Πανεπιστήμιο Κύπρου ΑΕΦ 298 Δρ. Α.

Σεραφείμ

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: ΜΥΘΟΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΔΙΚΑΙΟ

Εβδομάδα 4: Οι γυναίκες στην Αρχαϊκή εποχή

Χρονικό πλαίσιο (750-480 π.Χ.): ιδιαίτερα σημαντική περίοδος είναι αυτή, γιατί τότε
διαμορφώνονται οι δομές της πόλης, καθώς ο ελληνικός κόσμος αρχίζει να εξαπλώνεται από τη
μια ως την άλλη όχθη της Μεσογείου. Για την αξιολόγηση αυτής της κοινωνίας χρησιμοποιείται
ο όρος «αριστοκρατική», για να τονιστεί το ότι, στις πόλεις, οι οποίες κάνουν την εμφάνισή
τους, η εξουσία ανήκει σε αυτούς που ονομάζονται «οι καλύτεροι» (άριστοι) λόγω γέννησης
και τρόπου ζωής (Claude Mosse, «Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα», Εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα,
Αθήνα 1993).

Η θέση των γυναικών στην αρχαϊκή εποχή: η αρχαϊκή εποχή υπήρξε για τις γυναίκες κρίσιμη.
Οι μεταβολές που συντελέσθηκαν ευρύτατα στην κοινωνία επηρέασαν και τα θηλυκά μέλη της
και μέσα στο πλαίσιο της ανάπτυξης της πόλης ψηφίστηκαν νόμοι και καθιερώθηκαν συνήθειες,
οι οποίες προσδιόρισαν τη θέση των γυναικών για αρκετούς αιώνες μετά. Στην πρώτη φάση
της εποχής, δεν διακρίνουμε μεγάλες διαφορές στη θέση των γυναικών σε σχέση με την εποχή
που περιγράφει ο Όμηρος.

Οι γυναίκες των αριστοκρατικών τάξεων παρουσιάζονται ντυμένες με πολύτιμα φορέματα και

κοσμήματα στα έργα μνημειώδους πλαστικής, που έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές
ανασκαφές, και εξακολουθούν να απολαμβάνουν ποικίλες ελευθερίες. Μετά τη σύναψη του
γάμου, οι θυγατέρες δεν διέκοπταν τις στενές σχέσεις τους με τον οίκο του πατέρα τους και έτσι
αποτελούσαν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε αυτόν και την οικογένεια του συζύγου τους.
Χρησιμοποιούνταν, λοιπόν, για τη σύναψη επικερδών συναλλαγών, που τα πλεονεκτήματά τους
εξυπηρετούσαν τα ανδρικά συμφέροντα.

Στη δεύτερη φάση της εποχής αυτής, αρχίζει να γίνεται αισθητή μια πρωτοφανής εχθρική
στάση απέναντι στο γυναικείο φύλο, που καθιερώνει την παράδοση του μισογυνισμού στις
φιλολογικές πηγές, οι οποίες διασώθηκαν αυτή την εποχή.

Η έννοια του μισογυνισμού: βάση του μισογυνισμού αποτελεί η θέση της υποτιθέμενης
κατωτερότητας της γυναίκας σε σχέση με το ανδρικό φύλο. Από την επίπλαστη αυτή
κατωτερότητα απορρέουν διακρίσεις, οι οποίες επηρεάζουν πολλαπλές ιεραρχικές δομήσεις
στον κοινωνικό ιστό σε βάρος των γυναικών. Ο μισογυνισμός χαρακτηρίζει όλες τις κοινωνίες,
οι οποίες διαιωνίζουν συμπεριφορές, πρότυπα και ρόλους των δύο φύλων, για να εξυπηρετήσουν
τις ανάγκες των ανδρών και να τονίσουν την κυριαρχική τους φύση. Στο πλαίσιο των κοινωνιών
αυτών, ο ρόλος των γυναικών είναι πάντα βοηθητικός και δευτερεύουσας σημασίας.

Ο μισογυνισμός στο έπος: κύριος δημιουργός του μισογυνισμού στην ποίηση της αρχαϊκής
εποχής είναι ο Ησίοδος. Ενώ στα ποιήματα του Ομήρου, όπως είδαμε, δεν υπάρχουν δείγματα
μισογυνισμού, στα ποιήματα του Ησιόδου – Έργα και Ημέραι και Θεογονία – ο μισογυνισμός
είναι και εμφανής και ιδιαίτερα οξύς. Πιθανολογείται ότι, όπως υποστήριξε ο Arthur (1973), η
αντίθεση αυτή στη μεταχείριση των γυναικών ήταν προϊόν της διαφοράς των κοινωνικών
τάξεων. Ο Όμηρος έγραφε από τη σκοπιά της αριστοκρατίας και σε αυτή τη σφαίρα της
κοινωνίας η αναπτυσσόμενη σημασία της οικογένειας ίσως ενθάρρυνε ένα ιδανικό αμοιβαίας
συνεργασίας ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα. Στα ποιήματα του Ησιόδου, αντίθετα,
1
Πανεπιστήμιο Κύπρου ΑΕΦ 298 Δρ. Α. Σεραφείμ

βρισκόμαστε σε μία αγροτική κοινωνία με δυσκολίες οικονομικής συντήρησης. Σε ένα τέτοιο

κοινωνικό περιβάλλον, η διατήρηση της συνοχής της οικογένειας είναι εύθραστη και επισφαλής.
Σε αυτή την κοινωνία, η συμβολή της γυναίκας ήταν πιο πρακτική: αυτή της καλής συζύγου και
μάνας, με ρόλο βοηθητικό στην οικογένεια και όχι πρωταρχικό.

Τόσο στη Θεογονία του Ησιόδου, όσο και στα Έργα και Ημέραι παρουσιάζεται η δημιουργία
της πρώτης γυναίκας, της Πανδώρας, ως τιμωρία για τους θνητούς άνδρες. Η δημιουργία της
γυναίκας είναι μέρος της πτώσης του άνδρα από μία χρυσή επόχή σε ένα κόσμο που
κατατρύχεται από το θάνατο, τις αρρώστιες και τη σκληρή εργασία. Μια σύζυγος, σύμφωνα με
τον Ησίοδο (Έργα και Ημέραι 702-705), μπορεί να εξαντλήσει σεξουαλικά έναν άνδρα και
να τον γεράσει πριν την ώρα του και σαν κηφήνας του απομυζά τα αγαθά που απέκτησε με
πολύ ιδρώτα, καλλιεργώντας τη γη. Δεν αναφέρει καμία συνεισφορά των γυναικών στην
οικονομία και το νοικοκυριό, ούτε καν το μαγείρεμα και την υφαντική. Καχύποπτος και
επιφυλακτικός όσον αφορά την αρετή και την πίστη των γυναικών, Ο Ησίοδος συνιστά στον
άνδρα να νυμφεύεται σε μεγάλη ηλικία, γύρω στα τριάντα, με μια νέα παρθένα και κατά
προτίμηση κόρη γείτονα, για να ξέρει τι παίρνει (Έργα και Ημέραι 699-701).

Στον Ησιόδειο μύθο της δημιουργίας αναφέρεται ότι η σύγκρουση ανάμεσα στον Δία και τον
Τιτάνα Προμηθέα τελικά καταδικάζει την ανθρωπότητα. Θυμωμένος ο Δίας επειδή ο
Προμηθέας του είχε κλέψει τη φωτιά, για να τιμωρήσει τους ανθρώπους, αποφάσισε να τους
στείλει μια αληθινή συμφορά. Και αυτή ήταν η Πανδώρα, της οποίας το όνομα θύμιζε το ότι ο
κάθε Θεός της είχε δώσει και ένα δώρο: ομορφιά ο ένας, γοητεία ο άλλος, χάρη ο τρίτος,
επιτηδειότητα στις γυναικείες δουλειές κάποιος άλλος. Όμως στο βάθος είχε ψυχή σκληρή και
χαρακτήρα απατηλό, γεμάτο ψεύδη και ψεύτικα λόγια. Όταν η Πανδώρα έφτασε στη γη όλα
άλλαξαν. Πριν από τον ερχομό της οι άνθρωποι ζούσαν ευτυχισμένοι, χωρίς κόπους και
αρρώστιες, αλλά από εκείνη τη στιγμή «...αμέτρητες πίκρες ανάμεσα γυρνούνε στους
ανθρώπους (Έργα και Ημέραι 100-104).

Αλλά αυτό που έχει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην ιστορία της Πανδώρας είναι η ίδια της η
φύση. Φτιαγμένη από γη και νερό (Έργα και Ημέραι 61), η Πανδώρα υπήρξε δημιούργημα
εργαστηρίου φιλοτεχνημένο από τον Ήφαιστο και τελειοποιημένο από την Αθηνά, η οποία της
είχε δωρίσει την ικανότητα να γοητεύει (Θεογονία 571-573). Έτσι, λοιπόν, φτιάχτηκε η
Πανδώρα, αυτό το «κακό, το τόσο ωραίο», από το οποίο κατάγεται το «καταραμένο» γένος των
γυναικών (Θεογονία 585). Αν και προικισμένη με πολλά χαρίσματα, αποτελεί φοβερή μάστιγα
και μεγάλη, από την οποία δεν μπορεί κανείς να ξεφύγει (Θεογονία 592). Η παρουσία της
γυναίκας στη γη, της Πανδώρας, καταδικάζει τους άνδρες, είτε να μοχθούν για να συντηρούν
τις γυναίκες και τα παιδιά, είτε να μην έχουν καμία υποστήριξη στα γηρατειά τους. Αυτό
συνοπτικά είναι το μήνυμα που δίνει ο μισογύνης Ησίοδος για τη θηλυκή ύπαρξη. Σύμφωνα με
τον Osborne, «πρόκειται για μία μελαγχολική θεώρηση του κόσμου, διαπνεόμενη από
μισογυνισμό».

Ο μισογυνισμός στη λυρική ποίηση: εκτός από τον Ησίοδο, μισογυνισμό αποπνέουν και τα
ποιήματα μίας άλλης ανδρικής μορφής του 7ου αιώνα: του ποιητή Σιμωνίδη, ο οποίος στο
περίφημο ποίημά του «Ίαμβος Γυναικών» εκθέτει τη θεωρία του για την προέλευση του
γυναικείου γένους. Τονίζει την τάση των γυναικών για τεμπελιά, λαιμαργία, ακαταστασία και
τσαπατσουλιά, κουτσομπολιό και μοιχεία. Κάθε είδος γυναίκας αντανακλά για τον Σιμωνίδη
2
Πανεπιστήμιο Κύπρου ΑΕΦ 298 Δρ. Α. Σεραφείμ

τα χαρακτηριστικά της μη ανθρώπινης καταγωγής της. Διάφοροι τύποι γυναικών, εξηγεί,

σχηματίστηκαν από διάφορα ζώα: τη γουρούνα, την αλεπού, τη σκύλα, τη γαϊδούρα, τη
νυφίτσα, τη φοράδα, τη μαϊμού και τη μέλισσα. Επιπλέον, υπάρχει ένα ζευγάρι που
σχηματίστηκε από στοιχεία, όπως η γη και η θάλασσα. Όλα αυτά τα θηλυκά εκδηλώνουν ένα
λεφούσι από ελαττώματα: βρωμιά, αδιακρισία, αστάθεια, κλεψιά, κενότητα, σπατάλη και
λαιμαργία, τεμπελιά και ερωτική αδηφαγία. Ο μόνος αξιόλογος χαρακτήρας είναι η γυναίκα που
προέρχεται από τη μέλισσα: είναι όμορφη, τρυφερή, εργατική και δεν τριγυρίζει με άλλες
γυναίκες, κουτσομπολεύοντας για έρωτες.