Podział rolnictwa ze względu na nakłady pracy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Podział rolnictwa ze względu na nakłady pracy

Źródło: dostępny w internecie: www.maxpixels.net, licencja: CC0,

h ps://crea vecommons.org/publicdomain/zero/1.0/deed.pl.

Rolnictwo poszczególnych krajów różni się w zakresie jego cech przyrodniczych (rzeźba
terenu, warunki klimatyczne, wodne i glebowe) oraz pozaprzyrodniczych (polityka rolna
państwa, stan rozwoju społeczno‐gospodarczego, poziom wykształcenia i poziom
degradacji środowiska). W wielu krajach rozwiniętych występuje niewielki odsetek osób
zatrudnionych w rolnictwie, ponieważ wysokie plony osiąga się dzięki dużym nakładom
kapitału, które wpływają na zwiększenie mechanizacji i automatyzacji produkcji rolnej.
Wiele takich krajów cechuje się dużym stopniem towarowości rolnictwa, co oznacza, że
znaczną część produkcji rolniczej przeznacza się na rynek krajowy i zagraniczny. Ponadto
w strukturze takich produkcji dominuje kierunek zwierzęcy. Odmienna sytuacja występuje
w regionach o niższym poziomie rozwoju. Charakterystyczny jest dla nich duży odsetek
ludności utrzymującej się z rolnictwa. Tam, gdzie gęstość zaludnienia i stopień
mechanizacji posiadają wysokie wartości, osiąga się znaczne plony, natomiast na obszarach,
gdzie występuje niski udział środków ochrony roślin i nawozów, występuje rolnictwo
tradycyjne, odznaczające się niższym poziomem produkcji.

Twoje cele

Wskażesz różnice między zbiorami i plonami.

Obliczysz wielkość plonów na danym obszarze, znając jego powierzchnię i poziom
uzyskanych zbiorów.
Sklasyfikujesz rodzaje rolnictwa w zależności od wielkości plonów i relacji nakładów
kapitału do nakładów pracy.
Porównasz cechy rolnictwa w zależności od stopnia nakładów pracy i kapitału oraz
wskażesz przykłady regionów, w których one występują.
Przeczytaj

Ilość płodów rolnych zebranych w danym czasie z określonej powierzchni, np. kraju,
regionu itp., określa się mianem plonów. Ich wielkość podaje się zwykle w kilogramach (kg),
tonach (t) i decytonach (dt). Ostatnia jednostka jest potocznie nazywana kwintalem (q) lub
metrem (nie mylić z metrem kwadratowym ani sześciennym). Jednakże, aby wielkość ta
była porównywalna, przelicza się ją przez jednostkę powierzchni (na przykład przez
powierzchnię zasiewów danej rośliny) i podaje najczęściej w decytonach na hektar (dt/ha)
lub tonach na hektar (t/ha). Wówczas możliwe jest określenie, który region charakteryzuje
się wyższą efektywności produkcji, a który niższą.

Pamiętaj, że...

1 t = 1 000 kg

1 dt = 1q = 100 kg

1 km2 = 100 ha = 10 000 a

Polecenie 1

Oblicz przeciętne plony zbóż we Francji w 2001 roku, korzystając z poniższych danych
zawartych w tabeli. Wynik zaokrąglij do jednego miejsca po przecinku i podaj w t/ha.

Zbiory we Francji (2001)

Źródło: Eduexpert Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Gospodarstwa o dużym stopniu towarowości (gospodarstwa towarowe) odznaczają się

wysokimi plonami, w sposób znaczny przewyższającymi ich zapotrzebowanie, w związku
z czym duży odsetek produkcji przeznaczają na sprzedaż – na rynek krajowy lub
zagraniczny. Są to gospodarstwa bardzo często wyspecjalizowane, a także silnie
zmechanizowane, w których dominuje określony kierunek gospodarowania. Z kolei
gospodarstwa, które większość swojej produkcji przeznaczają na potrzeby własne, nazywa
się samozaopatrzeniowymi. Odznaczają się one tradycyjnymi formami gospodarowania,
brakiem specjalizacji (mieszaną strukturą upraw i hodowli) i niewielkimi plonami.

Różna wielkość plonów jest wynikiem odmiennych sposobów gospodarowania. Z związku

z tym wyróżnia się następujące typy rolnictwa - intensywne i ekstensywne. Pierwsze
z nich charakteryzuje się osiąganiem wysokich plonów, ponieważ występuje zwykle
w gospodarstwach o niewielkiej powierzchni. Natomiast w drugim przypadku osiąga się
niskie plony. Ten typ występuje często w gospodarstwach o dużej powierzchni użytków
rolnych, zatem nawet jeśli wystąpią tam duże zbiory, to jednak wielkość plonów jest
niewielka. Na ilość płodów rolnych uzyskanych z określonej powierzchni mają wpływ dwa
zasadnicze czynniki: wielkość wnoszonego kapitału, który przekłada się na poziom
nawożenia, stopień mechanizacji i poziom kultury rolnej gospodarstw, a także nakłady
pracy – ludzkiej lub pociągowej. Na tej podstawie w obrębie rolnictwa intensywnego
i ekstensywnego wyróżnia się rolnictwo kapitałochłonne (o dużych zasobach kapitału, a co
za tym idzie – o wysokiej mechanizacji, chemizacji i specjalizacji produkcji rolnej) oraz
pracochłonne (o dużych nakładach pracy). W konsekwencji można wyróżnić cztery
podstawowe typy rolnictwa wyodrębnione na podstawie stopnia efektywności
gospodarowania osiąganej różnym poziomem pracochłonności i kapitałochłonności.

Oprócz wskazanych czterech głównych rodzajów gospodarowania wyróżnia się także

szereg form pośrednich. Najczęściej występujące typy zostały opisane poniżej.

Rodzaje gospodarstw rolnych

gospodarstwo rodzinne - rodzaj gospodarstwa o niedużej powierzchni, które jest
rozdrobnione i kultywuje tradycję rodzinnego gospodarowania. Posiada
wielokierunkową specjalizację. Gospodarstwa rodzinne często występują na terenie
Europy.
farmy - jest to rodzaj gospodarstw rolnych cechujących się dużą powierzchnią upraw,
posiadających wysoki poziom mechanizacji oraz specjalizacji. Układ pól i zabudowań
przypomina szachownicę. Farmy najczęściej można spotkać na terenach USA, Australii
i Kanady.

plantacja – występuje na obszarach o dużej powierzchni, lecz odznacza się wysokim

poziomem mechanizacji i nawadniania (jeśli jest taka potrzeba). Jest charakterystyczne
dla międzyzwrotnikowej Afryki, Azji Południowo‐Wschodniej oraz Ameryki
Południowej i Środkowej. Nakłady pracy są tam znaczące jedynie w okresie zbiorów
i prac pielęgnacyjnych. Większość plantacji cechuje uprawa monokulturowa, głównie:
trzciny cukrowej, bawełny, bananów, cytrusów i używek (kawy, herbaty i kakao)
i bardzo wysoka towarowość. Większość z nich nie należy do miejscowej ludności, lecz
 do zagranicznych spółek, ponieważ ich założenie wymaga dużego nakładu kapitału,
który zwraca się dopiero po kilku latach.

latyfundia - są to gospodarstwa hodowlane cechujące się powierzchnią dochodzącą

do kilkuset tysięcy hektarów. Latyfundia występują na obszarze Brazylii, Argentyny oraz
Boliwii.

Plantacja kawy na Hawajach

Źródło: autor – Lukas from Tokyo, Japan - [1], CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Coffee_planta on,_Kaua%CA%BBi_59.jpg.

Typy rolnictwa ze względu na przeznaczenie produkcji

Biorąc pod uwagę przeznaczenie produkcji, wyróżnia się dwa typy rolnictwa:

rolnictwo samozaopatrzeniowe (tradycyjne) – występuje w Afryce, Azji, Ameryce

Łacińskiej. Rolnicy gospodarują tradycyjnymi metodami, przede wszystkim w celu
zapewnienia żywności własnej rodzinie.
rolnictwo towarowe (rynkowe) – występuje w państwach wysoko rozwiniętych.
Produkcja oparta jest najczęściej na nowoczesnych sposobach gospodarowania
i przeznaczona jest na sprzedaż.

Typy rolnictwa intensywnego (ze względu na proporcje

nakładów pracy oraz kapitału)
intensywne kapitałochłonne – jest charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych
o relatywnie niewielkiej przeciętnej powierzchni gospodarstwa rolnego (na przykład
 dla wielu krajów Europy Zachodniej). Wysokie plony uzyskuje się tam dzięki dużym
nakładom kapitału (intensywnemu nawożeniu, dużej mechanizacji i automatyzacji
produkcji). Zapotrzebowanie na kapitał ludzki jest wówczas niewielkie, co generuje
niski odsetek ludności zatrudnionej w rolnictwie. Dużej efektywności tego typu
gospodarstw sprzyja także wysoki stopień specjalizacji. Występuje w państwach
posiadających małą powierzchnię gruntów rolnych i użytków zielonych, np. Wielka
Brytania, Belgia, Holandia, Izrael.

Rolnictwo intensywne kapitałochłonne w Danii

Źródło: autor – Larsz/Lars Plougmann - originally posted to Flickr as Wheat harvest before sunset near Branderslev, Lolland, CC
BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Claas_combine_in_Denmark.jpg.

intensywne pracochłonne – występuje powszechnie na obszarach o wysokim

wskaźniku gęstości zaludnienia (duże zasoby pracy) i w niewielkich gospodarstwach
rolnych (m.in. w Azji Południowo‐Wschodniej, np. w Laosie i Wietnamie, a także
w delcie i dolinie Nilu w Egipcie). W efekcie na tych obszarach odnotowuje się wysokie
plony płodów rolnych. Regiony te charakteryzują się brakiem specjalizacji
w określonym kierunku i ciężką pracą dużej liczby pracowników. Duża koncentracja
ludności powoduje, że w większości są to gospodarstwa samozaopotrzeniowe
(niskotowarowe). Występuje w krajach posiadających dużą liczbę ludności, np. Nizina
Chińska, Nizina Indu, Indonezja.
Rolnictwo intensywne pracochłonne w Wietnamie
Źródło: autor – Dennis Jarvis - Flickr: DGJ_2145, CC BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0/, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Agriculture_in_Vietnam_with_farmers.jpg, licencja: CC BY-SA 2.0.

Typy rolnictwa ekstensywnego

ekstensywne kapitałochłonne – jest typowe dla obszarów o dużej powierzchni
gruntów rolnych, m.in. dla Równin Centralnych i prerii w Ameryce Północnej oraz
Niziny La Platy w Ameryce Południowej. Niewielkiej mechanizacji i chemizacji sprzyjają
bardzo dobre z punktu widzenia rolnictwa warunki przyrodnicze (głównie żyzne
gleby). Mimo wysokich zbiorów, plony w tych regionach są niewielkie.

ekstensywne pracochłonne – rozwinęło się w Azji Południowej (w Indiach)

i Południowo‐Wschodniej (na Filipinach i w Indonezji), a także częściowo w Ameryce
Środkowej, gdzie niewielka mechanizacja i duże zasoby siły roboczej wpływają na
niskie plony. Gospodarstwa te odznaczają się tradycyjnym sposobem gospodarowania,
nieznacznym zużyciem nawozów sztucznych i dużym odsetkiem osób zatrudnionych
w sektorze rolniczym.

skrajnie ekstensywne (prymitywne) – występuje wśród plemion żyjących w Afryce,

Amazonii, Azji Południowo‐Wschodniej i Nowej Gwinei. Charakteryzuje się brakiem
jakiejkolwiek mechanizacji, co jest równoznaczne z używaniem prymitywnych
narzędzi.

Ponadto w niektórych regionach świata wciąż spotkać można prymitywne metody

gospodarowania:
 1. żarowo‐odłogowe i kopieniactwo – polega na uzyskiwaniu nowych terenów
rolniczych przez wypalanie lasów, w efekcie czego powstały popiół zwiększa żyzność
gleby, jednakże intensywne opady deszczu powodują szybkie jej wyjałowienie.
W gospodarowaniu używa się tam głównie kija kopieniaczego i motyki.
2. koczownicze (nomadyzm) – związane jest z koczowniczym lub półkoczowniczym
trybem wypasu kóz, owiec, koni, bydła i wielbłądów, zwykle w zależności od rytmu
opadów. Polega na wypasaniu tych zwierząt na naturalnych pastwiskach i ciągłej
wędrówce nie tylko z nimi, lecz także z całymi rodzinami i zgromadzonymi dobytkiem.
Występuje w strefie Sahelu, w Azji Zachodniej i Środkowej, w Afryce Południowej, na
północnych krańcach Eurazji i na Wyżynie Wschodnioafrykańskiej.

Prymitywne rolnictwo w Kamerunie

Źródło: autor – Shalo Jeanne e Darline, praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/, dostępny
w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Local_Agriculture_System_in_Buea-_South_West_Cameroon-
West_Africa.jpg, licencja: CC BY-SA 4.0.

Słownik
chemizacja

stosowanie w rolnictwie nawozów mineralnych, środków ochrony roślin itp.

gospodarstwa samozaopatrzeniowe (niskotowarowe)

gospodarstwa rolne, które – w wyniku małej produkcji lub braku nadwyżki – większość
wyprodukowanych roślin i zwierząt przeznaczają na potrzeby własne

gospodarstwa towarowe (rynkowe)

gospodarstwa rolne, które – w wyniku nadwyżki produkcji – większość
wyprodukowanych roślin i zwierząt przeznaczają na sprzedaż; wiąże się ze stosowaniem
różnych zabiegów agrotechnicznych, m.in. nowoczesnych metod uprawy i hodowli,
wydajnych odmian, a także poziom mechanizacji i chemizacji

monokultura

dominacja jednej uprawy w strukturze upraw

specjalizacja produkcji

brak określonego kierunku produkcji; w strukturze wewnętrznej brak jest nastawienia na

poszczególny gatunek lub odmianę roślin lub zwierząt

rolnictwo

to dział gospodarki narodowej obejmujący chów i hodowlę zwierząt oraz uprawę

i hodowlę roślin

użytkowanie ziemi

wykorzystanie powierzchni terenu przez człowieka, które prowadzi do przemian

w środowisku pierwotnym poprzez jego działalność (zmiany antropogeniczne); czynniki,
które je powodują nazywa się czynnikami antropogenicznymi
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższą grafiką, a następnie wskaż podobieństwa i różnice między opisanymi
rodzajami rolnictwa.

1 2

3 4

Podział rolnictwa ze względu na stopień efektywności gospodarowania

Źródło: Eduexpert Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz cechę rolnictwa krajów słabo rozwiniętych.

 Niski udział zatrudnionych w rolnictwie.

 Występowanie farm.

 Występowanie rolnictwa towarowego.

 Niski udział rolnictwa w strukturze wytwarzania PKB.

Ćwiczenie 2 輸

Ćwiczenie 3 輸

Wskaż państwo o dużym stopniu pracochłonności rolnictwa.

 Holandia

 Tajlandia

 Japonia

 Australia
Ćwiczenie 4 醙

Połącz typ rolnictwa z właściwą charakterystyką.

wysokie plony osiągane są wysokimi

intensywne kapitałochłonne nakładami kapitału na mechanizację
i chemizację

wysokie plony osiągane są wysokimi

nakładami siły roboczej
ekstensywne pracochłonne
w gospodarstwach o niewielkiej
powierzchni

niskie plony mimo wysokich nakładów

kapitału na mechanizację (mniejszymi
intensywne pracochłonne
na chemizację) w gospodarstwach
o dużej powierzchni

niskie plony mimo wysokich nakładów

ekstensywne kapitałochłonne siły roboczej w gospodarstwach o dużej
powierzchni
Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj podane kraje i regiony do odpowiednich typów rolnictwa.

intensywne kapitałochłonne

Oceania

dolina i delta Nilu w Egipcie

Nowa Zelandia
intensywne pracochłonne
Afryka Zachodnia Kalifornia

Holandia Chiny

południowa Kanada
ekstensywne kapitałochłonne

ekstensywne pracochłonne
Ćwiczenie 6 醙
1.

2.

3.

4.

5.

1. Gospodarstwa hodowlane cechujące się powierzchnią dochodzącą do kilkuset tysięcy

hektarów.
2. Typ rolnictwa, w którym wykorzystuje się tradycyjne metody przede wszystkim w celu
zapewnienia żywności własnej rodzinie.
3. Rodzaj rolnictwa występującego m.in. w Afryce i Amazonii, które charakteryzuje się
brakiem jakiejkolwiek mechanizacji.
4. Stosowanie w rolnictwie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin.
5. Dominacja jednej uprawy w strukturze upraw.

Ćwiczenie 7 難

Podaj przykłady roślin uprawianych na plantacjach.

Ćwiczenie 8 難

Plantacje zaliczane są do rolnictwa intensywnego. Wyjaśnij, dlaczego są typem pośrednim –

nie można o nich mówić ani jako o rolnictwie kapitałochłonnym, ani jako o rolnictwie
pracochłonnym.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Kamil Kaliński

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Podział rolnictwa ze względu na nakład pracy

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum i technikum, zakres rozszerzony, klasa II

PODSTAWA PROGRAMOWA

X. Zróżnicowanie gospodarki rolnej: typy rolnictwa i główne regiony rolnicze na świecie,

rolnictwo uprzemysłowione a rolnictwo ekologiczne, uprawy roślin modyfikowanych
genetycznie. Uczeń:

1) charakteryzuje różne typy rolnictwa.

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

● wskazuje różnice między zbiorami i plonami,

● oblicza wielkość plonów na danym obszarze, znając jego powierzchnię i poziom

uzyskanych zbiorów,

● klasyfikuje rodzaje rolnictwa w zależności od wielkości plonów i relacji nakładów kapitału

do nakładów pracy,

● porównuje cechy rolnictwa w zależności od stopnia nakładów pracy i kapitału oraz

wskazuje przykłady regionów, w których one występują.

Strategie: konektywizm

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, praca z e‐materiałem

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach (lub grupach), praca całego zespołu
klasowego
Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny (lub/i tablety
z dostępem do internetu), rolnicza mapa świata, zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze

Bibliografia:

- Falkowski J., Kostrowicki J., Geografia rolnictwa świata, PWN, Warszawa 2005.

- Fierla I., Geografia gospodarcza świata, PWE, Warszawa 2005.

- Grzebisz W., Szramka H., Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. 11. Rolnictwo i leśnictwo,
Wyd. Kurpisz, Poznań 1998.

- Komorowska D., Prawidłowości rozwoju rolnictwa a rozwój współczesnego

Problemy Rolnictwa Światowego, tom 14 (XXIX), zeszyt 3, 2014, s. 98–110.

rolnictwa, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne (powitanie, sprawdzenie stanu klasy, sprawdzenie obecności).

Sprawdzenie ewentualnego zadania domowego.
Dialog z uczniami mający na celu usystematyzowanie podstawowych wiadomości na
temat typów rolnictwa na świecie.
Przedstawienie celów lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel wyświetla na tablicy fragment e‐materiału, który obrazuje, w jaki sposób

obliczyć plony w rolnictwie. Prosi uczniów o zapoznanie się z tą metodą. Mogą oni
wyświetlić go również na tabletach (lub na komputerach, jeżeli zajęcia prowadzone są
w pracowni informatycznej).
Następnie chętny uczeń rozwiązuje przy tablicy zadanie rachunkowe umieszczone
bezpośrednio pod przeczytanym fragmentem. W razie wątpliwości nauczyciel wyjaśnia
jeszcze raz (lub innymi słowami) sposób wykonania tego zadania.
W kolejnej części lekcji nauczyciel prowadzi pogadankę na temat podziału rolnictwa ze
względu na poziom pracochłonności i kapitałochłonności. Może posłużyć się
fragmentem e‐materiału.
Następnie nauczyciel prosi uczniów, żeby - pracując w parach (lub grupach) -
zapoznali się z grafiką interaktywną oraz fragmentem bloku głównego e‐materiału,
który porusza kwestię podziału rolnictwa ze względu na poziom kapitałochłonności
i pracochłonności. W tym celu uczniowie korzystają z tabletów lub komputerów.
 Po zakończonym zadaniu nauczyciel rozpoczyna dyskusję na temat podobieństw
i różnic w rodzajach rolnictwa.
W następnym etapie lekcji nauczyciel wyświetla na tablicy zadania z bloku ćwiczeń
interaktywnych. Wskazani uczniowie podchodzą do tablicy i rozwiązują kilka
wybranych z nich.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań i udzielanie na nie

odpowiedzi przez uczniów.
Nauczyciel nagradza aktywnych uczniów, ocenia pracę w grupach i przypomina cele
zajęć.
Pożegnanie i zaproszenie na kolejną lekcję.

Praca domowa

Zadanie pracy domowej w postaci dokończenia ćwiczeń zawartych w e‐materiale oraz

przeczytania informacji na temat innych, pośrednich form rolnictwa intensywnego
i ekstensywnego (korzystając z e‐materiału i innych źródeł informacji geograficznej).
W tym celu nauczyciel zaleca zrobienie stosownych notatek w zeszytach.
Opcjonalnie można także prosić o zapoznanie się z kolejnym tematem lekcji (w
przypadku blended‐learning).

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Nauczyciel może wyświetlić multimedium bazowe na tablicy interaktywnej lub poprosić

uczniów o zapoznanie się z nim na tabletach (lub komputerach). Będzie ono przydatne
również podczas lekcji o etapach rozwoju rolnictwa w poszczególnych częściach świata.