રાલયના િવદ્ યાથીઓની બહાર નીકળત કે કેમ તે શક
મારા િકશોરિમ રો આ વાતા વાંચીને રા રે તન ે ાં વ નાં સવે શ ે તોય મને
કૃ તાથતા લાગશ.ે વ નાં હશ ે તો િસદ્ િધ કોઈક કાળેય થશ.ે
ં ર મોહનલાલ ભ
મૂળશક
ી દિ ણામૂિત ગ ૃહ
૩૧-૧૦-૧૯૩૩
 અનુ રમ
૧. િવિચ ર જળચર
૨. જુ ઓ દેખા… ય !
૩. હુમલો
૪. કેદ પકડાયા
૫. સબમરીન
૬. ભૂખના માયા
૭. કૅ ટન નમે ો
૮. નૉિટલસ
૯. િશકારનું આમ ં રણ
૧૦. મહાસાગરને તિળય ે
ે ડે ભરાયા
૧૧. ભખ
૧૨. નમે ોનું નવું વ ર
૧૩. કબર તાનમાં
૧૪. સાચાં મોતી
૧૫. સુએઝની છૂ પી નહેર
૧૬. ભૂમ ય સમુદ્રમાં
૧૭. ડૂબી ગયલે ા દેશની શોધ
૧૮. વાળામુખીના ગભમાં
૧૯. નડે ની અકળામણ
૨૦. બરફની દીવાલ
૨૧. દિ ણ વ ઉપર
૨૨. બરફમાં પુરાયા
૨૩. છૂ ટ્યા
૨૪. નમે ોની આંખે આંસ ુ
૨૫. ર નિહ મળી શકે
૨૬. નમે ોનું રૌદ્ ર વ પ
૨૭. વમળમાં
૨૮. છેવટ
 િવિચ ર જળચર
૧૮૬૬ની સાલમાં એક એવો બનાવ બ યો કે જેના સમાચારથી અમિે રકા
અને યુરોપની દિરયાકાંઠા ઉપર રહેતી વ તીમાં ભારે ખળભળાટ મચી ગયો. એમાંય ે
મોટા મોટા દિરયાના વપે ારીઓ અને ખલાસીઓ તો ગભરાઈ ઊઠયા હતા. વહાણના
કૅ ટનો પણ આ બનાવને લીધે પોતાની ટીમરો ઉપાડતાં બહુ િવચારમાં પડી જતા અને
આને પિરણામ ે મોટાં મોટાં રા યો ઉપર પણ તન
ે ી ભારે અસર થઈ.
રાતિદવસ દુ િનયા ઉપરના ગમ ે તે ભાગમાં િનભયપણે પોતાનાં વહાણો
હાંકનારા ખલાસીઓ એક એવી વાત લા યા કે દિરયામાં એક ભારે ચમ કાિરક વ તુ
દેખાય છે. અ યાર સુધી આવું િવિચ ર રાણી દીઠામાં કે સાંભળવામાં કદી આ યું નથી.
ં ધં ી ત તના ખબરો છપાવા માંડયા. બધા
જુ દાં જુ દાં છાપાંઓમાં આ સબ
ઉપરથી એટલી વાત તો સાચી લાગતી હતી કે દિરયામાં િવિચ ર તનું જળચર જુ દી
જુ દી જ યાએ દેખા દે છે. એનો આકાર શાળના કાંઠલાના ઘાટનો છે; એની લબ ં ાઈ
લગભગ અઢીસોથી રણસો ફૂટની છે; એની અદં રથી કોઈ કોઈ વાર વીજળીના જેવો
રકાશ નીકળે છે અને તે ખૂબ ઝડપથી તરે છે.
આ વાત છાપાંઓમાં આવી એટલ ે દરેક દેશના મોટાં મોટાં ભ વાળાઓ આ
ે ી અટકળો બાંધવા લા યા. આવી તનું રાણી હજુ સુધી કોઈએ જોયું હોય
શું હશ ે તન
એમ ણમાં ન હતુ.ં પાણીશા ઉપરનાં બધાં પુ તકો ખૂદં ી વ યા છતાં યાંય ે આવા
રાણીનો પ ો ન મ યો.
આ ખબર પહેલવહેલા બહાર આ યા યારથી છાપાંઓની કમાણી વધી પડી;
નવરા લોકોને વાત કરવાનું સાધન મ યુ;ં રાણીશા ીઓને મગજ કસવાનું કામ મ યું
અને માછલીના િશકારીઓના હાથમાં ચળ આવવા લાગી. ગામિડયાઓ આને દૈવી
ચમ કાર માનવા લા યા. જેમ બધી વાતનું બને છે તમે આ વાત પણ ચારપાંચ મિહને
િવસારે પડી. પલે ંુ રાણી પણ દેખાતું બધં થઈ ગયું હતુ.ં
પણ છએક મિહના પછી વળી એ રાણીની વાત એકાએક ફરી વખત બહાર
આવી. બ યું એમ કે ૧૮૬૭ની પાંચમી માચ ‘મોરોવીઅન’ નામનું એક મોટંુ જહાજ
દિરયામાં ફરતું ફરતું એક ખડક સાથે અથડાયુ.ં ટીમરનો કૅ ટન આ જ યાએથી
ઘણી વાર પસાર થઈ ગયો હતો; યાં આગળ ખડક કે એવું કાંઈ હોય તમે કોઈ પણ
નકશામાં નોંધાયું ન હતુ.ં યારે આમ કેમ થયું ? વહેલા મળસકામાં વહાણને આ
અક માત નડયો. વહાણનો કૅ ટન તરત જ પોતાની કૅિબનમાંથી બહાર આવીને તૂતક
ઉપરથી જોવા લા યો તો તન ે ફલાંગને અતં રે ખૂબ જોરથી ઉછાળા મારતું
ે ી નજરે રણક
એક રાણી દેખાયુ.ં વધારે કશું જોઈ શકાયું નિહ. વહાણ જો ખૂબ મજબૂત ન હોત તો
ે ી ગયું હોત !
યાં ને યાં જ તે તિળય ે બસ
આ બનાવ પણ કદાચ લોકો ભૂલી ત, પણ યાં તો યાર પછી રણ
અઠવાિડય ે જ એક બીજો બનાવ બ યો. ‘ કૉટીઆ’ નામની એક ટીમર િબચારી
આટલાંિટક મહાસાગર ઉપર રમતી રમતી જતી હતી, તવે ામાં એકાએક આખી ટીમરને
ધ ો લા યો. ટીમરના બધા માણસો જમતા હતા, તમે નાં ભાણાંઓ ટેબલ ઉપરથી નીચ ે
પડી ગયાં અને થોડી જ વારમાં ‘ ટીમર ડૂબે છે, ડૂબે છે !’ એવી બૂમ નીચન ે ા
ઓરડામાંથી આવી. બધાના હોશકોશ ઊડી ગયા. કૅ ટન ખૂબ કુ શળ હતો, ટીમરની
નીચ ે એક કાણું પડી ગયું હતુ;ં તે કાણામાંથી દિરયાનું પાણી ધોધમાર કરતું ટીમરના
તે ઓરડામાં આવતું હતુ.ં કૅ ટને તે પાણી આગળ ન વધે તે માટે ખૂબ ચાંપતા ઉપાયો
લીધા અને ટીમર માંડ માંડ બારા ભગ ે ી કરી. ટીમરને બારામાં લાવી બધાએ પલે ંુ કાણું
તપા યુ.ં ણે કોઈ મોટી ગોળ શારડીથી માપીને કાણું પાડયું હોય એવું તે દેખાતું હતુ.ં
લગભગ રણ ફૂટના ઘરે ાવાવાળં ુ તે કાણું હતુ.ં
આ બનાવ યારે છાપાંઓમાં આ યો યારે બધે ગભરાટ ફેલાઈ ગયો. હવ ે
તો આ રાણીને શોધી કાઢવું એટલું જ નહીં, પણ કોઈ પણ રીતે પૂ ં કરવું એમ બધાને
લાગવા માંડયુ.ં મોટાં મોટાં રા યોને પણ આ જોખમ સમ વા લા યુ.ં આ રાણીને કઈ
રીતે પહોંચી વળવું તે માટે યોજનાઓ પણ ઘડાવા લાગી. પણ આ બીડું કોણ ઝડપે ?
આ બધી હોહા યારે ચાલતી હતી યારે હંુ અમિે રકામાં હતો. રાણીશા નો
અ યાસ કરવા માટે હંુ ને રા કાના રદેશમાં ખૂબ ફરીને યાંથી પછી યૂયૉકમાં
આ યો હતો. િવ ાનશા ી તરીકે હંુ રા સમાં જ નિહ પણ અમિે રકામાં સુ ધાં ઠીક
ઠીક ણીતો હતો. હંુ યૂયૉકમાં છું એમ છાપાંવાળાઓને ખબર પડી એટલ ે મારે યાં
ખબરપ રીઓનું કીિડયા ં ઊભરાયુ.ં આ રા સી માયા સબ ે ી વાતો હંુ ખૂબ રસથી
ં ધં ન
સાંભળતો હતો અને વાંચતો પણ હતો. મને પણ એ શું હશ ે તે ર નો િનકાલ મ યો ન
હતો. તોપણ મ એમ હેર કયું કે ‘દિરયામાં દેખાતી આ વ તુ કાં તો કોઈ નવીન
તનું ભયક ં ર દિરયાઈ રાણી હોય, અથવા તો દિરયાની અદં ર ચાલ ે તવે ંુ વહાણ હોય.
પણ આવી તનું વહાણ દુ િનયા ઉપરના કોઈ પણ રા યમાં કે ખાનગી કારખાનામાં
તય ૈ ાર થયું હોય તો તે બહાર પડયા વગર રહે જ નિહ; તમે એવી તનું વહાણ કોઈના
ભે માંથી પણ હજુ સુધી નીક યું નહોતુ.ં એટલ ે એ વ તુ કોઈ ભયક ં ર દિરયાઈ રાણી
જ હોઈ શકે. દિરયાની અદં ર ‘નાર હેલ’ નામની માછલી અ યાર સુધીમાં સૌથી મોટામાં
મોટી માછલી તરીકે ણીતી છે. આ માછલીને તલવારની ધાર જેવી સૂઢં હોય છે અને
તને ાથી તે મોટી મોટી હેલ માછલીઓને ચીરી નાખે છે. આના ઉપરથી એવું અનુમાન
બાંધી શકાય કે એ માછલીથી દસગણી વધારે શિ તવાળી માછલી દિરયામાં હોઈ શકે.
આવી માછલીઓ આખી દુ િનયાના સમુદ્ર ઉપર કદાચ બહુ જ થોડી સ ં યામાં હોય; પણ
ન જ હોઈ શકે એમ માનવાનું કાંઈ કારણ નથી.
મારો આ ખુલાસો યારે છાપાંઓમાં રિસ થયો યારે વળી લોકોમાં હોહા
મચી ગઈ. હવ ે તો એમ ન ી જ થયું કે આ કોઈ રા સી રાણી છે અને તન ે ે કોઈ પણ
રીતે શોધી કાઢીને મારવું એ એક મોટામાં મોટંુ પરોપકારનું કામ છે.
બીજે િદવસે છાપાંઓમાં ખબર આ યા કે અમિે રકાની સરકારે ચોવીસ
કલાકમાં જ ‘અ રાહમ િલક ં ન’ નામની ટીમરના કૅ ટનને તે રાણીની શોધમાં
નીકળવા માટે તય ૈ ાર થવાની તાકીદ આપી છે. તે સાથે રા ય તરફથી તે રાણીના
ૈ ાર થયલે ા માણસને પણ ટીમરમાં ઊપડવા માટે કહેવામાં આ યું છે.
િશકાર માટે તય
ટીમર ઊપડવાને રણ કલાકની વાર હતી. હંુ મારા ઓરડામાં બઠે ો બઠે ો
વાંચતો હતો, યાં તો મારા નોકરે મારા હાથમાં એક િચ ી મૂકી. અદં ર લ યું હતું :
‘‘મહેરબાન સાહેબ !
અમિે રકાના સયં ુ ત રા ય તરફથી ઊપડનારી ‘અ રાહમ િલક
ં ન’
ટીમરના આ બહુ જ અગ યના રવાસમાં સાથે જવા માટે આપને હંુ
િવનતં ી ક ં છું અને એ રીતે આખી દુ િનયા પર આફત પ ગણાય એવા
આ ભયક ં ર રાણીનો નાશ કરવામાં રા સના રિતિનિધ તરીકે આપ
સહકાર આપશો એવી આશા રાખું છું . આપ ના નિહ પાડો એમ માનીને
આપને માટે ટીમરમાં કૅિબન પણ તય ૈ ાર રખાવી છે.
િલ. આપનો િવ ાસુ,
જે. બી. હૉ સન
દિરયાખાતાના મ ં રી
 જુઓ દેખા…ય !
આ આમ ં રણ વીકારવું કે નિહ તન ે ો િવચાર કરવાનો પણ મારે માટે બહુ
થોડો વખત હતો. બે જ ણમાં મ િવચાર કરી લીધો. એ ભયક ં ર રાણીને નજરોનજર
જોવાની તક ઘરે બઠે ાં મળે છે તો જતી શા માટે કરવી ? ઊપડવાનો મ િન ય કરી
લીધો અને ઘટં ડી મારીને મ મારા નોકરને બોલા યો. મારો નોકર કૉ સીલ બહુ જ
િવિચ ર હતો; પણ મને તન ે ી િવિચ રતા એવી ગમતી હતી કે મ તન ે ે મારો િમ ર જ
બના યો હતો અને ખરેખર, તે મારા િમ ર કરતાં પણ વધારે હતો. મારી લાંબી અને
કંટાળાભરેલી મુસાફરીમાં મને વડીલ જેમ એક બાળકને સાચવ ે તમે તે સાચવતો; જોકે
મરમાં તે મારાથી નાનો હતો. મારા કોઈ પણ િવિચ ર હુકમ સાંભળીને તે જરાય કડવું
મોઢં ુ કરતો નિહ તમે નવાઈ પણ પામતો નિહ. મારી સાથન ે ા સહવાસથી તે થોડુંઘણું
રાણીશા ણતો થઈ ગયો હતો, પણ તન ે ે એક ભારે કુ ટેવ હતી. મારી સાથે વાત
કરતી વખતે તે મને ‘આપ’ કહીને બોલાવતો; ‘તમ’ે કહીને કોઈ િદવસ ન બોલાવતો. મ
તને ે ઘણું ઘણું સમ યો પણ તન ે ી એ ટેવ ગઈ જ નિહ.
કૉ સીલને તાબડતોબ મુસાફરીનો સામાન તય ૈ ાર કરવાનું કહી દીધુ.ં યાં
જવાનું છે, શું કરવાનું છે, વગરે ે કશું પૂછવા િસવાય ‘જેવો આપનો હુકમ’ – એમ
કહીને તે સામાન બાંધવા મડં ી પડયો. મ મારી સાથન ે ા વધારાના સામાનને હોટેલના
ે ર મારફત રા સ મોકલાવી દેવાની યવ થા કરી દીધી.
મૅનજ
થોડી વારમાં બધી તય ૈ ાર થઈ ચૂકી. હોટેલ પાસથે ી પસાર થતી એક ગાડીને
ં ે તમે ાં સામાન સિહત ચડી બઠે ા. ગાડી બદં ર તરફ પુરપાટ ઊપડી.
ઊભી રાખી અમ ે બન
અમ ે બદં રે પહોં યા યાં અ રાહમ િલક ં ન પોતાનું લગં ર ઉપાડીને ઊપડવાની
તયૈ ારી જ કરતી હતી. લોકોનું મોટંુ ટોળં ુ યાં ઊભું હતું તન
ે ી વ ચથ ે ી માંડમાંડ જ યા
કરીને અમ ે ટીમર આગળ પહોં યા. મારા આવવાની ખબર પડતાં જ ટીમરનો કૅ ટન
કૅિબનમાંથી બહાર આવીને મને લવે ા સામો આ યો અને થોડી વારમાં જ અમ ે બન ં ે િમ રો
બની ગયા. કૉ સીલ ે મારો સામાન મારા માટેની ઓરડીમાં ગોઠવી દીધો.
ટીમર ઊપડી. યાં ઊભલે ા લોકોના ટોળાએ મોટેથી ટીમરની અને
અમિે રકાના રા યની જય બોલાવી. ટીમર ઉપર ૩૯ તારાના િચ નવાળો મોટો વાવટો
ફરકવા લા યો. ટીમર ઉપરના ખલાસીઓ તથા અમ ે બધા કેટલીય વાર સુધી લોકોના
ટોળા તરફ જોઈ ર યા. ફરી વાર આ બધું જોઈશું કે નિહ તને ી શક
ં ા સહુના મનમાં
હતી. ટીમરના પટે માં મશીનનો ભયક ં ર ઘરઘરાટ ચાલુ થઈ ગયો અને ટીમર ધીમ ે
ધીમ ે બારામાંથી આગળ વધવા લાગી. જેમ જેમ ટીમર આગળ વધતી ગઈ તમે તમે તન ે ી
ઝડપ પણ વધવા લાગી; જોતજોતામાં અમિે રકાનો િકનારો દેખાતો બધં થવા લા યો
અને આટલાંિટક મહાસાગરનાં કાળાં પાણી અમારી ટીમરને ઘરે ી વ યાં. અ રાહમ
િલકં ન ઉપર ચાળીસથી પચાસ માણસો હતા; તમે ાંનો મોટો ભાગ તો ટીમરના ખલાસીઓ
તથા એિ જિનયરોનો હતો. પણ આ બધાથી જુ દો તરી આવ ે એવો એક માણસ અમારી
સાથે હતો. તને ંુ નામ નડે લૅ ડ. અમિે રકામાં હેલ માછલીઓના િશકારીઓનો તે ‘રા ’
ગણાતો. અમિે રકાના રા ય ે આ રસગ ં ને માટે જ કૅનડે ાથી ખાસ આમ ં રણ આપીને તને ે
બોલા યો હતો; અને નડે લૅ ડ પણ િશકાર કરવાનો આવો અવસર જવા દે એવો ન
હતો. ટીમરના કૅ ટન મારફત તન ે ી સાથે ઓળખાણ થઈ ને જોતજોતામાં અમ ે િમ રો
બની ગયા. નડે લૅ ડનું શરીર જોઈને મને તન ે ી ઈ યા આવી. પૂરા છ ફૂટની તન ે ી
ચાઈ હતી. તન ે ંુ નાયુબ શરીર, મોટી તજ ે વી આંખો અને ઊપસલે ાં હાડકાંવાળાં
જડબાં જોઈને િબચારી હેલ માછલી પણ ડરી ય એવું હતું ! અમ ે આખો િદવસ
કૅ ટનની કૅિબનમાં બઠે ા બઠે ા દિરયાની જ વાતો કચા કરતા હતા. નડે લૅ ડ પોતાના
િશકારનાં સાહસોની વાતો યારે લડાવીને કહેતો યારે અમારાં રોમાંચ પણ ખડાં થતાં
અને સાચસ ે ાચ હેલ માછલી અમારી સામ ે આવીને ઊભી હોય એમ લાગતુ.ં નડે લૅ ડ
ઉપરની મારી ા ધીમ ે ધીમ ે વધતી ગઈ.
પણ નડે લૅ ડમાં એક ભારે કુ ટેવ હતી. વાતવાતમાં તે બહુ તપી જતો અને
વાતવાતમાં શાંત પણ થઈ જતો. તે એમ માનતો કે દુ િનયામાં હેલથી મોટી માછલી થઈ
નથી અને થશ ે જ નિહ ! પણ એક વાર મારી અને તન ે ી વ ચ ે આ બાબતમાં ખૂબ ચચા
થઈ. મ તન ે ે એક પછી એક દલીલોથી મહાત કરવા માંડયો. તન ે ી પાસે સામ ે દલીલ
નહોતી, પણ તે મા ર ના જ પાડયા કરતો. તે એમ જ કહેતો કે આવી મોટી ટીમરને
ગાબડું પાડી દે એટલું બળ માછલીમાં હોય જ નિહ. મ તન ે ે સમ યો કે ‘જે રાણી
દિરયાની નીચ ે ઠેઠ તિળયા સુધી એટલ ે લગભગ ૩૦,૦૦૦ ફૂટ ડે જઈ શકે તે
રાણીની ચામડી લગભગ ૯ કરોડ રતલ વજન ખમી શકે તટે લી મજબૂત હોય, તો જ તે
વી શકે. જે રાણી આટલું વજન ઝીલી શકે તે રાણી એક ટીમરને ઉડાડી દે એમાં
નવાઈ શી છે ?’ આ દલીલથી તે મૂગ ં ો થઈ ગયો, પણ પોતે કબૂલ થયો છે એમ તણ ે ેન
ક યું અને પછી તો મ તને ે વધારે ચીડવવું છોડી દીધુ.ં
ટીમર ઝપાટાબધં આગળ ચાલી જતી હતી. રીજે િદવસે કૅ ટને એમ હેર
કયું કે આ ટીમરમાંથી પહેલો જે રાણીને બતાવશ ે તન ે ે બે હ ર ડૉલર ઈનામ મળશ.ે
આખો િદવસ ટીમરના કઠેડા ઉપર ખલાસીઓ તથા અમ ે પલે ા રાણીના દેખાવાની
રાહ જોતાં બસે ી રહેતા. દરેકને મનમાં હતું કે બે હ ર ડૉલર પોતાને જ મળશ.ે
ખલાસીઓ પોતાના કામમાંથી ગાપચી મારીને પણ ડેક ઉપર છાનામાના ઊભા રહેતા.
આખી ટીમર ઉપર ધમાલ મચી રહેતી. િદવસોના િદવસો આ રમાણે ખોટી રાહ જોવામાં
ચા યા ગયા અને ધીમ ે ધીમ ે સહુ કંટાળવા લા યા. ટીમર પણ અમિે રકાની દિ ણે
થઈને પાિસિફક મહાસાગરમાં આવી પહોંચી. આવડા મોટા દિરયામાં ફ ત બસો ફૂટ
જ યા રોકના ં રાણી શોધી કાઢવું તમે ાં ધીરજની ખરી કસોટી હતી. ટીમર ધીમ ે ધીમ ે
પાન તરફ આગળ જતી હતી. લગભગ બસો માઈલને છેટે પાનનો િકનારો હતો.
એક િદવસ સાંજનો વખત હતો. ધીમ ે ધીમ ે દિરયામાં ભૂરાં પાણી ઉપર કાળો
અધં કાર છવાતો જતો હતો. હંુ તથા મારો નોકર તૂતક ઉપર ખુરશી નાખીને દિરયાની
ઠંડી હવા લતે ા હતા. કૉ સીલની નજર િ િતજ ઉપર ચોટેલી હતી; તન ે ી આંખો વધતા
જતા અધં કારમાં પલે ા રાણીને શોધવા મથતી હતી. મ કૉ સીલને ક યું : ‘બે હ ર
ડૉલર માટે તને ઠીક તાલાવલે ી થઈ લાગે છે !’
‘આપને જે ઠીક લાગે તે ખ ;ં બાકી આ ટીમર ઉપર મારા જેવા બે હ ર
ડૉલરની વાટ જોનાર કોણ નિહ હોય એ સવાલ છે !’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘આ અધં ા ં થવા માંડયુ,ં તે બરાબર ન થયુ.ં યાં સુધી પલે ંુ રાણી ન જડે
યાં સુધી સૂરજ ન આથમ ે એવી કોઈ યવ થા થઈ શકે તો બહુ સા ં !’ મ હસતાં
હસતાં ક યુ.ં
‘એ આપના જેવા િવ ાનશા ીઓનું કામ છે. કદાચ એટલા માટે જ
અમિે રકાના રા ય ે આપને આ ટીમરમાં સાથે જવા…’
કૉ સીલનું વા ય પૂ ં થાય તે પહેલાં જ નડે લૅ ડની ગજનાથી આખી ટીમર
ગા ઊઠી : ‘જુ ઓ દેખા… ય !’
 હુમલો
બૂમ પડતાંની સાથે જ ટીમરના એકેએક ખૂણથ ે ી લોકો દોડતાં દોડતાં
આવીને નડે લૅ ડ ફરતા વ યા. બૉઈલરમાં કોલસા નાખનાર મજૂરો હાથમાં પાવડો
લઈને ઉપર દોડી આ યા; રસોડામાં વાસણો સાફ કરતા છોકરાઓ પણ ઠામડાં પડતાં
મૂકીને દોડી આ યા. ટીમરનો કૅ ટન તથા અમ ે પણ નડે લૅ ડ પાસે આવીને ઊભા
ર યા. નડે લૅ ડની બાજ જેવી આંખો દૂ ર ચોટેલી હતી. બધાની નજર તે બાજુ વળેલી
હતી. લગભગ દોઢેક માઈલને અતં રે દિરયાની અદં રથી ‘સચ લાઇટ’ જેવો રકાશ
પાણીને વીંધીને બહાર આવતો હતો. અમ ે બધા આ યથી ત ધ થઈને ઊભા ર યા !
મ એ રકાશને બરાબર તપા યો, તો તે રકાશ વીજળીનો લા યો. વીજળીના
રકાશવાળં ુ રાણી કેવું અદ્ ભતુ હશ ે એનો હંુ િવચાર કરતો હતો તવે ામાં તો તે રકાશ
હલવા લા યો. ‘જુ ઓ, જુ ઓ; આ તો પલે ંુ રાણી આપણા તરફ જ આવ ે છે !’
‘ચલાવો ! એંિજનને ખૂબ જોરમાં ચાલુ કરી દો અને ટીમરને પાછી ફેરવો.’
કૅ ટને હુકમ છોડયો !
જોતજોતામાં પલે ંુ રાણી અમારી પાસે ને પાસે આવતું લા યુ.ં અમારી ટીમર
પોતાની વધારેમાં વધારે ઝડપથી પાછી ફરતી હતી; તન ે ે તે રાણી પહોંચી વ યુ;ં એટલું
જ નિહ પણ તન ે ાથી આગળ નીકળી જઈ એક ચ રાવો મારીને ટીમરની તદ્ દન પડખે
આવીને ઊભું ર યુ.ં ગાઢ અધં કારની અદં ર દિરયાનાં પાણી ઉપર ઝગઝગાટ કરતો
રકાશનો લાંબો પ ો જોવામાં, જો અમારા મનમાં ભય ન હોત તો કેટલી મ પડત !
તે રાણી પણ અમારી બીકની ણે િવડંબના કરતું હતુ.ં ઘડીક તે દેખાતું
સાવ બધં થઈ જતું હતુ,ં તો ઘડીક વળી અમારી ટીમરને બીજે પડખે આવીને ઊભું
રહેતુ.ં ટીમરનો કૅ ટન ખરેખર ગભરાયો. કઈ ઘડીએ તે રાણી ટીમરને ધ ો મારશ ે
તે કહેવાય એમ ન હતુ.ં લગભગ રાતના બાર વા યા સુધી આ રમાણે તે રાણીએ
અમને હેરાન કચા; તે પછી તે દેખાતું બધં થઈ ગયુ.ં ટીમરના મોટા ભાગના માણસો
ખડે પગે અને થરથરતે હૈય ે ટીમરના કઠેડા ઉપર ઊભા ર યા હતા. નડે લૅ ડના
રોધનો પાર નહોતો. આ રાણીનો િશકાર નડે લૅ ડ િસવાય બીજુ ં કોઈ કરી શકે તમે
ન હતુ.ં વારે વારે બધા નડે લૅ ડને તન
ે ો િશકાર કરવાનું ક યા કરતા હતા, પણ તે
રાણી કોઈ રીતે િશકારના લાગમાં આવતું નહોતુ.ં ઊલટંુ જબરા ઘુઘવાટા કરીને ણે
નડે લૅ ડને ચીડવતું હતુ.ં
બાર વાગે રાણી દેખાતું બધં થયા પછી પાછું ઠેઠ બે વાગે લગભગ પાંચ
માઈલને અતં રે તે દેખાયુ.ં આટલ ે દૂ રથી પણ તન ં ળાતો હતો : ણે
ે ો ાસો છ્ વાસ સભ
કોઈ મોટંુ એંિજન વરાળ છોડતું હોય !
 િદવસ ઊગતાં સુધી ટીમર ઉપર પલે ા રાણીના િશકારની તય ૈ ારીઓ થવા
લાગી. નડે લૅ ડ એકલો બઠે ો બઠે ો દાંત ભીંસીને પોતાનું વ ર જેવ ંુ હારપૂન ઘસી ર યો.
સવાર પડી. ટીમરની આસપાસ ચારે તરફ ઘાટંુ ધુ મસ છવાઈ ર યું હતુ;ં તન ે ે વીંધીને
બધાની નજર પલે ા રાણીને શોધવાનો રય ન કરતી હતી. વળી પાછો નડે લૅ ડ ગા
ઊઠયો : ‘જુ ઓ દેખા…ય !’
ઓસરતા જતા ધુ મસની અદં ર લગભગ દોઢેક માઈલને છેવટે એક મોટો
કાળો પદાથ દિરયાની સપાટીથી ચ ે લગભગ રણક ે ફૂટ બહાર દેખાતો હતો. તન ે ી
ં ડીના ભાગ પાસે દિરયાનાં પાણી ખળભળી ર યાં હતાં. ટીમર છાનીમાની તે
પૂછ
રાણીની ન ક જઈ પહોંચી. મ પાસે જઈને જોયું તો તે િવિચ ર જળચરની લબ ં ાઈ
ે ે જોઈ ર યો હતો. અમ ે લગભગ અઘા ફલાંગને છેટે
દોઢસો ફૂટથી વધારે નહોતી. હંુ તન
ે ા છાંટા અમને ઊડતા હતા. કૅ ટને તે રાણીને બરાબર જોઈને હુકમ
હશું યાં સુધી તન
છોડયો : ‘એંિજન જોસમાં ચાલુ કરો અને ઝડપ મૂકી શકાય તટે લી મૂકો.’ આખી
ટીમર ઉપર હષના પોકારો ઊઠયા. ટીમરના મોટા ભૂગ ં ળામાંથી ધુમાડાના ગોટેગોટા
નીકળવા માંડયા. ટીમરે તે રાણી ઉપર ધસારો કયો.
કૅ ટને નડે લૅ ડને ક યું : ‘હવ ે તો એ રાણી કોઈ પણ રીતે પકડાવું
જોઈએ. તમ ે કહો તો ટીમર ઉપરથી િશકારને માટે નાની હોડીઓ ઉતા .ં ’
નડે લૅ ડે ક યું : ‘કૅ ટન સાહેબ ! એની કશી જ ર નથી; કારણ કે એ
રાણીને એની મર હશ ે તો જ આપણે પકડી શકશું એમ લાગે છે. તોપણ તમ ે િનરાશ
ન થતા. હંુ મારી બધી શિ ત વાપરીને તન ે ે માત કરવાનો રય ન કરીશ. આપણી
ટીમર તન ે ી સાવ ન ક પહોંચશ ે તે દરિમયાન હંુ ટીમરના લગ ં રવાળા ભાગ ઉપર
જઈને બસ ે ંુ છું . યાંથી લાગ જોઈને મા ં િનશાન તાકીશ. તમ ે તે દરિમયાન ટીમર
જેટલી વધારેમાં વધારે ઝડપ લઈ શકે તટે લી ઝડપમાં મૂકી દો.’
વળી કૅ ટને એંિજિનયરને ઝડપ વધારવાનું ક યુ.ં એંિજનનું એકેએક ય ં ર
ધણધણી ઊઠયુ.ં ટીમર કલાકના સાડા અઢાર માઈલની ઝડપે જતી હતી, છતાં તે
રાણી અને ટીમર વ ચન ે ંુ અતં ર એટલું ને એટલું જ રહેતું હતુ.ં કૅ ટન અકળાયો.
અમિે રકાની સૌથી વધારેમાં વધારે ઝડપવાળી ટીમરના કૅ ટનની આબ આમ એક
માછલું લઈ લ,ે એ તન
ે ે મન મરવા જેવ ંુ થઈ પડયુ.ં ટીમર ઉપરના ખલાસીઓ પણ પગ
પછાડવા લા યા. ફરી પાછો કૅ ટને એંિજિનયરને બોલાવી ધમકા યો : ‘હજુ વધારે
ઝડપ વધારો. બૉઈલર અને ટીમર ફાટી ન ય યાં સુધી ઝડપ મૂકો !’
ઝડપ વધી. મૅનોિમટર દસ િડ રીએ આવીને ઊભું ર યુ;ં કલાકના ઓગણીશ
માઈલની ઝડપે ટીમર ચાલવા માંડી છતાં પણ તે રાણી અને ટીમર વ ચન ે ંુ અતં ર
એનું એ જ રહેતું હતું !
 હવ ે શું કરવું ? રાણી પણ ખરેખર ણે અમને ચીડવવા જ માગતું હતું !
કોઈ કોઈ વાર અમારી સાવ ન ક આવી જતું હતુ,ં અને નડે લૅ ડ પોતાનું હારપૂન તાકે
ન તાકે યાં પાછું દૂ ર નીકળી જતું હતું !
આ રમાણે આખો િદવસ તન ે ી અને અમારી વ ચ ે શરત ચાલી. અમને થયું કે
હવ ે તે રાણી થાકવું જોઈએ; પણ સાંજ સુધી તન ે ી અને અમારી વ ચન ે ંુ અતં ર જરાય ે
ઘટ્ ય ંુ નિહ. અ રાહમ િલક ં ને પણ આજે રંગ રા યો. તન ે ા કૅ ટને ટીમરને આજે
બરાબર કામમાં લીધી. આખો િદવસ કૅ ટન ધૂવં ાંપવંૂ ાં થઈ ટીમરની ડેક ઉપર ફયા
કરતો હતો. યારે તે રાણીને પહોંચી વળવાનો સભ ં વ ઓછો દેખાયો યારે તન ે ે એક
બીજો િવચાર આ યો. બપોરના લગભગ બે થયા હતા. કૅ ટને તે રાણીને વતું
પકડવાનો િવચાર છોડી દઈને તન ે ે તોપને ગોળે ઉડાડી મૂકવાનો િન ય કયો. િન ય
થયા પછી તન ે ો અમલ કરતાં તે વાર લગાડે એમ ન હતુ.ં એકાએક ટીમર ઉપર તોપનો
ધડાકો થયો અને એમાંથી છૂ ટેલો ગોળો તે રાણીથી પણ થોડો વધારે દૂ ર પાણીમાં જઈ
પડયો. કૅ ટન વધારે િખ યો. એક બુ ો ખલાસી બહાર પડયો. તણ ે ે તે રાણીને વીંધી
નાંખવાનું માથે લીધુ.ં તોપનું મોઢં ુ બરાબર તે રાણી ઉપર તાકીને તોપ ફોડી. િનશાન
બરાબર તન ે ા થાને પહોં યુ.ં બધા હષનો પોકાર કરી ઊઠયા, પણ બી જ ણે
તમે ણે જોયું તો તોપનો ગોળો પલે ા રાણીની પીઠ ઉપર અથડાઈને પાછો પાણીમાં પડયો
હતો અને રાણીની ગિતમાં કશો ફેર પડયો નહોતો. બધાના આ યનો પાર ન ર યો.
આટલો જોસથી છૂ ટેલો તોપનો ગોળો પણ જે રાણીને કાંઈ ન કરી શ યો તે રાણીનું
ચામડું કઈ ધાતુન ંુ હશ ે ?
રાત પડી અને પલે ંુ રાણી દેખાતું બધં થયુ.ં અમ ે િનરાશ થઈ ગયા. અમારી
બે િદવસની મહેનત છેવટે બરબાદ થઈ ગઈ, એમ અમને લા યુ;ં પણ તમે ાં અમારી ભૂલ
હતી. ફરી લગભગ રાતના અિગયાર વાગે રણક ે માઈલને અતં રે વીજળીનો રકાશ
દેખાયો. અ યારે તે રાણી િ થર હતુ.ં કદાચ આખો િદવસ લાગલે ા થાકથી થાકી ગયું
હશ.ે આ ણે િશકારનો બરાબર લાગ હતો. કૅ ટને ટીમર અવાજ ન કરે એ રીતે
ધીમ ે ધીમ ે તે રાણી તરફ હંકારી. નડે લૅ ડ લગ ં ર પાસને ી પોતાની જગાએ હારપૂન
લઈને બસ ે ી ગયો. ટીમર ઉપર ભયાનક શાંિત ફેલાઈ ગઈ. તે રાણીમાંથી નીકળતા
રકાશથી અમારી આંખો અ ં ઈ જતી હતી. જોતજોતામાં ટીમર ને રાણી વ ચ ે માંડ
વીશ ફૂટનું અતં ર ર યુ.ં રાણી હજુ ઘતું જ હતુ.ં નડે લૅ ડ જરાક ચો થયો અને
તાકીને પોતાનું હારપૂન તે રાણીની ઉપર જોરથી ફ યુ.ં હારપૂન ણે કોઈ ધાતુ સાથે
અથડાયું હોય એવો અવાજ થયો પણ તુરત રાણીમાંથી નીકળતો રકાશ એકદમ બધં
થઈ ગયો અને પાણીના બે મોટા ફુવારા જોસબધં અદં રથી છૂ ટ્યા. જોતજોતામાં
ટીમરનું તુતક અને એની ઉપરના બધા માણસો તરબોળ થઈ ગયા. બી જ ણે
એક ધ ો લા યો. હંુ કઠેડા પર પગ મૂકીને ઊભો હતો; પડખન
ે ંુ દોરડું પકડી લ તે
પહેલાં તો એ ધ ાના જોરથી હંુ દિરયામાં પડયો !
 કેદ પકડાયા
હંુ દિરયામાં પડયો પણ મા ં ભાન ન ભૂ યો. પડતાંની સાથે જ હંુ દસ-પદં ર
ફૂટ ડો ઊતરી ગયો પણ પાછો તરત જ હાથનાં હલસ ે ાં મારીને સપાટી ઉપર આવી
પહોં યો. હંુ તરવામાં ખૂબ હોિશયાર હતો એટલ ે િહંમત હાયો નિહ. મ તરતાં તરતાં ચારે
બાજુ નજર નાખી પણ આસપાસ યાંય ે વહાણ દેખાયું નિહ. દૂ ર પૂવમાં કાંઈક ઝાંખો
રકાશ ધીમ ે ધીમ ે અદૃ ય થતો દેખાતો હતો. મ મોટેથી બૂમ પાડી : ‘મદદ, મદદ !’ એ
અમા ં વહાણ હતુ.ં હંુ તે િદશામાં જોરથી હાથ વીંઝતો તરવા લા યો; પણ મારાં
કપડાંએ મને ખૂબ હેરાન કરવા માંડયો. ભીનાં કપડાં મારા શરીર સાથે ચોંટી ગયાં હતાં
અને તન ે ંુ વજન અ યારે ઉપાડવું એ એક બી માણસને ઉપાડવા કરતાંય વધારે
લાગતું હતુ.ં મા ં તરવાનું કામ સાવ અશ ય બની ગયુ.ં હંુ ડૂબવા લા યો. મ છે લી બૂમ
મારી : ‘મદદ !’ મારા મોંમાં પાણી ભરાઈ ગયુ;ં મ વનની છે લી ણ અનુભવી. યાં
એકાએક ણે કોઈએ મારાં કપડાં પકડીને મને ચો કયો હોય એમ લા યુ.ં હંુ પાછો
સપાટી ઉપર આ યો. મારા કાન પર કંઈક અવાજ આ યો : ‘આપને જો ખાસ વાંધો ન
હોય તો મારા ખભા ઉપર ટેકો આપો, એટલ ે આપને તરવું સુગમ પડશ.ે ’
એ મારો નોકર-િમ ર કૉ સીલ જ હતો. મારામાં નવો રાણ આ યો. ‘કોણ, તું
કૉ સીલ ?’
‘હા . આપની સવે ામાં.’
‘તું પણ મારી જેમ જ દિરયામાં પડી ગયો હતો કે ?’
‘ના , આપને પડેલા જોયા એટલ ે હંુ આપની પાસે હાજર રહેવા પાછળ
પડયો.’
‘ ટીમરનું શું થયું ?’ મ પૂછયુ.ં
‘હવ ે ટીમરનો તો િવચાર જ ન કરતા, કારણ કે હંુ આપની પાછળ પડયો કે
તરત જ મ અવાજ સાંભ યો : ‘ ટીમર ડૂબે છે, ટીમર ડૂબે છે !’
‘ યારે તો આપણું આવી બ યું !’ મ િનરાશ થઈને ક યુ.ં
‘કદાચ એમ પણ હોય. પણ આપણે ડૂબી મરીએ યાં સુધી હાથ તો હલા યા
જ કરવા, એમ મને લાગે છે.’
કૉ સીલના શરીરમાં અજબ જોર હતુ.ં તન ે ે ટેકે તરવામાં મને જરાય ે મ
નહોતો પડતો. કૉ સીલ ે એક હાથે પોતાના િખ સામાંથી ચ પુ કાઢીને દાંતથી તે ખોલી
નાખી મારાં કપડાં ચીરી ના યાં. મારા શરીર પરનું વજન સાવ હલકું થઈ ગયુ.ં મ પણ
તે જ રમાણે તને ાં કપડાંન ંુ કયુ.ં અમને તરવામાં હવ ે વધારે અનુકૂળતા મળી.
બે કલાક સુધી અમ ે સતત તયા કયુ.ં મારી શિ તની હવ ે હદ આવી ગઈ.
કૉ સીલને હવ ે મને ચકવો જ પડયો. મારા હાથપગ ણે ઠીક ં થઈ ગયા હતા. હંુ
યારે બભે ાન થઈ જઈશ તે કહેવાય એમ નહોતુ.ં કૉ સીલ પણ હવ ે ખૂબ જોરથી
ે ે ક યું : ‘તું મને છોડી દે; તું તારે એકલો તરવા માંડ.’
હાંફતો હતો. મ તન
‘આપ શી વાત કરો છો ? એ તે બને ?’
ઝાંખો ચદં ્ ર આકાશમાં કોર કાઢીને ઊભો. તને ાં િકરણો દિરયામાં મો ં ઉપર
રમતાં હતાં. મ આસપાસ ક ણ દૃિ ફેરવી મદદ માગી. મોઢેથી બોલવાની તો તાકાત જ
યાં હતી ? કૉ સીલ પણ મહામહેનતે બૂમ પાડી શ યો : ‘મદદ, મદદ !’ સામથ ે ી કાંઈ
અવાજ આ યો હોય એમ પણ લા યુ.ં કૉ સીલ ે ફરી બૂમ પાડી; સામથ ે ી માણસનો અવાજ
આવતો હોય એમ પ લા યુ,ં ‘આ તે કાંઈ રમ હશ ે ?’ કૉ સીલ ે પોતાનું બધું જોર
અજમા યુ;ં પાણીમાંથી અરધો ચો થઈને તણ ે ે સાદ ફાટી ય એવી બૂમ મારી. હંુ મા ં
ભાન ગુમાવતો જતો હતો. મા ં આખું શરીર ઠંૂ ઠવાઈ ગયુ.ં મારી ઉપર દિરયાનું પાણી
ફરી વ યુ.ં હંુ અદં ર ઊતરવા લા યો.
એટલામાં એકાએક મારા પગ સાથે કંઈક કઠણ વ તુ અથડાઈ. આવશ ે માં ને
આવશ ે ે વળગી પડયો. ણે કોઈક મને ઉપર ખચી લા યું હોય એમ લા યુ.ં હંુ
ે માં હંુ તન
મૂિછત થઈ ગયો. થોડી વારે હંુ ભાનમાં આ યો હોઈશ. મ આંખો ઉઘાડી યારે કૉ સીલ
મારા શરીરને જોરથી ઘસી ર યો હતો. ચદં ્ રના ઝાંખા રકાશમાં મ કૉ સીલની પડખે
એક બી માણસને ઊભલે ો જોયો. જરા વ થ થયા પછી જોયું તો તે બીજો કોઈ નિહ
પણ નડે લૅ ડ જ હતો !
‘કોણ નડે ? તું યાંથી ?’
‘હા તો. મારા િશકારની પાછળ પાછળ.’
‘તું પણ મારી જેમ દિરયામાં પડી ગયો હતો ?’
‘હા. પણ સાવ તમારી પઠે ે નિહ. હંુ તો પડયો કે તરત જ તરતા બટે ઉપર
આવી પહોં યો.’
‘તરતો બટે ?’
‘હા, તમ ે જેને રા સી માછલી કહો છો ત.ે ’
‘એટલ ે ? હંુ સમ યો નિહ.’
 ‘એટલ ે એમ કે મ જેવ ંુ હારપૂન તાકીને તમારા રા સી રાણી ઉપર ફ યુ,ં
તવે ંુ જ અથડાઈને બટકી ગયુ.ં ’
‘એમ કેમ ?’
‘તે રાણી લોઢાનાં મજબૂત પતરાંન ંુ બનાવલે ંુ છે તથ
ે ી. અ યારે આપણે એના
ઉપર જ ઊભા છીએ.’
હવ ે જ મને ખબર પડી કે અમ ે બધા કોઈક ચીજ ઉપર ઊભા છીએ. મ મારો
પગ પછાડયો. અમ ે બધા કોઈક ચીજ ઉપર ઊભા હતા; તે વ તુ અિતશય કઠણ હતી.
દુ િનયામાં કોઈ પણ રાણીની ચામડી આવી કઠણ ન હોઈ શકે. આ તે શું હશ ે ? મારા
આ યનો પાર નહોતો. આ કોઈ દિરયાઈ રાણી નથી એ તો ન ી જ થયુ.ં પણ એથી
તો ઊલટંુ મને વધારે આ ય થયુ.ં દુ િનયામાં કયો મનુ ય આવી અદ્ ભતુ વ તુ ઉપ વી
શ યો હશ ે ? ઈ રની રચના કરતાંય ે વધારે આ ય ઉપ વ ે એવી આ રચના હતી.
અમ ે એક દિરયાની અદં ર ચાલી શકે એવા વહાણ ઉપર ઊભલે ા હતા.
વહાણનો આકાર માછલી જેવો હતો. તન ે ા ઉપર મજબૂત લોઢં ુ જડેલું હતુ.ં જે વાત
નડે લૅ ડ કહેતો હતો તે હવ ે અમારે માનવી પડી. પણ એક મને શક ં ા થઈ કે જો આ કોઈ
વહાણ હોય તો તન ે ી અદં ર ય ં રો અને માણસો હોવાં જોઈએ. પણ હજુ સુધી આ વહાણમાં
કોઈ હોય તવે ંુ િચ ન જણાયું ન હતુ.ં આ વહાણની ઝડપ તથા શિ તનો પરચો તો અમ ે
ટીમરમાં હતા યારે જ અમને તણ ે ે બતાવી દીધો હતો. અ યારે તો તે િનરાંતે દિરયાનાં
મો ં ઉપર પડયું પડયું ઝૂ લતું હતુ.ં વહાણનો ઉપરનો ભાગ દિરયાની સપાટી ઉપર
લગભગ એક ફૂટ બહાર હતો; અને એના ઉપર જ અમ ે િનરાંતે બઠે ા હતા. પણ જો
વહાણ પાણીમાં એકાએક ડૂબકી મારી ય તો અમારી શી દશા થાય ? કોઈ પણ રીતે
અદં રના માણસોને અમારી ખબર પડે એમ કરવું જોઈએ. પણ તે કઈ રીતે ? મ તન ે ી
અદં ર જવા માટેના ર તાની તપાસ કરવા માંડી, પણ બધય ે લોઢાનાં પતરાંમાં મોટા મોટા
બો ટ જડી દીધલે ા હતા. અધં ારામાં વધારે તપાસ પણ થઈ શકે તમે નહોતુ.ં અમારે
સવાર સુધી રાહ જોયા િસવાય બીજો ઉપાય નહોતો.
એકાએક વહાણ ચાલવા માંડયુ.ં અમ ે એકબી ને પકડીને બરાબર ઊભા
ર યા. દિરયાનાં મો ં અમારા ઉપર જોરથી અથડાતાં હતાં. વહાણની ઝડપ લગભગ
કલાકના બાર માઈલની હોવાનું મ અનુમાન બાં યુ.ં
આખરે તે લાંબી અને ભયક ં ર રાત પૂરી થઈ. આ ભદે ી વહાણમાં શું હશ ે તે
ણવાની કેટલી આતુરતા અમને થઈ હશ ે ? સવારના રકાશમાં અમ ે વહાણનો આકાર
બરાબર જોઈ શ યા. હંુ તે વહાણની પીઠ બરાબર તપાસતો હતો, યાં વહાણ
એકાએક અદં ર ઊતરવા લા યુ.ં અમ ે ગભરાયા; નડે લૅ ડના રોધનો પાર ન ર યો.
 ‘હરામખોરો ! ઉઘાડો.’ તણ
ે ે જોરથી પગ પછાડીને બૂમ મારી. અમારા
સદ્ ભા ય ે તે બૂમની અસર થઈ. વહાણ ડૂબતું અટકી ગયુ.ં
એકાએક લોઢાની ભોગળો ઊઘડતી હોય એવો અવાજ થયો. લોઢાનું એક
મોટંુ બારણું ગોળ ઊઘડયું અને એક માણસનું ડોકું બહાર દેખાયુ.ં તણ ે ે અમને જોઈને
ચીસ પાડી ને બારણું પાછું દેવાઈ ગયુ.ં અમ ે બાઘાની જેમ ઊભા ર યા !
પાછું થોડી વારે પતરાનું બારણું ફરી ચું થયું અને તમે ાંથી આઠ મજબૂત
બુરખાવાળા માણસો બહાર આ યા અને અમ ે હજુ િવચાર કરીએ તે પહેલાં તો ઢસડીને
અમને અદં ર ખચી ગયા ! અમારી પાછળ બારણું બધં થઈ ગયુ.ં
 સબમરીન
આ બધું વીજળીની ઝડપથી બની ગયુ.ં મારા મનમાંથી ભયનો એક ચમકારો
પસાર થઈ ગયો. બધે અધં ા ં હતુ.ં સાંકડી સીડી ઉપરથી અમને નીચ ે ઉતારવામાં
આ યા. એક બારણું ઊઘડયાનો અવાજ આ યો અને અમને તે બારણાની અદં ર પલે ા
માણસો લઈ ગયા અને યાં મૂકીને બારણું બધં કરીને ચા યા ગયા. આ બધું એટલી
ઝડપથી બ યું કે ઓરડામાં પુરાયા પછી જ અમને અમારા શરીરનું ભાન આ યુ.ં અમ ે
કોઈ ઓરડામાં છીએ એની ખાતરી કરવાનું સાધન અમારા હાથ જ હતા. ઓરડામાં
એટલું બધું અધં ા ં હતું કે તન
ે ો યાલ અમને અ યારે પણ આવી શકતો નથી. થોડી
વાર પછી અમ ે ભગ ે ા મળી િવચાર કરવા લા યા : આ બધું શું હશ ે ? આપણને
પકડનાર માણસો જગ ં લી માણસખાઉ માણસો હશ,ે કે કોઈ ભદે ી બહારવિટયા હશ,ે કે
કોઈ ચમ કાિરક દુ ગરો હશ ે ? અમ ે કશું ન ી કરી શ યા નિહ.
નડે લૅ ડે તો ન ી કરી રા યું હતું કે ભલ ે ન ય તોપણ આ માણસોને
આપણું બળ બતાવી દેવુ.ં પણ અહીં અમા ં કાંઈ ચાલ ે તમે નહોતુ.ં ભદે ી અધં કારથી
ભરેલા વીસ ફૂટ લાંબા અને દસ ફૂટ પહોળા ઓરડામાં કશા હિથયાર વગર અને
ભૂખથી પીડાતા અમ ે પડયા હતા. અમારો બચવાનો આધાર અમને કેદ કરનાર માણસો
જ હતા.
અરધો કલાક આમ ને આમ પસાર થઈ ગયો. એવામાં એકાએક રકાશનો
ણે મોટો ધોધ ઉપરના ભાગમાંથી છૂ ટ્યો. આખા ઓરડામાં રકાશ રકાશ થઈ ગયો !
આટલા વખત સુધી અધં ારામાં રહેલી આંખો આ રકાશના મારથી થોડીક ણ તો
આંધળીભીંત થઈ ગઈ. પછી અમ ે નજર નાખી તો ઓરડાની છતમાં વીજળીનો મોટો પોટો
મૂકેલો દેખાયો. તમે ાંથી જ આ રકાશ આવતો હતો.
‘હાશ ! આખરે બીજુ ં કાંઈ નિહ તોપણ અજવાળં ુ તો આ યું !’ કૉ સીલ
બો યો.
નડે લૅ ડ તો પોતાના િખ સામાંથી મોટંુ ધારવાળં ુ ચ પુ બહાર કાઢીને બારણું
ઊઘડવાની રાહ જોતો જ ઊભો ર યો. મ ચારે તરફ નજર નાખી તો ઓરડામાં વ ચ ે
એક ટેબલ ને ચારપાંચ ખુરશીઓ પડી હતી. ઓરડાની દીવાલો લોઢાનાં પતરાંની
લાગતી હતી. રકાશ થયા પછી લગભગ પાંચક ે િમિનટે બારણું ઊઘડયું અને બે માણસો
અદં ર આ યા. તમે ાંનો એક માણસ સાદા નોકર જેવો લાગતો હતો અને બીજો ચો
અને રભાવ પાડે તવે ો માણસ, મોટો અિધકારી હોય એમ જણાતું હતુ.ં તન ે ંુ પડછંદ
શરીર, િવશાળ કપાળ અને ઝીણી કાળી બે આંખો તન ે ામાં રહેલી શિ ત બતાવતાં હતાં.
નડે લૅ ડનું શરીર પણ તન ે ી પાસે નાનું લાગતું હતુ.ં તન
ે ી ઝીણી આંખો અમને વીંધી
નાખશ ે એવું લાગતું હતુ.ં તમે ણે બન ે પહેરેલાં કપડાં ખાસ યાન ખચ ે તવે ાં હતાં. તે
ં એ
દિરયાની વન પિતના રેસાઓમાંથી બનાવલે ાં હતાં. ઓરડામાં પસ ે ીને બન ે રથમ
ં એ
અદં ર અદં ર કાંઈક િવિચ ર ભાષામાં વાત કરી. પછી તે અિધકારી લાગતા માણસે મારા
સામ ે જોઈને મને ણે કાંઈ પૂછતો હોય એવો અિભનય કયો. મ તન ે ે રચ ભાષામાં
અમારી વીતકકથા મારાથી બની શકે તટે લી પ તાથી અને ક ણ રીતે કહી
સભ ં ળાવી; તે એક યાને સાંભળતો ઊભો ર યો. મા ં કહેવું તે સમ યો હોય એમ તન ે ા
મોઢા ઉપરથી લા યું નિહ. મ મારી વાત પૂરી કરી પણ તે એમ ને એમ જ ઊભો ર યો.
મને લા યું કે તે રચ ભાષા સમજતો નથી. એટલ ે મ નડે લૅ ડને અમારી હકીકત
અ ં રે ભાષામાં કહી સભ ં ળાવવા ક યુ.ં નડે લૅ ડ તો તય ૈ ાર જ હતો. એની એ વાત
તણે ે અ ં રે માં કહી અને વધારામાં ઉમય ે ં ુ કે અમ ે ભૂખથી અધમૂઆ થઈ ગયા છીએ.
નડે લૅ ડના બોલવાની પણ મારા જેવી જ અસર થઈ. હવ ે શું કરવું તન ે ો હંુ િવચાર
કરવા લા યો યાં તો કૉ સીલ ે એની એ વાત ભાંગીતૂટી જમન ભાષામાં શ કરી
દીધી. કૉ સીલની વાત પણ તન ે ે સમ ઈ હોય એમ લા યું નિહ. છેવટે મ ભાંગીતૂટી
લિે ટન ભાષામાં એક ઠોઠ િનશાિળયાની જેમ બોલવા માંડયુ.ં એ પણ નકામું ગયુ.ં અમ ે
િનરાશ થઈ ગયા. પલે ા બે જણા તો અદં ર અદં ર કાંઈક ગુસપુસ કરીને ચા યા ગયા
અને બહારથી બારણું બધં કરતા ગયા.
‘આ તે શો જુ લમ ! દુ િનયાની બધી ભાષામાં આપણે તમે ને વાત કહી તોપણ
હરામખોરો આપણને જવાબ આપવાય ે નવરા નથી !’ નડે લૅ ડે પોતાનો ચ પુ હવામાં
ઉછા યો.
‘તું જરા ટાઢો પડ. ગુ સે થઈશ તમે વધારે હેરાન થઈશ.’ મ ક યુ.ં
‘ રોફેસર સાહેબ ! અહીં આમ ને આમ ભૂખના માયા કમોતે મરી જશુ,ં તોય
આ બદમાસો આપણી સામ ે જુ એ એમ લાગતું નથી !’ નડે ે ક યુ.ં
‘તો પછી આપણે આપણાથી બની શકે યાં સુધી ત વ ાનની ચચા કરીને
વખત કાઢીએ.’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
હંુ એ િવચાર કરતો હતો કે આ માણસો કયા દેશના હશ ે ? એમના શરીર
ઉપરથી કે એમની ભાષા ઉપરથી કંઈ પણ અનુમાન બાંધી શકાય એમ નહોતુ.ં નડે લૅ ડ
તો ભૂ યા વ ની જેમ બૂમો પાડયા કરતો હતો અને જોરજોરથી બારણા ઉપર પાટા
મારીને ‘ખાવાનું લાવો ! ખાવાનું લાવો !’ એમ બરાડતો હતો.
થોડી વારે ફરી બારણું ઊઘડયુ.ં એક માણસ અદં ર આ યો. તન ે ા ખભા ઉપર
અમારે માટે આણલે ાં કપડાં હતાં અને તન ે ા હાથમાં મોટો થાળ હતો. નડે તો તરત તે
માણસ તરફ ધ યો અને તન ે ા હાથમાંથી થાળ ઝૂ ટં વી લીધો. પલે ો માણસ પણ કપડાં
નીચ ે મૂકીને ઝડપથી ચા યો ગયો અને બારણું બહારથી દેવાઈ ગયુ.ં
 કપડાં પહેરવાનું કામ ખાધા પહેલાં કોઈ કરે તમે નહોતુ.ં પહેલાં અમ ે રણે
જણા ભોજન ઉપર તૂટી પડયા. વાનગીઓ બહુ િવિચ ર રકારની હતી. દિરયાની
ત તની માછલીઓની તે બનાવવામાં આવી હતી. વાદમાં તે કોઈ પણ રીતે ઊતરે
તવે ી નહોતી. દરેક વાનગી તથા રકાબી અને વાસણ ઉપર અ ં રે ‘એન’ (N) લખલ ે ંુ
હતુ.ં નડે અને કૉ સીલનું યાન આ અ ર ઉપર નહોતું ગયુ,ં કારણ કે તઓ ે ખાવામાં
મશગૂલ હતા. ખાઈને ઊઠયા પછી અ યાર સુધીનો થાક બહાર આવવા લા યો. મારા
બન ં ે સાથીઓ તો ખાઈને તરત જ નીચ ે પડેલી સાદડી ઉપર ઘી ગયા. મને પણ થોડી
વારમાં ઘ આવી ગઈ.
 ભૂખના માયા
ે ી મને ખબર નહોતી, પણ મને લાગે છે કે અમ ે બારથી
અમ ે કેટલું યા તન
પદં ર કલાક યા હોઈશુ.ં મારો બધો થાક ઊતરી ગયો હતો. હંુ ઊઠયો યારે પણ
મારા સાથીઓ તો ઘોરતા જ હતા.
મ ઊઠીને આસપાસ જોયુ.ં બધું એમનું એમ જ હતુ.ં ફ ત અમારાં ખાવાનાં
વાસણો યાંથી ઊપડી ગયાં હતાં. અમ ે હજુ પાંજરામાં જ પુરાયલે ા હતા. જોકે મારો થાક
ઊતરી ગયો હતો પણ મારી છાતી ભારે લાગતી હતી. ાસ મુ કેલીથી લવે ાતો હતો, તન ે ંુ
કારણ તપાસતાં મને એમ જણાયું કે ઓરડામાં રહેલો ઑિ સજન ( રાણવાયુ) ખૂટવા
આ યો હતો. એક માણસ એક કલાકમાં ૧૭૬ િપટં જેટલો ઑિ સજન હવામાંથી લ ે છે.
યારે એ હવામાં એટલો જ કાબોિનક ઍિસડ થાય યારે ાસ લવે ો મુ કેલ થઈ પડે
છે અને થોડા જ વખતમાં માણસ ગૂગ ં ળાઈ મરે છે. અથાત્ જો થોડા વખતમાં અમારા
ઓરડામાં નવી તા હવા ન આવ ે તો અમારે કમોતે મરવાનું હતુ.ં પણ મને એક િનરાંત
હતી. આ વહાણનો કૅ ટન અમને આમ કમોતે મારે એવો સભ ં વ નહોતો; કારણ કે નિહ
તો તે અમને ખાવાનું ને કપડાં ન મોકલત. વળી જેમ અમારા ઓરડામાં નવી હવાની
જ ર હતી તમે આખા વહાણમાં પણ તન ે ી જ ર હશ;ે એટલ ે જ આખા વહાણનું થશ ે
તે અમા ં થશ ે એમ િવચારીને મ સતં ોષ મા યો. આ વહાણનો કૅ ટન કઈ રીતે આ બધી
યવ થા કરતો હશ ે તન ે ો હંુ િવચાર કરતો હતો, તવે ામાં એકાએક નવી તા હવાથી
આખો ઓરડો ભરાઈ ગયો. તે હવામાં દિરયાના તા પવનની સુગધં હતી. મા ં શરીર
અને મન રફુિ લત થઈ ગયાં. આ નવી હવાના રભાવથી મારા બન ં ે સાથીઓ પણ
આળસ મરડીને બઠે ા થયા અને આંખો ચોળતા ઊભા થઈ ગયા. નડે લૅ ડ ઊઠતાંવત જ
બોલી ઊઠયો : ‘દિરયાની હવા આવતી હોય એમ લાગે છે.’ નડે લૅ ડનું કહેવું સાચું હતુ.ં
ઓરડીની ઉપર એક નાનું િળયું હતું તમે ાંથી આ હવા આવતી હતી અને વહાણમાંથી
ણે કોઈ મોટંુ રાણી ાસ લતે ંુ હોય તવે ો અવાજ પણ આવતો હતો. અમ ે દિરયાની
સપાટી ઉપર હતા એમ લા યુ.ં
ે ે ક યું : ‘ રોફેસર સાહેબ !
નડે લૅ ડ ઊઠતાંવત ભૂ યો થઈ ગયો હતો. તણ
હવ ે ના તો આવ ે તો ખાસ વાંધો નથી.’
‘મારે તો ના તો કે ભોજન ગમ ે તે આવ ે તોય ે વાંધો નથી.’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘એમાં આપણે વાંધો હોય કે ન હોય તે બન ં ે સરખું જ છે. એ તો એમનો
ભોજનનો વખત થશ ે યારે જ આપણે માટે ભોજનનો સમય થયો સમજવો. યાં સુધી
બારણું ઊઘડવાની રાહ જોતાં આપણે બસે ી રહેવાનું છે.’ મ ક યુ.ં
 ે ે પૂછ્ય ંુ :
કૉ સીલ ે ખાવામાંથી મનને હટાવવા બી વાતો કાઢવા માંડી. તણ
‘આપણું અહીં શું થશ ે ? આપણને કેદ કરનાર આ માણસો કોણ હશ ે ? તે સબ ં ધં ી
આપનો શો અિભ રાય છે ?’
હંુ એનો જવાબ આપું તે પહેલાં નડે લૅ ડ બોલી ઊઠયો : ‘મને તો ખાતરી છે
કે આપણે ભયક ં ર રા સી માણસોના પ ં માં આવી પડયા છીએ. તઓે આપણને ખાવાનું
આપે છે, તે પણ આપણને ડા કરીને પછી મારી નાખવા માટે ! મ તો ન ી જ કયું છે
કે મરવું તોપણ આમાંથી થોડાકને મારીને જ મરવુ.ં ’
મ ક યું : ‘નડે ! તારી ધારણા સાવ ખોટી છે. હંુ માનું છું કે જે માણસમાં
આવું ચમ કાિરક વહાણ બનાવવાની અને ચલાવવાની શિ ત હશ,ે તે માણસ રા સ
હોય જ નિહ. તે આપણને અહીં રાખીને આપણું શું કરવા માગે છે તે હજુ મને સમ યું
નથી; પણ મને લાગે છે કે કદાચ તે થોડા વખત પછી આપણને યાંક દૂ ર જમીન ઉપર
છોડી દેશ.ે મારી એવી સૂચના છે કે જે થાય તે જોયા કરવુ.ં અહીંથી નાસી જવાનો
રય ન કરવો એ ખોટાં ફાંફાં છે; ને એમાં આપણે પકડાઈ ગયા તો વધારે હેરાન થશુ.ં
જો આકળા થઈને કોઈકના ઉપર હુમલો કરશું તો આપણે એમને પહોંચી શકવાના
નથી; ઊલટા આપણો વ જોખમમાં નાખશુ.ં નડે ! મને તો તારી જ બીક લાગે છે કે તું
કાંઈક આડુંઅવળં ુ કરી બસ ે શ.ે ’
નડે ે શાંત રહેવાનું વચન તો આ યું પણ તન ે ા ધૂધં વાટનો પાર નહોતો. તન
ે ા
જેવા ઘડીકે નવરા ન બસ ે ી શકે તવે ા માણસને આ લોઢાની મજબૂત દીવાલોની અદં ર
ભૂ ય ે પટે ે બસ ે ી રહેવું પડે એ મોટામાં મોટી તપ યા હતી. ઓરડામાં બબડતો બબડતો
તે જોરથી આંટા મારવા લા યો. કલાક ઉપર કલાક વીતવા લા યા. મારી ધીરજ પણ
ખૂટવા આવી યાં નડે લૅ ડની શી િ થિત થઈ હશ ે ? પાંજરામાં પુરાયલે ા િસહં ની જેમ તે
ઘૂરકતો હતો : ઓરડાના બારણા ઉપર મુ ી તથા લાતો લગાવતો હતો; વ ચ ે વ ચ ે
જોરથી બૂમ પાડતો હતો; પણ લોઢાની બહેરી દીવાલો ઉપર તન ે ી કશી અસર થતી
નહોતી. આ વહાણના કૅ ટનને િવષે પહેલી વાર મારા પર જે સારી છાપ પડી હતી તે
પણ ભૂસ ં ાવા લાગી. તે માણસ હવ ે મને ર લાગવા માંડયો; અમને િરબાવી િરબાવીને
મારવા એ જ એનો ઉદ્ દેશ હોય એમ મને લા યુ.ં
આખરે બારણું ઊઘડયુ.ં નોકર દેખાયો. હંુ નડે ને વા ં તે પહેલાં તો નડે પલે ા
ે ે ગળે વળગી પડયો. નોકરની આંખો અ ધર ચડી ગઈ. હંુ
નોકર તરફ કૂ દ્ યો અને તન
અને કૉ સીલ બન ં ે જણ નડે લૅ ડના પ ં માંથી પલે ા નોકરને છોડાવવાનો રય ન
કરતા હતા. તવે ામાં પાછળથી રે ચ ભાષામાં નીચન ે ા શ દો અમારા કાન પર પડયા :
‘િમ ટર લૅ ડ ! જરા ધીરા પડો અને રોફેસર સાહેબ ! મારે તમને કંઈક કહેવું છે તે
સાંભળશો ?’
 કૅ ટન નમે ો
એ શ દો બોલનાર આ વહાણનો ઉપરી હતો. નડે પણ આ શ દો સાંભળતાં
જ ચમકીને ઊભો થઈ ગયો, એટલો તન ે ા શ દોમાં સ ાનો રભાવ પડતો હતો. નડે ના
પ ં માંથી છૂ ટેલો પલે ો નોકર કૅ ટનના ઈશારાથી બહાર ચા યો ગયો. નડે લૅ ડના આ
તોફાનનું શું પિરણામ આવશ ે તન ે ી રાહ જોતાં અમ ે ઊભા. કૅ ટન પણ અમારા ટેબલ પર
એક હાથ મૂકીને અમારી સામ ે શાંત નજરે જોતો ઊભો ર યો. થોડી વાર સુધી શાંિત
ફેલાઈ; પછી શાંત અને ગભ ં ીર અવાજથી કૅ ટન બો યો : ‘ગ ૃહ થો ! હંુ બધી ભાષાઓ
સારી રીતે બોલી શકું છું . મ પહેલી વખતે તમારી સાથે ણી જોઈને વાતચીત નહોતી
કરી. ફ ત તમારા રણન ે ા મોઢે તમારો વ ૃ ાંત બરાબર સાંભળી લીધો. રોફેસર સાહેબ
જેવા િવ ાન અને નડે લૅ ડ જેવા ઉ મ િશકારીને અક માત્ મારા વહાણમાં આવી
ચડેલા જોઈને મને આનદં થાય છે. પહેલી વાર તમને મ યા પછી તમા ં શું કરવું તન ે ો
િવચાર હંુ કરતો હતો. તમ ે નસીબજોગે એક એવા માણસ પાસે આવી પહોં યા છો કે
જેણે દુ િનયા સાથન ે ો પોતાનો સબ ં ધં ઘણાં વરસોથી સાવ તોડી ના યો છે. હંુ ણું છું કે
તમારો ઈરાદો અમારો નાશ કરવાનો હતો…’
‘નિહ, કૅ ટન સાહેબ ! તમારી ભૂલ થાય છે. અમારો િવચાર ઈરાદાપૂવક
તમારો નાશ કરવાનો નહોતો. તમને ખબર નથી કે તમ ે આખી દુ િનયામાં કેવો હાહાકાર
મચાવી દીધો છે; તમારા વહાણને એક મોટંુ રા સી દિરયાઈ રાણી સમ ને અમ ે તન ે ા
િશકારે નીક યા હતા.’ મ ખુલાસો કયો.
કૅ ટનના હોઠ ઉપર એક ઝીણું હા ય ફર યુ.ં ધીમથ
ે ી પણ વીંધી નાખે તવે ા
અવાજમાં તે બો યો : ‘ રોફેસર સાહેબ, ધારો કે તમને ખબર હોત કે આ વહાણ જ છે;
ે ા ઉપર હુમલો ન કરત, કેમ ?’
તો તમ ે તન
આનો મારી પાસે ઉ ર નહોતો. મને લાગે છે કૅ ટનનું માનવું સાચું હતુ.ં
કૅ ટને વળી આગળ ચલા યું : ‘તમારી સાથે શ ઓના જેવ ંુ વતન
ચલાવવાનો મને હ છે. તમને કોઈ પણ તની સગવડ આપવા માટે હંુ બધં ાયલે ો
નથી. હંુ તમને પાછો દિરયા ઉપર તરતા મૂકીને ચા યો તોપણ મને તમે ાં કાંઈ ખોટંુ
લાગતું નથી. તમ ે કદાચ મને જગં લી કહેશો, પણ મને તમે ાંય ે વાંધો નથી. હંુ સુધરેલો
રહેવા માગતો નથી અને સુધરેલી દુ િનયા સાથે મારે કશો સબ ં ધં પણ નથી. સુધરેલી
દુ િનયાના કાયદાઓ મને લાગુ પડતા નથી. તમારી સુધરેલી દુ િનયાની એક પણ વાત
મને કરવાની જ ર નથી.’
કૅ ટનની આંખમાંથી ણે આગ ઝરતી હતી. દુ િનયાનો આવો ક ર વરે ી
અમારી સામ ે ઊભો છે અને અમ ે ે ા હાથમાં કેદી છીએ, એનો યાલ આવતાં હંુ
તન
થરથરી ઊઠયો. આની પાસથ ે ી બચવું એ તન
ે ા હાથની જ વાત હતી. થોડી વાર પછી
પાછો કૅ ટન બો યો : ‘પણ મારો િવચાર તમને મારવાનો નથી. તમ ે આ વહાણમાં રહો.
તમારે યાં સુધી અહીં રહેવું તે હંુ કહી શકતો નથી. કદાચ િજદં ગીભર રહેવું પડે. તમ ે
અહીં છૂ ટથી હરીફરી શકશો. ફ ત એક જ શરત કે તમને થોડા િદવસો પૂરી રાખવામાં
આવ ે તો તમે ાં તમારે કશો િવરોધ કરવો નિહ. તમને આ વહાણમાંનો કેટલો ભાગ જોવા
દેવો તે મારે ન ી કરવાનું છે.’
મ વ ચ ે પૂછ્ય ંુ : ‘પણ આ તો એક કેદીને અપાય એટલી જ વત ં રતા થઈ !
એ પૂરતી નથી.’
‘તો તમારે તે પૂરતી છે એમ માની લવે ંુ પડશ.ે ’ કૅ ટને ક યુ.ં
‘એનો અથ એમ જ ના, કે અમારે પણ દુ િનયા સાથન ે ો અને અમારાં
ં ધં પૂરો થયો સમ લવે ો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
ે ો સબ
સગાંવહાલાં સાથન
‘હા , એમ જ. મને લાગે છે કે એમાં બહુ દુ :ખ પામવા જેવ ંુ નથી.’
‘હંુ હેર ક ં છું ,’ નડે ે હાથ ચો કરીને ક યુ,ં ‘કે હંુ નાસી જવાનો
રય ન નિહ ક ં એવું વચન નિહ આપુ.ં ’
‘િમ ટર લૅ ડ ! મ તમને આવું વચન આપવાનું ક યું જ નથી.’
નડે ચૂપ થઈ ગયો.
‘કૅ ટન સાહેબ ! તમ ે અમારી દયામણી િ થિત જોઈને અમારા ઉપર જુ લમ
કરો છો.’ મ ક યુ.ં
‘ના સાહેબ ! તમ ે ભૂલો છો. હંુ તો તમારા તરફ ઊલટી દયા રાખું છું . ખ ં
જોતાં તો તમ ે મારા યુ ના કેદી છો. હંુ ધા ં યારે દિરયાને તિળય ે તમને ડુબાવી દઈ
શકું છું . તમ ે મારા ઉપર હુમલો કયો છે એટલું જ નિહ, પણ દુ િનયામાં હંુ જે વ તુની કોઈ
માણસને ખબર પાડવા દેવાનો નહોતો તે વ તુ તમ ે ણી ગયા છો. હવ ે તમને કેદ પૂરી
રાખવા એ એક જ ર તો મારી પાસે ખુ લો છે. એમાં બીજુ ં કાંઈ થઈ શકે તમે નથી.’
થોડી વાર શાંિત પથરાઈ ગઈ. થોડી ણ પછી તે બો યો : ‘ રોફેસર સાહેબ
! તમને તથા તમારા સાથીઓને અહીંથી નાસી જવા િસવાયની બી દરેક વત ં રતા
મળે છે. તમારા સાથીઓને િવષે હંુ નથી કહી શકતો, પણ તમને તો જ ર કહી શકું કે
તમારા જેવા િવ ાનશા ીને મારી સાથે રહેવામાં જરાય ે ગુમાવવાપણું નથી; ઊલટંુ
દુ િનયા ઉપર િવ ાનશા ીઓએ કદી નિહ જોયલે ાં અને નિહ ક પલે ાં દૃ યો જોવાની
તમને તક મળશ.ે ’
 કૅ ટનના આ શ દોએ મારા ઉપર ખૂબ અસર કરી. દિરયાની અદં ર રહેલી
સ ૃિ નો અનુભવ થશ ે એ િવચારથી મા ં મન રફુિ લત થયુ.ં
‘આપને મારે કય ે નામ ે બોલાવવા ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘કૅ ટન નમે ોને નામ ે બોલાવશ ે તો ચાલશ.ે ’ કૅ ટને ક યુ.ં
આ પછી તરત જ મારા સાથીઓ તરફ ફરીને બો યો : ‘તમારે માટે તમારી
ઓરડીમાં ભોજન તય ૈ ાર છે. આ માણસ તમારી સાથે આવશ ે અને રોફેસર સાહેબ ! તમ ે
ના તા માટે મારી સાથે ચાલો.’
હંુ કૅ ટન નમે ોની સાથે ચા યો. સાંકડી એવી ઓસરી ઉપર થઈને થોડી
વારમાં અમ ે ભોજનના ઓરડામાં આવી પહોં યા. વીજળીની બ ીથી આખો ઓરડો
રકાિશત હતો. ઓરડાની અભરાઈઓ ઉપર ત તનાં ચકચિકત વાસણો ચળકાટ
મારતાં હતાં. ઓરડાની વ ચ ે િકંમતી ટેબલ હતું ને તને ા ઉપર ના તાનો થાળ મૂકેલો
હતો. અમ ે ના તો શ કયો.
ના તામાં શી શી ચીજો છે તે હંુ પૂછું તે પહેલાં જ કૅ ટન બોલી ઊઠયો : ‘તમ ે
આ બધાથી અ યા હશો, પણ આ બધી વાનગીઓ મને સમુદ્રમાંથી મળી છે. દિરયો
મને જે જોઈએ તે પૂ ં પાડે છે. કોઈ કોઈ વાર હંુ દિરયાની અદં રના જગ ં લોમાં જઈને
િશકાર પણ કરી લાવું છું . મને સમુદ્ર ખાવાનું આપે છે, એટલું જ નિહ પણ કપડાંઓ
પણ મને તમે ાંથી જ મળી રહે છે. આ તમ ે પહેરેલાં કપડાં પણ દિરયાની અદં ર થતા એક
રકારના ઘાસના રેસાઓમાંથી થયલે ાં છે. દિરયામાં અ ર પણ મળે છે. તમારી
પથારીનું ગાદલું પણ દિરયાના એક રકારના ઘાસમાંથી જ બનાવલે ંુ છે. હો ડર પણ
હેલ માછલીના હાડકામાંથી બનાવલે ંુ છે. શાહી પણ કેલમે ારી નામની માછલીમાંથી
નીકળતા પદાથની બનાવલે ી છે. મને બધું દિરયામાંથી મળી રહે છે અને એક િદવસ
એવો પણ આવશ ે કે યારે આ બધું પાછું દિરયામાં જ મળી જશ.ે ’
‘તમને દિરયા ઉપર ખૂબ રેમ લાગે છે !’ મ ક યુ.ં
‘ રેમ તો શુ,ં દિરયો એ મા ં સવ વ છે. દિરયામાંથી હંુ મા ં વન મળ
ે વું છું .
દિરયા ઉપર મનુ યો સ ા મળ ે વવા ભલ ે સામસામા કપાઈ મરે, પણ દિરયાની નીચ ે તમે નું
બળ નકામું છે. યાં આગળ સ ા જેવી વ તુ જ નથી. યાં હંુ વત ં ર છું .’
આમ બોલતાં બોલતાં ણે મને ભૂલી ગયો હોય એમ લા યુ.ં થોડી વારે પાછો
તે વ થ થયો અને બો યો : ‘ રોફેસર સાહેબ ! તમારી ઈ છા હોય તો આપણે હવ ે આ
મા ં ‘‘નૉિટલસ’’ વહાણ જોવા જઈએ.’
 નૉિટલસ
અમ ે ઊભા થયા. તે ઓરડામાંથી તન ે ા બી ઓરડામાં કૅ ટન નમે ો
ે ી પડખન
મને લઈ ગયો. તે ઓરડો પુ તકાલયનો હતો. મોટા ચા ઘોડાઓ ઉપર એકસરખી
બાંધણીનાં પુ તકોની કતાર લાગી ગઈ હતી. ચારે ભીંતો પુ તકોથી ભરી હતી. ઘોડા
ઉપર ચડવા માટે વ ચ ે નાની નાની સીડીઓ અને ઓરડાની વ ચ ે ટેબલો અને
ખુરશીઓ પડ્ યાં હતાં. તન
ે ા ઉપર થોડાંએક છાપાંઓ પણ હતાં. છાપાંઓ છેક જ જૂનાં
હતાં. ચાર વીજળીની બ ીઓથી આખો ઓરડો રકાિશત હતો. હંુ આ બધું જોઈને
આભો જ બની ગયો. મને આ બધું વ ન જેવ ંુ લા યુ.ં થોડી વારે હંુ બો યો : ‘કૅ ટન
સાહેબ ! દુ િનયાના કોઈ પણ રાજમહેલના પુ તકાલયને શરમાવ ે એવું આ પુ તકાલય
જોઈને મને નવાઈ લાગે છે.’
‘ રોફેસર ! દિરયાની આવી અગાધ શાંિતમાં અને એકાંતમાં અ યાસ
કરવાની તમારા જેવાને ખૂબ મ આવ.ે આ પુ તકાલયમાં ઓછામાં ઓછા દસથી બાર
હ ર પુ તકો છે. દુ િનયા સાથન
ે ો મારો જૂનો સબ ં ધં આ પુ તકોમાં જ ર યો છે. મ મા ં
આ વહાણ યારે દુ િનયાથી જુ દં ુ પાડીને સમુદ્રમાં હંકાયું, તે િદવસે મારી સાથે આ મારાં
પુ તકો અને છાપાંઓ હતાં અને અ યારે પણ છે અને અ યારની દુ િનયામાં બીજુ ં કાંઈ
લખાયું છે એમ માનવાની મારી ઈ છા નથી. આ પુ તકોનો તમ ે છૂ ટથી ઉપયોગ કરી
શકશો.’
મ કૅ ટન નમે ોનો આભાર માનીને બધાંય પુ તકો જોવા માંડ્યાં. દુ િનયાની
દરેકેદરેક રિસ ભાષાઓનાં અને દરેક મોટા િવષયોનાં પુ તકો રીતસર વગ વાર
ગોઠવલે ાં યાં જોયાં. હંુ બધું જોતો હતો તે દરિમયાન કૅ ટને પોતાના િખ સામાંથી એક
મોટી િસગાર કાઢીને મારી સામ ે ધરી. મ િસગાર હાથમાં લઈને ક યું : ‘આ િસગાર
પૂરતો તો તમારે દુ િનયા સાથે સબ ં ધં રાખવો જ પડતો હશ.ે ’
ના ના, િસગાર પણ મને સમુદ્રમાંથી જ મળી રહે છે. આની તમાકુ એક
તના દિરયાઈ ઘાસમાંથી થાય છે. જોકે તે બહુ થોડા રમાણમાં થાય છે, પણ તમ ે તો
છૂ ટથી વાપરી શકશો.’
યાંથી અમ ે બી ઓરડામાં પઠે ા. આ ઓરડામાં ભીંતો ઉપર બધે મોટાં મોટાં
િચ રો ટાંગલે ાં હતાં. કેટલાંક િચ રો યુરોપના રિસ િચ રકારોનાં હતાં; કેટલાંક
િચ ર કૅ ટન નમે ોનાં પોતાનાં ચીતરેલાં હતાં, કેટલાંક યુરોપના રિસ
સગં ીતશા ીઓનાં હતાં.
યાંથી અમ ે રી ઓરડામાં પઠે ા. આ ઓરડો જોઈને મારા આનદં નો ને
આ યનો પાર ન ર યો. ચારે બાજુ કાચના મોટા મોટા કબાટોમાં દિરયાની ત તની
નવાઈઓ ભરેલી હતી. ખાસ કરીને છીપલીઓ, છોડવાઓ અને નાની માછલીઓ એમાં
હતી. બધું યવિ થત ગોઠવલે ંુ હતુ;ં દરેક ઉપર નાની નાની િચ ી ચોડેલી હતી. તમે ાં તે
વ તુન ંુ નામ ને ટં ૂ કી િવગત લખલ ે ી હતી. એક જ યાએ ત તના રંગવાળા મોતી
ગોઠવલે ાં હતાં. થોડાંક મોતી કબૂતરના ડા કરતાં પણ મોટાં હતાં; તમે ની િકંમત વીસથી
પચીસ લાખની આંકી શકાય. કૅ ટન બહુ આનદં થી અને ઉ સાહથી મને બધું બતાવતો
હતો અને સમ વતો હતો. હંુ આ બધું જોતાં ધરાતો જ નહોતો. યાંથી અમ ે કૅ ટનના
પોતાના ઓરડામાં ગયા. ઓરડો સાવ સાદો હતો. એક લોઢાનો ખાટલો, એક નાનું
ટેબલ, ખુરશી ને થોડાંએક કપડાં, એટલું જ તમે ાં હતુ.ં ઓરડાની છતમાં થોડાંએક
ય ં રો નજરે પડતાં હતાં. મ કુ તૂહલથી તન ે ા તરફ જોયુ.ં કૅ ટનને હંુ પૂછું તે પહેલાં જ
તણે ે કહેવા માંડ્ય ંુ : ‘તમ ે બસ
ે ો. તમને હંુ બધું સમ વુ.ં સામ ે જે ય ં રો તમને દેખાય છે
તન ે ા વડે આ મા ં વહાણ ચાલ ે છે. અહીં બઠે ો બઠે ો હંુ વહાણ કઈ બાજુ હાંકવું તન ે ી
સૂચના આપી શકું છું ને વહાણની િદશા ન ી કરી શકું છું . તમ ે થોડુંઘણું તો આમાંથી
સમ શકશો. જે આ ઘિડયાળ જેવ ંુ દેખાય છે તે મૅનોિમટર છે. બહારના પાણી સાથે
તન ે ો સબ ં ધં જોડેલો છે, એટલ ે તન ે ા વડે વહાણ ઉપર પાણીનું કેટલું દબાણ છે અને
વહાણ કેટલ ે ડે છે તે માપી શકાય છે. તન ે ી પડખે જ જે બીજુ ં ય ં ર દેખાય છે તે
થરમૉિમટર છે. તન ે ા વડે પાણીની અદં રની ગરમીનું માપ કાઢી શકાય છે અને તન ે ી
પાસન ે ાં આ જે બી ં ય ં રો દેખાય છે તન ે ા ઉપર તો આ આખા વહાણનો આધાર છે; તે
આ વહાણનો આ મા છે. તમે ાં એક જ શિ ત રહેલી છે : ‘વીજળી.’
‘હા, કૅ ટન સાહેબ ! એ વાત સાચી; એ વીજળીને લીધે જ તમારા વહાણની
તમ ે આટલી ગિત રાખી શકો છો. પણ મને લાગે છે કે આ વીજળી ઉ પ કરવા માટે તો
તમારે પ ૃ વી ઉપરની જસત વગરે ે ધાતુઓનો ઉપયોગ કરવો જ પડતો હશ.ે ’ મ ક યુ.ં
‘તને ો પણ જવાબ મારી પાસે તય ૈ ાર છે. પહેલાં તો ણે એ વાત – કે
દિરયાને તિળય ે જસત, લોઢં ુ , પુ,ં સોનું વગરે ે ધાતુઓની ખાણો હોય છે. પણ મારે
તને ી જ ર નથી પડતી. મ તો એક બીજો સાદો ર તો શોધી કાઢ્ યો છે. તમ ે ણો છો કે
દિરયાના પાણીમાં સોિડયમ ઘણા રમાણમાં હોય છે. એ સોિડયમને પારા સાથે
ે વવાથી ઝીંક (જસત) જેવો પદાથ ઉ પ થાય છે. હંુ પાણીમાંથી સોિડયમનાં ત વોને
મળ
ે વું છું . પારો કોઈ િદવસ નાશ પામતો નથી. સોિડયમ યારે
ખચી કાઢી તમે ાં પારો મળ
ખૂટી ય છે યારે દિરયા પાસથ ે વી લ છું . આનાથી ઉ પ થતો વીજળીનો
ે ી મળ
રવાહ જસતના કરતાં પણ ખૂબ તજ ે વી હોય છે.’
‘હંુ સમ યો, વીજળી તો તમ ે ઉ પ કરી અને વીજળીથી તમ ે વહાણમાં વન
પણ પૂરી શકો છો; પણ વીજળીથી કાંઈ તમ ે હવા ન લઈ શકો.’
 ‘તે પણ તમને સમ વુ.ં મારા પૂરતી તો હવા ઉ પ કરવાનાં પણ મારી પાસે
ય ં રો છે; પરંત ુ તન
ે ો ઉપયોગ કરવાની જ ર જ નથી, કારણ કે મારી મર પડે યારે
હવા માટે હંુ મારા વહાણને દિરયાની સપાટી પર લઈ જઈ શકું છું અને મારી વીજળી
ભલ ે મને હવા ન આપી શકતી હોય, પણ તે વીજળીના પપં વડે હંુ હવાને તન ે ે માટે ખાસ
બનાવલે ી ટાંકીઓમાં ભરી રાખી શકું છું . સમુદ્રને તિળય ે ઘણા લાંબા વખત સુધી
એમાંથી હવા મ યા કરે છે.
‘કૅ ટન તમારી બુદ્િધ ઉપર િફદા થઈ જવાય છે ! દુ િનયાને જે શોધતાં વષો
ે ો તમ ે અ યારે ઉપયોગ કરી ર યા છો. પણ દુ :ખની વાત એક જ છે, દુ િનયા
લાગશ ે તન
તમારી શોધ ણી શકશ ે નિહ. દુ િનયાને આ શોધનો લાભ મળે તો કેવું સા ં ! બશ ે ક,
તે બધો આધાર તો તમારા ઉપર જ છે.’ મ ક યુ.ં
‘એ બધી વાત પછી કરીશુ.ં તમે ાં મારો િનણય ફરી શકે તમે નથી. પણ
અ યારે તો આપણે આ વહાણનાં ય ં રો જોઈશુ.ં જુ ઓ આ ઘિડયાળ. તે વીજળીની
શિ તથી જ ચાલ ે છે. એની ગિતમાં એક ણનો પણ ફેર પડતો નથી. જે આ ગોળ
ચગદું દેખાય છે, તે વહાણની ગિત માપવાનું ય ં ર છે. જુ ઓ, અ યારે આપણું વહાણ
કલાકના પદં ર માઈલની ગિતએ ચાલ ે છે.’
અહીંથી અમ ે વહાણના પાછળના ભાગમાં ગયા. યાંથી એક લોઢાની સીડીએ
થઈને ઉપર ચડ્ યા.
મ પૂછ્ય,ંુ ‘અહીંથી યાં જવાય છે ?’
કૅ ટન નમે ોએ ક યું : ‘આ વહાણની સાથે અમ ે એક આ નાની હોડી રાખી
છે. આ હોડી કદી ડૂબે નિહ તવે ી છે અને ખૂબ હલકી છે. આ હોડીમાં બસ ે ીને હંુ કોઈ
કોઈ વાર દિરયાની સપાટી ઉપર ફરવા નીકળં ુ છું . તમને થશ ે કે એ હોડી પાણીની
સપાટી ઉપર કઈ રીતે આવતી હશ ે ? પણ તમે ાં બહુ કારીગરી નથી. જેવી રીતે હંુ
દિરયાનો પોશાક પહેરીને પાણીમાં ઊતરી શકું છું , તવે ી જ રીતે મારી હોડી પણ આ
વહાણની બહાર તન ે ા ખાસ પોશાક વડે નીકળી શકે છે.’
એ લોઢાના દાદરની પડખે વહાણનું રસોડું હતુ.ં રસોડામાં ચૂલાઓ વીજળીથી
ચાલતા હતા. પડખે નહાવાની ઓરડીઓમાં વીજળીથી ગરમ થતું પાણી નળ વાટે
આવતું હતુ.ં પીવાનું પાણી પણ દિરયાના ખારા પાણીને વીજળીનાં ય ં રો ારા શુ
કરીને વાપરવામાં આવતું હતુ.ં રસોડાની પડખે વહાણના ખલાસીઓને રહેવા માટેનો
ઓરડો હતો, પણ તે બધં હતો એટલ ે તમે ાં શી સગવડ છે અને કેટલા માણસોનો સમાસ
થઈ શકે તવે ંુ છે, તે હંુ જોઈ શ યો નિહ. મને લા યું કે આ વહાણ ઉપર કેટલા માણસો
છે તે અમ ે ન ણીએ, તે માટે કૅ ટન બહુ સભ ં ાળ રાખતો હતો.
 અહીંથી અમ ે વહાણના એંિજનના ઓરડામાં ગયા. આખો ઓરડો રકાિશત
હતો. ઓરડો લગભગ ૬૫ ફૂટ ઘરે ાવાવાળો હતો. તન ે ા બે ભાગ હતા; એક ભાગમાં
ફ ત વીજળી ઉ પ કરવાનું જ ચાલતું હતું અને બી ભાગમાં તે વીજળીના બળથી
ં ો ચલાવવાનું કામ ચાલતુ.ં સોિડયમને લીધે તમે ાંથી નીકળતા ગસૅ ની િવિચ ર વાસ
પખ
ઓરડામાં આવતી હતી. કૅ ટનના કહેવા રમાણે આ વાસ દૂ ર કરવા માટે રોજ
સવારમાં આખું વહાણ ધોવામાં આવતું હતુ.ં વહાણનાં ય ં રો જોવામાં મને રસ પડ્ યો. તણ
ે ે
ં ો બતા યો. ઓગણીસ ફૂટના ઘરે ાવાવાળો આ પખ
મને પખ ે ડમાં ૧૨૦ ચ ર લતે ો
ં ો સક
હતો.
મ કૅ ટનને પૂછ્ય ંુ : ‘આ પખ
ં ાને લીધે તમ ે વહાણની કેટલી ઝડપ રાખી શકો
?’
કૅ ટને ક યું : ‘કલાકના વધારેમાં વધારે પચાસ માઈલ.’
પાણીમાં આટલી ઝડપથી વહાણ ચલાવવું એ કઈ રીતે બનતું હશ ે તે મને
સમ યું નિહ. બી શક ં ા મને એ થઈ કે આ વહાણ દિરયાને તિળય ે કઈ રીતે પહોંચતું
હશ ે ?
ં ા પૂછું તે પહેલાં કૅ ટન બોલી ઊઠ્ યો : ‘આપણે ઘણુખ
હંુ શક ં ં તો જોઈ લીધુ.ં
હજુ જે જોવાનું બાકી છે તે માટે આપણી પાસે પુ કળ વખત છે. કારણ કે આપણે બન ં ે
કદી આ વહાણ છોડીને જવાના જ નથી. ચાલો, હવ ે આપણે મારા ઓરડામાં બસ ે ીએ.’
અમ ે એક મોટા ટેબલ પાસે ખુરસીઓ પર બઠે ા. કૅ ટને ટેબલ ઉપર વહાણનો
પોતે દોરેલો નકશો પાથયો અને િસગાર પીતાં પીતાં તણ ે ે આગળ ચલા યું : ‘જુ ઓ, આ
વહાણની લબ ં ાઈ ૨૩૨ ફૂટની છે, તન ે ી વધારેમાં વધારે પહોળાઈ ૨૬ ફૂટની છે. તન ે ંુ
વજન ૧૫૦૦ ટન છે અને તે કુ લ ૫૦૦૦ ઘનફૂટ જ યા રોકે છે. આ વહાણની રચના
એવી તની છે કે યારે તે સામા ય રીતે તરતું હોય યારે તન ે ો ૯/૧૦ ભાગ પાણીની
અદં ર રહે અને ૧/૧૦ ભાગ જ બહાર રહે. આ વહાણની મજબૂતી માટે તન ે ા ઉપર
પતરાંનાં બે પડ જડવામાં આ યાં છે અને તન ે ે એવી મજબૂત રીતે િરવટે મારવામાં
આ યા છે કે દિરયાના ગમ ે તવે ા તોફાનમાં તન ે ે જરાય ે આંચ ન આવ.ે હવ ે યારે આ
વહાણને મારે સાવ સપાટી ઉપરથી નીચ ે લઈ જવું હોય યારે આ વહાણની નીચ ે રાખલ ે ંુ
એક પાણીનું ટાંકંુ હંુ ખોલી દ છું અને એ ટાંકામાં પાણી ભરાવાથી વહાણ થોડુંક નીચ ે
ઊતરે છે. આ જ રમાણે યારે મારે વહાણને વધારે નીચ ે ઉતારવું હોય છે, એટલ ે કે
ઠેઠ દિરયાના તિળયા સુધી લઈ જવાનું હોય છે યારે બી ં રાખલ ે ાં ટાંકાંઓ હંુ
પાણીથી ભરી દ છું અને યારે પાછું ઉપર આવવું હોય છે યારે વીજળીના પપં થી એ
બધાં ટાંકાઓ ઉલચ ે ી નાખું છું . વહાણનું વજન હલકું થવાથી વહાણ તરત ઉપર આવ ે
છે.’
 કૅ ટનની બુદ્િધ ઉપર શાબાશી આ યા િસવાય રહેવાય તવે ંુ ન હતુ.ં
કૅ ટને તો ચાલુ જ રા યું : ‘વળી વહાણનો સુકાની સુકાન લઈને વહાણના
ઉપરના ભાગમાં કાચની બનાવલે ી એક નાની ઓરડીમાં બસ ે ે છે. પાણીના ગમ ે તવે ા
દબાણમાં ન તૂટે તવે ો એ કાચ છે. એવા ડા કાચમાંથી પાણીમાં પ ન જોઈ શકાય;
એટલા માટે તને ી સાથે એક ખૂબ રકાિશત વીજળીની બ ી મૂકવામાં આવી છે, જેનો
રકાશ પાણીમાં અરધા માઈલ સુધી પડે છે.’
‘કૅ ટન સાહેબ ! ખરેખર, તમા ં વહાણ અદ્ ભતુ છે !’ મ ક યુ.ં
‘હા, રોફેસર સાહેબ ! અને તન ે ે હંુ મારા વની જેમ ચાહંુ છું . આ જ મારો
આ ય છે, આ જ મારો સાથી છે; દુ િનયાનાં ઉ મમાં ઉ મ વહાણો કરતાં પણ મા ં
વહાણ ઉ મ છે. દુ િનયામાં કોઈ તન ે ે આંગળી અડાડી શકે તમે નથી. એને આંગળી
અડાડવાનું પિરણામ શું આવ ે છે તન
ે ી તમારી ટીમર અ રાહમ િલક ં નને અને તમને પણ
ખબર પડી ગઈ છે. મારા વહાણમાં મને અપાર ા છે. હંુ તને ો માિલક છું , તન
ે ો
બનાવનાર છું અને તને ો કૅ ટન છું .’ બોલતાં બોલતાં કૅ ટનની આંખો રકાશી ઊઠી.
એક િપતાનો પોતાના બાળક ઉપરનો રેમ તન ે ા ચહેરા ઉપર ઊભરાતો હતો.
‘પણ આવડું મોટંુ વહાણ તમ ે છૂ પી રીતે કઈ રીતે બનાવી શ યા ?’
‘મ આ વહાણના જુ દા જુ દા ભાગો જુ દાં જુ દાં કારખાનાંઓમાં બનાવરા યા
હતા. દરેક કારખાનામાં મ જુ દા જુ દા નામથી એ ભાગો બનાવવાનો ઑડર આ યો
હતો. પછી સમુદ્રના એક ઉ જડ બટે ઉપર મ નાનું એવું કારખાનું ખો યુ,ં મારા ખાસ
િવ ાસુ માણસો જે વનપયંત મારા સાથીઓ છે, તમે ને સાથે રાખીને આ બધા જુ દા
ે તા કયા. યારે વહાણ સપં ણ
જુ દા ભાગો મ બધં બસ ૂ બની ગયું યારે એ બટે ઉપરના
કારખાનાના મકાનને મ આગ મૂકી દીધી. માણસની વ તીનું કંઈ પણ િચ ન યાં ન
રહે માટે ફ ત આખો બટે ઉડાડી મૂકવા િસવાયનો દરેકેદરેક ઉપાય મ લીધો હતો.’
‘આ વહાણની તમને લગભગ કેટલી િકંમત પડી ?’
‘બધું થઈને લગભગ બે લાખ પૌંડ થયા હશ.ે ’
‘ યારે તો તમ ે બધા ખૂબ પસ
ૈ ાદાર હશો ?’
‘ખૂબ જ. જો હંુ ધા ં તો લાંડ આખાનું દેવું પતાવી દ .’ કૅ ટન મારા
સામું જોઈને જરાક હ યો.
ે ા એ હા યમાં કેટલો િતર કાર ભરેલો હતો !
તન
 િશકારનું આમ ં રણ
પાિસિફક મહાસાગર ઠેઠ ઉ ર વથી દિ ણ વ સુધી અને એિશયાના
પૂવ િકનારાથી અમિે રકાના પિ મ િકનારા સુધી પથરાઈ પડ્ યો છે. બધા સમુદ્રોમાં તે
સૌથી શાંત છે. તન
ે ા રવાહો િવશાળ અને મદં છે. તન
ે ી ભરતી પણ શાંત હોય છે. તમે ાં
વરસાદો પુ કળ રમાણમાં વરસે છે. બહુ િવિચ ર સજ ં ોગોમાં આ મહાસાગરની અદં ર
અમારે ફરવાનું થયુ.ં
‘ રોફેસર ! આપણી મુસાફરી અહીંથી શ થાય છે. જુ ઓ, પોણાબાર થવા
આ યા છે. હવ ે હંુ વહાણને દિરયાની સપાટી ઉપર લઈ છું .’
એટલું બોલીને કૅ ટન નમે ોએ વીજળીની ટોકરી રણ વાર વગાડી કે પપં ો
ચાલુ થઈ ગયા. પાણીનાં ટાંકાઓમાંથી પપં વડે પાણી ઉલચ ે ાવા લા યુ.ં સાથે
મૅનોિમટરની સોય વહાણની ઉપર જતી ગિત માપવા લાગી. થોડી વારમાં વહાણ દિરયાની
સપાટી ઉપર આવી પહોં યુ.ં અમ ે વહાણની બરાબર વ ચ ે આવલે ી સીડી ઉપર ચડ્ યા
અને વહાણના તૂતક ઉપર આવી પહોં યા. ઉપર ચડીને જોયું તો બરાબર શાળના
કાંઠલા જેવો વહાણનો આકાર પ દેખાતો હતો. દૂ રથી આ વહાણને જોઈને કોઈ તન ે ે
દિરયાઈ રાણી ધારે એમાં શી નવાઈ ?
તૂતકની પડખે જ એક નાની એવી હોડી તરતી દેખાઈ. વહાણને બન ં ે છેડે બે
પાંજરાં જેવી ઓરડીઓ હતી. કાચની દીવાલોથી તે મઢેલી હતી. એકમાં સુકાની બસ ે તો
હતો અને બી માં સચલાઈટ મૂકવામાં આવી હતી.
સમુદ્ર ખૂબ સુદં ર દેખાતો હતો. આકાશ વ છ હતુ.ં ચારે બાજુ િ િતજમાં
પાણી િસવાય કશું દેખાતું નહોતુ.ં કૅ ટને આકાશમાં મ ય ભાગે આવલે ા સૂય ઉપરથી
માપ કાઢીને ન ી કયું કે અમા ં વહાણ અ યારે પાિરસના રેખાંશને ધોરણે ૮૫૦ ૧૫’’
પિ મ રેખાંશ અને ૩૦૦ ૭’’ ઉ ર અ ાંશ એટલ ે કે પાનના િકનારાથી ૩૦૦
માઈલને અતં રે છે. બરોબર આઠમી નવ ે બરે બપોરે અમારી મુસાફરી શ થઈ.
કૅ ટન યાંથી મને એક ઓરડામાં લઈ ગયો. પુ તકાલયનાં પુ તકો તથા
નકશાઓ વગરે ે બધું મને વાપરવા માટે મારા કબ માં મૂ યું અને ચા યો ગયો. અમા ં
વહાણ પાછું સમુદ્રની સપાટીથી ૪૦ વામ નીચ ે ઊતરીને તરવા લા યુ.ં
હંુ એકલો પડયો. મારા મનમાં કૅ ટન નમે ોના જ િવચારો ઘોળાયા કરતા હતા.
ે ંુ રચડં શરીર મારી આંખ આગળથી ઘડી પણ દૂ ર નહોતું થતુ.ં તન
તન ે ા શ દો મારા
કાનમાં ગું યા જ કરતા હતા. મનુ ય િત તરફનો તન ે ો આટલો બધો િતર કાર મને
સમ તો નહોતો. કલાકો સુધી આ જ િવચારો મારા મનમાં ચા યા કયા.
 ‘ લૅક િરવર’ને નામ ે ઓળખાતા પાિસિફક મહાસાગરના ગરમ રવાહ
બગ ં ાળના ઉપસાગરમાંથી નીકળી, મલા ાની સામુદ્રધુની વીંધી એિશયાને િકનારે
િકનારે ચડે છે અને યાંથી ઉ ર પાિસિફકમાં રવશ ે કરે છે. અનક ે તની િવધિવધ
વન પિતઓનાં અને કપૂરનાં ઝાડનાં મોટાં મોટાં થડોને તે પોતાની સાથે ફેરવ ે છે.
અમા ં વહાણ પણ આ રવાહની સાથે જ આગળ વધવા લા યુ.ં હંુ આ જોતો હતો યાં
નડે અને કૉ સીલ મારા ઓરડામાં આ યા. મારી જેમ તઓ ે પણ આ વહાણનું અદ્ ભતુ
દૃ ય જોઈને તાજુ બ થઈ ગયા. તમે ને મ કૅ ટન નમે ો સાથન ે ી મારી વાતચીત તથા
વહાણમાં મ જે કાંઈ જોયું હતું તે બધું કહી સભ ં ળા યુ.ં નડે ને વહાણના વણનમાં બહુ
રસ ન પડયો; તણ ે ે તો કે ટન નમે ો કોણ છે, તે આપણને યાં લઈ જવા માગે છે, આપણું
શું થવાનું છે, એવા જ ર ો મને પૂછવા માંડ્યા. મ મારાથી આપી શકાય એવા ખુલાસા
આ યા; પણ તથ ે ી કાંઈ તન ે ે સતં ોષ થાય ?
અમ ે વાતો કરતા હતા તવે ામાં એકાએક ઓરડામાં અધં ા ં થઈ ગયુ.ં અમ ે
ગભરાયા. ઓરડાની છત ઉપર જે બારી હતી તે બધં થઈ ગઈ, પણ થોડી જ વારમાં
પાછું ઓરડામાં અજવાળં ુ આ યુ.ં ઓરડાની બાજુ ની ભીંતે બે લબં ચોરસ બારીઓ અમ ે
જોઈ. બારીઓ ડા કાચની હતી. તમે ાંથી વહાણની બહારનો દેખાવ જોઈ શકાતો હતો.
વહાણની એક મોટી વીજળીની બ ીથી દિરયાની અદં ર લગભગ એક માઈલ સુધી
રકાશ પડતો હતો. આ દૃ ય ખૂબ અદ્ ભતુ હતુ.ં દિરયાનું પાણી મીઠા પાણી કરતાં
વધારે વ છ અને પારદશક હોય છે. કોઈ જ યાએ તો પચ ં ોતરે વામ સુધી દિરયાનું
તિળયું પ જોઈ શકાય છે અને સૂયનાં િકરણો ૧૫૦ વામ સુધી પહોંચી શકે છે.
વીજળીનો ઝળહળતો રકાશ આ પાણી સાથે એવો મળી ગયો હતો કે ણે વીજળીનો
રકાશ જ રવાહી પમાં ફેરવાઈ ન ગયો હોય !
આ રકાશમાં દિરયામાં અદ્ ભતુ સ ૃિ જોવાનો પહેલો રસગ ં મ યો.
ત તની માછલીઓ વહાણની આસપાસ ગલે કરતી હતી. કેટલીક આ િવિચ ર
રાણી જેવા વહાણને જોઈને નાસી જતી હતી. મને અને કૉ સીલને આ માછલીઓનો
થોડોઘણો અ યાસ હોવાથી એમાં ખૂબ રસ પડવા માંડ્યો. પણ નડે ને તો એ
માછલીઓમાં િશકાર પૂરતો જ રસ હતો. તન ે ો રસ અહીં પોષાય તવે ંુ નહોતુ,ં એટલ ે તે
ં ો બઠે ો હતો. પણ કૉ સીલ તન
ં ો મૂગ
મૂગ ે ે બસે વા દે તમે નહોતુ.ં માછલીઓ િવષન ે ંુ પોતાનું
ાન તે નડે પાસે ઠાલવવા માંડ્યો ! હંુ તો એ માછલીઓ જોવામાં ત લીન હતો.
સાંજ પડી. એકાએક બન ં ે બારીઓ બધં થઈ ગઈ. ઓરડાની ઉપરના
ભાગમાંથી પાછો રકાશ આવવા માંડ્યો. સમુદ્રનું દૃ ય એકાએક બધં થયું યારે મને
લા યું કે હંુ વ નમાંથી યો છું . ઉપર ય ં રોમાં જોયું તો ક પાસ (હોકાય ં ર) ઉપરથી
માલૂમ પડયું કે વહાણ ઈશાન ખૂણા તરફ ય છે; મૅનોિમટર તરફ જોયું તો વહાણ
ઉપર પાંચ વાતાવરણનો ભાર હતો, એટલ ે લગભગ ૧૦૦ વામની ડાઈએ વહાણ
ચાલતું હતુ;ં અને વહાણની ઝડપ કલાકના પદં ર માઈલની હતી. મને હતું કે હમણાં
કૅ ટન નમે ો આવશ ે પણ તે દેખાયો નિહ. નડે અને કૉ સીલ પોતાના ઓરડામાં ગયા.
ૈ ાર હતુ.ં ભોજન કરીને થોડી વાર મ લખવા-વાંચવાનું કામ કયું અને
યાં ખાવાનું તય
પછી સૂઈ ગયા.
લગભગ ૧૨ કલાકની ઘસઘસાટ ઘ પછી બીજે િદવસે હંુ યો. કૉ સીલ
પોતાની ટેવ મુજબ મારી તિબયતના સમાચાર પૂછી ગયો. નડે તો હજુ ઘોરતો જ હતો.
ઊઠીને મ કપડાં પહેયાં અને સલૂનમાં ગયો. મ ધાયું હતું કે કૅ ટન નમે ો યાં હશ ે પણ તે
ખાલી હતો. સલૂનની દિરયામાં પડતી બારીઓ પણ બધં હતી, એટલ ે દિરયાની અદં ર
કાંઈ જોઈ શકાય તમે ન હતુ.ં વહાણ તો પોતાની સાધારણ ગિતએ મૂળ િદશામાં જ
ચા યું જતું હતુ.ં મારો બીજો િદવસ પણ આ રમાણે પસાર થઈ ગયો. અમારી સરભરા
બરાબર કરવામાં આવતી હતી. ખાવાનું પણ બરાબર િનયિમત આ યા કરતું હતુ;ં પણ
મારા મનમાં જોઈએ તવે ો આનદં નહોતો રહેતો. આખરે અમ ે કેદી હતા ! હંુ નવરો પડતો
યારે વાંચવા-લખવાનું અને નોંધો કરવાનું કયા કરતો હતો.
અિગયારમી નવ ે બરની સવારે એકાએક આખા વહાણમાં તા હવા ફેલાઈ
ગઈ. અમા ં વહાણ તા હવા લવે ા માટે દિરયાની સપાટી ઉપર આ યુ.ં હંુ દિરયાનાં
દશન કરવા માટે વહાણના તૂતક ઉપર ચડ્ યો. સવારના છ થયા હતા. આકાશમાં
વાદળાં હતાં. દિરયો શાંત હતો. મને હતું કે કૅ ટન અહીં મળશ,ે પણ મ પલે ા કાચના
પાંજરામાં ફ ત સુકાન સાચવીને બઠે ે લા માણસને જ જોયો. હંુ તો બઠે ો બઠે ો દિરયાની
ખુશનુમા હવા ધરાઈ ધરાઈને પીવા લા યો. થોડી વારે આછાં વાદળાંઓને ચીરીને
સૂયનાં બાલિકરણો પાણી ઉપર નાચવા લા યાં. એટલામાં એક માણસ ઉપર આ યો.
મને ણે જોયો જ ન હોય તમે મારી પડખે ઊભા રહીને દૂ રબીન માંડીને તણ ે ે આસપાસ
નજર નાખી અને પછી કાંઈક િવિચ ર ભાષામાં તે એક વા ય બો યો. એ વા ય જોકે
પછી તો હંુ રોજ સાંભળતો; પણ હજુ સુધી તન ે ો અથ હંુ સમ શ યો નથી. પલે ો માણસ
નીચ ે ચા યો ગયો. હંુ પણ મારા ઓરડામાં ગયો.
પાંચ િદવસ આ રમાણે પસાર થઈ ગયા. રોજ અમારો વખત કંટાળાભરેલી
રીતે પસાર થતો. કૅ ટન નમે ો મને યાંય ે દેખાયો નિહ. હવ ે તો મારે જ તન
ે ે મળવા જવું
એમ મ ન ી કયુ.ં યાં એક િદવસે ૧૬મી નવ ે બરે મારા ઓરડામાં દાખલ થતાં જ મ
ટેબલ ઉપર એક િચ ી પડેલી જોઈ. મ તે ખોલી. િચ ી મોટા અને ચો ખા અ રે લખલ ે ી
હતી :
‘‘ રોફેસર ઍરોના !
ં લની અદં ર િશકાર કરવા
આવતી કાલ ે સવારે રે પોના બટે માં આવલે ા જગ
માટે કૅ ટન નમે ો આપને આમ ં રણ આપે છે; અને આશા છે કે તમે ાં આપને વાંધો નિહ
હોય. આપના સાથીઓ પણ જો આપની સાથે આવશ ે તો િવશષે આનદં થશ.ે ’’
 મહાસાગરને તિળય ે
આમ અણધાયું આમ ં રણ મ યું તથ ે ી મને ખૂબ નવાઈ લાગી. કૅ ટન કહેતો
હતો કે જમીન સાથન ે ો બધો સબ ે ે છોડી દીધો છે, એ વાત મને ખોટી લાગી.
ં ધં તણ
િશકારની વાતથી નડે ને બે રીતે આનદં થયો; એક તો ઘણે વખતે જમીન ઉપર પગ
મૂકવાનો વખત આ યો હતો અને બીજુ ં એક વાર જમીન ઉપર પગ મૂ યા પછી આ
ભયક ે ે લાગતું હતુ.ં
ં ર માણસના પ ં માંથી છટકવું સહેલું બને તવે ંુ તન
મ નકશામાં જોયું તો એમાં એક નાનો એવો બટે અિ ન ખૂણામાં આવલે ો
જોયો. બટે સાવ ઉ જડ હોવો જોઈએ એમ નકશા ઉપરથી જોઈ શકાતું હતુ.ં રાત પડી.
મને ઘ તો આવી ગઈ પણ ઘમાં િશકારનાં જ વ નાં આવવા લા યાં. સવારે વહેલો
ઊઠીને કપડાં પહેરીને હંુ દીવાનખાનામાં પહોંચી ગયો. કૅ ટન નમે ો યાં મારી વાટ જોતો
જ બઠે ો હતો.
‘કેમ મારી સાથે આવવા તય
ૈ ાર છો ને ?’ કૅ ટને એક ખુરશી આપતાં આપતાં
પૂછ્ય.ંુ
‘હા,’ મ ક યુ,ં ‘મારે કશો વાંધો જ નથી. વાંધો તો તમારે હોવો જોઈએ.’
‘મારે વાંધો હોય ?’ કૅ ટને આ યથી પૂછ્ય.ંુ
‘કેમ, તમ ે જમીન ઉપર પગ નથી મૂકતા ને ?’
‘ના, એવું નથી. જ ર પડે તો મૂકંુ પણ ખરો. પણ આજે તો નથી મૂકવાનો.’
‘તો પછી િશકાર કઈ રીતે કરશો ?’
‘તમ ે હજુ નથી સમ યા. આજે આપણે જમીન ઉપરના જગ
ં લમાં િશકાર
કરવા નથી જવાના.’
‘ યારે ?’
‘સમુદ્રને તિળય ે જગ
ં લમાં જવાના છીએ.’
‘હ ! યારે તો મને ડુબાવવાની વાત લાગે છે.’ મારાથી બોલી જવાયુ.ં
‘ના. તમારા શરીરને પાણીનું એક ટીપું પણ ન અડે એવી રીતે તમને હંુ લઈ
જવાનો છું .’
‘અને િશકાર શાનાથી કરશો ?’
‘શાનાથી કેમ ? બદં ૂ કથી.’
 મને થયું કે કૅ ટનનું મગજ ભમી ગયું છે. પણ એમ કંઈ તન ે ે કહેવાય ખ ં ?
એમ કહેવામાં તો મારા વનું જોખમ હતુ.ં તણ ે ે મને ના તો કરીને તય ૈ ાર થઈ જવા માટે
ક યુ.ં એક કલાકમાં હંુ ના તો કરીને તય ૈ ાર થઈ ગયો. મારા િમ રો પણ તય ૈ ાર થઈ
ગયા હતા. કૅ ટન નમે ો આવીને મને એક ઓરડામાં લઈ ગયો. એ ઓરડામાં િવિચ ર
તના કેટલાક પોશાકો ટાંગલે ા હતા. કૅ ટને એ પોશાકો બતાવીને ક યું : ‘ રોફેસર,
તમને એમ લા યું હશ ે કે આ માણસ ગાંડો થઈ ગયો છે. પણ તમ ે જરાક વધારે િવચાર
કયો હોત તો તમને એમ ન લાગત. તમ ે ણો છો કે માણસને પોતાની પાસે હવા લવે ાનું
સાધન હોય તો તે પાણીની નીચ ે પણ વી શકે છે. તમારા જ દેશના બે માણસોએ
પાણીની અદં ર હવા લવે ાનું ય ં ર શોધી કાઢ્ ય ંુ હતુ.ં મ તમે ાં થોડાક સુધારા-વધારા
કરીને તન ે ે મારા ઉપયોગમાં લીધું છે. ડા લોઢાના પતરાંની નાની એવી પટે ીમાં હંુ હવા
ભ ં છું . એ પટે ી પીઠ ઉપર બાંધી દેવામાં આવ ે છે અને બે નાની ર બરની નળીઓ
નાક સાથે ને મોઢા સાથે જોડેલી હોય છે; એક નળીમાંથી તા હવા નાકમાં આવ ે છે
અને બી નળીમાં થઈને મોઢા વાટે ઝેરી હવા બહાર નીકળી ય છે. આખા શરીર
ઉપર પહેરવા માટે પણ મજબૂત ર બરનો પોશાક અમ ે વાપરીએ છીએ. તમને શક ં ાએ
થશ ે કે પાણીમાં ર તો કઈ રીતે દેખાતો હશ ે ? તન ે ે માટે મ વીજળીની બ ીઓ તય ૈ ાર
કરી છે.’
‘એ તો ઠીક, પણ પાણીમાં તમ ે બદં ૂ ક કઈ રીતે ફોડો છો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘હા, તે પણ હંુ કહેવાનો જ હતો. હંુ કાંઈ સાધારણ બદં ૂ કમાં વપરાતી
ગોળીઓ નથી વાપરતો. મારી બદં ૂ કની અદં રથી વીજળીના બળને લીધે સીસાની
ગોળીઓ એવા જોસથી છૂ ટે છે કે રાણી ગમ ે તવે ંુ બળવાન હોય તોપણ તન ે ે તે વીંધી
નાખે છે.’
‘બસ, હવ ે હંુ તય
ૈ ાર છું . તમ ે યાં જશો યાં હંુ તમારી સાથે આવીશ.’ મ
ક યુ.ં
‘પણ આ તમારા સાથીઓ ?’ કૅ ટને પૂછ્ય.ંુ
‘અમ ે તો રણય
ે સાથે જ હોઈએ ને !’ કૉ સીલ ે તરત જ ક યુ.ં
નડે િબચારો િનરાશ થયો. જમીન ઉપરથી નાસી છૂ ટવા માટે મગજમાં ઘડેલી
યોજનાઓ ધૂળધાણી થઈ ગઈ ! છતાં એ પણ અમારી સાથે આવવા માટે તય ૈ ાર થયો.
પોશાક પહેરવાનું કામ શ થયુ.ં કૅ ટનના હુકમથી એક માણસે બધાને
પોશાક પહેરા યા. અમને દરેકને એક એક બદં ૂ ક પણ આપી. કારતૂસનો એકએક
પ ો પણ અમારે ખભે બાંધવામાં આ યો. કપડાં પહેયાં હતાં છતાં અમા ં શરીર છૂ ટથી
હરીફરી શકતું હતુ.ં અમારા હાથમાં એક એક બ ી પણ આપવામાં આવી.
 પોશાકમાં સ જ થયા એટલ ે અમ ે એ ઓરડામાંથી નીચન ે ા ભાગમાં એક ટાંકા
જેવા ઓરડામાં ઊતયા. તરત જ તે ઓરડો ઉપરથી બધં થઈ ગયો અને થોડી વારમાં તો
એક મોટા નળમાં થઈને સમુદ્રનું પાણી તે આખા ઓરડામાં ફરી વ યુ.ં અમ ે પાણીની
અદં ર જ હતા. ઓરડો પાણીથી ભરાઈ જતાં નીચન ે ંુ બીજુ ં બારણું ઊઘડ્ ય;ંુ એક ઝાંખો
રકાશ દેખાયો અને બી જ ણે અમારા પગ દિરયાના તિળય ે અડ્ યા !
દિરયાની સપાટીથી નીચ ે પાંચ વામ આવલે ા ભાગ ઉપર િજદં ગીમાં પહેલવહેલો
ે ી ક પના તમ ે જ કરી લજ
મારો પગ અડ્ યો યારે મારા મનમાં શું શું થયું હશ ે તન ે ો. મારી
કલમ તને ંુ વણન કરવા સમથ નથી.
કૅ ટન નમે ો અમારા બધાની આગળ ચાલતો હતો. હંુ અને કૉ સીલ બન ં ે સાથે
સાથે ચાલતા હતા. વીજળીના રકાશથી હંુ લગભગ ૧૦૦ વામ સુધી જોઈ શકતો હતો.
મારી આસપાસનું પાણી મને પાણી જેવ ંુ નહોતું લાગતુ;ં પણ હવાનું ઘ વાતાવરણ જ
લાગતું હતુ.ં અમારા પગ નીચ ે સુદં ર સુવં ાળી રેતી હતી. સૂયનાં િકરણો અહીં સુધી
પહોંચવાનો રય ન કરતાં હતાં.
અહીં કૅ ટન નમે ો અટ યો. હંુ તન ે ી પાસે આવી પહોં યો. તણે ે મને દૂ ર
આંગળી ચીંધીને કાંઈક બતા યુ.ં દૂ ર ઝાંખા કાળા પડદા જેવ ંુ દેખાતું હતુ.ં ‘આ જ
ં લ લાગે છે.’ મ િવચાર કયો.
રે પો બટે નું જગ
અમ ે જગ ં લની સરહદ ઉપર આવી પહોં યા હતા. અહીં કૅ ટન નમે ોનું
સા રા ય હતુ.ં અહીં કોઈ તન ે ા રા ય ઉપર ચડાઈ કરવા આવ ે તમે નહોતુ.ં કૅ ટન
નમે ો રા ની જેમ પોતાના માણસો સાથે આ જગ ં લમાં પઠે ો. અમ ે તન
ે ી પાછળ જ હતા.
અમારા ર તાની બન ં ે બાજુ એ સીધા સોટા જેવા મોટા મોટા છોડોની હાર લાગી ગઈ હતી.
નીચ ે ગાલીચાની જેમ ઘાસ પથરાઈ ગયું હતુ.ં એ ઘાસની નાની નાની સળીઓ પણ
ઊભી જ રહેતી હતી. ખૂબી તો એ હતી કે છોડ કે ઘાસને મૂળ જ નહોતાં ! વળી આ
વન પિત અને તન ે ી પાસે જ સ ં યાબધં પડેલાં નાનામોટાં વજતં ઓ ુ એવી િવિચ ર
રીતે પથરાયલે ાં હતાં કે કઈ વન પિત છે અને કયું જતં ુ છે તન ે ી ખબર જ ન પડે.
લગભગ એક વાગે કૅ ટન નમે ોએ અમને બધાને અટકા યા. અમ ે યાં થોડી
વાર આરામ કરવા બઠે ા; પરંત ુ અમ ે વાતચીત નહોતા કરી શકતા. આસપાસનું દૃ ય
કેવું મનોહર હતું ! મને ભૂખ જરાય ે નહોતી લાગી. ચાર કલાક સતત ચા યા છતાં ભૂખ
ન લાગે એ પણ એક નવાઈ ને ? પણ કોણ ણે કેમ, મારી આંખો ઘરે ાવા માંડી; હંુ
ઘી ગયો.
હંુ કેટલું યો તે ખબર ન પડી; પણ હંુ યો યારે સૂયનાં િકરણો રાંસાં
અને સાવ ઝાંખાં પડતાં હતાં. કૅ ટન નમે ો અને તન
ે ા માણસો ઊપડવાની તય ૈ ારીમાં જ
હતા. હંુ આળસ મરડતો હતો અને ધીમ ે ધીમ ે ઊઠવાની તય ૈ ારી કરતો હતો, યાં ઓિચતં ો
હંુ કૂ દકો મારીને ઊભો થઈ ગયો. મારાથી થોડોક જ દૂ ર એક મોટો દિરયાઈ કરોિળયો
લગભગ રણ ફૂટ લાંબો મારી સામ ે આંખો કાઢીને આવતો મ જોયો. જોકે મારો પોશાક
એટલો મજબૂત હતો કે તે મને કંઈ કરી શકે તમે નહોતુ,ં તોય ે ઘડીક તો મને બીક લાગી
જ ગઈ. હંુ ઊભો થઈ ગયો.
પાછા અમ ે આગળ વધવા લા યા. અમ ે દિરયાની સપાટીથી લગભગ ૪૫ વામ
નીચ ે હતા. અધં ા ં વધતું જતું હતુ,ં એટલ ે કૅ ટને પોતાની વીજળીની બ ી સળગાવી.
અમ ે ચાલતા હતા યારે વ ચ ે વ ચ ે કૅ ટન નમે ો અટકીને બદં ૂ ક તાકતો હતો. બદં ૂ કનો
અવાજ તો સભ ં ળાતો નહોતો, પણ િશકાર થતો હતો એમ કૅ ટન નમે ોની િહલચાલ
ઉપરથી જણાઈ આવતું હતુ.ં અનક ે નાનાં મોટાં દિરયાઈ રાણીઓ પણ આમથી તમે
નાસી જતાં હતાં.
આખરે ચાર વા ય ે અમારી મુસાફરી પૂરી થઈ. સામ ે એક મોટી ખડકની
દીવાલ આડી આવી. અહીંથી અમ ે પાછા કયા. કૅ ટન નમે ો અહીં પણ અમારી સૌની
મોખરે ચાલતો હતો. અમ ે જે ર તે જતા હતા તે જ ર તે પાછા નહોતા ફરતા; નવો ર તો
તો ખૂબ ઢાળવાળો હતો અને તથ ે ી ખૂબ અઘરો પણ હતો. બશ ે ક એ ર તો ટં ૂ કો તો હતો
જ.
પાછા ફરતાં મ કૅ ટન નમે ોની બે સરસ િનશાનબા ઓ જોઈ. પહેલી વાર
એક મોટંુ દિરયાનું માછલીમાર રાણી તન ે ા િશકારનું ભોગ થઈ પડયુ.ં તન ે ા જેવ ંુ
પરે ી, સુવં ાળા પટે વાળં ,ુ લગભગ બે મણ વજનનું આ રાણી દુ િનયાના સમુદ્રમાં હવ ે
ભા ય ે જ જોવા મળે છે. કૅ ટન નમે ોના સાથીઓએ તન ે ંુ મડદું ખભે ઉપાડી લીધું અને
અમારી ટોળી આગળ ચાલી.
ધીમ ે ધીમ ે અમ ે દિરયાની સપાટી તરફ આવતા જતા હતા. સપાટી પરનાં
ખળભળાટ કરતાં મો ં હવ ે મને જણાતાં હતાં. મોટાં મોટાં પ ીઓના ઝાંખા ઓળા પણ
હંુ જોઈ શકતો હતો. આ પ ીનાં ઊડતાં ટોળાં તરફ તાકીને કૅ ટન નમે ોએ પાણીમાંથી
જ બદં ૂ કની ગોળી છોડી અને જોતજોતામાં પ ી પાણીમાં પડ્ ય.ંુ તરત જ એક માણસે તે
પકડી લીધુ.ં એ પ ીનું નામ આ બટે ્ રોસ.
અમારી કૂ ચ ચા યા જ કરતી હતી. હવ ે હંુ થા યો હતો. નૉિટલસનું ઝાંખ ંુ
ે દેખાયુ.ં લગભગ અરધા કલાકનો ર તો બાકી હશ.ે હવાની કોથળીમાંથી હવા પણ
તજ
ણે ઓછી થતી હોય એમ લા યુ,ં કારણ કે હવ ે ાસ લવે ામાં જોર પડતું હતુ.ં
હંુ કૅ ટન નમે ોથી લગભગ વીસક
ે ડગલાં પાછળ હોઈશ. એવામાં એકાએક
કૅ ટન નમે ો મારા તરફ કયો અને પોતાના મજબૂત હાથનો ધ ો મારી મને નીચ ે પાડી
દીધો. હંુ તો આભો બની ગયો ! કૅ ટન મને આમ શા માટે પાડી દેતો હશ ે તન
ે ોય હંુ
િવચાર ન કરી શ યો, કારણ કે હંુ બીકથી ગભરાઈ ગયો હતો. પણ યારે કૅ ટન પોતે
 ે ા સાથીઓ પણ નીચ ે મારી પડખે જ સૂઈ ગયા યારે ભય ઓછો થયો પણ આમ
અને તન
કરવાનું કારણ સમ યું નિહ.
મ ઉપર જોયું તો અમારા ઉપરથી નાનાં કાળાં વાદળાંની જેમ બે શાક
માછલીઓ ચાલી જતી હતી. જેમના ભયક ં ર જડબામાં માણસ એક જ કોિળયો થઈ ય
એવી એ માછલીઓ હોય છે. હંુ તમે નું પરે ી પટે , ભયક ં ર દાંતવાળં ુ મોઢં ુ જોઈ શ યો.
અમારી અને તમે ની વ ચ ે સદ્ ભા ય ે એક નાનો એવો છોડ આવી ગયો હતો. એ ઉપરાંત
રાણીઓ બહુ માઠું દેખે છે, એટલ ે શાક માછલીઓ અમારા ઉપરથી પાસ થઈ ગઈ; અમ ે
ઊભા થઈ ગયા.
અરધા કલાક પછી પલે ા રકાશને આધારે આધારે અમ ે નૉિટલસ પાસે આવી
પહોં યા. બહારનું બારણું ઉઘાડવામાં આ યુ;ં અમ ે અદં ર ગયા. તરત જ પપં ચાલુ થઈ
ગયા અને અમ ે જે ટાંકામાં ઊભા હતા તન ે ાઈ ગયુ.ં પછી તે ટાંકાનું ઊપલું
ે ંુ પાણી ઉલચ
ઢાંકણું ઊઘડ્ ય ંુ અને અમ ે વહાણમાં ચડી ગયા. પોશાક ઉતારીને અમ ે સીધા ખાણા ઉપર
પહોંચી ગયા અને આખા િદવસના થાકેલા તે ખાઈને ઘસઘસાટ ઘી ગયા.
 ે ડે ભરાયા
ભખ
બીજે િદવસે હંુ યો યારે મારો બધો થાક ઊતરી ગયો હતો. હંુ ઊઠીને
તરત જ વહાણના તૂતક ઉપર ગયો. િવશાળ સમુદ્ર ચારે તરફ વીંટળાઈને પડયો હતો.
યાંય ે જમીન કે વહાણ દેખાતું નહોતુ.ં રે પો બટે પણ દેખાતો બધં થઈ ગયો હતો. હંુ
યાંય સુધી સમુદ્રના તરંગોની પરંપરા જોતો ઊભો ર યો. કૅ ટન નમે ો થોડી વારે ઉપર
આ યો; તન ે ી સાથે થોડાએક માણસો પણ હતા. માણસો તમે ના ચહેરા ઉપરથી બરાબર
ઓળખી શકાયા નિહ, પણ બધા યુરોિપયન હતા એમ તો લાગતું જ હતુ.ં આ લોકો
ભા ય ે જ બોલતા; અને બોલતા તે પણ બહુ જ િવિચ ર ભાષામાં.
માણસોએ પાણીમાં ળો નાખી અને જોતજોતામાં િચ રિવિચ ર માછલીઓ એ
ળમાં ખચાઈ આવી.
બધા માણસો ધીમ ે ધીમ ે નીચ ે ચા યા ગયા. કૅ ટન નમે ો હવ ે મારા તરફ ફરીને
બો યો : ‘ રોફેસર ! સમુદ્ર એ કેવી અદ્ ભતુ ચીજ છે ! ખ ં વન જ અહીં છે, એમ
તમને નથી લાગતું ? આખી રાત આપણી જેમ િનદ્ રા લઈને ણે અ યારે તે યો
હોય એમ લાગે છે !’
આ માણસની રીતભાત કેવી િવિચ ર કહેવાય ! િવવક ે ાર શ દો
ે ના બચ
બો યા િસવાય સીધી વાત જ કરવા લાગે છે !
‘જુ ઓ ! સૂયનાં િકરણો ધીમ ે ધીમ ે તન
ે ે પપં ાળીને જગાડે છે !’ એટલું બોલીને
તે એકીટસે કેટલીય વાર સુધી સમુદ્ર તરફ જોઈ ર યો.
નીચ ે ઊતરી કૅ ટન નમે ો પોતાના ઓરડામાં ગયો. હંુ પણ મારા ઓરડામાં
ગયો. અમા ં વહાણ ૨૦ માઈલની ગિતએ આગળ ચાલવા માંડ્ય.ંુ બે રણ અઠવાિડયાં
સુધી સતત મુસાફરી ચાલુ રહી. વ ચ ે ખાસ કોઈ બનાવ ન બ યો. ફ ત િચ રિવિચ ર
માછલાંઓ અને બી ં રાણીઓ દીવાનખાનાના ઓરડાની બારીમાં બઠે ો બઠે ો હંુ જોયા
કરતો હતો.

૧૮૬૮ની સાલનું રભાત થયુ.ં સવારમાં વહેલો ઊઠીને હંુ વહાણના તૂતક
ઉપર દિરયાની ખુશનુમા હવા લતે ો ઊભો હતો. પાછળથી કૉ સીલ ે આવીને મને ક યું :
‘નૂતન વષના આપને અિભનદં ન આપું છું !’
‘હંુ તને અિભનદં ન આપું છું પણ આપણું આ નવું વરસ કેવું નીકળશ ે તે કહી
શકાય તવે ંુ નથી. પણ તે સુખી જ નીવડે એવી આશા રાખીએ.’
 ‘હા . વહાણમાં આપણે કેદી થયા, યાર પહેલાં મને કૅ ટન નમે ો જરા
ભયકં ર માણસ લાગતો હતો. હવ ે તો આપણે ણે વહાણના ઉતા ઓ હોઈએ એમ ફરી
શકીએ છીએ.’
‘નડે શું માને છે ?’
‘નડે મારાથી તદ્ દન િવ મત ધરાવ ે છે. તન ે ે પહેલાં તો અહીંન ંુ ખાવું જ
ભાવતું નથી. વળી આમ રાતિદવસ પુરાઈ રહેવું એ તને ે કેમ ગમ ે ? તન ે ે માછલીઓ િવષે
રસ છે, પણ તે ખાવા પૂરતો જ. મારો વખત તો આપની સાથે માછલીઓના જુ દા જુ દા
રકારો જોવામાં અને અવલોકનમાં આનદં થી ચા યો ય છે.’
‘મને પણ અહીં ઠીક ફાવી ગયું છે.’ મ ક યુ.ં ‘હંુ તો ણે કોઈ મહાન
સ ં રહ થાનમાં બઠે ો બઠે ો અ યાસ કરતો હો એવું લાગે છે. ફ ત એક જ વ તુ મને
સાલ ે છે કે આ નવા વષના અિભનદં ન વખતે હંુ તને કોઈ ભટે આપી શકતો નથી.’
‘પણ હંુ કોઈ ભટે ની આશાએ આપની સાથે અ યાર સુધી ર યો જ નથી.’
ચોથી યુઆરીએ અમારી નજરે પાપુઆ બટે નો િકનારો દેખાયો. કૅ ટન
ે ો િવચાર ટૉરસની સામુદ્રધુનીમાં થઈને િહંદી મહાસાગરમાં
નમે ોએ મને ક યું હતું કે તન
રવશ ે કરવાનો હતો.
ટૉરસની સામુદ્રધુની પસાર કરવી એ દુ િનયામાં કોઈ પણ સાહિસકમાં
સાહિસક વહાણવટી માટે અસભ ં િવત જેવ ંુ હતુ.ં તન
ે ી અદં ર એવી તો અણીદાર ખડકની
દાંતી આવલે ી છે કે મજબૂતમાં મજબૂત વહાણને પણ તે ચીરી નાખે ! કેટલાંય વહાણો
આ સામુદ્રધુનીના ગભમાં સમાઈ ગયાં છે. આ ઉપરાંત પણ એ જ યા એક બી રીતે
ભયક ં ર છે; યાંના જગ ં લી લોકોની વ તી કાંઈ ઓછી ભયક ં ર નથી. પાપુઅન લોકો
મનુ યભ ી તરીકે દુ િનયામાં ર યાત ગણાય છે.
નૉિટલસ આ બધાં જોખમને પણ અવગણીને ટૉરસની સામુદ્રધુની તરફ
ધ ય ે જતું હતુ.ં આમ તો તે સામુદ્રધુની લગભગ ૧૦૯ માઈલ પહોળી છે, પણ વ ચ ે
નાના નાના કેટલાય ે બટે ો તમે ાં આવ ે છે. કૅ ટન નમે ો ખૂબ સાવચતે ીથી એમાંથી પોતાનું
વહાણ લઈ જતો હતો. એને વહાણની ગિત પણ સાવ ધીમી રાખવી પડી હતી.
આસપાસનો દિરયો ખૂબ તોફાની હતો. સાંકડી જ યામાં આવીને પાણી ણે
ં ાતું હોય તમે ઉછાળા મારતું હતું અને એને લીધે આખું વહાણ ડોલતું હતુ.ં એકાએક
મૂઝ
આંચકો લા યો અને હંુ પડી ગયો. નૉિટલસ અટકી ગયુ.ં તે એક ખડકની દાંતીમાં
ભરાઈ ગયું હતુ.ં ઓટ થતો જતો હોવાથી દાંતી હવ ે ચો ખી બહાર દેખાતી હતી.
હંુ વહાણના તૂતક ઉપર પહોંચી ગયો. કૅ ટન નમે ો પણ મારી પહેલાં જ યાં
પહોંચી જઈ અદબ વાળીને ઊભો હતો.
 ‘કેમ કૅ ટન સાહેબ ! કંઈ અક માત થયો ?’
‘ના રે ના, અક માત જેવ ંુ તો આમાં કશું જ નથી. એક બહુ સાધારણ
બનાવ બ યો છે.’
‘વા , પણ આ બનાવ મને તો એવો લાગે છે કે હવ ે દિરયામાં આ વહાણથી
તમ ે મુસાફરી કરી શકો એમ મને લાગતું નથી. વહાણ બરાબર ભરાઈ ગયું છે !’
‘એમ નથી, રોફેસર ! હજુ તો આ વહાણમાં તમારે મારી સાથે રહીને ઘણી
લાંબી મુસાફરી કરવાની છે. મુસાફરીની તો હજુ શ આત થાય છે.’
‘હા; પણ તમ ે ણો છો કે પાિસિફક મહાસાગરમાં ભરતી બહુ જોરમાં નથી
આવતી, એટલ ે હવ ે આ વહાણનું વજન સાવ હલકું ન થાય યાં સુધી તે ફરી વાર તરતું
થાય એમ મને નથી લાગતુ.ં ’
‘તમારી વાત થોડીએક સાચી છે, પણ આ ટૉરસની સામુદ્રધુનીમાં ભરતી
અને ઓટ વ ચ ે પાંચ િદવસનો તફાવત પડે છે. આજે ચોથી યુઆરી થઈ. પાંચ
િદવસ પછી પૂનમનો ચદં ્ રમા ઊગશ ે યારે એવી ભરતી ચડશ ે કે મા ં વહાણ આપોઆપ
બહાર નીકળી આવશ.ે ફ ત પાંચ િદવસ આપણે રાહ જોવી પડશ ે એટલું જ.’
કૅ ટન નમે ો નીચ ે ગયો. નડે મારી પડખે જ ઊભો હતો. કૅ ટનના ગયા પછી
તે બો યો : ‘કેમ રોફેસર સાહેબ ! આ કંઈ ઠીક ન થયુ.ં ’
‘હા. હમણાં તો પાંચ િદવસ આપણે અહીં આરામ કરવાનો.’ મ ક યુ.ં
‘મને તો લાગે છે કે કાયમને માટે અહીં જ આરામ કરવાનું રહેશ.ે ’
‘ના, ના. એમ તે હોય ? કૅ ટનની ગણતરી ખોટી હોય નિહ.’
‘અરે, કૅ ટનની શુ,ં ભલભલાની ગણતરી અહીં ખોટી પડી ય એવું છે. પણ
આ આપણા લાભની વાત છે એમ મને લાગે છે.
‘કેમ ?’
‘વહાણમાંથી નાસી છૂ ટવાનો આ સરસ લાગ છે.’
‘નડે ! તને ખબર નથી; કદાચ ધારો કે આ જ યાએથી નાસી છૂ ટીને
આપણે ભા યા; પણ ભાગીનય ે યાં જવાના છીએ ? ઊલટા અહીંથી નાસીને જો આ
પાપુઆ બટે માં ભરાયા તો આપણો ના તો કરવા માટે જગ ૈ ાર બઠે ા છે ! એના
ં લીઓ તય
કરતાં તો અહીં ઠીક છે. આ કંઈ લાંડનો કે રા સનો િકનારો નથી; અહીંથી નાસવું
એ તો ચૂલમાં જવા જેવ ંુ છે.’
 ‘તો કાંઈ નિહ. પણ આ પાંચ િદવસ આપણે આ બટે ઉપર ફરી શકીએ એવું
થાય તોય ે ઠીક છે.’
‘હા, એ ઠીક છે. ઘણા વખતથી જમીન ઉપર પગ નથી મૂ યો. જરાક પગ
છૂ ટો થાય તો સા ં.’ કૉ સીલ ે નડે ને ટેકો આ યો.
‘ભલ,ે હંુ કૅ ટનની ર માગી જો .’ મ ક યુ.ં
‘એમાંય ર ?’
‘હા તો.’
હંુ ર લવે ા માટે કૅ ટન નમે ો પાસે ગયો. મને તો ખૂબ બીક હતી કે ર નિહ
મળે; એટલું જ નિહ પણ વધારામાં યાંક ઓરડીમાં પુરાઈ રહેવું પડશ.ે પણ મ ર
માગી કે તરત જ કૅ ટને રા ખુશીથી હા પાડી. મારી પાસથ ે ી વખતસર પાછા ફરવાનું
વચન તણ ે ે મા યુ.ં
અમને એક નાની હોડી આપવામાં આવી. નડે આનદં ઘલે ો થઈ ગયો હતો.
બીજે િદવસે સવારે બધી તય ૈ ારી કરીને અમ ે રણે જણા હોડીમાં ચડી બઠે ા. નડે અમારો
ખલાસી હતો. મોટાં મોટાં વહાણો જેમાં િચરાઈ ય એવી ધારમાં થઈને અમારી નાની
હોડી રમતી રમતી ચાલી જતી હતી. નડે ના થાંભલા જેવા હાથમાંના હલસ ે ાં પાણીને
કાપતાં કાપતાં થોડી જ વારમાં અમારી હોડીને િકનારે લઈ ગયાં.
લગભગ સાડા આઠ વાગે અમ ે જમીન ઉપર પગ દીધો.
 નમે ોનું નવું વ ર
નડે સૌથી પહેલો જમીન ઉપર કૂ દી પડયો. અમ ે િશકાર માટે સાથે બદં ૂ કો તો
લીધલે ી જ હતી. નડે ને આ બટે માં િશકાર પૂરતો જ રસ હતો. મને અને કૉ સીલને તન ે ી
જમીન, વન પિત અને પ ીઓમાં પણ ખૂબ રસ પડયો. કૉ સીલ મોટી નાિળયરે ીઓ
ઉપર વાંદરાની જેમ ચડી જતો અને નાિળયરે ો નીચ ે પાડતો. તન ે ંુ મીઠું પાણી તથા ટોપ ં
ખાવાની મ ઓર આવતી. નાિળયરે નો વાદ તો નડે ને માંસાહાર ભુલાવી દે તવે ો હતો.
આવાં થોડાંએક નાિળયરે વહાણમાં ભરી લવે ાં એમ પણ અમ ે ન ી કયુ.ં ચારે તરફ
નજર નાખતા નાખતા અમ ે બટે ના જગ ં લમાં અદં ર ને અદં ર જવા લા યા. કઈ ઘડીએ
અને યાંથી જગ ં લી માણસ કે પશુ આવી ચડશ ે તન ે ી શી ખબર ! ર તામાં ત તનાં
સુદં ર પ ીઓ જોવાની ખૂબ મ પડી. કૉ સીલ એક સુદં ર પ ી પકડીને મારી પાસે
લા યો. પ ી વતું હતુ;ં લગભગ ૯ ચ લાંબ ંુ હતુ.ં રંગની સુદં ર મળ ે વણી તન ે ા આખા
શરીર ઉપર હતી. આ પ ી કૉ સીલ ે વતું કઈ રીતે પકડ્ ય ંુ તન ે ી મને નવાઈ લાગી.
પણ પાછળથી મને ખબર પડી કે આ પ ી અમુક રકારનું ફળ ખાઈને મદમાં ચડે છે;
એ જે વખતે મદમાં હોય છે યારે એ પોતાનું ભાન ભૂલી ય છે; તે વખતે એ ધારે તોય
ઊડી શકતું નથી. કૉ સીલ ે લાગ જોઈને આ પ ીને પકડ્ ય ંુ હતુ.ં
નડે પણ બ-ે ચાર પ ીઓનો િશકાર કરીને લઈ આ યો હતો. સાંજ પડવા
આવી હતી. આથમતી સાંજના અમ ે એક મોટા ઝાડ નીચ ે ઘડીક િવસામો લવે ા બઠે ા.
રા રે તો અમારે વહાણમાં પહોંચી જ જવાનું હતુ;ં કારણ કે રાત અહીં કાઢવી એ જોખમ
હતુ.ં પણ જેટલો વખત વધારે જમીન પર રહી શકાય તટે લું રહેવુ,ં પછી વહાણની
ઓરડીઓ તો છે જ ને ? એમ િવચારી અમ ે યાં બઠે ા. જગ ં લનાં વ ૃ ોની અદં ર સમુદ્ર
પરથી આવતો ઠંડો પવન મધુર ગુજ ં ન કરતો હતો. આસપાસ બધે શાંિત હતી.
િકનારાથી દૂ ર પલે ંુ નૉિટલસ કોઈ આરામ લતે ા જળચર રાણીની જેમ પડયું હતુ.ં સૂય
ધીમ ે ધીમ ે આથમવાની તય ૈ ારીમાં હતો. આ દૃ ય છોડીને નૉિટલસના કેદખાનામાં જવાનું
ગમ ે તમે નહોતુ.ં
‘ધારો કે આપણે આજની રાત અહીં જ રહીએ અને વહાણ ઉપર ન જઈએ
તો ?’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘ધારો કે આપણે કાયમને માટે અહીં રહીએ તો ?’ નડે ે ઉમય
ે .ં ુ
બરાબર એ જ વખતે એક પ થર અમારી પડખે આવીને પડયો. વાત તરત
અટકી ગઈ; અમ ે ના તો કરતા હતા તે પણ અટકી પડયો અને આ યથી આસપાસ
જોવા લા યા.
‘આ પથરો કાંઈ આકાશમાંથી તો નથી પડયો !’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
 બીજો પ થર બરાબર કૉ સીલના હાથ ઉપર આ યો. હાથમાંથી નાિળયરે ની
કાચલી પડી ગઈ.
અમ ે રણે ઊભા થઈ ગયા; બદં ૂ કો ખભા ઉપર ચડાવી.
‘વાંદરા તો નિહ હોય ?’ નડે ે ક યુ.ં
‘વાંદરા ન હોય તોપણ તમે ના ભાઈઓ તો ખરા જ ! અહીંના જગ
ં લી માણસો
જ હશ.ે ’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘ચાલો, હોડીમાં ચડી જઈએ. અ યારે બીજો ઉપાય જ નથી.’ મ ક યુ.ં
ે જેટલા જગ
અમ ે પાછળ મોં ફેરવી જોયું તો લગભગ વીસક ં લી માણસો ઝાડી
આગળ દેખાયા. તઓ ે તીરકામઠાં લઈને ઊભા હતા. પ થરોનો વરસાદ યાંથી જ
વરસતો હતો.
અમ ે અમા ં ખાવાનું જેમતમે એકઠું કરીને િકનારા પર હોડી બાંધી હતી યાં
આવી પહોં યા અને હોડી મારી મૂકી. હોડી થોડેક દૂ ર પહોંચી યાં િકનારા ઉપર
લગભગ સોએક જગ ં લીઓનું ટોળં ુ હોકારા ને દેકારા કરતું આવી પહોં યુ;ં કેટલાક તો
કેડ કેડ સુધી પાણીમાં ઊતરી પડયા હતા ! મને એમ હતું કે એ બધી ગડબડ જોઈને
નૉિટલસ ઉપર થોડીએક ધમાલ થશ ે પણ યાં તો કોઈ માણસ તૂતક ઉપર દેખાયું નિહ.
વીસ િમિનટમાં અમ ે વહાણ ઉપર આવી પહોં યા. તૂતક ઉપર ચડીને બારણું ઉઘાડી અમ ે
અદં ર ગયા. હંુ સીધો દીવાનખાનામાં પહોં યો. કૅ ટન નમે ો યાં બઠે ો બઠે ો ઑગન વાજુ ં
વગાડી ર યો હતો. વગાડવામાં તે એટલો ત લીન થઈ ગયો હતો કે મ તન ે ે એક વાર
બોલા યો તોપણ તણ ે ે સાંભ યું નિહ. બી વાર મ જરા જોરથી બોલા યો એટલ ે તણ ે ે
મારી સામ ે જોયુ.ં ‘કેમ રોફેસર સાહેબ ! કાંઈ નવી શોધ કરી લા યા કે શું ?’
‘હા , શોધ તો ઘણી કરી, સાથે સાથે એક િવિચ ર શોધ પણ કરી છે;
મા ર એ શોધ આપણને જરા મોંઘી પડે તવે ી છે.’
‘શાની શોધ છે ?’
‘અહીંના જગ
ં લી લોકોની.’
‘ઓહો ! ઊલટંુ એમ કહો કે અહીંના લોકોએ આપણી શોધ કરી છે !’
‘હા; એટલું જ નિહ પણ આપણા ઉપર તઓ ૈ ારી કરે છે.
ે હુમલો કરવાની તય
અમ ે તો તમે ના હાથનો થોડોએક વાદ પણ ચાખી લીધો.’ મ ક યુ.ં
‘કાંઈ વાંધો નિહ; પણ આપણે એમની ર િસવાય અહીં આ યા યારે
આપણા ઉપર હુમલો કરવાનો તમે નો અિધકાર તો ખરો જ ને ? આપણા દેશમાં એ લોકો
આ યા હોત તો આપણે તમે ને િકનારે ઊતરવા દેત ખરા ?’
 ‘એ ખ ં; પણ આ તો જગ
ં લી લોકો છે.’
‘દુ િનયા પર કોણ જગ
ં લી નથી ?’ એમ કહી કૅ ટન નમે ો િતર કારથી હ યો.
ે ંુ કહેવું હંુ બરાબર સમ યો નિહ.
તન
‘પણ આપણે તમે નાથી ચતે તા તો રહેવું જોઈએ જ ને ?’ મ સવાલ કયો.
‘કાંઈ હરકત નિહ; મારા વહાણને કોઈ આંગળી અડાડી શકે તમે નથી.’
‘પણ તમે ની સ ં યા મોટી છે.’
‘કેટલા છે ?’
‘લગભગ સો જણા.’
‘ રોફેસર ! આખા પાપુઆ બટે ની સઘળી વ તી એકઠી થઈને આ વહાણ
ઉપર હુમલો કરે તોપણ ઊની આંચ નિહ આવ ે ! તમ ે િનરાંતે આરામ કરો. થાકી ગયા
હશો.’ આટલું બોલીને કૅ ટને પોતાનું ઑગન પાછું શ કરી દીધુ.ં મારે તન
ે ે શું કહેવું ?
મને થયું : આ માણસ પોતાના વહાણના અિભમાનમાં પોતાના તો ઠીક, પણ અમારા ન
પણ ખોશ.ે
રાત પડી ગઈ હતી. મને આજે ઘ આવ ે તમે નહોતુ.ં ઘડીક વહાણને મથાળે
ે નીતરી ર યું હતુ.ં
ગયો. આકાશમાંથી તારાઓનું તજ
હંુ લગભગ બારેક વાગે સૂતો. રાતમાં કંઈ ણવા જેવો બનાવ ન બ યો.
સવારે ઊઠીને મ તૂતક ઉપરથી જોયું તો િકનારા ઉપર લગભગ પાંચસોથી છસો માણસો
હાથમાં તીરકામઠાં લઈને પડકારા કરતા ઊભા હતા. તે ખરા પાપુઅન હતા. તમે નાં
પડછંદ શરીર, િવશાળ પહોળાં કપાળ, માંસલ અવયવો, ચપટાં નાક, ધોળા દાંત,
ગૂછળાંવાળા વાળ, બધું બરાબર શોભતું હતુ.ં પુ ષોની સાથે ીઓ પણ હતી.
તમે નામાંનો એક સરદાર જેવો લાગતો માણસ જરા વધારે આગળ આવીને નૉિટલસને
યાનથી તપાસતો હતો. તન ે ા શરીર ઉપરનાં પાંદડાંનાં તથા લોઢાનાં આભૂષણો શોભતાં
હતાં. હંુ તને ે સહેલાઈથી બદં ૂ ક વડે મારી શકત, પણ તમે કરવામાં હમણાં ડહાપણ
નહોતુ.ં
ઘણા વખત સુધી તે લોકો વહાણથી થોડેક દૂ ર ર યા ર યા પાણીમાં ફયા
કયા. હાથના ચાળા કરીને અમને પોતાની પાસે આવવા તઓ ે આમ ં રણ આપતા હોય
એમ મને લા યુ.ં મ તમે નું આમ ં રણ વીકાયું નિહ, એ તો પ જ છે.
ે ીને િકનારે ઊતરાશ ે નિહ એ ણીને નડે ને બહુ દુ :ખ થયુ.ં
આજે હોડીમાં બસ
લગભગ અિગયાર વાગે પલે ા જગ ં લીઓ પાછા ગયા. અમ ે એટલ ે હંુ અને
ં લાંઓ વીણવા ઊતરી પડયા. હંુ એક બાજુ
કૉ સીલ થોડા વખતે તે ખડકો ઉપરનાં શખ
 ં લાંઓ વીણતો હતો યાં કૉ સીલ હરખાતો હરખાતો મારી પાસે આ યો અને કહેવા
શખ
લા યો : ‘જુ ઓ; આ જુ ઓ.’
તને ા હાથમાં એક શખ ં હતો. શખ ં માં તે એવું શું બતાવવા જેવ ંુ હશ ે એમ મને
થતુ.ં ઘડીક તો તન ે ંુ કારણ સમ યું નિહ પણ યારે મ તન ે ે કાળ થી જોયો યારે
જણાયું કે દુ િનયામાં જે તના શખ ં ને માટે શોખીન માણસ હ રો િપયા ખરચી નાખે
છે, તવે ો તે શખં હતો. સાધારણ રીતે કુ દરતના દરેકેદરેક બળની ગિત જમણી તરફથી
ડાબી તરફ હોય છે; પ ૃ વી, તારાઓ, રહો વગરે ે સૌ પોતાની જમણી બાજુ થી ડાબી
બાજુ તરફ જ ફરતાં હોય છે; માણસ પણ પોતાના ડાબા હાથ કરતાં જમણો હાથ
વાપરતો હોય છે. શખ ં લાંઓ બનાવવામાં પણ કુ દરત સાધારણ રીતે આ જ િનયમને
અનુસરતી હોય છે. શખ ં ઉપરના આંકાઓ પણ જમણી તરફથી ડાબી બાજુ આવતા
હોય એમ દેખાય છે. પણ આ કૉ સીલના હાથમાંનો શખ ં તથ ે ી ઊલટી રચનાવાળો હતો.
મારા સ ં રહ થાનમાં આ શખ ં થી િકંમતી ઉમરે ો થશ ે એ િવચારે હંુ હષમાં આવી ગયો,
યાં તો એક પ થર ગાજતો ગાજતો આ યો અને કૉ સીલના હાથમાંના િકંમતી શખ ં
ઉપર જ અફળાયો. શખ ં ફૂટી ગયો.
મારા િદલમાં જ ણે આ પ થરનો ઘા લા યો હોય એવો મને આઘાત થયો.
ે ે અટકાવું તે પહેલાં તો તણ
કૉ સીલ ે મારા હાથમાંથી બદં ૂ ક આંચકી, ને હંુ તન ે ે ગોળી
છોડી. એક બૂમ પડી ને પ થર ફકનાર જગ ં લી જમીન ઉપર ઢળી પડ્ યો.
‘અરે, અરે ! આ ત શું કરી ના યું ? એક શખ
ં ને માટે કાંઈ માણસનો ન
લવે ાય ?’
‘હરામખોરે આના કરતાં તો મારો હાથ ભાંગી ના યો હોત તો કાંઈ નહોતું !’
કૉ સીલના રોધનો પાર નહોતો.
પલે ા માણસના મરવા સાથે જ પિરિ થિત બદલાઈ ગઈ. લગભગ વીસ નાની
નાની હોડીઓ િકનારા ઉપરથી છૂ ટી. આ હોડીઓ ઝાડના મોટા થડમાંથી કોતરી કાઢેલી
હતી. હોડીઓ હિથયારબધં માણસોથી ભરેલી હતી. હજુ તે લોકો આ વહાણ એ શી ચીજ
છે તે ઓળખી શ યા નહોતા. એટલ ે મૂગ ં ા મૂગ ે ાથી થોડેક દૂ ર રહીને ફયા કરતા
ં ા તન
હતા.
મ આફતનાં વાદળાં ઘરે ાતાં જોયાં. શું કરવું તન
ે ો િવચાર કરતો હતો યાં તો
પલે ી હોડીઓ વહાણની સાવ ન ક આવી ગઈ અને નૉિટલસના લોખડં ના દેહ ઉપર
બાણોનો વરસાદ વરસવા માંડ્યો.
હંુ તરત જ દીવાનખાનામાં ગયો પણ કૅ ટન નમે ો યાં નહોતો એટલ ે હંુ તન
ે ા
પોતાના ઓરડામાં પહોં યો. કૅ ટન પોતાના સાદા ટેબલ ઉપર બઠે ો બઠે ો કંઈક
ગિણતના દાખલા ગણતો હતો.
‘આપને મ જરા અડચણ કરી; ખ ં ?’ મ ક યુ.ં
‘હા; પણ તમારે અગ યનું કામ હોવું જોઈએ. કૅ ટને ક યુ.ં
‘ઘણું જ અગ યનું અને ગભ ં ીર. લગભગ છસો માણસો થોડા જ વખતમાં
આપણા વહાણની અદં ર ઘૂસી જશ.ે ’
‘તે લોકો ન ક આવી ગયા, એમ ?’
‘હા.’
‘તો આપણે ઉપરનાં બારણાં બધં કરી દઈએ.’
‘હા. એ જ કહેવા હંુ આ યો છું .’
‘એમાં કાંઈ મુ કેલી નથી.’ કૅ ટને ક યુ.ં તરત તણે ે પોતાના ટેબલ પાસન
ે ી
વીજળીની ઘટં ડી દાબી અને મને જણા યું : ‘બસ, હવ ે પતી ગયુ.ં ’
‘ના, હજુ મુ કેલીનો અતં નથી આ યો. આવતી કાલ ે સવારે તા હવા લવે ા
માટે વહાણનાં ઉપરનાં બારણાં તો ખોલવા જ પડશ ે અને તે વખતે હવાની સાથે જ
પલે ાઓ અદં ર ઘૂસી જશ;ે તો ?’
‘તો પછી તમે ને કાંઈ ના પડાશ ે ? મારે એક પણ માણસનો ન નથી લવે ો.’
મારી પાસે કાંઈ જવાબ નહોતો. હંુ યાંથી મારા ઓરડામાં ગયો. ‘કૉ સીલ !
આમાં આપણું કાંઈ ચાલ ે એમ નથી. કૅ ટન નમે ો જેમ કરે તમે કરવા દીધા િસવાય બીજો
કોઈ ઉપાય જ નથી. આપણે તો સૂઈ જવું એ જ ઠીક છે.’
‘મારી આપને જ ર પડશ ે ?’
‘ના ના.’
કૉ સીલ પોતાની ઓરડીમાં ચા યો ગયો.
હંુ સૂતો; પણ જરાય ઘ ન આવી. બહાર જગ ં લી લોકોના અવાજો આ યા
જ કરતા હતા. નૉિટલસનો લોઢાનો િક લો તે િબચારાઓથી તૂટે તમે નહોતો, તોય ે મને
થતું હતું કે હમણાં જ બારણું ઉઘાડીને બધા અદં ર આવશ.ે
છ વાગે હંુ ઊઠ્ યો. હજુ બારણાં ઊઘડ્ યાં ન હતાં; પણ હવાનાં ટાંકાંઓ
ભરેલાં હતાં એટલ ે તા હવાની ખોટ જણાતી ન હતી. આજે દિરયામાં પૂરી ભરતી
ચડવાની હતી. બપોરના અઢી વાગે અમા ં વહાણ ઊપડવાનું હતુ,ં પણ હજુ કશી
ૈ ારી દેખાતી નહોતી. હંુ દીવાનખાનામાં ગયો.
તય
 અઢી વા યા; દસ િમિનટ પછી વહાણ ઊપડવું જ જોઈએ. બી જ ણે
વહાણમાં જેમ વ આ યો હોય એમ અવાજો થવા લા યા. આસપાસના પરવાળાંના
ખડકો સાથે વહાણ ઘસાતું હોય એમ લાગવા માંડ્ય.ંુ
થોડી વારે કૅ ટન નમે ો દીવાનખાનામાં આ યો.
‘આપણે હવ ે ઊપડીએ છીએ.’ તણ
ે ે ક યુ.ં
‘એમ ?’
‘હા અને વહાણનાં બારણાં પણ ખોલી નાખવાનો મ હુકમ આપી દીધો છે.’
‘પલે ા જગ
ં લીઓનું શું થયું ? તે લોકો અદં ર નિહ ઘૂસી ય ?’
‘તમને ખબર નથી લાગતી. આ વહાણનાં બારણાં ઉઘાડાં હોવા છતાં તન
ે ી
અદં ર મારી ર િસવાય કોઈ ન આવી શકે, એવી આ વહાણમાં શિ ત છે !’
‘હંુ સમ યો નિહ.’
‘ચાલો ઉપર; તમને સમ વુ.ં ’
અમ ે ઉપર જવા નીક યા. કૉ સીલ અને નડે બન ં ે તમે ની ઓરડી આગળ
ઊભા હતા. તમે નય ે અમ ે સાથે ઉપાડ્ યા. અમ ે ઉપર પહોં યા. જતાંવત લગભગ ૫૦ થી
૬૦ ભયક ં ર ચહેરાઓ મારી નજરે પડયા. પણ તમે નામાંથી પહેલાએ વહાણના તૂતકના
કઠેડા પર જેવો હાથ મૂ યો કે તને ા આખા શરીરને જોસબધં એક આંચકો લા યો અને
તે પાણીમાં દૂ ર જઈને પછડાયો. તન ે ી પાછળ તન ે ા થોડાએક સાથીઓ પણ ચડવા
લા યા; તમે ની એ જ વલ ે થઈ. અમારા આ યનો પાર ન ર યો. નડે ે અખતરો કરવા
માટે પોતાનો હાથ તે કઠેડા પર મૂ યો; તન ે ે પણ એવો સખત આંચકો લા યો કે ધડધડ
કરતો તે દાદર પરથી નીચ ે ગબડી પડ્ યો. ‘ઓ માયા, માયા !’ તે બૂમ પાડી ઊઠ્ યો.
‘આ તો વીજળીનો આંચકો લાગે છે !’
હંુ સમ ગયો. એ કઠેડો નહોતો પણ વીજળીના તારવાળં ુ એક હિથયાર જ
હતું ! કૅ ટન નમે ોએ અ યારે તમે ાં વીજળી ચાલુ કરી દીધી હતી. આ વીજળીનો કઠેડો
ઓળંગીને અદં ર કોણ આવી શકે ?
દરિમયાન આ ચમ કારથી પાપુઅન લોકો ખૂબ ગભરાયા અને ડરી ગયા.
ે િકનારા તરફ નાસવા લા યા. અમા ં હસવું સમાતું નહોતુ.ં
બૂમો પાડતા પાડતા તઓ
એ જ ઘડીએ અમા ં વહાણ પૂરી ચડેલી ભરતીને લીધે ખડકમાંથી ઉપર
ચકાઈ આ યુ;ં વહાણનો પખ ં ો ચાલુ થઈ ગયો. થોડી વારમાં તો નૉિટલસ ટૉરસની
સામુદ્રધુનીનો જોખમી ર તો પસાર કરી ખુ લા સમુદ્રમાં હીંચોળા લવે ા લા યુ.ં
 કબર તાનમાં
બીજે િદવસે નૉિટલસે પાછી પોતાની સફર શ કરી, પણ આ વખતે તણ ે ે
પોતાની ગિત ખૂબ વધારી દીધી હતી. મને લાગે છે કે કલાકના ૩૫ માઈલની ઝડપે તે
જતું હશ.ે ગઈ કાલના બનાવથી હંુ ચિકત થઈ ગયો. આ માણસે વીજળીનો કેવો
ઉપયોગ કયો છે ! પોતાનું વહાણ ચલાવવા પૂરતો જ તન ે ો ઉપયોગ નહોતો; આ તો
દુ મનોને માત કરવાનું પણ અદ્ ભતુ સાધન હતું ! પોતાના વહાણનો પશ પણ બીજો
કોઈ તને ી ઈ છા િવ કરી ન શકે એટલી શિ ત તે વહાણમાં તણે ે મૂકી હતી.
૧૩મી યુઆરીએ નમે ો ટીમોરના સમુદ્રમાં આવી પહોં યો. અમ ે ટીમોર
બટે ને દૂ રથી જોઈ શકતા હતા; યાંના િવિચ ર રા ઓ, લોકો અને તમે ના રીતિરવાજો
જોવાનું મન ઘણુયં ે હતુ;ં પણ તે શા કામનું ? વહાણ તો તન
ે ી પડખે થઈને પસાર થઈ
ગયુ.ં કીડીનો નાનો બટે અમ ે થોડેક દૂ રથી જ જોઈ શ યા.
અહીંથી વહાણે પોતાનું સુકાન નૠ ૈ ય િદશામાં ફેર યુ.ં તન ે ો ઈરાદો િહંદી
મહાસાગરમાં રવશ ે કરવાનો હતો. કૅ ટન વહાણ યાં લઈ જવા માગતો હશ ે ? શું િહંદી
મહાસાગરમાં થઈને તે ભૂમ ય સમુદ્રમાં જશ ે અને યુરોપને િકનારે ફરશ ે ? ના ના,
માણસની વ તીથી તો તે દૂ ર ને દૂ ર રહે છે. યારે શું અહીંથી તે દિ ણ વ બાજુ જશ ે
અને યાંથી િવશાળ પાિસિફક મહાસાગરમાં ફરશ ે ? કાંઈ ન ી કહી શકાય તમે
નહોતુ.ં કાિટયર, િહબિે નયા વગરે ે બટે ોની લાંબી દિરયામાં ઘૂસી જતી ધારોને દૂ ર ને દૂ ર
કરતી જતી અમારી નૌકા આ મહાસાગરમાં આગળ ધ ય ે જતી હતી.
કૅ ટન નમે ો તો ત તના રયોગો કરી ર યો હતો. પાણીની જુ દી જુ દી
ડાઈએ દિરયાની ગરમીનું કેટલું રમાણ હોય છે, તન ે ા આંકડાઓ તે થરમૉિમટરથી
કાઢતો હતો. વહાણમાં રાખલ ે ી ટાંકીઓ પાણીથી ભરીને ૩૫,૦૦૦ ફૂટ સુધીની ડાઈએ
વહાણને લઈ જતો હતો. મને પણ તન ે ા આ રયોગોમાં એટલો રસ પડતો કે વહાણ કઈ
િદશામાં ય છે તે ણવાની પરવા ઓછી રહેતી. મને મનમાં થતું કે કૅ ટન નમે ોના આ
રયોગોનો દુ િનયાને શો ઉપયોગ છે ? આવા માણસો દુ િનયાના શ થઈને બસ ે ેએ
પણ એક દુ :ખદ િ થિત જ નિહ ? મા ં પોતાનું ભિવ ય કૅ ટન નમે ોની સાથે જ
જોડાયલે ંુ છે, એ િવચાર આવતો યારે તો હંુ પણ ઘડીભર કંપી ઊઠતો.
૧૬મી યુઆરી નૉિટલસ િ થર થઈ ગયુ.ં મને લા યું કે વહાણમાં કંઈક
સમારકામ કરવાની જ ર પડી હશ.ે થોડી વારે એક અદ્ ભતુ દૃ ય અમને જોવા મ યુ.ં
અમારા ઓરડાની બારીઓ ખુ લી હતી. ઓરડામાં બ ી નહોતી સળગતી; છતાં અદં ર
ઝાંખો એવો રકાશ આવતો હતો. મ બારીમાંથી નજર કરી તો દિરયાના પાણીમાં ઘણો
રકાશ ફેલાયલે ો હતો. ‘આ શાનો રકાશ હશ ે ?’ જરા બારીકાઈથી જોતાં માલૂમ પડયું
કે એ થળે દિરયાની અદં ર રકાિશત માછલીઓનાં મોટાં ટોળાં ને ટોળાં રમતાં હતાં. તે
માછલીઓના રકાશને લીધે અમારા વહાણનું બહારનું પત ં પણ ચળકાટ મારતું હતુ.ં
હંુ અને કૉ સીલ તો તે માછલીઓને જોવામાં ત લીન થઈ ગયા.
આ અદ્ ભતુ દૃ ય વટાવીને અમ ે આગળ ચા યા.
એક િદવસ સવારમાં મારા િનયમ રમાણે હંુ તૂતક ઉપર ઊભો હતો. પણ
આજે તૂતક ઉપર કંઈક ધમાલ હોય એમ લાગતું હતુ.ં કૅ ટન નમે ો મારી પહેલાં યાં
આવીને ઊભો હતો. એને વહાણના બે રણ માણસો સાથે િવિચ ર ભાષામાં થોડી થોડી
વારે કંઈક બોલતો હતો. તન ે ા હાથમાં મોટંુ દૂ રબીન હતુ.ં વારે વારે તે દૂ રબીનથી દૂ ર
િ િતજમાં નજર નાખતો હતો. મને કુ તૂહલ થયુ.ં હંુ પણ મારા ઓરડામાં જઈને એક
દૂ રબીન લઈ ઉપર આ યો. પણ યાં આંખ માંડી જો છું યાં મા ં દૂ રબીન કોઈકે
પાછળથી આંચકી લીધું ! પાછળ ફરી જો તો કૅ ટન નમે ો ઊભો હતો, પણ અ યારે તે
ન ઓળખાય તવે ો હતો. તન ે ી આંખમાંથી ણે આગ વરસી રહી હતી. તે િ થર અવાજે
મારા સામું જોઈને બો યો : ‘આપણા વચન રમાણે અ યારે તમારે ઓરડામાં બસ ે ી
રહેવાનું છે !’
હંુ ત ધ બની ગયો ! એવું તે શું હશ ે ? મ પૂછ્ય ંુ : ‘મારે જવામાં વાંધો નથી.
ફ ત એક જ ર તમને -’
‘નિહ; અ યારે એક પણ ર પૂછી શકાશ ે નિહ.’
મને એક માણસ મારા ઓરડામાં મૂકી ગયો. મારા બન ં ે સાથીઓ પણ તમે ાં જ
હતા. મ તમે ને બધી વાત કરી. તઓે પણ કાંઈ સમ શ યા નિહ. થોડી વારે ખાવાનું
આ યુ;ં અમ ે રણે જણા િનરાંતે જ યા. પણ જ યા પછી રણે જણને તરત ઘ આવવા
માંડી. અમ ે આંખો ફાડી ફાડીને ગવાનો રય ન કરતા હતા, પણ તે િન ફળ ગયો.
અમને કશાક ઘન ે ની અસર થતી હોય તમે લા યુ.ં થોડી વારે જ અમ ે ઘી ગયા.
સવારે ગીને જોયું તો મારા બન
ં ે સાથીઓ મારા ઓરડામાં નહોતા. મારા
ે ની અસર ચાલી ગઈ હતી. વહાણ પોતાની િનયિમત ગિતએ દિરયાની
શરીરમાંથી ઘન
સપાટીથી લગભગ ૪૫ ફૂટની ડાઈએ ચાલતું હતુ.ં
લગભગ બપોરના બે વાગે મારા ઓરડામાં કૅ ટન નમે ો આ યો. મ તન ે ે નમન
કયુ;ં તણે ે સામું નમન કયુ.ં પણ તન
ે ા મોં પર જુ દો ભાવ દેખાતો હતો. શોકની ને દુ :ખની
ઘરે ી છાયા તે પર પથરાઈ હતી. ઉ ગરાથી તન ે ી આંખો લાલ હતી. થોડી વાર અમ ે બન ં ે
કંઈ પણ બો યા વગર ઊભા ર યા.
પછી કૅ ટન બો યો : ‘તમ ે ડૉ ટરનું કામ પણ ણો છો, નિહ ?’
‘હા . થોડો વખત મ તે કામ પણ કરેલ ંુ છે.’
 ‘એક દરદીને તપાસીને તન
ે ે માટે કંઈક દવા બનાવી શકશો ?’
‘ યાં ? વહાણ ઉપર કોઈ દરદી છે ?’
‘હા.’
ં ે ચા યા. હંુ િવચાર કરવા લા યો કે ગઈ કાલ સાંજના બનાવને
અમ ે બન
અને માંદા માણસને કંઈ સબ ં ધં તો નિહ હોય ? કૅ ટન નમે ો મને વહાણને છેડે જે
ઓરડામાં ખલાસીઓ રહેતા હોવા જોઈએ તવે ા એક ઓરડામાં લઈ ગયો. ખાટલામાં
એક પડછંદ કાયા પડેલી હતી. તન ે ે માથે પાટા બાંધલે ા હતા; માણસ ઘાયલ થયલે ો
હતો.
ે ા પાટા છોડવા માંડ્યા. તે માણસ તન
મ તન ે ી મોટી િ થર આંખોએ મારી સામ ે
જોઈ ર યો. પીડાની આહ સરખી પણ તન ે ા મોંમાંથી ન નીકળી. ઘા ભયક ં ર હતો.
ખોપરીનો એક ભાગ કચરાઈ ગયો હતો અને તમે ાંથી મગજનું માંસ દેખાતું હતુ.ં તન ે ો
ાસો છ્ વાસ ધીમો પડતો જતો હતો; તન ે ો ચહેરો િફ ો પડતો જતો હતો, તન ે ી નાડી
તૂટેલી હતી; મ ૃ યુ તન
ે ી સામ ે આવીને ઊભલે ંુ હંુ જોઈ શકતો હતો. મ ઘા ધોઈને ફરીથી
પાટો બાં યો. કૅ ટન તરફ ફરીને મ પૂછ્ય ંુ : ‘કૅ ટન ! આવો જ બર જખમ કેમ
કરીને થયો ?’
‘એ તો સહેજ નૉિટલસના એક મશીનના લીવર સાથે આ માણસનું માથું
અથડાયું હતુ.ં તમને કેમ લાગે છે ? તન
ે ી હાલત કેવી છે ?’
હંુ જવાબ આપતાં અચકાયો.
‘તમ ે ખુશીથી બોલો. એ માણસ રે ચ ભાષા સમજતો નથી.’
‘બે કલાકમાં આ માણસનો વ ઊડી જશ.ે ’
‘કોઈ પણ રીતે બચી શકે તમે નથી ?’
‘ના .’
કૅ ટન નમે ોએ પોતાના બન ં ે હાથને એકબી માં જોરથી દા યા; અને થોડી
વારે પોતાની આંખો લૂછી. મ પલે ા માણસની સામ ે જોયુ.ં મ ૃ યુની છાયા ધીમ ે ધીમ ે તન ે ા
મુખ પર પથરાતી જતી હતી. વીજળીના દીવાના રકાશમાં તન ે ંુ મોઢં ુ વધારે િફ ું લાગતું
હતુ.ં
‘હવ ે તમ ે જઈ શકો છો.’
હંુ મારા ઓરડામાં ચા યો ગયો. મારા િદલમાં આજે ખૂબ ભાર લાગતો હતો. તે
આખો િદવસ અને આખી રાત િવચારો ને િવચારોમાં જ પસાર થઈ. રાતના દૂ ર દૂ રથી
 ં ીત મારા કાન પર અથડાવા લા યુ.ં મ ધાયું : પલે ો માણસ જ ર
ણે ઝીણું ક ણ સગ
ે ી મરણપથારી પાસે રાથના થતી હોવી જોઈએ.
મરી ગયો હતો. અ યારે તન
‘કેમ, આજે ફરવા જઈશું ?’ કૅ ટને પૂછ્ય.ંુ
‘ખુશીથી, જેવી આપની ઈ છા.’
‘તો પછી તમારો પોશાક પહેરી લો. તમારા સાથીઓ પણ ભલ ે આવ.ે ’
મ મારા બન ં ે સાથીઓને તય ૈ ાર કયા. હંુ પણ પોશાક પહેરીને તય ૈ ાર થઈ
ગયો. દિરયામાં ઊતરવાના બારણા પાસે બી માણસો પણ તય ૈ ાર હતા. અમ ે બધા
ઊતયા. અહીં સમુદ્રનું તિળયું જુ દી જ તનું હતુ.ં પરવાળાંની મોટી સ ૃિ અહીં
પથરાઈને પડી હતી. પરવાળાંનાં વડાંઓ એ પણ કુ દરતનો એક મહાન ચમ કાર છે.
અસ ં ય વડાંઓ એકબી સાથે મળીને એક મહાન દુ િનયા બનાવવા માટે રાતિદવસ
અખડં પિર મ કયા જ કરે છે ! અમ ે તન ે ી વ ચ ે થઈને આગળ વધવા લા યા. વ ચ ે
વ ચ ે મોટા છોડો, લાંબાં લાંબાં ઘાસો, યાંક સુવં ાળા ઘાસની ગ ં ઓ વગરે ે આનદં
આપતાં હતાં; યાંક યાંક છોડ ઉપર નાની માછલીઓ પ ીની જેમ આમથી તમે કૂ દકા
મારતી હતી. ધીમ ે ધીમ ે બન ે ી વ ચ ે થઈને કૅ ટન
ં ે બાજુ ખડકોની હાર આવવા માંડી. તન
નમે ો અમને લઈ જતો હતો. ખડકોની હાર પૂરી થઈ અને અમ ે મોટા જગ ં લમાં પઠે ા. ચારે
બાજુ ઝાડોની કતારો આવવા લાગી ગઈ હતી. વ ચ ે એક નાના એવા ખુ લા મદે ાનમાં
અમ ે આ યા. કૅ ટન નમે ો અહીં અટ યો. અમ ે જોયું તો અમારી પાછળ જે માણસો
આવતા હતા તમે ાંથી ચાર જણાએ કોઈક લાંબી વ તુ ઉપાડી હતી. અહીં આવીને તમે ણે
તે નીચ ે મૂકી. અમ ે નવાઈ પા યા. એ મદે ાનની વ ચ ે પરવાળાનો જ બનાવલે ો એક મોટો
રોસ દેખાતો હતો.
કૅ ટન નમે ો તરફથી િનશાની થતાં જ થોડાક માણસો યાં આગળ ખોદવા
લાગી ગયા. હવ ે મને સમ યુ.ં ગઈ કાલ ે મ ૃ યુ પામલે ા માણસની કબર અહીં થવાની
હતી. કેવો અજબ માણસ ! પોતાના માણસોને માટેનું કબર તાન પણ તણ ે ે ન ી કરેલ ંુ
છે ! ખાડો ખોદાઈ ગયા પછી િવિધપુર:સર શબને અદં ર મૂકવામાં આ યુ.ં બધાએ
ઘૂટં િણય ે પડીને નમન કયુ.ં અમ ે પણ વાભાિવક રીતે જ તમે ાં ભળી ગયા.
બધા પાછા વહાણ તરફ વ યા. ગયા હતા એ જ ર તે થઈને અમ ે વહાણ
પર પહોંચી ગયા.
હંુ કપડાં બદલાવીને તય
ૈ ાર થયો યાં કૅ ટન નમે ો મારી પાસે આ યો.
‘મ ક યું હતું તે રમાણે પલે ો માણસ રાતના જ ગુજરી ગયો હતો કે ?’ મ
પૂછ્ય.ંુ
 ‘હા. તમે જ થયું અને અ યારે તે તન ે ા સાથીઓની સાથે જ સમુદ્રને તિળય ે
આરામ કરે છે.’ આટલું બોલતાં જ તણ ે ે પોતાના હાથથી પોતાનું મોઢં ુ ઢાંકી દીધુ.ં એક
ે ા મોઢામાંથી નીકળી પડયુ.ં ‘તે અમા ં શાંિતમય કબર તાન છે. અમ ે બધા
ડૂસકું તન
વતા સાથે રહેશું અને મ ૃ યુ પછી પણ એ જ કબર તાનમાં સાથે રહેશુ.ં દિરયાનું
પાણી કે દુ િનયા ઉપરનો કોઈ પણ માણસ અમને અમારા એ થળેથી છૂ ટા પાડી શકે
તમે નથી.’
 સાચાં મોતી
આ રીતે સમુદ્રના ગભમાં અમા ં તથા કૅ ટન નમે ોનું વન યતીત થતું
હતુ.ં કૅ ટન નમે ોને હજુ અમ ે બરાબર ઓળખી શ યા છીએ એમ કહી શકાય તમે
નહોતુ.ં કૉ સીલ માનતો હતો કે દુ િનયામાં આ માણસને ખૂબ સહન કરવું પડયું હશ ે
અને તથ ે ી અ યારે તે મનુ ય િતથી દૂ ર ને દૂ ર જ રહે છે. મારી મા યતા રમાણે તે
મનુ યથી ભાગતો ફરતો માણસ નહોતો, પણ પોતાને થયલે ા અ યાયનો બદલો
મનુ ય િત ઉપર લવે ા માટે તે તલસતો હતો. પણ તોય ે આ માણસને વખાણવો કે િનદં ા
કરવી એ હંુ ન ી કરી શકતો નહોતો. મને તો સમુદ્રની અદં ર રહેલી આ અગાધ
સમ ૃદ્ િધ જોઈ વળવાની ઈ છા હતી. હજુ તો અમ ે મા ર ૧૮૦૦ માઈલ જ ફયા હતા; હજુ
કોણ ણે કેટલું જોવાનું બાકી હતું !
પણ બી બાજુ મારા સાથીઓની અહીંથી ગમ ે તે ઉપાય ે નાસી છૂ ટવાની
ઈ છામાં પણ મારે મારો ભાગ રાખવાનો જ હતો. મારી પોતાની મહ વાકાં ાઓની
ખાતર મારા િમ રોને પણ મારી સાથે રોકી રાખવા એ બરાબર નહોતુ.ં મારે તઓ
ે ની
પાછળ પાછળ જવું જ જોઈએ. પણ અહીંથી નાસી છુ ટાય એવી તક આવશ ે ખરી ?
અમા ં વહાણ િહંદી મહાસાગરનાં િનમળાં પાણીની અદં ર ઝપાટાબધં પિ મ
િદશામાં જતું હતુ.ં હંુ મારા ઓરડાની કાચની બારીમાંથી આખો િદવસ આસપાસ
નાચતી-કૂ દતી માછલીઓ જોવામાં જ કાઢતો હતો. કેટલાય ે િદવસો સુધી આમ ને આમ
ચા યુ.ં હંુ સમુદ્રમાં પાણી જોતાં થાકતો યારે વાંચતો; વાંચતાં થાકતો યારે ઘી
જતો. કોઈ કોઈ વાર તો ળ નાખીને ત તની માછલીઓ ભગ ે ી કરવાનું કામ પણ હંુ
કરતો. કોઈ કોઈ માછલીઓ કૅ ટન નમે ોએ પોતાના નાનકડા પણ ખૂબ સમ ૃ એવા
સ ં રહ થાનમાં રાખી લીધી હતી. ૨૧મીથી ૨૩મી યુઆરી સુધી અમારા વહાણે ૨૪
કલાકના ૭૫૦ માઈલની ઝડપથી આગળ વધવા માંડ્ય.ંુ ત તની માછલીઓ આ
વહાણના વીજળીના રકાશથી આકષાઈને વહાણની સાથે શરતમાં ઊતરી હોય એમ
તરવાનો રય ન કરતી પણ તે પાછળ જ પડી જતી.
ં ના બટે ો ન ક આવવા લા યા. નડે ે મને પૂછ્ય ંુ : ‘હવ ે
ધીમ ે ધીમ ે િકિલગ
િહ દુ તાનનો િકનારો ન ક આવતો ય છે. શો િવચાર છે ? મને લાગે છે કે આપણે
રીતસર કૅ ટનની ર માગીને આ િકનારે ઊતરી જઈએ. િહંદુ તાનમાંથી આપણે
આપણા વતનમાં જઈ શકશુ.ં ’
‘નડે ! હજુ શું થાય છે તે આપણે જોઈએ. કદાચ અહીંથી આ વહાણ યુરોપ
તરફ જ વળશ.ે તે તરફ વહાણ ય યારે શું કરવું તે આપણે તે વખતે ન ી કરશુ.ં
એ વખતે જેવી તક હશ ે તે રમાણે કરશુ.ં વળી મને તો ખાતરી છે કે કૅ ટન નમે ો પાસે
ર માગવી એ ખાલી ફાંફાં છે ! આ વખતે તો તે આપણને પાપુઅન બટે ની જેમ
અહીંના કોઈ બટે ઉપર િશકાર કરવા પણ ઊતરવા દે એવો સભ
ં વ નથી.’
‘તો પછી આપણે તન
ે ી ર ન માગીએ તો ?’
એનો ઉ ર મારી પાસે નહોતો. હંુ પણ અતં રના ડાણમાંથી નડે ની જેમ જ
ઈ છતો હતો. િકિલગ ં બટે પસાર થઈ ગયા પછી અમારી ગિત જરા ધીમી પડી. અહીં
અમ ે વારંવાર દિરયાને તિળય ે વહાણને ઉતારતા અને કોઈ વાર ફરવા નીકળતા.
દિરયાને સાવ તિળય ે ગરમી શૂ ય ઉપર ૪ િડ રી રહેતી. સમુદ્રના સાવ તિળય ે તન
ે ાથી
ઉપરના ભાગ કરતાં થોડી વધારે ગરમી રહે છે.
૨૬મીનો આખો િદવસ સમુદ્રની સપાટી ઉપર કાઢ્ યો. ચારેય બાજુ પાણી,
પાણી ને પાણી જ હતું ! દૂ ર દૂ ર એક ટીમર ધુમાડા કાઢતી ચાલી જતી હતી; પણ તે
અમને જોઈ શકે તમે નહોતુ.ં
બીજે િદવસે અમ ે િવષુવવ ૃ ની રેખાને ઓળંગી ઉ ર ગોળાધમાં પઠે ા. આજે
અમારા વહાણની પડખે ભયક ં ર શાક માછલીઓનું ટોળં ુ દેખાયુ.ં કોઈ કોઈ માછલીઓ
જોર જોરથી વહાણની બારીઓને બટકાં ભરતી હતી. તમે ના ભયક ં ર દાંત અદં ર
બઠે ાંબઠે ાં પણ અમારામાં ભય પદે ા કરતા હતા. નડે ના હાથમાં ચળ આવવા લાગી.
તૂતક ઉપર જઈને હારપૂનથી એકાદ બન ે ે થઈ ગયુ,ં પણ યાં તો
ે ે વીંધી નાખું એમ તન
નૉિટલસની ઝડપ વધી અને શાક માછલીઓ પાછળ રહી ગઈ.
વહાણ બગ ં ાળાના ઉપસાગરમાં પઠે ું . અહીં આગળ અમને એક ક ણ દેખાવ
નજરે પડયો. માણસોનાં તથા ઢોરોનાં કેટલાંય મડદાં પાણી પર તરતાં દેખાયાં. કદાચ
ં ાના મહાન પૂરમાં એ તણાઈ આવલે ાં હશ.ે શાક માછલીઓ તમે ને ઠોલી રહી હતી.
ગગ
અહીં એક બીજો ચમ કાર પણ જોવા મ યો; વ ચ ે એક જ યાએ સમુદ્રનું
પાણી દૂ ધ જેવ ંુ સફેદ દેખાવા લા યુ.ં ણે અમ ે દૂ ધના સમુદ્રમાં આવી પડયા !
કૉ સીલના આ યનો પાર ન ર યો.
ે ે પૂછ્ય ંુ : ‘આ શું ?’
તણ
મ ક યું : ‘એમાં આ ય પામવા જેવ ંુ કાંઈ નથી; ઈ ફયુસોિરયા નામના એક
રકારનાં વડાંઓમાંથી નીકળતો આ રકાશ છે. આવાં અસ ં ય વડાંઓ માઈલોના
માઈલો સુધી પથરાઈને કોઈ વાર પડ્ યાં હોય છે અને મ વાં યું છે તે રમાણે એક વખત
એક વહાણ ચાળીશ માઈલ સુધી આવા દુ િધયા પાણીમાંથી પસાર થયું હતુ.ં ’
૨૮મી ફે આરીએ યારે વહાણ સમુદ્રની સપાટી ઉપર આ યું યારે તે
ઉ ર ગોળાધના ૯૦ ૪’’ અ ાંશ ઉપર હતુ.ં પૂવ િદશામાં બે માઈલને અતં રે જ જમીન
હતી. તે જમીન બી કોઈ નિહ પણ િહંદુ તાનનાં ચરણોમાં િબડાયલે ા કમળની જેમ
શોભતું િસલોન હતુ.ં
હંુ પુ તકાલયમાં બઠે ો બઠે ો િસલોન િવષે વાંચતો હતો, યાં કૅ ટન નમે ો અદં ર
દાખલ થયો. તણ ે ે ક યું : ‘િસલોનનો દિરયો તો મોતીઓ માટે રિસ છે. અહીં મોતી
કાઢવાની જ યા આપણે જોવી હોય તો જઈએ.’
‘મારે જરાય વાંધો નથી. હંુ તો તય
ૈ ાર જ છું .’ મ ક યુ.ં
નડે ને તથા કૉ સીલને યારે મ આ વાત કરી યારે તમે ના આનદં નો પાર ન
ર યો. તમે ણે મોતી કાઢવાની રીત િવષે ઘણું સાંભ યું હતુ;ં પણ દિરયામાં મોતી યાં
રહેતાં હશ,ે તન ે ે કઈ રીતે ભગ ે ાં કરાતાં હશ,ે તે િવશ ે તઓ ે કાંઈ ણતા નહોતા. મ
પહેલાં તો તમને મોતીની છીપો કઈ રીતે ભગ ે ી થાય, દિરયામાં કઈ રીતે માણસ ડૂબકી
મારીને તે એકઠી કરે, વગરે ે િવષે બધી માિહતી આપી. મોતી કેટલી તનાં અને કેવડાં
કેવડાં થાય છે, કેટલી કેટલી િકંમતનાં હોય છે, તે સાચું છે કે ખોટંુ તન ે ી પરી ા શી,
ં ળા યુ.ં
વગરે ે િવષે પુ તકોમાં મ જેટલું જેટલું વાં યું હતું તે સઘળં ુ તમે ને કહી સભ
બીજે િદવસે બધી તય ૈ ારી થઈ ગઈ. મને મનમાં એક જ બીક હતી. ગઈ કાલ ે
વાતચીતમાં કૅ ટન નમે ોએ મને ક યું હતું : ‘અહીંના દિરયામાં શાક માછલીઓ ખૂબ
જોવાની મળશ.ે ’ શાક માછલીના નામથી જ એક તો મારા મનમાં ભય ઊભો થયો હતો.
તમે ાં આજ તો તમે ના હાજરાહજૂર દશન થવાનો સભ ં વ હતો. મ નડે ને શાકની વાત કરી
એટલ ે તે તો તન
ે ા િશકારનાં વ નાં ઘડવા મડં ી પડયો. મારી આગલી આખી રાત શાક
માછલીનાં ભયક ં ર વ નાંમાં પસાર થઈ. હંુ કોઈની સાથે વાતો કરતો તો તે ચીજને
બદલ ે શાકનું નામ મારા મોઢામાંથી નીકળી પડતું ! કોઈ પણ રીતે મોતી પાકવાની જ યા
જોવાનો કાય રમ બધં રહે એમ હંુ અદં રખાનથ ે ી ઈ છતો હતો. પણ એ બહાર કેમ
બોલાય ? આખરે વખત આવી પહોં યો.
અમ ે વહાણના તૂતક ઉપર આ યા. પડખે જ હોડી તય ૈ ાર હતી. અમ ે રણયે
જણા, કૅ ટન નમે ો અને બી બે માણસો એટલા હોડીમાં ચડી બઠે ા અને હલસ ે ાં
ચલાવવા લા યા. અમ ે દિ ણ િદશા તરફ હોડી હંકારી. િકનારાથી થોડે દૂ ર એક નાના
એવા અખાતમાં અમ ે આવી પહોં યા. મોતી કાઢવાની ૠતુને હજુ એક મિહનાની વાર
હતી, એટલ ે યાં કોઈ માણસની વ તી નહોતી; કોઈ હોડી પણ તરતી દેખાતી નહોતી.
અમારી હોડીએ લગ ં ર ના યું અને અમ ે પાણીમાં પહેરવાનો પોશાક ચડાવી અદં ર
ઊતયા. નમે ોએ અમને અમારી સાથે વીજળીની બ ી લવે ાની ના પાડી હતી; કારણ કે
એક તો સૂયનાં િકરણો ઠેઠ તિળયા સુધી રકાશ નાખી શકતાં હતાં, અને બીજુ ં બ ીને
લીધે કદાચ ભયક ં ર દિરયાઈ રાણીઓ અમારા તરફ આકષાય એવો સભ ં વ હતો.
હિથયારમાં બધાએ પોતાની સાથે મા ર એક એક ખજ ં ર અક માત માટે રા યું હતુ.ં
અમ ે તિળય ે ઊતયા. તિળયું જરાય ે ડું નહોતુ.ં અમ ે માંડ ૧૦ ફૂટ સપાટીથી નીચ ે
હોઈશુ.ં થોડી વારે અમ ે મોતીના ખતે રમાં આવી પહોં યા. ખડકો ઉપર હ રો – બ કે
લાખો કાળુ માછલીઓની છીપલીઓ ણે લટકતી હતી. અમ ે જોવા ઊભા રહેવાનો
િવચાર કરતા હતા પણ કૅ ટન નમે ો તો ચા ય ે જ જતો હતો. અમારે તન ે ી પાછળ જ
જવાનું હતુ.ં આ ર તાનો ણે તે પૂરેપરૂ ો ભોિમયો હોય એમ લાગતું હતુ.ં
ર તામાં વ ચ ે વ ચ ે ચી જમીન આવતી હતી. કોઈ કોઈ જ યાએ તો અમ ે
લગભગ પાણીની સપાટી સુધી આવી જતા હતા. પાછો ધીમ ે ધીમ ે ઢાળ આવતો ગયો અને
અમ ે એક નાની એવી ગુફા જેવા ર તા ઉપર આવી પહોં યા. અહીં અધં ા ં લાગવા
માંડ્ય.ંુ પહેલાં તો કાંઈ ન દેખાયુ,ં પણ ધીમ ે ધીમ ે આંખ ટેવાઈ ગઈ અને અદં ર દેખાવા
માંડ્ય,ંુ પણ રકાશ ખૂબ ઝાંખો હતો.
જરાક આગળ વ યા એટલ ે કૅ ટને મને આંગળી ચીંધીને કંઈક બતા યુ.ં મ
જોયું તે એક છીપના આકારની ‘ઑઈ ટર’ માછલી હતી. આવી ઑઈ ટર માછલી મ
પહેલવહેલી જોઈ. તન ે ંુ વજન ૧૫ મણ જેટલું હશ ે એમ મને લાગે છે. કૅ ટન નમે ોની
આંખો આ જોઈને હષથી ચમકતી હંુ જોઈ શકતો હતો. આ જ યા અને આ માછલી તણ ે ે
ઘણી વખત જોઈ હશ ે એમ મને લા યુ.ં એ માછલી-છીપ અરધી ઉઘાડી હતી. કૅ ટને
પોતાનું ખજ ે ી વ ચ ે ભરા યું જેથી તે િબડાઈ ન ય; પછી તણ
ં ર તન ે ે હાથ નાખીને
છીપને વધારે પહોળી કરી.
મ અદં ર જોયું તો લગભગ નાિળયરે ીના ગોટા જેવડું એક મોટંુ મોતી ચમકતું
હતું ! આવડું મોટંુ મોતી મ પહેલી વાર જ જોયુ.ં દુ િનયા પર આવડું મોતી હોઈ શકે તન
ે ી
જ મને ક પના નહોતી. મ અનુમાન બાં યું કે કૅ ટન નમે ોએ ખાસ કાળ થી આ મોતી
ઉછેયં ુ હોવું જોઈએ. દર વરસે મોતી ઉપર નવા ને નવા રસના થરો મતાં મતાં
આવડું મોતી થયું હશ;ે અથવા તો કોઈ કોઈ જ યાએ – ખાસ કરીને િહ દુ તાનમાં
અને ચીનમાં કરે છે તે રમાણે – છીપમાં કાચ કે બી ધાતુ મૂકી રાખીને છીપલીઓના
રસ સાથે ભળીને તે એક થઈ ય, અને એ રીતે મોતી મોટંુ થાય એમ પણ કયું હશ.ે
ગમ ે તે હોય, પણ દુ િનયાની એક મહાન અ યબી ગણી શકાય એવું એ મોતી હતુ.ં
અમ ે તે જોઈને પાછા ફરવા લા યા. આ મોતીના િવચારમાં ને િવચારમાં હંુ
શાક માછલીની વાત ભૂલી જ ગયો. અમ ે ચા યા જતા હતા, તવે ામાં કૅ ટને અમને
એકદમ અટકા યા. મ સામ ે નજર કરી તો પાણીમાં કાંઈક આકૃ િત તરતી દેખાઈ. તરત
મારા મગજમાં શાક માછલી આવીને ઊભી ! પણ મ જોયું તો તે આકાર માણસનો હતો.
મોતી કાઢવા તે પડેલો હોય એમ લા યુ.ં એક મોટો પ થર અને એક ટોપલી દોરડા સાથે
બાંધલે ી તન
ે ી પાસે હતી. તિળય ે જઈને ટોપલીમાં તે છીપલીઓ ભરવા લાગી જતો; થોડી
 ે ે કેટલીય ડૂબકીઓ
વારમાં પાછો ઉપર જતો ને પાછો નીચ ે આવતો. આ રમાણે તણ
ખાધી. અમ ે ખૂબ યાનથી આ બધું જોઈ ર યા હતા.
તે માણસ યાં ગોઠણભરે થઈને છીપલીઓ વીણતો હતો યાંથી એકાએક
ભયનો માયો કૂ ઘો, અને ઉપર પહોંચવા માટે તરવા લા યો. પણ યાં તો દૂ રથી શાક
માછલી પાસે જ આવી પહોંચી. પલે ો માણસ તન ે ા હુમલાથી બચવા માટે નીચ ે ડૂબકી મારી
ગયો. આ બધું થોડી જ સક ે ં ડમાં બ યુ.ં શાક તે માણસની પાછળ પાછી તિળય ે આવી;
પોતાની કરવત જેવી સૂઢં થી તે પલે ા માણસને વહેરી નાખવાની તયૈ ારીમાં હતી.
હંુ ભયથી ત ધ બની ગયો હતો, પણ કૅ ટન નમે ો વીજળીની જેમ કૂ ધો.
ે ા હાથમાં ખજ
તન ં ર હતુ.ં રા સી માછલી પાસે તે જઈ પહોં યો. માછલી પણ કૅ ટનને
સામ ે ઊભલે ો જોઈને પલે ા માણસને પડતો મૂકી તન ે ા તરફ જ ધસી. કૅ ટનની તે વખતની
ઊભા રહેવાની રીત તો હંુ કદી નિહ ભૂલ.ંુ એક પગ આગળ રાખીને તે અડગ ઊભો.
શાક તન ે ા પર હુમલો કયો. વાંકા વળીને તણ ે ે તે તરાપ ચૂકવી દીધી, અને નીચા વળીને
પોતાનું ખજ ં ર શાકના પટે માં ભોંકી દીધુ.ં શાકના પટે માંથી લોહીનો ધોધ છૂ ટયો ! પલે ંુ
રાણી હવ ે વધારે ભયક ં ર બ યુ.ં એટલા ભાગમાં દિરયાનું પાણી પણ લાલઘૂમ બની
ગયુ.ં હંુ કૅ ટનની મદદે જવાનો િવચાર કરતો હતો પણ મારા પગ જ ઊપડતા નહોતા.
લડાઈ ભયક ં ર બનતી ગઈ. શાક માછલીના રા સી જોર પાસે કૅ ટન
થા યો; તે નીચ ે પડી ગયો. શાક તન ે ે હમણાં જ વીંધી નાખશ ે એમ લા યુ.ં ભયથી મારી
આંખો ફાટી ગઈ. આંખે અધં ારાં આવી ગયાં, પણ યાં તો મારી પડખે ઊભલે ો નડે
જોરથી ધ યો અને કૅ ટનના શરીર ઉપર શાક પોતાની સૂઢં ભોંકે તે પહેલાં તો તન ે ંુ
ખજં ર શાકના પટે માં ઘૂસી ગયુ.ં આ ઘા તને ે વલણે ઘા થઈ પડયો.
તને ા મરણ વખતનાં તરફિડયાં પણ ભયક ં ર હતાં. નડે ે હાથ ઝાલીને
કૅ ટનને બઠે ો કયો. કૅ ટન ઊભો થયો કે તરત જ પલે ા મોતી કાઢનાર માણસ પાસે તે
પહોં યો. માણસ બભ ે ે ચકીને એક જ ફલાંગે તે પાણી ઉપર આવી
ે ાન હતો; તન
પહોં યો અને તન ે ી હોડીમાં નાખીને તન
ે ે ભાનમાં આ યો. કૅ ટને પછી પોતાના
િખ સામાંથી મોતીથી ભરેલી એક નાની કોથળી કાઢીને તન ે ા હાથમાં મૂકી. પલે ો માણસ
તો આભો જ બની ગયો હતો ! અમ ે બધા પાછા તિળય ે ઊતરી ગયા અને યાંથી ચાલતાં
ચાલતાં અમારી હોડી પાસે પહોં યા અને સીધા નૉિટલસ ઉપર પહોંચી ગયા.
પોશાક ઉતારીને અમ ે ઓરડામાં ગયા. તરત જ કૅ ટને આવીને નડે નો હાથ
હલાવીને ક યું : ‘િમ ટર નડે ! તમારો ઘણો ઉપકાર થયો.’
‘ના, મ તો મા ર મારી ફરજ જ બ વી છે.’ નડે ે ક યુ.ં
 કૅ ટન િફ ું હ યો. પછી તે મારા તરફ ફરીને બો યો : ‘ રોફેસર સાહેબ !
તમ ે પલે ો માણસ જોયો ? દુ િનયાની કચડાયલે ી-દબાયલે ી ર નો તે રિતિનિધ હતો;
અને હંુ પણ મારા મરણપયંત તન ે ો જ સાથી રહેવાનો છું .’
 સુએઝની છૂપી નહેર
ધીમ ે ધીમ ે િસલોનનો બટે દેખાતો બધં થઈ ગયો. લકદીવ અને માલદીવના
બટે ો પણ પાછળ રહી ગયા. અમા ં વહાણ કલાકના ૨૦ માઈલની ઝડપે વાય ય
િદશામાં જતું હતુ.ં અમ ે કઈ બાજુ એ જઈએ છીએ તન ે ી કાંઈ ખબર પડતી નહોતી. અમ ે
જે તરફ જતા હતા તે િદશામાં એક બાજુ ઈરાનનો અખાત અને બી બાજુ રાતો
સમુદ્ર હતો. બન ં ન ે ી આગળ જતાં ર તો બધં થઈ જતો હતો, એટલ ે વહાણને યાં
જવાનું કંઈ રયોજન ન હતુ;ં તોપણ વહાણ તે િદશામાં ધ ય ે જતું હતુ.ં મને થયું કે
કદાચ ઈરાનનો અખાત અને રાતો સમુદ્ર જોઈને પાછા ફરવાનું હશ ે અને આિ રકાની
રદિ ણા કરીને આટલાંિટક મહાસાગરમાં પહોંચાડે. નડે ભારે ધૂધં વાતો હતો. રણ-
રણ મિહનાથી કેદીની જેમ અહીં પુરાઈ રહેવું એ ભારે જુ લમ હતો. મને તો
અવલોકનના શૉખને લીધે આ વ તુ નહોતી સાલતી, પણ હંુ નડે ની િ થિત સમ શકતો
હતો.
અમા ં વહાણ ઓમનના અખાતમાં આવી પહોં યુ.ં દૂ રથી મ કત શહેરની
મિ જદોના ઘુ મટો નજરે પડતા હતા. હેડ્ રામા ટ અને મહરાહના િકનારાઓની પડખે
થઈને અમા ં વહાણ એડન પાસન ે ા બાબલમાંડપના અખાતમાં ઘૂસતું હતુ.ં બન
ં ે બાજુ
કાળા પહાડોની મોટી હારો નજરે પડતી હતી. દિરયાની અદ્ ભતુ તામાં ખૂબ રસ પડે
છતાં જમીન પરની સમ ૃદ્ િધ કેવી મધુર લાગે છે ?
છ ી ફે આરીએ એડનના બદં ર પાસથ ે ી ડૂબકી મારીને અમા ં વહાણ
રાતા સમુદ્રમાં પઠે ું . એડનને અમ ે બરાબર જોઈ ન શ યા; તોપણ દૂ ર પડેલી નાની
મોટી કલક ા, ં ઈ, સુએઝ, બુબોન, મોરેિશયસ વગરે ે થળે જવા માટેની ટીમરો
મુબ
ધુમાડા કાઢતી પડેલી દેખાતી હતી. બદં ર ઉપર િ રિટશ સરકારનો વાવટો ફરકતો
હતો.
અમારી ટીમર રાતા સમુદ્રમાં તરતી હતી. આ જ રાતો સમુદ્ર જૂના
ઈિતહાસમાં મહા ભયક ં ર સમુદ્ર તરીકે ગણાઈ ગયો છે. અનક ે નાનાંમોટાં વહાણોને તણ
ે ે
પોતાના ઉદરમાં સમાવી દીધાં છે. પણ અ યારે ટીમરો આગળ તન ે ંુ તોફાન ચાલી શકતું
નથી. અમા ં વહાણ ડૂબકીદાવ રમતું હોય તમે ઘડીક ઉપર ને ઘડીક નીચ ે તરતું તરતું
આગળ ને આગળ ધ યા જતું હતુ.ં નૉિટલસ આિ રકાના િકનારાની બાજુ એ વધારે
ચાલતું હતું કારણ કે યાં પાણી ડાં હતાં. આ સમુદ્રનાં પાણી વ છ ભૂરાં હોવા છતાં
ે ંુ નામ રાતો સમુદ્ર કેમ પડયું હશ ે તન
તન ે ી મને નવાઈ લાગતી હતી; પણ નમે ો તરફથી
મને તન ે ો થોડોએક ખુલાસો મ યો. તણ ે ે ક યું : ‘આ સમુદ્રમાં – ખાસ કરીને ટોર
નામના અખાતમાં તિળય ે પાણી વધુ લાલ દેખાય છે તન ે ંુ કારણ યાં ઉ પ થતી એક
રકારની વન પિતમાંથી ઝરતો રસ છે.’
 અહીં અગાઉ યાંય ે નિહ જોયલે ી એવી ચીજો અમને ખૂબ જોવા મળી. આ
ચીજ તે વાદળી. ત તના આકારની આ વાદળીઓ આંખને ખૂબ આનદં આપતી
હતી. આ વાદળી સબ ં ધં ે મ જે થોડુંઘણું વાં યું હતુ,ં તે મને ઠીક ઉપયોગી થઈ પડયુ.ં
વાદળી એ વન પિત છે કે વડાં છે એ િવષે હજુ પૂરો િનણય થયો નહોતો; પણ
વાદળી એ વડાં છે અથવા તો એ વડાંએ ઉ પ કરેલો પદાથ છે એમ મોટો પ
માનતો હતો. કૉ સીલને મ આનો પદાથપાઠ મારી કૅિબનની બારી પાસે બઠે ાં બઠે ાં
આ યો.
ધીમ ે ધીમ ે સુએઝની ખોદાતી નહેર ન ક આવતા જતા હતા. કૅ ટન નમે ો હવ ે
યાંથી પોતાનું વહાણ પાછું ફેરવવા માગે છે તે મને કાંઈ સમ તું નહોતુ.ં એક િદવસ
વહાણના તૂતક ઉપર અમ ે ભગ ે ે પૂછું તે પહેલાં તો તે બોલવા લા યો :
ે ા થઈ ગયા. હંુ તન
‘ રોફેસર સાહેબ ! જે કામ દુ િનયાના કોઈ ઈજનરે ે માથે ન લીધું તે તમારા રા સના
વતની લસ ે ે સે હાથ ધયું ! જોતજોતામાં દુ િનયાનો વપે ાર બદલાઈ જશ.ે પહેલાંના લોકો
અહીંથી આિ રકાને િકનારે નાઈલ નદીની નહેર વાટે ભૂમ ય સમુદ્રમાં પહોંચતા; પણ
કોઈને આ નહોતું સૂઝતુ;ં અને સૂઝે તોય માથે કોણ લ ે ? આખરે તમારા દેશમાંથી
િહંમતવાળો આદમી નીક યો ! આ ખાડીનો આપણે જોકે લાભ લઈ શકીએ એમ નથી,
પણ યારે આપણે પરમ િદવસે ભૂમ ય સમુદ્રમાં રવશ ે કરશું યારે પોટ સય ૈ દનું બદં ર
તો જોઈ જ શકીશુ.ં ’
‘ભૂમ ય સમુદ્રમાં ?’ મ આ ય પામીને પૂછ્ય.ંુ
‘કેમ, એમાં નવાઈ કેમ પામો છો ?’
‘પરમિદવસે આપણે ભૂમ ય સમુદ્રમાં તે કેમ પહોંચી શકીએ ? વહાણને ગમ ે
તટે લી ઝડપ હોય તોય ે પાછો આખો રાતો સમુદ્ર વટાવી આિ રકાની રદિ ણા કરીને
ઠેઠ ભૂમ ય સમુદ્રમાં આવવું એ કાંઈ એક-બે િદવસમાં બને ? એ તો મિહનાઓ લાગ.ે
હા, એમ બને કે તમા ં નૉિટલસ વહાણ જેમ દિરયાની સપાટીની નીચ ે તરે છે તમે
જમીનની ઉપર પણ તરવા એટલ ે કે ઊડવા માંડે !’
‘ રોફેસર ! યારે તમને ખબર નથી. સુએઝની સયં ોગીભૂિમ ઉપર ચાલવાની
ે ી નીચ ે થઈને મા ં વહાણ ખુશીથી ભૂમ ય સમુદ્રમાં પહોંચી શકશ.ે ’
જ ર નથી. તન
‘નીચ ે થઈને ?’
‘હા, હા, નીચ ે થઈન.ે નીચ ે થઈને મારા વહાણને જવા માટેનો ર તો તય
ૈ ાર
છે.’
‘પણ સુએઝની સયં ોગીભૂિમ ઉપર તો રેતી જ છે !’
 ‘હા. પણ તે ૫૦ ફૂટ સુધી જ છે. તે પછી તો કઠણ ખડકો આવ ે છે અને એ
ખડકોની નીચ ે એક મોટી કુ દરતી નહેર છે. મ આનું નામ અ રાહમ નહેર રા યું છે.’
‘તમને તો આ ર તો અક માત જ મળી ગયો કે ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
એમાં અરધો અક માત અને અરધી અટકળ. હંુ કેટલીય ે વાર એ ર તથ
ે ી
ભૂમ ય સમુદ્રમાં ગયો છું ; આ પહેલી જ વાર નથી.’
‘આ માગ તમ ે કઈ રીતે શોધી કાઢ્ યો ?’
‘જુ ઓ, તમને એ કહેવામાં વાંધો નથી, કારણ કે આપણે બનં ે ઠેઠ સુધી સાથે
જ રહેવાના છીએ. મ જોયું કે ભૂમ ય સમુદ્રની અદં રની માછલીઓ અને રાતા
સમુદ્રની અદં રની માછલીઓ ઘણીખરી એક જ તની છે. મ એક વાર બ-ે રણ
માછલીઓને પકડીને તમે ને વીંટીઓ પહેરાવી હતી. જે માછલીઓને મ વીંટીઓ પહેરાવી
હતી તમે ને જ મ પાછી રાતા સમુદ્રમાં પણ જોઈ ! આથી મને દિરયામાં નીચ ે કોઈ માગ
હોવાની ખાતરી થઈ.’
મ મારા સાથીઓને આ વાત કરી યારે તઓ ે કૅ ટન નમે ોની બુદ્િધ ઉપર
તાજુ બ થઈ ગયા. ‘દિરયાની અદં ર થઈને એક દેશમાંથી બી દેશમાં જવાનો માગ
શોધનાર આ માણસનું ભજે ુ ં કેવું હશ ે ?’
તે િદવસે સાંજે અમ ે અરબ તાનના િકનારા બાજુ આ યા. યાંથી જેડાહ
બદં ર પ દેખાતું હતુ.ં આ બદં ર મોટંુ વપે ારનું થળ હતુ.ં તમે ાં મકાનો તમે જ બદં ર
ઉપર લગ ં ર નાખીને પડેલાં નાનાંમોટાં વહાણો અમ ે જોયાં. સૂય આથ યો ને દિરયાનાં
કાળાં પાણી વધારે કાળાં થયાં. અમા ં વહાણ અધં ારાનો લાભ લઈને સપાટી ઉપર જ
તરતું હતુ.ં
બીજે િદવસે સવારે વળી નડે ને મ આવ ે એવો એક બનાવ બ યો. અમ ે
બધા તૂતક ઉપર ઊભા હતા, યાં દૂ ર મોટા તરતા ખડક જેવ ંુ દેખાયુ.ં અમ ે તને ે દૂ રથી
ઓળખી ન શ યા, પણ પાસે આવતું જોયું તો તે ડ્ યગ ુ ોંગ નામનું દિરયાઈ રાણી હતુ.ં
નડે તો હારપૂન લઈ તય ે ે ક યું : ‘હજુ આવા કોઈ રાણીના પટે માં મા ં
ૈ ાર જ હતો. તણ
હારપૂન નથી ગયુ.ં ’
કૅ ટન નમે ો પણ ઉપર આવી પહોં યો હતો. તન ે ે પણ નડે ના િશકારમાં ખૂબ
રસ હતો. તન ે ા બળ ઉપરની ા પલે ી શાક માછલી સાથને ા યુ પછી ખૂબ વધી ગઈ
ુ ોંગ જો છંછેડાય તો ભયક
હતી. ડ્ યગ ં ર હોય છે, પણ નડે ના હારપૂનનો એક જ ઘા તન ે ો
વલણે ઘા થઈ પડ્ યો. થોડા જ વખતમાં નૉિટલસના રસોડામાં તે રાણી પહોંચી ગયુ.ં
નડે ને આજે ખૂબ ભૂખ લાગી ગઈ – ઘણે વખતે આવું ખાણું તન ે ે મ યું હતું !
 રાતના વખતે અમા ં વહાણ સુએઝની ખોદાતી નહેર પાસે આવી પહોં યુ.ં
દૂ રથી ઝાંખી દેખાતી દીવાદાંડી તારાની જેમ ચમકતી હતી. અમને બધાને તૂતક ઉપરથી
અદં ર જવાનું કહેવામાં આ યુ,ં કારણ કે અહીંથી અમારી પાણીની અદં રની મુસાફરી
શ થવાની હતી. નમે ોએ શોધી કાઢેલી નહેરમાંથી અમારે પસાર થવાનું હતુ.ં
નૉિટલસની પાણીની ટાંકીઓ ભરાઈ અને અમા ં વહાણ દિરયામાં ડે ઊતરવા
લા યુ.ં
કૅ ટન નમે ો મને સુકાનની કૅિબનમાં લઈ ગયો. સુકાન ઉપર કૅ ટન પોતે
યાન રાખતો હતો. એક પડછંદ માણસ યાં બઠે ો બઠે ો મૅનોિમટર તપાસી ર યો હતો.
વહાણ નીચ ે ને નીચ ે ઊતરતું ગયુ.ં અહીંથી કૅ ટનની સૂચના રમાણે વહાણ પોતાની
િદશા ફેર યા કરતું હતુ.ં આખરે લગભગ ૧૦ વાગે અમારી સામ ે મોટી ગુફા જેવ ંુ દેખાયુ.ં
અહીં સુકાન કૅ ટને પોતે હાથમાં લીધુ.ં અમા ં વહાણ અ રાહમ નહેરમાં પઠે ું . આ
નહેર આખી ઢોળાવવાળી હોવાથી રાતા સમુદ્રનાં પાણી ખૂબ જોરથી વહેતાં હતાં.
અમા ં વહાણ અથડાઈ પડે એવો તે સાંકડો માગ હતો. મા ં હૃદય આ દેખાવ જોઈને
જોરથી ધડકી ર યું હતુ.ં ૨૦ િમિનટ પછી કૅ ટને સુકાન છોડી દીધું અને મારા તરફ
ફરીને બો યો : ‘ભૂમ ય સમુદ્ર !’
 ભૂમ ય સમદુ ્ રમાં
‘ભૂમ ય સમુદ્ર ?’
મારા સાથીઓ સવારે ઊઠયા અને યારે મ ક યું કે આપણે ભૂમ ય
સમુદ્રમાં સફર કરી ર યા છીએ યારે તમે ને ઘડીભર તો વ ન લા યુ.ં
પણ બહાર આવીને તમે ણે દિરયાની સપાટી ઉપર નજર નાખી તો પોટ
ૈ દનો િકનારો ધીમ ે ધીમ ે અદૃ ય થતો જતો હતો.
સય
થોડી વારમાં અમ ે ચારે તરફ યુરોપનાં જુ દાં જુ દાં રા યોના િકનારા જોવા
પામશુ,ં એ િવચારે અમને હલાવી મૂ યા. નડે લૅ ડના મનમાં નાસી છૂ ટવાનો િવચાર ફરી
બમણા જોરથી રત થયો. અમ ે બધા બધં બારણે મારા ઓરડામાં બઠે ા હતા, યાં નડે ે
વાત ઉપાડી : ‘કેમ રોફેસર ઍરોના ! હવ ે શો િવચાર છે ? યુરોપના િકનારા પાસે તો
આવી પહોં યા છીએ.’
‘કેમ ? આ મુસાફરીથી કંટાળો આવી ગયો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘સાચી વાત કહંુ તો મને બહુ કંટાળો નથી આ યો; પણ ગમ ે તવે ી સારી
ે ોય ે કાંઈ અતં હોય ને ? આ તો મને પ ૃ વીના ગોળા જેવી અનતં
મુસાફરી હોય છતાં તન
મુસાફરી લાગે છે.’
‘તન
ે ોય અતં આવશ;ે ધીરજ રાખો.’ મ ક યુ.ં
‘કેમ ? આખો દિરયો ફરી વળશું એટલ ે મુસાફરી પૂરી થશ ે !’
‘કેમ બરાબર છે.’ કૉ સીલ ે ક યુ,ં ‘મને તો લાગે છે કૅ ટન નમે ો આપણને
આખી દુ િનયા પરના સમુદ્રની અદં ર ફેરવીને પછી છૂ ટા કરી દેશ.ે ’
‘મને તો લાગે છે કે આ દેહથી આપણને છૂ ટા કરશ,ે વહાણમાંથી તો નિહ કરે
!’ નડે ે ક યુ.ં
‘ના ના, એમ તો શું બને ? પણ મને એક વાત સાચી લાગે છે કે કૅ ટન નમે ો
પોતાની મર થી આપણને છૂ ટા નિહ કરે. એ તો આપણે જ નાસી છૂ ટવાનું રહેશ.ે જો
નાસી છૂ ટવું હોય તો.’ મ ક યુ.ં
‘ યારે કેમ કરશું ?’ નડે મૂઝ
ં ાયો.
‘રાહ જોવી, ને લાગ આવ ે યારે નાસી છૂ ટવુ.ં ’
‘તમ ે તો ભિવ યકાળની જ બધી વાત કરો છો !’ નડે જરા િચડાયો. ‘રાહ
જુ ઓ, તે યાં સુધી ? આ ભૂમ ય સમુદ્ર જેવો લાગ યારે મળવાનો છે ? મને તો લાગે
છે કે તમારી પોતાની જ ઈ છા નથી. ધારો કે અ યારે જ કૅ ટન આવીને તમને કહે કે
‘‘તમ ે છૂ ટા છો,’’ તો તમ ે અહીંથી ઓ ખરા ?’
હંુ કાંઈ ન બો યો.
‘અને ધારો કે એમ કહે કે ‘‘આ એક વાર તમને અહીંથી જવાની છુ ી છે,
પછી ફરી વાર અહીંથી જવાની વાત નિહ કરતા !’’ તો અહીંથી તમ ે ખસો ખરા ?’ નડે ે
મને વકીલની જેમ પૂછવા માંડ્ય.ંુ
હંુ કાંઈ ન બો યો.
‘કેમ કૉ સીલ ! તને શું લાગે છે ?’
‘હંુ તો શું કહંુ ?’ કૉ સીલ ે ત વ ાનીના જેવી વ ૃિ થી જવાબ આ યો,
‘આપણે તો જવાની કશી ઉતાવળ નથી. ઘરે આપણા રણમે ાંથી કોઈની વાટ જુ એ એવું
કોઈ નથી. યા કરતાં જોયું ભલું ! અને તમે છતાં મારા શઠે તય ૈ ાર થાય તો આપણું
ૈ ાર સમજવુ.ં ’
પોટલું પહેલું તય
‘ યો રોફેસર ! કૉ સીલ તો પોતાની તને શૂ ય જ માને છે ! સવાલ
આપણા બે વ ચ ે જ છે. તમને જે ઠીક લાગતું હોય તે કરો.’
મારે હવ ે બો યા િસવાય છૂ ટકો જ ન હતો. નડે મારા મોંમાં આંગળાં નાખીને
મને બોલાવતો હતો. મ ક યું : ‘નડે ! તું યો ને હંુ હાયો ! નાસી છૂ ટવા માટે તક મળે
ૈ ાર છું એમ સમજજે. આપણે મરી ગયા
યારે તે ચૂકવી નિહ. હંુ તે માટે તારી સાથે તય
પછી પણ કૅ ટન નમે ો આપણને છૂ ટા કરે એમ નથી. આપણી કબર પણ તન ે ા જ
કબર તાનમાં થાય એવો સભ ં વ વધારે છે ! માટે તું કહે યારે હંુ તય
ૈ ાર જ છું .’
‘શાબાશ ! હવ ે તમ ે સમ યા !’ નડે ે મારો ખભો ઠો યો.
‘પણ એની તય
ૈ ારી બધી તારે કરવાની !’ મ ક યુ.ં
‘તને ો વાંધો નિહ; મ મનમાં બધી યોજના ઘડી રાખી છે. જો િકનારો પાસે
હોય તો છાનામાના તરીને ભાગી જવુ;ં કદાચને વહાણ સપાટી પર ન આવ ે તોપણ તન ે ો
ઉપાય મારી પાસે છે. વહાણની સાથે જે હોડી બાંધલે ી છે, તન
ે ે કેમ વાળવી, તન
ે ે કઈ રીતે
છોડવી એ બધું મ િવચારી રા યું છે.’
‘હા, એ બધું ઠીક, પણ જો જરાક ભૂલ થઈ અને પકડાયા તો શું થશ ે તન
ે ો
પણ િવચાર કરી રાખજે !’ મ ક યુ.ં
‘અરે, એમાં વાંધો ન આવ ે !’
 ‘નડે ! તું ગમ ે તે કર પણ કૅ ટન નમે ોને ચાર આંખો છે. તે ભૂમ ય સમુદ્ર કે
યાં ચારે તરફ યુરોપનાં રા યોનાં બદં રો હોય યાં નૉિટલસ ઊભું રાખે અને
સમુદ્રની સપાટી પર આવ ે એમ માને છે ? છતાંય ે તું જો બધી તય ૈ ારી કરી શકતો હોય
તો અમ ે તારી સાથે તય ૈ ાર જ છીએ. અમને આગળથી ખબર આપજે.’
નડે ને આ બધું મા ય હતુ.ં
અમા ં વહાણ ઝપાટાબધં આગળ વ ય ે જતું હતુ.ં ભૂમ ય સમુદ્રનાં ભૂરાં
પાણીની અદં ર તરતી માછલીઓની ગ મત જોવાની પણ અમને પૂરી તક નહોતી મળતી.
એક િદવસ એક િવિચ ર બનાવ બ યો. અમા ં વહાણ દિરયાની સપાટીથી
થોડેક જ નીચ ે તરતું હતુ.ં મારા ઓરડાની બારી ઉઘાડી હતી. હંુ એકીટશ ે દિરયાની
માછલીઓ જોઈ ર યો હતો. તવે ામાં પાણીમાં માણસની આકૃ િત નજરે પડી. આકૃ િત
ઘડીક ઉપર ને ઘડીક નીચ ે આવતી હતી. મને થયું કે આ માણસ ડૂબે છે ! હંુ એકદમ
કૅ ટન નમે ોના ઓરડામાં ગયો; તન ે ે એક માણસ ડૂબે છે એવા ખબર આ યા ને ક યું :
‘આપણે તન ે ે કોઈ રીતે બચાવવો જ જોઈએ.’
કૅ ટન નમે ો જરાક હ યો. તે ઊભો થયો અને એક લોઢાની મોટી પટે ીમાંથી
િતજોરી જેવી એક પટે ી કાઢી. પટે ી ઉઘાડીને તણે ે અદં ર જોયુ;ં અદં ર સોનાની લગડીઓ
હતી. કૅ ટને તે બરાબર ગોઠવીને મૂકી. ઘટં ડી વગાડતાંની સાથે જ ચાર માણસો અદં ર
આ યા. ચારે જણાએ મહામુ કેલીએ એ પટે ી ઓરડાની બહાર ધકેલી. તન ે ંુ વજન
આશરે ૨૫ મણ હશ.ે એક લાખ પૌંડની િકંમતનું આ સોનું જોઈને મારી આંખો તો ઠરી જ
ગઈ ! આટલું સોનું યાંથી આ યું હશ ે ? યાં જતું હશ ે ? માણસોએ પલે ી િતજોરી જેવી
પટે ીને વહાણના તૂતક ઉપર ચડાવી. વહાણ હવ ે દિરયાની સપાટી ઉપર આવી ગયું હતુ.ં
ઉપર શું થયું તે કાંઈ હંુ ણી ન શ યો, પણ મને લા યું કે પલે ા ડૂબકી ખાતા માણસને
અને આ સોનાની િતજોરીને કાંઈક સબ ં ધં હોવો જોઈએ.
મારા સાથીઓને પણ આ વાત સાંભળીને અજબ આ ય થયુ.ં આવી સમ ૃદ્ િધ
આ વહાણમાં ભરી હશ,ે તન ે ી શી ખબર ? વહાણ પાછું આગળ ચા યુ.ં હંુ મારા
ઓરડામાં બઠે ો બઠે ો નોંધ લખતો હતો. સાંજના પાંચનો સમય હતો. એકાએક મને
સખત ગરમી લાગવા માંડી. મ મારો કોટ ઉતારી ના યો તોય ે મારાથી એ ગરમી સહેવાતી
નહોતી. મૅનોિમટર જોયું તો વહાણ દિરયાની સપાટીથી ૬૦ ફૂટ નીચ ે હતુ.ં અહીં સુધી
સૂયની ગરમી આવ ે એ બને તમે નહોતુ.ં યારે આ ગરમી શી ? કદાચ વહાણમાં આગ તો
નિહ લાગી હોય ? હંુ તપાસ કરવા ઊભો થતો હતો યાં કૅ ટન જ મારી ઓરડીમાં
આ યો.
‘આ શું ? આટલી બધી ગરમી શી ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
 ‘થોડા વખત માટે આ ગરમી રહેશ.ે આપણે અ યારે ઊકળતા પાણીમાંથી
પસાર થઈ ર યા છીએ.’ એમ કહીને તણ ે ે બારી ઉઘાડી. મ બહાર નજર કરી તો પાણી
સફેદ થઈ ગયું હતુ.ં પૅક બારણાં છતાં એમાંથી નીકળતો ગધં કનો ધુમાડો સૂ મ વાસ
ફેલાવી ર યો હતો.
‘આપણે અ યારે સે ટોરીનના બટે ની ન ક છીએ.’ કૅ ટન નમે ોએ ક યુ.ં
આ બનાવ પછી કોઈ ખાસ બનાવ ન બ યો. વહાણની ઝડપ પણ ધીમ ે ધીમ ે
વધવા માંડી. જેમ જેમ રીસ અને રીટનો િકનારો ન ક આવતો ગયો તમે તમે વહાણ
આખો િદવસ સતત ગિતમાં જ રહેતુ;ં રા રે થોડો જ વખત હવા લવે ા માટે તે ઉપર
આવતુ.ં આવી ઝડપથી જતી ‘સબમરીન’માંથી નાસી છૂ ટવું એટલ ે ઝડપથી ચાલતી
ગાડીએ ભૂસકો મારવા જેવ ંુ હતુ.ં કૅ ટન નમે ો પણ હમણાં મને મળવા નહોતો આવતો.
માછલીઓ િસવાય નવું જોવાનો અવકાશ નહોતો. ઈટાલીના રિળયામણા િકનારા
જોવાની આશા પણ નકામી ગઈ. અમ ે પુરાઈ ર યા. નડે ે પણ આશા છોડી. કૅ ટન
નમે ોએ ઘાયા રમાણે જ કયુ.ં યાંય ે વહાણને અટકાવ ે તો નાસી છૂ ટવાનું બને ને ?
અમારે તો ઓરડીમાં પડયા પડયા બારીમાંથી જોવાય તટે લું જોઈને સતં ોષ માનવાનો
હતો. અદં રના નકશા ઉપરથી અમ ે જોઈ શકતા કે રીસનો િકનારો પડખે થઈને પસાર
થઈ ગયો, પણ તથ ે ી તો મનમાં વધારે બળતરા થતી. કોઈ જ યાએ તૂટી ગયલે ી જબરી
ટીમરોનાં હાડિપજ ં ર દેખાતાં, ને અદં ર લોઢાનાં મોટાં ય ં રો તથા એંિજનો પડેલાં નજરે
પડતાં. મોટાં મોટાં માછલાં તન
ે ી સાથે પોતાની પૂછં ડીઓ અફળાવતાં હતાં.
છૂ પી નહેર છોડ્ યાને હજુ ચાર કલાક જ થયા હતા. ૧૮મીએ સવારે રણ
વાગે અમ ે િજ રા ટરની સામુદ્રધુનીમાં પઠે ા. હર યુિલસનાં ખડં ે રો નજરે પડે ન પડે
તે પહેલાં તો ભૂમ યને તિળય ે વહેતા અદં રના સામા રવાહે અમારા વહાણને િવશાળ
આટલાંિટક મહાસાગરમાં ધકેલી દીધું !
 ડૂબી ગયલે ા દેશની શોધ
આટલાંિટક ! દુ િનયા પરનો મોટો ભાગ રોકીને પડેલો આ અફાટ િવશાળ
સાગર ! દુ િનયાની મહાનમાં મહાન નદીઓને પોતાના પટે માં સમાવી દેતો આ
આટલાંિટક અમારી નજરે પડયો. દુ િનયાનાં મોટાં મોટાં રા યોનાં અને વપે ારીઓનાં
હ રો જહાજો આની છાતી ઉપર રાતિદવસ તયા કરે છે.
િજ રા ટરની સામુદ્રધુની વટાવીને અમા ં જહાજ આટલાંિટકનાં તોફાની
પાણી સાથે લડતું લડતું આગળ ચા યું જતું હતુ.ં પવન પણ જોરજોરથી ફૂંકાતો હતો.
વહાણના તૂતક ઉપર ઊભા રહેવું મુ કેલ હતુ.ં હંુ મારી ઓરડીમાં ગયો. મારી પાછળ જ
નડે અને કૉ સીલ પણ આ યા. નડે ે બારણું અદં રથી બધં કયુ.ં હંુ કારણ સમ ગયો.
‘નડે ! ભૂમ ય સમુદ્રમાં તો આપણી યોજના પાર ન પડી શકી. વહાણ કેટલી
ઝડપથી જતું હતું ! તમે ાંથી છટકવું એટલ ે મોતને જ નોતરવાનું હતુ.ં ’
નડે કાંઈ ન બો યો. તણ
ે ે પોતાના હોઠ બીડ્ યા.
‘પણ હજુ ય ે િનરાશ થવાનું કારણ નથી; આપણે પોટુગલના િકનારાની
ન ક આવતા જઈએ છીએ. રા સ ને લાંડ બહુ દૂ ર નથી. મા ર જો વહાણ ઉ ર
તરફ જવાને બદલ ે દિ ણ તરફ ય તો મૂઝ ં વણ ઊભી થશ.ે પણ મને લાગે છે કે
કૅ ટન નમે ો વહાણને ઉ ર બાજુ હાંકશ.ે આ બાજુ ના સુધરેલા દેશોથી તે ભાગતો ફરતો
હોય તમે લાગતું નથી. આપણે વળી બીજો લાગ શોધશુ.ં ’
નડે મારા સામું તાકીને જોઈ ર યો; આખરે બો યો : ‘તો પછી આજે જ રા રે
!’
હંુ ચમ યો. નડે ના આ વા ય માટે હંુ તય
ૈ ાર જ નહોતો. નડે ને શો જવાબ
આપવો તે મને સૂ યું નિહ.
‘કેમ ? આપણે ન ી નહોતું કયું કે લાગ આવ ે યારે નાસી છૂ ટવું ? આજે
રા રે આપણે લગભગ પન ે ના િકનારા પાસે આવી પહોંચશુ.ં આજે રાત અધં ારી છે.
ૈ ાર રહેવાનું છે.’
તમારે તય
હંુ હજુ મૂગ
ં ો જ ર યો હતો. નડે લૅ ડ મારી વધારે ન ક આ યો અને ધીમથ ે ી
બો યો : ‘આજે રા રે નવ વાગ;ે કૉ સીલ પણ તય ૈ ાર છે. કૅ ટન નમે ો એ વખતે પોતાની
ઓરડીમાં હશ.ે મ હોડી પણ તય ૈ ાર જ રાખી છે. અદં ર થોડોએક ખાવાપીવાનો સામાન
પહોંચાડી આ યો છું . બધું તય
ૈ ાર છે. નવ વાગે તય
ૈ ાર રહેજો. હંુ િનશાની કરીશ.’
‘પણ દિરયો આજે જરા તોફાની છે.’ મ ક યુ.ં
 ‘હા, એ તો હંુ ણું છું . પણ એટલું તો જોખમ ખડે વું જ જોઈએ ને ?
વાત ં ર્ય કાંઈ મફત નથી મળતુ.ં વળી હોડી ખૂબ મજબૂત છે. એકદમ ડૂબે તવે ીય ે
નથી. મને તો લાગે છે કે સા માંદા પણ દિરયાને કોઈ કાંઠે તો પહોંચી જ જઈશુ.ં પછી
તો ઈ રની મર !’
નડે લૅ ડ ચા યો ગયો. મારા મગજમાં અનક ે િવચારોની પરંપરા ચાલી. મારા
અતં રમાં તો અહીંથી છૂ ટવાની ઈ છા હતી, પણ આજે જ અહીંથી આ વહાણ છોડીને
જવાનું છે એ િવચારે મારા હૃદયમાં ભારે તોફાન મચા યું : આ મહાસાગર છોડીને જવું ?
હજુ તો સાગરનો કેટલોય ભાગ િનહાળવાનો બાકી છે. હજુ તો આ મહાન પુ તકનું
પહેલું પાનું વાંચ ંુ ન વાંચ ંુ યાં તો મારા હાથમાંથી આ પુ તક પડી જશ ે ? હજુ તો મધુર
િનદ્ રામાં આ મહાન વ ન શ થાય ન થાય યાં તો મારી ઘ ઊડી જશ ે ? પણ
નડે ને કેમ સમ વાય ? અને આ તક ગઈ તો ફરી આવશ ે જ નિહ, એ વાત પણ એટલી
જ સાચી છે. ઘડીભર એમ પણ થયું કે વહાણ પોતાની િદશા બદલીને જો દિ ણ િદશા
તરફ મોઢં ુ ફેરવ ે તો કેવું સા ં ! પણ વહાણ તો ઉ ર તરફ જ ચા યું જતું હતુ.ં
પોટુગલનો િકનારો ન ક ને ન ક આવતો જતો હતો. મારે તય ૈ ાર જ થવું જોઈએ !
મારી પાસે સામાનમાં મારી નોંધપોથી િસવાય બીજુ ં કાંઈ ન હતુ.ં મને િવચાર આ યો કે
અમારા નાસી જવાથી કૅ ટન નમે ોની શી િ થિત થશ ે ? જે વાત તન ે ે જગતમાં કોઈને
જણાવવી નથી તે વાત અમ ે તન ે ો િવ ાસઘાત કરીને જગતને જણાવી દેશું ! કૅ ટન ગમ ે
તવે ો હોય તોય ે હજુ સુધી તન ે ો દોષ કાઢવા જેવ ંુ એક પણ કાય અમ ે જોયું નથી.
વહાણમાં મને તે જે રીતે રાખે છે એથી વધારે સારી રીતે બીજો કોણ રાખી શકે ? જો તે
આ વહાણમાંથી ગમ ે યારે પણ છૂ ટા થઈને ફરવા દેવાનું વચન આપે તો અમ ે નાસવાનો
કદી િવચાર જ ન કરીએ ! સોનાની બડે ી હોય તોપણ આખરે તે બડે ી તો ખરી જ ને !
આવા આવા િવચારોમાં મને ખાવાનું પણ ન ભા યુ.ં સાંજના સાત વા યા. બે
જ કલાક બાકી હતા. મા ં હૃદય જોરથી ધબકવા લા યુ;ં મારી નાડી પણ જોરથી
ચાલવા લાગી. અ યારે કૅ ટન નમે ો આવ ે ને મને જુ એ તો તે શું ધારે ? હંુ મારો આવગ
ે
સમાવવા ઘણો રય ન કરતો હતો, એક પછી એક પુ તક કાઢીને વાંચવાની મહેનત
કરતો હતો, પણ એક પણ અ ર મને ઊકલતો નહોતો. નાસી છૂ ટ્યા પછી અમા ં શું
ે ી મને બહુ બીક નહોતી; પણ નાસતાં પહેલાં અમા ં કાવત ં પકડાઈ ય
થશ ે તન
ે ો ડર ખૂબ હતો અને પકડાઈ ગયા પછી અમારી શી હાલત થાય એની તો ક પના
તન
જ ભયક ં ર હતી !
હંુ કૅ ટન નમે ોની ઓરડીનાં છે લાં દશન કરવા નીક યો. તન ે ી ઓરડી
ખાલી હતી. આ વખતે તન ે ી ઓરડીમાં અગાઉ નજરે નિહ પડેલાં િચ રો મ જોયાં.
દુ િનયાના જુ દા જુ દા દેશોના વાત ં ર્ય માટે ખુવાર થઈ ગયલે ા મહાપુ ષોનાં તે િચ રો
હતાં. ગુલામોને કારણે ન ગુમાવનાર અ રાહમ િલક ં ન, યોજ વૉિશ ં ટન, આયલાંડ
માટે લડનાર ઑકોનલે , ઈટલીનો વીર મિે ઝની, અને એવા ઘણાનાં િચ રો યાં ટાંગલે ાં
હતાં. કૅ ટન નમે ો આવાં િચ રો પણ શા માટે રાખતો હશ ે ? કોઈ ગુલામ ર ને માટે
બહારવટે ચડેલો કોઈ ગુ ત વીરપુ ષ તો તે નિહ હોય ?
આઠ થયા. હંુ ઊઠ્ યો ! વહાણ હજુ ઉ ર બાજુ જ ધસતું હતુ.ં હંુ
મારા ઓરડામાં પાછો ગયો; કપડાં પહેરી લીધાં. હંુ તય ૈ ાર હતો; રાહ જોતો હતો.
વહાણનાં ય ં રોનો જ ધીમો અવાજ આવતો હતો. મારા કાન વારે વારે ચમકતા હતા :
‘નડે ને હમણાં કોઈ પકડીને કૅ ટન પાસે તો નિહ લાવ ે ?’
એકાએક વહાણનું ય ં ર બધં પડી ગયુ.ં ચોમરે શાંિત છવાઈ ગઈ. થોડી વારે
એક આંચકો લા યો. મને ખબર પડી કે વહાણ સમુદ્રને તિળય ે બઠે ું .
એ જ ઘડીએ મારી ઓરડીનું બારણું ઊઘડ્ ય ંુ અને કૅ ટન નમે ો અદં ર આ યો
! હંુ ચમ યો. મને થયું કે હંુ પકડાઈ ગયો છું . પણ કૅ ટન નમે ો તો આવતાંવત બો યો :
‘ રોફેસર સાહેબ ! તમ ે પઈે નનો ઈિતહાસ ણો છો ?’
આ ર થી મને આ ય થયુ;ં પણ મારી બીક ઓછી થઈ તોય હંુ જવાબ તો
ન આપી શ યો.
‘કેમ, મ પૂછ્ય ંુ તે તમ ે સાંભ યું ?’ તણ
ે ે ફરી પૂછ્ય.ંુ
‘હા ; ણું છું પણ બહુ જ થોડો.’
‘ યારે બસ ે ા ઈિતહાસનું એક પાનું બતાવુ.ં આપણે અ યારે
ે ો; હંુ તમને તન
વીગોના અખાતમાં છીએ. તમને યાદ હશ ે કે આ અખાતમાં વીગોના બદં ર પાસે જ
૧૭૦૨ના ઑ ટોબરની બી તારીખે પિે નશ અને િ લશ લ કરની લડાઈ મલે ી.
પઈે નના લ કરના કૅ ટને પોતાના થોડા લ કરથી પણ દુ મન સામ ે ટ ર ઝીલલે ી
અને આખરે પોતે હારવાની અણી ઉપર હતો યારે પોતાના દેશના વપે ારીઓનાં િકંમતી
માલથી ભરેલાં વહાણો દુ મનના હાથમાં ન ય તે ખાતર સળગાવીને ડુબાડી દીધાં
હતાં. એ આ જ થળ. હવ ે તે બધું નજરે જુ ઓ !’
એમ કહીને તે મને પોતાના સલૂનમાં લઈ ગયો. તણ ે ે સલૂનની બારી ઉઘાડી
નાખી. રાત હતી, પણ વીજળીના રકાશથી આસપાસ ઘણા ભાગમાં અજવાળં ુ પડતું
હતુ.ં મ જોયું તો અમારા વહાણના માણસો સમુદ્રમાં યાં ઘૂમતા હતા યાં તૂટી ગયલે ાં
વહાણોના અવશષે ો પડયા હતા. પલે ા માણસો અદં ર ફરી ફરીને કાંઈક એકઠું કરતા
હતા. મ બારીકાઈથી જોયું તો સોના પાની લગડીઓ, ઝવરે ાત વગરે ે ઘણું તમે ાંથી
નીકળતું હતુ.ં
‘ રોફેસર સાહેબ ! દિરયામાંથી આ બધી ધાતુ નીકળી શકે છે; પણ તે
કાઢવાનો ખરચ જ ધાતુની િકંમત કરતાં વધારે થઈ પડે છે. આ તો દુ િનયાના
 ૈ ાર મળે છે ! અને હવ ે તમ ે સમ શકશો કે હંુ આટલો
ૈ ાદારોએ ખોયલે ો માલ મને તય
પસ
બધો પસૈ ાદાર શાથી છું .’
થોડી વાર શાંત ર યા પછી પાછો તે બો યો : ‘ રોફેસર, તમને એમ લાગશ ે
કે આ માણસ બી ની મહેનતનો લાભ ઉઠાવીને પસ ૈ ાદાર થાય છે ! પણ હંુ આ પસ
ૈ ા
મારા માટે એકઠા ક ં છું એમ તમ ે રખે માનતા. શું મારામાં એટલી પણ લાગણી નિહ
હોય કે દુ િનયાના ભારથી દબાયલે ી-કચડાયલે ી ર નો હંુ િવચાર ન ક ં ?’
મારા હૃદયમાં કૅ ટન નમે ો િવષે નવો જ રકાશ પડયો. તે િદવસે સોનાની
લગડીઓવાળી િતજોરી યાં ગઈ તે મને હવ ે કાંઈક સમ યુ.ં ‘આ ભયક ં ર લાગતો
પુ ષ કેવા કોમળ હૃદયનો છે !’
આ િવચારમાં ને િવચારમાં હંુ અમારી યોજના ભૂલી જ ગયો. વહાણ તો આગળ
ચાલવા માંડ્ય ંુ હતુ.ં
બીજે િદવસે સવારે નડે મારી પાસે મારી ઓરડીમાં આ યો. તે િનરાશ થઈ
ગયો હતો.
‘આપણું નસીબ જ આપણી સામ ે હતુ.ં ’ મ ક યુ.ં
‘મ બધી તય
ૈ ારી કરી તે જ ઘડીએ કૅ ટને વહાણને તિળય ે ઉતાયું !’ નડે ે
ક યુ.ં
‘ને તિળય ે જઈ તણ
ે ે મને વાતોએ ચડા યો, ને મોટો ખ નો બતા યો !’ એમ
કહી નડે ને મ ગઈ કાલ રાતની બધી વાત કરી.
ે ે ક યું : ‘ઠીક, હ
નડે ને આ વાતમાં બહુ રસ ન પડયો. તણ વખત નથી
વીતી ગયો. એક બીજો રય ન અને તે પણ આજે સાંજે જ.’
નડે ગયો. મ નમે ોના ઓરડામાં જઈને તપાસ કરી તો કંપાસમાં વહાણની િદશા
નૠૈ ય હતી. વહાણ ઉ ર િદશા તરફ એટલ ે યુરોપના િકનારા તરફ પોતાની પીઠ
ફેરવીને દિ ણ બાજુ દોડતું હતું ! અિગયાર વાગે અમા ં વહાણ સપાટી ઉપર આ યુ.ં
અમ ે તરત જ તૂતક ઉપર પહોંચી ગયા. આસપાસ નજર નાખી તો ચારે તરફ પાણી,
પાણી ને પાણી ! અમ ે યુરોપના િકનારાથી ખૂબ દૂ ર નીકળી ગયા હતા. નડે ના રોધનો
પાર ન હતો.
દિરયો તોફાની હોવાથી અમારે અદં ર જવું પડયુ.ં
નડે ની યોજના પડી ભાંગી; મને પણ તન ે ંુ દુ :ખ થયુ.ં રાતના હંુ મારા
ઓરડામાં બઠે ો હતો યાં અણઘાયો જ કૅ ટન નમે ો અદં ર આ યો ને બો યો : ‘કાલ ે
રા રે મ તમને જગાડીને ઠીક હેરાન કયા, કેમ ?’
 ‘ના ના, એવું કશું નથી કૅ ટન સાહેબ !’ મ ક યુ.ં
‘તો પછી આજે એક બી નાની એવી સફર માટે તમને બોલાવવા આ યો છું ;
અને તે પણ અ યારે જ.’
‘અ યારે ? રાતે ?’
‘હા, અ યારે જ. એક વખત રાતની મુસાફરી પણ માણવી જોઈએ ના ?’
‘હંુ તો તય
ૈ ાર જ છું .’
‘તો ચાલો.’
અમ ે ઊઠ્ યા, વહાણ તિળય ે બઠે ું . અમ ે પોશાક ચડાવીને સમુદ્રને તિળય ે કૂ દી
પડયા.
હંુ અને કૅ ટન નમે ો સાથે જ ચાલતા હતા. થોડેક સુધી તો ર તો સીધો
આ યો, પણ પછી પ થરવાળી જમીન અને ચઢાવ શ થયો. લાવારસના મી ગયલે ા
અણીદાર પ થરો ઉપર થઈને અમારો ર તો જતો હતો. અમ ે ચ ે ને ચ ે ચડતા ગયા.
અમ ે યાં જઈએ છીએ તન ે ી મને ખબર નહોતી. ઘણે સુધી ચા યા; મને હવ ે થાક પણ
લાગવા માંડ્યો હતો, પણ સાથે લીધલે ી લાકડીએ ઠીક મદદ કરી. કોઈ કોઈ જ યાએ
પડખે થઈને કોઈ ભયક ં ર દિરયાઈ રાણી પસાર થતું જોઈને હૃદયના થડકારા વધી
જતા.
કૅ ટન નમે ો હજુ મને ચ ે ને ચ ે લઈ જતો હતો. મારામાં જેટલી શિ ત હતી
તે શિ તથી હંુ કૅ ટન નમે ોની સાથે ચડતો હતો. આખરે કૅ ટન નમે ો ઊભો ર યો. એક
ટેકરીની ટોચ આવી. યાંથી મ આગળ નજર કરી તો તે પછી એટલો જ ચો બીજો
ટેકરો દેખાતો હતો. મ જોયું તો તે પવત વાળામુખી હતો. તમે ાંથી યારે ધોધમાર લાવા
બહાર પડતો જોયો યારે હંુ ત ધ થઈ ગયો ! પાણીને લઈને વાળામુખીમાંથી અિ ન
તો કઈ રીતે નીકળી શકે ? પણ લાવારસ પાણી સાથે ભારે યુ કરી ર યો હતો અને
પાણીને પોતાના અિ નથી વરાળ બનાવી દેતો હતો. મ વીજળીબ ીના રકાશમાં નજર
કરી તો તે પવતની પાસે એક મોટા નગરનું હાડિપજ ં ર સાવ ણ અવ થામાં પડેલું
જોયુ.ં તને ંુ ટ કન થાપ ય હજુ પણ જૂની ભ યતાનો કંઈક યાલ આપતું હતુ.ં યાંક
મોટાં દેવળોના તૂટી પડેલા ઘુ મટો તો યાંક ફસાઈ પડેલી મોટી મોટી અગાશીઓ, આ
નગરની હોજલાલી બતાવતાં હતાં. હજુ પણ નગરની શરે ીઓ અને ર તાઓ સાફ
જોઈ શકાતાં હતાં. ણે પડદા પર ચીતરેલ ંુ કોઈ મહાન િચ ર હોય તવે ંુ એ બધું લાગતું
હતુ.ં
‘આ શું ? આ તે વ ન કે સાચું ? કૅ ટન નમે ો મને યાં લઈ આ યો ? આમ
હંુ િવચારમાં પડયો હતો યાં કૅ ટન મારી પાસે આ યો અને નીચ ે પડેલો એક ભૂખરો
પ થર હાથમાં લઈને તણ ે ા એક સપાટ ખડક ઉપર લ યું : ‘આટલાંિટસ.’
ે ે પાસન
આ શ દે મારા મગજમાં રકાશ પાડ્ યો. મહાન રીક િફલસૂફ લટે ોનું
આટલાંિટસ તે આ ? કેટલાક ઈિતહાસકારો આટલાંિટસ નગરને ક પનાનું જ શહેર
માને છે; કેટલાક ખરેખર હતું તમે પણ માને છે. મારી તો દૃિ સ મુખ તે ખડું થયું !
અમ ે પાછા ફયા પણ મા ં મન યાં જ હતુ.ં હંુ એટલો બધો િવચારમાં પડી ગયો હતો કે
અમ ે વહાણ ઉપર યારે આ યા તન ે ી મને ખબર ન રહી !
 વાળામખ
ુ ીના ગભમાં
લગભગ સવાર પડવા આવી યારે અમ ે વહાણમાં પહોં યા. પથારીમાં
પડતાંવત જ હંુ ઘસઘસાટ ઘી ગયો. હંુ જમવા વખતે યો. ગીને કંપાસમાં જોયું
તો અમા ં વહાણ ઝપાટાબધં દિ ણ િદશામાં હંકારાતું હતુ.ં હંુ જમી ર યો અને મારા
સાથીઓના ઓરડામાં ગયો. ગઈ કાલની રાતની વાત મ તમે ને કરી. તમે ને કંઈ તમે ાં બહુ
રસ ન પડયો હોય એમ લા યુ.ં નડે ને તો કશામાં રસ ન હતો. કૉ સીલને આટલાંિટક
મહાસાગરની માછલીઓ જોવામાં વધારે રસ હતો. અમ ે બન ં ે આ માછલીઓ જોવા અને
ે ા જુ દા જુ દા િવભાગ પાડવામાં રોકાયા. વહાણ ખૂબ ઝડપથી એટલ ે કે કલાકના
તન
વીશ માઈલની ઝડપથી ચાલતું હતુ.ં ઝપાટાબધં દિરયાનાં માછલાંઓ અમારી પાસથ ે ી
પસાર થઈ જતાં હતાં. આમ આખો િદવસ સતત વહાણ ચા યા કયુ.ં રાતના થોડોક
વખત વહાણ દિરયાની સપાટી ઉપર આ યુ.ં વ છ આકાશમાં મ ૃગશીષના તારાઓને હંુ
મ યાકાશ ે જોઈ શકતો હતો.
બીજે િદવસે હંુ આઠ વાગે પથારીમાંથી ઊઠ્ યો. મ મૅનોિમટરમાં જોયું તો વહાણ
દિરયાની સપાટી ઉપર હતું અને તૂતક ઉપર કંઈક ઘોંઘાટ થતો હતો. હંુ તરત જ ઉપર
ગયો; પણ ઉપર િદવસનું અજવાળં ુ હોવાને બદલ ે ગાઢ અધં ા ં હતું ! યારે મ રાતને
િદવસ ધારી લવે ાની ભૂલ કરી ? ના, પણ ઉપર તો તારા દેખાતા નથી ! કોઈ પણ રાત
આવી અધં ારી મ દીઠી નથી. આ તે શો ગોટાળો ?
ે ી મને ખબર નહોતી પડતી યાં તો પાછળથી અવાજ
મારે શું ધારવું તન
આ યો : ‘કોણ, રોફેસર ઍરોના ?’
‘ઓહો કૅ ટન સાહેબ ! આપણે યાં છીએ ?’
‘જમીનની નીચ.ે ’
‘જમીનની નીચ ે ! અને પાછું વહાણ દિરયા ઉપર ? આ તમ ે શું બોલો છો ?
આપણે જમીનની નીચન ે ા દિરયાની ઉપર ? અ યાર સુધી આપણે જમીન ઉપર ને
દિરયાની નીચ ે જતા; આવું તો આજ જ જોયું ! તમ ે મ કરી તો નથી કરતા ?’ મ ર
ઉપર ર મૂ યા.
‘તમને બધું સમ શ.ે હમણાં બ ી સળગશ ે એટલ ે બધું સમ શ.ે ’ હંુ બ ીની
રાહ જોતો ર યો. ચારેય બાજુ અધં ા ં હતુ,ં ફ ત ઉપર નજર કરતાં દૂ ર દૂ ર ચ ે
થોડોએક રકાશ દેખાતો હતો; તે એક મોટંુ કાણું હોય અને તમે ાંથી દેખાતો રકાશ
િદવસના રકાશ જેવો હોય એમ લાગતું હતુ.ં
 થોડી વારે બ ી સળગી. નૉિટલસ ખડકવાળા િકનારા પાસે ઊભું હતુ.ં દિરયો
સાવ સરોવર જેવો શાંત હતો; એટલું જ નિહ પણ સરોવરની પઠે ે જ તે ખડકોથી ચારે
બાજુ થી ઘરે ાયલે ો દેખાતો હતો. ઘરે ાવો લગભગ છ માઈલનો હશ.ે તન
ે ી સપાટી દિરયાની
જેટલી જ હતી, એમ મૅનોિમટર પરથી જોઈ શકાતું હતુ.ં એનો અથ એ થયો કે
દિરયાના પાણીને નીચથ ે ી આ સરોવરના પાણી સાથે કંઈક સબ ં ધં છે. ઉપર જે
રકાશવાળં ુ કાણું દેખાતું હતુ,ં તમે ાંથી િદવસનો જ રકાશ આવતો હતો. આ બધું કઈ
રીતે બનલે ંુ હશ ે એ કંઈ મને સમ તું નહોતુ.ં મ કૅ ટન નમે ોને ફરી વાર પૂછ્ય ંુ :
‘આપણે યાં છીએ ?’
‘હજુ કાંઈ ખબર ન પડી ? આપણે એક વાળામુખી પવતના ગભમાં છીએ.
આ પવત હવ ે વાળામુખી ર યો નથી અને તન ે ા ગભભાગમાં દિરયાએ તિળયથ ે ી
પોતાનાં મો ં વડે બહારનો ભાગ ફોડીને મોટંુ સરોવર બનાવી દીધું છે ! ક પના કરો કે
યારે આ જ ગભમાં ઉકળાટભયો લાવારસ પલે ા ચ ે દેખાતા કાણામાં થઈને બહાર
ં ર હશ ે ? અ યારે એ લાવારસને નીકળવાના માગમાં
પડતો હશ ે યારે દૃ ય કેવું ભયક
જ આપણે ઊભા છીએ, ને એ જ જ યાએ અ યારે શાંત સરોવર સૂત ંુ છે. આ અદ્ ભતુ
જ યા મને બહુ જ અક માતથી હાથ લાગી. દુ િનયામાં આથી વધારે કઈ સહીસલામત
જ યાએ મા ં વહાણ કે દુ િનયાનું કોઈ પણ વહાણ આરામ કરી શકે ?’
‘પણ અહીં કયું વહાણ આરામ લવે ા માટે આવ ે ? અને તમારા વહાણને તો
આવા બદં રની જ ર પણ શી છે ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘હા, એ વાત સાચી કે મારા વહાણને આ યની જ ર નથી. પણ તન ે ે
વીજળીની જ ર છે અને વીજળીને માટે કોલસા અને સોિડયમની જ ર છે. એ બધું
મને આ જ યાએથી ઢગલાબધં મળે છે !’
‘ યારે અહીં તમારા માણસો લવે ા માટે રોકાશ,ે કેમ ?’
‘હા, જુ ઓ. માણસો દિરયામાં ચાલવાનો પોશાક પહેરીને અને કોદાળી-પાવડા
લઈને આ નીકળી પડયા.’
‘તો આપણે પણ તે જોવા જઈશું ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘ના; અ યારે યાં બહુ ખોદકામ નિહ ચાલ,ે કારણ કે થોડુંક સોિડયમ તો
યાં િસિલકમાં પડયું છે. વળી કોઈ બી વાર વાત. પણ અ યારે થોડો વખત આ
સરોવરના િકનારા ઉપર ફરવું હોય તો તમને છૂ ટ છે.’
હંુ આનદં માં આવી ગયો. મારા સાથીઓને હંુ બોલાવી લા યો અને તમે ની સાથે
િકનારા ઉપર ફરવા નીકળી પડયો. ખડક સાથન ે ા પાણીના િનરંતર ઘસારાથી
થોડાએક ભાગમાં રેતી થઈ ગઈ હતી; બાકીનો િકનારો અણીદાર દાંતીનો બનલે ો હતો.
નડે ની ચકોર નજર ચારે પાસ ફરતી હતી.
‘આખરે પાછા આપણે જમીન ઉપર ઘણે વખતે પગ મૂકી શ યા.’ કૉ સીલ ે
ક યુ.ં
‘હંુ આને જમીન ઉપર પગ મૂ યો કઈ રીતે ગણું ? આ તો જમીનની નીચ ે છે.
જમીન ઉપર કાણું દેખાય છે, યાં ચડી જવું જોઈએ !’ નડે ે ક યુ.ં
‘એ વાતો છે. આટલ ે ચ ે પવતના અધં ારા પટે ાળમાં થઈને ચડવુ,ં એ કાંઈ
વહેલ માછલી મારવાની વાત નથી.’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
નડે ને આથી ખોટંુ લાગશ ે એમ માનીને મ તરત જ કૉ સીલનું કહેવું વાળી
લીધું : ‘આ ચઢાવ એટલો બધો સીધો છે કે એ કોઈનાથી બને જ નિહ. તોપણ ચાલો
આપણે જોઈએ તો ખરા કે યાં સુધી ઉપર જઈ શકાય છે ?’
અમ ે િકનારા ઉપર ચડવા લા યા. વાળામુખી ઘણા વખતથી શાંત થઈ
ગયલે ો હોવો જોઈએ. કારણ કે તમે ાં યાંઈક યાંઈક વન પિત પણ ઊગી હતી.
નવાઈની એક વાત એ જોવા મળી કે એક જ યાએ એક મોટો મધપૂડો મલે ો હતો.
એક ઝાડની બખોલમાં આ મધપૂડો માખીઓથી બણબણતો હતો. નડે ની ઈ છા આ
મધપૂડો પાડીને મધ એકઠું કરવાની થઈ. મારાથી તન ે ે ના કેમ પડાય ? થોડાંક સૂકાં
લાકડાં ને ડાળીઓ સળગાવીને સાચસ ે ાચ તણ
ે ે તમે ાંથી મધ પાડ્ ય ંુ અને પોતાની શણની
એક મજબૂત કોથળીમાં તે ભરી લીધુ.ં અમ ે સરોવર ફરતા રદિ ણા ફરતા હતા અને
સાથે ઉપર જેટલું ચડાય તટે લું ચડતા પણ જતા હતા. ર તો ખૂબ મુ કેલ હતો; પણ નડે
અને કૉ સીલ સાથે હોવાથી મને બહુ અડચણ ન પડી. અમ ે ફરીને આખરે પાછા એ
િકનારા પાસે આ યા. ઉપર વાળામુખીના મોઢાના કાણામાંથી ઝડપથી પસાર થઈ
જતાં વાદળાં જોઈ શકાતાં હતાં. િકનારા પરની સુવં ાળી રેતી ઉપર અમ ે ઘડીક
આરામથી પડયા અને વાતોના ગપાટા મારવા લા યા. વાતોમાંથી વાતો નીકળતાં પછી
આ વહાણમાંથી નાસી છૂ ટવાની વાત નીકળી. મ નડે ને એક આ ાસન આ યું : ‘કદાચ
કૅ ટન નમે ો આ દિ ણ બાજુ તો ફ ત અહીંથી સોિડયમ લવે ા જ આ યો હશ,ે એટલ ે
હજુ િનરાશ થવાનું કાંઈ કારણ નથી.’
અમ ે લગભગ કલાકેક સુધી આમ પડયા હશુ.ં ધીમ ે ધીમ ે અમારી આંખો ઘરે ાવા
માંડી. હંુ તો ઘી જ ગયો. વ નામાં હંુ ગી ગયો; મારાં કપડાં બધાંય પલળી ગયાં
હતાં.
‘આ શું ?’ એમ િવચાર ક ં છું યાં તો સરોવરના પાણીની બી છાલકે
ે જણા પલળી ગયા હતા. હંુ કારણ
આવીને મને વધારે ભીંજવી ના યો. અમ ે રણય
સમ યો. દિરયાની અદં ર ચડતી ભરતીની અસર આ સરોવરના પાણી ઉપર પણ થઈ
હતી. અમ ે વહાણમાં ચઢી ગયા ને ઓરડામાં જઈને કપડાં બદલી ના યાં.
મારી ઈ છા આ વહાણ પાછું કય ે ર તથ ે કરે છે તે
ે ી કઈ રીતે દિરયામાં રવશ
જોવાની હતી; પણ કૅ ટને વહાણ ઊપડવાનો હુકમ ઠેઠ રાત પડતાં સુધી પણ આ યો
નિહ. કદાચ તન ે ો િવચાર અમ ે ણી ન જઈએ તવે ી રીતે આ છૂ પા માગમાંથી નીકળી
જવાનો હશ.ે ગમ ે તમે હોય, બીજે િદવસે સવારે મ જોયું તો વહાણ આટલાંિટક
મહાસાગરમાં તરતું હતુ.ં
 નડે ની અકળામણ
વહાણે હજુ પોતાની િદશા બદલી નહોતી. યુરોપનો િકનારો જોવાની અમારી
આશા ધીમ ે ધીમ ે ન થતી ગઈ. અમ ે દિ ણમાં જતા હતા.
તે િદવસે નૉિટલસ આટલાંિટકના એક િવિચ ર ભાગમાં આવી પહોં યુ.ં
દિરયાની અદં ર જુ દે જુ દે થળે ગરમ રવાહો વહેતા હોય છે એ આપણે ણીએ છીએ.
એ ગરમ રવાહને ‘ગ ફ ટ્ રીમ’ને નામ ે ઓળખવામાં આવ ે છે. એક ગ ફ ટ્ રીમ
લોિરડાના અખાતમાંથી નીકળીને ઠેઠ રિશયાની ઉ રે િ વટ્ ઝબગન તરફ ય છે.
ર તામાં મિે સકોનો અખાત છોડયા પછી તે રવાહ બે મુ ય ભાગમાં વહચાઈ ય છે :
એક રવાહ આયલાંડ અને નૉવ બાજુ ય છે; યારે બીજો જરા દિ ણમાં મરડાઈ
ઍઝોરસના બટે ો તરફ જઈને આિ રકાના િકનારા સાથે અથડાઈ રાિઝલની ઉ રે
એંટોલસના ટાપુઓ તરફ પાછો ફરે છે.
આ બીજો રવાહ એક લબ ં ગોળના આકારમાં એટલ ે કે ગળાના કાંઠલાના
આકારમાં ચ ર ફરે છે અને આટલાંિટક મહાસાગરના તટે લા ભાગને પોતાના ગરમ
પાણીના રવાહથી ઘરે ી લ ે છે. ચ રમાં આટલાંિટકનું તોફાની પાણી એક સરોવર જેવ ંુ
બની ય છે. આ સરોવર એવડું મોટંુ છે કે તન ે ી આસપાસ એ ગરમ રવાહને ફરી
રહેતાં જ રણ વરસ લાગી ય ! આ જ યાને સારગ ૅ સોનો સમુદ્ર કહેવામાં આવ ે છે.
આ ગરમ રવાહમાં એક િવિચ ર રકારનું ઊગલે ંુ ઘાસ હોય છે, તન ે ે પિે નશ ભાષામાં
‘સારગઝ ે ો’ કહેવામાં આવ ે છે. એમ માનવામાં આવ ે છે કે આ ઘાસ અમિે રકા બાજુ ના
િકનારાથી એ ગરમ રવાહની સાથે ઘસડાઈ આ યું હશ.ે એમ પણ કહેવાય છે કે
કોલબં સે આ ઘાસ ઉપરથી જ આગળ ઉપર બીજો દેશ હોવો જોઈએ એમ અટકળ બાંધી
હતી. આ ઘાસની આંટીઘૂટં ી અિત મજબૂત હોય છે. તમે ાંથી નીકળતાં કોલબ ં સનાં
વહાણોને બહુ ભારે થઈ પડી હતી !
નૉિટલસ તો દિરયાની સપાટીથી નીચ ે જઈને આ ગ ફ ટ્ રીમ પસાર કરી
ગયુ.ં આખો િદવસ અમ ે સારગ ૅ સો સમુદ્રમાં પસાર કયો. તન
ે ી િવિચ ર રકારની
વન પિત તથા રાણીઓ જોઈને છેવટે અમ ે આટલાંિટકના તોફાની જળમાં રવશ ે કયો.
૨૪ કલાકમાં ૯૦૦ માઈલ કાપી નાખે એટલી ઝડપથી નૉિટલસ આગળ ને
આગળ વ ય ે જતું હતુ.ં નડે લૅ ડ િનરાશ થઈ ગયો. મનમાં એક જ આશા હતી કે
કૅ ટન બધા સમુદ્રોની મુસાફરી કયા પછી આપણને કદાચ મુ ત કરે ખરો ! પણ એ
વાત કાઢવી કઈ રીતે ? તે િવષયની વાત કાઢવાથી કૅ ટનને અમારા ઉપર શક
ં ા આવ ે
અને અમારી િહલચાલ ઉપર વધારે અક ં ુ શ મૂકે એવો સભ
ં વ હતો.
 આ રમાણે ૧૯ િદવસ સતત કંઈ પણ બનાવ બ યા વગર પસાર થઈ ગયા.
કૅ ટન નમે ો પણ આ િદવસો દરિમયાન ભા ય ે દેખાતો. તે ખૂબ જ વાંચતો. તે ખૂબ જ
વાંચતો હશ ે એમ લા યુ,ં કારણ કે પુ તકાલયમાં કેટલાંય ે પુ તકો અરધાં ખુ લાં પડેલાં
અને યાંઈક કોઈ િનશાની કરેલાં પડ્ યાં રહેતાં, તે હંુ રોજ જોતો. કોઈ કોઈ િદવસ
ે ા ઓરડામાંથી ઑગનનો ધીમો ધીમો અવાજ સભ
રા રે તન ં ળાતો.
ઘણી વાર તો િદવસોના િદવસો અમા ં વહાણ દિરયાની સપાટી ઉપર તરતુ.ં
દિરયો ઉ જડ હતો. કોઈ કોઈ જ યાએ એકાદ બે વહાણો નજરે પડતાં. એક િદવસ
વહેલના િશકારીઓનું એક વહાણ અમારી ન ક આવતું અમ ે જોયુ.ં કૅ ટન નમે ોએ
લોકોને નકામા હેરાન ન કરવા એ ઈરાદાથી પોતાના વહાણને ડૂબકી ખવરાવી દીધી.
ભયકં ર માછલીઓ જોવાનો રસગ ં અહીં સૌથી વધારે સારો મ યો. ડૉગિફશ અને
ડૉ ફીન નામની માછલીઓ ટોળાબધં અમારા વહાણની સાથે ભૂ યા વ ની માફક
દોડતી ને બટકાં ભરતી.
૧૨મી માચ સુધી આ રીતે અમારી મુસાફરી ચાલી. અમ ે બધાએ કુ લ ૩૯,૦૦૦
માઈલની મુસાફરી કરી હતી. અમા ં વહાણ અ યારે પ ૃ વીના ૪૫° – ૩૭‘ દિ ણ
અ ાંશ અને ૩૭° – ૫૩‘ પિ મ રેખાંશ પર હતુ.ં આ જ યાએ દિરયો લગભગ ૭,૦૦૦
થી ૮,૦૦૦ વામ ડો હતો. કૅ ટન નમે ોએ આ જ યાએ વહાણને થોભાવીને એટલ ે ડે
દિરયાને તિળય ે વહાણને લઈ જવાનો િન ય કયો. આ િન ય યારે મારા ણવામાં
આ યો યારે મને બહુ આ ય થયુ.ં મ કૅ ટનને પૂછ્ય,ંુ ‘એટલ ે બધે ડે સુધી તમા ં
વહાણ જઈ શકે અને પાણીનું આટલું દબાણ સહન ન કરી શકે એમ તમને લાગે છે ?’
કૅ ટને ક યું : ‘તમારી બીક થોડીએક સાચી છે. એ બહુ મુ કેલ તો છે જ,
કારણ કે મારી પાસે પાણીનાં જેટલાં ટાંકાં છે એ બધાંય ભ ં તોપણ તને ા જોરે વહાણ
એટલ ે ડે ન જ ઊતરી શકે. પણ હંુ પાણીનાં ટાંકાંને જોરે નીચ ે નિહ ઊત ં. મારો
િવચાર વહાણના મશીનને ચાલુ રાખીને જેમ હંુ દિરયામાં આગળ વધી શકું છું તમે જ
તિળય ે પહોંચવાનો છે. વહાણના પખં ાને કલાકના ૫૦ માઈલની ઝડપે હંુ ચલાવીશ યારે
જ નીચ ે ઊતરી શકીશ, એ વાત સાચી; અને યાં આગળ િ થર રહેવા માટે પણ મારે
મશીન તો ચાલુ જ રાખવું પડશ ે ! અમારા વહાણનું પત ં એટલું મજબૂત છે કે થોડા
વખત સુધી તો વહાણ ખુશીથી પાણીનું ગમ ે તટે લું દબાણ સહન કરી શકશ.ે ’
કૅ ટનની બુદ્િધને પહોંચાય એમ ન હતુ.ં મશીન કૅ ટનના હુકમથી ચાલુ થઈ
ગયુ.ં પખ ં ો જોરથી ફરવા માંડ્યો. વહાણ રાંસ ંુ થઈને સમળીની પઠે ે નીચ ે ઊતરવા
માંડ્ય.ંુ એક હ ર, બે હ ર, રણ હ ર, એમ થતાં થતાં ૬,૦૦૦ વામ સુધી વહાણ
આવી પહોં યુ.ં દિરયામાં આટલ ે ડે પણ કોઈ કોઈ જ યાએ હંુ રાણીઓ જોઈ શકતો
હતો. તન ે ાથી મને ખૂબ નવાઈ લાગી. વહાણ હજુ નીચ ે ને નીચ ે ઊતરતું હતુ.ં વહાણની
બારીમાંથી દૂ ર દૂ ર હંુ કાળા આકારો જોતો હતો. આ આકારો દિરયાની અદં રના
પવતોના હતા. આ પવતો િનરંતર પાણીની અદં ર જ રહેવાથી ખૂબ લીસા થઈ ગયલે ા
દેખાતા હતા. હંુ મૅનોિમટર પર વારંવાર નજર ના યા કરતો હતો. વહાણ ૮,૦૦૦ વામ
જેટલી ડાઈએ ગયા પછી જ અટ યુ.ં યાં જમીન આવી. દિરયાની આટલી ડાઈએ
જે શાંિતમય, અધં કારમય અને દૈવી વાતાવરણ મ ઘડીક અનુભ યુ,ં તે મારા વનની
ધ ય ણ હતી ! કૅ ટન પણ મારી સાથે આ દૃ ય જોવામાં ત લીન થઈ ગયો હતો. આ
થળ િન વ હતુ,ં છતાં ચતે નમય દેખાતું હતું ! કૅ ટને મને આ જ યાનો ફોટો લવે ાની
સૂચના કરી. વીજળીનો રકાશ દિરયાના પાણીમાં ફકવામાં આ યો અને તે રકાશને
જોરે દિરયામાં દેખાતા દૃ યનો એક ફોટો લીધો પણ ખરો ! દરિમયાન વહાણનો પખ ં ો
ખૂબ જોરથી ઘૂ યા જ કરતો હતો.
કૅ ટને ક યું : ‘બસ ! હવ ે આપણે ઉપર જઈએ છીએ, તમ ે બરાબર િ થર
ે જો.’
બસ
િ થર બસ ે વાની સૂચનાની જ િરયાતનો હંુ િવચાર ક ં તે પહેલાં જ હંુ
ધ ાથી પાથરણા પર પછડાઈ પડયો ! એકાએક એંિજન બધં થઈ ગયું હતું અને
તોપમાંથી છૂ ટેલા ગોળાની માફક અમા ં વહાણ એ ૮,૦૦૦ વામ પાણી વીંધીને સમુદ્રની
બહાર ઊડી આ યું અને હવામાં ચ ે ઊછળી પાછું સપાટી પર પછડાયું ! મ વહાણના
તૂતક ઉપર ચડીને નજર કરી તો િવશાળ આટલાંિટક મહાસાગર મો ં ઉછાળતો મારી
સામ ે પડ્ યો હતો.
વહાણ હજુ પણ દિ ણ િદશામાં જ ચાલતું હતુ;ં મને હતું કે વહાણ હવ ે હોનની
ભૂિશર સુધી જઈને પછી પિ મ બાજુ વળીને પાિસિફક મહાસાગરમાં રવશ ે કરશ,ે પણ
એમ ન બ યુ.ં વહાણ હોનની ભૂિશરને બાજુ એ રાખીને આગળ ને આગળ વ ય ે જ
જતું હતુ.ં ‘આ તે હવ ે યાં જશ ે ? દિ ણ વ સુધી તો નિહ પહોંચી ય ને ?’ મને
ં ા આવી.
શક
થોડા વખતથી નડે લૅ ડ વહાણમાંથી નાસી છૂ ટવા સબ ં ધં ે કોઈ વાત મારી સાથે
કરતો નહોતો. તે અમ તો પણ હવ ે ઓછું બોલતો હતો. તન ે ા ચહેરા પરથી હંુ જોઈ શકતો
હતો કે આ કેદખાનું તન ે ે કેવું આક ં થઈ પડયું છે. તન ે ી આંખો કોઈ કોઈ વાર
રોધમાં ચમકારા મારતી હતી.
૧૪મી માચ તે અને કૉ સીલ મારી ઓરડીમાં આ યા.
‘કેમ, શા નવીન છે ?’ મ પૂછયુ.ં
‘મારે એક જ ર પૂછવો છે.’ નડે ે ક યુ.ં
‘શો ?’
 ‘આ વહાણ ઉપર કેટલા માણસો હશ ે ?’
‘મને કેમ ખબર પડે ?’
‘મને લાગે છે કે બહુ માણસો નિહ હોય. આ વહાણમાં રહેનારાઓ પણ
કૅ ટનની જેમ વનપયંત આ વહાણમાં જ રહેવાનો િન ય કરીને આ યા હશ ે અને
એવા કૅ ટનના જેવા મૂરખાઓની સ ં યા કેટલી હોય ?’ નડે ે ક યુ.ં
‘પણ આપણે બી રીતે ગણતરી કરીએ. આ વહાણમાં જેટલી હવા સમાઈ
ે ા રમાણમાં કેટલા માણસો માટે એ હવા પૂરતી છે, એનો િહસાબ કાઢીએ તો
શકે તન
સાચી સ ં યાં મળે.’ કૉ સીલ ે યુિ ત બતાવી.
‘પણ એના ઉપરથી જે સ ં યા આવ ે તટે લા જ માણસો હોય એવું ન બન,ે તોય ે
હંુ તમને તને ો િહસાબ કરી આપુ.ં એક કલાકમાં એક માણસ ૧૦૦ િલટર * હવામાં
રહેલો ઑિ સજન વાપરે છે; એટલ ે કે ૨૪ કલાકમાં ૨,૪૦૦ િલટર હવામાં રહેલો
ઑિ સજન એક માણસને જોઈએ. હવ ે આ વહાણની સમાસશિ ત ૧,૫૦૦ ટન છે;
એક ટનમાં ૧,૦૦૦ િલટર હવા સમાય છે, એટલ ે કે નૉિટલસમાં ૧૫,૦૦,૦૦૦ િલટર
હવા રહી શકે. હવ ે ૧૫,૦૦,૦૦૦ને ૨૪૦૦ વડે ભાગીએ તો કેટલા આવ ે ?’
કૉ સીલ ે િહસાબ કરીને ક યું : ‘૬૨૫.’
‘તો પછી ૬૨૫ માણસો આ વહાણમાં સમાઈ શકે.’ નડે ે ક યુ.ં
‘અરે !’ નડે અને કૉ સીલ બ ે આ ય પા યા.
હંુ નડે નો અને કૉ સીલનો િવચાર સમ ગયો હતો. મ ક યું : ‘એ િવચારો
બધા નકામા છે. હમણાં શાંિત રાખવા િસવાય બીજો ઉપાય નથી.’
‘વળી પાછી ‘‘શાંિત’’ આવી ?’ એમ કહી પગ પછાડીને નડે ઓરડામાં
ચા યો ગયો !

* િલટર એ ઘનફળ માપવાનું રે ચ મટે ્ િરક િસ ટમનું માપ છે. ૨૭ િલટર એટલ ે લગભગ એક ઘનફૂટ
જ યા થાય છે.
 બરફની દીવાલ
બીજે િદવસે અિગયાર વાગે અમા ં વહાણ દિરયાની સપાટી ઉપર તરતું હતુ.ં
અમ ે બધા વહાણના તૂતક ઉપર ઊભા હતા, યાં નડે ે બૂમ મારી : ‘જુ ઓ, પણે વહેલ
ે ી આ ય ન થયુ,ં કારણ કે મને ખબર હતી કે વહેલ માછલીઓ
દેખાય.’ મને તથ
િશકારીઓની બીકને લીધે મોટે ભાગે ઉ ર વ કે દિ ણ વના ભાગમાં ભરાઈ રહે
છે.
‘ઓહો ! કેવડી મોટી છે ! અ યારે એક હોડી હોય તો કેવી મ આવ ે ! કેવી
ે ા નાકમાંથી નીકળે છે !’ માછલી જોતાંની સાથે જ નડે નો પોતાનો
હવા ને વરાળ તન
અસલ શોખ રત થયો; તન ં ીચું થવા લા યુ.ં
ે ંુ િદલ િશકાર માટે ચુન
ધીમ ે ધીમ ે વહેલ પાસે આવતી જતી હતી. નડે ની નજર તન
ે ી સામ ે ને સામ ે જ
ચોંટેલી હતી. ‘અરે, અરે ! આ તો એક જ વહેલ નથી; દસ, વીસ… અહોહો ! આ તો
ટોળાબધં વહેલો છે ! અરે, હવ ે હંુ શું ક ં ? મને અહીં લાચાર બનાવી મૂ યો છે !
નિહતર…’ નડે ે આવશ ે માં આવી પગ પછાડ્ યો.
‘પણ તો કૅ ટનની ર માગી લ ે ને ?’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
નડે તરત જ નીચ ે ઊતરીને કૅ ટન પાસે ગયો. થોડી વારમાં તે અને કૅ ટન
ં ે ઉપર આ યા.
બન
કૅ ટન નમે ોએ સમુદ્ર ઉપર નજર નાખી. ‘ઓહો ! આ તો દિ ણની વહેલો
છે !’
‘કેમ, આના િશકાર માટે કાંઈ થઈ શકે કે નિહ ?’ નડે ે પૂછ્ય.ંુ
‘શા માટે ? હમણાં આપણે વહાણમાં તન
ે ા તલે ની કે બી કોઈ પદાથની
જ ર નથી.’
‘પણ કંઈ જ ર હોય તો જ િશકાર થાય ?’ નડે ે પૂછ્ય.ંુ
‘હા જ તો ! જ ર પડે યારે નાછૂ ટકે િશકાર કરવો પડે. િશકાર તો
આપણી લહેર ખાતર તમે ને મારવાની વાત છે; એ કેમ ચાલ ે ? તમને વનનો અિધકાર
છે તટે લો જ અિધકાર તમે ને પણ છે. તે િબચારીને દિરયામાં પણ કેટલા શ ઓ છે ?
શાક, કૅચલે ૉટ, વગરે ે ભયક ં ર દિરયાઈ માછલીઓ રાતિદવસ તમે ને જપં વા નથી દેતી.
તમે ાં વળી તમ ે ઉમરે ો કરવાનો િવચાર કરો છો ?’
આ ધમોપદેશ નડે ઉપર કશી અસર કરે તમે ન હતુ.ં નડે તો એટલું જ
સમ યો કે પોતાને િશકારની ના પાડી છે.
 ‘જુ ઓ; દૂ ર નજર કરો. આઠ માઈલને અતં રે પાણીમાં તમને કંઈ તરતું લાગે
છે ?’ કૅ ટને મને પૂછ્ય.ંુ
‘હા.’
‘એ જ આ વહેલ માછલીની શ છે. કૅચલે ૉટ નામની માછલીઓ આ વહેલની
પાછળ જ પડી હોય એમ લાગે છે. આ માછલીઓ બહુ ર અને ભયકં ર હોય છે;
તમે ને મારવામાં પાપ નથી.’
ૈ ાર થઈ ગયો. ‘કૅ ટન સાહેબ ! તો પછી હોડી છોડીશું ?’ ‘ના ના,
નડે તય
એમ એકલા હોડીમાં નીકળવામાં તો આપણું મોત જ છે. આ કંઈ સામા ય માછલીઓ
નથી. તમ ે જુ ઓ, આપણે કશી મહેનત કરવી નિહ પડે. મા ં વહાણ જ એ માછલીઓને
પહોંચી વળશ,ે ને એક નવી જ તનો િશકાર જોવાનું પણ તમને મળશ.ે ’
દરિમયાન વહેલ માછલીઓનું ટોળં ુ ઝપાટાબધં ન ક આવી પહોં યુ.ં તે ટોળં ુ
ગભરાટમાં આમથી તમે ભાગતું હતુ.ં સમુદ્રનું પાણી એટલામાં એટલું બધું ખળભળી
ઊઠ્ ય ંુ કે અમા ં વહાણ આખું ડોલી ઊઠ્ ય ંુ ! તમે ની પાછળ કૅચલે ૉટ માછલીઓનું ટોળં ુ
પણ એટલી જ ઝડપથી ધ ય ે આવતું હતુ.ં કૅચલે ૉટ માછલીની ઝડપ આગળ વહેલનું
ટોળં ુ ન પહોંચી શ યુ.ં બધાં એક થઈ ગયાં અને જોતજોતામાં તો યુ મી પડયુ.ં
કૅચલે ૉટ માછલીઓ મજબૂત હતી; એટલું જ નિહ પણ તમે ને એક લાભ એ હતો કે
પાણીમાં તઓ ે વહેલ માછલી કરતાં વધારે વખત રહી શકતી હતી. એટલ ે ડૂબકી મારીને
વહેલ માછલી ઉપર તે ઓિચતં ો હુમલો કરતી અને પોતાના તી ણ દાંતોથી તન ે ે વીંધી
નાખતી – ચરી નાખતી. વહેલ માછલીની ભયક ં ર ચીસો સભં ળાતી હતી.
દૃ ય કમકમાટી ઉપ વ ે તવે ંુ હતુ.ં કૅ ટન નમે ો તરત જ આ કૅચલે ૉટના
પ ં માંથી વહેલને બચાવવા તય ૈ ાર થઈ ગયો. તણ ે ે સુકાનનું મોઢં ુ બદલાવીને વહેલો અને
કૅચલે ૉટ માછલીની વ ચ ે પોતાનું વહાણ ના યુ;ં અને વહાણની આગળ ભયક ં ર કરવતી
જેવો જે પખ ં ો હતો તે મશીનથી ચાલુ કરાવી દીધો. કૅચલે ૉટ આ પખ ં ાની દાંતીમાં
જોતજોતામાં કરવત તળે ઈમારતી લાકડાં વહેરાય તમે બે ભાગમાં િચરાઈ જતી હતી.
કૅચલે ૉટ ડૂબકી મારે યારે આ વહાણ પણ ડૂબકી મારીને તન ે ે પકડી પાડતુ.ં એક પછી
એક કૅચલે ૉટને પકડી પકડીને કૅ ટન તન ે ો સહં ાર કરવા લા યો !
સમુદ્રમાં પાણી પણ લાલ લાલ થઈ ગયાં. માછલીઓની મ ૃ યુની ચીસો કાન
ચીરી નાખતી. વહેલ માછલીઓ તો વ લઈને નાસી જ ગઈ હતી; કૅચલે ૉટમાંથી પણ
ઘણીખરી મરી ગઈ અને બાકીની નાસી ગઈ.
અમા ં વહાણ ણે લોહીના સમુદ્રમાંથી આગળ ચા યુ.ં નડે કૅ ટનની આ
શિ ત જોઈને મોંમાં આંગળાં નાખી ર યો.
 આગળ વ યા પછી એકાદ માઈલને અતં રે એક વહેલ માછલી અમ ે તરતી
જોઈ. તે અડધી ધી થઈ ગઈ હતી; એક નાનું બ ચું તન ે ે પટે ે વળગલે ંુ હતુ.ં બન
ં ે
કૅચલે ૉટની તલવારથી ઘાયલ થઈને મરી ગયાં હતાં. વહેલ માછલી તા જ વીંધાયલે ી
લાગતી હતી. કૅ ટને તરત જ પોતાના એક માણસને હોડીમાં બસ ે ાડીને તે વહેલ માછલી
પાસે મોક યો. ઘણી વારે દૂ ધનાં બે મોટાં વાસણો ભરીને તે પાછો આ યો.
‘જુ ઓ, રોફેસર સાહેબ ! આ વહેલ માછલીનું દૂ ધ ! વહેલ હજુ હમણાં જ
મરી લાગે છે. દૂ ધ તાજુ ં છે. ગાયના દૂ ધ કરતાં આ કોઈ રીતે ઊતરતું નથી. પી જુ ઓ.’
એક યાલામાં લઈને મ તે દૂ ધ પીધુ;ં વાદમાં તે ગાયના દૂ ધ જેવ ંુ જ હતુ.ં
વહાણ હજુ દિ ણમાં ને દિ ણમાં જ આગળ વ ય ે જતું હતુ.ં
‘આ વહાણ તે આમ ને આમ યાં સુધી જશ ે ? દિ ણ વ સુધી તો નિહ
ય ? ના ના, હજુ સુધી યાં કોઈ જઈ શ યું જ નથી અને કદાચ કૅ ટન યાં જવાનું
સાહસ કરે તોપણ તન ે ે માટે અ યારે ૠતુ અનુકૂળ નથી.’
૧૪મી માચ ૫૫° અ ાંશ ઉપર મ પહેલવહેલો તરતો બરફ જોયો. આ ટુકડો
માંડ ૨૦ થી ૨૫ ફૂટ જ લાંબો હતો. ધીમ ે ધીમ ે આવા બરફના તરતા ટુકડાઓનું રમાણ
વધતું ગયું – સ ં યામાં અને કદમાં. જેમ જેમ અમ ે આગળ વધતા ગયા તમે તમે સૂયનાં
િકરણોમાં ચળકાટ મારતા બરફના પહાડો અને મદે ાનો વધતાં ચા યાં. દિ ણ
વવાસી પ ીઓ હ રોની સ ં યામાં આ બરફના બટે ો ઉપર બઠે ાં બઠે ાં તમે ના તીણા
અવાજથી િદશાઓ ગજવી મૂકતાં હતાં. કોઈ કોઈ તો અમારા વહાણને કોઈ દિરયાઈ
રાણી ધારીને તન ે ા પર હ લો કરવા માટે વહાણની ઉપર બસ ે તાં અને તન ે ે ચાંચો
મારતાં.
અમા ં વહાણ સપાટી ઉપર જ ચાલતું અને એ જ સહીસલામત હતુ,ં કારણ
કે વહાણનો ર તો બરફના ડુંગરાઓ તથા બટે ોની વ ચ ે થઈને કાઢવાનો હતો. મને
જેટલો ભય હતો, તટે લું જ કુ તૂહલ હતુ.ં આ રદેશનું સૌંદય તો અવણનીય હતું –
બરફના પહાડો ઉપરથી ધસી આવતી બરફની મોટી મોટી ભખ ે ડો, તન ે ો પાણીમાં પડતી
વખતનો અવાજ, મદઝરતા હાથી જેવા બરફના પવતરાજો ડોલતા ડોલતા વ છંદે આ
દિ ણ વ રદેશના પાણીમાં િવહાર કરતા હતા. આની વ ચ ે થઈને ર તો કાઢવાનું
કામ બહુ કપ ં હતુ.ં કૅ ટન ગમ ે યાંથી તન ે ા વહાણ માટે ર તો શોધી કાઢતો હતો.
યાંક યાંક બરફને તોડી નાખીને પણ વહાણ પોતાનો ર તો આગળ કરતુ;ં યાંક
યાંક કુ હાડા ને કોદાળી લઈને બરફને તોડવો પડતો. ઉપરથી પણ બરફ વર યા
કરતો હતો. ઉ ણતામાન શૂ યથી નીચ ે ૫° સુધી ગયું હતુ.ં વહાણની િદશા ચો સ
કરવી એ પણ મુ કેલ હતુ,ં કારણ કે પ ૃ વીના વ અને લોહચુબ ં કના વ બન ં ે
વ ચ ે અતં ર હોઈ એ બે વ ચન ે ંુ માપ ચો સ કરવાનું કામ મુ કેલ હતુ.ં
 આખરે ૧૮મી માચ નૉિટલસ કુ દરત બળ પાસે હાયુ.ં નૉિટલસનો ર તો બધં
થઈ ગયો. આગળ પાછળ તથા આસપાસ ચારે તરફ બરફનો િક લો બધં ાઈ ગયો.
દિ ણના વર ક ચોકીદારો જેવા, ખભખે ભા અડાડીને ણે ઊભા હોય એમ
બરફના પહાડો ને મદે ાનો નૉિટલસને ઘરે ી વ યાં. વહાણ અટકી પડયુ,ં યાંય પાણી
દેખાતું નહોતુ.ં સઘળે બરફ, બરફ ને બરફ છવાઈ ર યો હતો !
નડે ે આવીને મને ક યું : ‘કેમ, આખરે તમારો કૅ ટન પણ સપડાયો ને ?’
‘હજુ એમ કેમ કહેવાય ?’ મ ક યુ.ં
‘ યારે હજુ તમને આશા છે, એમ ? કૅ ટન બુદ્િધશાળી છે એમાં ના નિહ;
પણ કુ દરત આગળ કોઈનું ચા યું છે ? હજુ પાછા ઉ ર બાજુ જવું હોય તો તે બને એમ
છે; કારણ કે એ ર તો ગમ ે તમે કરીને કરી શકાય; પણ આગળ તો હવ ે ઠેઠ સુધી
બરફ િસવાય બીજુ ં કાંઈ નિહ મળવાનુ.ં ’
નડે ની વાત સાચી હતી. બરફની દીવાલો વીંધીને જવાય કઈ રીતે ? િસવાય
કે બરફ ઉપર ચાલના ં વહાણ કોઈ શોધી કાઢે !
દરિમયાન બરફને તોડી નાખવા માટે વહાણ અથાગ મ કરી ર યું હતુ;ં
પણ તમે ાં સફળતા મળે તમે જણાયું નિહ.
હંુ પણ વહાણના તૂતક ઉપર ઊભો ઊભો આ બધું જોયા કરતો હતો. યાં
પાછળથી અવાજ આ યો : ‘કેમ રોફેસર સાહેબ ! હવ ે શું કરશું ?’ કૅ ટન મારી પાસે
આવીને ઊભો હતો.
‘મને લાગે છે કે આપણે સપડાઈ ગયા !’ મ ક યું
‘સપડાઈ ગયા એટલ ે શું ?’ તણ
ે ે પૂછ્ય.ંુ
‘એટલ ે કે આપણે હવ ે આગળ કે પાછળ યાંય ે જઈ શકીએ એમ નથી.’
‘ રોફેસર ! તમ ે મુ કેલીઓ જ જુ ઓ છો; આપણે આટલ ે આ યા તે હવ ે
આગળ વ યા િસવાય ચાલ ે ?’
‘હજુ આગળ જવું છે ?’
‘હા જ તો. હજુ દિ ણ વને છેડે પહોંચવું છે.’
‘દિ ણ વ ! મારા મોંમાંથી ઉદ્ ગાર નીકળી ગયો.
‘હા હા. દિ ણ વ. હજુ સુધી યાં કોઈ ગયું નથી. હંુ પણ નથી ગયો.
આપણે બનં ે સાથે એની શોધમાં આજે જઈએ છીએ. આપણે પણ આગળ જવું જ
જોઈએ.’ કૅ ટન ક યુ.ં
 ‘હા; પણ તે કઈ રીતે ?’
‘કઈ રીતે ? આપણે બરફને તોડી નાખશુ;ં અને જો નિહ તૂટે તો તન
ે ી ઉપર
થઈને ચા યા જઈશુ.ં ’
‘ઉપર થઈને ?’
‘ના, ના. ઉપર થઈને નિહ પણ નીચ ે થઈન;ે મારી બોલવામાં ભૂલ થઈ.’
મારા મગજમાં નવો જ રકાશ પડયો. ઘણા િદવસથી પાણીની ઉપર જ સફર
ે ી આ વહાણ પાણીની નીચ ે પણ ચાલી શકે છે એ હંુ ભૂલી જ ગયલે ો !
ચાલતી હતી તથ
‘કેમ, હવ ે તમને લાગે છે ને આપણે જઈ શકીશું ? જો દિ ણ વ ઉપર
જમીન હશ ે તો આપણે તન ે ે કાંઠે ઊતરશું અને જો સમુદ્ર હશ ે તો વહાણ સીધું દિ ણ
વના છેડે જ ઊભું રહેશ.ે ’
‘બસ ! હવ ે બરાબર છે. બરફ જેટલો બહાર દેખાય છે તથ ે ી રણગણો
અદં ર હોય છે અને સામ ે દેખાતા બરફના ડુંગરો વધારેમાં વધારે ૩૦૦ ફૂટ ચા દેખાય
છે; માટે બહુ તો ૯૦૦ ફૂટ આપણે ડે જવું પડશ.ે ’
‘અને ૯૦૦ ફૂટ એટલ ે કાંઈ નિહ. પણ એક મુ કેલી આવશ ે અને તે એ કે
આપણે ઘણા વખત સુધી સમુદ્રની નીચ ે રહેવું પડશ,ે એટલ ે તા હવા નિહ મળે.’
કૅ ટને શક
ં ા કરવા માંડી.
મને ધીમ ે ધીમ ે ઉ સાહ ચડતો જતો હતો. મ ક યું : ‘આપણાં હવા ભરવાનાં
ટાંકાં પૂરેપરૂ ાં ભરી નાખો. ઘણો વખત સુધી આપણને તમે ાંથી હવા મ યા કરશ.ે ’
‘બરાબર, બરાબર !’ કૅ ટન જરાક હ યો. ‘પણ હજુ એક બી મુ કેલી
છે, દિ ણ વને છેડે જો પાણી કે જમીનને બદલ ે એકલો બરફ જ મી ગયલે ો હશ ે
તો ?’
‘તો શું ? આપણું વહાણ બરફ તોડીને ઉપર આવશ;ે પરંત ુ જેમ ઉ ર વમાં
છેડે સમુદ્ર છે તમે અહીં પણ શા માટે સમુદ્ર નિહ હોય ?’
કૅ ટન નમે ોએ ક યું : ‘ રોફેસર સાહેબ ! આજે તમ ે ભારે િહંમત બતાવી.
આજે તો મારા મનમાંય જે થોડીઘણી િનરાશા હતી તે પણ તમ ે દૂ ર કરી ! આપણે જ ર
આગળ વધશુ.ં ’
તરત જ કૅ ટને એક માણસને બોલા યો ને તન ે ે તન
ે ી િવિચ ર ભાષામાં હુકમ
આ યો. બી જ ણે વહાણનાં હવાનાં ટાંકાં ભરાવા માંડ્યાં, ને પછી પાણીનાં ટાંકાં
પણ ભરાવા માંડ્યાં. હંુ તથા કૅ ટન વહાણની અદં ર ચા યા ગયા, બારણું દેવાઈ ગયું ને
વહાણ ધીમ ે ધીમ ે પાણી ભરાવાથી નીચ ે ઊતરવા લા યુ.ં મ નડે ને તથા કૉ સીલને આ
 ે ે ક યું : ‘અ યાર સુધી વહાણમાં એક જ મૂખ હતો; હવ ે બે થયા !
બધી વાત કરી. તણ
તમ ે દિ ણ વ જશો ખરા, પણ યાંથી પાછા આવશો નિહ !’
‘પણ યાં તો આપણે બધા સાથે જ છીએ ને !’ મ મ કરીમાં ક યુ.ં
‘હા, એ જ તો દુ ભા ય છે !’
વહાણની આસપાસ મી ગયલે ો બરફ કુ હાડા લઈને તોડી ના યો. આથી
વહાણને નીચ ે ઊતરવામાં બહુ મુ કેલી ન નડી. વહાણ જોતજોતામાં ૯૦૦ ફૂટ નીચ ે ગયુ.ં
મ ઘાયા રમાણે જ અહીં હવ ે પાણી આ યુ,ં પણ સલામતી ખાતર અમા ં વહાણ સહેજ
વધારે નીચ ે ઊતયું અને પાણી કાપતું આગળ વધવા લા યુ.ં અહીં પાણીનું ઉ ણતામાન
પણ ૧૦૦ હતુ.ં
વહાણ સાધારણ ગિતએ આગળ વ ય ે જતું હતુ.ં કૉ સીલ મારી પડખે જ
ે ે ક યું : ‘હવ ે લાગે છે કે આપણે ધારેલા થળે પહોંચી જશુ.ં ’
બઠે ો હતો. તણ
વહાણ જેમ જેમ આગળ જતું હતુ,ં તમે તમે મારા મનની આતુરતા વધતી જતી
હતી. હંુ ભા ય ે જ ઘતો. આખો િદવસ અને રાત મૅનોિમટર ઉપર નજર રા યા
કરતો. કોઈ વાર બરફને લીધે વહાણને ૧,૦૦૦ થી ૨,૦૦૦ ફૂટ સુધી નીચ ે ઊતરવું
પડતું ! યાંક યાંક તો ૫૦૦ વામ સુધી નીચ ે ઊતરવું પડતું ! વહાણને દિરયાની
સપાટીને કેટલું બધું અતં ર રહેતું હતું ! રાતના આઠ વા યા. હજુ સુધી વહાણમાંનાં
હવાનાં ટાંકાંમાંથી હવા કાઢવાની જ ર નહોતી પડી. સૂવાનો વખત થયો. મારી આંખ
ઘરે ાતી હતી, પણ આશા અને િનરાશા વ ચ ે મા ં મન એટલું બધું ખચાતું હતું કે હંુ
ઘડીકમાં ગી જતો હતો. સવારે રણ વાગે બરફનો થર પાતળો થયો હોય એમ લા યુ.ં
મૅનોિમટરનો કાંટો દિરયાની સપાટીથી અમા ં વહાણ ફ ત ૨૫ વામ ડે છે એમ
બતાવતો હતો; અને ધીમ ે ધીમ ે તે અતં ર પણ ઓછું થતું જતું હતુ.ં વહાણ ઉપર ને ઉપર
ચઢતું જતું હતુ.ં
આખરે ૧૯મી માચના સવારના છ વાગે મારા ઓરડાનું બારણું ખૂ યું ને
કૅ ટન નમે ો દેખાયો.
‘દિરયાની સપાટી આવી ગઈ !’ તે બો યો.
 દિ ણ વ ઉપર
હંુ દોડતો દોડતો વહાણના તૂતક ઉપર પહોંચી ગયો. પાછો િવશાળ ખુ લો
સમુદ્ર નજર આગળ પથરાયલે ો દેખાયો. યાંક યાંક છૂ ટક છૂ ટક બરફના ખડકો
તરતા હતા; આકાશમાં પ ીઓ તરતાં હતાં. થરમૉિમટર શૂ ય ઉપર ૩ િડ રી બતાવતું
હતુ.ં
લગભગ દસ માઈલને અતં રે એક નાનો એવો ટાપુ દેખાતો હતો. અમ ે વહાણ
તે તરફ હંકાયું અને થોડી વારમાં િકનારે આવી પહોં યા. કેટલાય લાંબે વખતે અમ ે
જમીન પર પગ મૂ યો. ટાપુ લગભગ ૬૦૦ ફૂટ દિરયાની સપાટીથી ચો હતો. બહુ તો
ચારથી પાંચ માઈલનો તન ે ો િવ તાર હશ.ે અમ ે ઠેઠ િકનારે વહાણ લઈ ન ગયા, પણ
લગભગ અરધો માઈલ દૂ ર રાખીને હોડીમાં બસ ે ીને ગયા, કારણ કે પાણીમાં જો જમીનની
દાંતી છુ પાયલે ી હોય તો વહાણ નકામું જોખમાય.
અમારી હોડી જેવી િકનારાને અડકી કે તરત જ કૉ સીલ કૂ દવા જતો હતો,
ે ે અટકા યો. મ ક યું : ‘આ જમીન ઉપર પહેલો પગ મૂકવાનો અિધકાર
પરંત ુ મ તન
કૅ ટન નમે ોને છે. દુ િનયામાં મનુ યનો પહેલવહેલો પગ જો આ જમીન ઉપર કોઈનો
પડતો હોય તો કૅ ટન નમે ોનો જ ભલ ે પડે !’ બધાએ તે કબૂલ કયું. ધીરે પગલ ે કૅ ટન
િકનારે ઊતયો; તન ે ી પાછળ અમ ે બધા ઊતયા. હંુ તથા કૅ ટન બે જ જણા આ બટે ની
ચી ટેકરી ઉપર ચડવા માંડ્યા. કૉ સીલ વગરે ે તો પાછળ હોડીમાં જ ર યા હતા. તને ે
તથા નડે ને માટે િશકારનું કામ તયૈ ાર હતુ.ં
આ જ યાએ વન પિત બહુ થોડી હતી અને તે પણ નાનાં નાનાં ઘાસ અને
છોડવાઓની જ. પણ પ ીઓ તો યાં અસ ં ય હતાં. જમીન ઉપર પગુઈનનાં ટોળાં કોઈ
વ ૃ ોની મહાસભા મળી હોય એમ કાળા ડગલા પહેરીને બઠે ાં હતાં.
ઉપર ચડતાં ચડતાં હંુ તો પ ીઓની ખડકોમાંની મોટી મોટી બખોલો, તમે નાં
ડા, નાનાં નાનાં બ ચાંઓ વગરે ે જોતો જતો હતો. કૅ ટન નમે ો મારાથી આગળ
નીકળી ગયલે ો. યારે હંુ તન
ે ી ન ક પહોં યો યારે તે અદબ વાળી િ થર નજરે અને
શાંત ચહેરે આકાશ સામ ે જોતો હતો. તે સૂયની વાટ જોતો હોય એમ લાગતું હતુ;ં પણ
આકાશમાં એટલું ધુ મસ હતું કે બપોરના બાર વા યા સુધી અમ ે રાહ જોતા ઊભા હતા
છતાં સૂય દેખાયો નિહ.
‘આપણે કાલ સુધી સૂય માટે અહીં રોકાવું પડશ.ે આપણે દિ ણ વ ઉપર
છીએ કે બીજે, તે સૂય વગર કઈ રીતે ન ી થાય ?’ કૅ ટન નમે ો આટલું બોલીને પાછો
ઊતયો; હંુ પણ તન ે ી પાછળ પાછળ ઊતયો. અમ ે વહાણમાં પહોં યા યારે તા
ૈ ાર હતુ.ં
િશકારનું ખાણું તય
 બીજે િદવસે એટલ ે ૨૦મી માચ પાછા અમ ે બટે ઉપર આવવા નીક યા. આજે
ધુ મસ અને બરફ બન ં ે ઓછાં હતાં; લગભગ બધં થઈ ગયાં હતાં; પણ ઠંડી જરા
વધારે હતી. અમ ે િકનારે ઊતયા યારે િકનારા પરની રેતી ઉપર ટોળાબધં સીલ
રાણીઓ આળોટતાં અને ગલે કરતાં અમ ે દીઠાં. નાનાં નાનાં બ ચાંઓ પણ પોતાની
િવિચ ર પૂછં ડી પટપટાવતાં તમે ની માની પીઠ ઉપર ચડીને ગલે કરતાં હતાં. કેટલાં
િનભયપણે આ બધાં અહીં પડ્ યાં હતાં ! અમિે રકા કે લાંડના િકનારા પર આમ હોય
તો ? અરે પણ હોય જ શાનું ? એકાદ સીલ જુ એ તોપણ કોઈ િનશાનબા ઓનાં ટોળાં
તને ા પર તૂટી પડે ! બી ં વૉલરસ નામનાં િસલને મળતાં રાણીઓ પણ એક બાજુ
બૂમાબૂમ પાડીને રમતાં હતાં. આ િબચારાં આમ તો બીકણ હોય છે, પણ તમે ના પર
હુમલો કરવામાં આવ ે અને ખાસ કરીને તમે નાં બ ચાંને જો કોઈ પકડવા આવ ે તો તે
જરા આકરાં પડી ય એવાં હોય છે. હંુ અને કૉ સીલ છાનામાના લપાતાં આ બધું
જોવા નીક યા હતા. ફરીને અમ ે પાછા આ યા યારે એક નાની ટેકરી ઉપર કૅ ટન
નમે ો સૂયની વાટ જોતો ઊભો હતો. આજે પણ આકાશ ગઈ કાલના જેટલું નિહ, તો ઠીક
ઠીક ઘરે ાયલે ંુ હતુ.ં ઘણી વાર સુધી રાહ જોયા પછી કૅ ટન મારા સામું જોઈને બો યો :
‘આજે પણ સૂય દેખાય તવે ો સભ ં વ નથી. હજુ આવતી કાલ સુધી આપણે રોકાવું પડશ.ે ’
‘હા; પણ તમને યાદ છે, કે આવતી કાલ ે માચની એકવીશમી તારીખ છે ?
કાલથી સૂયનું ઉ રાયણ થશ,ે એટલ ે પછી દિ ણ વના રદેશની તો લાંબી રાત
થશ.ે એટલ ે પછી દિ ણ વનું થાન ન ી કરવું હશ ે તો તો અહીં છ મિહના સુધી
રોકાવું પડશ ે !’
‘હા, તે મારા યાનમાં છે. પણ ભલ ે છ મિહના થાય તોય ે જો ન ી જ કરવું
ે ીય ે વધારે લાંબો વખત રોકાવામાં મને કંઈ વાંધો નથી. આપણે સાથે જ છીએ
હોય તો તથ
ને ?’
આવતી કાલ ે જો સૂય નિહ દેખાય તો કૅ ટન અહીં રોકાશ,ે અથવા ફરી પાછો
મને લઈને છ મિહનયે અહીં આવશ ે જ, એ િવચારે મને ભય ઉ પ થયો. કાલ ે સૂય
ઊગે એવી રભુ પાસે રાથના કરતો હંુ નમે ોની સાથે પાછો વહાણમાં ગયો. પાછા ફરતાં
ર તામાંથી પગુઈનનું એક સુદં ર ડું હંુ નમે ોના રદશન માટે લતે ો આ યો.
૨૧મી માચની સવાર પડી. સદ્ ભા ય ે આકાશ ચો ખું હતુ.ં સૂય દેખાશ ે એવી
ે ીને કાંઠે આ યા અને પલે ી ટેકરી
આશા મારા મનમાં ઊભી થઈ. અમ ે પાછા હોડીમાં બસ
ઉપર એક અનુકૂળ જ યા શોધીને બઠે ા. સાથે એક રોનોિમટર (ઘિડયાળ), દૂ રબીન
તથા બૅરોિમટર હતાં.
લગભગ અિગયાર વાગે અમ ે ટેકરીની ટોચ ે પહોં યા. બરાબર બાર વા ય ે
સૂય ઉપરથી અમારી જ યાના અ ાંશ-રેખાંશ ન ી થવાના હતા. હંુ ઘિડયાળ લઈને
ઊભો હતો. બૅરોિમટરથી ચાઈ તો ન ી થઈ જ હતી; વાર ફ ત ૧૨ વાગવાની હતી.
ં દેખાયુ.ં ણે સોનાની મોટી
૧૧||| થયા; સૂયનું િ િતજ ઉપર પડતું રિતિબબ
થાળી ! સૂય પોતાનાં છે લાં િકરણો આ િનજન થાનમાં ફકી ર યો હતો અને બરફને
સોનાથી મઢી દેતો હતો. હંુ બરાબર ઘિડયાળ લઈને ઊભો હતો. સૂયનો બરાબર અધો
જ ભાગ જો બરાબર બાર વાગે દેખાય તો અમ ે ઊભા હતા તે જ યા દિ ણ વ છે
એમ ન ી થાય. પિરણામ માટે મા ં હૃદય ખૂબ આતુર હતુ.ં
ઘિડયાળનો કાંટો બાર ઉપર આ યો. હંુ બોલી ઊઠ્ યો : ‘બાર !’ અને બી
ણે સામ ે નમે ોનો અવાજ મ યો : ‘દિ ણ વ !’
કૅ ટન નમે ોએ સૂયના રિતિબબં ને ઝીલવા માટે રાખલ
ે ા કાચની અદં ર ધીમ ે
ધીમ ે આથમી જતા સૂયનો અડધો ભાગ ઘડીક દેખાયો ન દેખાયો યાં તો તે અદૃ ય થતો
ચા યો; થોડી વારે દેખાતો બધં થયો.
‘સલામ, ઓ જગતના વનદાતા ! આ સમુદ્રમાં આરામ કર. આ મારા
પોતાના રદેશ ઉપર હમણાં છ મિહના સુધી અધં કારનો પછેડો ઓઢાડી દે !’ કૅ ટન
ં ીર અવાજે સૂય તરફ જોઈને બો યો.
નમે ો ગભ
થોડી ણ પછી મારા તરફ ફરીને તણ ે ે ક યું : ‘ રોફેસર ! અ યાર સુધીમાં
ઘણા માણસોએ અહીં પહોંચવાનો રય ન કયો છે; તમ ે એ બધું ણતા જ હશો. આજે
હંુ આ રદેશ કબજે ક ં છું , પણ તે બી કોઈના નામ ે નિહ પણ ખુદ મારા નામ.ે ’
પોતાની પાસથ ે ે કાઢ્ યો અને હવામાં ફરકા યો.
ે ી એક નાનો કાળો વાવટો તણ
વાવટાની વ ચ ે સોનરે ી અ રે લખલ ે ો ‘N‘ ચળકતો હતો.
 બરફમાં પરુ ાયા
બાવીસમી માચ સવારના છ વા યામાં અમા ં વહાણ ઊપડવા માટે તયૈ ાર થઈ
ગયુ.ં સ ં યાનો આછો રકાશ ધીમ ે ધીમ ે રાિ રમાં મળી જતો હતો. ઠંડી ખૂબ હતી.
ન રમડં ળો વ છ આકાશમાં રકાશી ર યાં હતાં. મ યાકાશ ે વિ તકનું
ન રમડં ળ િવરાજતું હતુ.ં થરમૉિમટરમાં પારો શૂ યની નીચ ે ૧૨ િડ રી ઊતરી ગયો
હતો અને પવન વાતો યારે ઠંડી શરીરને ણે વીંધી નાખતી ! બરફનાં ચોસલાંઓ
મતાં મોટા ખડકો બધં ાતા જતા હતા.
વહેલ માછલીઓ તો બરફની ૠતુ પહેલાં જ આ ભાગોમાંથી ઓછા ઠંડા
ભાગોમાં ચાલી ગઈ હતી. સીલ આ મતા જતા બરફ ઉપર કૂ દકા મારતાં હતાં; કોઈક
કોઈક પોતાને માટે બરફમાં બખોલો પણ ખોદતાં હતાં.
અમા ં વહાણ આ બરફના ખડકોની વ ચ ે થઈને દિરયાની સપાટી ઉપર તો
ન જ ચાલી શકે. તરત જ પાણીનાં ટાંકાંઓ ભરાયાં અને વહાણ નીચ ે ડૂબવા લા યુ.ં
લગભગ ૧,૦૦૦ ફૂટ નીચ ે ઊતરીને ઉ ર તરફ કલાકના પદં ર માઈલની ઝડપે આગળ
વધવા લા યુ.ં સાંજ પડી યાં તો અમા ં વહાણ બરફની છત નીચ ે થઈને ગિત કરી
ર યું હતુ.ં
સલૂનની બારીઓ તો બધં કરી હતી; કારણ કે કાચ સાથે કદાચ કોઈ
બરફનો રખડતો છૂ ટો પડેલો ટુકડો અથડાઈ ય તો વહાણ જોખમાઈ ય. આથી હંુ
તો મારા ઓરડામાં બઠે ો બઠે ો િનરાંતે લખતો-વાંચતો હતો અને મોટો ભાગ તો અ યાર
સુધીના સાડા પાંચ મિહનાના ૪૨,૦૦૦ માઈલના રવાસમાં બનલે ા બનાવો ઉપર નજર
ફેરવતો હતો. કેવાં કેવાં િવિચ ર દૃ યો ! કેવા કેવા િવિચ ર બનાવો ! કૅ ટન નમે ો કેવો
ભદે ી માણસ ! રે પોનો ટાપુ, પાપુઅન લોકો સાથન ે ંુ યુ , િસલોન પાસન
ે ંુ અદ્ ભતુ
મોતી, વીગોનો અખાત, આટલાંિટસ નગર, દિ ણ વ : આ બધાં થળો તથા બનાવો
એક પછી એક મારી નજર આગળ આવીને ચા યા જતા હતા. કૅ ટન નમે ોની આંખો તો
બધો વખત મારી નજર સમ જ રહેતી.
રા રે સૂતો તોપણ તે બનાવો અને તને ા જ િવચારો નજર આગળથી ખસતા
નહોતા. મને ઘ તો આવી ગઈ, પણ વ નામાં આ જ મરણો આવતાં હતાં. એકાએક
લગભગ રણક ે વાગે વહાણને એક જબરો આંચકો લા યો ને હંુ ગી ગયો. જો તો
પથારીમાંથી હંુ યાંઈ દૂ ર જઈ પડેલો ! યાંથી ઊઠીને હંુ દીવાનખાનામાં (સલૂનમાં)
ગયો તો યાં પણ ટેબલ-ખુરશી વગરે ે બધુયં ધુચ ં ું થઈ ગયું હતુ.ં ઓરડાની બાજુ ની
ભીંતો ઉપર નીચ ે થઈ ગઈ હતી અને તિળયું તથા છત પડખાં બની ગયાં હતાં !
 હંુ ગભરાયો. ઘડીભર તો આ બધું મને વ ન જેવ ંુ લા યુ.ં યાં તો નડે અને
કૉ સીલ પણ મારી પાસે આ યા. ‘કેમ, આ શું થયું ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘અમ ે પણ એ પૂછવા જ આ યા છીએ.’
આવો િવિચ ર બનાવ આ વહાણમાં પહેલી જ વાર બ યો હતો. અમ ે તરત જ
કૅ ટન નમે ોની તપાસમાં નીક યા. કૅ ટન સુકાનની કૅિબનમાં હશ ે એમ મને લા યુ.ં
અમ ે તન
ે ી રાહ જોતા કૅિબનમાં ચડવાની સીડી પાસે ઊભા. થોડી વારે કૅ ટન નમે ો સીડી
પરથી નીચ ે ઊતયો ને ણે અમ ે ઊભા જ નથી એમ દીવાનખાનામાં ગયો. અમ ે પણ તન ે ી
પાછળ પાછળ ગયા. ઘડીક મૅનોિમટર તરફ, ઘડીક કંપાસ તરફ તો ઘડીક દિરયાના
નકશા તરફ તે જોતો હતો. મ તન ે ે વ ચ ે બોલા યો નિહ. ઘણી વારે તે મારા તરફ ફયો
તરત જ મ પાપુઅન બટે ોના િકનારા પર યારે વહાણ દાંતીમાં ભરાયું હતું યારે જે
શ દ તણ ે ે વાપયો હતો તે જ શ દ વાપરીને પૂછ્ય ંુ :
‘કેમ, કંઈ બનાવ બ યો ?’
‘ના, રોફેસર ! આ વખતે ‘‘બનાવ’’ નથી બ યો, પણ ‘‘અક માત’’
બ યો છે !’
‘બહુ ભયક
ં ર છે ?’
‘હા, એમ લાગે છે.’
‘વહાણ કોઈની સાથે અથડાયું છે ?’
‘ના, પણ વહાણની સાથે કોઈ અથડાયું છે. એક મોટો બરફનો પહાડ ધો
થઈ ગયો છે. તમ ે ણો છો કે યારે બરફનો પહાડ તિળય ે ધીમ ે ધીમ ે ગરમ
વાતાવરણને લઈને ઓગળે છે, યારે તન ે ા ગુ વાકષણનું મ યિબદં ુ ચ ે ચ ે આવતું
ય છે. બરફના પહાડની નીચન ે ી બી કોઈ વ તુનો ધ ો લાગે છે યારે પણ એમ
બનવા પામ ે છે, અને એ વખતે પહાડ આખોય ધો થઈ ય છે. આ વખતે પણ એમ
જ બ યું છે. નૉિટલસની નીચ ે એક પહાડ ઘૂસી ગયો છે અને નૉિટલસને નીચથ ે ી ધું
કરવા માંડ્યો છે; અને એટલ ે જ વહાણ પડખાભર થઈ ગયું છે. માણસો ટાંકાં ખાલી
કરીને વહાણને હળવું કરી તન ે ે સરખું કરવા મથી ર યા છે, પણ મુ કેલી તો બી જ
છે ! આ પહાડ આમ ને આમ વહાણને એટલ ે ચ ે લઈ જશ ે કે યાં ઉપર પણ બરફની
છત આવશ ે અને બન ં ે બાજુ થી બરફની ભીંસમાં આવતાં વહાણ કચરાઈ જશ ે !
કૅ ટનના મોઢા પર આ વા ય બોલતી વખતે વદે નાનો ભાવ પ દેખાતો હતો.
અમ ે બધા પણ આ વહાણનો અને સાથે સાથે અમારો િવનાશ પ જોઈ
ર યા હતા. પાણીના પપં ો ખૂબ જોરથી કામ કરી ર યા હતા. વહાણનું વજન ઘટવાથી
કે કોણ ણે શાથી, પણ અમા ં વહાણ જે આડું થઈ ગયું હતું તે સીધું તો થઈ ગયુ,ં
પણ તથ ે ી અમારી મુ કેલીનો અતં આ યો એમ ન કહી શકાય. પલે ો નીચન ે ો પહાડ
ે ંુ વજન ઘટતું જતું હતુ.ં અમારે અમારો
અદં રના પાણીની ગરમીથી ઓગળતો હતો, ને તન
ર તો કઈ રીતે આગળ કરવો તે ર થઈ પડ્ યો.
એકાએક અમા ં વહાણ અટ યું અને સલૂનમાંની બારીઓ ઊઘડી.
વીજળીના રકાશમાં મ નજર કરી તો અદ્ ભતુ દૃ ય મારી નજરે પડયુ.ં વહાણ આ
દૃ ય જોવા માટે જ ઊભું ર યું હશ.ે સામ ે લગભગ ૩૦ ફૂટ દૂ ર બરફની દીવાલ હતી.
તન ે ા ઉપર વીજળીનો રકાશ પડતો યારે તમે ાંથી સામું જે તજ
ે છૂ ટતું એ આંખને આં
દે તવે ંુ હતુ.ં દીવાનખાનાની અદં ર વીજળીની બ ી નહોતી છતાં એ સામા રકાશને લીધે
જ આખો ઓરડો ઝગમગાટ મારતો હતો. અમારા વહાણની ઉપર પણ બરફની છત
હતી. તમે ાંથી કોઈ કોઈ વખત યારે પાણી ટપકતું યારે ણે હીરા ટપકતા હોય એમ
લાગતું હતુ.ં હીરાની મોટી ખાણની વ ચ ે ણે અમ ે આવી પડયા હોઈએ !
અમારા વહાણને બન ં ે પડખે પણ રીસ રીસ ફૂટને અતં રે બરફની દીવાલ
હતી. નીચન ે ો પલે ો ઓગળતો જતો પહાડ બન ં ે બાજુ ની દીવાલને અડકી પડયો હતો.
ણે આરામ લવે ા સૂતો હોય તમે તે બન ં ે દીવાલોને ખભે ટેકો દઈને પડયો હતો. ઉપર
બરફની દીવાલ હતી. અમ ે સમુદ્રની સપાટીથી લગભગ ૧,૦૦૦ ફૂટ નીચ ે હતા. આ
દૃ ય જેવ ંુ રમણીય હતુ,ં તવે ંુ જ ભયક ં ર પણ હતુ.ં એનો યાલ મને આ બધું જોયા પછી
આ યો. અમ ે બરફ વ ચન ે ી નાની એવી નીકમાં સપડાઈ ગયા હતા. અમા ં વહાણ
થોડી વાર ઊભું રહીને નહેરમાં થઈને આગળ ચાલવા માંડ્ય.ંુ પાછી દીવાનખાનાની
બારીઓ બધં થઈ ગઈ હતી, કારણ કે આ નહેર એટલી બધી સાંકડી હતી કે વહાણ
આખું જોખમમાં હતુ.ં લગભગ અરધો કલાક ચા યા પછી પાછો અમારો વહાણને એક
નાનો એવો આંચકો લા યો ને વહાણ અટ યુ.ં વળી બરફ આડો આ યો જણાતો હતો !
વહાણ હવ ે પાછે પગલ ે ચાલવા માંડ્ય.ંુ હંુ સમ ગયો કે આગળનો ર તો બધં
થઈ ગયો છે. મૅનોિમટરમાં ગિતની િદશા પણ દિ ણ દેખાતી હતી.
અમારી િચતં ા ણે ણે વધતી જતી હતી. હંુ એકલો ગભરાવા લા યો.
કૉ સીલને અને નડે ને મ મારી પાસે બોલા યા.
‘આપણે આ નહેરમાંથી સહીસલામત બહાર નીકળીએ યાં સુધી તમ ે બન ં ે
મારી પાસે જ રહો. આપણે રણયે સાથે વીએ અને સાથે –’ આગળનું વા ય હંુ પૂ ં
કરી ન શ યો.
થોડા કલાકો પસાર થઈ ગયા. કલાકના ૨૦ માઈલની ઝડપ આવી ભયક ં ર
જ યાએ રાખવાની િહંમત તો કૅ ટન નમે ો જ બતાવી શકે ! અને એ પણ ખ ં હતું કે
જેટલી ઝડપથી આમાંથી બહાર નીકળાય તટે લી ઝડપ રાખવી એ જ ડહાપણ હતુ.ં
 પાછો બીજો આંચકો લા યો. આ આંચકો વહાણના પાછળના ભાગથી આ યો
હતો. હંુ લગભગ પડી ગયા જેવો થઈ ગયો.
કૉ સીલ ે મને પકડી રા યો. અમ ે રણે જણા વારાફરતી એકબી સામ ે
જોતા હતા. થોડી વારે કૅ ટન અદં ર આ યો.
‘કેમ, દિ ણ બાજુ ને ર તે પણ કંઈક આડું આ યું ?’
‘હા. એક બરફનો પહાડ એ બાજુ એ પણ આપણો માગ ંધીને પડ્ યો છે !’
કૅ ટને ક યુ.ં
‘ યારે આપણે પુરાઈ ગયા ?’
‘એમ જ !’
 છૂટ્યા
અમારા વહાણને બરફે દશય ે િદશાએથી ઘરે ી લીધુ.ં સઘળી બાજુ થી બરફની
મજબૂત દીવાલો વ ચ ે અમ ે સપડાઈ ગયા હતા !
અમ ે બધા દીવાનખાનાની અદં ર ત ધ થઈને ઊભા હતા. કૅ ટન નમે ો
િ થર દૃિ એ નીચ ે જોતો અદબ વાળીને ઊભો હતો; અમ ે બધા કૅ ટન તરફ જોઈ
ર યા હતા. વહાણ આખું ત ધ હતુ.ં
કૅ ટન થોડી વારે બો યો : ‘ભાઈઓ ! હવ ે બે ર તે આપણું મ ૃ યુ સર યલે ંુ
છે.’ તન
ે ો શાંત છતાં જરાક જતો અવાજ આખા વહાણની શાંિતમાં ણે સૂર પૂરતો
હતો. ‘કાં તો ચારેય બાજુ થી બરફની ભીંસમાં કચરાઈને આપણે મરશું અથવા તો હવા
વગર ગૂગ ં ળાઈને મરશુ.ં ભૂખથી મરશું નિહ, કારણ કે વહાણમાં ખાવાનું તો પુ કળ છે.
ફ ત હવા બે િદવસ ને બે રાત ચાલ ે તટે લી જ ટાંકામાં પડી છે. તે પહેલાં આપણે આ
મોતની ગુફામાંથી બહાર નીકળવાનો રય ન કરવાનો રહે છે. માણસોને લઈ હંુ બધી
દીવાલોને બરાબર તપાસીને જે સૌથી વધારે પાતળી હશ ે તન ે ે તોડીને તમે ાંથી વહાણ
કાઢવાની મહેનત ક ં છું . મારા માણસો કોદાળી-પાવડા લઈને અને પાણીમાં પહેરવાનો
પોશાક ચડાવીને તય ૈ ાર છે. હંુ છું .’
કૅ ટન જવાની તયૈ ારી કરતો હતો, યાં નડે બોલી ઊઠ્ યો : ‘હંુ પણ આવું છું .
શું તમ ે એમ સમજો છો કે અમ ે બધા અહીં ખાવા જ આ યા છીએ ? મારા માટે એક
પાણીનો પોશાક અને કોદાળી તય ૈ ાર કરાવો. તમને ખાતરી થશ ે કે આ નડે ારા
હારપૂન ચલાવી શકે છે તમે જ કોદાળી પણ ચલાવી શકે છે.’ તણ ે ે આંખો ચડાવી.
‘તો ચાલો મારી સાથ.ે ’ કૅ ટને ક યુ.ં
નડે ની પાસથ
ે ી મ આ આશા નહોતી રાખી. મારામાં ઉ સાહ આ યો ને
કૅ ટનના ગયા પછી હંુ દીવાનખાનાની બારી ઉઘાડીને બઠે ો. થોડી વારે મ નીચન ે ા
બરફના ભાગ ઉપર માણસોને ચાલતા જોયા. કૅ ટનનું રચડં શરીર મ સૌના સરખા
પોશાક હોવા છતાં ઓળખી કાઢ્ ય;ંુ તે સૌથી મોખરે હતો. હાથમાંનો એક મોટો લોઢાનો
સિળયો બરફમાં જુ દી જુ દી જ યાએ તે ખોસતો જતો અને કંઈક જોતો જતો હતો. છેવટે
એક જ યા ન ી થઈ અને કૅ ટને યાં વહાણના આકારની જ એક મોટી હદ દોરી.
માણસો તે હદ ઉપર કોદાળી લઈ ખોદવા મડં ી પડયા. લગભગ ૭,૦૦૦ ઘન યાડ જેટલો
ભાગ ખોદવાનો હતો. યાં આગળ બરફનો થર ૩૦ ફૂટ જેટલો ડો હતો.
કામ તડામાર ચાલવા માંડ્ય.ંુ એક માણસ બે માણસ જેટલા જોરથી કામ
કરતો હતો. બરફનાં ચોસલાં ને ચોસલાં ઊખડતાં જતાં હતાં અને ગુ વાકષણના
િસ ાંતાનુસાર તે નહેરને મથાળે ચોંટી જતાં હતાં.
બે કલાકની સતત મજૂરી પછી નડે લોથ થઈને મારા ઓરડામાં આ યો. કામ
કરનારાઓની એક ટુકડી થાકી એટલ ે કૅ ટને બી ટુકડીને તરત જ રવાના કરી.
આમાં હંુ અને કૉ સીલ બન ં ે જોડાયા. આટલી સખત ઠંડી હોવા છતાં કોદાળીના રણ
ઘા માયા યાં મારા શરીરમાં ગરમી આવી ગઈ. અમારા પર ૩૦ વાતાવરણનું દબાણ
હોવા છતાં મા ં શરીર છૂ ટથી ફરતું હતુ.ં
હંુ યારે કામથ
ે ી પાછો ફરીને મારા ઓરડામાં આ યો યારે ઓરડાની હવામાં
મને િવિચ ર ફેરફાર લાગવા માંડ્યો. મારે ાસ ખૂબ જ જોરથી લવે ા પડતા હતા.
વહાણની અદં ર હવામાં કારબોિનક ઍિસડનું રમાણ ખૂબ વધી ગયું હતુ.ં ૪૮ કલાકથી
આ ને આ જ હવામાં અમ ે રહેતા હતા; તમે ાંથી ઑિ સજન- રાણવાયુ ખૂબ જ ઘટી ગયો
હતો અને ખોદાણ તો હજુ લગભગ ૬૦૦ ઘન યાડ જેટલું જ થયું હતુ.ં આ કામ પૂ ં
કરતાં ચાર િદવસ અને પાંચ રાત હજુ લાગવાની હતી. પણ ચોથો િદવસ અમ ે જોશું કે
ે ી કોને ખબર હતી ?
કેમ તન
તોપણ રય નમાં પાછા ન હઠવું એમ ન ી કયું હતુ.ં મરવું તો પછી ઠેઠ સુધી
કુ દરત સાથે લડીને કેમ ન મરવું ? અમ ે બધા જ મરિણયા થયા હતા. કૅ ટન નમે ો પણ
કુ દરતની સામો બાંય ચડાવી ઊભો હતો.
રાતોરાત કામ ચાલતું હતુ.ં આખી રાતમાં આખું તળ એક યાડ ડું ખોદાયું
હતુ.ં સવારે ઊઠીને હંુ યારે કામ ે લા યો યારે મ જોયું કે વહાણની પડખન ે ી બન
ં ે
દીવાલો પાસે આવતી જતી હતી. પાણીનો બરફ બહુ ઝડપથી થવા લા યો હતો.
બરફના જે ટુકડાઓ અમ ે નીચથ ે ી કાઢતા તે તરત જ દીવાલમાં જોડાઈ જતા. આ
દીવાલો આમ ને આમ વધારે ન ક આવતી જશ ે તો અમા ં વહાણ એ બન ે ી વ ચે
યારે ભીંસાઈ જશ,ે તે કહી શકાય એમ નહોતુ.ં પાણીનો બરફ થવાની િ રયા કોઈ
પણ રીતે વહેલામાં વહેલી તકે અટકાવવી જોઈએ. એક તરફથી વહાણમાં હવાનો
સ ં રહ ખૂટવા આ યો હતો, બી બાજુ થી આ મુ કેલી ઊભી થઈ હતી ! અમારી
કોદાળીઓ વધારે વધારે જોરથી ચાલવા લાગી. હંુ મોટે ભાગે કામ કરવામાં જ રહેતો
હતો; તમે ાં એક બીજો ફાયદો હતો. કૅ ટન નમે ોએ િનયમ કયો હતો કે જે હવા હજુ
ટાંકાંઓમાં છે, તે બહાર બરફ ખોદનારાઓને માટે જ વાપરવામાં આવશ;ે વહાણની
અદં ર જે હવા છે, તમે ાંથી જ અદં રનાઓએ ચલાવવાનું રહેશ ે અને એ િનયમ જ
બરાબર હતો. હંુ જે થોડોઘણો વખત વહાણમાં કાઢતો, તટે લામાં તો ગૂગ
ં ળાઈ જતો હતો.
અલબ , પાણીમાં રાણવાયુ-ઑિ સજનનું રમાણ ઘણું છે અને તે જુ દં ુ પણ
પાડી શકાય; પણ વહાણ અને આસપાસમાં અમ ે કાઢેલો જે કારબોિનક ઍિસડ ગસૅ
ભરાઈ ગયો હતો તે દૂ ર કરવા માટે તો કૉિ ટક પોટાશ જોઈએ અને તે અમારી પાસે
નહોતો. અમ ે લાચાર હતા !
એ િદવસે સાંજે હવાની ટાંકીમાંથી થોડીક હવા કૅ ટને વહાણની અદં રના
ઓરડાઓ માટે કાઢી. જો આ હવા ન કાઢી હોત તો કદાચ સવારે અમ ે પથારીમાંથી
ઊઠ્ યા જ ન હોત !
૨૬મી માચને િદવસે પદં ર ફૂટ ડું ખોદાયું હતુ.ં પડખન
ે ી બરફની દીવાલો
ધીમ ે ધીમ ે ન ક આવતી જતી હતી. મારામાં િનરાશા આવી ગઈ. આટઆટલી મહેનત
કરવા છતાં કુ દરત અમારા ઉપર જુ લમ જ કરતી ય છે ? આમ દુ િનયાના િનજન
ભાગમાં એક બરફ જેવી વ તુથી અમા ં કમોતે મોત થાય એ િવચારે હંુ હતાશ થઈ
ગયો. કામ પડતું મૂકીને મારા ઓરડામાં હંુ આ યો. કૅ ટન નમે ો તરત જ મારી પાછળ
આ યો. તે મારે ખભે હાથ દઈને બો યો : ‘આ પાણીનો બરફ થતો જો આપણે નિહ
અટકાવીએ તો થોડા જ વખતમાં ખલાસ થઈ જશું !’
‘મને કાંઈ સૂઝતું નથી.’ મ ક યુ.ં
કૅ ટન થોડી વાર મારા સામું જોઈને પછી નીચ ે જોઈ ર યો. એકાએક તે
બોલી ઊઠ્ યો : ‘ગરમ ઊકળતું પાણી તય
ૈ ાર કરો.’
હંુ પણ ચમકી ઊઠ્ યો : ‘ગરમ ઊકળતું પાણી ?’
‘હા; વીજળીથી પાણી ગરમ કરીને આપણા પપં વાટે તે બહાર છાંટો.’
તરત જ એંિજનના ઓરડામાં જઈને તણ ે ે હુકમ છોડ્ યો. પાણી ઘડીક વારમાં
ગરમ થયું અને પપં વાટે બરફ ઉપર તણ ે ે પોતાનું જોર અજમાવવા માંડ્ય.ંુ જે બરફ
ભલભલી કોદાળીઓનાં પાનાં બૂઠાં કરી નાખે તે આ ગરમ પાણી પાસે લાચાર થઈ ગયો.
આ પાણીનું રમાણ જોકે ખૂબ ઓછું હતુ,ં તોપણ તણ ે ે એટલું તો જ ર કયું કે નવો
બરફ મતો અટકી ગયો. થરમૉિમટર શૂ ય િડ રી નીચ ે ૬ િડ રી સુધી પહોં યું હતુ;ં
બે કલાક પછી તે શૂ ય િડ રી નીચ ે ૪ િડ રીએ પારો દેખાડવા લા યુ.ં
‘આપણે ફાવશું !’ કૅ ટને ઉ સાહથી ક યુ.ં
મને પણ આશા આવવા માંડી.
૨૭મી તારીખે ૧૮ ફૂટ ડું તળ ખોદાઈ ગયુ.ં બાર ફૂટ હજુ બાકી હતુ.ં હજુ
બે િદવસ કામ હતુ.ં બે િદવસ એટલ ે ૪૮ કલાક. હવા ખૂટવા આવી હતી. હંુ મારા
ઓરડામાં િબછાનામાં ગૂગ ં ળાતો હતો. કૉ સીલ મારી પડખે જ મને આ ાસન આપતો
ં ળાતો હતો, પણ પોતાનું દુ :ખ મારા દુ :ખમાં સમાવી દેતો હતો. મ તન
બઠે ો હતો. તે ગૂગ ે ે
 ે ી બોલતો સાંભ યો, ‘જો આપને વધારે હવા મળી શકતી હોય, તો હંુ ાસ લવે ાનું
ધીમથ
જ બધં ક ં.’
કૉ સીલની િકંમત મને સમ વા લાગી. તન ે ંુ આ વા ય સાંભળીને મારી આંખ
ભીની થઈ. હવ ે મારો વારો યારે આવ ે ને યારે હંુ બહાર ફરવા કે યાં જોઈએ
તટે લી હવા મળે એમ થતું હતુ.ં
થોડોક વખત તા હવા અને થોડોક વખત વહાણની ઝેરી હવા એમ ચા યા
કરતું હતુ.ં કૅ ટન નમે ો બરાબર િનયમ રમાણે જ દરેકનો વારો સરખો વખત આવ ે
ે ી કાળ રાખતો હતો. પોતાનો વારો પૂરો થાય કે તરત જ પોતાની હવાની કોથળી
તન
બી ને આપીને પોતે ઝેરી હવાવાળા વહાણમાં બસ
ે તો હતો.
કામ રા સના બળથી થતું હતુ.ં બીજે િદવસે ફ ત નવ જ ફૂટ ખોદવાનું
બાકી ર યું હતુ,ં પણ હવ ે હવાનાં ટાંકાં લગભગ સાવ ખાલી હતાં. જે થોડીઘણી હવા
હતી તે ફ ત કામ કરનારાઓ માટે જ હતી.
મારો ાસ હવ ે ંધાવા લા યો. આજનો િદવસ હંુ માંડ કાઢીશ એની મને
ખાતરી થઈ ગઈ હતી. કૅ ટન નમે ોએ જોઈ લીધું કે કામ કરનારાઓ પણ આજ સાંજ
સુધી જ વાપરી શકે તટે લી હવા બાકી રહી હતી. તન ે ા મનમાં એક નવી યોજના ફુરી
આવી. બધા માણસોને તણ ે ે અદં ર બોલાવી લીધા. બરફનું તિળયું હવ ે ફ ત રણ જ
ફૂટ તોડવાનું હતુ.ં તણ
ે ે ન ી કયું કે વહાણને જરા ચ ે લઈ જઈને એ ખોદાયલે ી
ખાઈની અદં ર જોરથી લઈ જવુ.ં વહાણના જોરને લીધે જ એ રણ ફૂટનું પડ તૂટી જશ ે
અને વહાણ તરત જ પાણીમાં આવી પહોંચશ.ે આમાં સાહસ તો હતું જ, પણ મરવાને
વખતે સાહસ શા માટે ન અજમાવવું ?
વહાણને થોડુંક ચું લીધુ.ં ખોદાયલે ી ખાઈની ઉપર તે બરાબર તોળાઈ
ર યુ.ં થોડી વારે કૅ ટનના હુકમ રમાણે પાણીનાં ટાંકાં જોરથી ભરાવા લા યાં ને
વહાણ એકદમ નીચ ે ઊતયુ.ં
હંુ મારા ઓરડામાં લગભગ બભ ે ાન અવ થામાં પડ્ યો હતો. વહાણ નીચ ે
ઊતયું એની મને ખબર હતી, પણ પછીથી મને બધું વ ન જેવ ંુ લા યુ.ં વળી વ ચ ે મને
તા હવા મળી. મને થયું કે અમ ે સમુદ્રની સપાટી ઉપર આવી પહોં યા હશુ.ં પણ ના,
એમ નહોતુ.ં કૉ સીલ અને નડે ની હવાની કોથળીમાં જે થોડીક હવા રહી ગઈ હતી તે
પોતાને માટે નિહ વાપરતાં તઓ
ે મને આપી ર યા હતા. મ સૂતાંસતૂ ાં મારી ભીની આંખ
તમે ના તરફ ફેરવી. કૉ સીલ ે મારી આંખ લૂછી. હંુ ફરી પાછો આંખ મીંચી ગયો અને
બભ ે ાન થઈ ગયો.
 યારે આંખ ઉઘાડીને મ ઘિડયાળ સામ ે જોયું યારે ૨૮મી તારીખના
સવારના અિગયાર વા યા હતા. નૉિટલસની ગિત કલાકના ૪૦ માઈલની હતી. આ શું
? કૅ ટન નમે ો યાં ? આ વહાણ યાં ય છે ? મૅનોિમટરમાં જોયું તો અમા ં વહાણ
દિરયાની સપાટીથી ફ ત ૨૦ ફૂટ જ ડે હતું ! એક બરફનું પાતળં ુ પડ જ અમારી
અને સમુદ્રની સપાટી વ ચ ે આડું હતુ.ં એ પડ નિહ તૂટે ? શી ખબર પડે ? પણ
નૉિટલસ પોતાનો બધો રય ન કરી છૂ ટવાનું હતુ.ં તન ે ા પાછળના ભાગમાં આવલે ાં
ટાંકાંઓમાં ખૂબ પાણી ભરવામાં આ યુ,ં તથ ે ી તે ભાગ ન યો ને આગલો ભાગ ચો
થયો. આવી રીતે રાંસ ંુ થઈને તણે ે પોતાનો પખ ં ો જોરથી ફેરવવા માંડ્યો. બરફ ધીમ ે
ધીમ ે તૂટવા માંડ્યો અને આખરે બરફના એ પડને વીંધીને તીરની જેમ આખું વહાણ
હવામાં ઊછળીને સમુદ્રની સપાટી ઉપર આવી પછડાયું !
બધા ઓરડાઓનાં બારણાં ઊઘડી ગયાં અને તા હવાનો ધોધ આખા
વહાણમાં જોતજોતામાં ફેલાઈ ગયો !
 નમે ોની આંખે આંસ ુ
મારામાં નવો રાણ આ યો. હંુ વહાણના તૂતક ઉપર કઈ રીતે પહોં યો તન ે ી
ખબર ન પડી, પણ યારે હંુ ભાનમાં આ યો યારે મારી આસપાસ સમુદ્રનાં મો ં
ઉછાળા મારી ર યાં હતાં અને ઠંડો રાણદાયી પવન મારાં ફેફસાંને ભરી ર યો હતો.
‘હવાની િકંમત અ યારે સમ ય છે.’ નડે ે ક યુ.ં
‘નડે ! તમો બન
ં ે ન હોત તો આ હવા લવે ાનું મારા નસીબમાં ન રહેત ! તમારો
તો જેટલો આભાર માનું એટલો ઓછો છે.’ મ ક યુ.ં
‘એમાં કાંઈ અમ ે મોટી વાત કરી નહોતી; એમાં સાદું ગિણત જ હતુ.ં અમારા
બે કરતાં તમારી િકંમત વધારે હતી એટલ ે તમને િજવાડવા જ જોઈએ ને !’ નડે ે ક યુ.ં
‘ના ના, હવ ે તો તમ ે એમ સાિબત કયું છે કે મારા કરતાં પણ તમારા જેવા
ઉદાર વોની િકંમત વધારે છે !’ મ ક યુ.ં ‘અને કૉ સીલ ! ત બહુ સહન કયું નિહ
?’
‘ના ના. આ વખતે જો હંુ કાંઈ ન ક ં તો શું અમિે રકાની હોટલમાં જ તમારી
– ના ના, આપની પાસે રહી મોજ માણવા માટે બધં ાયલે ો છું ?’ કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘આપ’ને બદલ ે ‘તમ’ે બોલાઈ જવામાં થયલે ો ોભ કૉ સીલના મોઢા પર
પ દેખાતો હતો.
‘ રોફેસર ! તમ ે જો એમ માનતા હો કે અમ ે તમારા પર ઉપકાર કયો છે, તો
ૈ ાર જ રા યું છે.’ નડે ે ક યુ.ં
ે ા બદલા માટેનું કામ તમારા માટે તય
મ પણ તન
‘શું ?’
‘ યારે હંુ આ વહાણમાંથી નાસી છૂ ટવાની તય
ૈ ારી ક ં યારે તમારે સાથે
રહેવાનું છે.’
‘ઓહો, એ તો ન ી જ છે ને ! હા, પણ આપણે કઈ િદશામાં જઈએ છીએ ?
આ સૂય સામ ે દેખાય છે, એટલ ે ઉ ર િદશા તરફ જ વહાણ ય છે એ વાત ન ી.’
અમા ં વહાણ િશકારીના પ ં માંથી છૂ ટેલા હરણની જેમ ઉ ર િદશા તરફ
નાસતું જતું હતુ.ં
‘હવ ે કાં તો કૅ ટન નમે ોનો િવચાર ઉ ર વની હવા ખાવાનો લાગે છે !’
નડે ે ક યુ.ં
‘તોય ે આપણાથી યાં ના પડાય તમે છે ?’ મ ક યુ.ં
 ‘પણ આપણે તો વ ચ ે ર તામાં જ વહાણને છોડી દેવું પડશ.ે હવ ે કાંઈ કૅ ટન
ર આપે તને ી રાહ જોવાશ ે નિહ.’ નડે ે ક યુ.ં
‘આપણે તો જુ દા પડવામાંય ે વાંધો નથી અને સાથે રહેવામાંય ે વાંધો નથી.’
કૉ સીલ ે પોતાનો ન ર અિભ રાય જણા યો.
પહેલી એિ રલ ે યારે અમા ં વહાણ તા હવા લવે ા માટે દિરયાની સપાટી
ઉપર આ યું યારે અમારી નજરે જમીન દેખાઈ.
એ ‘ટેરા-ડેલ-યુગ’નો રદેશ હતો. દિ ણ અમિે રકા અને આ રદેશ વ ચ ે
એક સામુદ્રધુની વહે છે. તન
ે ંુ નામ મૅગલે નની સામુદ્રધુની. મૅગલે ન નામના એ
ર યાત સાહસી વહાણવટીએ લગભગ ૧૬મા સક ૈ ામાં આની શોધ કરી હતી.
અમા ં વહાણ િકનારે ચડ્ યા િસવાય ફૉકલૅ ડના બટે ો તરફ ચા યુ.ં યાંથી
દિ ણ અમિે રકાના પૂવ િકનારાની સાથે સાથે જ તે ઉ રમાં આગળ વધવા લા યુ.ં
વહાણ યાંય ે િકનારે ઊતરતું ન હતુ.ં એક તો િકનારો જ ખૂબ ખરાબ હતો અને બીજુ ં
માણસોની વ તીવાળો ભાગ જ એવો હતો કે યાં ન ઊતરી શકાય અને નમે ો કાંઈ
માણસની વ તીમાં થોડો જ ય ?
‘ લટે ’ નદીના મુખને વટાવી ‘ઉસગાપ’ના રદેશનો િકનારો અમ ે વટાવી
ગયા. રાિઝલનો ગરમ રદેશ પણ અમારી પડખે થઈને પસાર થઈ ગયો. ૧૧મી
એિ રલ ે અમ ે ઍમઝ ે ોનના મુખ આગળ આવી પહોં યા. ઍમઝ ે ોન નદી દિ ણ
અમિે રકાના પિ મ િકનારાથી પૂવ િકનારા સુધીના ભાગને કંદોરાની જેમ વીંટળાઈ
વળેલી છે. તન ે ંુ મુખ જ સમુદ્ર જેવ ંુ છે. ઍમઝ
ે ોનના જોરને લીધે યાં આટલાંિટક
મહાસાગરનું પાણી પણ કેટલાક માઈલો સુધી મીઠું રહે છે. િવષુવવ ૃ બરાબર આ
ઍમઝ ે ોનના મુખમાં થઈને પસાર થાય છે.
અમ ે િવષુવવ ૃ વટાવી ઉ ર ગોળાધમાં આગળ ચા યા. રે ચ િગયાનાનો
િકનારો પણ અમને દૂ રથી દેખાયો; તન
ે ી પડખે જ ડચ અને િ રિટશ િગયાનાના રદેશો
આવલે ા છે. આ ભાગ વટા યો એટલ ે નાના નાના કેટલાય બટે ોની એક હાર શ થઈ.
આ બટે ોની હારને એક બાજુ રાખીને અમા ં વહાણ એિટલીસ ટાપુઓના
સમુદ્રમાં પઠે ું અને ડૂબકી મારી ઠેઠ બહામાના ટાપુઓ પાસે નીક યુ.ં િકનારાથી ઘણે
દૂ ર ર યું ર યું અમા ં વહાણ અહીં બહાર હવા ખાતું હતુ.ં નડે લૅ ડની આશાઓ એક
પછી એક બટે ો આવતાં બધં ાતી અને તે બટે ો પસાર થઈ જતાં તૂટી જતી ! કઈ રીતે
જેલમાંથી નાસી છુ ટાશ ે એમ એને ણે ણે થતું હતુ.ં હંુ તથા કૉ સીલ તો અમારો વખત
ત તની દિરયાઈ સમ ૃદ્ િધઓ જોવામાં કાઢતા હતા, પણ નડે નું શું ? તને ે ખાવા અને
િશકાર કરવા િસવાય એક પણ િવષયમાં રસ નહોતો.
 અમા ં વહાણ એક િદવસ સવારમાં દિરયાના િકનારા ઉપર હવા ખાતું હતુ.ં
હંુ હ ઘમાંથી પૂરેપરૂ ો યો નહોતો; યાં મારા કાન ઉપર ‘મદદ ! મદદ’ એવી બૂમ
પડી. આ શ દો રચ ભાષામાં બોલાયા હતા. હંુ તરત જ દોડતો દોડતો તૂતક ઉપર
ે ી સાથે જ કૅ ટન નમે ો, નડે , તમે જ વહાણના બી માણસો
પહોંચી ગયો. હંુ પહોં યો તન
પહોંચી ગયા હતા. તૂતક ઉપર ધમાલ હતી. પડખે જ સમુદ્રના પાણીમાં ભારે
ખળભળાટ હતો. હંુ વ તુિ થિત ઘડીક વારમાં સમ ગયો. ‘પો પ’ નામનાં આઠ
પગવાળાં િવિચ ર દિરયાઈ રાણીઓએ અમારા વહાણ ઉપર હ લો કયો હતો અને
એક માણસને તો એક રાણીએ પકડ્ યો પણ હતો.
કૅ ટન નમે ોનું વ પ આજે જેવ ંુ રૌદ્ ર હતું તવે ંુ મ કદી નિહ જોયલે .ંુ પલે ો
પકડાયલે ો માણસ રા સનો જ હતો એમ મને ખાતરી થઈ, કારણ કે આફતને વખતે
માણસ બી ગમ ે તટે લી ભાષાઓ ણતો હોવા છતાં પોતાની માત ૃભાષા જ બોલી ઊઠે
છે. આ વહાણ ઉપર મારા જ દેશનો એક માણસ આટલા વખતથી છે એની મને આજે જ
ખબર પડી. પણ ખબર પડી તે ઘડીએ એ માણસ મ ૃ યુના મુખમાં હતો ! મારા હૃદયમાં
ભારે િવિચ ર લાગણી ઊભરાતી હતી. હંુ ઉ કેરાઈ ગયો હતો; પણ શું ક ં ? આ
ભયક ં ર રાણીઓ પાસે મા ં શું ચાલ ે ? કૅ ટન નમે ો અને નડે પોતાનાં શ ો લઈને
તમે ના પર હ લો કરતા હતા, પણ એથી તો ઊલટાં વધારે િચડાઈને એ રાણીઓ
વહાણના તૂતક ઉપર ચડવાનો રય ન કરવા માંડ્યાં. પલે ા માણસને છોડાવવો એ બની
શકે તમે જ નહોતુ.ં મ સાંભળેલી તન ે ી બૂમ એ છે લી જ બૂમ હતી. મ આસપાસનું પાણી
લોહીવાળં ુ જોયું અને મારી આંખે ત મર આવી ગયાં !
નડે પણ આજે તો રંગમાં આવી ગયો હતો. પોતાના હારપૂનથી તણ ે ે ઘણાં
રાણીઓની આંખો જ ફોડી નાખી; પણ દરિમયાન તન ે ી પોતાની જરા ગફલતને લીધે
તન ે ો પગ સર યો અને તે પાણીમાં પડી ગયો. તરત જ એક ભયક ં ર રાણી પખં ા જેવા
આઠ પગ લઈને તન ે ા ઉપર ધસી આ યુ.ં નડે તરીને તૂતક ઉપર ચડી ય તે પહેલાં તો
પલે ંુ રાણી ન ક આવી પહોં યું અને પોતાના આઠે પગો અથવા હાથોથી તન ે ે
પકડવાની તય ૈ ારીમાં હતુ.ં હંુ નડે ને બચાવવા માટે કૂ દી પડવા તયૈ ાર થયો હતો, યાં તો
કૅ ટન નમે ોનો ભાલો પલે ા રાણીના મોઢામાં પસ ે ી ગયો. દરિમયાન નડે પણ સાવધ થઈ
ગયો અને તન ે ંુ હારપૂન પૉ પની છાતીમાં ભોંકાઈ ગયુ.ં
‘હાશ !’ નડે ે છુ ટકારાનો દમ ખ યો.
લગભગ ૧૦-૧૫ િમિનટ સુધી આ રાણીઓ અને વહાણના માણસો વ ચ ે યુ
ચાલતું ર યુ.ં આખરે કેટલાંક નાસી ગયાં ને કોઈ કોઈ તો મરી ગયાં !
કૅ ટન લોહીથી ખરડાયલે ો મૂગ ં ો કેટલીય ે વાર સુધી સમુદ્રનાં પાણી
ં ો મૂગ
ે ા વનના એક સાથીનો ભોગ લીધો હતો !
તરફ જોતો ઊભો ર યો. આ સમુદ્ર તન
કૅ ટનને આજે મ પહેલી જ વાર રડતો જોયો.
 ર નિહ મળી શકે
તે િદવસનું દૃ ય તો હંુ કદી નિહ ભૂલ.ંુ પલે ી રે ચ ભાષામાં પડેલી ક ણ
ચીસ િનરંતર મારા કાનમાં ગું યા કરે છે. નડે પરનો પલે ો ભયક ં ર રાણીનો હ લો અને
કૅ ટન નમે ોએ કરેલો તન ે ો બચાવ, એ દેખાવ હજુ મારી આંખ આગળ તય કરે છે અને
ણે અ યારે જ એ બનતો હોય તમે મારાં ંવાડાં ખડાં થાય છે. કૅ ટન નમે ોનું દન
અને આંસ ુ તો કદી નિહ ભુલાય ! એવા માણસો કદી રોતા નથી અને એ છે યારે
હૈયાફાટ એ છે, તથા જોનારનું હૈયું પણ હલાવી દે છે !
અને આ મ ૃ યુ પણ કેટલું ભયક ં ર હતું ! પૉ પના ભયક ં ર સકં માં
સપડાયલે , છૂં દાયલે અને ફાટેલી આંખોવાળં ુ તને ંુ મોઢં ુ એક ણ જ હંુ જોઈ શ યો હતો;
ે ી છાપ મારા હૈયામાં કાયમની પડી ગઈ છે !
પણ તન
મારા દેશનો માણસ પણ કૅ ટન નમે ો સાથે દુ િનયા સામ ે બહારવટંુ ખડે ી ર યો
હતો ! કૅ ટન નમે ો પાસે આ માણસ કઈ રીતે આ યો હશ ે ? આ લોકોનું એક મડં ળ તો
નિહ હોય ?
આ બનાવ પછી કૅ ટન નમે ો ભા ય ે જ બહાર દેખાતો. થોડા િદવસ તો વહાણ
પણ ગાંડાની જેમ આમતમે ભટકતુ,ં ફરતું અથવા તો પડયું રહેતુ.ં
લગભગ દસ િદવસ આ રમાણે શોકમાં પસાર થઈ ગયા. અમા ં વહાણ
ઉ ર િદશા તરફ આગળ વ યુ.ં અમ ે મિે સકોના અખાતમાં થઈને દુ િનયા ઉપરના એક
મોટા દિરયાઈ રવાહમાં પઠે ા. આ રવાહ તન
ે ી લબ
ં ાઈ-પહોળાઈ તથા વગે માટે રિસ
છે. અમા ં વહાણ આ રવાહમાં પડયું એટલ ે તન ે માં આપોઆપ તણાવા લા યુ.ં
ે ા વગ
રવાહ ઠેઠ યુફાઉ ડલૅ ડ સુધી ઉ રમાં જ જતો હતો. અમિે રકાનો િકનારો તો અમારે
દૂ રથી જ જરા જરા જોવાનો ર યો હતો.
નડે લૅ ડ આ દૂ રથી દેખાતો અમિે રકાનો િકનારો જોઈને મનમાં બળતો હતો.
રાતિદવસ નાસી છૂ ટવાના જ િવચારો તન ે ા મગજમાં ઘોળાયા કરતા હતા. કેટલીય ે
યોજનાઓ તણ ે ે મનમાં ઘડી અને પાછી તોડી નાખી અને વળી નવી ઘડી; પણ દરિમયાન
તો દિરયામાં તોફાન વધવા લા યુ.ં આ બાજુ નો દિરયો ખૂબ તોફાની ગણાય છે. ‘ગરમ
રવાહ’ની અસરને લીધે અહીં દિરયા ઉપર અવારનવાર તોફાન થયા જ કરે છે. આ
તોફાનમાં એક નાની હોડી લઈને નાસી છૂ ટવુ,ં એટલ ે મ ૃ યુના જ મોઢામાં પડવાનું હતું !
એક િદવસ અકળાઈને તે મારી પાસે આ યો. ‘ રોફેસર સાહેબ ! હવ ે આનો
કંઈ અતં આવશ ે કે નિહ ? તમારો નમે ો તો ધું ઘાલીને ઉ રમાં ને ઉ રમાં જ ઝીં ય ે
ય છે. ઠેઠ ઉ ર વમાં યાંઈક બરફમાં વહાણ ખૂચ ં ી જશ ે યારે ભાઈની આંખ
ઊઘડશ ે ! દિ ણ વ જોઈને હંુ તો ગળા સુધી આવી ગયો છું ; હવ ે ઉ ર વ
જોવાની મારી જરાય ે ઈ છા નથી.’
‘હા, પણ કરવું શું ?’ મ ક યુ.ં
‘મને એમ જ લાગે છે કે તમારે તે કૅ ટન પાસે જઈને આ વાત કરવી અને
રીતસર તન ે ી ર માગવી અને તમ ે તે માગતાં બીતા હો તો આ વખતે હંુ પોતે જ તન ે ી
પાસે જઈશ. હવ ે સમુદ્ર ભલ ે તોફાની હોય, પણ એ મારો અખાત છે. યુફાઉ ડલૅ ડની
પાસને ો અખાત એ મારો જ અખાત છે. અહીં જો કૅ ટન ર નિહ આપે તો હંુ દિરયામાં
પડતું મૂકીન,ે તરીને નાસી છૂ ટીશ. હવ ે મારાથી રહેવાતું નથી.’ નડે આકળો થયો.
નડે ની ધીરજની હદ આવી ગઈ હતી, એમ મ જોયુ.ં તરવિરયો વ આટલા
મિહના સુધી આ વહાણમાં પુરાઈ શ યો તે જ નવાઈ હતી. આની અસર તન ે ા મન ઉપર
ને શરીર ઉપર થઈ હતી. તે વધારે ને વધારે ચીિડયો અને િફ ો થતો જતો હતો. સાત
મિહનાથી પ ૃ વી ઉપર શું બને છે તન
ે ી અમને ખબર નહોતી.
‘કેમ ?’ નડે ે ફરી બોલાવવાનો રય ન કયો.
‘હા; પણ તણ ં ળાવી દીધું છે.’
ે ે એક વાર તો આપણને ચો ખું સભ
‘તોય ે ફરી એક વાર. આ વખતે કેવું સભ
ં ળાવ ે છે તે મારે જોવું છે.’
‘પણ હમણાં તે મને મળતો જ નથી.’ મ ક યુ.ં
‘તે આપણને ન મળે; આપણે તો તન
ે ે મળી શકીએ ને ?’
‘તો હંુ તન
ે ે પૂછી જોઈશ.’
‘ યારે ?’
‘એ મને મળશ ે યારે.’
‘ યારે તમ ે નકામી વાતો ન કરો. હંુ જ હમણાં તન
ે ી પાસે છું .’ નડે ઊભો
થયો.
‘ના ના, હંુ જ તન
ે ી પાસે જઈશ; કાલ–ે ’
‘ના, આજે જ.’
‘ઠીક, આજે જ જઈશ.’
નડે ગયો. થોડી વાર હંુ એકલો િવચારમાં બસે ી ર યો. કૅ ટન પાસે કઈ રીતે
જવું ને વાત ઉપાડવી, તે બધું મનમાં ગોઠવવા લા યો; ને િન ય કરીને ઊપડ્ યો.
 કૅ ટન નમે ોની ઓરડી આગળ આવીને મ બારણું ઠો યુ.ં કંઈ અવાજ ન
આ યો. મ બારણાંને ધ ો માયો; બારણું ઊઘડી ગયુ.ં હંુ અદં ર ગયો. કૅ ટન નમે ો ધું
માથું નાખીને ટેબલ ઉપર કંઈક લખી ર યો હતો. મારા આવવાની તન ે ે કંઈ ખબર ન
પડી. હંુ તન
ે ી પાસે ગયો ને ઊભો ર યો. તણે ે ચું જોયું અને ણે નવાઈ પા યો હોય
એમ તથા જરાક તોછડાઈથી પૂછ્ય ંુ : ‘તમ ે અહીં ? શા માટે આ યા છો ?’
‘તમારી સાથે થોડીક વાતચીત કરવી છે.’
‘પણ હંુ અ યારે કામમાં છું . તમને આપલે ી છૂ ટનો જરા વધારે પડતો લાભ તમ ે
લો છો.’
શ આતમાં જ આવાં વણ ે ી હંુ જરાક િન સાહ તો
ે સાંભળવાનાં મ યાં તથ
થયો પણ ન ી કરેલી વાત તને ે કયા િસવાય ન જવું એવો મારો િન ય હતો, એટલ ે હંુ
બો યો : ‘પણ મારે એક એવી વાત કરવી છે, જે અ યારે જ કરવી જોઈએ.’
‘એવું તે શું છે ? તમ ે દિરયામાં કંઈ નવી શોધ તો નથી કરી ?’ હંુ તન ે ો
જવાબ આપું તે પહેલાં ફરી તણ ે ે ચલા યું : ‘જુ ઓ, આ હંુ લખું છું તે પુ તક છે.
દિરયાના મારા બધા અનુભવો મ આમાં લ યા છે. આમાં હંુ મારા મરણની છે લી ઘડી
સુધીનો મારો ઈિતહાસ અને અનુભવો લખવા માગું છું અને મરતી વખતે મા ં ખ ં નામ
નીચ ે લખીને આ હ તિલિખત રતને એક મજબૂત પટે ીમાં બધં કરીને આ સમુદ્રમાં
છોડી મૂકીશ; જે વાંચ ે તે ખરો ! અને કોઈ નિહ વાંચ ે તો સમુદ્ર તો જ ર સઘ ં રશ.ે ’
હંુ િવચારમાં પડયો. આ ભદે ી માણસનો ઈિતહાસ મારી સામ ે જ પડયો છે –
ે ે પોતાને જ હાથે લખાયલે ો ! યારે તો એક િદવસ ભદે ખૂલશ ે ખરો.
તન
મ તરત જ વાત ઉપાડી લીધી. ‘કૅ ટન સાહેબ ! હવ ે તમ ે બરાબર મારા મતને
મળતા થયા. તમા ં આવું ચમ કાિરક વન દુ િનયા ન ણે તો એક મોટી ખોટ આવી
ગણાય. પણ તમ ે તમા ં વન રિસ કરવાની રીત બહુ જ િવિચ ર રાખી છે. એવી
રીતે તો પટે ીને રખડતી મૂકી દેવામાં જોખમ છે, એના કરતાં તો તમારામાંથી કોઈ…’
‘ના ના !’ કૅ ટને મને વ ચથ
ે ી જ અટકા યો.
‘તો અમારા રણમાંથી કોઈને પણ તે નકલ તમ ે આપો અને અમને છૂ ટા
કરો.’
‘હા, અને તે જ વાત કરવા માટે તમારી પાસે હંુ આ યો છું . સાત મિહનાથી
અમ ે અહીં પુરાઈ ર યા છીએ. હવ ે અ યારે અમ ે તમારી પાસથ ે ી છૂ ટા થવાની ર
માગીએ છીએ. તમ ે ર આપવા માગો છો કે અમને અહીં પૂરી રાખવા માગો છો ?’
 ‘ રોફેસર ! સાત મિહના પહેલાં મ તમને ક યું હતુ,ં તે જ અ યારે પણ હંુ
તમને કહંુ છું કે મારા વહાણમાં જે એક વખત આવ ે છે, તે કદી પાછો નીકળતો નથી !’
‘એટલ ે તન
ે ો અથ ગુલામી…’
‘તમારે જે કહેવું હોય તે કહો.’
‘પણ ગુલામો અમુક મુદતે છૂ ટા થવાનો હ ધરાવ ે છે.’
‘તો અહીં તથ
ે ી પણ ખરાબ છે, એમ માની લો.’
‘જુ ઓ, કૅ ટન સાહેબ ! હંુ સાચી વાત જણાવી દ . મને પોતાને તમારી
સાથને ી આ મુસાફરીથી અ યાર સુધી જે આનદં આ યો છે, તે મારી આટલી િજદં ગીમાં
યાંય ે નથી આ યો. તમારી જેમ હંુ પણ આ જ સમુદ્રમાં વનપયંત આ અદ્ ભતુ દૃ યો
જોતો રહંુ એમ થાય છે. પણ તમા ં વન અને અમા ં વન જુ દાં છે. તમારી
રીતભાત એ કદી અમારી રીતભાત થઈ શકે તમે નથી. તમારા દુ :ખે દુ :ખી અને તમારા
સુખે સુખી થઈએ એટલા અમ ે સહૃદયી છીએ અને મારી વાત જવા દો, તોપણ નડે
આખરે માણસ છે; માણસની વ તી િસવાય ઘડીકે રહી ન શકે એવી તનો એ માણસ
છે. એના મનમાં શી ઊથલપાથલ મચી રહી હશ ે તન ે ો તમને યાલ–’
કૅ ટન નમે ો ઊભો થઈ ગયો. હંુ બોલતો બધં થઈ ગયો. ‘નડે શું િવચારે છે ને
ે ા મનમાં શું થાય છે એ ણવાની મારે જ ર નથી. મ તન
તન ે ે વહાણ ઉપર બોલા યો
નહોતો; તમે મને તન ે ી સોબત ગમ ે છે એટલા માટે પણ મ તન ે ે વહાણ પર રા યો નથી.
આથી િવશષે હંુ તમને કાંઈ જવાબ આપી શકું તમે નથી. આ િવષન ે ી આપણી આ
વાતચીત પહેલી અને છે લી જ છે, એમ માની લજ ે ો. હવ ે હંુ એક પણ શ દ સાંભળવા કે
બોલવા માગતો નથી.’
કૅ ટન ચા યો ગયો. અમારે હવ ે એક માગ બાકી હતો અને તે નાસી છૂ ટવાનો
રય ન કરવાનો; વતા કે મૂએલા પણ આ વહાણમાંથી બહાર નીકળવું જ ! મ મારા
સાથીઓને આ બધી વાત જણાવી.
‘ગમ ે તવે ંુ તોફાન હોય તોય નાસી છૂ ટવુ,ં એ વાત ન ી.’ નડે ે પોતાનો મત
હેર કયો.
પણ આકાશ વધારે ને વધારે ભયકં ર થતું ગયું અને સમુદ્રને પોતાની સાથે
ં ર કરતું ગયુ.ં આભ અને દિરયો ણે એક થઈ ગયાં હતાં !
જ ભયક
 નમે ોનું રૌદ્ ર વ પ
અઢારમી તારીખે તો તોફાન તને ા ખરા વ પમાં રકાશી ઊઠ્ ય.ંુ વરસાદ
અને પવન બન ં ે સાથે શ થયા, પહાડ જેવાં મો ંઓ ઊછળી ઊછળી ણે આકાશને
અડવા મથતાં હતાં, આકાશ ઘનઘોર છવાઈ ગયું હતુ.ં
કૅ ટન નમે ો આવા તોફાનમાં પણ વહાણના તૂતક ઉપર ઊભો હતો. પોતાની
કેડે એક દોરડું બાંધીને તે દોરડાનો છેડો તૂતકના એક દાંડા સાથે તણ
ે ે બાંધી રા યો
હતો. હંુ પણ કોઈ કોઈ વાર આ રીતે વહાણના તૂતક ઉપર આ તોફાન જોવા જતો હતો.
સમુદ્ર આખો ણે મો ંઓનો જ બનલે ો હતો ! મો ંઓ ૪૫ ફૂટની ઝડપથી ઊછળતાં
હતાં.
રા રે વળી તોફાનનું જોર વ યુ.ં રા રે મ દૂ ર એક ટીમરના દીવાઓ જોયા.
આવ ે વખતે આ ટીમર કુ દરત સાથે કેટલું યુ કરી રહી હશ ે ! થોડી વારમાં તો તે
દેખાતી બધં થઈ ગઈ. કાં તો ડૂબી અથવા તો પસાર થઈ ગઈ !
રા રે વીજળીના ચમકારાઓ થવા લા યા; ણે આકાશમાં આગ લાગી. એ
ચમકારા ઝીલતો કૅ ટન નમે ો તો રા રે પણ વહાણ ઉપરના તૂતક ઉપર ઊભો હતો !
વહાણ આખું ઝોલ ે ચડતુ.ં કોઈ માણસ વહાણની અદં ર પણ પગ માંડીને ઊભો નહોતો
રહી શકતો.
રાતના આશરે બારેક વાગે કૅ ટન નમે ો વહાણની અદં ર આ યો. પાણીનાં
ટાંકાં ભરાવા માંડ્યાં; વહાણ નીચ ે ઊતરવા લા યુ.ં વહાણ લગભગ ૨૫ વામ ડે ગયુ;ં
યાં સુધી પાણી શાંત નહોતુ.ં તોફાનની આટલ ે ડે સુધી અસર હતી.
પણ યાં કેટલી શાંિત હતી ! કોણ કહી શકે કે દિરયાની સપાટી ઉપર
તોફાન ચાલ ે છે !
આ તોફાનને લીધે અમા ં વહાણ લગભગ પૂવ િદશા તરફ વળી ગયું હતુ.ં
અમિે રકાના િકનારા તરફ છટકીને જવું એ હવ ે અશ ય હતુ.ં નડે ને તો એમ જ થઈ
ગયું કે કુ દરત જ પોતાની િવ છે. અધૂરામાં પૂ ં તોફાનની સાથે જ ધુ મસ પણ
આખો િદવસ રહેતુ.ં સાધારણ વહાણ કદાચ તોફાન સાથે ટ ર ઝીલ,ે પણ આ
ધુ મસની સામ ે તને ંુ કાંઈ ચાલી શકતું નથી. કેટલાંય ે વહાણો આ ધુ મસની અદં ર
સામસામાં અથડાઈને કે કોઈ ખડક સાથે અથડાઈને દિરયાને તિળય ે બસ ે ી ગયાં હશ ે !
જોતજોતામાં અમા ં વહાણ યુફાઉ ડલૅ ડના દિ ણ િકનારાને અડ્ ય ંુ ન
અડ્ ય ંુ અને સીધું પૂવમાં આયલ ડના દિ ણ િકનારાથી લગભગ ૧૨૦ માઈલ દૂ ર જેટલ ે
આવી ગયુ.ં
 આ વહાણ તે યાં જતું હશ ે ? લાંડ તથા રાંસનાં પણ અમને દશન
કરાવવાનો આનો િવચાર નથી શું ? અમને એ અમારા વહાલા િકનારાઓ બતાવીને
વધારે સતાવવાનો તો એનો િવચાર નથી શું ? પણ અહીંથી વહાણ પાછું દિ ણ િદશામાં
ઊતરવા લા યુ.ં
૩૧મી મન ે ો આખો િદવસ નૉિટલસે ભમવામાં જ પસાર કયો. ણે દિરયામાં
કોઈ ખોવાયલે ી વ તુ હોય એમ દિરયાની અદં ર તે આંટા મારતું હતુ.ં
બીજે િદવસે સવારે એકાએક વહાણે ડૂબકી મારી. વહાણ લગભગ ૪૧૮ વામ ે
અટ યુ.ં દીવાનખાનાની બારીઓ ખોલી નાખવામાં આવી. વીજળીનો રકાશ પાણીમાં
છોડવામાં આ યો. મ પાણીમાં શું જોયું ? એક મોટા વહાણનું હાડિપજ
ં ર ! તન
ે ા ઉપર ઠેર
ઠેર નાનાંમોટાં શખં લાઓ ચોંટી ગયલે ાં હતાં. કૅ ટને મારી પાસે આવીને આ વહાણ
બતા યુ.ં ‘આજથી ૭૪ વષ પહેલાં માલથી ભરેલ ંુ આ રચ વહાણ અ ં રેજોની સામન ે ી
લડાઈમાં હારવાની અણી ઉપર હતું યારે તાબે થવાને બદલ ે રા ખુશીથી પોતાના ૩૫૩
ખલાસીઓની સાથે આ જ યાએ ડૂબી ગયું હતુ.ં તે જ આ વહાણ !’
‘ઓહો ! યારે તો આ પલે ંુ વિે જયર હશ ે ?’ હંુ બોલી ઊઠ્ યો.
‘હા, એ વિે જયર ! એ જ અમર વહાણ !’ કૅ ટન ધીમથ ે ી બો યો અને
કેટલીય ે વાર સુધી એ િછ િભ થઈ ગયલે ા વહાણ તરફ મીટ માંડીને જોઈ ર યો. હંુ
પણ આ ભદે ી માણસની સામ ે કેટલીય વાર સુધી તાકી ર યો. આ માણસ ફ ત શોખને
ખાતર જ આવું વહાણ લઈને નથી નીકળી પડયો; પણ તન ે ી પાછળ કોઈ અજબ
ઈિતહાસ હોવો જોઈએ, એમ મને વધારે દૃઢતાથી લાગવા માંડ્ય.ંુ દુ િનયાની ત પામતી
જતી ર તરફનો તન ે ો િતર કાર અને હારેલી ર તરફનો પ પાત ચો ખો દેખાઈ
આવતો હતો.
દરિમયાન અમા ં વહાણ પાછું દિરયાની સપાટી ઉપર આવી પહોં યુ.ં થોડીક
જ પળમાં મારા કાન ઉપર એક મોટો ધડાકાનો અવાજ આ યો. હંુ ચમ યો. મ કૅ ટન
સામ ે જોયુ;ં તે કંઈ ન બો યો.
મ પૂછ્ય ંુ : ‘કૅ ટન સાહેબ !’
પણ જવાબ ન મ યો.
હંુ તરત જ વહાણના તૂતક ઉપર પહોં યો. યાં નડે ઊભો હતો. મ પૂછ્ય ંુ :
‘નડે ! શાનો ધડાકો થયો ?’
‘તોપનો.’
‘ યાંથી ?’
 ‘જુ ઓ સામ ે દૂ ર વહાણ દેખાય છે યાંથી. તે કોઈ લ કરી વહાણ દેખાય છે.
થોડી જ વખતમાં આ વહાણ ઉપર હ લો કરી આને તે તોડી પાડશ.ે ’
‘અરે ! આ વહાણ તે તૂટતું હશ ે ?’ મ ક યુ,ં ‘એ તો ઘડીકવારમાં દિરયાને
ે શ.ે યાં એની પાછળ કંઈ પલે ંુ વહાણ ઓછું આવવાનું છે ?’
તિળય ે જઈને બસ
તે વહાણ કયા દેશનું હતું એ ઓળખી નહોતું શકાતુ;ં પણ ધીમ ે ધીમ ે તે પાસે
આવતું જતું હતુ.ં તન
ે ી નજરે અમા ં વહાણ પડયું હતું એ વાત તો ચો સ. પણ આ
વહાણ છે, એની એને ખબર છે કે કેમ તે કહી શકાય તમે નહોતુ.ં જો આ વહાણ પાસે
ે ી ખબર ન રહે તો અમારે નાસી છૂ ટવાની એક સરસ તક
આવ ે અને કૅ ટન નમે ોને તન
મળી ય એવું હતું !
‘જો એક માઈલનું અતં ર એ વહાણ અને આપણી વ ચ ે રહે તો હંુ તો કૂ દીને
તરતો તરતો યાં પહોંચી જવાનો ! તમારે પણ તમે જ કરવુ.ં ’ નડે ે ક યુ.ં
હંુ વહાણ તરફ જોતો ઊભો જ હતો. થોડી જ વારમાં ધુમાડાના ગોટા દેખાયા
અને અમારી ન કના પાણીમાં કંઈ ભારે પદાથ પડયો અને સાથે જ મોટો ધડાકો થયો.
‘અરે ! આ લોકો તો આપણી સામ ે જ તોપો ફોડે છે !’
‘હા, પણ તન
ે ા મનમાં એમ હશ ે કે આ કોઈ મોટંુ વહેલ કે એવું રાણી છે.’
કૉ સીલ ે ક યુ.ં
‘ના ના, મને તો તમે ાં શક
ં ા છે. મને તો એમ લાગે છે કે અ રાહમ િલક
ં ને
અમિે રકા પાછા જઈને લોકોને ખબર આ યા હશ ે કે એ કોઈ દિરયાઈ રાણી નથી પણ
વહાણ છે અને હવ ે તો એ વહાણનો નાશ કરવા માટે આવાં વહાણો કેટલાંય ે ભટકતાં
હશ.ે ’ મ ક યુ.ં
‘કૅ ટન નમે ો હવ ે શું કરશ ે ?’
મારા મનમાં એક ભયક ં ા આવી ને પસાર થઈ ગઈ. પલે ા વહાણને
ં ર શક
કૅ ટન નમે ો વતું નિહ રહેવા દે !’
દરિમયાન અમારા વહાણની આસપાસ તોપના ગોળાનો વરસાદ વરસતો હતો.
એક પણ ગોળો હજુ નૉિટલસને અડ્ યો નહોતો ને વહાણ લગભગ રણક ે માઈલ દૂ ર
હશ.ે કૅ ટન નમે ો વહાણ આટલું જોખમમાં હોવા છતાં હજુ ઉપર નહોતો આ યો, તમે
વહાણને પાણીની નીચ ે પણ લઈ નહોતો જતો. જો એકાદ તોપનો ગોળો બરાબર વહાણ
ઉપર આ યો, તો વહાણનો ભુ ો બોલી ય એમાં મને શક ં ા નહોતી.
નડે ે મને ક યું : ‘ રોફેસર સાહેબ ! મને લાગે છે કે આપણે એ વહાણને
િનશાનીથી એમ સમ વીએ કે અમ ે શ નથી, િમ ર છીએ. કેમ ?’
 પણ હંુ જવાબ આપું તે પહેલાં તણ
ે ે િખ સામાંથી માલ કાઢ્ યો અને હાથ
ૈ ારી કરે છે, યાં તો પાછળથી વ ર જેવો હાથ તન
ચો કરી ફફડાવવાની તય ે ા ઉપર
પડયો. આ હાથના આંચકાથી તમે જ બીકથી નડે પડી ગયો !
‘દુ !’ કૅ ટન બબડયો, ‘તારે વગરમોતે મરવાનો િવચાર લાગે છે, કેમ ?’
કૅ ટન નમે ોનો અવાજ જેટલો ભયક ે ી વધારે ભયક
ં ર હતો તથ ં ર તને ો આ
વખતનો સીનો હતો. તને ો ચહેરો ખૂબ િફ ો લાગતો હતો. તન ે ો અવાજ અ યારે ગાજતો
હતો. જતા નડે ને તણ ે ે જરા વાંકો વાળીને હચમચાવી ના યો.
પણ તરત જ તને ે એક બાજુ મૂકીને પલે ા દૂ ર દેખાતા વહાણ તરફ તે ફયો :
‘ઓ કમભાગી ર ના વહાણ ! તું ણે છે હંુ કોણ છું ? મારે તને ઓળખવાની જ ર
નથી. તારે મને ઓળખવો હોય તો જો આ િનશાની !’ એમ કહીને પોતાનો કાળો વાવટો
ે ે દિ ણ વ પર ફરકા યો હતો.
હવામાં ફરકા યો. આ જ વાવટો તણ
એ જ ઘડીએ એક બીજો ગોળો બરાબર વહાણની ન ક આવીને પાણીમાં
પડયો.
‘નીચ ે ઓ !’ કૅ ટન નમે ોએ પોતાના ખભા સહેજ હલા યા, ‘તમ ે રણય
ે
જણા નીચ ે ઓ !’
‘કેમ, પલે ા વહાણ ઉપર તમ ે હ લો કરવાના છો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘હા. હંુ તન
ે ે ડુબાડી દેવાનો છું .’
‘તમે ન કરતા.’ મ ક યુ.ં
‘હંુ એમ જ કરીશ ! મને સલાહ આપવાની જવાબદારી તમારા ઉપર ન રાખો.
યુ શ થઈ ગયું છે; સામા પ ે જ શ કયું છે; તથે ી તન ે ે બહુ ભયક
ે ો જવાબ તન ં ર
મળશ.ે તમ ે નીચ ે ઓ !’
‘આ વહાણ કયા દેશનું છે ?’
‘તમને ખબર નથી ? બહુ ઠીક થયુ.ં તમારે ણવાની જ ર પણ નથી.
એટલી વાત પણ તમારાથી છાની રહી તે ઠીક થયુ.ં હવ ે નીચ ે ચા યા ઓ.’
અમારે નીચ ે ગયા િસવાય છૂ ટકો નહોતો.
 વમળમાં
અમ ે નીચ ે ગયા. તૂતક ઉપર લગભગ ૧૫ માણસો કૅ ટનને વીંટળાઈને ઊભા
હતા. બધાનાં મુખ ઉપર તે વહાણ ઉપરનો વરે નો ભાવ દેખાતો હતો. જતાં જતાં નીચન
ે ા
શ દો મારા કાન પર પડ્ યા : ‘લગાવ, ઓ મૂખ વહાણ ! હજુ વધારે તોપના ગોળા
લગાવ. મારે તો ફ ત એક જ હ લો કરવાની જ ર છે. પણ હંુ તને અહીં નિહ
ડુબાડું. તારી કબર પલે ા વિે જયરની સાથે ન જ હોય !’
હંુ મારા ઓરડામાં ગયો. વહાણનો પખ
ં ો ચાલુ થયો અને ઘડીવારમાં તો પલે ા
વહાણને યાંય છેટંુ પાડી દીધુ.ં
સાંજના ચાર વા યા હતા. મારી ધીરજ ન રહી શકી. હંુ પાછો વહાણના
તૂતક ઉપર પહોંચી ગયો. યાં કૅ ટન પીઠ પાછળ હાથ રાખીને આવશ ે માં ને આવશ
ે માં
ફરતો હતો. મને જોયો કે તરત જ તે બોલી ઊઠ્ યો : ‘હંુ હ અને યાય માટે લડનારો
છું . હંુ ગુલામ ર નો રિતિનિધ છું અને પલે ંુ વહાણ ગુલામ બનાવનાર ર નું
રિતિનિધ છે. તે િસતમગારને લીધે મ બધું ખોયું છે. મારો દેશ, મા ં કુ ટંુ બ, મારાં
વહાલાં છોકરાં, માતા, િપતા, ી, જે જે મને વહાલું હતું તે બધું જ. મા ં બધું નાશ
પા યું તે એને જ લીધે છે ! દુ િનયામાં હંુ એને જ િધ ા ં છું !’
પલે ંુ વહાણ પૂરજોસમાં અમારા વહાણ તરફ આવતું હતુ.ં હંુ નીચ ે ઊતરી ગયો.
પલે ંુ વહાણ જેમ જેમ ન ક આવતું હતુ,ં તમે તમે તન ે ંુ મોત ન ક આવતું હતું એમ હંુ
જોઈ શકતો હતો. પણ એને કઈ રીતે જણાવવું કે અહીં આવવામાં વનું જોખમ છે ?
રાત પડી. કૅ ટન હજુ વહાણના તૂતક ઉપર જ હતો. પલે ંુ વહાણ પણ બે
માઈલને અતં રે દેખાતું હતુ.ં આકાશમાં અને સમુદ્ર ઉપર કેટલી શાંિત હતી અને આ
ભયકં ર માણસના મોઢા પર કેવાં તોફાનનાં િચ નો હતાં ! સમુદ્રના તોફાન કરતાંય ે
આ તોફાન મને ભયક ં ર લાગતું હતુ.ં
મને થયું : કોઈ પણ રીતે આ વહાણમાંથી અ યારે નાસી છૂ ટવું જોઈએ. આ
વહાણનો ર િવનાશ મારાથી નિહ દે યો ય !
નડે તથા કૉ સીલને પણ મ વાત કરી. ‘દિરયામાં કૂ દી પડીને પણ નાસી
છૂ ટવુ.ં ભલ ે આપણે પકડાઈ જઈએ ને મોત આવ ે તોય ે વાંધો નથી ! મોત તો આ સમુદ્રમાં
ે ી શી ખાતરી ?’
પડીને િકનારે પહોંચશું યાં સુધીમાં નિહ આવ ે તન
અમ ે તયૈ ાર થઈ ગયા. અમારામાં અજબ િહંમત આવી ગઈ હતી. વહાણની
ે ા ભાગમાં જે દાદર હતો, તે દાદર ઉપર થઈને અમ ે વહાણના તૂતક ઉપર
વ ચન
ચડવાની તય ૈ ારી કરતા હતા યાં ઉપરનું બારણું દેવાઈ ગયું અને વહાણ થોડી વારમાં
તો અદં ર ઊતરવા લા યુ.ં
અમ ે િનરાશ થઈ ગયા. કાંઈ નિહ થઈ શકે. નૉિટલસ પલે ા વહાણને નીચથ
ે ી
જ તોડી નાખશ ે ! મારા િવચારો ણે થભ ં ી ગયા. હંુ એક ભયક
ં ર આંચકાની જ વાટ
જોતો હતો.
વહાણ ખૂબ જોરથી ચાલતું હતુ.ં એકાએક વહાણને એક નાનો એવો આંચકો
લા યો. મારાથી બૂમ પડાઈ ગઈ. એક અવાજ પાણી સોંસરો થઈને અમારા વહાણમાં
ં ળાયો. હંુ દોડતો દોડતો પલે ા દીવાનખાનામાં પહોંચી ગયો. દીવાનખાનાની બાજુ ની
સભ
બારી ખુ લી હતી. કૅ ટન નમે ો યાં ઊભો હતો.
મ એ બારીમાંથી શું જોયું ? પલે ંુ મોટંુ વહાણ ધીમ ે ધીમ ે નીચ ે ઊતરતું હતુ.ં
અમા ં વહાણ પણ તન ે ી સાથે સાથે જ નીચ ે ઊતરતું હતુ.ં પલે ા વહાણને તિળય ે પડેલા
કાણામાંથી પાણી ધોધમાર વહાણમાં ભરાતું હતુ.ં માણસો આમથી તમે તરફિડયાં મારતા
હતા. કોઈ કોઈ પાિટયાન,ે કોઈક વહાણના મોટા સઢના થાંભલાને કે જે કાંઈ હાથ
આ યું તન ે ે વળગી પડતા હતા. કોઈ પર પર એકબી ને વળગી પડતા હતા. તમે નાં
મોઢાં પર કેટલી વદે ના જણાતી હતી !
મારા રોમાંચ ખડા થઈ ગયા. ત ધ િચ ે અને િ થર દૃિ એ હંુ એ જોઈ
ર યો ! વહાણ તિળય ે બઠે ું . ઠેઠ સઢની ટોચ ે ચડેલા માણસો પણ હવ ે વહાણની સાથે
ડૂ યા; કોઈ ન બ યુ.ં થોડી વારમાં બધું તિળય ે અદૃ ય થઈ ગયું !
હંુ કૅ ટન નમે ો તરફ ફયો. તન
ે ી નજર હજુ પાણી તરફ જ હતી. થોડી વાર
પછી તે પોતાની ઓરડીમાં ગયો. હંુ પણ તને ી પાછળ થોડે સુધી ગયો.
ઓરડીને છેડે ભીંતને અઢેલીને એક છબી પડી હતી. તમે ાં એક જુ વાન ી ને
બે નાનાં બાળકો હતાં. કૅ ટન નમે ો તે િચ રની પાસે ઘૂટં િણય ે પડીને પોતાના હાથ
ં ાવીને સકે
લબ સકે રોતો હતો.
હંુ એ દૃ ય વધારે વખત જોઈ ન શ યો !
અમા ં વહાણ પાછું આગળ વ યુ,ં પણ હવ ે વહાણ કલાકના ૨૫ માઈલની
ઝડપે ઉ ર તરફ દોડતું જતું હતુ.ં પાણીની સપાટીથી લગભગ ૩૦ ફૂટ તે નીચ ે જ
રહેતુ;ં કોઈક જ વાર તે હવા લવે ા ઉપર આવતુ.ં
રા સ અને લાંડ વ ચન ે ી ખાડી અમ ે પસાર કરી ગયા એ હંુ નકશા
ઉપરથી જોઈ શ યો. યાંથી અમ ે યાં જશું એની મને ક પના નહોતી આવતી. કૅ ટન
નમે ોના મગજની જેવી જ અમારા વહાણની િદશા અચો સ હતી !
 પદં ર-વીશ િદવસ આ રમાણે પસાર થઈ ગયા. આ િદવસો દરિમયાન
વહાણનો એક પણ માણસ, કે કૅ ટન નમે ો સુ ધાં અમારી નજરે નહોતો પડયો.
એક િદવસે – મને તારીખ યાદ નથી – હંુ અરધી ઘમાં મારી પથારીમાં
પડયો હતો યાં નડે ે મને જગાડ્ યો અને મારા કાનમાં ક યું : ‘આજે આપણે નાસી
છૂ ટવાનું છે.’
‘ યારે ?’
‘રા રે. વહાણ ઉપર હમણાં કોઈ યાન આપનાર દેખાતું નથી. તમ ે તય
ૈ ાર છો
ને ?’
‘હા. પણ આપણે કઈ જ યાએ છીએ ?’
‘એ ખબર નથી, પણ અહીંથી વીશ માઈલ જમીન દેખાય છે.’
‘એ જમીન યાંની છે ?’
‘તે કોને ખબર ! આપણે એનું કામ પણ શું છે ?’
‘ભલ;ે આજ રા રે અહીંથી નાસી છૂ ટવું એ ચો સ ! બહાર પછી ડૂબીએ કે
તરીએ.’
‘દિરયો તોફાની છે. પવન ખૂબ છે; પણ આ વહાણની મજબૂત હોડીમાં ૨૦
માઈલ કાપવા એટલ ે કંઈ નથી. વળી મ એ હોડીમાં ખાનગી રીતે થોડુંક મીઠું પાણી અને
ખાવાનાં સાધનો મૂકી રા યાં છે.’
‘બસ, હંુ તય
ૈ ાર છું .’ મ ઉ સાહથી ક યુ,ં ‘અને જો હંુ પકડાઈ જઈશ તો મરી
જઈશ એ કબૂલ, પણ તાબે નિહ જ થા .’
‘આપણે બધાય સાથે મરશુ.ં ’
મ મનથી િન ય કરી જ લીધો હતો. હંુ ઊઠયો. વહાણના ઉપરના ભાગ ઉપર
ગયો, પણ યાં દિરયાનાં ભયક ં ર મો ં આગળ ઊભા રહી શકાય તમે નહોતુ.ં આવા
તોફાનમાં નાસી છૂ ટવું એમાં કેટલું જોખમ છે, તન
ે ો મને તે વખતે િવચાર જ ન આ યો. હંુ
યાંથી ઊતરીને દીવાનખાનામાં ગયો. મારી ઈ છા કૅ ટન નમે ોને મળવાનીય ે હતી. તન ે ી
સામ,ે તન
ે ા ભયકં ર ચહેરા સામ ે હંુ વ થ રીતે ઊભો રહી શકીશ ? ના, ના, તન ે ે
મોઢામોઢ તો ન જ મળવુ.ં તને ે હંુ ભૂલી જઈશ. પણ…
આજનો જેવો લાંબો િદવસ મને અ યાર સુધીમાં એકેય નહોતો લા યો. હંુ
ં ા પડે એ બીકે અમ ે રણ જણા તે િદવસે એકઠા જ થયા નિહ.
એકલો જ હતો. શક
 ે ે ક યું : ‘હવ ે
પાછો સાંજે સાડા છ વાગે નડે મારી ઓરડીમાં આ યો. તણ
આપણે ઠેઠ અહીંથી નીકળવાના સમય સુધી મળશું નિહ. દસ વાગે હોડી રાખવાની
જ યાએ આવી પહોંચજો.’ નડે ચા યો ગયો. તે મારા જવાબની રાહ જોવા પણ ઊભો ન
ર યો. મ દીવાનખાનામાં જઈને જોયું તો અમા ં વહાણ નૠ ૈ ય િદશામાં દિરયાની
સપાટીથી ૨૫ વામ નીચ ે ખૂબ ઝડપથી દોડી ર યું હતુ.ં
મ દીવાનખાનામાં સ ં રહ થાન તરફ એક નજર નાખી – છે લી નજર
નાખી. દુ િનયાની આ અમૂ ય સમ ૃદ્ િધ આમ ને આમ સમુદ્રને તિળય ે દટાઈ જશ,ે એ
િવચારે મને કંપારી છૂ ટી. એક કલાક સુધી હંુ દીવાનખાનામાં બધું જોતો ફયો. પછી હંુ
મારી ઓરડીમાં ગયો.
મ મારો દિરયામાં પહેરવાનો પોશાક ચડા યો અને મારી નોંધોનાં કાગિળયાનું
બડં લ બાંધીને તયૈ ાર કયુ.ં મા ં હૃદય જોરથી ધબકતું હતુ;ં તન ે ે ધબકતું હંુ અટકાવી
શકું તમે જ નહોતુ.ં આવી િ થિતમાં કૅ ટન નમે ોને તે કઈ રીતે હંુ મળી શકું ?
કૅ ટન અ યારે શું કરતો હશ ે ? મ તન
ે ી ઓરડી પાસે જઈને કાન માંડ્યા.
અદં ર ભારે પગલાંનો અવાજ આવતો હતો. હજુ ગતો લાગે છે ! અમ ે ભાગવાના છીએ
એની શક ં ા પડવાથી તો તે નિહ ગતો હોય ?
ે ે મળવું જ જોઈએ ! મારા મગજમાંથી એક િવચાર
ે ી ઓરડીમાં જઈને તન
તન
ઝડપભરે પસાર થયો. ‘ના ના; એ તો આવશ ે જ છે. એમ તે થાય ?
હંુ થાકી ગયો. પથારીમાં સૂતો. સૂતા પછી જરાએક શાંિત વળી. પણ મારા
મગજમાં તો ાનતતં ઓ ુ ણે તૂટી જશ ે એમ લાગતું હતુ.ં મારી નજર સમ વહાણની
મારી મુસાફરીનો ઈિતહાસ ખડો થઈ ગયો. વહાણ ઉપરના એકેએક બનાવની સાથે
કૅ ટન નમે ો મારી નજર આગળ ખડો થતો. ધીમ ે ધીમ ે તે મને ખૂબ મોટો લાગવા માંડ્યો.
તે હવ ે માણસ કરતાં પણ દિરયાનો કોઈ મહાન સ રાટ હોય તવે ો મને લાગવા માંડ્યો.
સાડા નવ થયા. મા ં માથું હમણાં ણે ફાટી જશ ે એમ લા યુ.ં બે હાથ વ ચ ે
ે ે પકડીને હંુ તે પથારીમાં દાબીને પડયો હતો. હવ ે િવચાર ન કરવા એમ ન ી કયું.
તન
અરધો કલાક જ બાકી છે. હવ ે જો અરધો કલાક હંુ િવચારે ચડીશ, તો ગાંડો જ થઈ
જઈશ !
એ જ ઘડીએ મારે કાને દૂ ર દૂ રથી આવતા ઑગનના સૂર પડ્ યા. કેટલા
ક ણ તે સૂરો હતા ! દુ િનયામાંથી છૂ ટી જવા મથતા કોઈ આ માની વદે નાની ણે ચીસો
હોય !
ઘડીભર આ સૂરોએ મને દુ િનયા ભુલાવી દીધી.
 તરત જ એક િવચારે હંુ ગભરાઈ ઊઠ્ યો. કૅ ટન નમે ો અ યારે આ
દીવાનખાનામાં આ ઑગન વગાડતો હતો. વહાણ ઉપર બાંધલે ી હોડી ઉપર જવાનો મારો
માગ આ દીવાનખાનામાં થઈને જતો હતો. હવ ે શું કરવું ? તે મને જોશ,ે મને કદાચ
ે ે ખબર પડી ગઈ તો ?…
પૂછશ ે અને જો તન
દસ વાગવાની તય ૈ ારી હતી. મારે જવું જ જોઈએ. હંુ ઊઠ્ યો. મ બારણું
ઉઘાડ્ ય.ંુ બહુ જ કાળ થી ઉઘાડ્ ય,ંુ છતાં ણે મોટો ધડાકો થયો હોય એમ મને
લા યુ.ં એ ક પનાનું ભૂત જ હતુ.ં હંુ ઓસરીમાં ચાલીને દીવાનખાના પાસે આવી
પહોં યો. દીવાનખાનામાં અધં ા ં હતુ.ં કૅ ટન નમે ો હજુ અધં ારામાં ઑગન વગાડતો
હતો. તે મને જોઈ ન શ યો. તે એટલો બધો ત લીન હતો કે કદાચ ઓરડામાં અજવાળં ુ
હોત તોય ે મને દેખત નિહ !
હંુ િબલાડીની જેમ પગલાં મૂકતો મૂકતો દીવાનખાનું પસાર કરી ગયો. પસાર
કરતાં લગભગ મને પાંચ િમિનટ લાગી. દીવાનખાનાનું સામન ે ંુ બારણું મ ઉઘાડ્ ય ંુ યાં
પાછળ મ કૅ ટન નમે ોનો િન: ાસ સાંભ યો. હંુ થભ ં ી ગયો. હંુ સમ ગયો કે તે ઊભો
થતો હતો. મ તન ે ે જોયો; કારણ પડખન ે ા પુ તકાલયના ઓરડામાંથી થોડોક રકાશ
અદં ર આવતો હતો. તે અદબ વાળીને ધીમ ે પગલ ે મારા તરફ જ આવતો હતો. તે પોતે જ
આવતો હતો કે તન ે ંુ ભૂત ? તન
ે ાં ડૂસકાં મારા કાન ઉપર પડ્ યાં : ‘ઓ રભુ ! બસ,
હવ ે બહુ થયુ;ં બહુ થયું !’
હંુ મરિણયો થઈને પુ તકાલયમાં પસ
ે ી ગયો. યાંથી સીડી ઉપર થઈને પલે ી
હોડી બાંધવાના પાંજરામાં જવાનો માગ આગળથી મારા સાથીઓએ ખોલી રા યો હતો.
‘ચાલો, જલદી કરો !’ હંુ બોલી ઊઠ્ યો.
‘તય
ૈ ાર છીએ.’ નડે ે ક યુ.ં
હોડીના પાંજરામાં જવાનો દરવાજો બધં કરી દીધો અને હોડીને પાંજરામાંથી
બહાર કાઢવાનો માગ, તન ે ા પચે ખોલીને ખોલી નાખવામાં આ યો. નડે હોડીને છોડવા
માંડ્યો યાં અદં રના ભાગમાંથી કંઈક ઘોંઘાટ થતો અમારા કાન ઉપર પડ્ યો.
‘બસ ! ખબર પડી ગઈ !’
ં ર મૂ યુ,ં ને હોડી છોડવાનું કામ બધં કરયુ.ં
નડે ે અધં ારામાં મારા હાથમાં ખજ
‘માલ ટ્ રોમ ! મા સટ્ રોમ !’ * અદં રથી બૂમો આવી.
હવ ે ? અમારી હોડી જે વખતે છૂ ટવાની તય
ૈ ારીમાં હતી તે જ ઘડીએ આ
વહાણ આ વમળમાં પઠે ું ! કૅ ટન નમે ોએ ણી જોઈને કે અ ણતાં પણ પોતાના
વહાણને આ સમુદ્રની નાિભ ગણાતા ભાગમાં ના યુ.ં આખું વહાણ ગોળ ચ ર ફરતું
હતુ.ં મને ફેર ચડવા લા યા.
વહાણ એ વમળમાંથી છૂ ટવા માટે કંઈ ઓછો રય ન નહોતું કરતુ.ં વહાણના
ે ાંધા આ યુ માં ઢીલા થવા લા યા હતા.
સાંધસ
‘હવ ે આ વમળમાંથી વહાણ બહાર ન નીકળે યાં સુધી આ હોડીને છોડવી
એમાં વનું જોખમ છે. આપણે હવ ે હોડીને હમણાં છોડવી જ નિહ.’ નડે ે ક યુ.ં
‘કદાચ હવ ે તો આ વહાણને વળગી રહેવામાં જ…’ વા ય પૂ ં થાય તે
પહેલાં તો એક કડાકો થયો અને હોડીના વહાણ સાથે જડેલા તૂટી ગયા.
ધનુ યમાંથી છૂ ટેલા તીરની જેમ અમારી હોડી એ વમળમાં થઈને છૂ ટી. આંચકો
એટલા જોરથી લા યો કે મા ં માથું હોડીના પતરા સાથે જોરથી અથડાયુ.ં હંુ બભ ે ાન
થઈ ગયો.

* માલ ટ્ રોમ એટલ ે વમળ, નોવના િકનારા આગળ દિરયામાં ભયંકર વમળો ચડે છે. દિરયામાં આ જગા
વહાણો માટે સૌથી ખરાબ ગણાય છે. આ વમળમાંથી વહાણ ભા ય ે જ બચ ે છે.
 છેવટ
અમારી આ િવિચ ર મુસાફરી પૂરી થઈ. રા રે શું બ યું તને ી મને કશી ખબર
નથી. અમ ે એ વમળમાંથી કઈ રીતે નીક યા તન ે ી હજુ પણ મને ખબર નથી પડી.
યારે હંુ ભાનમાં આ યો, યારે એક માછીમારના ઝૂ પં ડામાં સૂતો હતો. મારા બનં ે િમ રો
મારા હાથપગ દાબતા હતા. હંુ તમે ને ભટે ી પડયો.
અમ ે લોફોડાનના બટે ો ઉપર હતા. રા સ જવા માટે મિહનામાં બે વાર એક
ટીમર અહીંથી પસાર થાય છે. તે ટીમર આવ ે યાં સુધી અમારે રોકાવું પડયુ.ં

મારી વાત પણ હંુ અહીં પૂરી ક ં છું . આ વાતા આખી સાચી છે. હંુ એક પણ
વાત અદં રથી ભૂલી નથી ગયો; તમે મ એકે બનાવ છોડી પણ નથી દીધો. સમુદ્રના
ગભમાં રહેતી અપાર સમ ૃદ્ િધનો એક ભાગ જે મ જોયો, તન ે ંુ આ આખું વણન છે.
મને કદાચ તમ ે સાચો નિહ માનો. શી ખબર ! અને ન માનો તો કંઈ નિહ;
પણ એટલું તો હંુ કહંુ છું કે લગભગ દસ મિહનામાં સમુદ્રની અદં ર ૬૦,૦૦૦ માઈલ સુધી
હંુ ફયો છું , એટલ ે મને તે િવષે બોલવાનો તો પૂરો અિધકાર છે.
પણ નૉિટલસનું શું થયું એમ કદાચ તમ ે પૂછશો. તે પલે ા વમળમાં નાશ પા યું ?
કૅ ટન નમે ો હજુ વતો હશ ે ? કૅ ટન નમે ોની પોતાની લખલ ે ી ‘આ મકથા’ દુ િનયામાં
કોઈને હાથ લાગશ ે ? કૅ ટન નમે ો કયા દેશનો હતો એની કંઈ ખબર પડશ ે ? મને
આશા છે કે મળશ.ે મને તો એમ પણ આશા છે કે કૅ ટન નમે ો આ વમળમાં પોતાના
વહાણને બચાવીને હજુ દિરયાને અગાધ તિળય ે ઘૂમતો હશ ે અને િવશાળ સાગર ઉપર
પોતાનું અખડં સા રા ય ભોગવતો હશ.ે તે જેટલો અગ ય-રહ યપૂણ છે, એટલો જ તે
ભ ય છે; તે જેટલો ર છે, એટલો જ તે સુકોમળ છે : મહાસાગરનો ણે કોઈ ભ ય
સ રાટ !