BÖLÜM-2

2.1 PERİYODİK TİTREŞİMLERİN ÜST ÜSTE GELMESİ

(Süperpozisyon)

Kütle-yay problemlerini geri çağırıcı kuvvetin sadece x ile orantılı olduğu

durumlar için inceleyeceğiz, yani Hook yasasının ( ) geçerli olduğu
durumu ele alacağız. Bu durumda geri çağırıcı kuvvet x2’ye veya x3’e bağlı
değildir. İçinde x, ve gibi zamana göre türevlerinin yalnız
birinci kuvvet terimlerinden oluşan denklemlere çizgisel (linear) diferansiyel
denklem denir. Buna ek olarak denklemde x’den bağımsız bir terim
bulunmazsa denkleme homojen denir. Denklemde x’in veya türevlerinin daha
yukarı kuvvetleri varsa çizgisel olmayan (non linear) diferansiyel denklem
denir.

Çizgisel olmayan denklemlerin çözümü zordur. Ancak pek çok fiziksel durum
için çizgisel denklemler yeterli bir yaklaşıklık sağlarlar. Biz bu ders kapsamında
hemen hemen çizgisel denklemler içeren problemlerle uğraşacağız.

Sabit katsayılı çizgisel homojen diferansiyel denklem örneği olarak

(2.1)

denklemini verebiliriz. Burada a,b,c ve d sabitlerdir.

Çizgisel homojen diferansiyel denklemlerin çok önemli bir özelliği vardır:

Herhangi iki çözümün toplamı da bir çözümdür. Oysa çizgisel olmayan bir
diferansiyel denklemin ayrı iki çözümünün toplamı bir çözüm değildir.

Çözümlerinin üst üste gelmesinin yine bir çözüm olması özelliği yalnız çizgisel
denklemlere özgüdür. Böyle denklemlere uyan salınımlar üst üste gelme
(süperpozisyon) ilkesine uyuyor denir. Homojen olmayan çizgisel denklemler
de üst üste gelme ilkesine uyarlar..

1
Burada üst üste gelme ilkesi için bazı özel durumları inceleyeceğiz. Şu anda
sadece matematiksel bir problem olarak ele alacağız. Sonuçların fiziksel
uygulanabilirliğine daha sonra bakacağız. Ancak bu kavramların iyi öğrenilmesi
gerekir, ilerde gerektiği yerlerde bu bilgileri hazır olarak alıp kullanacağız.

2.1.1 Bir boyutta eşit frekanslı titreşimlerin üst üste gelmesi

Tek boyutta x-ekseni doğrultusunda, aynı frekanslı iki basit harmonik hareketin
üst üste gelmesini ele alalım. Bu iki BHH’in aşağıdaki eşitliklerle tanımlı
olduğunu kabul edelim.

(2.2a)
(2.2b)
Burada ve genlikleri, ve faz sabitlerini ve açısal frekansı
göstermektedir. Bunların cebirsel toplamı üst üste gelmeyi verir:
(2.3)
Bu toplamı elde etmek için iki farklı yöntem kullanacağız.

2.1.2.Geometrik yöntem
Yukarıdaki toplamı elde etmek için BHH’nin dönme vektörü ile
tanımlanmasını kullanabiliriz. Başka bir deyişle geometriden faydalanırız.
ile temsil edilen BHH’i ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörü ile, ile temsil edilen BHH’i ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
vektörü ile temsil edelim (Şekil-2.1)

Şekil-2.1 Aynı doğrultuda iki BHH’in geometrik yöntemle toplanması.

2
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörünün x bileşeni için
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörünün x bileşeni için
⃗⃗⃗⃗⃗ bileşke vektör için ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗

yazabiliriz. ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ile ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ arasındaki açının ’e eşit olduğu açıktır.

OP1P taralı üçgeninde kosinüs teoremi uygulanırsa
(2.4)

eşitliği elde edilir.

⃗⃗⃗⃗⃗ vektörü ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörü ile  açısı yapar. Şekildeki OPH ve P1PH dik
üçgenlerinden
ve (2.5a)

yazılabilir. Buradan
(2.5b)
yazılabilir. ⃗⃗⃗⃗⃗ bileşke vektörünün x-ekseni üzerindeki izdüşümü
(2.6)
ifadesi ile verilir. Burada A genliğinin
[ ] (2.7)
ifadesi ile verildiğini tekrar hatırlayalım. Faz sabitinin de  = 1+  verileceği
açıktır. Eşitlik-2.4 ve 2.5 eşitlikleri kullanılarak açısı için

  

 (2.8)
[ ]

ifadesini yazabiliriz.

Sonuç olarak bir cisim, frekansları aynı, genlikleri ve faz sabitleri farklı, aynı
doğrultuda titreşim hareketi yapıyorsa bu iki hareketin üst üste gelmesini
BHH’in vektör temsilini kullanarak nasıl elde edileceğini görmüş olduk. Bileşke
vektörün büyüklüğü (2.7) bağıntısı ile ve fazı ise (2.8) bağıntısı ile tanımlıdır.

3
2.1.3 Kompleks üstel fonksiyonların toplanması yöntemi
Şimdi aynı problemi BHH’in üstel kopleks fonksiyonla temsilini kullanarak ele
alalım.
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörüne karşı kompleks uzayda kompleks vektörünü,
⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ vektörüne karşı kompleks uzayda kompleks vektörünü,
yazabiliriz. Bu iki vektörün toplamını
[ ] (2.9)
şeklinde ifade edebiliriz. Parantez içindeki terimleri ele alalım
 terimi kompleks vektörünün t=0 anındaki değerine karşı gelir.
 terimi kompleks vektörünün t=0 anındaki değerine karşı gelir.
Bu iki vektörün toplamı Şekil-2.2’da verilmiştir.

Şekil-2.2. Kompleks düzlemde vektörünün gösterimi (t=0 anı)

Bu şekil kullanılarak ⃗⃗⃗⃗⃗ kompleks vektörü için

(2.10)
yazabiliriz. Bu durumda z kompleks vektörü için
[ ] (2.11)
yazabiliriz. Burada
(2.12)
olduğunu hatırlarsak

4
 (2.13)
sonucunu elde ederiz. Burada , A’nın kadar saat ibrelerinin tersi yönünde
döndürülmesinden; [ ] ise ’nin kadar
döndürülmesinden elde edildiğine dikkat ediniz. z kompleks vektörünün reel
bileşeni ile verilir. Kompleks üstel fonksiyon kullanılarak üst
üste gelme olayını analiz etmek mümkündür. Kompleks fonksiyon kullanımı
çok daha kolay olmaktadır. İleride bu yöntemi sık sık kullanacaksınız.
Şekil-2.2 kullanılarak A genliği için
[ ] (2.14a)
veya
[ ] (2.14b)
şeklinde yazabiliriz.
faz sabiti için ise

(2.15)

yazılabilir. Sonuç olarak

eşitlikleri ile tanımlı iki BHH’in üst üste gelmesinden oluşan bileşke hareket de
BHH olup
(2.16)
ifadesi ile temsil edilebilir. Burada A ve değerleri sırasıyla Eşitlik-2.14 ve
Eşitlik-2.15 ile tanımlıdır.

2.1.4 Aynı doğrultuda titreşen, eşit frekanslı ve eşit genlikli titreşimlerin

toplanması
Şimdi üst üste gelen titreşimlerin frekanslarının ve genliklerinin eşit olduğu
(A1=A2) özel duruma bakalım (Şekil-2.3).

5
 Şekil-2.3
İki titreşim arasındaki faz farkını ile gösterelim
(2.17)
veya

⁄ (2.18)
yazabiliriz. Şekil-2.3’den
⁄ (2.19)
yazılabilir. Bu durumda OP’nin x-ekseni üzerindeki izdüşümü için
(2.20)
yazılabilir.
Elde edilen bu sonuç iki benzer hoparlörün aynı sinyal üretecinden sinüzoidal
olarak sürüldüğü ve bunların ses titreşimlerinin Şekil-2.4’de görüldüğü gibi
uzakta bir noktadaki mikrofondan algılandığı durumda, bu çeşit üst üste gelme
elde edilebilir. Eğer mikrofon OB çizgisi boyunca hareket ettirilirse  faz farkı,
O’daki sıfır ilk durumdan itibaren düzenli bir şekilde artar. Eğer ses dalgalarının
dalga boyu, iki hoparlör arasındaki uzaklıktan daha kısa ise, A bileşke
vektörünün genliği OB noktaları arasında birkaç noktada sıfıra düşer ve sıfırlar
arasındaki noktalarda 2A1 genliğine sahip maksimumlara ulaşır. Bu konu daha
ileriki konularda ayrıntılı olarak incelenecektir. Laboratuvar dersinizde bu
deneyi yapacaksınız. Benzer deneyi mikrodalga ve görünür ışık kaynakları
kullanarak da gerçekleştirebilirsiniz.

6
Şekil-2.4. Aynı kaynakla (Osilatör) beslenen özdeş iki hoparlörden yayınlanan
sinyallerin üst üste gelmesini incelemek ve ayrıca mikrofonun konumunun bir
fonksiyonu olarak faz farkını algılamak için bir düzenek.

2.1.5 Tek boyutta frekansları farklı titreşimlerin üst üste binmesi ve

vurular (beats)
Bir doğru boyunca titreşen, genlikleri A1 ve A2, açısal frekansları 1 ve 2 olan
iki titreşimin üst üste geldiği durumu düşünelim (Şekil-2.5).

Şekil-2.5. Farklı frekanslı dönme vektörlerinin toplanması.

Basitlik olması bakımından titreşimlerin faz sabitlerinin sıfır olduğunu kabul

edelim. Bu iki titreşimi

fonksiyonları ile tanımlayabiliriz. Bileşke vektörün OP uzunluğu, A1 ve A2

vektörlerinin toplamı ve farkı arasında bir değere sahip olacaktır. x-eksenindeki

7
yer değiştirmenin büyüklüğü Ox ise A1+A2 ve sıfır arasında yer alır. 1 ve 2

arasında bir ilişki olmadıkça bileşke yer değiştirme, zamanın karmaşık bir
fonksiyonu olacaktır.

Eğer iki BHH’nin frekansları birbirine çok yakın ise böyle üst üste gelmeler
vuru (beat) olarak adlandırılır. Eğer eşit genlikli ( ) BHH’lerin
toplamını göz önüne alırsak vuru olayını kolayca analiz edebiliriz. Genliklerin
eşit olma durumunda bileşke titreşim hareketi için

[ ( )] ( ) (2.21)

ifadesini yazabiliriz.
Bileşke titreşimin frekansı
frekanslarının ortalamasıdır yani
titreşimin genliği
modülasyonu denir. Bu nedenle
olarak adlandırılır yani,
yazabiliriz.
olacaktır. Bu değer iki titreşimin
yazabiliriz. Bileşke
frekansı ile değişir. Bu olaya genlik
değeri modülasyon frekansı
(2.22)

Genlik değişimini belirleyen fonksiyonu -1 veya

+1'e eşit olursa bir tam vuru veya bir maksimum genlik meydana gelmiş olur.
Bir saniyedeki vuruların sayısı (yani vuru frekansı) modülasyon frekansının iki
katına eşittir. Bu durumda vuru ve modülasyon frekansları arasındaki ilişkinin
(2.23a)
veya
(2.23b)
şeklinde yazılacağı açıktır. Sonuç olarak vuru frekansı modülasyon frekansının
iki katına eşittir. Ayrıca bir saniyedeki vuru sayısı ( ) frekanslar arasındaki
farka ( ) eşittir. Burada f1>f2 kabul edilmiştir. Şekil-2.6’da genlikleri eşit
fakat frekansları f1 = 700 Hz ve f2 =600 Hz olan iki titreşimin üst üste gelmesi

8
ile elde edilen tipik bir vuru şekli verilmiştir.

Şekil-2.6. Genlikleri eşit, f1 = 700 Hz ve f2 =600 Hz olan iki titreşimin üst üste
gelmesinden oluşan vurular.

2.1.7 Aynı frekanslı birçok titreşimin üst üste gelmesi

Bundan önce üst üste binmiş iki titreşim için anlatılan yöntemler çok sayıda
titreşimin üst üste gelmesi için genelleştirilebilir. Aynı fekans, aynı genlikli ve
birbirlerini eşit faz farkı ile takip eden çok sayıda BHH’nin üst üste gelmesi
optikte çok kaynaklı girişim etkilerinin analizinde ve diğer dalga olaylarının
analizinde kullanılacaktır. Şekil-2.7’de genlikleri eşit (A0) olan, birbirini aynı
faz farkı () ile takip eden aynı frekanslı N-tane dönme vektörünün üst üste
gelmesini göstermektedir.

Şekil-2.7. Birbirini aynı faz farkı ile takip eden eşit genlikli ve frekanslı
dönme vektörlerinin üst üste gelmesi. Küçük şekilde OCB ikiz kenar
üçgeninin OB kenarına orta dikmesi aynı zamanda OCB açısına ait açı ortayı
göstermektedir.

9
Bileşen titreşimlerden birincisini temsil eden ⃗⃗⃗⃗⃗ vektörünün x-bileşeni,
(2.24)
ve bileşke vektörünü temsil eden ⃗⃗⃗⃗⃗ vektörünün x-bileşeni ise,
(2.25)
ifadesi ile tanımlanabilir.

2.1.8 Geometrik yöntem ile analiz

Geometriden yararlanarak, vektörlerin düzgün bir çokgen (tamamlanmamış)
oluşturmak üzere uç uca getirilmeleri şeklinde görebiliriz. Böylece çokgen C
merkezli ve R yarıçaplı bir dairenin parçası olarak düşünülebilir (Şekil-2.7).
Çokgenin köşeleri çember üzerindedir ve her biri A0 genliğine sahip
titreşimleri gösteren vektörlerin C noktasına göre yapmış olduğu açılar eşit
ve  dır. OCP toplam açısı ise N olacaktır. Buradan aşağıdaki eşitlikler
yazılabilir:
⁄ (2.26a)
⁄ (2.26b)
⁄
⁄
(2.26c)

Aynı zamanda A bileşke vektörü (⃗⃗⃗⃗⃗ ) ile birinci vektör (⃗⃗⃗⃗⃗ ) arasındaki 
faz açısı için
̂ ̂ [ δ/2] [ ] (2.26d)

eşitliği elde edilir.

Eşitlik-2.26c ve 2.26d’de verilen değerler Eşitlik-2.25’de kullanılarak
bileşke ⃗⃗⃗⃗⃗ vektörünün x bileşeni için
⁄
⁄
[ ] (2.27)

ifadesini yazabiliriz. Bu ifadeyi ileride kırınım ağını (ızgara) incelerken

kullanacağız.

10
 2.1.9 Aynı frekanslı birçok titreşimin üst üste gelmesinin kompleks
gösterim yöntemi ile analizi

Yukarıdaki problemi kompleks gösterimi kullanarak da analiz edebiliriz. x-

ekseni boyunca eşit frekanslı, eşit genlikli, arda arda gelen dönme vektörleri
arasındaki faz farkı () aynı olan N-tane üst üste binmiş titreşimlerin toplamı
(2.28)

şeklinde yazılabilir. Bu toplamı aşağıdaki gibi kompleks vektörlerin toplamının

reel bileşeni olarak da düşünebiliriz.

z1= ei kısaltmasını kullanarak bileşke kompleks vektörü

( ) (2.29)

şeklinde yazabiliriz.
Burada parantez içindeki toplam bir geometrik seridir. Geometrik serinin
toplamını hatırlayalım
∑ (2.30)

Bu eşitliğin her iki tarafını r ile çarpalım

(2.31)

Bu iki eşitliği taraf tarafa çıkarırsak.

(2.32)

sonucunu elde ederiz. Buradan toplamı için

(2.33)

ifadesini elde ederiz. Burada ve kısaltmaları

yapıldığında,
( )
(2.34)

elde edilir. Bu eşitliği biraz daha farklı düzenleyerek geometrik yöntemle elde

11
edilen sonuca benzetebiliriz:
⁄ ⁄
( ) ⁄
( )
⁄ ⁄ ⁄

⁄ ⁄
[ ]( )
⁄ ⁄

⁄ ⁄
[ ]( )
⁄ ⁄

[ ] ⁄ [ ] ⁄
⁄ ⁄

burada dır. z’nin x-bileşeni için

⁄
⁄
(2.35)

elde edilir. Bu ifade daha önce Eşitlik-2.27’de elde ettiğimiz sonuç ile aynıdır.
Ancak burada herhangi bir şekil çizmeksizin sadece cebirsel işlemler yapılarak
sonuca ulaşılmıştır. Bu sonuca ulaşmanın daha kolay olduğuna dikkat ediniz.

2.1.10 Birbirine dik iki titreşimin üst üste gelmesi

Şimdiye kadar bir boyutta üst üste gelmiş titreşimleri inceledik. Şimdi birbirine
dik doğrultuda ilerleyen iki harmonik hareketin üst üste gelmesini tartışacağız.
Böyle bir hareketi şekildeki gibi (Şekil-2.8) bir hava masasında gerçekleştirmek
mümkündür (Bu deneyi Fiz. Lab-I dersinde yaptınız). Benzer deneyleri Fiz.
Lab-IV dersinde osiloskop kullanarak da yapacaksınız.

Şekil-2.8-Yatay düzlemde birbirine dik iki BHH’in üst üste binmesini

gerçekleştirecek deneysel düzenek.

12
Şekildeki dört yaya bağlı kütleyi biraz sağa ve biraz da yukarı çekip bırakırsak,
kütle düzlemde x ve y doğrultusunda iki BHH hareketi yapar. Burada kütlenin x
ve y eksenindeki yer değiştirme miktarının
(36a)
(36b)
ifadeleri ile belirleyebiliriz. Burada 1 ve 2 sırasıyla x ve y doğrultusundaki
hareketlerin açısal frekanslarıdır. Bu hareketi, dönme vektörü tekniğinin ikili
uygulaması ile ifade edebiliriz. Bunu yapmanın yolu Şekil-2.9’da gösterilmiştir.

Şekil-2.9.Birbirine dik olarak hareket eden BHH’lerin üst üste gelmelerininin

geometrik gösterimi.

Yukarıdaki şekilde, yatay harekette açılar +x-ekseninden itibaren saat

ibrelerinin tersi yönünde; düşey harekette açılar +y-ekseninden itibaren saat
ibrelerinin tersi yönünde ölçüldüğüne dikkat ediniz.

x-eksenindeki BHH, –A1 ile +A1 arasında ; y-eksenindeki BHH ise –A2 ile +A2
arasında olacaktır. İki farklı yönde ilerleyen hareketin fazları arasındaki ilişki ne
olursa olsun, P noktasının hareketi her zaman dikdörtgen içinde sınırlıdır ve
dikdörtgenin kenarları P1 ve P2 noktalarının x ve y yer değiştirmelerine teğettir.

13
İzlenecek yol aşağıda özetlenmiştir:
 Önce kenar uzunlukları x-ekseninde 2A1 ve y-ekseninde 2A2 olan bir
dikdörtgen çizilir.
 C1 merkezi düşey eksen üzerinde olan ve yarıçapı A1 olan bir çember çizilir
( hareketini temsil için).
 C2 merkezi yatay eksen üzerinde olan ve yarıçapı A2 olan bir çember çizilir
( hareketini temsil için).
 Bu çemberlerin birincisi P1 noktasının C1X yer değiştirmesini tanımlamak
için; ikincisi ise P2 noktasının C2Y yer değiştirmesini tanımlamak için
kullanılır.
 Bu x ve y yer değiştirmesi birlikte O noktasına göre P noktasının herhangi bir
andaki konumunu tanımlar. O noktası dikdörtgenin orta noktasıdır.
 İki yer değiştirme birlikte O orijinine göre P noktasının herhangi bir andaki
konumunu tanımlar.
 Eğer 1 ve 2 orantılı değilse yani 1/ 2 oranı 1, 2, 3,… veya 1/2, 1/3,
1/4,… gibi değilse faz ve frekanslar hakkında fazla bir şey söylenemez.

2.1.11 Eşit frekanslı dik titreşimler

Şimdi aynı frekanslı birbirine dik doğrultuda titreşen iki basit harmonik
hareketin üst üste gelmesini ele alacağız:
(2.37a)
(2.37b)
Burada
(2.38)

trigonometrik özdeşliği kullanılarak,

(2.39a)

(2.39b)

yazabiliriz. (2.39a) eşitliğini ile ve (2.39b) eşitliğini ile çarpalım ve

14
taraf tarafa çıkaralım.

[ ]

veya
(2.40a)

elde ederiz.
Benzer şekilde (2.39a) eşitliğini cos ile ve (2.39b) eşitliğini cos ile
çarpalım ve taraf tarafa çıkaralım,
(2.40b)

eşitliğini elde ederiz.

Eşitlik (2.40a) ve (2.40b)’nin kareleri alınıp taraf tarafa toplanırsa

(2.41)

sonucu elde edilir. Bu ifade elipsin genel denklemidir.

Şimdi faz farkının bazı özel durumları için analiz yapalım:

Bu koşulda

olacağından, (2.41) eşitliği

şeklini alır. Buradan da

(2.42)

sonucu elde edilir. Bu durumda hareket doğrusal olup, Şekil-2.10a’deki

dikdörtgenin köşegeni boyunca BHH yapar.

15
 Şekil-2.10a

ii)
Bu durumda
cos = -1, sin = 0 olacağı için (2.41) eşitliği

şeklinde yazılabilir. Buradan

( = , 3 )

sonucunu elde ederiz. Bu hareket, durumundaki harekete

benzemektedir ancak bu sefer dikdörtgenin diğer köşegeni boyunca doğrusal
BHH yapar (Şekil -2.10b)

Şekil-2.10b
iii)  = /2, 3 /2
Bu durumda (64) eşitliği

şeklini alır. Bu ifade, temel eksenleri x ve y eksenleri boyunca olan bir elipsin
denklemidir (Şekil-10c). Burada  = /2 durumu için elipsin saat ibrelerinin
tersi yönünde,  = 3 /2 durumu için ise saat ibreleri yönünde çizildiğine dikkat

16
ediniz. A1 = A2 = A olması durumunda bu elipsler A yarıçaplı çembere dönüşür.

Şekil-2.10c
iv)  = /4, 7 /4
√ √
 ve 

Şekil-2.10d
v)  = 3 /4, 5 /4
√ √
 ve 
√

Şekil-10e
Bunları elektromanyetik dalgaların kutuplanmasını incelerken kullanacağız.

17
2.1.12 Farklı frekanslı dik titreşimler: Lissajous eğrileri
Farklı frekanslı birbirine dik BHH yapan bir cismin çizmiş olduğu yörüngelere
Lissajous eğrileri denir. Bu ders kapsamında bu olayın ayrıntılarına
girmeyeceğiz. Şimdi frekansları farklı iki dik hareketi
(2.43a)
(2.43b)
şeklinde yazabiliriz. Bu iki denklemde t elimine edilerek x ve y arasında elde
edilen ilişki yörüngeyi belirler. Açısal frekans oranına ( 1/ 2) ve iki titreşim
arasındaki faz farkına ( = 1-2) bağlı olarak çeşitli yörünge şekilleri elde
edilir. Örneğin, 2 =2 1 ve  = /4 için Lissajous eğrisinin çizimi Şekil-2.11’de
verilmiştir.

Şekil-2.11

Lissajous şekillerden faydalanarak akustik ölçümlerde bilinmeyen frakansları

tayin etmek mümkün olmaktadır. Hazır matematik programlarından
yararlanarak Lissajous eğrilerini elde edebilirsiniz. Daha sonra size verilecek
örnek problemleri incelemenizi öneririz.
Şekil-2.12’da , fonksiyonları ile tanımlı
birbirine dik iki harmonik hareketin toplamından oluşan çeşitli Lissajous
eğrileri verilmiştir. Bu eğrilerin çiziminde alınmıştır. Her satırda
frekanslar oranının ( ve her sütunda ise faz sabitinin ( ) farklı olduğuna
dikkat ediniz.

18
Şekil-2.12. Çeşitli Lissajous eğrileri.

19
ÖRNEK-1
Aşağıdaki ifadeleri [ ] formunda yazınız.
a)

b) ( )

c)

d) ( ) (French-p2.1)

Çözüm:
a)
√ √
 √ ve  √ bu değerleri

yukarıdaki ifadede yerine yazalım,

√ √

elde ederiz. Bunu ise

( )
[√ ]

şeklinde ifade edebiliriz.

b) ( ) ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ( )

Bu sonuç
( )
[ ]

şeklinde yazılabilir.

20
 c)
Şekildeki dik üçgenden

 √ ve  √
√ √

Yazabiliriz. Bu değerler verilen ifadede yerine yazılırsa

√ √
√
sonucu elde edilir. Bu sonuç
[√ ]

şeklinde ifade edilebilir. Burada ‘dir.

d) ( ) ( )

Burada a-şıkının sonucu kullanılırsa

elde edilir. Bu değer yerine yazılırsa

√ ( ) ( ) (√ ) ( )
( )
( √ ) ( ) [(√ ) ]
veya
( ) ( )
[(√ ) ] [(√ ) ]
yazılabilir.

21
ÖRNEK-2
Bir parçacık aynı frekanslı ve x-ekseni doğrultusunda üç BHH’ye aynı zamanda
maruz kalmaktadır. Eğer BHH’lerin genlikleri sırasıyla 0,25, 0,20 ve 0,15 mm
ve birinci ile ikinci BHH arasındaki faz farkı 45, ikinci ile üçüncü BHH
arasındaki faz farkı 30 ise bileşke hareketin yer değiştirmesinin genliğini ve
birinci BHH’ye göre (genliği 0,25 mm olan) faz farkını bulunuz. (French, p2.2)
Çözüm:
BHH’lerin bileşkesi aşağıdaki vektör diyagramı kullanılarak incelenebilir.

OPR üçgeninde kosinüs teorimini kullanarak

Buradan bulunur. Aynı üçgende kosinüs teoreminden

yazabiliriz. Buradan

veya bulunur.

Benzer şekilde ORQ üçgeninden

Buradan bulunur. Aynı üçgende kosinüs teoreminden

yazabiliriz. Buradan

veya bulunur.

22
A1 ile A arasındaki açıya dersek ( )

veya olur. Sonuç olarak A ve bulunur.

ÖRNEK-3
Aynı doğrultuda iki titreşim hareketi
10πt ve
eşitlikleri ile tanımlıdır. Vuru periyodunu bulunuz ve bir vuru periyodu için
bileşke hareketin yer değiştirmesinin grafiğini çiziniz. (French-p2.3)
Çözüm:
Bileşke hareket için

yazabiliriz. Burada
ve

olduğunu hatırlayınız. Verilen ifadelerden

ve olduğu açıktır. Buradan vuru frekansı için

; 

bulunur. Vuru periyodu ise olur.

Bileşke hareketin yerdeğişimi aşağıdaki şekilde verilmiştir.

2

y ( t) 0

1

2
0 0.5 1 1.5 2
t

23
ÖRNEK-4
Bir cisim aynı anda birbirlerine dik iki kuvvetin etkisinde eşit frekanslı titreşim
hareketi yapıyor. Bu titreşim hareketleri ve

eşitlikleri ile tanımlıdır. Lissajous eğrisini geometrik yöntemle çiziniz.

Çözüm:
Yatay hareketi temsil için yarıçapı ve düşey hareketi temsil için ise
yarıçaplı çemberleri çizeriz. İki hareket arasında kadarlık faz farkı

olduğuna dikkat ediniz. Bu nedenle çember-1 üzerinde aralıklarla noktalar

işaretlemek şekli belirlemek için yeterlidir (Siz daha fazla örnekleme aralığı
seçebilirsiniz). +x-ekseninden itibaren aralıklarla döneriz ve çember-2
üzerinde buna karşı gelen noktaları işaretleriz. Noktalara karşılıklı aynı
numaralar veririz. Aynı numaraları noktalardan x-eksenine ve y-eksenine
şekildeki gibi dikmeler ineriz. Bu dikmelerin kesiştiği noktalara da aynı
numaraları veririz. Şekildeki dikdörtgen içerisine düşen bu noktaları sırası ile
birleştirirseniz saat ibreleri yönünde çizilmiş elipsi elde edersiniz. Bu şekli daha
önce analitik yöntemle de elde ettiğimizi hatırlayınız (Ders notlarına bakınız).

24
ÖRNEK-5
Bir cisim aynı anda birbirlerine dik iki kuvvetin etkisinde titreşim hareketi
yapıyor. Bu titreşim hareketleri
ve eşitlikleri ile tanımlıdır.
a) Bu iki titreşimin üst üste gelmesinden ortaya çıkan Lissajous eğrisinin
analitik ifadesini türetiniz.
b) a=b=2 özel durumunda meydana gelecek Lissajous eğrisini geometrik
yöntemle çiziniz.
Çözüm:

Titreşim hareketlerini tanımlayan eşitlikler:

Burada
√
ve buradan

yazılabilir. eşitliğinden elde edilir ve ifadesinde

yerine yazılırsa

( )( )

elde edilir.
b) Lissajous eğrisinin şekli aşağıda verilmiştir (Geometrik yöntemle
çizilmiş).

25
ÖRNEK-6
Birbirlerine dik iki titreşim, ve ifadelerine
uymaktadır. Bu iki titreşimin üst üste gelmesinden ortaya çıkan Lissajous
eğrisinin grafiğini aşağıda verilen şekilden yararlanarak, çiziniz. Çizimi şekil
üzerinde gösteriniz. Şekildeki çemberler radyan’lık eşit açılara bölünmüştür.

Çözüm:

26
Not 1: 1. Çemberde seçilen açısına karşı 2. Çemberde alındığına
dikkat ediniz. Şekildeki noktalar bu yöntemle elde edilmiştir. Şekildeki
noktaları sırasıyla birleştirirseniz Lissajous eğrisini elde edersiniz.
Not 2: Yatay teğete 2 nokta, düşey teğete 1 nokta değdiğine dikkat ediniz. Bu
durum frekanslar oranına karşı gelir yani dir.

Not 3: Lissajous eğrisini çizen yazılım programları vardır. Aşağıdaki şekil

ve fonksiyonları mathcad programında
kullanılarak çizilmiştir.

27