Prof. dr hab. inż.

Jerzy Jeznach
Katedra Kształtowania Środowiska
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW

INFRASTRUKTURA
TECHNICZNA

Wykład 10 – Nawodnienia - wprowadzenie

NAWADNIANIE

– TO WALKA Z SUSZĄ,
BRAKIEM WODY
 Księga Rodzaju – Genesis 2: 5 – 7

Gdy Bóg stworzył ziemię i niebo, nie było

jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi ani
żadna trawa polna jeszcze nie wzeszła – bo
Bóg nie zsyłał deszczu na ziemię i nie było
człowieka, który by uprawiał ziemię i rów
kopał na ziemi, aby w ten sposób nawadniać
całą powierzchnię gleby – wtedy to Bóg ulepił
człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego
nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał
się człowiek istotą żywą.
Susza w Indonezji
Polska – Susza w 2005 r.
 Wyschnięta rzeka
okolice Warszawy 23.09.2016 r.
 Ta sama rzeka Zielona
okolice Warszawy 07.10.2017 r.
Wisła pod Toruniem
15 sierpnia 2015 r.
Lodowiec Pedersena, Alaska.
Lato, 1917 — lato, 2005
California. July, 2010 — July, 2016.
 Historia - Świat

Nawodnienia są jedną z najstarszych technologii

stosowanych w produkcji rolniczej.

Nawodnienia przyczyniały się znacząco do

rozkwitu cywilizacji i kultury. Zniszczenia wojenne
i zaniedbania urządzeń nawadniających
spowodowały niekiedy upadek całych społeczności
(Mezopotamia).
 Historia - Świat

Pierwsze systemy nawadniające, zaczęło się pojawiać w

dolinach największych rzek:
-Nilu w Egipcie około 7-6 wieku przed naszą erą,
-Tygrysu i Eufratu w Mezopotamii około 4 wieku,
- w dolinie Żółtej Rzeki w Chinach około 3 wieku,
- w Indiach w dorzeczu Indusu około 2,5 tysięcy lat
przed naszą erą.
W Egipcie już przed 7 tysięcy lat budowano kanały i
zbiorniki retencyjne oraz prowadzono nawadnianie zalewowe i
bruzdowe.
W Asyrii i Babilonii 2 tysięcy lat p.n.e. budowano kanały
wykładane cegłą i asfaltem, które przetrwały do czasów
współczesnych. Znane są jeszcze dzisiaj akwedukty, którymi
doprowadzano wodę z terenów górzystych do rolniczo
zagospodarowanych dolin.
 Historia - Świat

W Chinach już 2000 lat p.n.e. regulowano rzeki i budowano

kanały. Spośród wielu warto wspomnieć ten z rejonu
Chengdu (Czengtu) wykopany w 316 roku p.n.e., a z
którego Chińczycy wciąż korzystają.

W Meksyku podobnie jak w Ameryce Północnej, jak

wykazują badania i archeologiczne wykopaliska, plemiona
Indian nawadniały plantacje kukurydzy i tykwy w dolinach
rzek Kolorado i Gila.
 Historia - Świat

Nowoczesne systemu nawodnień na szerszą skalę

rozwinęły się na początku ubiegłego stulecia w
Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki
Północnej. Szczególnie intensywny rozwój
obserwuje się po drugiej wojnie światowej.
 Historia - Świat

Historia wielu wczesnych cywilizacji zależała od

rozwoju i stanu urządzeń nawadniających, a
głównym ich celem było zapewnienie żywności dla
wzrastającej populacji ludzi w poszczególnych
regionach. Niejednokrotnie społeczności powstawały
w celu podejmowania wspólnych prac w zakresie
nawadniania, a w przypadku braku wody lub
plemiennych wojen, które m.in. niszczyły
urządzenia irygacyjne, upadały, całe społeczeństwa
i narody.
 Historia - Europa

W Europie początków nawadniania użytków rolnych należy szukać

w Starożytnej Grecji i Cesarstwie Rzymskim.
Rzymianie, znani jako dobrzy hydrotechnicy, budowali różnego
rodzaju systemy i urządzenia doprowadzające wodę na pola
uprawne.
W krajach basenu Morza Śródziemnego, na Sycylii, w północnej
Afryce systemy rowów otwartych, kanały podziemne i akwedukty
wybudowane jeszcze w czasach Cesarstwa Rzymskiego istnieją do
dziś.
W okresie średniowiecza wraz z przenikaniem kultury rzymskiej i
arabskiej powstawały systemy irygacyjne w Hiszpanii i
południowej Francji.
Znane są akwedukty i kanały nawadniające np. Alaric z VII wieku,
Vernet z IX i kanał Coiroux z XII wieku.
 Historia - Polska

Historia nawodnień w Polsce sięga XVI wieku.

Wtedy w Bolesławcu nad rzeką Bóbr rozpoczęto
wykorzystanie ścieków miejskich do
użyźniającego nawadniania trwałych użytków
rolnych.
 Historia - Polska

Pierwsze próby deszczowania roślin uprawnych w

naszym kraju przeprowadzono dopiero w pierwszych
latach ubiegłego stulecia w Księstwie Poznańskim, a
konstruktorem i użytkownikiem pierwszej deszczowni
był ziemianin inż. Szczepkowski.
Zasady konstrukcji i eksploatacji jego przetaczanej
deszczowni, zalecane dawki wody w zależności od
rodzaju zwięzłości gleb oraz termin deszczowań
pozostały w zasadzie obowiązujące do czasów
współczesnych, chociaż obecnie używane urządzenia
przeszły olbrzymią ewolucję i zostały technicznie
udoskonalone.
Pobór i zużycie wody na świecie
w trzech głównych sektorach gospodarki w
1995 roku

Gospodarka
komunalna
3%
Rolnictwo Rolnictwo
69% 93%

Gospodarka
komunalna
10%
Przemysł
21% Przemysł
4%

Pobór Zużycie
WPŁYW NAWADNIANIA I INNYCH
CZYNNIKÓW NA PLONY RYŻU W RÓŻNYCH
KRAJACH
Nawadnianie Inne Plon ryżu

Pola doświadczalne Powyże j

10 ton  ha-1
Optymalne  Japonia
(6,0)
Zawansowana wykorzystanie
technologia innych
nawadniania czynników,
wysoka kultura
rolna
 Korea (5,0)
Wysokie
Nawadnianie i nawożenie,
odwodnienie dobór odmian,
ochrona roślin

 Malezja (3,0)
Regulowanie Niski poziom
poziomu wody nawożenia  Pakistan (2,4)

 Indie, Birma (1,7)

 Kambodża (1,5)
Wykorzystanie Brak  Laos (1,3)
opadów
atmosferycznych

0 1 2 3 4 5 6 7 8
Plon [ tony  ha ] -1
Plony i potrzeby rolnictwa nawadnianego
opartego na opadach atmosferycznych
Produkcja zbóż [kg/ha]
8 000 rośliny nawadniane
wysoki plon
7 000 wysokie nakłady
6 000
5 000 rośliny nawadniane
niskie nakłady
4 000
3 000 rośliny korzystające z opadów
optymalne nakłady
2 000
rośliny korzystające z opadów
1 000 niskie nakłady

0
1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000 7 000
zużycie wody [m3/ha]
 Nawodnienia - Świat

Na rysunku przedstawiono, dla

porównania, powierzchnię aktualnie
objętą nawodnieniami w świecie na
konturowej mapie Europy.

Porównanie to wykazało bardzo skromny

udział nawodnień w stosunku do ogólnej
powierzchni gruntów uprawnych.
POWIERZCHNIA GRUNTÓW NAWADNIANYCH W ŚWIECIE
W STOSUNKU DO POWIERZCHNI EUROPY
 PRZYCZYNY I EFEKTY

WZROST: STAŁE ZASOBY:

• ludności • wody
• gospodarczy • obszarów
• zanieczyszczeń

Zwiększenie zapotrzebowania
na ograniczone zasoby

Degradacja
środowiska

KONFLIKTY

LOKALNE NARODOWE MIĘDZYNARODOWE

 Nawodnienia - efekty

W strefach suchych i posusznych można szacować

produkcyjność 1 ha nawadnianego jako równą
produkcyjności 4 – 5 ha gleb nienawadnianych. W
strefie umiarkowanej wskaźnik ten jest oczywiście
niższy i kształtuje się w wysokości 1,5 – 2,0. Przy
ocenie znaczenia nawodnień należy przypomnieć
fakt, że z powierzchni nawadnianej, a stanowiącej
obecnie około 15 % powierzchni uprawne świata,
zbiera się plon o wartości 40 % łącznej produkcji
roślinnej.
 Techniczne problemy rozwoju
nawodnień

Systemy nawadniające są układem

skomplikowanym, nie działającym samoczynnie, lecz
wymagającym aktywnej eksploatacji, obejmującej
utrzymanie, obsługę i użytkowanie urządzeń. Niska
kultura rolna użytkowników, niski poziom oświaty i
świadomości prowadzą do zwiększenia zagrożeń
środowiskowych oraz przyśpieszonego starzenia
się, a często zniszczenia, urządzeń wodnych.
Konieczne jest wdrożenie wyższego poziomu
zarządzania i gospodarowania oraz metod pomiarów
i kontroli funkcjonowania.
 Techniczne problemy rozwoju
nawodnień

Rozwiązania techniczne muszą sprostać współczesnym

wymaganiom środowiskowym i technologicznym. Nowe
konstrukcje jak również modernizacje wdrożonych
powinny zapewniać różnorodność urządzeń
pozwalającą na ich właściwy dobór w zależności od
warunków środowiskowych oraz możliwość realizacji
przyjętej technologii nawadniania i nawożenia.
 Środowiskowe problemy rozwoju
nawodnień

- zasobność i jakość źródeł wody do

nawodnień,
- zrównoważony wzrost produkcji
rolniczej,
- erozja i sedymentacja,
- zanieczyszczenia wód odpływem z
terenów nawadnianych,
- zabagnienie i zasolenie,
- ochrona zdrowia ludności.
 Technologiczne kierunki rozwoju
nawodnień

- użytkowanie systemów nawadniających,

- modernizację istniejących nawodnień,
- wprowadzanie nowoczesnej techniki.
Wszelkie udoskonalenia i modyfikacje
dotyczyć będą w szczególności:

- podwyższenie efektywności wykorzystania wody,

- zmiany kanałów otwartych na sieć zakrytą,
- zamiany urządzeń grawitacyjnych na ciśnieniowe,
- wdrażania nawożenia poprzez system nawadniający
(fertygacja),
- dokładności realizacji dawek polewowych i nawozowych,
- doskonalenia metod pomiarów, kontroli i monitoringu,
- trwałości i niezawodność urządzeń i systemów,
- automatyzacji,
- wykorzystania nawodnień do innych celów (ochrona
przed przymrozkami, obniżenie wysokich temperatur,
natlenianie zbiorników wodnych itp.).
 Optymalnie oszczędne wykorzystanie
wody

 stosowanie zasobooszczędnych technologii

nawodnień,
 minimalizację nieproduktywnych strat
wody,
 zastosowanie zamkniętych obiegów wody,
 wykorzystanie wód o gorszej jakości,
 rozbudowę małej retencji wodnej.
 Wnioski

1. Nawodnienia są technologią zapewniającą rozwiązanie

podstawowych problemów współczesnego świata jak
gwałtowny przyrost ludności, ograniczenia zasobów
naturalnych i degradacja środowiska, poprzez kompleksowe
dostosowanie rozwiązań technologicznych do zmiennych
potrzeb wodnych i pokarmowych roślin oraz niezawodność i
elastyczność działania.
2. W ciągu ostatnich trzech dekad nawodnienia odegrały
najważniejszą rolę w podwyższeniu produkcji żywności. Z
powierzchni nawadnianej, a stanowiącej obecnie około 15 %
powierzchni uprawnej świata, zbiera się plon o wartości 36 %
łącznej produkcji roślinnej. Wiąże się to jednak z wieloma
problemami społecznymi, ekonomicznymi, środowiskowymi i
technologicznymi.
 Wnioski

3. Intensywny rozwój systemów nawodnień wiąże się z

szeregiem problemów środowiskowych, do których należą:
zasobność i jakość źródeł wody do nawodnień, zrównoważony
wzrost produkcji rolniczej, erozja i sedymentacja,
zanieczyszczenia wód, zabagnienie i zasolenie oraz ochrona
zdrowia ludności.
4. Do podstawowych problemów technologicznych nawodnień
zaliczyć można niski poziom użytkowania systemów
nawadniających, konieczność modernizacji starych
nawodnień oraz wprowadzanie nowoczesnej techniki.
5. Warunkiem osiągnięcia sukcesu przy stosowaniu nawodnień
jest zintegrowane wykorzystanie zasobów wody, gleby i
atmosfery, doskonalenie techniki i technologii nawadniania
oraz kontrolę i monitoring oddziaływania na środowisko.
 Wnioski

6. Produkcja rolnicza wymaga w coraz większym zakresie

wprowadzania technik i technologii dostosowanych precyzyjnie do
wymagań roślin, które pozwalałyby jednocześnie na tworzenie
zrównoważonych układów techniczno-ekonomiczno-ekologicznych.
Jednym z kierunków osiągnięcia tego celu jest zastosowanie
zasobooszczędnych systemów nawadniania oraz powtórne
wykorzystywanie wody. Wymogi te spełniają systemy mikronawodnień.
7. Rozwiązanie środowiskowych i technologicznych problemów
nawodnień wymaga podjęcia wielu programów badawczych. Powinny
one obejmować zagadnienia zwiększenia efektywności nawodnień,
optymalizację gospodarowania wodą i roztworami nawozowymi w
relacji woda-gleba-roślina-atmosfera, ocenę biologicznych aspektów
nawodnień, minimalizacja wpływu nawodnień na środowisko,
doskonalenie rozwiązań konstrukcyjnych, problemy ekonomiczno-
społeczne jak również szeroko pojęte doradztwo i edukację.
Dziękuję Państwu
za uwagę.