UVODNI TEKST

Arhiv Tuzlanskog kantona u okviru kulturno-obrazovne djelatnosti te promocije kulturnog

pokretnog naslijeđa redovno priprema prigodne izložbe od pohranjenih arhivalija, kojima
privlači pozornost javnosti naglašavajući vrijednost istih te potrebu njihove institucionalne
zaštite..
Izložbom Graditeljski simboli Tuzle željeli smo predstaviti jedan mali dio graditeljskih
simbola po kojima je Tuzla poznata i prepoznatljiva u svijetu. Odabrani objekti se mogu
podijeliti u tri grupe. Prvu bi činili objekti koji su još uvijek u dobrom stanju i živi su simboli
Tuzle. Drugu čine objekti koji su zbog posljedica slijeganja bili porušeni, ali zbog velike
nostalgije Tuzlaka i napora gradskih vlasti ponovo su izgrađeni na istom mjestu. Treću
skupini čine objekti koji su porušeni i na čijem mjesti su izgrađeni neki novi objekti ili su
pretvoreni u zelenu površinu. U samom gradu je postojalo još mnogo drugih objekata koji su
porušeni i koji bi s ponosom mogli nositi naziv graditeljski simbol, ali smo ovaj puta napravili
uži izbor onih koji su ostavili najviše traga u unašim sjećanjima.
Cilj ove izložbe svakako je još jednom naglasiti značaj arhivske građe, koja se čuva u Arhivu
Tuzlanskog kantona, s posebnim naglaskom na lične zbirke. Pojedinci i porodice Arhivu su na
čuvanje predali dokumente i fotografije ili samo digitalnu kopiju arhivalije koja je u njihovom
posjedu, te Arhiv na ovaj način ne samo da čuva iste za buduće generacije i naraštaje, već
redovno, putem ovakvih izložbi i na druge načine, prezentira ovo vrijedno kulturno naslijeđe.
Iako mnogi od objekata koji su predmet izložbe više ne postoje - ostaju svjedočanstva,
dokumenti i fotografije o njima, da starije generacije podsjete, a mlađe upoznaju sa prošlošću
grada.
Za izradu izložbe korištena je arhivska građa zbirki i fondova Arhiva. Stihovi korišteni na
panoima izložbe su iz knjige “Pod Tuzlom se zeleni meraja”, Sijelo u podne Tuzla 1984.
godine, koju je gosp. Fehim Fakić poklonio Arhivu i nalazi se u ličnoj zbirci Osmana
Hadžiefendića.

MEDRESA
Behram-begova medresa u Tuzli je najstarija obrazovna institucija u sjeveroistočnoj Bosni i
među najstarijim je medresama našega podneblja. Relevantni historijski izvori navode da je
počela s radom prije 1626. godine. Prva zgrada Behram-begove medrese za koju postoje
podaci postojala je u vrijeme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine.
Zgrada je bila prizemna sa jednom velikom i prostranom prostorijom, u kojoj su ujedno
održavani svi važni javni skupovi, sa još nekim sporednim i pomoćnim prostorijama.
Navedena zgrada je bila izgrađena od drveta i zbog svoje dotrajalosti je, ubrzo nakon
okupacije, porušena i zamijenjena novim objektom. Ova zgrada Medrese sagrađena je u
arapsko-maurskom stilu, vjerovatno prema uzoru na susjednu Behram-begovu (Šarenu)
džamiju, koja se nalazila nešto zapadnije od ranije lokacije zgrade Medrese. Za izgradnju ove
prve etape medresanske zgrade utrošeno je 16.000 forinti, a njeno svečano otvaranje izvršeno
je 29. novembra 1893. godine.
Nakon izvršene reforme Medrese i njezinog prerastanja u Nižu okružnu medresu pojačano je
interesovanje, a time i priliv učenika, pa je izvršena i dogradnja medresanske zgrade. Ovoga
puta dograđeno je njezino lijevo krilo sa zapadne strane, u koje su bili smješteni slijedeći
sadržaji: u suterenu – trpezarija, banja (hamam), kuhinja s magacinom; u prizemlju – jedan
razred za nastavu i jedna spavaonica; na spratu – jedna velika spavaonica. Tako je zgrada
dobila ukupno dvadeset prostorija za nastavu i internat za sto i dvadeset učenika. Svečano
otvaranje nadogradnje Medrese obavljeno je 20. novembra 1939. godine u prisustvu brojnih
gostiju i predstavnika Ulema-medžlisa u Sarajevu hafiza Muhamed-ef. Pandže.
U vremenu od 1907. godine, kada je zgrada medrese dobila i sprat, do prestanka rada Medrese
15. januara 1949. godine, zbog raznih okolnosti, posebno za vrijeme Prvog i Drugog
svjetskog rata i poratnih prilika poslije njih (1919-1922. i 1945-1949), rad Medrese je odvijan
u drugim objektima, dok su u njenoj zgradi radile neke druge ustanove.
Tako je pred Prvi svjetski rat u prizemlju medresanske zgrade otpočeo rad novoosnovane
mektebi-ibtidaijje, a nešto kasnije, od 1914. do 1923. godine u zgradi Medrese bilo je
smješteno Ratno sirotište.
Za vrijeme Drugog svjetskog rata medresansku zgradu zaposjela je njemačka vojska, a kasnije
su u njoj radile razne školske i druge institucije: Ekonomska škola, Medicinska škola,
Upravna škola, Historijski arhiv, Muzej istočne Bosne, itd.
Uslijed ubrzanog slijeganja terena, prouzrokovanog nekontroliranom, neplanskom i
prekomjenom eksploatacijom naslaga soli, zgrada Medrese je u 1973. i početkom 1974.
godine naglo počela propadati, tako da je morala biti sručena. Tako se zgradi Medrese
dogodilo ono što se dogodilo i zgradi Gimnazije u njezinom susjedstvu i stotinama drugih
zgrada na području Tuzle, obuhvaćenim tonjenjem i slijeganjem zemljišta. Zgrada Medrese je
srušena u aprilu 1974. godine, a od nje je, na tom mjestu, ostavljena i restaurirana samao
njezina porta (kapija, ulaz), koja je definitivno obnovljena u svom prvobitnom obliku i stilu
krajem februara 1975. godine.
Porta zgrade Medrese urađena je i obnovljena na inicijativu i prema umjetničkoj projekciji
akademskog slikara Mevludina Ekmečića iz Tuzle. Godine 1990. porta Medrese je još jednom
renovirana i uređena zajedno sa užim i širim okolišom poslije rušenja susjedne vakufske
zgrade u kojoj je bio smješten Medžlis Islamske zajednice Tuzla.

Velika Gimnazija u Tuzli

Zahtjev za otvaranje Gimnazije u Tuzli uputilo je Gradsko vijeće Tuzle Zemaljskoj vladi u
Sarajevu 1899. godine. Vijeće je stavilo na raspolaganje 80.000 guldena za izgradnju školske
zgrade s ciljem da se njegova molba što prije riješi. Pošto je Tuzla bila sjedište najvećeg
okruga u Bosni i Hercegovini, Zemaljska vlada je ovu molbu preporučila Zajedničkom
ministarstvu finansija u Beču i nakon dobijene saglasnosti, Gimnazija je otvorena 1899.
godine. Svečano otvaranje obavio je okružni predstojnik Fridrich Foglar. Škola je dobila
naziv Velika gimnazija u Tuzli, a nastava je prvobitno izvođena u zgradi nekadašnje Ruždije
koja se nalazila na Vilsonovom trgu, današnjem Trgu oslobođenja. Nova školska zgrada
izgrađena je 1905. godine. Za njenu izgradnju utrošeno je 700.000 kruna. Nova škola se
nalazila na prostoru između Skvera i današnje zgrade Muzičke škole u Tuzli. Projektant i
graditelj nove školske zgrade Velike gimnazije bilo je arhitektonsko-građevinsko preduzeće
„Cordignano i Candotti“ iz Tuzle.
Zgrada je bila dvospratna i imala je troja ulazna vrata. Iz ulaznog hola sa stubovima, s desne i
lijeve strane, nalazili su se široki hodnici kojim se išlo u kabinete škole. Velika sala u kojoj su
se održavale svečane priredbe nalazila se na drugoj strani. Niz stepenice iz hola išlo se u
gimnastičku salu na čijem je ulazu bilo napisano „Mens sana in corporo sano“ (Zdrav duh u
zdravom tijelu). Stepenice kojima se išlo na prvi i drugi sprat bile su vrlo široke. Na prvom
spratu nalazila se zbornica i u nju učenici nisu smjeli ulaziti. Na ovom spratu, lijevo i desno,
širokim hodnicima na čijim su se zidovima nalazile slike iz grčke i rimske kulture, odlazilo se
u učionice i kabinete za fiziku i hemiju. Na drugom spratu bile su svijetle i vrlo uređene
učionice. Ovo impozantno zdanje odlikovalo se jedinstvom sadržaja i forme. Zgrada je
privlačila pažnju prolaznika, a dodatno su efekat povećavali i prostrano dvorište sa uređenim
travnjakom i raznovrsnim rastinjem.
Čitav gimnazijski kompleks bio je u željeznoj ogradi sa betonskim stubovima. Nastava u ovoj
zgradi odvijala se sve do 1961. godine, kada se zbog slijeganja terena na kome se nalazila,
morala preseliti u drugu zgradu.
Zgrada Stare gimnazije porušena je 1966. godine. Njena fiskulturna sala, napuštena i
devastirana, ostala je sve do 2008. godine, kada je i ona srušena.

Srpska pravolsvna crkva

Gradnja Srpske pravoslavne crkve u Donjoj Tuzli započela je krajem osmanske, a završena
početkom austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Njenoj izgradnji pomogli su bogati
sponzori, aktuelne državne vlasti i narod sa prilozima u novcu, radnoj snazi i radnim
akcijama. Početak izgradnje i svečano osvećenje temelja Saborne crkve Uspenja presvete
Bogorodice obavljeno je 6. maja 1874. godine, a završetak je uslijedio 27. augusta 1882.
godine. Crkva je izgrađena u baroknom arhitektonskom stilu. Mitropolit Dionisije je temelj
Crkve posvetio svetom Savi. S desne strane Crkve 1896. godine podignuta je nova zgrada
Srpske pravoslavne osnovne škole, a 1913. godine izgrađena je i zgrada Vladičinog dvora.
Prva generalna obnova i preuređenje unutrašnjosti crkve izvršeno je u periodu od 1909-1910.
godine. Na njoj su radili majstori Marko Gregorić i Atanasije Popović, poznati po sličnim
radovima u Hercegovini i Crnoj Gori, kao i majstor Vuković iz Pešte. Druga obnova crkve
izvršena je od 1923. do 1925. godine. Tom prilikom, po projektu Bogdana Đukića, dipl. ing.
arhitekture iz Tuzle, zamijenjen je barokni vrh zvonika sa manjim kubetom u duhu vizantijske
arhitekture, čime je izmijenjen njen spoljni izgled, koji je više odgovarao cjelokupnoj silueti
crkve. Nalazeći se u zoni intenzivnog slijeganja terena, izazvanog dugogodišnjom
eksploatacijom podzemne slane vode, na objektu Srpske pravoslavne crkve u kasnijem
periodu registrovane su brojne napukline, oštećenja pa čak i naginjanje zidova. To je razlog
što je na njima 1982. godine uslijedila odgovarajuća sanacija, a u periodu od 1986. do 1989.
godine, izvršena je i sanacija temelja crkve i dvora tzv. horizontiranjem. Tom prilikom, u
temelje objekata postavljen je sistem hidrauličnih dizalica koje bi za slučaj naginjanja ili
ulegnuća pojedinih strana ili objekta u cjelini, omogućile njihovo ponovno dovođenje u
normalan položaj. Bio je to jedan od prvih uspješnih poslova koje je Fond slijeganja u Tuzli
poduzeo u cilju praktične zaštite i spašavanja od rušenja značajnijih tuzlanskih objekata.
Srpska pravoslavna crkva u Tuzli proglašena je nacionalnim spomenikom 2008. godine, a
posljednja sanacija objekta (krov, fasada i sl.) obavljena je 2009. godine.

Turalibegova (Poljska) džamija

Ova džamija je izgrađena 1572. godine, sredstvima jednog od utemeljivača moderne urbane
Tuzle, Gazi Turali-bega. Više puta je obnavljana i adaptirana, a posebno je zanimljiva
adaptacija iz 1878. god. Tada je, zbog izgradnje ceste i tonjena džamije, donji pod propao
jedan metar, a gornji prozori postali donji. Tada su i džamija i munara nazidane. Sljedeća
velika adaptacija je izvršena navjerovatnije 1890. god., kada je uz džamiju izgrađeno i turbe
od tesanog kamena, a poznato je i renoviranje iz 1967. godine. Zbog njene jedinstvenosti i
monumentalnosti, Medžlis Islamske zajednice Tuzla preduzeo je sve neophodne mjere da se
Poljska džamija obnovi u klasičnom osmanskom arhitektonskom stilu iz 16. vijeka, sa velikim
trijemom i visokom munarom. U periodu 2008 – 2014. izvršena je najtemeljitija obnova
džamije. Projektanti su bili Husein Dropić i Zlatko Ugljen. Džamija je vraćena na svoje
prvobitne temelje, jer su svojevremeno njeni temelji zasuti 145 centimetara, a za tu dužinu je
podignut njen krov.

DOM (NARODNOG) ZDRAVLJA NA SKVERU

Posljedice Prvog svjetskog rata na području Bosne i Hercegovine (tada u sastavu Kraljevine
SHS) odrazile su se i na zdravstveno stanje njenog stanovništa: razne epidemije i zaraze
odnosile su veliki broj života. Tako nepovoljna situacija pridonijela je tome da se u Kraljevini
SHS počne sistematski raditi na uspostavljanju zdravstvenih ustanova koje će planski raditi na
suzbijanju epidemija. Dva doktora (Andrija Štampara i Milan Jovanovića) razvila su projekat
koji je podrazumijevao razvijanje mreže zdravstvenih ustanova – domova narodnog zdravlja –
koji su imali prvenstveno preventivno djelovanje na pojavu i širenje tadašnjih epidemija.
Na području Tuzle jedna takva ustanova osnovana je 1922. godine. Naime, Općinsko vijeće
pod vodstvom načelnika Šefkije Gluhića 1922. godine podnijelo je zahtjev za osnivanje
zdravstvene ustanove u Tuzli. S obzirom na to, Zdravstveni odsjek za BiH u Sarajevu prema
naredbi Ministarstva narodnog zdravlja Kraljevine SHS donijelo je odluku da se 1922. godine
u Tuzli osnuje Dom narodnog zdravlja. Tadašnji Dom narodnog zdravlja imao je dva sektora
– Stalnu bakteriološku stanicu i besplatnu Državnu ambulantu za kožne i venerične bolesti.
Bio je smješten u zgradu na Skveru koja je građanima Tuzle ostala prepoznatljiva i poznata
kao Dom narodnog zdravlja na Skveru.
Zgrada Doma narodnog zdravlja 1943. godine bila je privremeno sjedište i drugim
ustanovama: Oblasni komitet KPJ za istočnu Bosnu, Agitprop i Redakcija prvog broja Fronta
slobode. Sve to govori o historijskom, kulturnom i društvenom značaju zgrade Doma
narodnog zdravlja na Skveru. Međutim, kao i većina tuzlanskih građevina iz nešto starijeg
perioda, usljed problema slijeganja tla izazvanog eksploatacijom podzemne soli – zgrada nije
mogla opstati do današnjih dana nego je napuštena, neodržavana i na kraju srušena.
Januara 1970. godine već oronula zgrada je srušena i nestala je sa tuzlanske urbanističke
mape.

BAROK
Krajem XIX vijeka Tuzli je bila najavljena posjeta austrougarskog monarha Franje Josipa I.
Jedan od koraka koji su poduzeti za što bolji doček u tadašnje vrijeme značajnog gosta, bila je
i izgradnja zgrade na trgu koji je tada nosio naziv Apelov trg. Po naredbi vlasti 1892. godine
na Apelovom trgu srušene su sitne radnje i počela je izgradnja zgrade koju su građani nazvali
Barok. Naziv zgrade se zadržao do danas. Ne postoje pouzdani podaci o godini izgradnje i
zvaničnog otvaranja zgrade.
Prva i jedina planirana adaptacija zgrade Barok je iz 1962. godine, kada je na osnovu
originalne tehničke dokumentacije Projektni biro „Tuzla“ napravio tehničko-projektnu
dokumentaciju. No, ti planovi nisu nikada izvršeni. Još jedna adaptacije zgrade u modernu
robnu kuću planirala se 1970. godine, kada je preduzeće „Metal impeks“ željelo vlastitim
sredstvima obnoviti zgradu. Tadašnja opštinska vlast složila se sa planom obnove. Međutim,
realizacija planova bila je onemogućena zbog neriješenih imovinsko-pravnih odnosa.
Kako saznajemo iz novinskih tekstova, loše stanje zgrade nije bilo prouzrokovano samo
procesima slijeganja tla, nego i odsustvom brige i volje za njeno održavanje. Sve to je
prouzrokovalo da se nakon dvadeset i jedne godine od njene adaptacije, a osamdesetak godina
od njene gradnje, zgrada poruši 21. 6. 1983. godine. Trg oslobođenja ostaje uskraćen za jedan
prepoznatljiv graditeljski simbol.
Zgrada Baroka ne dijeli u potpunosti tragičnu sudbinu mnogih tuzlanskih građevina koje su
srušene i nikada više nisu obnovljene. Njena specifičnost jeste ponovna gradnja po uzoru na
prvobitni izgled. Izgradnja je započela 2008. godine, a 22. 10. 2009. godine na trgu, sada pod
nazivom Trg slobode, otvorena je novoizgrađena zgrada Barok.

AUSTRIJSKA POŠTA

Austrougarska uprava je na polju telekomunikacijskog saobraćaja Bosne i Hercegovine

napravila pomake u smjeru njihovog poboljšanja, napredovanja, stabilizacije, prevashodno u
tehničkom smislu. Prije austougarske uprave u Tuzli je postojala pošta (1864) i telegrafska
stanica (1866). Godine 1878. otvorena je i prva moderna pošta i ekspozitura pod službenim
nazivom Feldpost Leitung 4, Dolnja Tuzla.
Početkom XX vijeka Tuzla postaje poznati industrijski centar i potrebe građana za kvalitetnim
poštanskim komunikacijama postaju sve veće. To je prouzrokovalo da se 1907. godine izgradi
namjenska zgrada pod nazivom Vojno-poštansko-telegrafski ured. Tuzlanskim građanima
zgrada je ostala poznata kao Austrijska pošta. Carsko i kraljevsko državno ministarstvo rata, u
vezi sa realizacijom izgradnje zgrade pošte i telegrafa u Donjoj Tuzli, uputilo je Carskoj i
kraljevskoj Direkciji vojne pošte i telegrafa u Sarajevu uvjete u vezi sa gradnjom zgrade. U
ponudi Štedne zadruge, odnosno Udruženja za štednju i zajam službenika Vojne pošte i
telegrafa sa kojom je Direkcija sklopila ugovor o gradnji, između ostalog, stoji:
- Zgrada se, kako je naznačeno u izvještaju sekretara pošta i telegrafa C. Von
Kozmutza, trebala da gradi na placu preko puta Gimnazije.
- Za unutrašnji raspored prostora važio je građevinski plan, pri čemu se strogo trebalo
držati programa da službeni stan direktora ureda bude tačno lociran i odvojen od
ostalih prostorija.
- Godišnja najamnina je sa 5. 600 kruna, u četvrtgodišnjim kvartalnim ratama, unaprijed
utvrđena.
- Ugovor za najamninu službene zgrade utvrđen je obrascem ugovora i zaključen na 10
godina.

Tehničko-projektnu dokumentaciju za objekat izradio je arhitekta Wilchem Dvoržak u

periodu od 1906. do 1907. godine. Projekti su pregledani i potvrđeni potpisom arhitekte Karla
Paržika, građevinskog savjetnika Građevinskog odjeljenja Zemaljske vlade u Sarajevu.
Pošta je u takvoj zgradi radila 45 godina kada je usljed usložnjenosti poslova i potrebe za
proširenjem i osavremenjavanjem službe, izgrađena nova zgrada na Bulevaru. Nakon toga, u
zgradi Austrijske pošte jedan vremenski period bila je smještena i Narodna biblioteka. Tu se
završila njena historija korištenja, zgrada je izgubila bilo koju namjenu i prepuštena je
propadanju, što zbog slijeganja tla, što zbog neodržavanja i prepuštanosti „zubu vremena“.
Svoju tužnu sudbinu dočekala je potpuno oronula i neugledna 22. 10. 2015. godine, kada je
potpuno srušena. Njeno mjesto ostalo je prazno.
Jevrejski hram u Tuzli (Templ)
Prema Izvještaju o upravi Bosne i Hercegovine za 1906. godinu stoju da se Jevreji u Bosni i
Hercegovini dijele na dvije skupine: domaći ili Sefardi, tzv. Španjoli, doselili se preko Turske
i Eskinazi, doselili se iz Austro-Ugarske. Dalje se navodi da uglavnom stanuju u gradovima
gdje tvore vjerske općine. Uređenje jevrejske bogoštovne općine u Donjoj Tuzli je izvršeno
1896. godine. U izvještaju kažu da zajednica u nazivu ne nosi odrednicu austro-ugarska, ali u
sebi nema propadnika Španjola. Zemaljska uprava je izdvajala određena sredstva za jevrejske
općine i rad rabina.
Gradnja jevrejskog hrama u Tuzli je započela 1902. godine i nastavila se i naredne dvije
godine. Objekat se nalazio u današnjoj Klosterskoj ulici. Pored jevrejskog hrama je bila i
školska zgrada Kloster, koju su pohađala jevrejska i njemačka djeca prije drugog svjetskog
rata.
Jevrejski hram je zapaljen u jesen 1941. godine. Zapaljen i devastiran objekat je dočekao
oslobođenje, kada je porušen. Na njegovom mjestu je izgrađen Ekspres restoran koji je
pušten u rad 1960. godine.

MOST S KIPOVIMA

Most na rijeci Jali kod Jalske džamije je dugo vremena bio od drveta na kamenim
stubovima uz obale. Olujno nevrijeme je 1933. godine porušilo dotrajali drveni most. U julu
mjesecu iste godine Gradsko vijeće je odlučilo graditi betonski armirani most. Ugovor o
zajmu za izgradnju mosta je 13. 9. 1933. godine potpisala Gradska opštine Tuzla (gradski
načelnik Muratbeg T. Zaimović i gradski podnačelnici dr. Stevo Milčić i Dane Štitić) sa t.t.
M. Fischla sinovi u Kreki u iznosu od 350.000 dinara.
Tekst licitacije je objavljen u Narodnom jednistvu, službenom listu Drinske banovine, a na
ofertalnoj licitaciji 16. juna 1934. godine izvođenje radova je povjereno inženjeru Aleksandru
Vulići iz Banja Luke za svotu od 316.574,04 dinara. Zbog neslaganja jednog broja vijećnika
sa izgradnjom tako skupog mosta i sporosti administracije radovi na gradnji mosta su započeli
tek 15. maja 1935. godine.
Pozicija mosta je u središtu grada i spaja sjevernu i južnu stranu grada, Kožarsku
(danas Tabašnice) i Jalsku ulicu, pa je načelnik Muratbeg Zaimović zahtijevao da to bude
jednostavna ali „monumentalna“ građevina. Most je građen od betona i armiranog betona, po
regulaciji na rasponu 28 metara i 3.30 metara u tlocrtu kos i sa usponom do sredine mosta, te
popločan kaldrmom. Svi predviđeni radovi su najjednostavije forme, ali prvorezredne
izvedbe. Arhitektonska forma prozilazi iz potrebe same konstrukcije, pa su tako i ograda i
kandelabri bili predviđeni u elegantnoj modernoj liniji, tj. jednostavi i ravni. Figuralni
kandelabar je osmišljen zajedno sa projektnom dokumentacijom za most. Predviđena su četiri
kipa gorostasa koji nose kandelabre na plećima. Izrada istih je povjerena tuzlanskom vajaru
Franji Lederu.
Radovi na gradnji mosta su završeni 12. oktobra 1935. godine, te je most pušten u
promet 21. 11. 1935. godine, o čemu svjedoči Zapisnik Gradskog poglavarstva u kome se
kaže da će kolaudirajuća komisija izvršiti naknadno pregled mosta, zbog bolesti nadzornog
inžinjera Đukića. Kolaudacija mosta je izvršena tek 13. 10. 1936, a superkolaudacija 14. 11.
1936. godine.
Most je za 80 godina postojanja nekoliko puta renoviran. U maju 1987. godine rađena je
revitalizacija mosta s kipovima, kada su rađeni zaštitini radovi (novi asfalt, nova ograda i
zaštitni radovi na kipovima).
U martu 1980. godine u okviru izgradnje Južne magistrale kroz grad most je izgubio
cestovnu, a dobio funkciju pješačkog mosta.

KATOLIČKE CRKVE U TUZLI

Prva katolička crkva u Tuzli izgrađena je na Trnovcu od 1871. do 1873. godine. Objekat je
građen od kamena i cigle. Crkvu je tada vodio velečasni fra Augustin Slišković koji je
pokrenuo inicijativu za gradnju i tražio finansijska sredstva. Crkva je izgrađena od novca
sakupljenog od naroda, osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini i donacije NJ. V. Franje Josipa
I. Iako je bila dobre gradnje, od trvrdog materijala, podzemne slane vode su pomijerajući
zemljište ispod crkve narušile stabilnost objekta, ugrožavajući živote svećenika i vjernika.
Crkvu su prestali koristiti 1890. godine, a 4. novembra 1891. godine započelo je rušenje
crkve, zbog bojazni da će se srušti sama tokom zime, a fra Stiepo Ikić, mjesni župnik je
započeo pripreme za gradnju nove crkve.
Staru srkvu na Trnovcu je P. Rovinski u djelu „Zapažanja za vrijeme putovanja po Bosni
1879. godine“ (San Petersburg 1880) opisao: „Katolička crkva stoji potpuno odvojeno ispod
brega, van grada. Ona je prostrana: dugačka 12 i široka 7 hvati sa oltarom prema istoku.
Iznutra je, očigledno, još nepotpuna i nezavršena. Ikona skoro da nema, osim onih na oltaru.“
Nova katolička crkva Svetog Petra i Pavla u Tuzli je sagrađena 1893. godine u parku, u
blizini Apelovog trga (danas Trg oslobođenja). Objekat je rađen po tehničko-projektnoj
dokumentaciji Franca Mihanovića. Nažalost zbog posljedica slijeganja i ova crkva je
pretrpjela znatna oštećenja zbog slijeganja terena kao i ostali objekti na tom području. Tako je
u oktobru 1980. godine bio saniran krov crkve, jer se opasno nageo i prijetilo je obrušavanje.
Crkva ipak nije odolila posljedicama slijeganja te je potpuno srušena u maju 1987. godine. U
toku je izgradnja objekta crkve sličnog izgleda i to će biti treći objekat, nakon gradske česme i
zgrade Barok, koji je ponovo izrađen prema skicama ranije porušenih objekata na istom
mjestu. Danas se katolička crkva nalazi u Franjevačkoj ulici , zajedno sa Franjevačkim
samostanom Svetog Petra i Pavla. Objekat je izgrađen 1986. godine.
ČESMA
U prošlosti je skoro svaka mahala u Tuzli imala svoju česmu (Kujundžuša, Saračuša,
Podajanuša, Strugovnik i dr). Gradska (čaršijska) česma je izgrađena i puštena u upotrebu 22.
9. 1888. godine. Izgrađena je u maorskom stilu od klesanog kvalitetnog kamena sa 6 slavina i
postavljena na platou ispred Čaršijske džamije. Vremenom je oronula i ispucala pa su je 1946.
godine porušili uz obećanje da će naparviti novu.Ipak Tuzlaci su čekali više od 40 godina na
njenu ponovnu izgradnju.
Česma je bila i na spisku Zavoda za zaštitu spomenika. Najzad je u februaru 1988. godine
donesena odluka o postavljanju česme na staro mjesto. U okviru Programa revitalizacije stare
gradske čaršije finansiranje ponovne izgradnje gradske česme su podržali Fond za slijeganje
terena, Kompred OOUR Vodovod Tuzla i SIZ komunalnih djelatnosti Tuzla, a izvođač
radova je bilo građevinsko preduzeće Vranica. Ukupan iznos izgradnje gradske česme je
iznosio 76 miliona dinara.
Svečano otvaranje izgrađene gradske česme je održano 1. 10. 1988. godine u povodu
obilježavanja Dana oslobođenja grada Tuzle. Čast da česmu pusti u upotrebu je imao
umjetnik Dragiša Trifković, koji je duži period zajedno sa novinarima Fronta slobode javno i
glasno tražio da gradske vlasti vrate gradsku česmu nostalgičnim građanima. Prvu čašu vode
je popio predsjednik općine, dr. Mirza Muradbegović. Gradska česma i danas krasi grad i
predstavlja prepoznatljiv simbol Tuzle.

HOTELI „BRISTOL“ i „GRAND“ U TUZLI

Prvi objekat Hotela Bristol u Tuzli se počeo graditi u martu mjesecu 1910. godine. Vlasnik
hotela je bio gosp. Pero Stokanović. Tehničku dokumentaciju je izradio arhitekt dr. Simić.
Objekat je bio dug 38 metara, na tri sprata sa 62 sobe. U prizemlju je bila velika sala, a sa
zadnje strane zimska bašta i sala za zabave sa galerijom. Objekat je imao i lift i parno grijanje.
Svečano otvaranje je bilo 21. januara 1911. godine. Sale hotela su bile važno mjesto u
kulturnom životu Tuzle za organizaciju dobrotvornih zabava, pozorišnih predstava, koncerte,
godišnje zabave kulturno-umjetniških društava i slično. Objekat je porušen krajem avgusta
1960. godine prošlog stoljeća zbog posljedica slijeganja terena. Na drugom mjestu je iste
godine započela izgradnja novi moderan hotel pod istim nazivom, koji je porušen 2010.
godine.

Hotel Grand je izgrađen 1892. godine u Konak ulici, preko puta Pašinog konaka (rezidencija
tuzlanskog paše). Hotel je imao dva sprata i dva ulaza. Stariji građani ga se sjećaju po ljetnoj
bašti i velikoj kafe sali. Hotelske sobe su bile luksuzno opremljene i veliku salu za ručavanje.
kao i Hotel Bristol i Hotel Grand je bio omiljeno mjesto za organizovanje raznih kulturnih i
zabavnih sadržaja (pozorišne predstave, osnivačke i redovne skupštine kulturnih društava,
sasatanci sportskih i političkih društava, zabave, proslave i drugo.Vlasnici hotela su 1926.
godine objekat zatvorili i prodali ga općinskim vlastima. Dugo godina u objektu je sjedište
imala Industrijska škola u Tuzli. Nalazeći se u zoni slijeganja objekat je često puta bio
renoviran i adaptiran, ali ipak nije uspio dobiti bitku sa slijeganjem terena na kojem je
izgrađen tako da je porušen početkom šezdesetih godina prošlog stoljeća. Danas se na tom
mjestu prostire gradski trg,a preko puta se rekonstruiše stara katolička crkva.

HASTAHANA

Prvi početci organizovanja zdravstvene službe u Tuzli vezuju se za gradnju prve bolnice,
Hastahane tokom 1873.-1874. godine. Zasluge za to pripadaju dr. Mehmedu Šerbiću, prvom
ljekaru u Tuzli koji je nakon postavljenja za ljekara Zvorničkog sandžaka pokrenuo inicijativu
gradnje prve bolnice. Nazvana je Hastahana, a i danas nosi isti naziv u narodu, iako već dugo
nije u funkciji. Izgrađena je u tzv. Strmoj ulici, prekrivenoj kaldrmom. Hastahana je smještena
iznad Jalske džamije, a preko puta mosta s kipovima. Hastahana je svečano otvorena 17.
oktobra 1874. godine. Bolnica je imala četiri sobe sa oko dvanaest bolničkih kreveta,
ordinaciju, prijemnu ambulantu, kuhinju i sobu za dva bolničara koji su obavljali stalno
dežurstvo.
Hastahan je radila do 1. jula 1886. godine, tj. do puštanja u rad modernije bolnice kapaciteta
oko 40 bolničkih kreveta, koju je austrougarska vlast izgradila u tuzlanskom naselju Kojšino,
poznata kao Opštinska bolnica.
Zgrada Prve tuzanske bolnice postoji i danas u Tuzli u ulici dr. Mehmeda Šerbića na broju 8.
Tradicionalni je tip spratne bosanske kuće sa prepustom i drugim elementima bosanske
arhitekture. Povodom obilježavanja 100 godina medicine u Tuzli bila je obnovljena
(renovirana).
Od aprila 2014. Hastahana je uvrštena na spisak nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 1. do 3. aprila 2014.
godine, donijela je ODLUKU - Historijski spomenik – Hastahana (prva javna bolnica) u
Tuzli, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i
Hercegovine. (Sl. Glasnik BiH, br. 90/14 od 18.11.2014)
Na žalost ova građevina je već neko vrijeme u zapuštenom stanju i iako uporno odolijeva
zubu vremena primjetni su znakovi vidnog propadanja.

MUSALA
Industrijski razvoj Tuzle i gradnja prve industrijske solane u Simin Hanu uvjetovali su
donošenje Odluke o gradnji željezničke pruge uskotračnog kolosijeka na relaciji Doboj –
Simin Han, čija gradnja je započeta 1884., a završena 1886. godine.
Za potrebe željezničke pruge, u Donjoj Tuzli je izgrađena prostrana željeznička stanica sa
svim potrebnim osnovnim i pomoćnim objektima, te pratećim sadržajima. Službena zgrada
željezničke stanice nalazila se na prostoru tz. Polje, na desnoj strani glavne ulice (tada
Binertova ulica), današnja lokacija preko puta Ministarstva za unutrašnje poslove Tuzlanskog
kantona, tj na prostoru današnje zgrade Cipelići u Tuzli. U to vrijeme ovaj prostor je u narodu
bio poznat i kao Musala, pa se često i za samu željezničku stanicu koristio isti naziv. U sklopu
željezničke stanice nalazio se i lijepo uređen park sa drvećem divljih kestenova, parkovskim
stazama, klupama i kafanom.
Prvi voz ušao je u Tuzlu 29. aprila 1886. godine, kada je zvanično u redovan saobraćaj
puštena Željeznička uskotračna pruga Doboj – Simin Han.
Iako je željeznička stanica u Tuzli građena za željezničku prugu uskotračnog kolosijeka,
služila je neko vrijeme u za potrebe novoizgrađene pruge normalnog (širokog) kolosijeka. Po
zvaničnim dokumentima u augustu 1971. godine prestala je sa radom i željeznička stanica u
Tuzli.
Svi objekti stare željezničke stanice su srušeni. Na njenom nekadašnjem mjestu nalazi se
stambeno poslovna zgrada Cipelići. Od stare željezničke stanice ostao je samo Željeznički
park, sa klupama i lijepo uređenim stazama.
SOLANA

Nakon okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske Monarhije, javlja se

mogućnost eksploatacije prirodnih i rudnih bogaststava širom Bosne i Hercegovine pa tako i
tuzlanskog bazena. Područje Tuzle pokazalo se posebno zanimljivo za eksploataciju soli. U
skladu s tim nakon otkrivanja bogatih nalazišta soli 1884. godine započele su opsežne
pripreme za izgradnju prve industrijske solane u Simin Hanu. Iste godine igrađen je slanovod
od lijevanog željeza promjera 7 cm u dužini 3,5 km, koji je povezivao solanu u Simin Hanu sa
dva slana bunara u Gornjoj Tuzli.
Koliko je Solana bila značajna za tadašnju vlast, kazuje i činjenica da je Car Franc Jozef 16.
februara 1885. godine posebnim dokumentom odobrio da se solana u Simin Hanu nazove po
njemu.
Ista je 25. marta 1885. godine je puštena u rad i prve godine se proizvodnja izvodila u dva
kazana u kojima se iskuhavala slana voda. Do 1890. godine solana u Simon Hanu je radila sa
šest kazana za proizvodnju soli.
Nakon što je u jesen 1891. godine proizvodnja soli započela u Solani u Kreki ove dvije solane
djelovale su zajedno pod nazivom “Uprava bosansko-hercegovačkih solana kod Tuzle”.
Poslije Prvog svjetskog rata Solane u Simin Hanu i Kreki se pripajaju Ministarstvu rudarstva i
posluju pod nazivom “Direkcija državnih solana Kreka”, a od 1. aprila 1932. godine solane
posluju pod Upravom državnih monopola i nose naziv “Solane Kreka-Simin Han”.
Rad solane u Simin Hanu i potreba prevoza soli bila je jedan od razloga za pokretanje
Željezničke pruge Doboj- Simin Han, kojom se so iz tuzlanskog bazena otpremana u sve
dijelove Austro-Ugarske.
Solana u Simin Hanu je prestala sa radom 1. februara 1971. godine.

ŠPIRITANA

U Tuzli, u Kreki je 1887/88. godine izgrađena “Prva bosanska fabrika špirita i rafinerija Alios
Grauaug”, čime su udareni temelji hemijske industrije. Fabrika se nalazila u pivatnom
vlasništvu, ali je zbog slabog poslovanja zapala u deficit 1893. godine, nakon čega ju je
preuzelo „Dioničko društvo“ i bosanskohercegovačka uprava.
Od 1901. godine fabrika ponovo posluje u privatnom vlasništvu, pod novim imenom “Prva
bosanska fabrika špirita i rafinerija M. Fischal i sinovi”.
Špiritana je na određeni način objedinila poljoprivrednu i industrijsku proizvodnju. Špirit se
prerađivao iz pšenice, ječma, raži i kukuruza, što je poljoprivrednim proizvođačima
omogućilo sa Fabrici špirita prodaju svoje poljoprivredne proizvode.
U ovoj fabrici se godišnje proizvodilo 8.000 hl špirita, za koji je bilo potrebno oko 60.000 mtc
žitarica. Pored špirita i ugljične kiseline proizvodila je i kvasac.
Zgrada špiritane je uslijed slijeganja terena pretrpila određena oštećenja, pa je tokom 1926.
godine provedeno niz premjeravanja radi utvrđivanja razine oštećenja. Par godina kasnije
1929. vlasnici su 16. maja 1929. podnijeli zahtjev za ponovnu gradnju Fabrike špirita, a
Zapisnikom nakon pregleda Komisije utvrđeno je da ne postoje nikakve zapreke za
novogradnju tvornice.
Malo je poznato da je pred kraj Drugog svjetskog rata, odnosno od proljeća 1945. godine u
okviru fabrike radila i mala rafinerija nafte, sve do kraja iste godine.
U procesu tranzicije Preduzeće je među prvima ugašeno nakon privatizacije, a od tada je
počelo uništavanje poslovnih objekata što je na kraju rezultiralo konačnim rušenjem objekta.
Iako je planirano da se dimnjak Špiritane sačuva, njegovim rušenjem 29. maja 2015. godine
okonačno je rušenje jednog od rijetkih preostalih industrijskih simbola grada.