Stela i jej przekształcenia

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Stela i jej przekształcenia

System wiązek przewodzących u roślin rozciąga się od korzeni do łodyg i liści.

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Kluczowym momentem ewolucji roślin było wykształcenie układu waskularnego, czyli

systemu tkanek ksylemu i floemu. Jego zadaniem jest transport wody i substancji
odżywczych w roślinie, jak również mechaniczne wzmocnienie jej konstrukcji, dzięki
któremu korzenie mogą sięgać głębiej, a pędy wznosić się wyżej w poszukiwaniu światła.
Tkanki układu waskularnego korzeni oraz pędów wraz z towarzyszącymi im zespołami
komórek tkanki miękiszowej określa się wspólnym mianem: stela (od greckiego słowa stḗ lē
– słup). Budowa steli jest różna w zależności od gatunku i organu rośliny.
Twoje cele

Scharakteryzujesz budowę steli.

Określisz różnice między typami steli w różnych organach u roślin jednoliściennych,
nagozalążkowych i okrytozalążkowych.
Omówisz przebieg ewolucji steli.
Przeczytaj

Stela to system ciągnących się w roślinie wiązek ksylemu i floemu wraz z otaczającymi je
komórkami tkanki miękiszowej. Nazywana jest także walcem osiowym. Stele
poszczególnych grup roślin różnią się ułożeniem względem siebie ksylemu (drewna),
floemu (łyka) i tkanki miękiszowej. Zawsze jednak układ ten pełni tę samą funkcję: u roślin
naczyniowych odpowiada za wzmacnianie organów roślinnych, transport wody
z rozpuszczonymi składnikami mineralnymi od korzeni do pędów (ksylem) oraz transport
cukrów jako produktów fotosyntezy z miejsca ich wytwarzania – najczęściej z liści do
miejsca w roślinie, gdzie będą potrzebne, np. do korzeni, owoców (floem).

Korzeń

U współcześnie żyjących roślin najbardziej zewnętrzną częścią steli korzeni jest cylinder
okolnicy (perycyklu), który składa się z kilku warstw komórek miękiszowych i czasem
towarzyszących im komórek sklerenchymy. Najczęściej ksylem zajmuje centralną część
korzenia, tworząc na przekroju poprzecznym kształt gwiazdy, między której
ramionami znajduje się łyko. W zależności od liczby ramion takiej gwiazdy wyróżnia się np.
jednopromienistą i wielopromienistą budowę korzeni. Tego typu walec osiowy określa się
mianem aktynosteli.

Komórki ksylemu położone przy zewnętrznej części walca osiowego mają mniejszą średnicę
i więcej zgrubień w stosunku do tych zlokalizowanych w jego wnętrzu. Na tej podstawie
wyróżnia się protoksylem, którego komórki są mniejsze, występujący w młodych
i rosnących organach, oraz metaksylem, obecny w organach, które zakończyły wzrost.
Wewnątrz walca osiowego może znajdować się miękisz rdzeniowy.
 2

4 1

3
6

Metaksylem

Protoksylem

Floem

Okolnica (perycykl)

Endoderma

Miękisz kory pierwotnej

Przekrój przez korzeń lilii (Lilium ). Walec osiowy typu aktynosteli.
Źródło: Berkshire Community College Bioscience Image Library, Flickr, domena publiczna.

Łodyga

Na przekroju poprzecznym łodyg również można wyróżnić walec osiowy, otoczony

tkankami kory pierwotnej. Zewnętrzną część walca może stanowić okolnica z jednej lub
kilku warstw tkanek miękiszowych (np. u paprotników), jednak u większości roślin okolnica
nie występuje w łodydze. Układ tkanek przewodzących steli może być bardzo różny.
U niższych roślin naczyniowych stanowi zwartą kolumnę. U roślin jednoliściennych
najczęściej ma postać nieregularnie rozproszonych wiązek rozdzielonych przez miękisz
zasadniczy – w tym przypadku nie można wyróżnić ani kory pierwotnej, ani walca
osiowego. Natomiast u roślin nagozalążkowych i dwuliściennych tkanki przewodzące
tworzą wiązki ułożone na przekroju na planie pierścienia, wewnątrz którego znajduje się
rdzeń miękiszowy. Pierścień tkanek przewodzących występujący u paproci może być
ciągły lub podzielony tzw. promieniami rdzeniowymi. Ułożenie ksylemu i floemu
w łodydze ma charakter naprzeciwległy, w przeciwieństwie do korzenia, gdzie te tkanki
położone są naprzemianlegle. Floem usytuowany jest zazwyczaj zewnętrznie w stosunku
do ksylemu i może graniczyć z korą pierwotną.

1
2

Floem
2

Ksylem

Budowa łodygi rośliny z rodzaju psylot ( Psilotum ). Walec osiowy typu aktynosteli.
Źródło: George Shepherd, Flickr, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.

1
2

Floem

Ksylem

Rdzeń miękiszowy
Budowa pierwotna łodygi rośliny dwuliściennej z rodzaju kokornak ( Aristolochia). Walec osiowy typu klasycznej
eusteli.
Źródło: Josef Reischig, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Według teorii stelarnej tkanki przewodzące w walcu osiowym stanowią pewną całość, która
przechodziła ewolucję wraz ze stopniowym rozwojem korpusu roślin naczyniowych, aż do
osiągnięcia obecnie obserwowanych układów. Teoria ta odnosi się głównie do roślin
nasiennych. Wciąż podlega ona szerokiej dyskusji.
Różne typy ukształtowania steli zgodnie z ewolucyjnymi etapami różnicowania zostały
zestawione w poniższej tabeli.

Rodzaj
walca Typ steli Występowanie Cechy charakterystyczne
osiowego

– najprostszy i najbardziej
prymitywny typ steli
pierwotne rośliny osiowe
(psylofity), prymitywne – brak rdzenia
haplostela
paprotniki, mchy,
wątrobowce – centralnie ułożony ksylem,
otoczony pierścieniem
floemu

– ksylem ułożony centralnie,

tworzący wystające
Protostela prymitywne paprotniki krawędzie ku obwodowi
(widłaki); stela (promieniście ułożone
aktynostela charakterystyczna dla ramiona)
korzeni roślin
okrytozalążkowych – floem ułożony wokół
ksylemu i pomiędzy jego
wystającymi ramionami

– płytkowate pasma ksylemu

plektostela współczesne widłaki

– floem otacza i rozdziela
pasma ksylemu
Rodzaj
walca Typ steli Występowanie Cechy charakterystyczne
osiowego

– pierścień floemu otacza

położony w stosunku do
niego wewnętrznie pierścień
ksylemu

– wewnątrz pierścienia
tkanek przewodzących
obecny jest miękiszowy
syfonostela rdzeń
niektóre paprotniki
klasyczna
– pierścień ksylemu może
Syfonostela być otoczony zarówno od
zewnątrz, jak i od wewnątrz
pierścieniami floemu

– pierścienie ksylemu
i floemu mogą być
rozdzielone warstwą tkanki
miękiszowej

– pierścień tkanek
przewodzących przedzielony
diktiostela paprocie
jest promieniami miękiszu
odchodzącymi od rdzenia

Eustela – wiązki łykodrzewne,

kolateralne lub bikolateralne

eustela rośliny nagozalążkowe – tkanki przewodzące tworzą

klasyczna i dwuliścienne pierścień pojedynczy
składający się z wielu
wyraźnie ukształtowanych
wiązek
 Rodzaj
walca Typ steli Występowanie Cechy charakterystyczne
osiowego

– rozproszony układ wiązek

łykodrzewnych otoczonych
tkanką miękiszu
zasadniczego

– wiązki nie tworzą jednego

ataktostela jednoliścienne
pierścienia, mogą być
rozproszone na całym
przekroju

– wiązki mogą skupiać się

w zewnętrznej części łodygi

Słownik
aktynostela

typ walca osiowego z charakterystycznym gwiaździstym układem wiązek

przewodzących; rodzaj prosteli
metaksylem

rodzaj drewna pierwotnego występującego we wnętrzu walca osiowego w postaci

komórek o dużej średnicy i z jamkami w ścianach komórkowych
protoksylem

komórki drewna, wyróżniające się małą średnicą oraz spiralnymi zgrubieniami ścian
stela

(gr. stḗ lē – słup) inaczej walec osiowy; tkanka waskularna występująca w korzeniu lub
pędzie, w której głównym budulcem jest ksylem lub floem wraz z towarzyszącymi
komórkami tkanki miękiszowej
teoria stelarna

zakłada ewolucję walca osiowego jako uporządkowanego układu tkanek przewodzących,

który stopniowo różnicował się wraz ze zmianami korpusu roślin naczyniowych
układ waskularny

układ tkanek transportujących u roślin naczyniowych, złożony z ksylemu i floemu

wiązka bikolateralna
typ wiązki przewodzącej, złożonej z dwóch pasm łyka, pomiędzy którymi leży pasmo
drewna
wiązka kolateralna

typ wiązki przewodzącej, złożonej z pojedynczych pasm drewna i łyka

Animacja

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R13uayUWGwOWk

Stela i jej przekształcenia.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film pod tytułem "Stela i jej przekształcenia".

Polecenie 1

Scharakteryzuj, jak zbudowany jest walec osiowy i jaką pełni funkcję u roślin.

Polecenie 2

Wymień i opisz odmiany syfonosteli i eusteli.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Uzupełnij tekst, wybierając prawidłowe sformułowania spośród podanych poniżej.

Wspólnym mianem „stela” określa się tkanki układu i tkankę , które

znajdują się w roślin. Jest to system ciągnących się pasm ksylemu i floemu
oddzielonych od innych tkanek: transportuje wodę i składniki mineralne od korzeni
do pędów, natomiast odpowiada za transport cukrów z miejsc fotosyntezy do
innych organów rośliny. Dodatkową funkcją, którą może pełnić stela, jest . Mimo
podobnej funkcji u wszystkich roślin budowa steli jest różna w zależności od .

gatunku i organu, w którym występuje ksylem miękiszową

wysokości i dostępności wody w otoczeniu wzmacnianie organów roślinnych

korzeniach i pędach jedynie w korzeniach pierwotnych

udział w przemianie pokoleń i rozmnażaniu bezpłciowym okrywającego

wzmacniającą floem waskularnego

Ćwiczenie 2 輸
Oceń i zaznacz, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Stela inaczej nazywana jest walcem osiowym.  
Teoria stelarna zakłada, że tkanki przewodzące w walcu
osiowym stanowią pewną całość, o wspólnych  
początkach ewolucyjnych.
U danego gatunku rośliny występuje zawsze jeden, ten
 
sam rodzaj steli, zarówno w łodydze, jak i korzeniu.
Kolumna ksylemu tworząca na przekroju poprzecznym
 
kształt gwiazdy występuje w aktynosteli.
Ćwiczenie 3 輸
Wskaż wszystkie stwierdzenia prawidłowo opisujące stele łodyg różnych grup roślin.

 Ksylem i floem ułożone są w łodydze naprzemianlegle, tak jak w korzeniach.

 Ułożenie ksylemu i floemu w łodydze ma charakter naprzeciwległy.

 U niższych roślin naczyniowych ksylem przybiera formę zwartej kolumny.

 W łodydze nigdy nie występuje walec osiowy.

Floem położony jest wewnętrznie w stosunku do ksylemu, a ksylem otacza floem od


zewnątrz.

U roślin jednoliściennych ksylem łodygi przybiera rozproszoną formę wiązek


rozdzielonych przez miękisz.

Floem ułożony jest zewnętrznie w stosunku do ksylemu i może graniczyć z korą


pierwotną.

Ćwiczenie 4 輸

Uporządkuj elementy budowy pierwotnej korzenia, zaczynając od tkanki położonej najbardziej

powierzchniowo, a kończąc na tkance położonej centralnie.

Ksylem 

Skórka (ryzoderma) 

Endoderma 

Okolnica (perycykl) 

Miękisz kory pierwotnej 

Floem 
Ćwiczenie 5 醙
Połącz w pary nazwy roślin z odpowiednim typem steli.

Psylofity, prymitywne paprotniki, mchy,

Plektostela
wątrobowce

Eustela Paprotniki

Syfonostela Nagozalążkowe i dwuliścienne

Aktynostela Widłaki

Haplostela Jednoliścienne

Psylofity, korzenie roślin

Ataktostela
okrytozalążkowych

Ćwiczenie 6 醙

Dopasuj podane nazwy do przekrojów steli, przeciągając je w odpowiednie miejsca.

  

 

 

Haplostela Ataktostela Dik ostela Eustela Protostela Eustela klasyczna

Syfonostela klasyczna Syfonostela Plektostela Aktynostela

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 7 難

Źródło: Berkshire Community College Bioscience Image Library, Flickr, licencja: CC 0 1.0.

Określ, jaki typ steli widoczny jest na przedstawionym powyżej zdjęciu.

Odpowiedź uzasadnij, podając dwie cechy charakterystyczne dla tego układu.
Ćwiczenie 8 難

Powstawanie wtórnej wiązki waskularnej u juki (Yucca). Dojrzała wiązka wtórna zawiera grubościenne
komórki drewna, które otaczają cienkościenne komórki łyka.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Układ tkanek przewodzących w wiązkach przewodzących w łodydze juki jest identyczny

z układem tkanek przewodzących w wiązkach przewodzących typowym dla paproci.

Na podstawie przedstawionego schematu oceń poprawność powyższego stwierdzenia.

Odpowiedź uzasadnij
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Stela i jej przekształcenia

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IX. Różnorodność roślin.

2. Rośliny lądowe i wtórnie wodne. Uczeń:

5) wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej)

organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Scharakteryzujesz budowę steli.

Określisz różnice między typami steli w różnych organach u roślin jednoliściennych,
nagozalążkowych i okrytozalążkowych.
Omówisz przebieg ewolucji steli.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
 ćwiczenia interaktywne;
analiza animacji;
mapa myśli;
tworzenie plakatu.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla cele lekcji z sekcji „Wprowadzenie” i omawia przebieg zajęć.

2. Wprowadzenie do tematu – praca z multimedium. Nauczyciel prosi uczniów, by
wyjaśnili, czym jest teoria stelarna. Następnie uczniowie zapoznają się z animacją
wyświetloną przez nauczyciela i na jej podstawie tworzą w parach grafikę ilustrującą
ewolucyjne różnicowanie się steli. Po wykonaniu zadania analizują tabelę w sekcji
„Przeczytaj” i weryfikują efekty swojej pracy. Wybrane pary omawiają swój schemat na
forum klasy.

Faza realizacyjna:

1. Praca w grupach. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy. Każda z grup otrzymuje
arkusz papieru i flamastry. Uczniowie mają za zadanie narysować schemat budowy
steli, zgodnie z przydzielonym tematem:
– grupa I – budowa steli w korzeniu różnych grup roślin;
– grupa II – budowa steli w łodygach współczesnych paprotników;
– grupa III – budowa steli w łodygach roślin nagonasiennych i okrytonasiennych
dwuliściennych;
– grupa IV – budowa steli w łodygach roślin okrytonasiennych jednoliściennych.
 Po wykonaniu zadania wybrana osoba z grupy prezentuje schemat. Nauczyciel w razie
potrzeby uzupełnia informacje.
2. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Uczniowie w parach wykonują ćwiczenie nr 6 (w
którym mają za zadanie dopasować odpowiednie nazwy do przedstawionych
przekrojów steli) z sekcji „Sprawdź się”. Następnie porównują swoje odpowiedzi
z najbliżej siedzącymi sąsiadami. Nauczyciel w razie trudności naprowadza
podopiecznych na właściwe rozwiązania lub wyjaśnia wątpliwości.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi uczniów, by wskazali różnice między stelą w różnych organach

u roślin jednoliściennych, nagozalążkowych i okrytozalążkowych.
2. Nauczyciel wyświetla temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”,
podsumowuje omawiany na lekcji materiał, wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 5 oraz 7 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Dla chętnych: Wykonaj ćwiczenie nr 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.
Stanisław Lewak, Jan Kopcewicz, Krzysztof Jaworski, „Fizjologia roślin. Wprowadzenie”,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Treści w sekcji „Animacja” można wykorzystać jako materiał służący powtórzeniu

i utrwaleniu wiedzy uczniów.