Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz - Gramatyka Historyczna Języka Polskiego PDF

KRYSTYNA DLUGOSZ–KURCZABOWA
STANISLAW DUBISZ
#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

GRAMATYKA
HISTORYCZNA
JEZYKA POLSKIEGO
,
KRYSTYNA DLUGOSZ–KURCZABOWA
STANISLAW DUBISZ
GRAMATYKA
HISTORYCZNA
JEZYKA POLSKIEGO
,

#1615

Redakcja

Maria
Szewczyk

Katarzyna Sobolewska

978-83-235-2602-5
ISBN

Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego

00-497
Warszawa, ul. Nowy
Świat 4

www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia

Wydanie
III


#1615
SPIS TRECI
Od autorów ............................................................................................................................ 15
I. Pochodzenie jêzyka polskiego .......................................................................................... 17

1. Jêzyki indoeuropejskie ....................................................................................................... 19
1.1. Wspólnota praindoeuropejska .................................................................................... 19
1.2. Rodziny jêzyków indoeuropejskich ............................................................................ 21
1.2.1. Jêzyki tocharskie .............................................................................................. 21
1.2.2. Jêzyki indyjskie ................................................................................................ 21
1.2.3. Jêzyki irañskie .................................................................................................. 22
1.2.4. Jêzyki anatolijskie (hetyckie) ........................................................................... 23
1.2.5. Jêzyki tracko-ormiañskie ................................................................................. 24
1.2.6. Jêzyki greckie ................................................................................................... 24
1.2.7. Jêzyki albañskie ............................................................................................... 25
1.2.8. Jêzyki italskie (romañskie) ............................................................................... 25
1.2.9. Jêzyki celtyckie ................................................................................................ 26
1.2.10. Jêzyki germañskie .......................................................................................... 26
1.2.11. Jêzyki ba³tyckie .............................................................................................. 27
1.2.12. Jêzyki s³owiañskie .......................................................................................... 28
1.3. Wyodrêbnianie siê rodzin jêzyków indoeuropejskich ................................................ 28
1.3.1. Etapy migracji ludów indoeuropejskich ........................................................... 28
1.3.2. Jêzyki peryferyczne i centralne ........................................................................ 30
1.4. Problem rekonstrukcji jêzyka praindoeuropejskiego .................................................. 30
1.4.1. Podstawy rekonstrukcji jêzyka praindoeuropejskiego ...................................... 30
1.4.2. System fonetyczny jêzyka praindoeuropejskiego ............................................. 31
1.4.3. Zasób leksykalny jêzyka praindoeuropejskiego
przyk³ady rekonstrukcji ................................................................................ 31
1.4.4. System gramatyczny jêzyka praindoeuropejskiego
przyk³ady rekonstrukcji ................................................................................ 35
2. Rodzina jêzyków s³owiañskich .......................................................................................... 37
2.1. Wspólnota pras³owiañska ........................................................................................... 37
2.2. Repertuar fonetyczny jêzyka pras³owiañskiego i jego geneza
zestawienie ............................................................................................................. 39

#1615
2.3. Grupy dialektów s³owiañskich .................................................................................... 45
2.3.1. Podzia³y terytorialne S³owiañszczyzny ............................................................ 45
2.3.2. Jêzykowe wyznaczniki podzia³ów S³owiañszczyzny ....................................... 46
2.4. Grupa zachodnios³owiañska ....................................................................................... 47
2.4.1. Podzia³y terytorialno-jêzykowe ........................................................................ 47
2.5. Zró¿nicowanie jêzyków (dialektów) s³owiañskich wykresy i mapy ....................... 49
3. Jêzyk polski ....................................................................................................................... 54
3.1. Geneza jêzyka polskiego ............................................................................................ 54
3.2. Periodyzacja dziejów jêzyka polskiego ...................................................................... 56
3.3. Najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego .................................................................... 58
3.3.1. Dane z epoki przedpimiennej ......................................................................... 58
3.3.1.1. Geograf Bawarski ............................................................................... 58
3.3.1.2. Dagome iudex ..................................................................................... 59
3.3.1.3. Kronika Thietmara .............................................................................. 59
3.3.2. Zabytki epoki pimiennej ................................................................................. 59
3.3.2.1. Bulla gnienieñska .............................................................................. 60
3.3.2.2. Ksiêga henrykowska ........................................................................... 60
3.3.2.3. Bogurodzica ........................................................................................ 61
3.3.2.4. Kazania wiêtokrzyskie ....................................................................... 61
3.3.2.5. Psa³terz floriañski .............................................................................. 62
3.3.2.6. Roty s¹dowe ....................................................................................... 62
3.3.2.7. Kazania gnienieñskie ........................................................................ 62
3.3.2.8. Wiersz S³oty O zachowaniu siê przy stole .......................................... 63
3.3.2.9. List mi³osny z 1429 ............................................................................ 63
3.3.2.10. Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica ........................................ 63
3.3.2.11. Kodeks wiêtos³awów ....................................................................... 63
3.3.2.12. ¯ywot wiêtego B³a¿eja .................................................................... 64
3.3.2.13. Biblia królowej Zofii ......................................................................... 64
3.3.2.14. Legenda o wiêtym Aleksym ............................................................. 64
3.3.2.15. ¯ale Matki Boskiej pod krzy¿em ....................................................... 65
3.3.2.16. Wiersz o zabiciu Andrzeja Têczyñskiego .......................................... 65
3.3.2.17. Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci¹ .......................................... 65
3.3.2.18. Rozmylanie przemyskie ................................................................... 65
3.3.2.19. Psa³terz pu³awski .............................................................................. 65
3.4. Grafia tekstów staropolskich ...................................................................................... 66
3.4.1. Trudnoci z adaptacj¹ alfabetu ³aciñskiego ...................................................... 66
3.4.2. Podstawowe typy grafii staropolskiej ............................................................... 67
4. Problemy metodologii badañ jêzykoznawstwa diachronicznego ....................................... 70
4.1. Przedmiot i typy badañ, dyscypliny badawcze ........................................................... 70
4.2. Teorie zmian jêzykowych ........................................................................................... 72
4.2.1. Teoria drzewa genealogicznego ....................................................................... 72
4.2.2. Teoria falowa .................................................................................................... 73
4.2.3. Teoria prawa g³osowego .................................................................................. 74
4.3. Podstawowe metody badawcze .................................................................................. 74
4.3.1. Metoda filologiczna ......................................................................................... 74
4.3.2. Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej .................................................................. 75

#1615
4.3.3. Metoda historycznoporównawcza .................................................................... 76
4.3.4. Metoda strukturalna ......................................................................................... 76
4.4. Chronologizacja zmian jêzykowych ........................................................................... 78
II. Fonetyka i fonologia jêzyka polskiego rozwój historyczny ....................................... 79

1. Przedpolski system wokaliczny ......................................................................................... 81
2. Przeg³os lechicki a przeg³os pras³owiañski i apofonia praindoeuropejska ........................ 83
2.1. Przeg³os lechicki ......................................................................................................... 83
2.1.1. Istota procesu ................................................................................................... 83
2.1.2. Zjawiska anomalii i wyrównañ analogicznych ................................................ 86
2.1.2.1. Brak przeg³osu .................................................................................... 86
2.1.2.2. Pozorny brak przeg³osu ...................................................................... 86
2.1.2.3. Zanik form z przeg³osem .................................................................... 86
2.1.2.4. Formy oboczne ................................................................................... 87
2.1.2.5. Wyrównania do form z przeg³osem w odmianie rzeczowników ........ 87
2.1.2.6. Wyrównania do form bez przeg³osu w odmianie czasowników ......... 87
2.1.2.7. Wyrównania do form bez przeg³osu w proklitykach .......................... 88
2.1.2.8. Nieregularny przeg³os ........................................................................ 88
2.1.2.9. Fa³szywy przeg³os .............................................................................. 88
2.1.3. Chronologia przeg³osu ..................................................................................... 89
2.1.3.1. Chronologia bezwzglêdna .................................................................. 89
2.1.3.2. Chronologia wzglêdna ........................................................................ 89
2.1.4. Konsekwencje przeg³osu .................................................................................. 90
2.1.4.1. Zniesienie ps³. korelacji miêkkoci .................................................... 90
2.1.4.2. Fonologizacja miêkkoci .................................................................... 90
2.1.4.3. Defonologizacja i y .......................................................................... 91
2.1.4.4. Alternacje samog³oskowe ................................................................... 91
2.2. Przeg³os pras³owiañski ............................................................................................... 91
2.3. Apofonia praindoeuropejska ....................................................................................... 92
2.3.1. Funkcja werbalno-nominalna ........................................................................... 92
2.3.2. Funkcja duratywno-iteratywna ......................................................................... 93
2.3.3. Funkcja receptywno-kauzatywna ..................................................................... 93
2.3.4. Apofonia jakociowa i ilociowa ..................................................................... 94
2.3.5. Przeg³os lechicki a apofonia pie. ...................................................................... 94
3. Ewolucja jerów .................................................................................................................. 96
3.1. Geneza jerów .............................................................................................................. 96
3.2. Jery s³abe i mocne ....................................................................................................... 96
3.3. Zanik jerów ................................................................................................................. 97
3.4. Wokalizacja jerów ...................................................................................................... 97
3.4.1. Wokalizacja jerów w s¹siedztwie j ................................................................... 98
3.4.2. Wyrównania analogiczne ................................................................................. 99
3.4.2.1. Wyrównania analogiczne w odmianie rzeczowników ........................ 99
3.4.2.2. Analogiczne -e- ruchome ................................................................. 100
3.4.2.3. Wyrównania analogiczne w przyimkach .......................................... 101
3.5. Wzd³u¿enie zastêpcze ............................................................................................... 101
3.5.1. Wzd³u¿enie zastêpcze przed spó³g³oskami nosowymi ................................... 103

#1615
3.6. Chronologia zaniku jerów ......................................................................................... 104
3.6.1. Chronologia bezwzglêdna .............................................................................. 104
3.6.2. Chronologia wzglêdna ................................................................................... 104
3.7. Konsekwencje zaniku jerów ..................................................................................... 105
3.7.1. Zniesienie ps³. korelacji miêkkoci ................................................................ 105
3.7.2. Nowe alternacje samog³oskowe ..................................................................... 105
3.7.3. Nowe samog³oski d³ugie ................................................................................ 105
3.7.4. Uchylenie ps³. prawa sylaby otwartej ............................................................ 105
3.7.5. Nowe spó³g³oski i grupy spó³g³oskowe .......................................................... 106
3.7.6. Uproszczenie systemu wokalicznego ............................................................. 106
4. Rozwój sonantów ............................................................................................................. 107
4.1. Geneza i ewolucja sonantów w okresie przedpolskim .............................................. 107
4.2. Rozwój sonantów w jêzyku polskim ........................................................................ 108
4.2.1. Rozwój † ......................................................................................................... 109
4.2.2. Rozwój ‰ ......................................................................................................... 109
4.2.3. Zjawiska anomalii i wyrównañ analogicznych w rozwoju „, ƒ ...................... 110
4.2.4. Rozwój — ......................................................................................................... 111
4.2.5. Rozwój — ........................................................................................................ 112
4.2.6. Zjawiska anomalii i wyrównañ analogicznych w rozwoju ’, ’ ...................... 112
4.3. Chronologia wokalizacji sonantów ........................................................................... 113
4.3.1. Chronologia bezwzglêdna .............................................................................. 113
4.3.2. Chronologia wzglêdna ................................................................................... 113
4.4. Ewolucja sonantów (pie.-pol.) .................................................................................. 115
5. Samog³oski nosowe ......................................................................................................... 116
5.1. Geneza nosówek ....................................................................................................... 116
5.2. Rozwój samog³osek nosowych w okresie staropolskim ........................................... 117
5.2.1. Dokumentacja filologiczna zmian samog³osek nosowych w okresie
staropolskim .................................................................................................. 119
5.3. Rozwój samog³osek nosowych w okresie redniopolskim ....................................... 119
5.4. Ewolucja samog³osek nosowych .............................................................................. 120
5.5. Zjawiska anomalii w rozwoju samog³osek nosowych .............................................. 122
5.5.1. Nazalizacja, czyli wtórna nosowoæ ............................................................... 122
5.5.2. Denazalizacja, czyli odnosowienie ................................................................ 122
5.5.3. Alternacje samog³oska nosowa : samog³oska ustna .................................... 122
5.5.4. Zró¿nicowanie form zaimków ....................................................................... 123
5.5.5. Archaizmy ortograficzne ................................................................................ 123
6. Iloczas. Ewolucja samog³osek cienionych. Akcent ...................................................... 124
6.1. ród³a samog³osek d³ugich w jêzyku staropolskim .................................................. 124
6.1.1. Dziedzictwo jêzyka pras³owiañskiego ........................................................... 124
6.1.2. Kontrakcje ...................................................................................................... 125
6.1.3. Wzd³u¿enie zastêpcze .................................................................................... 126
6.1.4. Wp³yw spó³g³osek pó³otwartych .................................................................... 126
6.2. Zanik iloczasu i jego konsekwencje ......................................................................... 126
6.2.1. Funkcjonowanie iloczasu w staropolszczynie .............................................. 126
6.2.2. Przyczyny zaniku iloczasu ............................................................................. 127
6.2.3. Konsekwencje zaniku iloczasu samog³oski cienione ............................... 128

#1615
6.3. Losy samog³osek cienionych ................................................................................. 129
6.3.1. Samog³oska å ................................................................................................. 130
6.3.2. Samog³oska ¦ ................................................................................................. 130
6.3.3. Samog³oska Á ................................................................................................. 131
6.4. Przyczyny zaniku samog³osek cienionych w jêzyku polskim ............................... 131
6.5. Chronologia procesów .............................................................................................. 132
6.6. Akcent ....................................................................................................................... 133
7. Najwa¿niejsze tendencje w rozwoju systemu wokalicznego jêzyka
polskiego. Stadia ewolucji ............................................................................................... 135
8. Przedpolski system konsonantyczny ................................................................................ 138
9. Palatalizacje ..................................................................................................................... 139
9.1. Istota procesu ............................................................................................................ 139
9.2. Palatalizacja indoeuropejska ..................................................................................... 140
9.3. Palatalizacje pras³owiañskie ..................................................................................... 141
9.3.1. Palatalizacje przez ps³. j ................................................................................. 141
9.3.2. Palatalizacje przez ps³. samog³oski przednie i miêkkie sonanty .................... 142
9.3.2.1. Pierwsza palatalizacja ...................................................................... 142
9.3.2.2. Druga palatalizacja ........................................................................... 142
9.3.2.3. Trzecia palatalizacja ......................................................................... 143
9.4. Palatalizacje polskie ................................................................................................. 144
9.4.1. Modyfikacje spó³g³osek palatalnych odziedziczonych z jêzyka
pras³owiañskiego ............................................................................................ 144
9.4.1.1. Fonologizacja miêkkoci .................................................................. 144
9.4.1.2. Rozwój nowych miêkkich fonemów spó³g³oskowych ..................... 145
9.4.2. Polskie procesy palatalizacyjne ...................................................................... 146
10. Dyspalatalizacje ............................................................................................................. 149
10.1. Istota procesu ........................................................................................................ 149
10.2. Fazy dyspalatalizacji ............................................................................................ 149
11. Nowe polskie fonemy spó³g³oskowe. Ewolucja systemu
konsonantycznego ......................................................................................................... 152
11.1. Okres staropolski .................................................................................................. 152
11.2. Okres redniopolski .............................................................................................. 154
11.3. Okres nowopolski ................................................................................................. 156
12. Spó³g³oski protetyczne i zmiany grup spó³g³oskowych ................................................. 157
12.1. Spó³g³oski protetyczne przyczyny i fazy wystêpowania ................................... 157
12.2. Pras³owiañskie spó³g³oski protetyczne ................................................................. 157
12.3. Staropolskie spó³g³oski protetyczne ....................................................................... 158
12.4. Zmiany grup spó³g³oskowych ................................................................................. 159
12.4.1. Redukcja grup spó³g³oskowych .................................................................. 160
12.4.2. Wzmacnianie grup spó³g³oskowych ........................................................... 160
12.4.3. Asymilacje w obrêbie grup spó³g³oskowych .............................................. 161
12.4.3.1. Regresywne asymilacje pod wzglêdem dwiêcznoci .................. 161
12.4.3.2. Regresywne asymilacje pod wzglêdem miêkkoci ....................... 161
12.4.4. Inne typy zmian grup spó³g³oskowych ....................................................... 162
12.4.4.1. Zmiany w grupach spó³g³oskowych z geminatami ....................... 162

#1615
12.4.4.2. Zmiany w grupach ze spó³g³oskami rodkowojêzykowymi
i przedniojêzykowymi ................................................................. 162
12.4.4.3. Zmiana stpol. grupy kñ → k ....................................................... 163
13. Najwa¿niejsze tendencje w rozwoju systemu konsonantycznego jêzyka
polskiego ........................................................................................................................ 164
14. Rozwój polskiego systemu fonologicznego ................................................................... 165
14.1. Podstawa materia³owa i za³o¿enia teoretyczne .................................................... 165
14.2. Superstruktura dziejów polskiego systemu fonologicznego ................................. 167
14.3. Tendencje rozwojowe polskiego systemu fonologicznego ................................... 169
14.4. Zmiany jêzykowe i hierarchia tendencji rozwojowych ........................................ 172
14.5. Dynamika zmian fonologicznych i aktywnoæ tendencji rozwojowych
a zagadnienie periodyzacji historii polskiego systemu fonologicznego ............... 174
III. Fleksja imienna ........................................................................................................... 177

1. Struktura morfologiczna wyrazu a tendencje rozwojowe fleksji
praindoeuropejskiej ......................................................................................................... 179
2. Paradygmaty imienne: pie. ps³. pol. ........................................................................... 180
2.1. Tematy zakoñczone na -a- ........................................................................................ 180
2.2. Tematy zakoñczone na -ja- ....................................................................................... 181
2.3. Tematy zakoñczone na -o- ........................................................................................ 182
2.4. Tematy zakoñczone na -jo- ....................................................................................... 183
2.5. Tematy zakoñczone na -i- ......................................................................................... 184
2.6. Tematy zakoñczone na -Ù- ........................................................................................ 186
2.7. Tematy zakoñczone na -Ú- ........................................................................................ 187
2.8. Tematy zakoñczone na -r- ........................................................................................ 188
2.9. Tematy zakoñczone na -n- ........................................................................................ 189
2.10. Tematy zakoñczone na -t- ....................................................................................... 190
2.11. Tematy zakoñczone na -s- ....................................................................................... 191
3. Tendencje rozwojowe pras³owiañskiej fleksji imiennej .................................................. 192
3.1. Zmiana struktury morfologicznej wyrazu ................................................................. 192
3.2. Wzrost funkcji rodzaju gramatycznego .................................................................... 193
4. Ewolucja podstawowych kategorii fleksyjnych: ps³. pol. ............................................. 195
4.1. Kategoria rodzaju gramatycznego ............................................................................ 195
4.2. Kategoria liczby ........................................................................................................ 198
4.3. Kategoria przypadka ................................................................................................. 199
5. Odmiana rzeczowników .................................................................................................. 201
5.1. Deklinacja mêska ...................................................................................................... 201
5.2. Deklinacja ¿eñska ..................................................................................................... 210
5.3. Deklinacja nijaka ...................................................................................................... 215
5.4. Deklinacja mieszana ................................................................................................. 220
5.5. Liczba podwójna ....................................................................................................... 222
5.6. Wnioski ..................................................................................................................... 222
5.6.1. Tendencja do uproszczeñ odmiany ................................................................ 222
5.6.2. Tendencja do komplikacji odmiany ............................................................... 224
6. Odmiana zaimków ........................................................................................................... 227
6.1. Zaimki osobowe ....................................................................................................... 227
6.2. Zaimki wskazuj¹ce ................................................................................................... 232

#1615
6.3. Zaimki dzier¿awcze .................................................................................................. 234
6.4. Zaimki pytajne .......................................................................................................... 236
6.5. Uwagi koñcowe ........................................................................................................ 237
7. Odmiana przymiotników ................................................................................................. 239
7.1. Przymiotniki w jêzyku pie. ....................................................................................... 239
7.2. Przymiotniki w jêzyku ps³. ....................................................................................... 239
7.3. Pierwotne (rzeczownikowe) formy przymiotnika w jêzyku polskim ....................... 241
7.4. Z³o¿ona (zaimkowa) odmiana przymiotników: ps³. pol. ....................................... 242
7.5. Podsumowanie .......................................................................................................... 247
8. Odmiana liczebników ...................................................................................................... 249
8.1. Liczebniki w jêzyku pie. ........................................................................................... 249
8.2. Liczebniki w jêzyku ps³. ........................................................................................... 250
8.3. Deklinacja liczebników w jêzyku pol. ...................................................................... 251
8.3.1. Liczebnik dwa ................................................................................................ 251
8.3.2. Liczebniki trzy, cztery .................................................................................... 252
8.3.3. Liczebniki od piêciu do dziesiêciu ................................................................. 252
8.3.4. Neutralizacja kategorii liczby ........................................................................ 253
8.3.5. Liczebniki z³o¿one ......................................................................................... 254
8.3.6. Liczebniki zbiorowe ....................................................................................... 256
8.4. Podsumowanie .................................................................................................. 257
9. Tendencje rozwojowe polskiej fleksji imiennej ............................................................... 259
9.1. Zmiany w strukturze wyrazu .................................................................................... 259
9.2. Przesuniêcia w obrêbie typów deklinacyjnych ......................................................... 260
9.3. Dziedzictwo pras³owiañskie a polskie innowacje ..................................................... 260
9.4. Chronologia procesów .............................................................................................. 261
IV. Fleksja werbalna .......................................................................................................... 263

1. Struktura morfologiczna wyrazu a koniugacja w jêzyku ps³. i pol. ................................. 265
1.1. Geneza koñcówek fleksyjnych w koniugacji (pie. ps³. pol.) ............................... 266
2. Dwa tematy czasowników w jêzyku ps³. i ich funkcje .................................................... 268
2.1. Proste formy fleksyjne czasowników w jêzyku ps³. ................................................. 269
2.2. Z³o¿one formy fleksyjne czasowników w jêzyku ps³. .............................................. 270
2.3. Koniugacje w jêzyku ps³. .......................................................................................... 272
3. Kategorie fleksyjne osobowych form czasownika w jêzyku ps³. ..................................... 274
3.1. Kategoria osoby i liczby ........................................................................................... 274
3.2. Kategoria czasu ......................................................................................................... 275
3.2.1. Czas teraniejszy ............................................................................................ 275
3.2.2. Czasy przesz³e ................................................................................................ 276
3.2.3. Czas przysz³y ................................................................................................. 279
3.3. Kategoria trybu ......................................................................................................... 279
3.4. Kategoria strony ....................................................................................................... 281
4. Kategoria aspektu w jêzyku ps³. ...................................................................................... 283
4.1. Aspekt w jêzyku pie. ................................................................................................ 283
4.2. Aspekt w jêzyku ps³. ................................................................................................. 284
5. Tendencje rozwojowe pras³owiañskiej fleksji werbalnej ................................................. 286
5.1. Kontynuacja stanu pie. ............................................................................................. 286

#1615
5.2. Modyfikacje dziedzictwa pie. ................................................................................... 287
5.3. Innowacje ps³. ........................................................................................................... 288
6. System koniugacyjny w jêzyku polskim .......................................................................... 289
6.1. Struktura morfologiczna wyrazu .............................................................................. 289
6.2. Tematy i koniugacje .................................................................................................. 290
6.2.1. Znaczenie kryterium tematycznego ............................................................... 290
6.2.2. Dziedzictwo koniugacyjne jêz. ps³. w okresie stpol. ...................................... 291
6.2.3. Przedpolska innowacja koniugacyjna ............................................................ 293
6.2.4. Innowacje koniugacji w okresie stpol. ........................................................... 294
6.3. Konsekwencje przekszta³ceñ klas koniugacyjnych .................................................. 298
6.3.1. Zmiany przynale¿noci czasowników do klas koniugacyjnych ..................... 298
6.3.2. Zmiany postaci tematów czasowników .......................................................... 299
6.4. Uwagi koñcowe ........................................................................................................ 300
7. Ewolucja osobowych form czasownika w jêzyku polskim .............................................. 301
7.1. Kategoria osoby i liczby ........................................................................................... 301
7.2. Kategoria czasu ......................................................................................................... 302
7.2.1. Czas teraniejszy ............................................................................................ 302
7.2.2. Czasy przesz³e ................................................................................................ 303
7.2.2.1. Aoryst i imperfectum ......................................................................... 303
7.2.2.2. Czas przesz³y z³o¿ony ....................................................................... 305
7.2.2.3. Czas zaprzesz³y z³o¿ony .................................................................... 309
7.2.2.4. Czas przysz³y ..................................................................................... 310
7.3. Kategoria trybu ......................................................................................................... 310
7.3.1. Tryb orzekaj¹cy .............................................................................................. 310
7.3.2. Tryb rozkazuj¹cy ............................................................................................ 310
7.3.3. Tryb warunkowy ............................................................................................ 315
7.4. Kategoria strony ....................................................................................................... 316
8. Ewolucja imies³owów w jêzyku polskim ......................................................................... 318
8.1. Imies³owy czasu przesz³ego ..................................................................................... 318
8.1.1. Imies³ów czasu przesz³ego czynny I .............................................................. 318
8.1.2. Imies³ów czasu przesz³ego czynny II ............................................................. 319
8.1.3. Imies³ów czasu przesz³ego bierny .................................................................. 320
8.2. Imies³owy czasu teraniejszego ................................................................................ 321
8.2.1. Imies³ów czasu teraniejszego czynny ........................................................... 321
8.2.2. Imies³ów czasu teraniejszego bierny ............................................................ 323
8.3. Uwagi koñcowe ........................................................................................................ 323
9. Bezokolicznik ................................................................................................................. 325
10. Tendencje rozwojowe polskiej fleksji werbalnej ........................................................... 327
10.1. Kontynuacja stanu ps³. ......................................................................................... 327
10.2. Modyfikacje dziedzictwa ps³. ............................................................................... 327
10.3. Innowacje polskie ................................................................................................. 328
V. S³owotwórstwo ............................................................................................................. 331

1. Zagadnienia wstêpne ..................................................................................................... 333
1.1. S³owotwórstwo diachroniczne ............................................................................... 333
1.1.1. Za³o¿enia ogólne badañ diachronicznych w zakresie s³owotwórstwa ...... 334
10

#1615
1.1.2. Ograniczenia we wspó³czesnych badaniach z zakresu
s³owotwórstwa diachronicznego ................................................................ 335
1.2. Podstawowe opozycje s³owotwórcze .................................................................. 336
1.2.1. Opozycja semiotyczna forma znaczenie ................................................ 336
1.2.2. Opozycja genetyczna wyrazy pierwotne wyrazy pochodne ................... 336
1.2.3. Opozycja strukturalna wyrazy proste wyrazy podzielne
s³owotwórczo ............................................................................................. 337
1.2.4. Opozycja strukturalna derywacja kompozycja ...................................... 337
1.2.5. Opozycja semantyczna znaczenie strukturalne znaczenie realne .......... 338
1.2.6. Opozycja metodologiczna analiza morfemowa analiza
s³owotwórcza ............................................................................................. 338
1.2.7. Opozycja metodologiczna analiza s³owotwórcza synchroniczna
analiza s³owotwórcza diachroniczna ................................................... 339
1.2.8. Opozycja funkcjonalna ekonomicznoæ wyrazistoæ struktur
s³owotwórczych ......................................................................................... 339
2. Derywacja .................................................................................................................... 341
2.1. Zmiany z zakresie technik derywacyjnych ......................................................... 341
2.1.1. Derywacja afiksalna ................................................................................. 343
2.1.1.1. Sufiksacja ................................................................................... 343
2.1.1.2. Prefiksacja ................................................................................. 344
2.1.1.3. Postfiksacja ................................................................................ 345
2.1.1.4. Infiksacja ................................................................................... 346
2.1.1.5. Interfiksacja ............................................................................... 346
2.1.1.6. Konfiksacja ................................................................................ 346
2.1.2. Derywacja bezafiksalna ............................................................................ 346
2.1.2.1. Derywacja syntaktyczna ............................................................ 347
2.1.2.2. Derywacja semantyczna ............................................................ 347
2.1.2.3. Reduplikacja .............................................................................. 347
2.1.2.4. Wnioski ...................................................................................... 348
2.2. Zmiany znaczeñ strukturalnych .......................................................................... 348
2.2.1. Leksykalizacja, czyli utrata znaczenia strukturalnego ............................. 348
2.2.2. Nabywanie znaczenia strukturalnego ....................................................... 349
2.2.3. Modyfikacje znaczenia strukturalnego ..................................................... 350
2.3. Zmiany w zasobie typów s³owotwórczych ......................................................... 351
2.3.1. Charakterystyka formantów pie. .............................................................. 351
2.3.2. Charakterystyka formantów ps³. ............................................................... 352
2.4. Zmiany w zasobie typów s³owotwórczych w polszczynie ............................... 356
2.4.1. Formanty odziedziczone z jêzyka ps³. ..................................................... 357
2.4.2. Formanty wytworzone w polszczynie .................................................... 358
2.4.2.1. Powstawanie nowych formantów na skutek perintegracji
i absorpcji morfologicznej ......................................................... 358
2.4.2.2. Powstawanie nowych formantów z koñcówek fleksyjnych ....... 361
2.4.2.3. Powstawanie nowych formantów w wyniku kontaminacji ....... 363
2.4.2.4. Powstawanie nowych formantów z samodzielnych
wyrazów ..................................................................................... 364
2.4.3. Formanty obcego pochodzenia ................................................................. 366
11

#1615
2.4.3.1. Zapo¿yczanie formantów ........................................................... 366
2.4.3.2. Symbioza s³owotwórcza ............................................................ 367
2.4.3.3. Zapo¿yczone formanty sufiksalne ............................................. 368
2.4.3.4. Zapo¿yczone formanty prefiksalne ............................................ 369
2.4.3.5. Chronologia zapo¿yczania formantów ...................................... 369
2.4.3.6. Kalki s³owotwórcze ................................................................... 370
2.4.3.7. Formanty regionalno-gwarowe .................................................. 371
2.4.4. Nowe funkcje formantów ........................................................................ 371
2.4.4.1. Wielofunkcyjnoæ formantów odziedziczonych ........................ 371
2.4.4.2. Reinterpretacja formacji ............................................................ 372
2.4.4.3. Irradiacja morfologiczna ............................................................ 373
2.4.4.4. Konwersja .................................................................................. 373
2.5. Zmiany w zakresie aktywnoci formantów ........................................................ 374
3. Kompozycja ..................................................................................................................... 378
3.1. Terminy i definicje .............................................................................................. 378
3.2. Geneza i funkcje kompozycji ............................................................................. 380
3.3. Zestawienia ......................................................................................................... 382
3.3.1. Dziedzictwo ps³. ........................................................................................ 382
3.3.2. Rozwój w jêzyku polskim ......................................................................... 383
3.4. Zrosty .................................................................................................................. 386
3.4.1. Geneza i rozwój w polszczynie ............................................................... 386
3.5. Z³o¿enia ............................................................................................................... 388
3.5.1. Typy strukturalne z³o¿eñ o genezie ps³. .................................................. 388
3.5.2. Fazy rozwojowe w jêzyku polskim ......................................................... 389
3.5.2.1. Okres staropolski ....................................................................... 389
3.5.2.2. Okres redniopolski ................................................................... 392
3.5.2.3. Okres nowopolski ...................................................................... 393
4. Skróty i skrótowce ...................................................................................................... 394
4.1. Terminy i definicje ............................................................................................. 394
4.2. Skróty w historii jêzyka polskiego ..................................................................... 395
4.3. Rozwój skrótowców w polszczynie XX wieku ............................................... 397
5. Tendencje rozwojowe polskiego s³owotwórstwa ....................................................... 401
5.1. Okres staropolski (T1T2) ................................................................................. 402
5.1.1. A. Kompletacja ......................................................................................... 402
5.1.2. C. Ekonomizacja ....................................................................................... 402
5.1.3. D. Nobilitacja ........................................................................................... 403
5.2. Okres redniopolski (T2T3) ............................................................................. 403
5.2.1. A. Kompletacja ......................................................................................... 403
5.2.2. B. Repartycja ............................................................................................ 404
5.3. Okres nowopolski i najnowsze dzieje polszczyzny (T3T4) ............................ 404
5.3.1. A. Kompletacja ......................................................................................... 404
5.3.2. B. Repartycja ............................................................................................ 404
5.3.3. C. Ekonomizacja ....................................................................................... 404
5.3.4. D. Nobilitacja ........................................................................................... 405
5.4. Hierarchia tendencji rozwoju polskiego systemu s³owotwórczego ................... 405
12

#1615
VI. Sk³adnia w epoce przedpolskiej i polszczyzny przedpimiennej ........................... 407
1. Zagadnienia wstêpne .................................................................................................. 409
1.1. Miejsce sk³adni w opisie diachronicznym jêzyka polskiego .............................. 409
1.2. Stan badañ nad sk³adni¹ historyczn¹ jêzyka polskiego ...................................... 409
1.3. Sk³adnia w podrêcznikach akademickich ........................................................... 411
1.4. Charakter ewolucji systemu sk³adniowego ......................................................... 413
1.5. Za³o¿enia, metoda i cel opisu sk³adni polskiej ................................................... 414
2. Epoka praindoeuropejska ........................................................................................... 416
2.1. Podstawy sk³adni pie. .......................................................................................... 416
2.2. Budowa wyrazu ................................................................................................... 416
2.3. Kategorie gramatyczne (semantyczno-morfologiczne i syntaktyczne) ............... 416
2.4. Szyk wyrazów ..................................................................................................... 418
2.5. Klasyfikacja zdañ jêzyka pie. ............................................................................. 419
2.6. Sk³adnia zdania pojedynczego ............................................................................ 419
2.7. Sk³adnia zdañ z³o¿onych ..................................................................................... 420
2.8. Podsumowanie ..................................................................................................... 421
3. Epoka pras³owiañska .................................................................................................. 423
3.1. Czas trwania wspólnoty pras³owiañskiej ............................................................ 423
3.2. Dziedzictwo pie. .................................................................................................. 425
3.3. Kategorie gramatyczne ........................................................................................ 426
3.3.1. Kategoria rodzaju ..................................................................................... 426
3.3.2. Kategoria ¿ywotnoci ............................................................................... 427
3.3.3. Kategoria liczby ........................................................................................ 427
3.3.4. Kategoria przypadka ................................................................................. 428
3.3.5. Przyimki .................................................................................................... 430
3.3.6. Kategoria trybu ......................................................................................... 431
3.3.7. Kategoria czasu ........................................................................................ 431
3.3.8. Kategoria osoby i liczby ........................................................................... 432
3.3.9. Kategoria strony ....................................................................................... 432
3.4. Sk³adnia zdania prostego ..................................................................................... 432
3.4.1. Zwi¹zek podmiotu z orzeczeniem ............................................................ 432
3.4.2. Sk³adnia zgody wed³ug znaczenia (constructio ad sensum)
w zakresie kategorii liczby ....................................................................... 434
3.4.3. Zdania z orzeczeniem s³owno-imiennym i imiennym .............................. 435
3.4.4. Zdania bezpodmiotowe ............................................................................. 435
3.4.5. Modalnoæ zdaniowa ................................................................................ 436
3.5. Sk³adnia zdania z³o¿onego .................................................................................. 437
3.5.1. Zdania z³o¿one wspó³rzêdnie ................................................................... 437
3.5.2. Zdania z³o¿one podrzêdnie ....................................................................... 438
3.6. Literackie konstrukcje syntaktyczne ................................................................... 439
3.6.1. Dativus absolutus ...................................................................................... 439
3.6.2. Dativus cum infinitivo .............................................................................. 439
3.6.3. Nominativus cum infinitivo i accusativus cum infinitivo ........................ 439
4. Epoka przedpimienna jêzyka polskiego ................................................................... 441
4.1. Wyznaczanie granic czasowych epoki ................................................................ 441
13

#1615
4.2. Sk³adnia polszczyzny epoki przedpimiennej ..................................................... 441
4.3. Kszta³towanie siê polskiej pisowni i interpunkcji a sk³adnia ............................. 443
VII. Sk³adniowo-stylistyczny rozwój literackiej polszczyzny ogólnej

(XVIXX w.) ............................................................................................................. 447
1. Czynniki sprawcze i uwarunkowania ewolucji .......................................................... 449
2. G³ówne kierunki rozwoju i cezury periodyzacyjne ................................................... 453
3. Dwa nurty stylistyczno-sk³adniowe ........................................................................... 458
4. Ewolucja systemu sk³adniowego literackiej polszczyzny ogólnej.
Procesy i tendencje rozwojowe .................................................................................. 466
4.1. Okres 1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.) ............................................................ 467
4.1.1. G³ówne procesy ewolucyjne i zmiany szczegó³owe ............................... 467
4.1.2. Zmiany i tendencje rozwojowe podsumowanie ................................... 477
4.2. Okres 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.) .......................................................... 479
4.3. Okres 3. (XIX w.) .............................................................................................. 487
4.4. Okres 4. (XX w.) ................................................................................................ 495
4.5. Zestawienia zbiorcze .......................................................................................... 501
5. Periodyzacja rozwoju systemu sk³adniowego literackiej polszczyzny ogólnej ......... 506
5.1. Cezura 1.: stpol. rpol. 1. (prze³om XV i XVI w.) ......................................... 506
5.1.1. Procesy, zmiany i tendencje wyznaczaj¹ce periodyzacjê ........................ 506
5.2. Cezura 2.: rpol. 1. rpol. 2. (XVI w. 1. po³owa XVII w./2. po³owa
XVII w. XVIII w.) .......................................................................................... 510
5.3. Cezura 3.: rpol. 2. npol. 1. (prze³om XVIII i XIX w.) .................................. 513
5.4. Cezura 4.: npol. 1. npol. 2. (prze³om XIX i XX w.) ....................................... 517
5.5. Zestawienia zbiorcze .......................................................................................... 521
6. Zakoñczenie ............................................................................................................... 524
Bibliografia ......................................................................................................................... 526
Wykaz skrótów i oznaczeñ ................................................................................................. 537
Indeks polskich form wyrazowych (opracowa³a Ewa Dulna-Rak) ..................................... 540
14

#1615
OD AUTORÓW
Niniejszy podrêcznik obejmuje pe³ny zakres wiedzy z gramatyki historycznej

jêzyka polskiego. Oczywicie, zawiera on te wyselekcjonowane wiadomoci, które
stanowi¹ kurs najczêciej realizowany na uniwersyteckich studiach polonistycznych.
Czêci tematyczne podrêcznika s¹ nastêpuj¹ce: I. Pochodzenie jêzyka polskiego; II. Fo-
netyka i fonologia jêzyka polskiego rozwój historyczny; III. Fleksja imienna; IV. Flek-
sja werbalna; V. S³owotwórstwo; VI. Sk³adnia w epoce przedpolskiej i polszczyzny
przedpimiennej; VII. Sk³adniowo-stylistyczny rozwój literackiej polszczyzny ogólnej
(XVIXX w.).
W porównaniu z wydaniem 2. (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2001), niniejsza edycja jest poszerzona o dzia³ sk³adni w ujêciu diachro-
nicznym, wprowadzono tak¿e niezbêdne modernizacje i korekty tekstu oraz uzupe³-
nienia w indeksie bibliograficznym. Przydatnoæ tych uzupe³nieñ widzimy zarówno
ze wzglêdu na kompletnoæ obrazu rozwoju systemu gramatycznego polszczyzny, jak
i ze wzglêdu na analizy tekstów zabytków jêzyka polskiego z okresu staropolskie-
go, redniopolskiego i nowopolskiego, które stanowi¹ wa¿ny sk³adnik zajêæ z grama-
tyki historycznej jêzyka polskiego i historii polszczyzny.
Przedmiotem opisu jest ewolucja systemu gramatycznego jêzyka polskiego, jed-
nak¿e w zwi¹zku z jakoci¹ procesów i tendencji rozwojowych oraz ich zasiêgiem
chronologicznym przedstawiamy tê problematykê w ujêciu genetycznym, tj. na tle
zjawisk charakterystycznych dla jêzyka praindoeuropejskiego i pras³owiañskiego. Punk-
tem wyjcia jest dla nas proces jêzykowy zmiana jêzykowa. W opisie staramy siê
uwzglêdniæ istotê samego procesu, warunki determinuj¹ce jego zachodzenie, chrono-
logiê i konsekwencje dla systemu jêzykowego. Opis stricte diachroniczny uzupe³nia-
my synchronicznymi zestawieniami i podsumowaniami, ukazuj¹cymi najwa¿niejsze
stadia rozwojowe polszczyzny. Stosujemy zatem dwuaspektowy sposób analizy i opisu
zmian jêzykowych ewolucyjny i strukturalny.
Podrêcznik ten stanowi swego rodzaju zapis naszych ponadtrzydziestoletnich do-
wiadczeñ dydaktycznych. Nawi¹zuje on do wczeniejszych opracowañ z tego zakre-
su (zob. Bibliografia), zarazem jednak pod wzglêdem uk³adu treci, interpretacji fak-
tów jêzykowych i metod konstrukcji opisu nasze opracowanie przedstawia jak s¹-
dzimy równie¿ nowe propozycje.
15

#1615
Dla u³atwienia odbioru treci pe³n¹ pisowniê fonetyczn¹ materia³u egzemplifika-
cyjnego stosujemy tylko w tych partiach tekstu podrêcznika, w których jest to nie-
zbêdne dla zachowania dok³adnoci opisu, w pozosta³ych za czêciach przyjêlimy
transkrypcjê uproszczon¹ lub pisowniê konwencjonaln¹.
Jak ju¿ zaznaczono ze wzglêdu na mo¿liwoci i uwarunkowania dydaktyczne
w niniejszym opracowaniu prezentujemy jedynie wybór zagadnieñ, staralimy siê
jednak dokonywaæ selekcji materia³u w taki sposób, by opis przedstawianych zmian,
procesów i tendencji mia³ charakter ca³ociowy w odniesieniu do pe³nego ci¹gu ewo-
lucyjnego polszczyzny, tj. od jej pocz¹tków po wspó³czesnoæ. Mamy nadziejê, ¿e
uda³o nam siê to zamierzenie zrealizowaæ w sposób komunikatywny i merytorycznie
poprawny.
***
Na ostateczn¹ zawartoæ podrêcznika oraz zastosowane w nim ujêcia problematy-

ki (dotycz¹ce tak metodologii, jak i prezentacji materia³u szczegó³owego) wp³ynê³y
uwagi Pañstwa Recenzentów wydawniczych Pana Prof. dra hab. W³adys³awa Ku-
piszewskiego, Pana Prof. dra hab. Wojciecha Rzepki i Pani Prof. dr hab. Zdzis³awy
Kr¹¿yñskiej. Wszystkim Pañstwu Recenzentom serdecznie dziêkujemy za rady, dys-
kurs z nami, ¿yczliwoæ i wspó³pracê.
Osobne podziêkowania kierujemy do Pañstwa, którzy byli ³askawi dostrzec i oce-
niæ ró¿ne (chronologicznie i treciowo) wersje naszego podrêcznika, zamieszczaj¹c
swe recenzje w czasopismach jêzykoznawczych. Dziêkujemy za to Pani Prof. dr hab.
Irenie Bajerowej, Panu Prof. drowi hab. Witoldowi Mañczakowi i Pani Dr Irenie Szcze-
pankowskiej.
***
Ujêcie podrêcznikowe ma okrelone cechy, które w innych naukowych opracowa-
niach monograficznych nie musz¹ wystêpowaæ. Chodzi tu o selekcjê materia³u, jed-
nolitoæ opisów, syntetycznoæ s¹dów. Cechy te staralimy siê realizowaæ, maj¹c wia-
domoæ ich wartoci i mankamentów. Jeli te pierwsze bêd¹ przewa¿a³y w opiniach
tych z Pañstwa, którzy bêd¹ korzystali z naszego podrêcznika, to bêdziemy mogli
przyj¹æ, ¿e nasza koncepcja opisu podrêcznikowego potwierdzi³a sw¹ funkcjonalnoæ.
Mamy poczucie, ¿e podrêcznik naszego autorstwa jest pierwszym tego typu opra-
cowaniem utrzymanym w strukturalistycznym profilu metodologicznym. To równie¿
sk³ania do refleksji wartociuj¹cej, tym bardziej ¿e metodologia strukturalistyczna nie
dominuje ju¿ w obrêbie wspó³czesnego jêzykoznawstwa. Pozostaje zatem mieæ na-
dziejê, ¿e nastêpne strukturalistyczne podrêczniki z zakresu polonistycznego jêzyko-
znawstwa diachronicznego bêd¹ doskonalsze, a kognitywizm i pragmalingwistyka
pozwol¹ na precyzyjniejsze opisy ewolucji systemu gramatycznego polszczyzny.
Warszawa, czerwiec 2004 r. Krystyna D³ugosz-Kurczabowa

Stanis³aw Dubisz

#1615
I. POCHODZENIE JÊZYKA POLSKIEGO

#1615
#1615
1. JÊZYKI INDOEUROPEJSKIE
1.1. Wspólnota praindoeuropejska
Jêzyk polski nale¿y do jêzyków indoeuropejskich. Wywodz¹ siê one

z prajêzyka, na którego oznaczenie stosuje siê termin jêzyk praindoeuro-
pejski. Wed³ug wspó³czesnych opracowañ1 jêzykiem tym pos³ugiwano siê
przed trzema tysi¹cami lat przed nasz¹ er¹ (cis³a chronologia jest w tym
wypadku niemo¿liwa wobec braku dok³adnej dokumentacji faktogra-
ficznej) na stepowych, nizinnych obszarach po³o¿onych nad doln¹ Wo³g¹.
Zespó³ etniczny mówi¹cy tym jêzykiem okrela siê umownie nazw¹ Pra-
1
Jak zaznaczono, wnioski na temat zasiêgu terytorialnego i chronologicznego wspól-
noty praindoeuropejskiej maj¹ charakter hipotetyczny, a pogl¹dy na ten temat ulega³y
zmianom: Problem ojczyzny jêzyka pie. nie jest w pe³ni rozwi¹zany. Dawniej s¹dzono,
¿e by³y ni¹ dzisiejsze Turyngia i Saksonia. Taki punkt widzenia reprezentowa³ np. T. Lehr-
-Sp³awiñski [...]. Dzi lokuje siê j¹ raczej nad doln¹ Wo³g¹ i na terenach przyleg³ych do
Morza Kaspijskiego. Stamt¹d, jak s¹dzi H. £owmiañski, wysz³a w III tysi¹cleciu przed
n.e. pierwsza fala ludnoci zwanej przez niego staroeuropejsk¹ i opanowa³a obszar a¿ po
Ren na zachodzie, Dunaj na po³udniu i po³udniow¹ Skandynawiê na pó³nocy L. Mo-
szyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 178179; Pierwotnie paster-
ski charakter ludnoci indoeuropejskiej (liczne nazwy zwierz¹t hodowlanych) sugeruje,
¿e nie by³ to okrelony obszar, lecz strefa koczownicza typu laso-stepowego o klimacie
umiarkowanym i wilgotnym (okrelenie zimy, niegu, mrozu, lodu oraz nazwy zwie-
rz¹t lenych i wodnych). Wskazuj¹ na to równie¿ pocz¹tki terminologii zwi¹zanej z rol-
nictwem (niemo¿liwym przy ówczesnej technologii w czystym, suchym stepie). Brak
ogólnoindoeuropejskiej nazwy morza i innych nazw z nim zwi¹zanych wskazuje, ¿e
miejsce to by³o w g³êbi l¹du. W rachubê wchodz¹ wiêc znaczne obszary rodkowego pasa
zachodniej Eurazji miêdzy Europ¹ rodkow¹ a centraln¹ Azj¹. [ ] Proces kszta³towania
siê dialektów indoeuropejskich rozpocz¹³ siê jeszcze przed datowanym na prze³om IV
i III tysi¹clecia p.n.e. rozpadem prajêzyka i trwa³ co najmniej nastêpne tysi¹c lat, tzn. do
pierwszej po³owy II tysi¹clecia p.n.e. [ ] L. Bednarczuk, Wprowadzenie [w:] Jêzyki
indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986, s. 3637.
19

#1615
indoeuropejczyków, a okres wystêpowania ich wspólnoty kulturowej nazy-
wamy okresem wspólnoty praindoeuropejskiej. Nale¿y przyj¹æ, ¿e tereny
nad doln¹ Wo³g¹ nie by³y pierwotnymi siedzibami Praindoeuropejczyków.
Ich zespó³ etniczny ukszta³towa³ siê najprawdopodobniej w wyniku mi-
gracji ludnociowych (wêdrówek ludów) z obszaru Azji.
Z okresu ok. 2000 lat przed nasz¹ er¹ pochodz¹ zabytki kultury mate-
rialnej cywilizacji, które wyodrêbni³y siê ze wspólnoty praindoeuropejskiej.
wiadczy to o tym, ¿e praindoeuropejski zespó³ etniczny podzieli³ siê na
kilkanacie grup etnicznych w wyniku ich wêdrówek z obszaru wspólnoty
w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. W ci¹gu kilkudziesiêciu
wieków plemiona indoeuropejskie zasiedli³y ca³¹ Europê i znaczn¹ czêæ
Azji. W miarê ró¿nicowania siê kultur ludów wywodz¹cych siê ze wspól-
noty praindoeuropejskiej ró¿nicowa³y siê tak¿e ich jêzyki. W ten sposób
ukszta³towa³y siê rodziny jêzyków indoeuropejskich, przy czym trzeba
podkreliæ, ¿e ka¿da z nich wywodzi siê z prajêzyka poredniego, a te do-
piero s¹ kontynuantami dialektów (odmian) jêzyka praindoeuropejskiego.
Mo¿na zatem w tym procesie upraszczaj¹c nieco zagadnienie wyró¿-
niæ cztery fazy, charakteryzuj¹ce siê coraz wiêkszym stopniem stratyfika-
cji jêzykowej (zob. wykres 1).
1. jêz. pie.
2. dialekty (odmiany) jêz. pie.
3. prajêzyki rodzin jêzyków indoeuropejskich
4. rodziny jêzyków indoeuropejskich
Wykres 1
20

#1615
1.2. Rodziny jêzyków indoeuropejskich
Wspó³czenie wyró¿niamy dwanacie rodzin jêzyków indoeuropejskich.
1.2.1. JÊZYKI TOCHARSKIE
Wystêpowa³y one na obszarze wschodniego Turkiestanu Chiñskiego

i w Azji rodkowej (Pamir). Na pustyni Takla-Makan odkryto teksty dwóch
odmian jêzyków tocharskich (tzw. jêzyk A zachodni i jêzyk B wschod-
ni), spisane na liciach palmowych. Teksty te pochodz¹ z okresu od V do
VIII w. n.e. i dotycz¹ tematyki religijnej. S¹ to przek³ady wczeniejszych
chronologicznie indyjskich tekstów spisanych w sanskrycie. Jêzyki tochar-
skie, wraz z cywilizacj¹ Tocharów, zaginê³y po VIII w. n.e. w wyniku na-
jazdu i podboju dokonanych przez Ujgurów.
1.2.2. JÊZYKI INDYJSKIE
Jêzyki indyjskie wraz z jêzykami irañskimi i dardyjskimi tworzy³y

w okresie przed 1500 r. p.n.e. wspólnotê jêzykowo-kulturow¹. Dlatego te¿
w niektórych ujêciach klasyfikacyjnych wystêpuje termin jêzyki indoirañ-
-
skie, a w starszych opracowaniach termin jêzyki aryjskie (od sans. Aryäh
stosowanego na oznaczenie praprzodków Irañczyków i Indusów). Ze wspó³-
czesnego jednak punktu widzenia nale¿y mówiæ o dwóch rodzinach jêzy-
kowych, przy czym jêzyki dardyjskie stanowi¹ce kiedy cz³on terytorialnie
poredni miêdzy jêzykami indyjskimi a irañskimi dzi zaliczamy do jê-
zyków po³udniowowschodnioirañskich.
Jêzyki indyjskie wyodrêbni³y siê ok. 1500 r. p.n.e., obejmuj¹c swym
zasiêgiem dorzecze Indusu. Z tego te¿ okresu pochodz¹ najstarsze teksty
sakralne hinduizmu, spisane w tzw. jêzyku wedyjskim (Vedah r.m. wie-
dza), którego funkcjonowanie wyznacza granice okresu staroindyjskiego
(1500 r. p.n.e. 500 r. p.n.e.). W okresie rednioindyjskim (500 r. p.n.e.
1000 r. n.e.) jêzyk wedyjski przekszta³ci³ siê w sanskryt klasyczny, bê-
d¹cy literackim jêzykiem Indii przez bez ma³a dwa tysi¹ce lat, oraz w po-
toczne warianty jêz. rind. pali i prakryty (präkr«ta samorodny).
W okresie nowoindyjskim (od 1000 r. n.e.) ukszta³towa³y siê wystêpuj¹-
ce wspó³czenie jêzyki indyjskie, z których najwa¿niejsze to: hindi, urdu,
21

#1615
bengali; do jêz. nowoindyjskich nale¿y tak¿e jêzyk syngaleski (Cejlon)
i cygañski2.
1.2.3. JÊZYKI IRAÑSKIE
Dzieje rodziny jêzyków irañskich ujmujemy równie¿ w trzech okresach:

staroirañskim (do 300 r. p.n.e.), rednioirañskim (do 800 r. n.e.), nowo-
irañskim (od 800 r. n.e.). Ju¿ w okresie stirañ. jêzyki te podzieli³y siê na
cztery grupy terytorialne: 1) p³d.zach., 2) p³d.wsch., 3) p³n. zach.,
4) p³n. wsch. i podzia³ ten w zasadzie obowi¹zuje do dzi. Najstarsze zapi-
sy wywodz¹ siê z VI w. p.n.e. S¹ one u³o¿one w tzw. jêz. awestyjskim
jêzyku Awesty, wiêtej ksiêgi wyznawców Zaratustry nale¿¹cym do jêz.
p³d.wsch. stirañ. Z podgrupy jêz. p³d. zach. stirañ. wyodrêbni³ siê jêzyk staro-
perski, którego zabytki w postaci napisów na ska³ach pochodz¹ z VI, V,
IV w. p.n.e. Podgrupê jêz. p³n.zach. stirañ. reprezentowa³ jêzyk medyjski,
kontynuowany wspó³czenie przez narzecza kurdyjskie. Jêzykami podgrupy
p³n.wsch. stirañ. pos³ugiwali siê Scytowie i Sarmaci (Alanowie, Jazygowie,
Roksolanowie), o których w V w. p.n.e. znajdujemy wzmianki w tekstach
Herodota. Prawdopodobnie w VII w. p.n.e. plemiona te zajmowa³y czê-
ciowo obszar Ukrainy, gdzie zetknê³y siê z plemionami, z których w okresie
póniejszym ukszta³towa³ siê pras³owiañski zespó³ etniczny. St¹d w jêz.
ps³. znalaz³o siê szereg zapo¿yczeñ leksykalnych i semantycznych z tych
jêzyków, np. topór, srom wstyd, bóg bóstwo, wiêty silny, mocny.
O pierwotnym osadnictwie scytyjsko-sarmackim wiadcz¹ tak¿e zachowane
do dzi nazwy hydrograficzne, np. Don, Dunaj pierwotnie rzeka; Dniepr
pierwotnie rzeka g³êboka; Prut pierwotnie bród.
W okresie rednioirañskim najwiêksze znaczenie uzyska³ jêzyk red-
nioperski (czyli pehlewi), w którym powsta³a bogata literatura piêkna, re-
2
Praojczyznê Cyganów stanowi³ obszar pó³nocno-zachodnich Indii, sk¹d (w X w. n.e.)
rozpoczêli oni migracjê przez Belud¿ystan, Persjê do Armenii i do Azji Mniejszej (XI w.).
Z Armenii Cyganie przewêdrowali do Rumunii (XIII w.) i na Ba³kany (XV w.), co da³o
podstawy wytworzenia siê dialektu pó³nocnocygañskiego, sk¹d przez wêgierski Siedmio-
gród przedostali siê na teren Europy rodkowej (XV w.). Z Azji Mniejszej migracja Cy-
ganów przebiega³a poprzez Syriê, Maroko, Cieninê Gibraltarsk¹ do Europy
po³udniowo-zachodniej (XV w.), w wyniku czego ukszta³towa³ siê dialekt po³udniowocy-
gañski. Do XVIII w. s¹dzono, ¿e Cyganie wywodz¹ siê z Egiptu st¹d ang. Gipsy Cygan.
Oni sami niejednokrotnie podawali siê za spadkobierców staro¿ytnej cywilizacji koptyj-
skiej, argumentuj¹c to m.in. podobieñstwem nazwy cz³owiek w obu tych jêzykach: cyg.
roma kopt. rom. Mamy w tym wypadku do czynienia z fa³szyw¹ (ludow¹) etymologi¹.
22

#1615
ligijna i historyczna, kontynuuj¹cy p³d.zach. stirañ. jêzyk staroperski. Pod-
grupê p³n.zach. w tym okresie m.in. reprezentowa³ jêz. partyjski (z które-
go zapo¿yczenia wystêpuj¹ w jêz. ormiañskim); podgrupê p³n.wsch. jêz.
sogdyjski (tereny dzisiejszego Uzbekistanu i Tad¿ykistanu), chorezmijski
i sarmacko-alañski (zapo¿yczenia z tego jêzyka wystêpuj¹ w jêz. wêgier-
skim); podgrupê p³d.wsch. jêz. sakijski (obszar Turkiestanu wschodniego),
granicz¹cy z jêzykami tocharskimi i maj¹cy doæ obszern¹ dokumentacjê
ród³ow¹.
W okresie nowoirañskim zró¿nicowanie tej rodziny jêzykowej ukszta³-
towa³o siê nastêpuj¹co:
podgrupa p³d.zach. jêz. nowoperski, wystêpuj¹cy w zró¿nicowanych
odmianach normatywnych w Iranie, Afganistanie i Tad¿ykistanie;
podgrupa p³d.wsch. jêz. afgañski (inaczej paszto), jêz. pamirskie,
jêz. dardyjskie (najwa¿niejszy z nich to jêz. kaszmirski);
podgrupa p³n.wsch. jêz. jagnobski (Tad¿ykistan u podnó¿a Pami-
ru), jêz. osetyñski kontynuuj¹cy jêz. sarmacko-alañski (Kaukaz);
podgrupa p³n.zach. jêz. kurdyjski (Iran, Irak, Turcja), jêz. belud¿yj-
ski (wybrze¿e Zatoki Perskiej).
1.2.4. JÊZYKI ANATOLIJSKIE (HETYCKIE)
Pañstwo Hetytów, ze stolic¹ w Hatusas, istnia³o w dorzeczu dzisiejsze-

go Kiz4l4rmak w okresie od XX do XII w. p.n.e. Zabytki kultury material-
nej i intelektualnej Hetytów i innych plemion odkryto m.in. na terenie Turcji
w Anatolii st¹d termin: jêzyki anatolijskie. W historii tej rodziny jêzy-
kowej wyró¿niamy kilka faz rozwojowych:
1) ok. 2000 r. p.n.e. wystêpowanie jêz. protohetyckiego (prajêzyka);
2) XVIIIXVI w. p.n.e. wystêpowanie jêz. starohetyckiego; zabytki
tego jêzyka spisane pismem klinowym na glinianych tabliczkach s¹ naj-
starszymi zapisami jêzyków indoeuropejskich;
3) XVVIII w. p.n.e. wystêpowanie zabytków jêz. nowohetyckiego oraz
jêz. luwijskiego (p³d. Azja Mniejsza) i jêz. palajskiego (p³n. Azja Mniejsza),
spisanych pismem hieroglificznym;
4) VIII w. p.n.e. wystêpowanie zabytków jêz. anatolijskich: lidyj-
skiego (kontynuant jêz. hetyckiego), likijskiego i milyjskiego (kontynuan-
ty jêz. luwijskiego), spisanych alfabetem greckim.
Jêzyki anatolijskie wysz³y z u¿ycia do pocz¹tków naszej ery.
23

#1615
1.2.5. JÊZYKI TRACKO-ORMIAÑSKIE
W staro¿ytnoci ta rodzina jêzykowa obejmowa³a jêzyki (dialekty) trac-

kie, wystêpuj¹ce w drugim tysi¹cleciu p.n.e. miêdzy Dunajem a Morzem
Egejskim i Morzem Marmara (Ba³kany), oraz dialekty frygijskie, które od
XIIIXII w. p.n.e. rozprzestrzeni³y siê na znaczn¹ czêæ Azji Mniejszej,
a ich nosiciele przyczynili siê zapewne do upadku pañstwa Hetytów. Pier-
wotn¹ siedzib¹ tracko-ormiañskiego zespo³u etnicznego by³o pó³nocne i za-
chodnie wybrze¿e Morza Czarnego. Grupa dialektów trackich zaginê³a na
pocz¹tku naszej ery, a dialekty frygijskie nawarstwiaj¹c siê na dialekty
chaldyjskie da³y pocz¹tek jêz. staroormiañskiemu, który znany jest z litera-
tury chrzecijañskiej, rozwijaj¹cej siê od pocz¹tku V w. n.e. Wspó³czenie
mo¿emy mówiæ o dwóch odmianach jêz. nowoormiañskiego. Jêzyk zachod-
nioormiañski u¿ywany jest w Europie wród diaspory ormiañskiej, a jêzyk
wschodnioormiañski jest oficjalnym jêzykiem na obszarze Armenii.
1.2.6. JÊZYKI GRECKIE
Dzieje tej rodziny jêzykowej ujmujemy w piêciu okresach: 1) okres

mykeñski (ok. 3000 r. p.n.e. ok. 1200 r. p.n.e.), 2) okres klasyczny (800 r.
p.n.e. 500 r. n.e.), 3) okres bizantyjski (600 r. n.e. 1452 r.), 4) okres
turecki (14531827), 5) okres nowogrecki (po 1827 r.). Z okresu pierw-
szego pochodz¹ pisane zabytki jêzykowe odkryte podczas wykopalisk ar-
cheologicznych na Krecie (ok. 1900 r.), obrazuj¹ce dwa systemy pisma
(sylabiczne linearne pismo typu A <XVIIXIV w. p.n.e.> oraz sylabiczne
linearne pismo typu B <XIVXIII w. p.n.e.>). Okres drugi otwieraj¹ teksty
Homera (utwór wczeniejszy to Iliada), znane tylko z póniejszych odpi-
sów, stanowi¹cych mieszaninê co najmniej dwóch dialektów: joñskiego
i eolskiego. W okresie tym nastêpuje wspania³y rozkwit literatury staro-
¿ytnej Grecji. Charakteryzuje siê on tak¿e du¿ym zró¿nicowaniem jêzyko-
wym (dialekty joñskie, doryckie, attyckie, eolskie). W okresie trzecim
nastêpuje olbrzymie zró¿nicowanie jêzyka literackiego i potocznego sta-
j¹ siê one niemal¿e odrêbnymi systemami. Dzieje siê tak w XIII w., kiedy
to krzy¿owcy (Francuzi i Wenecjanie) podbili Grecjê. Okres niewoli turec-
kiej to faza upadku greckiej kultury, brak równie¿ z tego okresu wa¿nych
zabytków jêzykowych. W okresie nowogreckim nawi¹zano do zró¿nico-
wania jêzykowego z okresu bizantyjskiego. Funkcjonowa³y dwie odmiany:
24

#1615
tzw. katharévusa jêzyk ksi¹¿kowy, purystyczny, elitarny i tzw. dhimotiki
jêzyk potoczny, ludowy, bardzo siê miêdzy sob¹ ró¿ni¹ce. W obu tych
odmianach powsta³a bogata literatura. Wspó³czenie ró¿nice te zlikwido-
wano, obowi¹zuje norma jednego jêzyka greckiego. Sporód wystêpuj¹-
cych dzi dialektów greckich jedynie dialekt tsakoñski, kontynuuj¹cy dawny
dialekt lakoñski (spartañski), nawi¹zuje bezporednio do podzia³ów jêzy-
ków greckich w staro¿ytnoci.
1.2.7. JÊZYKI ALBAÑSKIE
Wspó³czenie wystêpuje tylko jeden reprezentant tej rodziny jêzykowej

jêzyk albañski i st¹d nazwa ca³ej grupy. Teksty pisane w tym jêzyku (o te-
matyce religijnej) siêgaj¹ XVI w. Jêzyk ten ma dwie odmiany terytorialne
dialekt gegijski (p³n.) i dialekt toskijski (p³d.). Jest prawdopodobne, ¿e
pierwotnie Albañczycy i Rumuni (Dakowie?) zajmowali obszar Mezji au-
reliañskiej (p³n. Serbia i p³n. Bu³garia?), a nastêpnie zostali rozrzuceni przez
migracje S³owian. Podobieñstwa miêdzy jêz. albañskim i rumuñskim s¹
du¿e. Jêzyk albañski, o którego pocz¹tkach mo¿na mówiæ w odniesieniu
do VII-VIII w. n.e., prawdopodobnie jest tak¿e spokrewniony z dawnymi
dialektami Ilirów i Mesapiów, wystêpuj¹cymi pierwotnie na terenach w re-
jonie Adriatyku.
1.2.8. JÊZYKI ITALSKIE (ROMAÑSKIE)
Najstarszy hipotetyczny zapis (napis na fibuli) w jêzyku ³aciñskim po-

chodzi z VII lub VI w. p.n.e. Wtedy to ³acina by³a jêzykiem Rzymu i jego
okolic; poza ni¹ na terenie Italii wystêpowa³y inne jêzyki z tej rodziny
oskijski, umbryjski, wenetyjski. Jednak¿e ju¿ na pocz¹tku naszej ery ca³a
Italia mówi³a po ³acinie. Ten okres rozwoju jêzyków italskich okrela siê
jako archaiczny (VIII w. p.n.e. pocz¹tek n.e.). Okres drugi, tzw. klasycz-
ny (pocz¹tek n.e. 476 r. n.e.), przynosi rozkwit ³aciny i jej ekspansjê te-
rytorialn¹ zwi¹zan¹ z ekspansj¹ polityczn¹ imperium rzymskiego. £acina
objê³a swym zasiêgiem (poza Itali¹) obszary dzisiejszej Francji, Hiszpanii,
Portugalii, zach. i p³d. Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Jugos³awii, Bu³garii,
Rumunii, Anglii, Belgii, Holandii, a tak¿e ca³¹ pó³nocn¹ Afrykê. W tym
okresie wytworzy³y siê dwie odmiany jêzyka: 1) ³acina literacka (klasycz-
na), 2) ³acina ludowa, i ju¿ w III w. n.e. ró¿nice miêdzy nimi by³y znaczne.
25

#1615
Po upadku imperium rzymskiego ³acina literacka wychodzi z u¿ycia, a ³a-
cina ludowa spe³nia funkcjê jêzyka praromañskiego, na podstawie którego
rozwin¹ siê nowe jêzyki tej rodziny. Z prze³omu X i XI w. pochodz¹ naj-
starsze zapisy jêzyka okcytañskiego (prowansalskiego), a z X wieku za-
pisy w jêzyku w³oskim i hiszpañskim. Trzeci okres rozwoju tej rodziny
jêzykowej (476 r. 800 r.) to okres preromañski, a okres nastêpny (od 800 r.)
to okres romañski. Wspó³czenie do tej rodziny jêzykowej zaliczamy jêz.
w³oski, francuski, prowansalski, kataloñski, hiszpañski, portugalski, rumuñ-
ski, dialekty sardyñskie i retoromañskie (w okolicach Istrii gwary friul-
skie, we w³oskim Tyrolu gwary ladyñskie, w szwajcarskim kantonie Grigioni
gwary romanszyjskie). Wyszed³ z u¿ycia jêz. dalmatyñski (w koñcu XIX w.).
1.2.9. JÊZYKI CELTYCKIE
Pierwotnie ta rodzina jêzykowa obejmowa³a swym zasiêgiem terytorial-

nym Europê zachodni¹ i rodkow¹ oraz Wyspy Brytyjskie. Okres kulturo-
wej dominacji Celtów przypada³ na VIV w. p.n.e., natomiast od II w. p.n.e.
zaczynaj¹ oni ulegaæ podbojom i hegemonii z jednej strony Rzymian, z dru-
giej za Germanów. Oko³o 50 r. p.n.e. Juliusz Cezar podbi³ ówczesn¹
Galiê, a w I w. n.e. Celtowie zasiedlali ju¿ w³aciwie tylko Wyspy Brytyj-
skie. Z historycznego punktu widzenia jêzyki celtyckie dzielimy na trzy
grupy: 1) galijsk¹, 2) brytyjsk¹, 3) irlandzko-szkock¹. Grupa galijska zagi-
nê³a w wyniku hegemonii politycznej Rzymu i jêzykowej ³aciny. Grupê
brytyjsk¹ kontynuuje jêz. walijski i niektóre dialekty we francuskiej Breta-
nii, gdzie przesiedli³a siê czêæ ludnoci celtyckiej z Wysp Brytyjskich.
Grupa irlandzko-szkocka to wspó³czenie jêz. irlandzki oraz tzw. jêz. ga-
elicki w pó³nocnej Szkocji.
1.2.10. JÊZYKI GERMAÑSKIE
Praojczyzna germañskiego zespo³u etnicznego le¿a³a w p³d. Skandynawii,

Danii oraz na terenie p³n. Niemiec. Przyjmuje siê podzia³ tej rodziny jêzy-
kowej na trzy grupy: 1) wschodni¹, 2) pó³nocn¹, 3) zachodni¹. Grupê
wschodni¹ stanowi³y dialekty gockie, znane z przek³adu Biblii na jêzyk
Wizygotów, dokonanego w IV w. n.e. Goci, którzy wywêdrowali ze swych
siedzib w Skandynawii, w I w. n.e. zasiedlili Pomorze Gdañskie, a w II w. n.e.
ich migracja dotar³a na tereny Ukrainy (Ostrogoci) i Rumunii (Wizygoci).
26

#1615
W ucieczce przed najazdami Hunów Ostrogoci i Wizygoci przewêdrowali
nad Morze ródziemne (Jugos³awia, Italia, Francja), gdzie znani s¹ w re-
dniowieczu. Niewielka grupa Ostrogotów pozostawa³a na Krymie do
XVI w. Jêzyki gockie zaginê³y. W jêzykach s³owiañskich wystêpuje kilka-
dziesi¹t zapo¿yczeñ leksykalnych, które s¹ albo pierwotnymi wyrazami goc-
kimi, albo te¿ przez jêzyk gocki zosta³y przeniesione z ³aciny i innych
jêzyków por. np. pol. miecz, ksi¹dz, chleb, kocio³, szk³o, kupiæ, lichwa,
chwila, osio³, wielb³¹d. Dawn¹ grupê pó³nocnogermañsk¹ kontynuuj¹ wspó³-
czenie nastêpuj¹ce jêzyki: duñski, szwedzki, norweski, islandzki, farerski
(na Wyspach Owczych), a grupê zachodniogermañsk¹ jêzyk niemiecki
(z jego g³ównymi odmianami: dolnoniemieck¹ i górnoniemieck¹), holen-
derski, flamandzki, angielski, dialekt luksemburski. Najwczeniejsze po-
wiadczenia pisane jêz. germañskich pochodz¹ z I w. p.n.e. By³y to zapisy
w tzw. alfabecie runicznym (runy) z³o¿onym wy³¹cznie z linii pionowych
(z pominiêciem linii poziomych), który zosta³ zapo¿yczony przez Germa-
nów od plemion pó³nocnoitalskich.
1.2.11. JÊZYKI BA£TYCKIE
W wiêkszoci wspó³czesnych ujêæ przyjmuje siê, ¿e jêzyki ba³tyckie

i jêzyki s³owiañskie zanim ostatecznie usamodzielni³y siê tworzy³y pew-
n¹ wspólnotê kulturowo-jêzykow¹, zwan¹ wspólnot¹ ba³to-s³owiañsk¹3.
Dlatego te¿ niejednokrotnie w schematach klasyfikacyjnych wystêpuje po-
jêcie ba³to-s³owiañskiej rodziny jêzykowej. Ostateczny rozwój tych jêzyków
pozwala jednak na traktowanie jêzyków ba³tyckich i jêzyków s³owiañskich
3
We wczeniejszych opracowaniach istnienie wspólnoty ba³to-s³owiañskiej traktowa-
no jako hipotezê pewn¹, w pe³ni udokumentowan¹ por. np. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-
-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1965,
wyd. 3, s. 2223; T. Milewski, Jêzykoznawstwo, Warszawa 1969, wyd. 3, s. 77 i in.; T. Bra-
jerski, Jêzyk staro-cerkiewno-s³owiañski, Lublin 1973, s. 56. Nowsze ujêcia prezentuj¹
opinie podzielone przyk³adowo: L. Moszyñski i J. Okulicz (archeolog) uznaj¹ jej istnie-
nie za pewnik, Z. Go³¹b opowiada siê za jej istnieniem, W. Bory nie wyklucza jej,
a W. Mañczak neguje istnienie wspólnoty ba³to-s³owiañskiej. Wydaje siê jednak, ¿e znacz-
nie wiêcej argumentów przemawia za koncepcj¹ mówi¹c¹ o wystêpowaniu takiej wspól-
noty od X do VI w. p.n.e. Zwolennicy koncepcji wspólnoty ba³to-s³owiañskiej przyjmuj¹,
¿e w tym okresie m.in. wytworzy³ siê system intonacyjny maj¹cy funkcje morfologiczne;
rozwinê³y siê pie. sonanty „, ’, Ô, Ö; system koniugacyjny zosta³ oparty na tematach (cza-
su teraniejszego i czasu przesz³ego).
27

#1615
jako oddzielnych (choæ najbli¿ej spokrewnionych) rodzin jêzyków indo-
europejskich.
Jêzyki ba³tyckie wystêpowa³y w dwóch zespo³ach terytorialnych:
wschodnim i zachodnim. Wystêpuj¹ce dzi jêzyki ba³tyckie litewski i ³o-
tewski kontynuuj¹ dawny zespó³ wschodni (wyszed³ z u¿ycia dialekt
Kurów nazwa ta jest powiadczona w nazwach geograficznych, m.in.
Zalew Kuroñski, Kurlandia). Dialekty stanowi¹ce zespó³ zachodni zaginê-
³y. By³y to dialekty Jadwingów, Sudawów (Sudów) i Prusów, wystêpuj¹ce
na obszarze pó³nocnego Mazowsza i Podlasia oraz dzisiejszego Pojezierza
Mazurskiego.
1.2.12. JÊZYKI S£OWIAÑSKIE
Wspó³czenie do tej rodziny jêzykowej nale¿y zaliczyæ trzynacie jêzy-

ków, klasyfikowanych ze wzglêdu na ich historiê i zwi¹zki pokrewieñstwa
w trzech grupach:
1) grupa zachodnios³owiañska jêz. polski, dolno³u¿ycki, górno³u¿yc-
ki, czeski, s³owacki;
2) grupa wschodnios³owiañska jêz. rosyjski, ukraiñski, bia³oruski;
3) grupa po³udniowos³owiañska jêz. s³oweñski, serbski, chorwacki,
macedoñski i bu³garski.
Szersze omówienie rozwoju rodziny jêzyków s³owiañskich zawiera je-
den z nastêpnych podrozdzia³ów (zob. I.2).
1.3. Wyodrêbnianie siê rodzin jêzyków indoeuropejskich
1.3.1. ETAPY MIGRACJI LUDÓW INDOEUROPEJSKICH
Jak ju¿ zaznaczono (zob. I.1.1), proces wyodrêbniania siê poszczegól-

nych rodzin jêzyków indoeuropejskich przebiega³ stopniowo i trwa³ bez
ma³a kilkadziesi¹t wieków. Migracje kolejnych zespo³ów etnicznych z ob-
szaru wspólnoty pie. przebiega³y w czterech podstawowych etapach. Naj-
wczeniej oderwa³y siê od wspólnoty: zespó³, który wytworzy³ kulturê
Tocharów oraz zespó³ póniejszej kultury anatolijskiej (hetyckiej). W dru-
giej kolejnoci opucili swe pierwotne siedziby przodkowie Italików i Cel-
tów. Trzeci etap to migracje plemion pragreckich i pragermañskich.
28

#1615
W wyniku tych wêdrówek dawna wspólnota pie. podzieli³a siê na zespo³y
peryferyczne (wymienione wy¿ej) i centralne, które d³u¿ej pozosta³y w jej
obrêbie, stanowi¹c swoiste centrum ludów indoeuropejskich. Rozbicie tego
centrum nast¹pi³o w czwartym etapie migracji Indoeuropejczyków, kiedy
to wyodrêbni³ siê zespó³ indoirañski, tracko-ormiañski, albañski i ba³to-
-s³owiañski. £atwo zauwa¿yæ, ¿e kierunki migracji zespo³ów centralnych
by³y zbli¿one do kierunków wêdrówek zespo³ów peryferycznych, ale dys-
tans dziel¹cy je od dawnego obszaru wspólnoty pie. by³ mniejszy. Mo¿na
wiêc stwierdziæ, ¿e nawet po ostatecznym rozbiciu wspólnoty pie. dawne
zespo³y centralne pozosta³y wewn¹trz obszaru zajêtego przez Indoeuropej-
czyków, a dawne zespo³y peryferyczne pozosta³y na jego obrze¿ach (zob.
wykres 2).
peryferia pó³nocna
II
germañskie
peryferia wschodnia
peryferia zachodnia ba³to-s³owiañskie
I
III IV
italo- I I
albañskie indoirañskie tocharskie
-celtyckie
I
tracko-ormiañskie
II
greka
IV
hetyckie
peryferia po³udniowa
Wykres 2
[T. Milewski, Jêzykoznawstwo, Warszawa 1969, s. 177]
29

#1615
1.3.2. JÊZYKI PERYFERYCZNE I CENTRALNE
Terminów okrelaj¹cych etapy migracji Indoeuropejczyków u¿ywamy

tak¿e w odniesieniu do sfery zjawisk jêzykowych. Wyró¿niamy wiêc jêzy-
ki peryferyczne (tocharskie, anatolijskie, italskie, celtyckie, greckie, ger-
mañskie) oraz jêzyki centralne (indyjskie, irañskie, tracko-ormiañskie,
albañskie, ba³tyckie, s³owiañskie). Znajduje to motywacjê w tym, ¿e w obu
tych grupach jêzyków ie. w inny nieco sposób przebiega³y pewne procesy
jêzykowe i odmienne by³y wyniki tych procesów. Przyk³adowo jêzyki
centralne (inaczej satemowe) przeprowadzi³y dalsz¹ palatalizacjê pie. spó³-
g³osek k, g (zob. II.9.2.), natomiast w jêzykach peryferycznych (inaczej
kentumowych) spó³g³oski te zosta³y zdepalatalizowane. Podobnie tylko
jêzyki centralne przeprowadzi³y zmianê pie. s → x (jêz. s³ow.), (jêz. ba³t.,
ind., irañ.) w pozycji po pie. ®, ¯, °, Ù, Ú, û, r, k, g, podczas gdy w jêzykach
peryferycznych zmiana ta nie zasz³a:
pie. *bhlusa → ps³. *bl{xa (pol. pxûa, ros. b³oxa, stpol. b³eška pche³ka)
pie. Msc. lmn. *û’kÞ-o°-su → ps³. *v’k-o°-x{ → *v’cìx (stpol. vilcex)
pie. Msc. lmn. *sÚn-u-su → ps³. *syn-{-x{ (stpol. synox)
pie. aor. *bhu-som → ps³. *by-x{
1.4. Problem rekonstrukcji jêzyka praindoeuropejskiego
1.4.1. PODSTAWY REKONSTRUKCJI JÊZYKA PRAINDOEUROPEJSKIEGO
Wszystko, co wiemy o jêzyku pie. i wczesnych stadiach rozwojowych

jêzyków indoeuropejskich, jest tylko naukow¹ hipotez¹. System jêzyka pie.
zosta³ zrekonstruowany na podstawie najwczeniejszych zabytków pisa-
nych jêzyków indoeuropejskich. Podstawê tej rekonstrukcji stanowi³y:
1) zabytki jêzyka starohetyckiego ok. 1800 r. p.n.e.;
2) zabytki jêzyka wedyjskiego ok. 1500 r. p.n.e. i najstarsze teksty
sanskryckie ok. 500 r. p.n.e.;
3) zabytki jêzyka greckiego z okresu mykeñskiego ok. 1200 r. p.n.e.
i klasycznego ok. 800 r. p.n.e.;
4) zabytki jêzyka ³aciñskiego z okresu archaicznego ok. 200 r. p.n.e.
30

#1615
1.4.2. SYSTEM FONETYCZNY JÊZYKA PRAINDOEUROPEJSKIEGO
Hipotetyczny system fonetyczny jêzyka pie.4 przedstawia siê nastêpuj¹co:

ieuoa¡
e° eû o° a° oû aû ¡° ¡û
em en er el om on or ol
„’ÔÖ
p b ph bh m
t d th dh s z sh zh r l û n °
k g kh gh
k g kh gh
kÞ gÞ kÞh gÞh
Na system ten sk³ada siê piêæ podstawowych klas g³osek: 1. monofton-
gi (i, e, u ...); 2. dyftongi (e°, eû, o° ...); 3. dyftongoidy (em, en, er ...)
wyró¿niane ze wzglêdu na to, ¿e w systemie pie. obocznoci wokalicz-
nych funkcjonowa³y tak jak dyftongi; 4. sonanty („, ’, Ô, Ö) czyli zg³o-
skotwórcze spó³g³oski sonorne; 5. spó³g³oski (p, d, kh ...).
1.4.3. ZASÓB LEKSYKALNY JÊZYKA PRAINDOEUROPEJSKIEGO

PRZYK£ADY REKONSTRUKCJI
Rekonstrukcja pie. systemu fonetycznego by³a zagadnieniem bardzo

wa¿nym w historii badañ indoeuropeistycznych, stwarza³a bowiem podsta-
wy rekonstruowania pie. form wyrazowych (rdzeniów wyrazów), czyli
odtwarzania zasobu leksykalnego jêzyka pie. Z drugiej strony trzeba pod-
kreliæ, ¿e ta rekonstrukcja by³a mo¿liwa tylko w wyniku porównywania
form wyrazowych, zarejestrowanych w tekstach pisanych ró¿nych jêzyków
indoeuropejskich. Oto kilka przyk³adów takich rekonstrukcji.
4
Jest to jedna z kilku przyjmowanych (a ró¿ni¹cych siê nieco) wersji zrekonstruowa-
nego systemu fonetycznego jêz. pie. Wed³ug zaprezentowanej koncepcji monoftongi i dy-
ftongi ju¿ w pie. by³y zró¿nicowane iloczasowo (d³ugie i krótkie). Dwuznaki z liter¹ h (np. th,
kh) oznaczaj¹ tzw. spó³g³oski aspirowane (przydechowe), û we frakcji górnej w dwuznakach
(np. kÞ) oznacza spó³g³oskê labializowan¹. Znak ¡ oznacza samog³oskê zredukowan¹, tzw.
szwa, co do której wartoci fonetyczno-artykulacyjnej nie ma zadowalaj¹cych hipotez. Sze-
rzej na temat pie. systemu fonetycznego i fonologicznego por. m.in.: T. Brajerski, Jêzyk sta-
ro-cerkiewno-s³owiañski, Lublin 1973, s. 6668; L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej,
Warszawa 1984, s. 181183, 194; L. Bednarczuk, Wprowadzenie [w:] Jêzyki indoeuropej-
skie, pod red. L. Bednarczuka, Warszawa 1986, t. I, s. 2324.
31

#1615
het. sittar gwiazda
sans. st„-bhíh gwiazdami
grec. aster gwiazda pie. *st³r gwiazda
³ac. stella gwiazdka
goc. stairo (stero) gwiazda
sans. dádämi daj¹

grec. dídomi daj¹
³ac. dare daæ pie. *dÃ- dawaæ
lit. dúoti dawaæ
scs dam{ damy
het. tekan||takan ziemia

grec. khton
awest. zam- pie. *dghem ziemia
³ac. humus gleba
lit. £me ziemia
scs zemlja
het. kurtas twierdza

grec. khortos zagroda
³ac. hortus ogród pie. *gherd-||ghert- to, co jest ogrodzone
goc. gards gród
lit. gãrdas ogrodzenie
scs grad{, graditi
het. kaneszi znajdujê

sans. j×äyate zna
grec. gignosco poznaje,
gnosis poznanie
³ac. gnosco pie. *gnÃ- znaæ
goc. kam umie
ang. know znaæ
lit. inóti
scs znati
sans. gáyah gospodarski
32

#1615
grec. bijos ¿ycie
awest. gayo
³ac. vivus pie. *gûei- ¿yæ
goc. quis ¿ywy
lit. gývas
scs iti, gojiti
het. kwenzi uderza

sans. ghnanti uderzaj¹
grec. theine zabijam, pie. *gÞhen- uderzaæ
fonos zabójstwo
³ac. of-fendo ura¿am
de-fendo odrzucam
lit. genu pêdzê
scs g{nati
sans. gharmáh ¿ar

grec. thermos ciep³y
³ac. fornax piec pie. *gÞher- gor¹cy, ciep³y
goc. gozwarm ciep³y
lit. gariù palê siê
scs gorìti
het. yukan jarzmo

sans. yngám
grec. dzygon pie. *iugom jarzmo
³ac. iugum *ieûg- zaprzêgaæ
goc. juk
scs igo
sans. lúbhyati pragnie

³ac. lubens chêtny
goc. liufs kochany pie. *leûbhos kochaæ, lubiæ
~
lit. liaupsè czeæ
scs ljubiti
het. lukkes wieciæ
33

#1615
sans. rocate b³yszczy
grec. leukos bia³y
³ac. lucere wieciæ pie. *leûk- wieciæ
goc. liuhaJ wiat³o5
lit. laßkas maj¹cy bia³¹ plamê
scs luè promieñ
sans. vis- wie

grec. ûoikos dom
awest. vis wie
³ac. vicus pie. *ûeik- wie
goc. weihs
scs v÷s÷
sans. v¯ráh
awest. viro
³ac. vir pie. *ûiro- mê¿czyzna
goc. wair
lit. výras
het. nepis niebo

sans. näbhah mg³a, niebo
grec. nephos chmura
³ac. nebula pie. *nebh-es niebo, chmura
stisl. nifls ciemnoæ
niem. Nebel mg³a
lit. debesis chmura
scs nebo, nebese
het. nekut wieczór

sans. nak, lmn. naktih noc
grec. nüks
³ac. nox, noctis pie. *noktis noc
goc. nahts
lit. naktis
scs not÷
5
Goc. J = thf.
34

#1615
het. sakuwa oko, widzieæ
sans. aksi oczy
grec. B. opa oko
³ac. oculus pie. *okÞ- oko
goc. augô
lit. akis
scs oko, oèese
het. laman imiê

sans. nä́ma
grec. onoma pie. *(o)nomÖ imiê
³ac. nomen
goc. namo
scs imê, imene
sans. saptá siedem

grec. kepta
awest. hapta pie. *septÔ siedem
³ac. septem
goc. sibun
scs sedm÷
het. tri trzy

sans. trayah
grec. treis
³ac. tres
goc. J reis pie. *tre°es trzy
lit. trÍs
scs tr÷je
1.4.4. SYSTEM GRAMATYCZNY JÊZYKA PRAINDOEUROPEJSKIEGO

PRZYK£ADY REKONSTRUKCJI
Pos³uguj¹c siê metod¹ zestawiania form wystêpuj¹cych w zabytkach

pisanych jêzyków indoeuropejskich mo¿na rekonstruowaæ nie tylko pie.
morfemy leksykalne (rdzenie wyrazowe), ale równie¿ morfemy gramatyczne
(s³owotwórcze i fleksyjne), a tym samym odtwarzaæ system gramatyczny
35

#1615
jêzyka pie. Dla przyk³adu podajemy zestawienie odmiany s³owa posi³ko-
wego byæ w czasie teraniejszym w omiu jêzykach indoeuropejskich i zre-
konstruowan¹ odmianê pie.
Lp. 1 os. het. esmi, wed. ásmi, grec. eimí, ³ac. sum, goc. im, orm. em,
lit. esmí, scs jesm÷, pie. *és-mi;
2 os. het. , wed. ási, grec. essí, ³ac. es, goc. is, orm. es, lit. esí, scs jesi,
pie. *és-si;
3 os. het. eszi, wed. ásti, grec. estí, ³ac. est, goc. ist, orm. ê, lit. £sti,
scs jest{, pie. *és-ti;
Lmn.1 os. het. , wed. smás, grec. eimés, ³ac. sumus, goc. sijum, orm. emkh,
lit. £sme, scs jesm{, pie. *s-més;
2 os. het. , wed. sthá, grec. estè, ³ac. estis, goc. sijuth, orm. êkh,
lit. £ste, scs jeste, pie. *s-té;
3 os. het. asanzi, wed. sánti, grec. eisí, ³ac. sunt, goc. sind, orm. en,
lit. £sti, scs sÄt{, pie. *s-énti, s-ónti.
36

#1615
2. RODZINA JÊZYKÓW S£OWIAÑSKICH
2.1. Wspólnota pras³owiañska
Po rozbiciu ba³to-s³owiañskiej wspólnoty kulturowej (zob. I.1.2.11) s³o-

wiañski zespó³ etniczny stopniowo obj¹³ swym zasiêgiem tereny miêdzy Odr¹
a Bugiem, Karpatami a Ba³tykiem oraz nad Prypeci¹ i rodkowym Dniestrem.
Mo¿na przyj¹æ, ¿e proces tych migracji zacz¹³ siê w VI w. p.n.e., ¿e w okre-
sie od III w. p.n.e. do III w. n.e. zespó³ ten osi¹gn¹³ stosunkowo najwiêkszy
stopieñ zwartoci, by w ci¹gu nastêpnych trzech wieków ostatecznie podzie-
liæ siê na podstawowe cz³ony: S³owiañszczyznê zachodni¹, wschodni¹ i po³u-
dniow¹. Ca³y ten okres (VI w. p.n.e. VI w. n.e.) bywa okrelany terminem
wspólnota pras³owiañska, przy czym trzeba zaznaczyæ, ¿e jest to szeroka
interpretacja tego pojêcia. W ujêciu wê¿szym przez wspólnotê pras³owiañsk¹
nale¿y rozumieæ okres oko³o 600 lat (od III w. p.n.e. do III w. n.e.). W okresie
wspólnoty pras³owiañskiej pos³ugiwano siê prajêzykiem, tj. jêzykiem pra-
s³owiañskim6. W tym miejscu niezbêdne jest zastrze¿enie, ¿e zwartoæ wspól-
6
Zagadnienie etnogenezy S³owian ma bardzo bogat¹ literaturê i jest przedmiotem
dociekañ zarówno jêzykoznawców, jak etnologów i archeologów. Mimo wieloci ujêæ
bardzo niewiele propozycji ma charakter pewny, niedyskusyjny. Przyk³adowo, powstanie
jêz. ps³. bywa datowane na XX w. p.n.e. (Georgiew, Szewielow), XV w. p.n.e. (Rudnicki),
XI w. p.n.e. (Go³¹b), IV w. p.n.e. (Vasmer), I w. p.n.e. (Vaillant), prze³om starej i nowej
ery (Brajerski). Podobne ró¿nice wystêpuj¹, jeli chodzi o chronologiê rozpadu wspólno-
ty ps³. (od II do VI w. n.e.), a tak¿e geograficzny obszar wspólnoty: nizina naddunajska
(Trubaczow), wsch. Ukraina i p³d. Rosja (Go³¹b), dorzecze Wis³y i Odry (Lehr-Sp³awiñ-
ski), Wielkopolska (Martynow, Mañczak, Nalepa), Przykarpacie (Udolph). Wobec takiej
sytuacji istnieje koniecznoæ uznania której z koncepcji za najbardziej prawdopodobn¹.
W naszym wypadku jest to ujêcie nawi¹zuj¹ce do opracowañ Z. Stiebera (Zarys gramaty-
ki porównawczej jêzyków s³owiañskich) i L. Moszyñskiego (op. cit.). Zagadnieniu etno-
genezy S³owian w kontekcie uwarunkowañ jêzykowych powiêcona jest publikacja
H. Popowskiej-Taborskiej, Wczesne dzieje S³owian w wietle ich jêzyka, Warszawa 1993.
37

#1615
noty ps³. mia³a charakter wzglêdny. Nie by³ to zwarty kompleks etniczny, ale
raczej przejciowe pasy etniczno-jêzykowe o nietrwa³ych granicach. Wynika-
³o to z przenikalnoci terytorium zajmowanego przez Pras³owian i niejedno-
litoci ich kultury. Tym samym i o jêzyku ps³. nie mo¿na mówiæ jako o tworze
monolitycznym. W³aciwsze jest tu ujêcie traktuj¹ce jêzyk ps³. jako pewien
zespó³ dialektów, maj¹cych wspólny trzon systemowy, ale zarazem zró¿nico-
wanych terytorialnie i jêzykowo (por. mapy 1, 2).
Mapa 1. Lokalizacja praojczyzny S³owian wed³ug: 1. A. Szachmatowa, 2. J. Rozwadowskiego,

3. K. Ja¿d¿ewskiego, 4. J. Rostafiñskiego, 5. L. Niederlego (por. H. U³aszyn, Praojczyzna
S³owian, £ód 1959, s. 25), 6. K. Moszyñskiego (Pierwotny zasiêg jêzyka pras³owiañskiego)
i S. Bernsztejna (Oczerk srawnitielnoj grammatiki s³awianskich jazykow, s. 65).
[K. Dejna, Dialekty polskie, Wroc³aw 1973, s. 36]
38

#1615
S³owianie
granica s³owiañszczyzny zachodniej, po³udniowej i wschodniej

pras³owiañszczyzna wg T. Lehra-Sp³awiñskiego
pras³owiañszczyzna wg K. Moszyñskiego
pras³owiañszczyzna wg H. £owmiañskiego:
Germanie szlak wêdrówki z czêciowym postojem
Ba³tos³owianie szlak wêdrówki z czêciowym postojem
Ba³towie szlak wêdrówki
Pras³owianie szlak wêdrówki
Czes. Czerspienianie Ratar. Ratarowie

Dziad. Dziadoszanie Spr. Sprewianie
Go³êsz. Go³êszyce lê¿an. lê¿anie
Li. Linianie Trzeb. Trzebowianie
Opol. Opolanie War. Warnowie
Mapa 2. Pogl¹dy polskich uczonych na zasiêg praojczyzny S³owian oraz rozmieszczenie

plemion s³owiañskich IXX w.
[L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 176177]
2.2. Repertuar fonetyczny jêzyka pras³owiañskiego i jego geneza

zestawienie
Zasób elementów wokalicznych i konsonantycznych wystêpuj¹cych

w ró¿nych fazach rozwojowych jêzyka ps³. by³ z jednej strony wynikiem
dziedzictwa wczeniejszych etapów ewolucji jêzyków indoeuropejskich
(pie., ba³to-s³ow.), z drugiej za wynikiem innowacyjnych procesów fo-
39

#1615
netycznych dokonuj¹cych siê ju¿ na gruncie ps³. Te dwa czynniki spowodo-
wa³y ukszta³towanie siê w koñcowej fazie rozwoju jêzyka ps³. okrelonego
systemu fonetycznego i fonologicznego. To zagadnienie jest (proporcjo-
nalnie do omawianej problematyki) przedstawione w drugiej czêci niniej-
szego podrêcznika (zob. II). W tym wypadku chodzi natomiast o ukazanie
genezy repertuaru fonetycznego jêzyka ps³. w przekroju synchronicznym,
obejmuj¹cym wszystkie fazy jego rozwoju.
ps³. i1 ← pie. ¯ pie. *gÞ¯ûos → ps³. *ziv{ ¿ywy

← pie. e°, ê° pie. *pe°- → ps³. *piti, pie. *ûê°d- → ps³. *vidìti
← pie. -êr pie. *mätêr → ps³. *mati, pie. *dhugh¡têr → ps³. *d{kti
córka
← pie. in pie. *ginsla → ps³. *zila ¿y³a
← wcz.ps³. e° po j ← wcz.ps³. o° po j wcz.ps³. *pis°o°te → *pis°e°te
→ *pi-šite. Msc. lmn. wcz.ps³. *kon°o°x{ → *kon°e°x{ →
*koñix{
ps³. i2 ← wcz.ps³. a° po j ← pie. o° po j C., Msc. lp. wcz.ps³. *struja°
→ *struji strumieñ
← wcz.ps³. o° ← pie. o° M. lmn. pie. *û’kÞo° → wcz. ps³. *v’ko°
→ *v’ci
ps³. e ← pie. e pie. *bherÃm → ps³. *berÄ biorê
← wcz.ps³. o po j wcz.ps³. *poljo → *polje
ps³. ì1 ← pie. ê pie. *ûêr- → ps³. *vìra wiara
← wcz.ps³. ê wcz.ps³. *slyxêti → *slyxìti → *slyšìti → *slyšati
ps³. ì2 ← wcz.ps³. o° ← pie. o° Msc. lp. pie. *û’k(Þ)o° → ps³. *v’ko° →
*v’cì
← wcz.ps³. a° ← pie. ä° D. lp. pie. *ronka° → ps³. *rÄka° →
*rÄcì
ps³. ê ← pie. emT, enT pie. *penkÞtos → ps³. *pêt{ pi¹ty
← pie. -êm, -ên pie. *sêmên → ps³. *sìmê, B. lp. pie. *mêm →
ps³. *mê mnie, miê
ps³. ê ← pie. in 3 os. lmn. cz. ter. pie. *nosint → ps³. *nosêt{
← germ. in germ. pfenning → ps³. *pìnêg{ → *peñê»÷, germ.
kuniØgaz → ps³. *k{nêg÷ → *k{ñê»÷ → pol. kÄ¼
← wcz.ps³. -ens, -ons po j ← pie. -ans, -ons po j B. lmn. wcz.ps³.
*krajons → *krajê, B. lmn. pie. *strujans → wcz.ps³. *strujons →
*strujens → *strujê
40

#1615
← pie. Ô, Ö, pie. *-gÔ- → ps³. *vy-zê-ti wy¿¹æ, pie. *-pÖ →
ps³. *za-pê-ti zapi¹æ, pie. *tÖ- → ps³. *têti ci¹æ
ps³. ÷ ← pie. ® pie. *ghost®s → ps³. *gost÷, pie. *esm® → ps³. *jesm÷
← pie. e zredukowanego tryb ¿ycz¹cy (rozkazuj¹cy) pie. *reko°
→ ps³. *r÷ci
← pie. e przed j pie. *ûe°Ãm → ps³. *v÷jÄ wijê, pie. *tre°es →
ps³. *tr÷je
← pie. Ô, Ö w wyg³osie B. lp. r.m. im. czyn. cz. ter. pie. *bheren-
tÔ → ps³. *berÄtj÷
← w grupach ÷r, ÷l, ÷m, ÷n ← ba³to-s³ow. ƒ, “, Ò, Õ, przed samo-
g³osk¹ ← pie. „, ’, Ô, Ö, por. ps³. *t÷rÄ trê, *d÷rÄ drê, *um÷rÄ
umrê, *st÷lati s³aæ cieliæ
ps³. u ← wcz.ps³. oû ← pie. ãû, Âû pie. *sãûsos → ps³. *sux{ suchy,
pie. *ãûs- → ps³. *uxo, pie. *dÂûsos → ps³. *dux{
← wcz.ps³. aû ← pie. äû, Ãû (brak dokumentacji)
← po miêkkiej ← wcz.ps³. u po j ← pie. ìû pie. *leûbhos →
wcz.ps³. *ljub{ → ps³. *lub{ luby
ps³. y ← pie. Ú pie. *bhÚ- → ps³. *byti, pie. sÚnÙs → ps³. *syn{
ps³. y ← pie. -äs, -Ãs D. lp. pie. *genäs → ps³. *zeny, pie. *ûÃs →
ps³. *vy
← pie. -ans, -ons B. lmn. pie. *û’kÞons → ps³. v’ky
← pie. -un- pie. *lunk- → ps³. *lyko ³yko
ps³. o ← pie. ã, Â pie. *mãri → wcz.ps³. *morje → mo‡e, pie. *Âk(Þ)-
→ ps³. *oko
← pie. ¡ pie. *sph¡ros → ps³. *spor{ spory
← w grupie ovA ← wcz. ps³. oû- ← pie. ìû, Âû, ãû pie. *neûos
→ ps³. *nov{ nowy, pie. *kleûos → wcz.ps³. *sloûo → ps³.
*slovo, pie. *plaû- → 1 os. lp. cz. ter. ps³. *plovÄ p³ynê
ps³. Ä ← pie. anT, onT, amT, omT pie. *ghans → ps³. *gÄs÷,
pie. *kamptos → ps³. *kÄt{, pie. *gombhos → ps³. *zÄb{, pie.
*ponth®s → ps³. *pÄt÷
← pie. -äm, -än, -Ãm, -Ãn B. lp. pie. *genäm → ps³. *zenÄ, pie.
*bherÃm → ps³. *berÄ
← ba³to-s³ow. Ô, Ö, przed spó³g³osk¹ pie. *dhÔ- → ps³. *dÄti
d¹æ, pie. *zvÖ- → ps³. *zvÄk{ dwiêk
ps³. a ← pie. ä, Ã pie. *bhräter → ps³. *bratr{, pie. *dÃ- → ps³. *dati
← wcz.ps³. ì po j, c, z, š wcz.ps³. *stojìti → *stojati, *krikìti →
41

#1615
*kricìti → *kricati, *bl÷skìti → *bl÷šceti → *bl÷šcati, *slyxìti
→ *slyšìti → *slyšati
← w grupie avA ← wcz.ps³. aû ← pie. äû, Ãû pie. *bhÃû → ps³.
*baviti, pie. *pläû- → ps³. *plaviti
ps³. { ← pie. Ù pie. *mÙs- → ps³. *m{x÷, pie. *sÚnÙs → ps³. *syn{
← pie. -os, -om, -ón pie. M. lp. *û’kÞos → ps³. *v’k{, pie. B. lp.
*û’kÞom → ps³. *v’k{
← pie. Ô pie. *kÔtom → ps³. *s{to
← w grupach {r, {l, {m, {n ← ba³to-s³ow. „, ’, Ô, Ö, przed samo-
g³osk¹ ← pie. „, ’, Ô, Ö, pie. *dhÔ- → ps³. *d{mÄ, pie. *gÖ,-
→ ps³. *g{nati (brak dokumentacji dotycz¹cej {r, {l)
ps³. „, ’, ƒ, “← miêdzy spó³g³oskami ← ba³to-s³ow. „, ’, ƒ, “ ← pie. „, ’
por. ps³. *g„dlo, *g„b{, *k„k{, *k„miti, *st’p{, *s’nce,
*p’k{, *x’m{, *s÷mƒt÷, *tƒt{j÷, *dƒl{, *v“k{, *m“knÄti, *d“g{j÷,
*t’kÄ
ps³. p ← pie. p pie. *ponthis → ps³. *pÄt÷
← pie. ph pie. *phol- → ps³. *politja pó³ka → stpol. polica
ps³. b ← pie. b pie. *bä! → ps³. *ba!
← pie. bh pie. *bherÃ → ps³. berÄm
ps³. v ← pie. û pie. *ûo°d- → ps³. vo°d- → *vìdìti
← wcz.ps³. bv wcz.ps³. *obvolk{ → *obolk{ ob³ok, wcz.ps³.
*obvìtovan÷je → *obìtovan÷je
← w grupach ov, av ← wcz.ps³. oû ← pie. ìû, Âû, ãû; ← wcz.ps³.
aû ← pie. äû, Ãû por. ps³. a, ps³. o
jako spó³g³oska protetyczna pie. *utor- → ps³. *v{tor{ wtóry,
pie. *Údrä → ps³. *vydra, pie. *Úk- → ps³. *vyknÄti
ps³. m ← pie. m pie. *sêmên → ps³. *sìmê
w pozycji wcz.ps³. grupy dm wcz.ps³. *dadm÷ → *dam÷
ps³. t ← pie. t pie. *bhräter- → ps³. *bratr{
← pie. th pie. *ponthis → ps³. *pÄt÷
← wcz.ps³. pt, bt wcz.ps³. *tepti → *teti rzucaæ, wcz.ps³. *dolbto
→ *dolto d³uto
jako spó³g³oska wtr¹cona pie. *akros → ps³. *ostr÷ ostry
ps³. d ← pie. d pie. *k„d- → ps³. *sƒd÷ce
← pie. dh pie. *dhumbos → ps³. *dÄb{
jako spó³g³oska wtr¹cona pie. *monros → ps³. *mÄdr÷
ps³. s ← pie. s pie. *ghostis → ps³. *gost÷
42

#1615
ps³. s ← pie. k, kh pie. *ûeik- → ps³. *v÷s÷
← wcz.ps³. ps, bs, ts, ds, ss, zs aor. *tìps{ → *tìs{ (od biæ, ude-
rzaæ), aor. *cits{ → *cis{ (od czytaæ), 2 os. lp. cz. ter. *dadsi →
*dasi (od daæ), aor. *vìds{ → *vìs{ (od wiedzieæ), aor. *nìss{
→ *nìs{ (od nieæ), aor. *vìzs{ → *vìs{ (od wieæ)
← wcz.ps³. tt, dt *metti → *mesti, *pletti → *plesti, *vìdti →
*vìtti → *vìsti, *padti → *patti → *pasti
ps³. z ← pie. z pie. *zvÖ,- → ps³. *zvÄk{
← pie. g, gh pie. *gnÃ- → ps³. *znati, pie. *angh- → ps³. *Äz{k{
w¹ski
← w grupie zd ← wcz.ps³. dd wcz.ps³. *jadda → jazda
ps³. n ← pie. n pie. *noktis → ps³. *nokt÷
w pozycji wcz.ps³. grup tn, dn, pn, bn wcz.ps³. *svistnÄti →
*svisnÄti, *vêdnÄti → *uvênÄti, pie. *sÙpnos → wcz.ps³. *s{pn{
→ *s{n{, wcz.ps³. *us{pnÄ → us{nÄ, *gybnÄti → *gynÄti
ps³. r ← pie. r pie. *reko° → ps³. *r÷ci
ps³. l ← pie. l pie. *leûbhos → ps³. *ljub{
ps³. j ← pie. ° w dyftongach pie. *pe°- → ps³. *p÷jÄ, pie. *ûe°- → ps³.
*v÷jÄ
jako spó³g³oska protetyczna pie. *edhla → ps³. *jedla, pie. *is
→ ps³. *÷ → *j÷ (zaimek)
ps³. ‡ ← wcz.ps³. rj wcz.ps³. *morje → *mo‡e
ps³. l ← wcz.ps³. lj wcz.ps³. *volja → *vola
jako spó³g³oska wtr¹cona wcz.ps³. *kupjÄ → *kuplÄ, *lubjÄ
→ *lublÄ, *grobja → *grobla
ps³. ñ ← wcz.ps³. nj wcz.ps³. *vonja → *voña, *konj÷ → *koñ÷
ps³. s ← wcz.ps³. x C., Msc, lp., M., B., W. lpodw. wcz.ps³. *muxo° →
*musi, Msc. lp. *duxo° → dusì
ps³. c ← wcz.ps³. k Msc. lp. wcz.ps³. *clovìko° → *clovìcì
ps³. ¼´ ← wcz.ps³. g Msc. lp. wcz. ps³. *bogo° → *bo¼´ì
ps³. š ← wcz.ps³. x W. lp. wcz.ps³. *duxe → *duše
← wcz.ps³. xj wcz.ps³. *duxja → *duša, *slyxjÄ → *slyšÄ
← wcz.ps³. sj wcz.ps³. *pisjÄ → *pišÄ, *nosjÄ → *nošÄ
ps³. z ← wcz.ps³. g W. lp. wcz.ps³. *boge → *boze
← wcz.ps³. gj wcz.ps³. *logje → *loe, *l{gjÄ → * l{zÄ
← wcz.ps³. zj wcz.ps³. *vìzja → *vìza, *vozjÄ → *vozÄ
ps³. c ← wcz.ps³. k W. lp. wcz.ps³. *v“ke → *v“ce, *rekeš÷ → *receš÷
43

#1615
← wcz.ps³. kj wcz.ps³. *plakj÷ → ∗plac÷, *kjuti → ∗cuti
ps³. šc ← wcz.ps³. stj wcz.ps³. *pustja → *pušca
← wcz.ps³. skj wcz.ps³. *iskjÄ → *išcÄ
ps³. z¿ ← wcz.ps³. zdj wcz.ps³. *jezdjÄ → *jez¿Ä, *d{zdj÷ → *d{z¿÷
deszcz
← wcz.ps³. zgj i zg przed przedni¹ wcz.ps³. *rozg÷je → *rozz÷je
→ *rozz÷je → *roz¿÷je winnica, *izgjenÄ → *izzenÄ →
*izzenÄ → *iz¿enÄ, *mozg÷k{ → *mozz÷k{ → *mozz÷k{ →
*moz¿÷k{
ps³. k ← pie. k D., N. lp. pie. *sûekruûes → ps³. *svekr{ve
← pie. kÞ, kÞh pie. *û’kÞos → *ps³. v’k{
ps³. g ← pie. g pie. *gÖ,- → ps³. *g{nati
← pie. gh pie. *gherd- → ps³. *gord{
← pie. gÞ, gÞh pie. *gÞer- → ps³. *g„dlo, pie. *gÞher → ps³.
*goreti
ps³. x ← pie. s pie. *bhlusa → ps³. *bl{xa pch³a
? niejasnego pochodzenia por. ps³. *xoditi, *xorniti, *x{tìti,
*xotìti, *soxa
w pozycji wcz.ps³. grup kx, gx aor. wcz.ps³. *rìkx{ → *rìx{,
*aor. zagx{ → *zax{ (od *zegÄ palê)
W jêzyku ps³. ukszta³towa³ siê równie¿ nowy system prozodyjny. Odzie-
dziczone z okresu wspólnoty ba³to-s³owiañskiej (zob. przypis 3) dwie into-
nacje: rosn¹ca (akutowa) i opadaj¹ca (cyrkumfleksowa) zosta³y wzbo-
gacone o dwie nastêpne. W okrelonych warunkach artykulacyjno-prozodyj-
nych pierwotna intonacja rosn¹ca (akutowa) za³amywa³a siê opadaj¹co,
daj¹c podstawê nowej intonacji opadaj¹cej (nowocyrkumfleksowej),
a pierwotna intonacja opadaj¹ca (cyrkumfleksowa) za³amywa³a siê rosn¹-
co, daj¹c podstawê nowej intonacji rosn¹cej (nowoakutowej). Procesy te
okrelamy nazw¹ pras³owiañska metatonia (przemiana toniczna). Ten
nowy system intonacyjny ukszta³towa³ siê ostatecznie w okresie póno-
pras³owiañskim w wyniku rozwoju systemu fonetycznego oraz morfolo-
gicznego (m.in. powstanie i redukcje jerów, powstawanie nowych formacji
s³owotwórczych, rozwój z³o¿onych form odmiany przymiotnika) i spowo-
dowa³ ustalenie siê nowych, uzale¿nionych od intonacji, stosunków ilo-
czasowych w obrêbie pónopras³owiañskiego wokalizmu.
44

#1615
2.3. Grupy dialektów s³owiañskich
2.3.1. PODZIA£Y TERYTORIALNE S£OWIAÑSZCZYZNY
Od II w. n.e. rozpoczyna siê w Europie okres wêdrówek ludów. Zapo-

cz¹tkowuj¹ go na wiêksz¹ skalê plemiona germañskie, które z pó³nocy
(Skandynawia) migruj¹ na po³udnie (Goci: Pomorze Gdañskie Ukraina
Rumunia; Burgundowie: Bornholm dorzecze Renu Francja; zob.
I.1.2.10). Nastêpn¹ falê migracji plemion indoeuropejskich spowodowa³y
najazdy ludów turko-tatarskich (Hunów, Awarów) w okresie od po³owy IV w.
do po³owy VI w. Kolejnym czynnikiem powoduj¹cym migracje by³ rozpad
imperium rzymskiego (V w.), który zmieni³ ówczesn¹ polityczn¹ i etniczn¹
mapê Europy. Zjawiska te musia³y mieæ wp³yw na znaczne rozlunienie (i tak
niezbyt zwartej zob. I.2.1.) wspólnoty ps³. i ostateczne jej rozbicie.
W pierwszej (wstêpnej) fazie wêdrówek Pras³owian nast¹pi³o wyodrêb-
nienie siê dwóch podstawowych dialektów pras³owiañskich: zachodniego
i wschodniego przy zachowaniu jeszcze niewielkiej spoistoci wspólnoty
ps³. Druga (zasadnicza) faza wêdrówek w kierunku równole¿nikowym (na
zachód i na wschód) doprowadzi³a do pog³êbienia siê tego podzia³u i wy-
odrêbnienia S³owiañszczyzny zachodniej i wschodniej. Migracja w kierunku
zachodnim pozwoli³a z czasem obj¹æ S³owianom tereny a¿ do £aby, mi-
gracja w kierunku wschodnim spowodowa³a zasiedlenie przez S³owian
terenów po³o¿onych nad Wo³g¹. Trzecia (koñcowa) faza wêdrówek
przebiega³a w kierunku po³udniowym ze wschodnich i zachodnich siedzib
S³owian. Najazdy ludów turko-tatarskich (IVVI w. n.e.) spowodowa³y
przejcie po³udniowej czêci S³owian wschodnich na Ba³kany, a od V w.
n.e. po³udniowa czêæ S³owian zachodnich zaczê³a migrowaæ przez Bra-
mê Morawsk¹ oraz prze³êcze karpackie i sudeckie na tereny dzisiejszych
Czech, S³owacji, Wêgier oraz pó³nocnych Ba³kanów. W ten sposób ukszta³-
towa³a siê S³owiañszczyzna po³udniowa. Pas graniczny miêdzy dialektami
zach.s³ow. a wsch.s³ow. stanowi³o dorzecze Bugu, natomiast miêdzy dia-
lektami zach.s³ow. i wsch.s³ow. a p³d.s³ow. ³uk górski (Karpaty, Sudety).
Nale¿y przyj¹æ, ¿e w VII w. n.e. te trzy terytorialno-jêzykowe zespo³y s³o-
wiañskie by³y ju¿ zarysowane, choæ trwa³y jeszcze (co prawda z mniejsz¹
intensywnoci¹) dalsze ruchy migracyjne, prowadz¹ce do uzupe³niania tych
zespo³ów i krystalizowania siê mniejszych wspólnot terytorialno-jêzyko-
wych.
45

#1615
W wieku IX uk³ad ten zosta³ zmieniony. Migracja Madziarów (Wêgrów)
na zajmowane przez nich dzisiaj tereny oraz klin ekspansji niemieckiej,
posuwaj¹cy siê wzd³u¿ Dunaju z Bawarii, odciê³y przodków dzisiejszych
Czechów i S³owaków od grupy S³owian po³udniowych. Z tego wzglêdu
jêzyk czeski i s³owacki zaliczamy do grupy zachodnios³owiañskiej, choæ
pierwotnie dialekty, które stanowi³y ich podstawê, nale¿a³y do grupy po³u-
dniowos³owiañskiej.
2.3.2. JÊZYKOWE WYZNACZNIKI PODZIA£ÓW S£OWIAÑSZCZYZNY
Wyodrêbnienie siê trzech grup dialektów (a póniej jêzyków) s³owiañ-

skich spowodowa³o zró¿nicowanie w ich obrêbie wyników wspólnych
procesów jêzykowych, które zosta³y zapocz¹tkowane zapewne jeszcze
w okresie wiêkszej spoistoci wspólnoty pras³owiañskiej:
1) II palatalizacja ps³. x (zob. II.9.3.2.2):

wsch.s³ow. i p³d.s³ow. x → s, por. C. lp. ukr. musi, scs musì;
zach.s³ow. x → š, por. C. lp. pol. muše;
2) III palatalizacja ps³. x (zob. II.9.3.2.3):
wsch.s³ow. i p³d.s³ow. x → s, por. ros. ves, scs v÷s÷ wszystek;
zach.s³ow. x → š, por. stpol. vši ← *v÷š÷, pol. vystek;
3) palatalizacja ps³. grup kv, gv (zob. II.9.3.2.2):
p³d.s³ow. kv, gv → cv, zv, por. scs. cvìt, zvìzda, sch. cvijet, zvijezda;
póniej przez analogiê do scs-u wsch.s³ow. kv, gv → cv, zv, por. ros.
cvet, zvezda; zach.s³ow. zachowa³a grupy kv, gv bez zmian, por. pol.
kvat, gvazda;
4) ewolucja ps³. grup tl, dl:
wsch.s³ow. i p³d.s³ow. tl, dl → l, por. ros. ple³a, ve³a, kry³o, molit÷sja,
scs plela, vela, krilo, moliti sê; zach.s³ow. zachowa³a grupy tl, dl bez
zmian, por. pol. plot³a, vod³a, skøyd³o, modliæ ê;
5) metateza ps³. grup nag³osowych orT, olT:
p³d.s³ow. orT → raT, olT → laT, por. scs ralo ← ps³. *ordlo, rasti ←
ps³. *orsti, lak{t÷ ← ps³. *olk{t÷, ladii ← ps³. * old÷ji;
p³n.s³ow. (zach.s³ow., wsch.s³ow.) orT → raT, olT → laT pod intona-
cj¹ rosn¹c¹, por. pol. ramê, rad³o, ³aña, ³akn¹æ, b³r. rame, ros. ³ako-
-myj÷, ³an÷; orT → roT, olT → loT pod intonacj¹ opadaj¹c¹, por. pol.
46

#1615
rosnÄæ (stpol. rostnÄæ), róvny, ³okeæ, ³ódka (stpol. ³o»a), ros. rovnyj,
³okot÷, ³odka. W tym miejscu trzeba zaznaczyæ, ¿e Z. Stieber ps³. grupy
nag³osowe rekonstruuje jako ãrT, ãlT;
6) metateza ps³. grup ródg³osowych TorT, TolT, TerT, TelT:
zach.s³ow. TorT, TolT, TerT, TelT → TroT, TloT, TreT, TleT, por. pol.
vróg (stpol. vrÃg), vrona, b³oto, z³oto, bøeg, tøoda, mleko, vlekê (forma
vlokê jest wtórna);
wsch.s³ow. TorT, TolT, TerT, TelT → ToroT, ToloT, TereT, TeleT (tzw.
pe³nog³os), por. ros. vorog, vorona, bo³oto, zo³oto, bereg, èerëd, mo³oko,
vo³oku;
p³d.s³ow. TorT, TolT, TerT, TelT → TraT, TlaT, TrìT, TlìT, por. scs
vrag{, vran{, blato, zlato, brìg{, èrìda, mlìko, vlìkÄ. Ps³. grupy TorT,
TolT w rekonstrukcji Z. Stiebera maj¹ postaæ TãrT, TãlT;
7) rozwój t, d ← ps³. tj., dj (zob. II.9.3.1):
zach.s³ow. t, d → c, -¼||z, por. pol. veca, me¼a, czes. meze, g³u¿. mìza;
wsch.s³ow. t, d → è, , por. ros. sveèa, mea; p³d. s³ow. t, d → t, d,
por. scs sveta, meda;
8) rozwój ps³. grup kt, gt → kt:
zach.s³ow. kt → c, por. pol. noc, móc, pec, æec; wsch.s³ow. kt → è,
por. ros. noè÷, moè÷, peè÷, teè÷; p³d.s³ow. kt → t, por. scs not÷, moti,
peti, teti;
9) zró¿nicowanie koñcówek M. i B. lmn. rzecz. r.¿. ps³. deklinacji na -ja:
p³n. s³ow. (zach.s³ow., wsch.s³ow.) koñcówka -e (← -ì), por. pol., czes.
due, strus. duše, ukr. dusi; p³d.s³ow. koñcówka -ê, por. scs duê;
10)
10) zró¿nicowanie koñcówki M. im. czyn. cz. ter. r.m.:
p³n.s³ow. (zach.s³ow., wsch.s³ow.) koñcówka -a, por. stpol. rzeka, czes.
nesa, strus. nesa, veda; p³d.s³ow. koñcówka -y||-i, por. scs reky, nesy,
mogy, stsch. mogi.
2.4. Grupa zachodnios³owiañska
2.4.1. PODZIA£Y TERYTORIALNO-JÊZYKOWE
Okres od VII do X w. to faza wewnêtrznych zró¿nicowañ grupy za-

chodnios³owiañskiej. Dzieli siê ona na dwie podstawowe podgrupy etnicz-
47

#1615
no-jêzykowe: lechick¹7 i ³u¿yck¹, a w IX w. w wyniku oddzia³ywania
czynników zewnêtrznych (zob. I.2.3.1) w jej obrêb wchodzi trzecia pod-
grupa czesko-s³owacka. Podgrupa ta wspó³czenie jest kontynuowana przez
jêzyk czeski i s³owacki oraz zró¿nicowane kompleksy dialektów czeskich,
hanackich i s³owackich. Podgrupê ³u¿yck¹ kontynuuj¹ dzi dwa jêzyki:
górno³u¿ycki i dolno³u¿ycki. Centrum skupisk górnych £u¿yczan stanowi
Budziszyn (niem. Bautzen), a dolnych £u¿yczan Chociebu¿ (niem. Cottbus).
£u¿yczanie (zwani tak¿e Serbami ³u¿yckimi) maj¹ zagwarantowane pra-
wo do autonomii kulturowej i jêzykowej.
Na podgrupê lechick¹ sk³ada³y siê trzy wewnêtrznie zró¿nicowane
zespo³y plemienne: po³abski, pomorski, polski. Po³abianie zachodni
Obodrzyce i Drzewianie zajmowali zachodni¹ i rodkow¹ dzisiejsz¹
Meklemburgiê, okolice Lubeki, a w pobli¿u dzisiejszego Hannoweru obej-
mowali równie¿ lewy brzeg £aby. Po³abianie wschodni Wieleci zasied-
lali wschodni¹ Meklemburgiê, obszary ówczesnej pó³nocnej Marchii
Brandenburskiej i Pomorze Szczeciñskie (byæ mo¿e a¿ do Koszalina). Po-
morzanie S³owiñcy i Kaszubi zajmowali obszar dzisiejszego polskiego
Pomorza rodkowego i Gdañskiego. Polski zespó³ plemienny obejmowa³
cztery orodki: Polan (Wielkopolska), Mazowian (Mazowsze), lê¿an
(l¹sk) i Wilan (Ma³opolska).
Sporód tych zespo³ów tylko zespó³ polski potrafi³ wytworzyæ w³asn¹
pañstwowoæ (XXI w.) i wejæ dziêki przyjêciu chrzecijañstwa w sk³ad
pañstw ówczesnej cywilizowanej Europy. Sta³o siê to podstaw¹ ukszta³to-
wania etnicznego, ogólnonarodowego jêzyka polskiego. Dialekty po³abskie
zaginê³y (do XVIII w.) w wyniku wielowiekowej germanizacji. Podobny
los spotka³ dialekty s³owiñskie (XX w.), natomiast dialekty kaszubskie
znalaz³y wsparcie w rozwijaj¹cej siê polszczynie i do dzi wystêpuj¹ na
terenie Pomorza Gdañskiego. Status kaszubszczyzny bywa wspó³czenie
przedmiotem naukowych dyskusji. Zgodnie z ujêciem klasycznym (por. wy-
¿ej) uwa¿a siê j¹ za zespó³ dialektalny, ró¿ni¹cy siê znacznie od dialektów
polskich. Niektóre z najnowszych ujêæ traktuj¹ kaszubszczyznê jako od-
rêbny jêzyk. Zró¿nicowanie S³owiañszczyzny zachodniej przedstawia mapa
nr 3.
7
Nazwa Lechia jest wtórna i sztuczna. Po raz pierwszy pojawia siê w Kronice Win-
centego Kad³ubka (XIIXIII w.). Etymologicznie nawi¹zuje ona do stpol. lechy, lêchy,
lêdy pola, nizinne tereny uprawne, por. ros. lax, lit. lenkas, wêg. lengyel.
48

#1615
Mapa 3. S³owianie zachodni w latach 800950. Przypuszczalne zasiêgi obszarów zamiesz-
kiwanych przez zespo³y plemion: 1. czesko-s³owackich, 2. serbo³u¿yckich, 3. lechickich.
4. Domniemane zasiêgi wa¿niejszych zwi¹zków miêdzyplemiennych: A Morawian,
B Czechów, C Wilan, D Polan, E Obodrzyców, F Wieletów. 5. Granica króle-
stwa niemieckiego na pocz¹tku X wieku. 6. Domniemane zasiêgi osadnictwa wêgierskiego
w po³owie X wieku. (Wed³ug Atlasu historycznego Polski, Warszawa 1967, m. 3).
[K. Dejna, Dialekty polskie, Wroc³aw 1973, s. 64]
2.5. Zró¿nicowanie jêzyków (dialektów) s³owiañskich

wykresy i mapy
Wykres 3. przedstawia te jêzykowe wyznaczniki podzia³ów S³owiañ-

szczyzny, które zosta³y omówione wczeniej (zob. I.2.3.2.). Wierzcho³ki
przedstawionego trójk¹ta wskazuj¹ na cechy wspólne jêzykom s³owiañ-
skim: Z i W (zachodnim i wschodnim), Z i P (zachodnim i po³udniowym),
W i P (wschodnim i po³udniowym). Pojedynczymi literami oznaczone s¹
skontrastowane z tymi cechami w³aciwoci jêzyków s³owiañskich: Z (za-
chodnich), W (wschodnich), P (po³udniowych). Figury geometryczne po-
kryte kratk¹ przedstawiaj¹ cechy wspólne dwu grupom jêzyków, a nieobecne
w trzeciej; obszary poliniowane zawieraj¹ cechy w³aciwe tylko jednej gru-
pie jêzykowej.
49

#1615
Wykres 3
50

#1615
jêz. ps³.
dialekt zachodni dialekt wschodni

jêz. ps³. jêz. ps³.
grupa dialektów (jêzyków) grupa dialektów

zach.s³ow. (jêzyków) wsch.s³ow.
grupa dialektów
(jêzyków) p³d.s³ow.
podgrupa podgrupa podgrupa

lechicka ³u¿ycka czesko-
-s³owacka
do IX w.
dialekty
po³abskie podgrupa
czesko- jêz. scs
-s³owacka
od IX w.
dialekty
pomor-
skie jêz.
jêz. jêz. s³oweñski jêz.
górno- czeski
dialekty macedoñski
³u¿ycki
polskie
jêz. jêz. jêz.

jêzyk jêz. s³owacki serbsko- bu³garski
polski dolno- -chorwacki
³u¿ycki
jêz.
serbski jêzyk
rosyjski
jêz.
chorwacki jêz. jêz.
bia³oruski ukraiñski
Wykres 4
51

#1615
Mapa 4. Jêzyki s³owiañskie i ba³tyckie w r. 900 n.e.
I. Narzecza pruskie i jaæwiêskie. II. Narzecza litewskie i ³otewskie oraz wyspowo pod
Moskw¹ dialekty Galindii (Goladi). III, IV, V, VI. Narzecza lechickie zachodnie. VII. Na-
rzecza kaszubskie. VIII. Narzecza polskie. IXX. Narzecza ³u¿yckie. XI. Narzecza cze-
skie. XII. Narzecza s³owackie. XIII. Narzecza pó³nocnoruskie. XIV. Narzecza
po³udnioworuskie. XV. Narzecza bu³garskie. XVI, XVII, XVIII. Narzecza serbsko-chor-
wackie. XIX. Narzecza s³oweñsko-panoñskie. Cyfry w kó³kach oznaczaj¹ poszczególne
dialekty w obrêbie zespo³ów narzeczy.
[W. Kuraszkiewicz, Podstawowe wiadomoci z gramatyki historycznej jêzyka polskiego,
Warszawa 1970, s. 14]
52

#1615
Mapa 5. Jêzyki Europy i Azji Przedniej w r. 1000 n.e.
A. Jêzyki indoeuropejskie: I. Grupa irañska na po³udnie od Morza Kaspijskiego i grupa
indyjska w Indiach. II. Jêzyk ormiañski na po³udnie od Kaukazu. III. Jêzyk grecki na po-
³udniowym Ba³kanie i w Azji Mniejszej. IV. Grupa romañska w dzisiejszej Italii, w Hisz-
panii, we Francji, w Rumunii i w rodkowym Ba³kanie. V. Grupa celtycka w Irlandii,
w zachodniej i pó³nocnej Anglii, na Pó³wyspie Bretoñskim we Francji. VI. Jêzyk albañ-
ski. VII. Grupa germañska w po³udniowej Skandynawii, w Islandii, w Danii, w Brytanii,
w dzisiejszych Niemczech Zachodnich, w Holandii i w pó³nocnej Belgii. VIII. Grupa s³o-
wiañska na wschód od Elby do róde³ Donu i Wo³gi. IX. Grupa ba³tycka od dolnej Wis³y
poza Niemen. B. Jêzyki nieindoeuropejskie: X. Jêzyki uralskie (ugrofiñskie) w pó³nocno-
-wschodniej Europie i na Wêgrzech. XI. Jêzyki tureckie w po³udniowo-wschodniej Euro-
pie. XII. Jêzyki kaukaskie. XIII. Jêzyki semickie (aramejskie i arabskie) w zachodniej,
po³udniowej i wschodniej peryferii Morza ródziemnego a¿ po Zatokê Persk¹. XIV. Pó³-
nocna granica wp³ywów jêzyka arabskiego. XV. Kierunki ekspansji lingwistycznych. Cyfry
w kó³kach oznaczaj¹ poszczególne dialekty w obrêbie grup jêzykowych.
[W. Kuraszkiewicz, Podstawowe wiadomoci z gramatyki historycznej jêzyka polskiego,
Warszawa 1970, s. 12]
53

#1615
3. JÊZYK POLSKI
3.1. Geneza jêzyka polskiego
Pocz¹tek samodzielnego rozwoju jêzyka polskiego umownie datujemy

na II po³owê X w., ³¹cz¹c ten fakt z rozwojem polskiej pañstwowoci
(zob. 3.2.). Trzeba jednak podkreliæ, ¿e by³o to mo¿liwe jedynie dziêki
temu, ¿e poprzedzi³y tê fazê ewolucji jêzyka etapy wczeniejsze: przed-
polski, pras³owiañski, indoeuropejski, o których by³a mowa w poprzed-
nich rozdzia³ach. Z diachronicznego punktu widzenia mamy zatem do
czynienia z kontynuacj¹ okrelonych tendencji rozwojowych, koncentruj¹-
cych siê w ewolucji poszczególnych jêzyków (indoeuropejskich, s³owiañ-
skich), a w interesuj¹cym nas wypadku w rozwoju polszczyzny:
Obiektywnie tak zwani S³owianie czy te¿ Pras³owianie byli przodkami
lingwistycznymi, czyli jêzykowymi zarówno Polaków, jak i innych S³o-
wian; jêzyk wiêc pras³owiañski powinien byæ uwa¿any za dawny jêzyk
polski. Podobnie ma siê sprawa ze stanem jêzykowym praindoeuropejskim,
który w swej dostêpnej dla naszego badania, a ustanawianej drog¹ domy-
s³ów i odtwarzañ postaci, mo¿e byæ równie¿ uwa¿any za najstaro¿ytniej-
szy jêzyk polski8.
W sposób graficzny ow¹ ci¹g³oæ rozwojow¹ przedstawia wykres 5,
bêd¹cy zarazem swego rodzaju podsumowaniem dotychczasowego wyk³a-
du. Na osi czasu przedstawiono schematycznie chronologiê kolejnych faz
ewolucji, które poprzedzi³y rozwój jêzyka polskiego, tj. okresy: wspólnoty
praindoeuropejskiej, kszta³towania siê rodzin jêzyków indoeuropejskich,
wspólnoty ba³to-s³owiañskiej, wêdrówek ludów, wyodrêbniania siê pod-
grup i zespo³ów jêzyków zachodnios³owiañskich.
8
J. Baudouin de Courtenay, Zarys historii jêzyka polskiego, Warszawa 1922, s. 22.
54

#1615
III w. p.n.e. III w. n.e.
XXX w. p.n.e. XIX w. p.n.e. VIV w. p.n.e. VIVII w. n.e. X w. n.e.

II w. n.e.
#1615
podgrupy pocz¹tek i rozwój
i zespo³y jêz. jêz. pol. (stpol.,
zach. s³ow. rpol., npol.)
zanik wspólnoty ps³.

grupy jêz. s³ow.
wspólnota pie. kszta³towanie siê wspólnota apogeum
i rozwój rodziny ba³to-s³ow. pocz¹tek wspólnoty
wêdrówki
jêzyków ie. wspólnoty ps³.
ludów

ps³.
Wykres 5
55
3.2. Periodyzacja dziejów jêzyka polskiego
Periodyzacji dziejów jêzyka polskiego dokonujemy ze wzglêdu na dwa

kryteria. Pierwszym z nich jest fakt wystêpowania (lub niewystêpowania)
pisanych zabytków jêzyka polskiego; jest to wiêc swego rodzaju kryte-
rium filologiczne. O drugim decyduje wewnêtrzny rozwój jêzyka, w którym
zaznaczaj¹ siê pewne cezury, i zewnêtrzne (pozajêzykowe, tj. spo³eczne,
polityczne, kulturalne, ekonomiczne) jego uwarunkowania. W tym wypadku
mamy do czynienia z kryterium historycznojêzykowym9.
Ze wzglêdu na pierwsze kryterium dzieje jêzyka polskiego dzielimy na
dwie epoki (doby):
1) epokê przedpimienn¹ do 1136 r.,
2) epokê pimienn¹ od 1136 r.
Granicê chronologiczn¹ miêdzy tymi dwoma epokami stanowi rok 1136
data prawdopodobnego sporz¹dzenia tzw. Bulli gnienieñskiej (zob.
I.3.3.2.1). Nie jest to co prawda dokument sporz¹dzony na ziemiach pol-
skich i sformu³owany w jêzyku polskim, ale w jego tekcie ³aciñskim wy-
stêpuje 410 nazw miejscowych i osobowych, na podstawie których mo¿na
zrekonstruowaæ system fonetyczny ówczesnej polszczyzny oraz wyró¿niæ
produktywne typy onomastyczne. Ten tekst spe³nia wiêc w gruncie rzeczy
funkcjê pierwszego filologicznego zabytku polszczyzny i dlatego przypi-
sywan¹ mu datê powstania uznajemy za cezurê obu epok przedpimien-
nej i pimiennej.
Ze wzglêdu na drugie kryterium w dziejach jêzyka polskiego wyró¿nia-
my trzy okresy:
1) okres staropolski od pocz¹tków rozwoju polszczyzny (X w.) do
prze³omu XV i XVI w.,
2) okres redniopolski obejmuj¹cy wiek XVI, XVII i XVIII do roku
1772,
3) okres nowopolski od roku 1772 do roku 1939.
Najnowsz¹ histori¹ polszczyzny (po okresie II wojny wiatowej), tj. od
1945 r., zajmuje siê ju¿ nauka o wspó³czesnym jêzyku polskim.
9
Jeli chodzi o periodyzacjê dziejów jêzyka polskiego, to por. m.in. M. Kara, Histo-
ria jêzyka w ujêciu Z. Klemensiewicza, Poradnik Jêzykowy 1970, z. 3, s. 139150; Z. Kle-
mensiewicz, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974; S. Borawski, Tradycja
i perspektywy. Przesz³oæ i przysz³oæ nauki o dziejach jêzyka polskiego, Wroc³aw 1995.
56

#1615
W zwi¹zku z t¹ periodyzacj¹ mówimy w skrócie o jêzyku staropol-
skim (stpol.), redniopolskim (rpol.), nowopolskim (npol.) i o wspó³-
czesnej polszczynie. Granice okresu staropolskiego okrelaj¹ pocz¹tki
rozwoju polskiej pañstwowoci (od 966 r.) oraz renesansowy prze³om w na-
szej kulturze. Rozwój jêzyka polskiego w tym okresie determinuj¹ dwa
podstawowe czynniki: polityczno-pañstwowy i kocielno-wyznaniowy.
Dzia³ania w³adzy wieckiej i dzia³ania Kocio³a maj¹ w tym okresie ten
sam g³ówny cel scalanie spo³eczeñstwa i pañstwa narodowego, a tym
samym równie¿ scalanie jêzyka, wytworzenie na podstawie regionalno-
-plemiennych odmian pisanego jêzyka ogólnonarodowego, czyli jêzyka
literackiego, którego pocz¹tki mo¿emy ledziæ poczynaj¹c od wieku XIV.
W sferze wewnêtrznej ewolucji polszczyzny w okresie stpol. na plan pierw-
szy wysuwa siê rozwój systemu fonetycznego, fonologicznego i fleksyj-
nego. Zanik iloczasu (zob. II.6) na prze³omie XV i XVI w., który
spowodowa³ zasadnicze zmiany w podsystemie wokalicznym i prozodycz-
nym, jest jednym z g³ównych czynników decyduj¹cych o rozgraniczeniu okre-
su stpol. i rpol.
Okres rpol. rozpoczyna z³oty wiek kultury polskiej, a zamyka data
pierwszego rozbioru Polski (1772 r.). W tym okresie polszczyzna w pe³ni
zyskuje ju¿ rangê jêzyka literackiego, zaznaczaj¹ siê w jej obrêbie odmia-
ny funkcjonalne (style), socjalne (rodowiskowe, zawodowe) i regionalne
(terytorialne). Wtedy to zaznacza siê ró¿nica w rozwoju literackiej polszczy-
zny ogólnej i dialektów ludowych. W okresie rpol. zawieraj¹ siê g³ówne
tendencje rozwojowe podsystemu fleksyjnego, w nowym kszta³cie formuje
siê podsystem fonetyczny, bardzo intensywnie wzbogaca siê zasób leksykal-
ny polszczyzny (ok. czterokrotny wzrost zasobu w porównaniu z okresem
stpol.), co determinuje zarazem rozwój podsystemu s³owotwórczego,
literackie formy wypowiedzi sprzyjaj¹ doskonaleniu siê warstwy sk³adnio-
wej tekstów. Jest to okres pe³nego rozwoju polszczyzny. Zaznaczyæ w tym
miejscu trzeba, ¿e na proces doskonalenia siê jej systemu w gruncie rze-
czy nie wywar³ ujemnego wp³ywu upadek kulturalny Polski w okresie ba-
roku saskiego.
Okres npol. otwiera epoka owiecenia, która wnios³a wiele nowego i do
wewnêtrznej ewolucji jêzyka polskiego, i co mo¿e najwa¿niejsze do
nauki o jêzyku, sposobów pos³ugiwania siê nim i troski o jego popraw-
noæ, sprawnoæ i estetykê. Zarazem zaczyna siê faza rozbiorów Polski,
od których pocz¹wszy polszczyzna przez ponad 120 lat bêdzie siê rozwi-
57

#1615
ja³a w odmiennych ni¿ dot¹d warunkach pod, stopniowo nasilaj¹cym siê,
szczególnie w XIX w., wp³ywem jêzyków pañstw zaborczych. System jê-
zykowy polszczyzny by³ jednak ju¿ na tyle ukszta³towany, ¿e wp³ywy te
nie zmieni³y zasadniczych tendencji jego rozwoju, a praca nad jêzykiem
w epoce owiecenia wytworzy³a w wiadomoci narodowej poczucie, ¿e
jêzyk polski symbolizuje utracon¹ ojczyznê, ¿e powinien byæ on przed-
miotem szczególnej troski. Dlatego te¿ okres npol. dostarczy³ najwspanial-
szych zabytków jêzyka literackiego. W XIX w. na plan pierwszy wysuwa
siê rozwój podsystemu s³owotwórczego, sk³adniowego oraz zasobu leksy-
kalnego, a tendencje rozwojowe podsystemu fonetycznego i fleksyjnego
wchodz¹ w stadium koñcowe10. Wiek XX wnosi w rozwój polszczyzny
nowe tendencje i wartoci, szczególnie w zakresie s³owotwórstwa, sk³adni
i s³ownictwa oraz w planie stratyfikacji jêzyka, ale nie zmieniaj¹ one w spo-
sób zasadniczy ukszta³towanego ju¿ systemu gramatycznego polszczyzny.
3.3. Najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego
3.3.1. DANE Z EPOKI PRZEDPIMIENNEJ
Z epoki przedpimiennej (zob. I.3.2.) pochodzi kilka tekstów ³aciñskich,

w których wystêpuj¹ zapisy nazw w³asnych odnosz¹cych siê do terytorium
polskiego. Nie s¹ to sensu stricto zabytki jêzyka polskiego, ale trzeba o nich
wspomnieæ, poniewa¿ rejestruj¹ fakty istotne z punktu widzenia i historii
jêzyka, i historii w ogóle.
3.3.1.1. Geograf Bawarski (GB)

Chronologicznie pierwszym tego typu zabytkiem jest geograficzno-his-
toryczny opis, sporz¹dzony przez anonimowego autora w Bawarii i dlatego
zwanego Geografem Bawarskim (st¹d i skrótowa nazwa ca³ego rêkopisu).
Ten rêkopimienny tekst, datowany na IX w., rejestruje m.in. plemienne
terytoria rodkowej Europy i wród licznych nazw wymienia i te, które
odnosi³y siê do plemion zamieszkuj¹cych obszary póniejszego pañstwa
10
Por. np. D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978; I. Ba-
jerowa, Polski jêzyk ogólny XIX w. Stan i ewolucja, t. I: Ortografia, fonologia z fonetyk¹,
morfonologia, Katowice 1986, t. II: Fleksja, Katowice 1992.
58

#1615
polskiego: Wilanie, Goplanie, Wiercanie, Lêdzicy, lê¿anie, Dziadosza-
nie, Opolanie, Brze¿anie, Golêszycy. Istotne jest m.in. to, ¿e zapis nazwy
Dziadoszanie jest pierwsz¹ rejestracj¹ wystêpowania procesu tzw. przeg³osu
lechickiego (zob. II.2).
3.3.1.2. Dagome iudex (Di.)

Drugi rêkopis to najdawniejszy polski dokument, tzw. Dagome iudex,
w którym Mieszko I oddawa³ swe pañstwo pod opiekê papie¿a. Dokument
ten zosta³ prawdopodobnie sporz¹dzony ok. 990 r., ale znane s¹ jedynie
kopie jego streszczenia, pochodz¹ce z XI i XII w. £aciñska (czêsto skróto-
wa) pisownia bardzo zniekszta³ca³a formê polskich nazw, tak ¿e trzeba je
by³o rozszyfrowaæ. Zapisów tych nazw jest kilka: Kraków, Gniezno, Szcze-
cin, Odra, Prusowie, Rusowie. Pierwszy wyraz tytulatury tego dokumentu
stanowi prawdopodobnie skrótowy zapis dwóch imion pierwszego histo-
rycznego polskiego w³adcy: Dago (od Dagobert imiê chrzecijañskie),
Me (od Mesco ← Mieszko ← Miecs³aw? pierwotne imiê s³owiañskie).
3.3.1.3. Kronika Thietmara (KTh.)

Trzeci chronologicznie tekst to Kronika merseburskiego biskupa Thiet-
mara, zawieraj¹ca m.in. opis walk niemiecko-polskich w latach 1000, 1010,
1015. Rêkopis sporz¹dzony by³ po ³acinie przez Niemca to podwójnie
sprzyja³o zniekszta³caniu postaci polskich nazw. Thietmar wymienia nie-
które nazwy polskich plemion, grodów i rzek: Dziadoszycy, lê¿anie, G³o-
gów, Krosno, Niemcza, Wroc³aw, Odra, Bóbr, a tak¿e imiê ówczesnego
polskiego w³adcy Boles³awa Chrobrego.
3.3.2. ZABYTKI EPOKI PIMIENNEJ
Pe³na lista zabytków rêkopimiennych z okresu staropolskiego (te tylko

bowiem zas³uguj¹ na miano najdawniejszych) liczy kilkadziesi¹t pozy-
cji. W tym miejscu zamieszczone s¹ krótkie charakterystyki tylko kilkuna-
stu z nich, które szczególnie czêsto bywaj¹ wykorzystywane w dydaktyce
uniwersyteckiej. Pe³niejsze dane dotycz¹ce tych i innych zabytków pol-
szczyzny wraz z wyborami tekstów zawieraj¹ przyk³adowo m.in. nastêpu-
j¹ce opracowania:
1) W. Taszycki, Najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego, Wroc³aw 1963;
wyd. 5 rozszerzone, Wroc³aw 1975,
59

#1615
2) S. Vrtel-Wierczyñski, Wybór tekstów staropolskich. Czasy najdaw-
niejsze do roku 1543, wyd. 3, Warszawa 1963,
3) W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku
1543, Wroc³aw 1984; wyd. 2 poprawione i uzupe³nione, Wroc³aw 1995.
3.3.2.1. Bulla gnienieñska (Bgn.)

Rejestr zabytków epoki pimiennej otwiera Bulla z 1136 r. (zob. I.3.2.),
zwana Bull¹ gnienieñsk¹, a przez A. Brücknera okrelona jako z³ota
Bulla ze wzglêdu na obszerny i ciekawy materia³ jêzykowy, który w niej
jest zawarty. Jest to tzw. bulla protekcyjna, przyjmuj¹ca w opiekê stolicy
apostolskiej dobra arcybiskupstwa gnienieñskiego. Zosta³a ona wystawiona
przez papie¿a Innocentego II na probê arcybiskupa gnienieñskiego Jaku-
ba. Polski materia³ jêzykowy, zawarty w tekcie ³aciñskim, sk³ada siê
z dwóch grup nazw w³asnych mniej licznych nazw miejscowych i licz-
niejszych nazw osobowych. £¹cznie w tekcie Bulli gnienieñskiej wystê-
puje 410 polskich nazw. Wed³ug badañ historycznych, przeprowadzonych
przez K. Maleczyñskiego, znany tekst Bulli jest falsyfikatem, który zosta³
zredagowany przez osobê nie znaj¹c¹ dostatecznie dobrze zwyczajów kan-
celarii papieskiej tamtych czasów. Jest jednak prawdopodobne, ¿e ten fal-
syfikat zosta³ sporz¹dzony na podstawie jakiej autentycznej bulli dotycz¹cej
arcybiskupstwa gnienieñskiego, o czym zdaj¹ siê wiadczyæ autentyczne
imiona kardyna³ów umieszczone na dokumencie. Dla badañ historyczno-
jêzykowych wa¿ne jest jednak to, ¿e dokument w znanej nam postaci po-
wsta³ w latach 11391146, a wiêc nawet je¿eli jest falsyfikatem zawiera
autentyczny polski materia³ jêzykowy z I po³owy XII w.
3.3.2.2. Ksiêga henrykowska (Kh.)

Zabytek ten pochodzi z XIII w. Zawiera opis pocz¹tkowych dziejów
klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wroc³awiem. Tekst jest ciekaw¹
ilustracj¹ rozwoju ówczesnych stosunków spo³ecznych. Oprócz materia³u
onomastycznego w tym ³aciñskim rêkopisie znajdujemy pierwsze zdanie
zapisane po polsku. Widnieje ono pod dat¹ 1270 r. we fragmencie Ksiêgi...
pt. O pierwszym w³acicielu dzia³u zwanego Brukalicy i dlaczego siê tak
nazywa, gdzie zawarta jest opowieæ o czeskim (? raczej l¹skim) osadni-
ku Boguchwale (Bogwale), który w ten sposób zwróci³ siê do ¿ony maj¹-
cej trudnoci z mieleniem na ¿arnach: day ut ia pobrusa a ti poziwai, tzn.
daj, aæ ja pobruszê, a ty poczywaj. Od tego bruszenia, czyli obracania ka-
60

#1615
mienia ¿aren, przezwano go jak pisze kronikarz Bruka³em, a jego potom-
ków i póniej ca³¹ osadê Brukalicy.
3.3.2.3. Bogurodzica (B)

Jest to najstarsza polska pieñ religijna. Najwczeniejsza jej wersja pi-
sana pochodzi z pocz¹tku XV w., ale opiera siê na tekcie oryginalnym
powsta³ym prawdopodobnie w XIII w. Jej pierwotny tekst liczy³ tylko dwie
zwrotki (zawieraj¹ce apostrofy do Matki Bo¿ej i Syna Bo¿ego), tekst z koñ-
ca XV w. ju¿ piêtnacie zwrotek, a wersja XVI-wieczna a¿ dwadziecia
dwie, co wiadczy o popularnoci tej pieni w owym okresie. By³a ona
intonowana m.in. w chwilach podnios³ych, wa¿nych i uroczystych (wg wia-
dectwa D³ugosza piewa³o j¹ polskie rycerstwo w bitwie pod Grunwal-
dem). Tekst pieni zawiera ciekawy materia³ jêzykowy, wiadcz¹cy m.in.
o obcych wp³ywach kulturowych, i charakteryzuje siê wysokim kunsztem
artystycznym.
3.3.2.4. Kazania wiêtokrzyskie (Kw.)

Kazania wiêtokrzyskie odnalaz³ A. Brückner wszyte w oprawê inne-
go rêkopisu podczas studiów w petersburskiej Bibliotece Publicznej
w 1890 r. Nazwa³ je wiêtokrzyskimi, poniewa¿ ksiêga, w której siê prze-
chowa³y, by³a poprzednio w³asnoci¹ biblioteki klasztoru benedyktynów
usytuowanego w Górach wiêtokrzyskich. Tekst pisany jest po polsku, ³a-
ciñskie s¹ tylko cytaty wprowadzaj¹ce temat danego kazania. Kazania te
nale¿¹ bowiem do gatunku tzw. kazañ akademickich, przeznaczonych dla
wiat³ego audytorium i dlatego cechuje je struktura charakterystyczna dla
uroczystej wypowiedzi kaznodziejskiej. Na pocz¹tku wystêpuje temat za-
warty w ³aciñskim cytacie, nastêpnie tzw. temat pomocniczy, bêd¹cy jak
gdyby przek³adem treci cytatu na konkretne sytuacje, wreszcie rozwiniê-
cie tematu. Teksty Kazañ wiêtokrzyskich zawieraj¹ wiele wyznaczników
ówczesnego stylu retorycznego apostrofy, wyliczenia, powtórzenia, ale-
gorie, paralelizmy sk³adniowe, czêsto ich fragmenty pisane s¹ proz¹ zryt-
mizowan¹. Oryginalny zbiór kazañ powsta³ prawdopodobnie na pocz¹tku
XIV w. znany ich odpis datowany jest na po³owê XIV w. Cechy jêzyko-
we Kazañ wiêtokrzyskich sugeruj¹ zwi¹zek tego zabytku z pó³nocn¹ Ma-
³opolsk¹.
61

#1615
3.3.2.5. Psa³terz floriañski (Pfl.)
Ten Psa³terz by³ przechowywany w bibliotece klasztoru kanoników la-
teraneñskich w St. Florian pod Linzem w Austrii st¹d nazwa zabytku.
Zawiera ona teksty psa³terzowe w jêzyku ³aciñskim, polskim i niemiec-
kim; po ka¿dym wersecie ³aciñskim umieszczony jest zwykle jego polski,
a nastêpnie niemiecki, odpowiednik. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e wersja
polska i niemiecka nie jest bezporednim t³umaczeniem tekstu ³aciñskie-
go, s¹ to bowiem odpisy t³umaczeñ wczeniejszych. Przek³ad niemiecki
pisany jest dialektem, którego u¿ywali mieszczanie krakowscy niemieckiego
pochodzenia, przek³ad polski nosi wyrane cechy ma³opolskiej regional-
nej odmiany jêzyka (cz. I, do psalmu 101 dialekt rodkowoma³opolski,
cz. II dialekt pó³nocnoma³opolski). Rêkopis wiêkszej czêci zabytku
pochodzi z koñca XIV w., czêæ koñcowa jest póniejsza z pocz¹tku XV w.
3.3.2.6. Roty s¹dowe (Rs.)

S¹ to zeznania sk³adane pod przysiêg¹ w trakcie przewodów s¹dowych.
Protokó³y przewodów s¹dowych by³y sporz¹dzane po ³acinie, ale bezpo-
rednie zeznania, ujête w krótkie formu³y rot, by³y zapisywane po polsku.
Najstarsze zabytki jêzykowe tego rodzaju pochodz¹ z koñca XIV w. i z po-
cz¹tku XV w. S¹ one cile datowane i maj¹ walor autentycznych wypowie-
dzi formu³owanych zapewne zgodnie ze zwyczajem ówczesnej codziennej
polszczyzny. Zbiory rot s¹dowych s¹ stosunkowo liczne, ale do najczêciej
przywo³ywanych nale¿¹ roty poznañskie i krakowskie. S¹ one dobrym
wiadectwem kszta³towania siê dwóch regionalnych odmian ówczesnego
jêzyka polskiego wielkopolskiej i ma³opolskiej. Znane s¹ równie¿ roty
warszawskie z XV i XVI w.
3.3.2.7. Kazania gnienieñskie (Kgn.)

Na ten zbiór kazañ sk³adaj¹ siê 103 teksty ³aciñskie i 10 tekstów pol-
skich. Polskie kazania s¹ zró¿nicowane objêtociowo; piêæ z nich to teksty
d³ugie, piêæ krótkie. Nie s¹ one samodzielne pod wzglêdem treciowym
i kompozycyjnym. Wzorowane s¹ na funkcjonuj¹cych w redniowieczu
³aciñskich kazaniach, legendach i apokryfach, st¹d zapewne latynizmy
wystêpuj¹ce w ich sk³adni. Stylistyka Kazañ gnienieñskich jest mniej
kunsztowna ni¿ Kazañ wiêtokrzyskich. Pozwala to na wniosek, ¿e by³y
one kierowane do szerokiego krêgu odbiorców, do pospólstwa, a ich jêzyk
by³ bli¿szy wypowiedzi potocznej. Cechy jêzykowe tego zabytku wskazu-
j¹ na jego wielkopolskie pochodzenie. Rêkopis Kazañ... zosta³ opracowa-
62

#1615
ny na pocz¹tku XV w. Zabytek ten by³ i jest przechowywany w Bibliotece
Kapitulnej w Gnienie, st¹d nazwa Kazania gnienieñskie.
3.3.2.8. Wiersz S³oty O zachowaniu siê przy stole (S³.)

Zabytek pochodzi z pocz¹tku XV w. Zosta³ odnaleziony przez A. Brück-
nera w petersburskiej Bibliotece Publicznej na prze³omie lat 1889/1890.
Jest to pierwszy zabytek staropolskiej poezji wieckiej i pierwszy tekst
niejako autoryzowany. W zakoñczeniu utworu wystêpuje bowiem nazwisko
jego autora S³ota, którym w wietle ostatnich ustaleñ by³ prawdopo-
dobnie szlachcic z ziemi ³êczyckiej Przec³aw S³ota, pe³ni¹cy w latach 1398-
-1400 urz¹d burgrabiego poznañskiego. Utwór zosta³ zapisany ok. 1415 r.
Tytu³ stanowi parafrazê jego treci; w pierwopisie tekst nie by³ zatytu³o-
wany. W opracowaniach bywa równie¿ stosowany inny tytu³ O chlebo-
wym stole, bêd¹cy cytatem trzeciego wersu utworu.
3.3.2.9. List mi³osny z 1429 (Lm.)

Jest to pierwszy zabytek epistolografii staropolskiej. Stanowi³ czêæ
sk³adow¹ obszernego rêkopisu z I po³owy XV w., w którym przewa¿a³y
teksty ³aciñskie, znajduj¹cego siê w zbiorach Biblioteki Jagielloñskiej. Po
raz pierwszy og³osi³ tekst Listu... L. Malinowski w 1885 r. (Prace Filolo-
giczne, I, 1885, s. 480481). Autor listu i jego adresatka s¹ nieznani. Sty-
listyka tekstu pozwala na wychwycenie formu³ kszta³tuj¹cej siê konwencji
epistolograficznej, a jego cechy jêzykowe wi¹¿¹ ten zabytek z Wielkopolsk¹.
3.3.2.10. Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica (JP)

Ten zabytek znany jest z kopii sporz¹dzonej ok. 1460 r., ale tekst orygi-
nalny jest wczeniejszy prawdopodobnie o 20 lat. Jego autorem jest Jakub
Parkoszowic z ¯órawicy, profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Jego
obszerny traktat stanowi pierwsz¹ próbê znormalizowania bardzo zró¿ni-
cowanej (zindywidualizowanej) staropolskiej ortografii. Swoje pogl¹dy
wy³o¿y³ Parkoszowic po ³acinie, ale do³¹czy³ do traktatu wierszowane obie-
cado (abecad³o) w jêzyku polskim. Propozycje pisowni Parkoszowica nie
wp³ynê³y na rozwój polskiej ortografii, ale rejestruj¹ one stan systemu fo-
netycznego ówczesnej polszczyzny, m.in. fakt wystêpowania iloczasu.
3.3.2.11. Kodeks wiêtos³awów (K)

Jest to przek³ad z ³aciny na jêzyk polski Statutu wilickiego, zawieraj¹-
cego kodyfikacjê ustawodawstwa polskiego, ustanowionego na zjedzie
63

#1615
w Wilicy przez Kazimierza Wielkiego w 1347 r. Przek³adu tego dokona³
Mazur wiêtos³aw z Wocieszyna dla ks. Boles³awa mazowieckiego ok.
r. 1449 st¹d tytu³ kodeksu. Tekst dokumentu zawiera wiele regionalizmów
(dialektyzmów) charakterystycznych dla mazowieckiej odmiany polszczy-
zny w XV w. Pod tym wzglêdem Kodeks wiêtos³awów stanowi ciekawy
zabytek jêzykowy. Zarazem jednak cechuje go nieudolna stylistyka wynikaj¹-
ca z niewolniczego trzymania siê tekstu ³aciñskiego i dos³ownego przek³adu.
Braki w sztuce translatorskiej wiêtos³awa z Wocieszyna powoduj¹, ¿e nie-
które fragmenty tekstu polskiego s¹ po prostu niezrozumia³e bez porównywa-
nia ich z tekstem ³aciñskim.
3.3.2.12. ¯ywot wiêtego B³a¿eja (¯B)

Rêkopis tego zabytku jêzykowego pochodzi z po³owy XV w. Zachowa³
siê jedynie w czterech krótkich fragmentach. Pierwotnie wchodzi³ on w sk³ad
stpol. pasjona³u, tzn. zbioru ¿ywotów wiêtych mêczenników. Gatunkowo
¯ywot w. B³a¿eja nale¿y do literatury apokryficznej. Jêzyk zabytku za-
wiera cechy charakterystyczne dla dialektu rodkowoma³opolskiego.
3.3.2.13. Biblia królowej Zofii (BZ)

Zachowany do naszych czasów fragment przek³adu Starego Testamen-
tu jest jedyn¹ pozosta³oci¹ pe³nego t³umaczenia Biblii, sporz¹dzonego dla
królowej Zofii (Sonki), ¿ony W³adys³awa Jagie³³y. Do II wojny wiatowej
zabytek ten znajdowa³ siê w bibliotece gimnazjalnej w Sáros-Patak na
Wêgrzech st¹d inna nazwa rêkopisu: Biblia szaroszpatacka. W czasie
II wojny wiatowej rêkopis ten zagin¹³ (odnaleziono tylko drobne fragmen-
ty). XV-wiecznego przek³adu dokonywa³o kilku t³umaczy, z których ostat-
nim by³ ks. Andrzej z Jaszowic. Przek³ad zosta³ zakoñczony w 1455 r.
Zawiera on wiele bohemizmów, poniewa¿ t³umacze posi³kowali siê tek-
stem czeskim i niejednokrotnie wrêcz go cytowali, jeli nie mogli sobie
poradziæ z subtelnociami tekstu ³aciñskiego. Jêzyk Biblii królowej Zofii
cile wi¹¿e siê z regionem Ma³opolski (dialekt pó³nocnoma³opolski).
3.3.2.14. Legenda o wiêtym Aleksym (LA)

Jest to doæ obszerny utwór wierszowany, licz¹cy w zachowanej wer-
sji 240 wersów (brak zakoñczenia). Zabytek ten pochodzi z II po³owy
XV w. W tekcie Legendy o w. Aleksym doæ licznie wystêpuj¹ cechy
dawnego dialektu mazowieckiego.
64

#1615
3.3.2.15. ¯ale Matki Boskiej pod krzy¿em (¯MB)
Utwór ten, zaczynaj¹cy siê od s³ów Pos³uchajcie bracia mi³a..., które
stanowi¹ jego drugi tytu³, uznawany jest za najpiêkniejsz¹ XV-wieczn¹
pieñ religijn¹, jedyn¹ z tego okresu godn¹ porównania z Bogurodzic¹
(zob. I.3.3.2.3.). Charakteryzuje j¹ bardzo rzadka w tym czasie monologowa
forma wypowiedzi i liryzm po³¹czony z realizmem obrazowania. Wiele cech
jêzykowych wi¹¿e ten zabytek z regionem Mazowsza.
3.3.2.16. Wiersz o zabiciu Andrzeja Têczyñskiego (WT)

Ten utwór zosta³ napisany na wieæ o zamordowaniu przez mieszczan
krakowskich Andrzeja Têczyñskiego, kasztelana wojnickiego, w 1461 r.
Tekst zachowa³ siê na ok³adce najstarszego rêkopisu Kroniki Galla Anoni-
ma. Po raz pierwszy wyda³ ten wiersz J.W. Bandtkie w³anie wraz z Kro-
nik¹ Galla (Warszawa 1824 r.).
3.3.2.17. Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci¹ (RP)

Jest to jeden z najciekawszych tekstów poetyckich, które powsta³y
w okresie staropolskim. Rêkopis Rozmowy... powsta³ pod koniec XV w.
Tekst w zachowanej wersji liczy 498 wersów (brak zakoñczenia) i tym
samym jest najd³u¿szym utworem poetyckim z tego okresu. Charakteryzuje
go czêsta w XV i XVI w. forma dialogu i du¿a plastyka obrazowania, siê-
gaj¹ca po naturalistyczne rodki wyrazu. Cechy jêzykowe pozwalaj¹ ³¹-
czyæ ten zabytek z regionem Mazowsza.
3.3.2.18. Rozmylanie przemyskie (Rprzem.)

Jest to najobszerniejszy zabytek stpol. prozy narracyjnej, licz¹cy 426
kart (brak pocz¹tku i zakoñczenia). Znany rêkopis pochodzi z pocz¹tku
XVI w. i jest kopi¹ wczeniejszego (zapewne XV-wiecznego) orygina³u.
Tekst zawiera opowieæ o ¿yciu wiêtej Rodziny ze szczególnym uwzglêd-
nieniem historii ¿ycia i mêki Chrystusa. Jest to utwór apokryficzny, bêd¹-
cy kompilacj¹ w¹tków zaczerpniêtych z ró¿nych róde³. Cechy jêzykowe
zabytku wi¹¿¹ go z regionem pó³nocnej Ma³opolski.
3.3.2.19. Psa³terz pu³awski (Ppu³.)

Zabytek pochodzi z prze³omu XV i XVI w. Porównanie jêzyka psal-
mów zawartych w Ppu³. i Pfl. (zob. I.3.3.2.5) pozwala m.in. stwierdziæ,
jakim przemianom podlega³a polszczyzna w okresie dziel¹cym powstanie
65

#1615
obu psa³terzy, tj. w okresie ponad 100 lat. W rêkopisie Psa³terza pu³awskiego
wystêpuj¹ cechy ma³opolskiej regionalnej odmiany ówczesnej polszczyzny.
3.4. Grafia tekstów staropolskich
3.4.1. TRUDNOCI Z ADAPTACJ¥ ALFABETU £ACIÑSKIEGO
S³owianie nie stworzyli w³asnego systemu znaków graficznych (litero-

wych) na oznaczenie dwiêków swej mowy. S³owiañszczyzna po³udniowa
(a póniej wschodnia) w wyniku dzia³alnoci Cyryla i Metodego, a nastêp-
nie ich uczniów i kontynuatorów, zaadaptowa³a alfabet grecki. W ten spo-
sób powsta³y takie systemy oznaczeñ literowych, jak g³agolica, cyrylica,
gra¿danka. S³owianie zachodni, w tym Polacy, pozostaj¹cy w sferze od-
dzia³ywania kultury chrzecijañskiej Rzymu, przejêli system literowy cha-
rakterystyczny dla ³aciny. W odniesieniu do jêzyka polskiego abecad³o
³aciñskie nie by³o wystarczaj¹ce. Brak bowiem w nim by³o oznaczeñ ta-
kich dwiêków mowy, jak:
samog³oski nosowe (ê, Ä);
samog³oski zmieniaj¹ce relacje fonologiczne (i, y);
spó³g³oski miêkkie (np. b, m, ñ);
spó³g³oski rodkowojêzykowe (np. , , æ);
spó³g³oski dzi¹s³owe (np. , , è);
spó³g³oski zwarto-szczelinowe (np. c, ¼);
spó³g³oski j, w, ³.
Podkreliæ trzeba, ¿e w trakcie powstawania pierwszych polskich teks-
tów pisanych system fonologiczny polszczyzny podlega³ istotnym zmianom
(zob. 11.14), co dodatkowo utrudnia³o jednoznaczne przyporz¹dkowanie
znaków graficznych znakom dwiêkowym, polszczyzna pod wzglêdem
fonetycznym by³a zró¿nicowana regionalnie, a teksty te wychodzi³y w zna-
cznej czêci spod pióra cudzoziemców.
Wszystko to sprawia³o, ¿e przez ca³y okres staropolski grafia rozwija³a
siê ¿ywio³owo, w sposób nieskodyfikowany, zindywidualizowany. Nie na-
le¿y zatem w odniesieniu do tego okresu mówiæ o ortografii, tj. normie
pisowniowej (zasadach pisowni), bo takiej nie by³o, lecz o adaptacji abe-
cad³a ³aciñskiego i pocz¹tkach grafii tekstów staropolskich. Pierwsz¹ pró-
66

#1615
bê normalizacji tej grafii przynosi wiek XV. Jest ni¹ Traktat o ortografii
Jakuba Parkoszowica (zob. I.3.3.2.10), ale dopiero w XVI w. powstanie
polski system ortograficzny, który bêdzie podlega³ zmianom a¿ po wiek XX.
3.4.2. PODSTAWOWE TYPY GRAFII STAROPOLSKIEJ
W dziejach polskiej grafii rozró¿niamy trzy jej podstawowe typy wy-

stêpuj¹ce w pewnym nastêpstwie chronologicznym:
1) grafia niez³o¿ona polegaj¹ca na nieregularnych (¿ywio³owych,
zindywidualizowanych) substytucjach oznaczeñ literowych w stosunku do
znaków dwiêkowych;
2) grafia z³o¿ona wprowadzaj¹ca, w sposób nie w pe³ni systematycz-
ny, ale z du¿¹ czêstoci¹, dwuznaki literowe typu sz, ch oraz oznaczenia
spó³g³osek miêkkich w pozycji przed samog³oskami za pomoc¹ litery y
(nyebo);
3) grafia diakrytyczna wprowadzaj¹ca dodatkowe oznaczenia gra-
ficzne, dodawane do przyjêtych ju¿ liter, dla oddania dwiêków mowy in-
nych ni¿ te, którym odpowiada³y litery podstawowe (por. np. ó, ê, ¿, ).
Na podstawie analizy tekstów staropolskich nale¿y przyj¹æ, ¿e grafia
niez³o¿ona dominuje w XII i XIII w., a grafia z³o¿ona w XIV i XV w. Nie
znaczy to jednak, ¿e w poszczególnych tekstach nie mo¿e wystêpowaæ
grafia mieszana (niez³o¿ono-z³o¿ona). Tak jest w ich wiêkszoci. Nale¿y
zatem mówiæ o dominacji, nie za o cis³ym nastêpstwie i rozgraniczeniu
chronologicznym. Propozycje grafii diakrytycznej znajdujemy ju¿ w Trak-
tacie... Parkoszowica, ale do polskiej pisowni wejdzie ona na sta³e w wie-
ku XVI, kodyfikuj¹cym polsk¹ normê pisowniow¹.
Przyk³ady substytucji niektórych znaków dwiêkowych i literowych
z przewag¹ grafii niez³o¿onej znajdujemy m.in. w Kazaniach wiêtokrzys-
kich (zob. I.3.3.2.4.).
G³oska Litery
i i, y: cynich = czyniæ, faly = chwali
y y, i: milosciuy = mi³ociwy, rihlem = rych³em
u u, v: uznaie = uznaje, vzrely = urzeli
M þ, 1, 2: ÿþ = siê, meÿ kaiþch = mieszkaj¹c
j i, y, g, j: iaco = jako, poydi = pojdzi, gemze = jem¿e, jenze =
jen¿e
67

#1615
v u, v, w: deuicha = dziewica, vmoch = w moc, uznamonaw =
uznamionaw
s ÿ (z): ÿþ = s¹, ÿþmnena = s¹mnienia
ÿ: naÿego = naszego, uaÿih = waszych
ÿ: ÿþ = siê, ÿirce = sirce
z z: znameniti = znamienity, zaÿtþpy = zastêpy
z: yze = i¿e, urazonego = ura¿onego
z: priiazny = przyjani, nalazimy = na³azimy
c c, ch: mocy = mocy, pomoch = pomoc
è c, ch: uciny = uczyni, roÿpachaÿ = rozpaczasz
æ c, ch: pþc = piêæ, hochal = chocia³
¼ d, ch, c: narodene = narodzenie, pobucha = pobudza, droce =
drodze
» d, ch, c: diunem = dziwnem, deuicha = dziewica, bþchmy =
b¹dmy, doraci = doradzi
k k, c, ck: uekom = wiekom, taco = tako, peckle = piekle
ø r, rÿ: rech = rzecz, trÿy = trzy
³ l: slawa = s³awa, coscola = kocio³a
x h, ch: hochal = chocia³, lichoth = lichot
Przyk³ady substytucji niektórych znaków dwiêkowych i literowych

z przewag¹ grafii z³o¿onej znajdujemy m.in. w Psa³terzu floriañskim (zob.
I.3.3.2.5).
G³oska Litery
i i (y): list = list, nimy = nimi
y i (y): mislicz = myliæ
u u (v): stolczu = stolcu, vczini = uczyni
M þ: mþsz = m¹¿, bþdze = bêdzie
j i, y: ien = jen, swoy = swój
v w: dzewka = dziewka, chwala = chwa³a
s s: wsþdze = w s¹dzie
sz: grzesznicy
s: sedzal = siedzia³, przespeie = przepieje
z z: wzacone = w zakonie
sz: boszem = bo¿em, iesz = je¿
z: zeme = ziemie
68

#1615
c cz, c: owocz = owoc
è cz, c: czas = czas, oblicza = oblicza
æ cz, c: czekþcych = ciek¹cych, milosciwi = mi³ociwi
¼ dz: powedz = powiedz
» dz: radze = radzie, sedzal = siedzia³
k k, c: spoczþtka = z pocz¹tka, zacone = zakonie
ø rz: drzewo = drzewo, rzucza = rzuca
³ l: podlug = pod³ug, stal = sta³
x ch: proch = proch, grzesznich = grzesznych
69

#1615
4. PROBLEMY METODOLOGII BADAÑ
JÊZYKOZNAWSTWA DIACHRONICZNEGO
4.1. Przedmiot i typy badañ, dyscypliny badawcze
Zasadniczym przedmiotem badañ jêzykoznawstwa diachronicznego11 s¹

zmiany jêzykowe, czyli ewolucja jednego jêzyka lub grupy jêzyków. Je¿e-
li przedmiotem badañ jest ewolucja wy³¹cznie jednego jêzyka, to mamy
do czynienia z jêzykoznawstwem diachronicznym opisowym, jeli za
tym przedmiotem jest ewolucja grupy jêzyków, to wkraczamy na grunt jê-
zykoznawstwa diachronicznego porównawczego. W tym miejscu trzeba
zaznaczyæ, ¿e pierwszy typ jêzykoznawstwa (tj. jêzykoznawstwo diachro-
niczne opisowe) w czystej postaci wystêpuje bardzo rzadko. Dzieje siê tak
dlatego, ¿e podstaw¹ badawcz¹ jêzykoznawstwa diachronicznego w ogóle
jest twierdzenie o podobieñstwie jêzyków, wynikaj¹cym z ich pokrewieñ-
stwa. Zatem nawet wtedy, gdy opisujemy ewolucjê jednego jêzyka, to zwy-
kle odnosimy siê do faktów analogicznych wystêpuj¹cych w jêzykach
podobnych. Odrêbnoci obu typów jêzykoznawstwa diachronicznego
w trakcie postêpowania badawczego maj¹ wiêc w sferze metodologii
charakter ró¿nic ilociowych, ró¿nice jakociowe dotycz¹ celu postêpowa-
nia badawczego (opis ewolucji jednego jêzyka: opis ewolucji grupy jêzy-
ków). Do dyscyplin naukowych z zakresu jêzykoznawstwa diachronicznego
opisowego nale¿y przyk³adowo zaliczyæ: gramatykê historyczn¹ jêzyka pol-
skiego, historiê jêzyka polskiego, dialektologiê historyczn¹ jêzyka polskie-
go, z kolei gramatyka porównawcza jêzyków s³owiañskich to typowa
dyscyplina z zakresu jêzykoznawstwa diachronicznego porównawczego, ale
ju¿ tzw. indoeuropeistyki (traktowanej jako badania nad jêzykiem pie.) czy
te¿ badañ nad jêzykiem ps³. nie mo¿na tak jednoznacznie zaklasyfikowaæ.
11
Diachronia (grec. diá = przez + chrónos = czas) nastêpstwo procesów w czasie,
niewspó³czesnoæ zjawisk.
70

#1615
Co prawda przedmiotem tych badañ jest ewolucja jednego jêzyka (pie.,
ps³.), ale opisu tej ewolucji nie mo¿na dokonaæ bez stosowania metodolo-
gii jêzykoznawstwa diachronicznego porównawczego.
Realizacja nadrzêdnego celu badañ jêzykoznawstwa diachronicznego,
czyli sformu³owanie opisu ewolucji danego jêzyka (grupy jêzyków), jest
mo¿liwa tylko dziêki osi¹ganiu celów cz¹stkowych, tj. dziêki opisom sta-
diów ewolucyjnych, tendencji rozwojowych, rekonstrukcji zmian i ich sta-
nów wyjciowych. Wynika to z samej istoty procesu przeobra¿ania siê
jêzyka, czyli jego ewolucji Dokonuje siê ona niezmiernie wolno i stop-
niowo. Zmianie podlegaj¹ równoczenie tylko bardzo nieliczne elementy
jêzyka (fonemy, morfemy czy ca³e wyrazy), a elementy te wchodz¹ niepos-
trze¿enie w miejsce starych elementów nie przeszkadzaj¹c w niczym ko-
munikacji miêdzy ludmi, czyli wzajemnemu przekazywaniu informacji.
Poniewa¿ wiêc zmiany jêzykowe wystêpuj¹ w tak drobnych dawkach, ¿e
nie odgrywaj¹ ¿adnej roli w ¿yciu ludzi, przeto nie uwiadamiaj¹ ich oni
sobie i mniemaj¹, ¿e jêzyk siê nie zmienia. A zatem za «przodka» i «po-
tomka» uwa¿amy te systemy jêzykowe, z których jeden wszed³ w miejsce
drugiego poprzez drobne zmiany bez naruszania przewiadczenia spo³e-
czeñstwa, ¿e ci¹gle mówi tym samym jêzykiem. Takie systemy jêzykowe
uwa¿amy za ró¿ne stadia ewolucyjne tego samego jêzyka. Tak wiêc sys-
tem jêzykowy staropolski z epoki Kazañ wiêtokrzyskich i nowopolski
z XX w. s¹ stadiami ewolucyjnymi jêzyka polskiego. W ramach tak okre-
lonego jêzyka jednolitego historycznie dokonuje siê powolna ewolucja12.
Z powy¿szych uwag wynika jednoznacznie, ¿e jêzykoznawstwo dia-
chroniczne stosuje równie¿ metodologiê badañ charakterystyczn¹ dla jê-
zykoznawstwa synchronicznego, którego zasadniczym celem jest opis
stanów jêzykowych. Aby bowiem skonstruowaæ pe³ny opis ewolucji jêzy-
ka, trzeba najpierw sformu³owaæ opisy jego stanu w okrelonych przekro-
jach synchronicznych i dopiero ich suma daje ca³ociowy obraz przeobra¿eñ
jêzykowych. O ile jednak jêzykoznawstwo synchroniczne traktuje dany stan
(stadium) jêzyka jako fakt skoñczony i w izolacji od stanów poprzednich,
o tyle jêzykoznawstwo diachroniczne widzi w danym stadium rozwoju jê-
zyka tylko jedno z ogniw jego procesu rozwoju, traktuje je jako sk³adnik
superstruktury dziejów jêzyka13. Synchroniczne opisy stadiów jêzyko-
12
T. Milewski, op.cit., s. 130.
13
Por. I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969,
z. 2, s. 81103.
71

#1615
wych stanowi¹ wiêc dla jêzykoznawstwa diachronicznego jeden ze rod-
ków, za pomoc¹ których osi¹ga siê pe³ny obraz przyczynowo-skutkowych
przemian jêzyka.
4.2. Teorie zmian jêzykowych
4.2.1. TEORIA DRZEWA GENEALOGICZNEGO
Jak ju¿ zaznaczono (zob. I.4.1), podstawê badawcz¹ jêzykoznawstwa

diachronicznego stanowi twierdzenie o podobieñstwie jêzyków, wynika-
j¹cym z ich pokrewieñstwa. Za jêzyki pokrewne uznaje siê te, których po-
dobieñstwo wi¹¿e siê z ich pochodzeniem ze wspólnego prajêzyka. Jêzyki
pokrewne tworz¹ rodzinê jêzykow¹ (zob. I.1.1; 1.2; 2). S¹ to wiêc jêzy-
ki, które powsta³y z jednego wspólnego prajêzyka w wyniku sta³ej, nie-
przerwanej, a zarazem zró¿nicowanej na ró¿nych obszarach, ewolucji. Teoria
drzewa genealogicznego wprowadza zatem pojêcie ewolucji w czasie, któr¹
zajmuje siê przede wszystkim, i pojêcie zró¿nicowania terytorialnego. Wy-
ró¿nia ona rodziny jêzykowe jednostopniowe, w których wszystkie jê-
zyki s¹ w jednakowym stopniu spokrewnione, tzn. wszystkie wywodz¹ siê
bezporednio z prajêzyka, i rodziny jêzykowe wielostopniowe, w któ-
rych zachodz¹ ró¿ne stopnie pokrewieñstwa jêzykowego ze wzglêdu na
to, ¿e poszczególne jêzyki nie wywodz¹ siê bezporednio z prajêzyka, lecz
w swej ewolucji mia³y jeszcze porednie stadia wspólnoty jêzykowej. Przy-
k³adem rodziny jednostopniowej s¹ jêzyki italskie (wszystkie wywodz¹ siê
z ³aciny ludowej zob. I.1.2.8), natomiast przyk³ad rodziny wielostopnio-
wej stanowi¹ jêzyki s³owiañskie (zob. I.2.1; 2.3; 2.4; 2.5), w odniesieniu
do których mo¿na mówiæ a¿ o czterech stopniach pokrewieñstwa.
Podobieñstwo jêzyków mo¿e wynikaæ nie tylko z ich pokrewieñstwa
(przy zró¿nicowanym rozwoju terytorialnym), lecz tak¿e z ich terytorial-
nego s¹siedztwa. Grupê jêzyków s¹siaduj¹cych ze sob¹, które w wyniku
wzajemnych oddzia³ywañ upodobni³y swe systemy fonologiczne, grama-
tyczne i s³ownictwo nazywamy lig¹ jêzykow¹. Jêzyki tworz¹ce ligê s¹
w stosunku do siebie powinowate. Przyk³adowo, jêzyki: grecki, albañski,
bu³garski, rumuñski, choæ s¹ reprezentantami ró¿nych rodzin jêzykowych
(grecka, albañska, s³owiañska, italska) na tyle siê upodobni³y w wyniku
72

#1615
wielowiekowego s¹siedztwa i podobnych pozajêzykowych uwarunkowañ
rozwoju ¿e tworz¹ tzw. ba³kañsk¹ ligê jêzykow¹.
4.2.2. TEORIA FALOWA
Ka¿da zmiana jêzykowa zaczyna siê w okrelonym momencie dziejo-

wym i ma okrelon¹ lokalizacjê terytorialn¹ (przestrzenn¹). Proces zacho-
dzenia zmiany ma równie¿ okrelony zasiêg czasowy i terytorialny. Teoria
falowa zajmuje siê tym drugim (terytorialnym) kontekstem zmian jêzyko-
wych. Wed³ug niej zmiana jêzykowa powstaje w okrelonym punkcie geo-
graficznym i rozchodzi siê z niego we wszystkich kierunkach po obszarze
zajêtym przez nosicieli danego jêzyka (danych jêzyków). Rozpowszech-
niaj¹c siê, zmiana jêzykowa zatacza coraz szersze krêgi podobne do krê-
gów fal na powierzchni wody, rozchodz¹cych siê z miejsca, w którym
wrzucono kamieñ st¹d okrelenie: teoria falowa. Pozwala to na wyod-
rêbnienie centrum terytorialnego zmiany i jej obszarów peryferycznych.
Terytorialna ewolucja zmian jêzykowych przypomina wiêc proces wyod-
rêbniania siê indoeuropejskich jêzyków peryferycznych i centralnych
(zob. I.1.3.2). Teoria falowa stanowi podstawê geografii jêzykowej, pozwala
jednak zarazem wyrokowaæ o chronologii zjawisk. Przyjmuje siê, ¿e fakty
jêzykowe, które wystêpuj¹ na peryferiach danego obszaru, a nie wystêpuj¹
w centrum, s¹ chronologicznie wczeniejsze (starsze). Takie fakty jêzyko-
we nazywamy archaizmami peryferycznymi. Za archaizm peryferyczny
na obszarze S³owiañszczyzny nale¿y przyk³adowo uznaæ wystêpowanie sa-
mog³osek nosowych w jêzyku polskim. Ich stan jest zbli¿ony do tego,
który jest zarejestrowany w jêzyku scs (i zrekonstruowany w ps³.), pod-
czas gdy inne jêzyki s³owiañskie uproci³y swoje systemy wokaliczne i zre-
dukowa³y samog³oski nosowe. Podobnie za archaizm peryferyczny
w odniesieniu do polskiego obszaru jêzykowego nale¿y uznaæ wystêpo-
wanie akcentu inicjalnego w dialektach kaszubskich i podhalañskich.
Przyjmowanie zjawisk peryferycznych za chronologicznie wczeniejsze
wynika z istoty zmian jêzykowych. W centrum obszaru zachodz¹ one wcze-
niej, na peryferiach póniej i gdy na tych obszarach one jeszcze wystê-
puj¹, to w centrum pojawiaj¹ siê ju¿ nowe procesy rozwojowe. Twórc¹
teorii falowej jest J. Schmidt.
73

#1615
4.2.3. TEORIA PRAWA G£OSOWEGO
W p³aszczynie zmian fonetycznych (fonologicznych) podstawowe zna-

czenie ma teoria prawa g³osowego. Prawa g³osowe okrelaj¹ warunki
zachodzenia danej zmiany jêzykowej oraz pozwalaj¹ ustaliæ sta³e odpowied-
nioci miêdzy fonemami wyrazów u¿ywanych w jêzykach, które wchodz¹
w sk³ad rodziny jêzykowej. Teoria prawa g³osowego znajduje wiêc zasto-
sowanie zarówno w odniesieniu do jednego jêzyka, jak i grupy jêzyków.
Prawa g³osowe ró¿ni¹ siê zasadniczo od praw przyrodniczych, gdy
bowiem te ostatnie dzia³aj¹ zawsze i wszêdzie, to ka¿de prawo g³osowe
dzia³a tylko w pewnym okresie czasu i w obrêbie spo³eczeñstwa ludzkiego
zamieszkuj¹cego pewien obszar. W obrêbie tego czasu i przestrzeni prawo
g³osowe jest bezwyj¹tkowe, tj. wywo³uje dan¹ zmianê w danej pozycji we
wszystkich wyrazach i u wszystkich cz³onków danego spo³eczeñstwa, po
wyganiêciu jednak dzia³ania prawa mog¹ wejæ w sk³ad jêzyka formy
nowe, stanowi¹ce od danego prawa wyj¹tki pozorne, bo powsta³y ju¿ po
jego wyganiêciu. Te wyj¹tki pozorne to b¹d zapo¿yczenia z obcych jê-
zyków, b¹d wyniki funkcjonowania systemu jêzyka14.
Sformu³owanie teorii prawa g³osowego pozwoli³o na dokonywanie opi-
sów zmian fonetycznych (procesów) w sposób uporz¹dkowany i sformali-
zowany. W dotychczasowych uwagach wiele takich praw g³osowych zosta³o
ju¿ przedstawionych (zob. np. I.2.2.; 2.3.2), inne dotycz¹ce bezpored-
nio ewolucji polszczyzny s¹ omawiane w II czêci tego podrêcznika.
W tym miejscu trzeba dodaæ, ¿e podobne prawa jêzykowe dzia³aj¹ tak¿e
w odniesieniu do pozosta³ych podsystemów jêzyka (fleksja, sk³adnia, s³o-
wotwórstwo).
4.3. Podstawowe metody badawcze
4.3.1. METODA FILOLOGICZNA
Polega ona na zestawianiu danych z zabytków pisanych w tym samym

jêzyku. Dane te musz¹ dotyczyæ elementów jêzyka spe³niaj¹cych identyczn¹
funkcjê, tylko wtedy wyniki analizy stanowiæ mog¹ podstawê dalszych
wniosków. Zestawiaj¹c dane dotycz¹ce wystêpowania wspólnofunkcyjnych
14
T. Milewski, op.cit., s. 141.
74

#1615
elementów jêzykowych w jednej epoce (okresie itp.), stwierdzamy fakt ist-
nienia danego zjawiska jêzykowego. Zestawiaj¹c takie dane na podstawie
tekstów z ró¿nych epok, mo¿emy okreliæ d³ugoæ trwania danego zjawi-
ska (zachodzenia procesu itp.) lub ustaliæ moment rozpoczêcia/zakoñcze-
nia danej zmiany jêzykowej (procesu, tendencji), czy wreszcie okreliæ fazy
przeobra¿eñ jêzykowych. Metoda filologiczna pozwala uzyskiwaæ ustale-
nia pewne, oczywicie na tyle, na ile prawdziwe (pewne) s¹ dane ród³owe.
ród³a filologiczne dzielimy na bezporednie i porednie. Bezporednie
to takie, w których dany fakt jêzykowy jest powiadczony (np. oznaczanie
samog³osek nosowych w tekstach stpol. za pomoc¹ jednej i tej samej litery
pozwala na wyci¹gniêcie wniosku, ¿e w tym okresie pod wzglêdem brzmie-
nia wystêpowa³a jedna nosówka zob. II.5), natomiast ród³a porednie to
takie, w których pisze siê o wystêpowaniu danego faktu jêzykowego, ale
ich teksty tego bezporednio nie powiadczaj¹ (np. XVI-wieczne traktaty
ortograficzne, których autorzy zauwa¿aj¹ wystêpowanie mazurzenia: , ,
è, C → s, z, c, ¼ w jêzyku Mazowszan i Ma³opolan, ale sami nie mazurz¹
i stosuj¹ pisowniê literack¹).
4.3.2. METODA REKONSTRUKCJI WEWNÊTRZNEJ
Jej podstaw¹ jest wystêpowanie w danym stadium rozwojowym jêzyka

(epoce, okresie) obocznych elementów jêzykowych. Analizuj¹c system jê-
zykowy w ca³ym cyklu rozwojowym, mo¿na pos³uguj¹c siê t¹ metod¹
ustaliæ, który z tych elementów jest wczeniejszy chronologicznie, a który
nowszy, a tym samym okreliæ kierunek zmiany jêzykowej. Przyk³adowo,
jeli w Bogurodzicy wystêpuj¹ formy 2 os. lp. trybu rozkazuj¹cego tzw.
d³u¿sze, np. spuci, i krótsze, np. s³ysz, a w tekstach póniejszych przewa-
¿aj¹ zdecydowanie formy krótsze (podobnie jak i we wspó³czesnej polsz-
czynie), to nale¿y wysnuæ wniosek, ¿e formy d³u¿sze s¹ chronologicznie
wczeniejsze, a formy krótsze póniejsze oraz ¿e w XIII w. ta zmiana
jêzykowa (skracanie form) zachodzi³a. Podobnie, jeli dla ps³. rekonstru-
ujemy na podstawie scs formê *cas{, to musimy przyj¹æ, ¿e jest to
forma póna i ¿e forma pierwotna musia³a mieæ postaæ *kês{, poniewa¿
musia³y zajæ zmiany fonetyczne (okrelone prawami g³osowymi) takie,
jak: ca- ← cì-, cì- ← cê-, cê- ← kê-.
Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej ma szerokie zastosowanie (fone-
tyka, fleksja, s³ownictwo). Pos³uguj¹c siê ni¹ mo¿na rekonstruowaæ nie tylko
75

#1615
formy polskie, ale tak¿e ps³. i pie., jeli dysponujemy odpowiedni¹ wiedz¹
na temat rozwoju ich systemów jêzykowych. Pomocniczo w tej metodzie
wykorzystywane s¹ dwie tezy metodologiczne:
1) teza o formach wyj¹tkowych je¿eli wystêpuj¹ dwie formy jedno-
znaczne: jedna regularna (odpowiadaj¹ca ogólnemu typowi morfologiczne-
mu jêzyka), druga nieregularna (wyj¹tkowa), to tê drug¹ formê nale¿y uznaæ
za prze¿ytek, archaizm, a wiêc za formê chronologicznie wczeniejsz¹;
2) teza o formach gin¹cych je¿eli z dwóch synonimów jeden zanika,
a drugi siê upowszechnia, to postaæ zanikaj¹ca jest chronologicznie wcze-
niejsza.
Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej pozwala przede wszystkim okreliæ
chronologiê wzglêdn¹ (zob. I.4.4) procesów i zjawisk jêzykowych. Je¿eli
te fakty maj¹ cis³¹ lokalizacjê ród³ow¹, to posi³kuj¹c siê metod¹ filolo-
giczn¹ mo¿na ustaliæ ich chronologiê bezwzglêdn¹.
4.3.3. METODA HISTORYCZNOPORÓWNAWCZA
Stosowana bywa przede wszystkim w jêzykoznawstwie diachronicznym

porównawczym, poniewa¿ sprowadza siê do wyboru starszego elementu
sporód elementów ró¿nych jêzyków ze sob¹ spokrewnionych. Jest wiêc
swego rodzaju rozszerzeniem metody rekonstrukcji wewnêtrznej. Metoda
historycznoporównawcza s³u¿y tak¿e do rekonstruowania praform, tj. form
wystêpuj¹cych w prajêzykach (np. ps³., pie.). Spo¿ytkowuje ona wyniki
teorii zmian jêzykowych (prawa g³osowego, drzewa genealogicznego, fa-
lowej) oraz wymaga zastosowania wiedzy o ewolucji pokrewnych syste-
mów jêzykowych. Przyk³adem zastosowania tej metody badawczej s¹
rekonstrukcje wybranych form wyrazowych jêzyka pie. (zob. I.1.4.3) i re-
konstrukcja repertuaru fonetycznego jêzyka ps³. (zob. I.2.2.).
4.3.4. METODA STRUKTURALNA
W metodzie strukturalnej przyjmuje siê, ¿e historia to system procesów

pozostaj¹cych we wzajemnych zale¿nociach oraz w okrelonych relacjach
w stosunku do samego przebiegu dziejów. Ca³oæ przebiegu dziejów jêzy-
ka stanowi superstrukturê bêd¹c¹ faktem obiektywnym (i przedmiotem
badania), zorganizowanym wokó³ g³ównego procesu (tendencji), którym
jest doskonalenie siê jêzyka (awansowanie jêzyka), interpretowane zarów-
76

#1615
no ze strony nadawców, jak i odbiorców komunikatów jêzykowych. G³ówn¹
relacj¹ superstruktury historii jêzyka jest relacja miêdzy tendencj¹ do jej
stanu optymalnego, a ostatecznym wynikiem rozwoju jêzyka, czyli jego
doskonaleniem siê. Jest to wiêc relacja przyczynowo-skutkowa, relacja ce-
lowociowa. Zadaniem metody strukturalnej w jêzykoznawstwie diachro-
nicznym jest:
1) wskazanie g³ównego procesu, który organizuje superstrukturê;
2) wskazanie relacji w obrêbie superstruktury:
a) bezporednich relacji zjawisk szczegó³owych w stosunku do pro-
cesu g³ównego,
b) relacji zjawisk szczegó³owych w stosunku do siebie,
c) relacji struktur czasowych, tj. odcinków czasowych charaktery-
zuj¹cych siê wystêpowaniem danego zjawiska, w stosunku do su-
perstruktury i w stosunku do siebie.
Jêzyk jest optymalny (doskona³y) je¿eli:
1) jest wystarczaj¹cy w aspekcie komunikacji,
2) jego elementy s¹ wyranie zró¿nicowane (opozycje i kontrasty),
3) jest maksymalnie ekonomiczny w p³aszczynie syntagmatycznej (arty-
kulacyjnej),
4) ma odpowiedni poziom w aspekcie ekspresji (awansowania jêzyka).
Doskonalenie jêzyka (optymalizacja) jest osi¹gane dziêki dzia³aniu sze-
ciu tendencji:
1) do kompletowania systemu morfemów, tak aby móg³ przekazywaæ
informacje (grupowanie i redukcja systemu s³owotwórczego i s³owniko-
wego),
2) do ró¿nicowania elementów systemu paradygmatycznego (uwydat-
nianie opozycji),
3) do ró¿nicowania siê uk³adu syntagmatycznego w zakresie artykulacji
(uwydatnianie kontrastów),
4) do upraszczania systemu paradygmatycznego,
5) do upraszczania systemu syntagmatycznego,
6) do awansowania jêzyka (zwiêkszanie ekspresji).
Te tendencje daj¹ okrelone wyniki (efekty) cz¹stkowe, które sk³adaj¹
siê na proces ewolucji i doskonalenia siê jêzyka. Jak ju¿ zaznaczono, rela-
cje miêdzy poszczególnymi zjawiskami maj¹ charakter przyczynowo-skut-
kowy (celowociowy). Przyk³adowo, zmiana stpol. t → æ jest wynikiem
oddzia³ywania tendencji do uwydatniania opozycji, ale bezporednimi przy-
77

#1615
czynami s¹: przeg³os lechicki i wokalizacja jerów (zob. II.2..., 3...). Spo-
ród wymienionych wy¿ej szeciu tendencji rozwojowych za najwa¿niej-
sze uznaje siê cztery (od 2 do 5), na drugim miejscu w tej hierarchii
klasyfikuje siê dwie nastêpne tendencje (1, 6), a dalsze miejsce zajmuj¹
inne zjawiska jêzykowe i czynniki spo³eczne. Stosowanie metody struktu-
ralnej w jêzykoznawstwie diachronicznym pozwala na jednolity opis ca³oci
zmian zachodz¹cych w historii jêzyka, na ukazanie rozwoju jêzyka jako
systemu procesów, przyczynia siê do uporz¹dkowania hierarchii czynni-
ków wywo³uj¹cych zmiany jêzykowe i tworzy nowe kryteria periodyzacji
dziejów jêzyka15.
4.4. Chronologizacja zmian jêzykowych
Pos³uguj¹c siê metodami, które zosta³y przedstawione w poprzednich

uwagach, mo¿na ustaliæ czas i nastêpstwo przyczynowo-skutkowe okrelo-
nych zmian jêzykowych. Ustalenie chronologii mo¿e mieæ dwojaki charakter:
albo chodzi nam o ustalenie chronologii bezwzglêdnej, albo chronologii
wzglêdnej. Ustalenie chronologii bezwzglêdnej polega na okreleniu w mia-
rê cis³ych dat zachodzenia danej zmiany jêzykowej w sposób zgodny z obo-
wi¹zuj¹cym systemem datowania (lata, wieki, okresy, epoki). Okrelenie
chronologii wzglêdnej sprowadza siê do usytuowania danej zmiany jêzy-
kowej w ci¹gu innych procesów (przeobra¿eñ) jêzykowych, tzn. ustalenia,
jaki proces poprzedza³ opisywan¹ przez nas zmianê jêzykow¹ i jaki po nim
nastêpowa³. W badaniach z zakresu jêzykoznawstwa diachronicznego zaw-
sze staramy siê ustaliæ chronologiê bezwzglêdn¹ procesu jêzykowego, je-
dynie w sytuacji, gdy brak nam ku temu danych, poprzestajemy na
okreleniu chronologii wzglêdnej.
15
Por. I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja...; eadem, Kszta³towanie siê systemu
polskiego jêzyka literackiego w XVIII wieku, Wroc³aw 1964; eadem, Polski jêzyk ogólny
XIX wieku. Stan i ewolucja, t. I: Ortografia, fonologia z fonetyk¹, morfonologia, Katowi-
ce 1986; t. II: Fleksja, Katowice 1992.
78

#1615
II. FONETYKA I FONOLOGIA JÊZYKA
POLSKIEGO ROZWÓJ HISTORYCZNY
79

#1615
80

#1615
1. PRZEDPOLSKI SYSTEM WOKALICZNY
Przedpolski system wokaliczny, charakterystyczny dla fazy kszta³towa-

nia siê lechickiej podgrupy etniczno-jêzykowej (zob. I.2.4.1), przedstawia
wykres 6.
1) ² ←Î Ü
Ÿ |
§¢ ÆÈ
8 á
2) †, †, —, —
Wykres 6
System ten sk³ada³ siê zatem z dwóch podstawowych klas: 1) mono-

ftongów, 2) sonantów, które funkcjonalnie (funkcja zg³oskotwórcza) by³y
to¿same z monoftongami, a artykulacyjnie by³y bliskie elementom syste-
mu konsonantycznego. Monoftongi dzieli³y siê na kilka grup ze wzglêdu
na nastêpuj¹ce kryteria:
1) zró¿nicowanie pod wzglêdem iloczasu:
d³ugie: ¯, Ï, Ú, ê, ¨, Ã, Ç, ¥, ä;
krótkie: ®, Ì, Ù, e, ©, Â, Å, ¤, ã;
zredukowane (pó³krótkie): ÷, { które mia³y dwa warianty po-
zycyjne: mocny (ø, }) i s³aby (½, ~) zob. II.3.2.;
81

#1615
2) wystêpowanie lub brak rezonansu nosowego:
nosowe: §, È;
ustne: wszystkie pozosta³e (por. wykres);
3) poziomy ruch jêzyka:
przednie (palatalne): ², Ÿ, ¢, §, 8;
tylne (niepalatalne): Ï¢, Ú¢ , |, Ã¢, Ç¢, ä¢;
4) pionowy ruch jêzyka:
wysokie: ², Î, Ü;
pó³wysokie: Ÿ, |;
rednie: ¢, §, Æ, È;
niskie: 8, á;
5) uk³ad warg:
p³askie: ², Ÿ, Î, ¢, §;
porednie: 8, á;
zaokr¹glone: Ú¢, |, Æ, È.
Klasa sonantów by³a zró¿nicowana pod wzglêdem iloczasu: d³ugie (…, ‚, ‘,
‘), krótkie (Œ, ‹, ˜, – ( oraz ze wzglêdu na pionowe ruchy jêzyka: twarde (†,
—), miêkkie (‰, —).
82

#1615
2. PRZEG£OS LECHICKI A PRZEG£OS PRAS£OWIAÑSKI
I APOFONIA PRAINDOEUROPEJSKA
2.1. Przeg³os lechicki
2.1.1. ISTOTA PROCESU
Przeg³os lechicki to proces przekszta³cenia siê w dialektach (jêzykach)

lechickich (tzn. polsko-pomorsko-po³abskich, zob. I.2.4.1)16 pras³owiañ-
skich samog³osek ì, ê, e oraz miêkkich sonantów „, ’ w pozycji przed
spó³g³oskami przedniojêzykowo-zêbowymi twardymi (tj. t, d, n, s, z, r, ³)
w a, o, Ä, „, ’. Schematycznie mo¿na uj¹æ to tak:
*e + T (t, d, s, z, n, ³, r) → oT
*ì + T (t, d, s, z, n, ³, r) → aT
*ê + T (t, d, s, z, n, ³, r) → ÄT
*„ + T (t, d, s, z, n, ³, r) → „T → arT
*’ + T (t, d, s, z, n, ³, r) → ’T → elT
Nale¿y przy tym podkreliæ, ¿e zasiêg terytorialny, natê¿enie i czas trwa-
nia tego procesu by³y doæ zró¿nicowane w odniesieniu do poszczegól-
nych g³osek. Charakterystykê przeg³osu ograniczamy do zmian, które zasz³y
w jêzyku polskim.
Przyk³ady:
eT → oT ìT → aT
*berÄ → pol. borê, *kvìt{ → pol. kvat,
*nesÄ → pol. ñosê, *lìs{ → pol. las,
16
Przeg³os dokonywa³ siê równie¿ wród jêzyków nielechickich, np. e → a w dialek-
tach dolno³u¿yckich, we wschodnich dialektach bu³garskich, a e → o na obszarze £u¿yc,
w jêzyku wielkoruskim i bia³oruskim, por. H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna jê-
zyka polskiego na tle innych jêzyków s³owiañskich, Warszawa 1965, s. 5359; Z. Stieber,
Historyczna i wspó³czesna fonologia jêzyka polskiego, Warszawa 1966, wyd. 4, s. 12.
83

#1615
*zelo → pol. o³o, *mìra → pol. mara,
*zena → pol. ona, *mìsto → pol. masto.
Rezultaty przeg³osu w samog³oskach nosowych zosta³y zatarte przez
póniejszy rozwój tych samog³osek (zob. II.5). Dlatego te¿ ten proces
zilustrujemy przyk³adami najstarszymi, pochodz¹cymi z Bulli gnienieñ-
skiej, czyli z pocz¹tku XII w. (zob. I.3.3.2.1):
êT → ÄT
Zuantos (= vÄtoš), por. *svêt{,
Transouo (= TrÄsovo), por. *trêsÄ,
Chanstobor (= È́Ästobor), por. *èêst{.
Natomiast w pozycji przed spó³g³oskami palatalnymi zachowana jest

pierwotna nosówka ê, por. Myslentino (= Mylêæino), Rendissouo (= Øê-
¼išovo).
ƒT → „T → arT
*cƒn{j÷ → *c„n{j÷ → stpol. carny, póniej èarny,
*cƒt{ → *c„t{ → stpol. cart, póniej èart,
*mƒtv{j÷ → *m„tv{j÷ → pol. martwy,
*pƒskati → *p„skati → pol. parskaæ,
*sƒna → *s„na → pol. sarna17
“T → ’T → e³T
*p“n{j÷ → *p’n{j÷ → pol. pe³ny,
*p“zati → *p’zati → pol. pe³zaæ,
*v“na → *v’na → pol. ve³na,
*b“tati → *b’tati → pol. be³taæ.
Istotê przeg³osu mo¿na ujmowaæ w ró¿nych aspektach.

Z punktu widzenia fonetycznego zarówno akustycznego, jak i artyku-
lacyjnego najpe³niejsze wyjanienie przeg³osu poda³a H. Koneczna18.
17
Z podanych przyk³adów wynika, ¿e kontynuant ƒ → „ → ar jest poprzedzony spó³-
g³osk¹ c → è (pierwotnie miêkk¹, a póniej stwardnia³¹) oraz m, p, n, czyli spó³g³oskami
twardymi. Oznacza to, ¿e wokalizacja sonantu dokona³a siê po palatalizacji tylnojêzyko-
wych k → c (zob. II.9.3.), a przed spalatalizowaniem innych spó³g³osek.
18
Por. H. Koneczna, Próba objanienia przeg³osu w jêzykach s³owiañskich, Spra-
wozdania z posiedzeñ TNW, XXV, 1932; eadem, Charakterystyka fonetyczna..., s. 5062.
84

#1615
Wykorzysta³a ona m.in. nastêpuj¹ce osi¹gniêcia fonetyki eksperymental-
nej: samog³oski sk³adaj¹ siê z ca³ego szeregu tonów prostych, czyli tzw.
tonów sk³adowych g³oski. Wród tonów sk³adowych ton najni¿szy, tzw.
ton podstawowy, decyduje o wysokoci muzycznej g³oski. Tony sk³adowe
mog¹ byæ silne lub s³abe. Tony silne, charakterystyczne dla jakoci samo-
g³oski, wystêpuj¹ zawsze zwart¹ grup¹ obok siebie, tworz¹c tzw. formant.
Ka¿da samog³oska ma inny sta³y, sobie w³aciwy formant. Im wy¿sze sa-
mog³oski, tym wy¿sze tony czêciowe obejmuje formant. Poza formanta-
mi w³aciwymi istniej¹ tzw. formanty uboczne. W samog³oskach jasnych
(e, i) uboczne formanty obejmuj¹ tony ni¿sze i s¹ jednoczenie dolnymi
formantami, natomiast w samog³oskach ciemnych (o, u) uboczne formanty
s¹ zarazem górnymi, gdy¿ przypadaj¹ na wy¿sze tony czêciowe w stosun-
ku do formantu g³ównego. Pod wzglêdem fizjologicznym wytworzone przez
wi¹zad³a tony sk³adowe dwiêku ulegaj¹ w jamie ustnej modulacji górne
formanty s¹ wytwarzane w jej przedniej czêci, a dolne w tylnej. Tak
wiêc usuniêcie g³ównego formantu z e wp³ywa na ca³kowit¹ zmianê
w brzmieniu samog³oski e bez tonu podstawowego brzmi jak o, gdy¿
uboczny (dolny) formant e jest zarazem g³ównym formantem samog³oski o.
Artykulacyjnie t³umaczy siê to tak, ¿e kiedy w przodzie jamy ustnej
grzbiet jêzyka podnosi siê i przesuwa, aby wytworzyæ pozycjê w³aciw¹
samog³osce e, to i ty³ jêzyka uczestniczy w tym ruchu w ten sposób, ¿e
w tylnej czêci jamy ustnej powstaje uk³ad potrzebny do wymówienia o.
Podobnie przy pozycji dla e szerokiego (ì), artyku³owanego w przedniej
czêci jamy ustnej, powstaje pozycja dla a w czêci tylnej. Jeli wiêc g³ówny
formant samog³oski zostanie os³abiony lub zlikwidowany, to powstanie
samog³oska uwarunkowana odpowiednim formantem ubocznym.
Reasumuj¹c te rozwa¿ania, stwierdzamy, ¿e przeg³os jest wynikiem
os³abienia i zaniku zasadniczej czêci artykulacji samog³osek przednich przy
zachowaniu ich ubocznej artykulacji w tylnej czêci jamy ustnej. Os³abie-
nie elementu przedniego zosta³o wywo³ane palatalizacj¹ spó³g³osek, osta-
tecznego za przeg³osu dokona³y nastêpuj¹ce po nich spó³g³oski twarde
przedniojêzykowo-zêbowe.
Na przeg³os nale¿y te¿ spojrzeæ przez pryzmat ca³ego systemu woka-
licznego. Schematycznie mo¿na to uj¹æ nastêpuj¹co:
e → o
ê → Ä
ì → a
85

#1615
oraz “ → ’ i ƒ → „, tzn. ¿e przeg³os polega³ na depalatalizacji fonemów
miêkkich, przy czym poza jego zasiêgiem znalaz³y siê fonemy wysokie
(i, y, u, {, ÷).
W pras³owiañskim systemie wokalicznym by³a bardzo silna opozycja
miêkkoæ: twardoæ19; palatalnym fonemom i, e, ê, ì, ÷, ƒ, “ odpowiada³y
niepalatalne y, o, Ä, a, {, „, ’. Przeg³os wi¹¿e siê z neutralizacj¹ tej opozycji.
2.1.2. ZJAWISKA ANOMALII I WYRÓWNAÑ ANALOGICZNYCH
Odstêpstw od przedstawionego schematu procesu przeg³osu lechickie-

go jest wiele: s¹ one ró¿nej natury i ró¿ne czynniki je wywo³a³y.
2.1.2.1. Brak przeg³osu

Przeg³os nie dokona³ siê mimo sprzyjaj¹cych warunków fonetycz-
nych, np.:
cesaø (nie: casaø) ← *cìsa‡÷,
kobeta (nie: kobata) ← *kobìta.
2.1.2.2. Pozorny brak przeg³osu

Pozornym odstêpstwem od przeg³osu lechickiego s¹ wspó³czesne for-
my typu: berny, kvetny, verny lub stpol. merny. Pierwotnie bowiem
w okresie dokonywania siê przeg³osu w formach tych po spó³g³osce przed-
niojêzykowo-zêbowej wystêpowa³ ÷, który j¹ czêciowo palatalizowa³ i tym
samym samog³oski przednie e, ì nie znajdowa³y siê przed spó³g³osk¹ przed-
niojêzykow¹ tward¹, por.:
berny ← *ber÷n{j÷,
kvetny ← *kvìt÷n{j÷,
verny ← *vìr÷n{j÷,
merny← *s{mìr÷n{j÷.
2.1.2.3. Zanik form z przeg³osem

Przeg³os zosta³ przeprowadzony konsekwentnie w staropolszczynie,
lecz nie zachowa³ siê do dzi, np.:
19
Por. L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, zw³aszcza roz-
dzia³: Zwyciêstwo opozycji przednia tylna, podstawowa zmiana epoki ba³to-s³owiañ-
skiej, s. 184185.
86

#1615
cena (stpol. cana) ← *cìna, por. ceñe, ceñiæ,
køes³o (stpol. køas³o i stpol. dial. køos³o) ← *krìslo, por. na køele,
èesaæ (stpol. cosaæ) ← *cesati, por. èeê, èee,
køesaæ (stpol. køosaæ) ← *kresati, por. køeê, køee.
Przedstawione tu przyk³ady maj¹ charakter zmian analogicznych, pole-
gaj¹cych na tym, ¿e regularna forma bezokolicznika èosaæ, køosaæ pod
wp³ywem (równie¿ regularnych) form bez przeg³osu èeê, èee, køeê,
køee uleg³a wyrówaniu do èesaæ, køesaæ. Umotywowana historycznie
postaæ M. lp. cana, køas³o upodobni³a siê do formy Msc. lp. ceñe20, køele.
2.1.2.4. Formy oboczne

Zjawiskiem wyj¹tkowym jest wspó³wystêpowanie we wspó³czesnej
polszczynie form z przeg³osem i bez przeg³osu typu beda bada. Zró¿ni-
cowaniu fonetycznemu towarzyszy w tym wypadku repartycja znaczeñ, por.:
bieda ubóstwo biada (wykrzyknik),
dzie³o (wytwór dzia³alnoci cz³owieka) dzia³o armata,
na czele na przodzie na czole (na czêci twarzy).
2.1.2.5. Wyrównania do form z przeg³osem w odmianie rzeczowników

W wyniku wyrównañ analogicznych powsta³y wspó³czesne formy z prze-
g³osem przed spó³g³oskami palatalnymi, np.:
o oñe ← stpol. zeñe ← *zeñì (bo: ona, ony),
na añe← stpol. eñe ← *sìñì (bo: ano, ana),
v vadøe ← stpol. vedøe ← *vìd‡ì (bo: vadro, vadra).
Tego typu analogia doprowadzi³a do wyrównania tematów w obrêbie
ca³ego paradygmatu21.
2.1.2.6. Wyrównania do form bez przeg³osu w odmianie czasowników

Odrêbn¹ grupê wyrównañ analogicznych, ale o charakterze morfologicz-
nym, stanowi¹ formy czasowników, np.:
køyèa³: køyèe”i: køyèeæ,
lea³ : lee”i : leeæ,
milèa³: milèe”i: milèeæ.
20
Nie mo¿na te¿ wykluczyæ wp³ywu form czasownika ceñiæ, ceñê, w których oczywicie
przeg³os nie powinien zajæ.
21
Nie jest to proces zakoñczony, por. vara o veøe (nie: vaøe), mara meøe (nie:
maøe), las lee (nie: lae), vat veæe (nie: vaæe).
87

#1615
W podanych przyk³adach formy z -a- s¹ dziedzictwem przedpolskim,
por. ps³. *kricati, *lezati, *m’cati, natomiast formy z -e- s¹ polsk¹ innowa-
cj¹; powsta³y na wzór alternacji innej grupy czasowników, por.:
vi»a³ : vi»e”i : vi»eæ,
leæa³ : leæe”i : leæeæ,
xæa³ : xæe”i : xæeæ.
W bezokolicznikowych formach tej grupy czasowników wyg³osowe e
tematyczne wywodzi siê z ì (które jak wiemy w sprzyjaj¹cych warun-
kach ulega³o przeg³osowi lechickiemu i st¹d formy vi»a³, leæa³, xæa³). Po-
niewa¿ w tych formach takich warunków nie by³o, wiêc przeg³os nie
zaszed³; analogicznie do tych form czasowniki typu køyèaæ, milèaæ, leaæ
wycofa³y pierwotne -a- i wprowadzi³y do wielu alternacji samog³oskê
-e- (køyèeæ, milèeæ, leeæ).
2.1.2.7. Wyrównania do form bez przeg³osu w proklitykach

Jeszcze jednym przejawem wyrównañ analogicznych s¹ formy bez22,
pøez, pøed, w których przeg³os ostatecznie siê nie dokona³. Przyimek, jako
wyraz niesamodzielny, wi¹za³ siê z wyrazem po nim nastêpuj¹cym, który
raz móg³ mieæ nag³os palatalny, np. p‡ed÷ ‡ìkojÄ, a raz niepalatalny, np.
p‡od{ gorojÄ. Ostatecznie ustali³a siê forma bez przeg³osu.
2.1.2.8. Nieregularny przeg³os

O nieregularnym przeg³osie mo¿emy mówiæ w odniesieniu do form wy-
razowych: macoxa ← *matjexa, poomka, por. *zemlja, pooga, por. *zegÄ,
vlokê ← *velkÄ, w których wymiana e → o dokona³a siê przed spó³g³os-
kami tylnojêzykowymi i wargowymi.
2.1.2.9. Fa³szywy przeg³os

Nie mo¿na tak¿e nie wspomnieæ o grupie wyrazów, w których -e- po-
chodz¹ce z ÷ uleg³o wymianie w -o-, np.:
*os÷l{ → oe³ → oo³,
*koz÷l{ → koe³ → koo³,
*d÷n{k{→ »onek (por. d÷n÷ → »eñ),
*v÷s{ka → veska → voska (por. *v÷s÷ → ve).
22
Brak palatalnoci b jest wynikiem oddzia³ywania jêzyka czeskiego, historycznie umo-
tywowana by³aby forma *bez → *boz, a brak przeg³osu czêstoci¹ u¿ycia, por. W. Mañ-
czak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, £ód Warszawa Kraków 1965, s. 28.
88

#1615
Jest to zjawisko tzw. fa³szywego przeg³osu. Zmiana ta dokona³a siê jako
przejaw wyrównañ fonetycznych, zupe³nie niezale¿nie od przeg³osu lechickiego.
2.1.3. CHRONOLOGIA PRZEG£OSU
2.1.3.1. Chronologia bezwzglêdna (zob. I.4.4.)

Metoda filologiczna (zob. I.4.3.1.)
Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ tu zapisy nazwy plemiennej Dziado-
szan (← *dìd{) u Geografa Bawarskiego (zob. I.3.3.1.1) Dadosesani
»adoañe (Dziadoszanie) i w Kronice Thietmara (zob. I.3.3.1.3) Diedesisi
»adoycy (Dziadoszycy), w których powiadczony jest przeg³os lechicki.
Pozwala to na wysnucie wniosku, ¿e przeg³os zachodzi³ w IX i X w.
Z polskich tekstów najwczeniejsze zapisy znajdujemy w Bulli gnie-
nieñskiej (zob. I.3.3.2.1). S¹ to nazwy w³asne (imiona) poddanych arcybi-
skupa gnienieñskiego: Bia³ow¹s, Bia³osza, Bia³owie¿ycy (por. *bìl-),
Kwiatek (por. *kvìt{), Siostroch (por. *sestr-). Wa¿ne jest te¿ spostrze¿e-
nie, ¿e we wszystkich formach, wystêpuj¹cych w Bgn., w których by³y
warunki umo¿liwiaj¹ce przeg³os lechicki, ten proces jest przeprowadzony.
Pozwala to na wniosek, ¿e w pierwszej po³owie XII w. przeg³os by³ ju¿
procesem zakoñczonym.
2.1.3.2. Chronologia wzglêdna (zob. I.4.4)

Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej (zob. I.4.3.2):
A. Przeg³os dokona³ siê po metatezie grup or, ol, er, el miêdzy spó³g³os-
kami (zob. I.2.3.2), np.:
*berza → b‡eza → b‡oza → bøoza
Najpierw -er- → -re-, a nastêpnie w -ro-, gdy¿ inna kolejnoæ zmian
jêzykowych musia³aby daæ rezultaty nie znane polszczynie:
*berza → *borza → *broza → *broza
Podobnie:
*perd{ → *p‡ed{ → p‡od{ → p‡Ãd → pøód,
nie za:
*perd{ → *pord{ → *prod{ → *prÃd → *pród.
B. Przeg³os zaszed³ przed zanikiem i wokalizacj¹ jerów (zob. II.3), po-
niewa¿ e, e pochodz¹ce z ÷, { przeg³osowi nie uleg³o, por.:
*p÷s{ → pes (nie: pos),
*l÷n{ → len (nie: lon),
89

#1615
*s{n÷ → sen (nie: son),
*b{z{ → bez (nie: boz) Syringia vulgaris
Metoda historycznoporównawcza:
Na ¿ywotnoæ przeg³osu lechickiego w X w. wskazuj¹ wyrazy, które
pojawi³y siê w polszczynie wraz z chrzecijañstwem, por. Piotr (czes. Pétr
← ³ac. Petrus), anio³ (czes. anje³ ← ³ac. angelus), koció³ (czes. koste³ ←
³ac. castellum).
Przeg³os by³ procesem d³ugotrwa³ym, istnia³y zapewne ró¿nice w cza-
sie pojawienia siê i nasilania tendencji do tej wymiany w odniesieniu do
samog³osek i sonantów. Ogólnie jednak mo¿na przyj¹æ, ¿e zachodzi³ on w IX,
X i byæ mo¿e jeszcze w XI w.
2.1.4. KONSEKWENCJE PRZEG£OSU
Przeg³os polega³ na dyspalatalizacji samog³osek przednich, lecz jego

konsekwencje nie ograniczy³y siê jedynie do systemu wokalicznego. Skut-
ki przeg³osu dotknê³y bowiem ca³y system fonologiczny polszczyzny, a kon-
sonantyczny w szczególnoci.
2.1.4.1. Zniesienie ps³. korelacji miêkkoci

Przeg³os sta³ siê te¿ powodem zniesienia pras³owiañskiej zasady kore-
lacji palatalnoci. Polega³a ona na tym, ¿e po spó³g³osce miêkkiej wystê-
powa³a samog³oska przedniego szeregu, a po spó³g³osce twardej
samog³oska tylnego szeregu. Genetycznie rzecz bior¹c, miêkkoæ spó³g³oski
by³a w³anie spowodowana palatalizuj¹cym wp³ywem nastêpuj¹cej po niej
samog³oski. Przeg³os spowodowa³ mo¿liwoæ wyst¹pienia po spó³g³osce
palatalnej samog³oski tylnej, por. b-a³y, kv-at, l-as, -ostra, v-odê, -o³o.
Uchyli³ w ten sposób tak istotne dla systemu pras³owiañskiego prawo.
2.1.4.2. Fonologizacja miêkkoci

Przeg³os sta³ siê przyczyn¹ zjawiska okrelonego mianem fonologizacji
miêkkoci, tzn. przyczyni³ siê do powstania miêkkich fonemów spó³g³os-
kowych. Przypomnijmy zatem: w wyrazie mìra ì maj¹ce zdolnoci pala-
talizuj¹ce oddzia³uje na poprzedzaj¹c¹ spó³g³oskê m, w wyniku czego
powstaje wariant pozycyjny fonemu m, tzn. m. Przeg³os sprawia, ¿e pala-
talnoæ staje siê wy³¹czn¹ cech¹ fonemu spó³g³oskowego, który uniezale¿nia
90

#1615
siê od s¹siedztwa fonetycznego, staje siê nowym, samodzielnym fonemem
palatalnym m, por. mara i mara. Konsekwencj¹ przeg³osu by³o wiêc po-
wstanie nowych spó³g³oskowych fonemów palatalnych (zob. II.9.4.2).
2.1.4.3. Defonologizacja i y
Przyjmujemy równie¿, ¿e naruszenie prawa korelacji miêkkoci i zwi¹-
zana z tym fonologizacja miêkkoci wywo³a³y te¿ zmiany w zakresie relacji
fonemów i y (tzn. tych fonemów samog³oskowych, które bezporednio
nie uleg³y przeg³osowi). Istniej¹ca miêdzy nimi opozycja fonologiczna miêk-
ka twarda uleg³a zak³óceniu. Dotychczas bowiem w parze wyrazów *byti :
*biti ciê¿ar zró¿nicowania fonologicznego spoczywa³ na y : i. Po przeg³o-
sie, którego konsekwencj¹ by³o przerzucenie korelacji palatalnoci z samo-
g³oski na spó³g³oskê (por. m-ara i m-ara, v-ara i v-ara), i w tej parze
istotniejsze sta³o siê przeciwstawienie b : b, tzn. b-yæ : b-iæ, a mniej istotna
opozycja y : i. Doprowadzi³o to do defonologizacji fonemów samog³o-
skowych i, y i powstania jednego fonemu z dwoma wariantami kombinato-
rycznymi: i po spó³g³osce miêkkiej oraz w nag³osie, y po spó³g³osce twardej.
2.1.4.4. Alternacje samog³oskowe

W wyniku przeg³osu wytworzy³ siê w polszczynie nowy typ alternacji
samog³oskowych e/o oraz e/a, por.:
veæ : vozê, (v) lee : las,
ñeæ : ñosê, (v) leæe : lato,
bøeina : bøoza, (v) veæe : vat,
pleæ : plotka, (v) meæe : masto,
elski : o³o, (v) meøe : mara,
eñski : ona, (v) æeæe : æasto.
elñik : o³o,
Z synchronicznego punktu widzenia zasiêgi alternacji e/o oraz e/a nie
pokrywaj¹ siê ca³kowicie z wymianami o charakterze przeg³osu. Na³o¿y³y
siê bowiem na nie ró¿ne anomalie i wyrównania analogiczne (zob. II.2.1.2...).
2.2. Przeg³os pras³owiañski
Przeg³os pras³owiañski by³ procesem towarzysz¹cym tzw. I palataliza-

cji (zob. II.9.3); zachodzi³ wiêc w cile ograniczonych warunkach. Pole-
91

#1615
ga³ on na tym, ¿e wczesnopras³owiañskie po³¹czenia *kê, *gê *xê oraz *jê
przekszta³ci³y siê ostatecznie w ca, za, š, ja, por.:
wcz.ps³. *kês{ → ps³. *cas{ → pol. èas,
wcz.ps³. *kêd{ → ps³. *cad{ → pol. èad (por. kadziæ),
germ. *x9taz → ps³. *ata → pol. ata,
pie. *iêro → ps³. *jar{ → pol. jar, jary.
Istota fonetyczna przeg³osu pras³owiañskiego by³a zbie¿na z przeg³o-
sem lechickim: ca³y element prepalatalny samog³oski ì1 zosta³ wch³oniê-
ty w nowo powstaj¹ce spó³g³oski prepalatalne, a z pe³nej, przedniej
artykulacji samog³oski ì zachowa³o siê tylko odpowiednie nieznaczne na-
piêcie bardziej tylnej czêci jêzyka w okolicy postpalatum i pocz¹tkowej
czêci praevelum, czyli pozycja w³aciwa samog³osce a23.
Przejcie *kê, *gê, *xê, *jê, w ca, za, ša, ja dokonywa³o siê bez wzglê-
du na jakoæ nastêpnej spó³g³oski, która wtedy zwykle mia³a artykulacjê
niepalataln¹.
2.3. Apofonia praindoeuropejska
Jest to najstarsza, siêgaj¹ca doby wspólnoty pie., alternacja wokaliczna.

Jej relikty zachowa³y siê nie tylko w polszczynie i w innych jêzykach
s³owiañskich, lecz równie¿ w grece, w ³acinie, w jêzykach germañskich;
por. grec. lego mówiê, logos s³owo, ³ac. tego okrywam, toga okrycie.
Prymarna jest alternacja -e- : -o-. Pe³ni ona funkcje morfologiczne i se-
mantyczne. Postaæ rdzenia z -e- najczêciej charakateryzuje formy podsta-
wowe, postaæ z -o- formy pochodne.
2.3.1. FUNKCJA WERBALNO-NOMINALNA
Samog³oska e wystêpuje w tematach werbalnych, o w rzeczownikach

dewerbalnych, np.:
ps³. *plesti : *plot{, pol. pleæ : p³ot;
ps³. *tekti : *tok{, pol. æec : tok;
ps³. *rekÄ : *prorok{, pol. øekê : prorok.
Alternacja e : o powtarza siê równie¿ w po³¹czeniach dyftongicznych,
które mia³y ró¿ne kontynuanty:
23
H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna..., s. 49.
92

#1615
er : or
ps³. *merti : *mor{, pol. møeæ : mór;
ps³. *perti : *pora, pol. pøeæ : podpora;
ps³. *verti : *vora, pol. zavøeæ : zavora;
el : ol
ps³. *melti : *molt{, pol. mleæ : m³ot;
ps³. *peltti : *polt{, pol. pleæ : p³ot;
ps³. *kelpjÄ : *kolpot{, pol. klepê : k³opot;
ei : oi
24
ps³. *biti : *boi÷, pol. biæ : bój;
ps³. *piti : *poi÷, pol. piæ : napój;
ps³. *gniti : *gnoi÷, pol. gñiæ : gnój;
en : on
25
ps³. *pêti : *pon-, pol. spÄæ : opona;
ps³. *cêti : *kon-, pol. poèÄtek : koñec;
ps³. *klêcê : *klon-, pol. klêèê : pok³on.
2.3.2. FUNKCJA DURATYWNO-ITERATYWNA
Samog³oska -e- wystêpuje w czasownikach duratywnych, czyli ozna-

czaj¹cych czynnoæ trwaj¹c¹; -o- (-Ã-) w czasownikach iteratywnych, czy-
li oznaczaj¹cych czynnoæ wielokrotn¹, czêstotliwych, np.:
ps³. *nesti : *nositi, pol. ñeæ : noiæ;
ps³. *vedti : *voditi, pol. veæ : vo»iæ;
ps³. *vezti : *voziti, pol. veæ : voiæ;
ps³. *zenÄ : *goniti, pol. enê : goñiæ.
2.3.3. FUNKCJA RECEPTYWNO-KAUZATYWNA
Alternacja -e- : -o- (-Ã-) w rdzeniach czasownikowych jest wyk³adni-

kiem czasowników receptywnych (skutkowych) i kauzatywnych (przyczy-
nowych), np.:
ps³. *lìzati : loziti, pol. leeæ : ³oyæ;
ps³. *vrìti : variti, pol. vøeæ : vaøyæ;
24
W jêz. pie. te rdzenie wystêpowa³y w postaci *bhe°-: *bho°-
25
W jêz. pie. te rdzenie wystêpowa³y w postaci *pen-: *pon-
93

#1615
ps³. *piti : po°iti, pol. piæ : poiæ;
ps³. *z°ti : go°iti, pol. yæ : goiæ.
2.3.4. APOFONIA JAKOCIOWA I ILOCIOWA
Obok alternacji jakociowej (kwalitatywnej) istnia³y te¿ alternacje ilo-

ciowe (kwantytatywne). Obok stopnia podstawowego -e- : -o- wystêpowa³
stopieñ wzd³u¿ony -ê- : -Ã- oraz stopieñ zredukowany (który ju¿ w pras³o-
wiañszczynie przybiera³ postaæ jeru).
Oczywicie alternacje jakociowe mog³y siê wi¹zaæ z alternacjami ilo-
ciowymi i w ten sposób powstawa³y szeregi apofoniczne, np.:
ps³. *r÷ci : *rekÄ : *pro-rok{ : *prì-rìkati : *na-ricati; por. pol. rzec, prorok,
narzekaæ;
ps³. *s{mƒt÷ : *m÷rÄ: *merti : *mor{ : *u-mariati : *umirati; por. pol.
mieræ, mrê, mrzeæ, mór, umarzaæ, umieraæ;
ps³. *grebÄ : *grob{ : *po-grìbati : *grabiti : *po-gribati; por. pol. grzebiê,
grób, pogrzebaæ, grabiæ;
ps³. *ryti : *r{vÄ : *rov{; por. pol. ryæ, rwê, rów.
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e wraz ze zmianami, jakim podlega³y pie. samog³o-
ski na gruncie ps³., pierwotna obocznoæ apofoniczna przybiera³a czêsto
now¹, zmienion¹ postaæ. Charakterystycznym zjawiskiem by³o te¿ wyco-
fywanie siê niektórych ogniw szeregu apofonicznego.
2.3.5. PRZEG£OS LECHICKI A APOFONIA PIE.
Z podanego przegl¹du zjawisk przeg³osowych i apofonicznych wy-

nika, ¿e s¹ to fakty jêzykowe o zdecydowanie odmiennej naturze.
Przeg³os jest procesem z natury swej diachronicznym, polega na
przejciu (zmianie) jednej g³oski w drug¹, por. *lìs{ → las, *zena → zona;
przy czym nie powoduje on ¿adnych modyfikacji morfologicznych ani
semantycznych.
Apofonia natomiast to alternacja, czyli wspó³wystêpowanie w tym sa-
mym morfemie ró¿nych fonemów pozycyjnie niezale¿nych i uwarunko-
wanych morfologicznie. Inaczej mówi¹c, apofonia jest z natury zjawiskiem
synchronicznym, a alternuj¹ce formy s¹ zró¿nicowane morfologicznie.
Wa¿na jest równie¿ ró¿nica chronologiczna. Apofonia to zjawisko pra-
indoeuropejskie, przeg³os by³ pierwszym procesem polskim.
94

#1615
Przeg³os zachodzi³ w okrelonych warunkach fonetycznych w pozy-
cji przed spó³g³osk¹ przedniojêzykowo-zêbow¹. Apofonia takich ograni-
czeñ nie zna³a. W wyznaczaniu ró¿nic miêdzy apofoni¹ a przeg³osem wa¿ny
jest nie tylko nastêpnik samog³oski, lecz przede wszystkim jej poprzednik.
Samog³oski tylne pochodz¹ce z przeg³osu wystêpuj¹ zawsze po spó³g³os-
kach miêkkich, w apofonii natomiast tylko po twardych. Praktycznym
sprawdzianem, czy mamy do czynienia z wymian¹ przeg³osow¹, czy
z obocznoci¹ apofoniczn¹ jest wiêc s¹siedztwo fonetyczne charakter po-
przedzaj¹cej spó³g³oski, np.:
beøe borê zbory przeg³os,
beøe zbory apofonia;
ñee ñosê przeg³os,
ñee noiæ apofonia.
95

#1615
3. EWOLUCJA JERÓW
3.1. Geneza jerów
Jery (tzw. pó³samog³oski, samog³oski zredukowane) powsta³y we wczes-

nej epoce pras³owiañskiej w wyniku skrócenia dawnych wysokich krót-
kich samog³osek ®, Ù oraz redukcji innych samog³osek (sonantów) o genezie
pie. (zob. I.2.2.). System samog³oskowy tego okresu mia³ nastêpuj¹c¹ po-
staæ:
przednia tylna
wysoka ¯ (Ï) Ú d³uga

pó³wysoka ÷ { pó³krótka
rednia ì Â krótka
niska ¥ ä d³uga
Tak wiêc d³ugie samog³oski zajê³y najwy¿szy i najni¿szy poziom arty-

kulacyjny, samog³oski krótkie redni, a pó³krótkie pó³wysoki.
3.2. Jery s³abe i mocne
W rozwoju systemu pras³owiañskiego ujawni³a siê tendencja do stop-

niowego obni¿ania artykulacji pó³samog³osek, której towarzyszy³a reduk-
cja iloczasu, czyli tzw. os³abienie jerów. W wyniku tego jery zaczê³y siê
ró¿nicowaæ i (obok istniej¹cej ju¿ opozycji jer przedni : jer tylny) wy-
tworzy³a siê nowa opozycja jer s³aby ~ , ½ : jer mocny } , ø .
96

#1615
Jery s³abe zajmowa³y w wyrazie nastêpuj¹ce pozycje:
1) w wyg³osie, np. *dom~, *syn~, *kon½, *gost½;
2) w zg³osce poprzedzaj¹cej sylabê z pe³n¹ samog³osk¹ lub z jerem
w pozycji mocnej, np. *d~va, *t½ma, *p½s}k~, *s½vøc½.
Jery mocne zajmowa³y pozosta³e pozycje, tzn. pojawia³y siê w zg³osce
poprzedzaj¹cej zg³oskê z jerem s³abym, np. *dom}k~, *b}z~, *pøs~, *løn~.
Z podanego przegl¹du pozycji s³abej i mocnej jerów wynika, ¿e ich zró¿-
nicowanie dokonywa³o siê poprzez wzd³u¿enie kompensacyjne o kierunku
wstecznym, tzn. stopniowe os³abianie jerów s³abych by³o kompensowane
systematycznym wzmacnianiem jerów mocnych. Inaczej mówi¹c, poprze-
dzaj¹ca pó³samog³oska by³a wzd³u¿ana o tyle, o ile skraca³ siê nastêpuj¹cy
po niej jer.
Tak wiêc zapocz¹tkowany w epoce pras³owiañskiej proces ró¿nicowa-
nia jerów doprowadzi³ w jêzyku polskim do zupe³nego zaniku jerów s³a-
bych, któremu towarzyszy³y dwa rodzaje wyrównañ kompensacyjnych
wokalizacja jerów i wzd³u¿enie zastêpcze.
3.3. Zanik jerów
Zanik jerów mo¿na przedstawiæ schematycznie w nastêpuj¹cy sposób:

~ → ø, np. *syn~ → syn; *d~va → dva;
½ → ø, np. *kon½ → koñ; *t½ma → tma → æma.
Podkreliæ nale¿y, ¿e ÷ zanikaj¹c pozostawia³ palatalnoæ poprzedzaj¹cej
go spó³g³osce, przy czym ta palatalnoæ nie w ka¿dej pozycji zachowa³a
siê do dzi. Towarzysz¹ce zanikowi jerów procesy kompensacyjne wyma-
gaj¹ dok³adniejszego omówienia.
3.4. Wokalizacja jerów
Wokalizacj¹ jerów, czyli ich usamog³oskowieniem, nazywamy przejcie

jeru mocnego w pe³n¹ samog³oskê, przy czym w jêzyku polskim:
}→ e, np. *d}x~ → dex, *b}z~ → bez;
ø→ e, np. *pøs{ → pes, *vøs½ → ve.
97

#1615
W wyniku wokalizacji obu jerów powstaje jedna, przednia, rednia samo-
g³oska e, a kontynuacj¹ dawnej opozycji jer przedni : jer tylny jest opo-
zycja palatalna : niepalatalna w zakresie spó³g³osek je poprzedzaj¹cych,
por.:
ps³. *kon÷ : *syn{ pol. koñ : syn;
ps³. *v÷s÷ : *lìs{ pol. ve : las;
ps³. *tvar{ : *var{ pol. tvaø : var.
Wokalizacja jerów mocnych sprowadza siê do dzia³añ kompensacyjnych
iloczas przeznaczony na artykulacjê s³abego jeru zostaje przerzucony na
jer mocny, wystêpuj¹cy w sylabie go poprzedzaj¹cej. Z sumy iloczasu dwu
pó³samog³osek powstaje jedna, pe³na, choæ o krótkim iloczasie, samog³os-
ka e. Te wyrównania kompensacyjne by³y uzasadnione tym bardziej, ¿e
w zwi¹zku z zanikiem jerów zmniejszy³a siê liczba sylab, sk³adaj¹cych
siê na formê wyrazow¹ (por. *s{ n{ → sen, D. lp. *p÷ s{ ka → pes
ka itp.).
3.4.1. WOKALIZACJA JERÓW W S¥SIEDZTWIE j
Inne by³y rezultaty wokalizacji jerów mocnych, które wystêpowa³y w s¹-

siedztwie joty. Powszechnie siê s¹dzi, ¿e w pónej pras³owiañszczynie
i w trakcie jej rozpadu wystêpowa³ tu tzw. jer napiêty, jego artykulacja
by³a bowiem wy¿sza, zbli¿ona do i (y). Pozosta³oci¹ tej w³anie tendencji
wymawianiowej s¹ przedstawione w pewnym uproszczeniu polskie
kontynuanty:
wyg³osowa grupa -{j÷ → -y, np. *dobr{j÷ → dobry,
*star{j÷ → stary;
wyg³osowa grupa -÷j÷ → -i, np. *tan÷j÷ → tañi,
D. lmn. *kost÷j÷ → koci;
ródg³osowa grupa -÷j- → -ij-, np. *b÷jÄ → bijê,
*v÷jÄ → vijê;
ródg³osowa grupa -÷j- → -ij- → -yj-, np. *÷ja → šija → yja;
*è÷ja → cija → èyja;
nag³osowa grupa j÷- → i-, jeli wyraz z j÷- rozpoczyna³ zdanie, czyli
by³ w nag³osie absolutnym, np. *j÷dÄ →
idê, *j÷mati → w stpol. imaæ/imieæ;
j÷gra → igra, *j÷skra → iskra lub j÷- → ø,
jeli wyraz z j÷ wystêpowa³ po samog³osce
98

#1615
poprzedniego wyrazu, por. meæ, gra, skra;
przy czym w póniejszym okresie fone-
tyczna postaæ tych wyrazów by³a warun-
kowana ró¿nymi innymi czynnikami, np.
semantycznymi, por. igraæ graæ, styli-
stycznymi, por. iskra skra;
B. lp. zaimka *j÷ → ji (zast¹piony od XVI w. przez jego, go).
3.4.2. WYRÓWNANIA ANALOGICZNE
3.4.2.1. Wyrównania analogiczne w odmianie rzeczowników

Wyrównania analogiczne dzia³a³y w ró¿nych kierunkach. W obrêbie
jednego paradygmatu mo¿liwe by³y ró¿ne procesy:
1) oddzia³ywanie form jednego przypadka, najczêciej mianownika, na
przypadki zale¿ne, np.:
M. lp. *š½m}r~ → mer
D. lp. *šøm~ra → emra (por. emraæ)
C. lp. *šøm~ru → emru itd.
Mimo takiej wokalizacji jerów pod wp³ywem formy mianownika upow-
szechnia siê w ca³ym paradygmacie temat mer-;
2) oddzia³ywanie form przypadków zale¿nych na mianownik, np.:
M. lp. *s~jøm~ → sjem26
D. lp. *s}j½ma → sejma
C. lp. *s}j½mu → sejmu itd.
Do mianownika zosta³ ostatecznie przeniesiony temat przypadków zale¿-
nych sejm-.
Nieco inaczej przebiega³o wyrównanie analogiczne w odmianie rzeczow-
nika piesek:
M. lp. *p½s}k~ → psek27
D. lp. *pøs~ka → peska
C. lp. *pøs~ku → pesku itd.;
26
Jest to postaæ powiadczona w jêzyku polskim, por. np. g³on¹ satyrê Marcina Biel-
skiego Sjem niewieci z 1586 r.
27
Forma znana w jêzyku staropolskim, por. np. zapis w Biblii królowej Zofii (zob.
I.3.3.2.13): Agdisz tak szedl thobyas, a psek byezal gego zanym; cyt. za S. Vrtel-Wier-
czyñski, Wybór tekstów staropolskich. Czasy najdawniejsze do roku 1543, Warszawa 1950,
s. 83.
99

#1615
3) rzadziej zdarza³o siê, ¿e to przypadek zale¿ny narzuca³ swoj¹ postaæ
mianownikowi i pozosta³ym przypadkom. Tak siê sta³o z form¹ D. lmn.
*d}sk~ → desk, który to temat uogólni³ siê w ca³ym paradygmacie, a zara-
zem sam upodobni³ siê do form D. lmn. innych rzeczowników i przyj¹³
postaæ desek, jak: misek, vosek, g³osek, w których -e- by³o historycznie
umotywowane mocn¹ pozycj¹ jera. W zwi¹zku z tym pierwotny M. lp.
*d~ska → dska → cka przyj¹³ postaæ deska, D. lp. *d~sky → dsky → cki
przeszed³ w deski itd.;
4) odmienna sytuacja zachodzi w tych tematach rzeczownikowych,
w których wtórne procesy fonetyczne spowodowane odmiennymi wynikami
wokalizacji jerów doprowadzi³y do naruszenia jednolitoci paradygmatu, np.:
M. lp. *d}x~ → dex
D. lp. *d~xa → dxa
C. lp. *d~xu → dxu itd.
Po ubezdwiêcznieniu nag³osu form przypadków zale¿nych (txu, txem
itp.) temat odmiany zró¿nicowa³ siê dech, tchu...
Rozbiciu uleg³ paradygmat rzeczownika de¿d¿ → deszcz w nastêpuj¹cy
sposób:
M. lp. *d}zdj½ → deC
D. lp. *d~zdja → CCa
C. lp. *d~zdju → CCu itd.
Wyg³osowa grupa spó³g³oskowa w M. lp. po zaniku jeru uleg³a ubez-
dwiêcznieniu i ustabilizowa³a siê forma deè, do której dostosowano przy-
padki zale¿ne: deèu, deèovi, deèem itd. Pierwotne formy odmiany
zachowa³y siê szcz¹tkowo, np. w zwi¹zku frazeologicznym czekaæ, pra-
gn¹æ, wygl¹daæ jak kania d¿d¿u28.
3.4.2.2. Analogiczne -e- ruchome

Innym przejawem dzia³ania wyrównañ jest tzw. -e- ruchome analogicz-
ne, które jak sama nazwa wskazuje pojawia siê w pozycjach nie umo-
tywowanych fonetycznie, np. w zdrobnia³ych formacjach derywowanych
formantami kontynuuj¹cymi ps³. *-dl~ko, *-sl~ko, *-tv~ka, które wbrew
oczekiwanym formom np. myd³ko, mas³ko, bøytvka, przybieraj¹ postaæ
myde³ko, mase³ko, bøytevka.
28
W jêzyku rodowiskowym meteorologów wystêpuje termin d¿d¿a (r.¿.) drobny
deszcz jest tu wiêc zachowana ca³a odmiana, lecz nast¹pi³a zmiana rodzaju mêskiego
na ¿eñski.
100

#1615
Analogiczne -e- ruchome wystêpuje te¿ w zapo¿yczonym z jêzyka nie-
mieckiego sufiksie -unek (← ung), który w staropolszczynie i w XVI w.
funkcjonowa³ w postaci -unk, por. np. tytu³ utworu Miko³aja Reja Wizerunk
w³asny ¿ywota cz³owieka poczciwego (1558).
W zakresie wokalizacji zaczyna siê te¿ zró¿nicowanie dialektalne
w gwarach pó³nocnych dominuj¹ formy bez -e- ruchomego, np. paznokæ,
snopk, kravc, a w gwarach po³udniowych -e- ruchome zachowuje siê nie tylko
w formach mianownika, lecz równie¿ w przypadkach zale¿nych, np. mex
mexu mexem, bez bezu bezem. To dzisiejsze zró¿nicowanie dialektal-
ne kontynuuje dawne podzia³y regionalne polszczyzny w okresie stpol. i rpol.
3.4.2.3. Wyrównania analogiczne w przyimkach

Przejawy wyrównañ analogicznych dostrzegamy w dzisiejszych obocz-
nych formach przyimków w we, z ze, nad nade, pod pode, przed
przede itp. Historycznie przyimki jako formy proklityczne stanowi³y
ca³oæ fonetyczno-akcentuacyjn¹ z nastêpuj¹cym wyrazem, który decydo-
wa³ o pozycji s³abej lub mocnej wyg³osowego jera w przyimku, np. v~
domu → v domu i v}, d½ne → ve dñe. Dzi nie ma ju¿ prawid³owych kon-
tynuacji ~ i }; postaæ przyimka z koñcowym -e- lub bez niego jest uzale¿-
niona od postaci fonetycznej wyrazu, z którym przyimek siê ³¹czy. Przyimek
z -e- wystêpuje przed wyrazami zaczynaj¹cymi siê od grupy spó³g³oskowej,
trudnej do wymówienia, np. we wsi, we mnie, we nie; niekiedy wystêpuj¹
wahania, np. w trójkê / we trójkê, w czwartek / we czwartek, przy czym
formy z we jako regionalizmy s¹ wspó³czenie najczêstsze na obszarze
po³udniowej Ma³opolski i l¹ska, rzadsze w centrum Polski i w Wielko-
polsce, por. we Wiedniu, we wodzie.
3.5. Wzd³u¿enie zastêpcze
Wzd³u¿enie zastêpcze jest, podobnie jak i wokalizacja jerów, wynikiem

wyrównañ kompensacyjnych. Ró¿nica miêdzy obu tymi procesami polega
na tym, ¿e przy wokalizacji zanikaj¹cy jer oddawa³ swój iloczas pó³samo-
g³osce, i w rezultacie powstawa³a pe³na samog³oska, przy wzd³u¿eniu zas-
têpczym natomiast zanikaj¹cy jer oddawa³ swój iloczas samog³osce pe³nej,
powoduj¹c tym samym jej wzd³u¿enie.
101

#1615
Przyk³adowo ps³. wyraz *voz~ w zwi¹zku z zanikiem jeru skraca³ siê
o jedn¹ sylabê; a¿eby czas artykulacji wyrazu nie uleg³ redukcji o po³owê (po-
niewa¿ by³y dwie sylaby, a po zaniku jeru pozosta³a jedna), nast¹pi³o wzd³u-
¿enie zastêpcze samog³oski w poprzedniej sylabie. W ten sposób iloczas ca³ego
wyrazu pozosta³ wielkoci¹ sta³¹.
Schematycznie mo¿na to uj¹æ nastêpuj¹co:
*voz~ → *voz~ ð → vooz → vÃz → vóz
Od dawna jêzykoznawcy ³¹czyli wzd³u¿enie zastêpcze z zanikiem je-
rów. Jednak ten zwi¹zek nie by³ wystarczaj¹co precyzyjnie wyjaniony.
Dopiero H. Konecznej29 uda³o siê stworzyæ spójn¹ koncepcjê. Zak³ada ona
równie¿, ¿e wzd³u¿enie zastêpcze powsta³o wskutek zaniku s³abych jerów.
Konsonantyzm w jêzyku polskim (i pozosta³ych jêzykach s³owiañskich)
ma tê cechê wspóln¹, ¿e wszystkie spó³g³oski dwiêczne maj¹ krótki ilo-
czas. Najs³absz¹ artykulacjê ustn¹ i najkrótszy iloczas maj¹ spó³g³oski so-
norne. Je¿eli spó³g³oska wyg³osowa jest dwiêczna, to samog³oska przed
ni¹ wystêpuj¹ca ma iloczas d³u¿szy ni¿ przed odpowiedni¹ bezdwiêczn¹.
Po zaniku ~, ½ naj³atwiej siê wzd³u¿a³a samog³oska wystêpuj¹ca przed so-
norn¹, która ju¿ i tak, ze wzglêdu na swoj¹ pozycjê, by³a doæ d³uga. Do-
tyczy to tak¿e pozosta³ych samog³osek w pozycji przed innymi
dwiêcznymi. Zanik jerów po bezdwiêcznej musia³ równie¿ wywo³aæ
pewne przed³u¿enie poprzedzaj¹cej samog³oski, lecz w tej pozycji powsta-
wa³a samog³oska pó³d³uga. Z biegiem czasu samog³oski o iloczasie nie-
pewnym poprzez analogiê do form przypadków zale¿nych uleg³y w jêzyku
polskim skróceniu.
Tak wiêc ps³. wyraz *nos~ by³ kontynuowany w polszczynie jako jed-
nosylabowy; iloczas zanikaj¹cego jeru przejê³a samog³oska -o-, która ze
wzglêdu na s¹siedztwo bezdwiêcznej s by³a bardzo krótka i po wzd³u¿eniu
zastêpczym, sta³a siê jedynie g³osk¹ pó³d³ug¹, a nastêpnie krótk¹ jako regu-
larny element opozycji iloczasowej samog³oska krótka : samog³oska d³uga.
Schematycznie ujmiemy to nastêpuj¹co:
ps³. *nos~ → *nos~ ð → noos → nos
Mechanizm wzd³u¿enia zastêpczego mo¿na przedstawiæ nie tylko w ka-
tegoriach akustycznych i artykulacyjnych, lecz tak¿e w kategoriach ogól-
nosystemowych, fonologicznych30.
29
Por. H. Koneczna, Wzd³u¿enie zastêpcze, [w:] Ksiêga referatów II Miêdzynarodo-
wego Zjazdu Slawistów, sekcja I: Jêzykoznawstwo, Warszawa 1934, s. 56-60.
30
Por. A. Furdal, O przyczynach zmian g³osowych w jêzyku polskim, Wroc³aw 1964.
102

#1615
Polszczyzna odziedziczy³a takie i im podobne pary wyrazowe:
*rok{ *rog{,
*bok{ *bog{,
*plot{ *plod{.
Zanik jerów s³abych w wyg³osie spowodowa³, ¿e spó³g³oski zaczê³y ule-
gaæ ubezdwiêcznieniu. W konsekwencji obu tych procesów wymienione
pary wyrazowe musia³yby siê uto¿samiæ. Aby jednak taka identyfikacja nie
nast¹pi³a, istniej¹c¹ w ps³. opozycjê spó³g³oska dwiêczna : spó³g³oska
bezdwiêczna przejê³y w polszczynie samog³oski w postaci opozycji sa-
mog³oska krótka : samog³oska d³uga:
rok roog (rook),
bok boog (book),
p³ot p³ood (p³oot).
Nie ma wiêc sprzecznoci miêdzy obu przedstawionymi tu wyjanie-
niami; H. Koneczna udokumentowa³a fonetyczn¹ zale¿noæ miêdzy ilocza-
sem samog³oski i s¹siaduj¹cej z ni¹ spó³g³oski, natomiast A. Furdal ukaza³
interpretacjê fonologiczn¹ koniecznoæ ujawnienia siê nowych opozycji
fonologicznych (iloczasowych) po neutralizacji poprzednich opozycji (tzn.
neutralizacji dwiêcznoci spó³g³osek wyg³osowych).
3.5.1. WZD£U¯ENIE ZASTÊPCZE PRZED SPÓ£G£OSKAMI NOSOWYMI
Podkreliæ trzeba w tym miejscu, ¿e zgodnie z przedstawionym me-

chanizmem procesu kompensacji wzd³u¿eniu ulega³y równie¿ samog³o-
ski wystêpuj¹ce przed spó³g³oskami nosowymi, jednak¿e ich rozwój by³
nieco inny ni¿ w formach typu *voz{ → vóz:
*dom~ → dom{ ð → doom → dÁm → dom
*kon½ → kon½ ð → kooñ → kÁñ → koñ
W okresie rpol. formy typu dóm, kóñ wystêpowa³y powszechnie za-
równo w polszczynie literackiej, jak i dialektach ludowych31. Jeszcze
w utworach J. S³owackiego wystêpuj¹ regionalizmy psóm, dóm, poómek,
korónki. W wyniku hiperpoprawnoci w stosunku do dialektów ludowych
formy te zosta³y usuniête z jêzyka ogólnego, natomiast w dialektach pozos-
ta³y do dzi nawet formy bruna, s³uma, una, zumek (literackie brona, s³oma,
¿ona, zamek), w których cienienie zosta³o wywo³ane s¹siedztwem spó³-
g³osek nosowych. Wycofanie siê cienienia samog³oski ó w po³¹czeniach
31
Por. S. Urbañczyk, Jak¹ polszczyzn¹ mówi³ Jan Kochanowski i jego rówienicy,
Jêzyk Polski 1953, 33, s. 214224.
103

#1615
-óm, jak dóm, -óñ, jak kóñ, mo¿na dodatkowo t³umaczyæ analogi¹ do grup
-om-, -on- pochodz¹cych z rozk³adu samog³osek nosowych przed spó³g³os-
kami zwartymi i zwarto-szczelinowymi, np. zomb, domb, konty.
Hiperpoprawnoæ, czyli przesada poprawnociowa, która prowadzi do
unikania form zgodnych z ewolucj¹ jêzyka jako rzekomo b³êdnych, doæ
czêsto wystêpowa³a w dziejach polszczyzny.
3.6. Chronologia zaniku jerów
3.6.1. CHRONOLOGIA BEZWZGLÊDNA (zob. I.4.4)
Metoda filologiczna (zob. I.4.3.1):

W ¿adnym z najdawniejszych polskich zabytków jêzykowych nie stwier-
dzamy zapisu jerów. Wynika st¹d wniosek, ¿e jery zaginê³y ju¿ w epoce
przedpimiennej (zob. I.3.2.), a wiêc przed XII wiekiem.
3.6.2. CHRONOLOGIA WZGLÊDNA (zob. I.4.4.)
Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej (zob. I.4.3.2):

W okresie zachodzenia przeg³osu lechickiego jery jeszcze wystêpowa³y
(zob. II.2.1.3). Jery miêkkie, które lekko palatalizowa³y poprzedzaj¹ce je spó³-
g³oski, stanowi³y przeszkodê fonetyczn¹ w przeprowadzeniu przeg³osu, np.:
*kvìt÷n{j÷ → kvetny, ale *kvìt{ → kvat,
*mìr÷n{j÷ → merny, ale *mìra → mara,
*vìtr÷n{j÷ → vetøny, ale *vìtr{ → vatr.
Zarazem, jak wiemy, -e- pochodz¹ce z wokalizacji jerów nie ulega³o
przeg³osowi, np:
*løn~ → len, nie: lon,
*pøs~ → pes, nie: pos,
*s}n~ → sen, nie: son.
Z tego nale¿y wysnuæ wniosek, ¿e jery musia³y zanikn¹æ w tym okre-
sie, w którym przeg³os ju¿ nie zachodzi³.
Przyjmuje siê, ¿e zanik jerów i zwi¹zane z tym procesy kompensacyjne
(tzn. wokalizacja i wzd³u¿enie zastêpcze) dokonywa³y siê w tym samym
czasie. Zestawiaj¹c dane z zakresu chronologii bezwzglêdnej i wzglêdnej,
nale¿y stwierdziæ, ¿e zanik jerów nast¹pi³ w trakcie XI wieku.
104

#1615
3.7. Konsekwencje zaniku jerów
Bezporednimi konsekwencjami zaniku jerów, szczegó³owo tu omówio-

nymi, by³y: wokalizacja jerów i wzd³u¿enie zastêpcze.
3.7.1. ZNIESIENIE PS£. KORELACJI MIÊKKOCI
Wokalizacja jeru mocnego twardego spowodowa³a powstanie samog³oski

e pozbawionej zdolnoci palatalizuj¹cych. Jest to wiêc po przeg³osie ko-
lejna faza znoszenia pras³owiañskiej korelacji miêkkoci. Zgodnie z ni¹
samog³oski przednie mog³y wystêpowaæ tylko po spó³g³oskach miêkkich
(poniewa¿ je palatalizowa³y), a samog³oski tylne po twardych. Przeg³os
polski spowodowa³, ¿e po spó³g³oskach miêkkich mog³a ju¿ wystêpowaæ
samog³oska tylna, np. m-asto, v-ara, l-as, z-ona, b-orê itp. (zob. II.2.1.4.2.).
Wokalizacja jeru twardego wytworzy³a now¹ sytuacjê po spó³g³osce twar-
dej mo¿e wystêpowaæ e, por. s-en, b-ez, m-ex, d-ex.
3.7.2. NOWE ALTERNACJE SAMOG£OSKOWE
Wokalizacja jerów spowodowa³a te¿ i inne zmiany w systemie samo-

g³oskowym powsta³ nowy typ alternacji e : ø (wyj¹tkowo równie¿ o : ø
zob. II.2.1.2.9), czyli powsta³o tzw. e ruchome, a wtórnie równie¿ tzw. e ru-
chome analogiczne (zob. II.3.4.2).
3.7.3. NOWE SAMOG£OSKI D£UGIE
Wzd³u¿enie zastêpcze natomiast sta³o siê ród³em nowych samog³osek

d³ugich i w ten sposób przyczyni³o siê do wzmocnienia opozycji samog³os-
ka krótka : samog³oska d³uga.
3.7.4. UCHYLENIE PS£. PRAWA SYLABY OTWARTEJ
Bezporedni¹ konsekwencj¹ zaniku jerów jest powstanie sylab zamkniêtych,

czyli uchylenie pras³owiañskiego prawa sylaby otwartej. Jest to wiêc ostate-
czne zakoñczenie (drugiej po korelacji palatalnoci) pras³owiañskiej tendencji
rozwojowej prawa sylaby otwartej, a w zwi¹zku z tym mo¿na przyj¹æ, ¿e
jest to drugi etap kszta³towania siê polskiego systemu fonologicznego.
105

#1615
3.7.5. NOWE SPÓ£G£OSKI I GRUPY SPÓ£G£OSKOWE
Zanik jerów nie pozosta³ bez wp³ywu na system konsonantyczny. War-

to tu zwróciæ uwagê przynajmniej na dwa elementy:
1) po zaniku jerów miêkkich powsta³y samodzielne spó³g³oski palatal-
ne, por. *vøs½ → ve, *døn½ → »eñ, *go³Äb½ → go³Äb → go³Äb, *adøn~
→ a»en → aden (dalszy ich rozwój zob. II.11);
2) zanik jerów spowodowa³ powstanie skomplikowanych grup spó³g³os-
kowych, por.:
*mÄ½stwo → mêstwo → mêstwo,
*vlo½sk~j÷ → v³osky → w³oski,
*mìst½sk{j÷ → meæsky → mejski,
*vitê½stvo → viæêstvo → (z)wyciêstwo (o rozwoju grup spó³g³osko-
wych zob. II.12).
3.7.6. UPROSZCZENIE SYSTEMU WOKALICZNEGO
Zanik jerów spowodowa³, ¿e na miejscu dotychczasowego trójelemen-

towego uk³adu iloczasowego samog³oska d³uga : samog³oska krótka :
: samog³oska pó³krótka powsta³a przejrzysta opozycja samog³oska d³uga :
: samog³oska krótka.
106

#1615
4. ROZWÓJ SONANTÓW
4.1. Geneza i ewolucja sonantów w okresie przedpolskim
System wokaliczny jêz. pie. sk³ada³ siê z trzech klas dwiêków: mono-
ftongów, dyftongów i sonantów (zob. I.1.4.2). Sonanty to g³oski sonorne „,
’, Ô, Ö, które pe³ni³y funkcjê zg³oskotwórcz¹. Oprócz nich w jêz. pie. wys-
têpowa³y niezg³oskotwórcze spó³g³oski r, l, m, n.
W okresie wspólnoty ba³to-s³owiañskiej (zob. I.1.2.11) wytworzy³a siê
opozycja fonologiczna sonanty twarde „, ’, Ô, Ö: sonanty miêkkie ƒ, “,
Ò, Õ.
W okresie szeroko rozumianej wspólnoty ps³. (zob. I.2.1) sonanty pod-
lega³y doæ istotnym zmianom.
1. Sonanty nosowe Ô, Ö twarde w pozycji przed spó³g³osk¹ przesz³y
w Ä, miêkkie za sonanty Ò, Õ da³y w takiej samej pozycji samog³oskê
ê, np.:
pie. *dhÔ- → ps³. *dÄti → pol. dÄæ,
wcz.ps³. pie. *tÚs-kÔtom → ps³. *tysÄtj÷ → pol. tyÄc,
Ô, Ö pie. *zwÖ- → ps³. *zvÄk{ → pol. *zvêk → »vêk,
pie. *-gÔ- → ps³. *vy-zê-ti → pol. wyÄæ,

wcz.ps³. pie. *nghÚ → ps³. *jêzyk{ → pol. jêzyk,
Ò, Õ pie. *tÖ- → ps³. *têti → pol. æÄæ (zob. samog³oski nosowe II.5).
2. Sonanty nosowe Ô, Ö twarde w pozycji przed samog³osk¹ uleg³y
zmianie w po³¹czenia {m, {n, miêkkie za Ò, Õ w po³¹czenia ÷m, ÷n np.:
pie. *gÖ- → ps³. *g{nati → pol. gnaæ,
wcz.ps³.
Ô, Ö
pie. *dhÔ- → ps³. *d{m¹ → pol. dmê,
107

#1615
pie. *-gÔ- → ps³. *vy-½m-Ä → pol. vymê,
wcz.ps³.
Ò, Õ
pie. *zvÖ- → ps³. *zv÷nìti dwiêczeæ.
Te przekszta³cenia spowodowa³y zanik sonantów nosowych w jêz. ps³.
i w jêzykach s³owiañskich.
3. Sonanty ustne „, ’, ƒ, “ w pozycji przed samog³osk¹ przesz³y po-
dobnie jak sonanty nosowe w po³¹czenia {r, {l, ÷r, ÷l. W jêzykach s³o-
wiañskich brak dokumentacji pozwalaj¹cej zrekonstruowaæ ps³. formy
wyrazowe z grupami {r, {l w tej pozycji, mo¿na natomiast zrekonstruowaæ
ps³. formy z grupami ÷r, ÷l, np. *t÷rÄ, *d÷rÄ, *p÷rÄ, *um÷rÄ, *st÷lati.
4. Sonanty ustne „, ’, ƒ, “ w pozycji przed spó³g³oskami zachowa³y siê
w jêz. ps³., por. np. ps³. *g„dlo, *g„b{, *k„k{, *k„miti, *t„g{, *st’p{, *s’nce,
*p’k{, *x’m{; *tƒt{j÷, *tƒl{, *pƒl{, *mƒl{, *s{mƒt÷, *d“g{, *t“kÄ, *v“k{,
*m“knÄti32. W pras³owiañszczynie, oprócz istniej¹cej ju¿ opozycji sonant
twardy : sonant miêkki wytworzy³a siê nowa opozycja iloczasowa so-
nant d³ugi : sonant krótki. Zatem w koñcowej fazie wspólnoty ps³. stan
sonantów przedstawia³ siê prawdopodobnie nastêpuj¹co: …, Œ, ‘, ˜, ‚, ‹, ›, ™.
Taki stan odziedziczy³y wyodrêbniaj¹ce siê ze wspólnoty dialekty (jêzyki)
s³owiañskie, z których do dzi niektóre jeszcze je zachowuj¹ (jêz. czes.,
s³owac. „, ’; jêz. s³oweñ., mac., sch. „). Przyjmujemy, ¿e przedstawiony
wy¿ej zasób sonantów odziedziczy³ w swej pocz¹tkowej fazie rozwojowej
równie¿ jêzyk polski. Na jego gruncie sonanty podlega³y dalszej ewolucji.
4.2. Rozwój sonantów w jêzyku polskim
W pocz¹tkowej fazie rozwoju polszczyzny sonanty uleg³y wokalizacji,

tzn. zg³oskotwórcze spó³g³oski przekszta³ci³y siê w zwyk³e spó³g³oski,
32
Na temat sonantów w jêz. ps³. istnieje wiele hipotez, m.in. Z. Stieber zak³ada, ¿e
w ps³. sonanty nie wystêpowa³y, by³y natomiast po³¹czenia Ùr, Ùl, ®r, ®l, które w póniej-
szych dialektach wsch.s³ow. przesz³y w {r, {l, ÷r, ÷l, a w póniejszych dialektach p³d.s³ow.
i zach.s³ow. przekszta³ci³y siê w sonanty por. Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej
jêzyków s³owiañskich, Warszawa 1979, s. 34. Inne koncepcje przyjmuj¹ jednak wystêpo-
wanie sonantów w jêz. ps³. i do nich przychyla siê ujêcie prezentowane w niniejszym
opracowaniu.
108

#1615
a w ich s¹siedztwie powsta³y samog³oski pe³ne, które przyjê³y funkcjê sy-
labotwórcz¹.
4.2.1. ROZWÓJ †
Sonantyczne „ uleg³o wokalizacji w ar. Krótkie ãr jest kontynuowane

bez zmiany brzmienia (barwy) do dzi, np.:
ps³. *b„k{ → stpol. bãrk → pol. bark,
ps³. *b„zo → stpol. *bãrzo → pol. bardzo,
ps³. *g„dlo → stpol. gãrd³o → pol. gard³o,
ps³. *k„cma → stpol. kãrcma → pol. karèma,
ps³. *k„k{ → stpol. kãrk → pol. kark.
D³ugie är uleg³o cienieniu (po zaniku iloczasu), a nastêpnie w zwi¹z-
ku z zanikiem å (zob. II.6) przesz³o w ar, np.:
ps³. *b„šc÷ → stpol. bäršc → rpol. bårè → barè,
ps³. *b„t÷ → stpol. bäræ → rpol. båræ → baræ,
ps³. *g„b{ → stpol. gärb → rpol. gårb → garb,
ps³. *g„st÷ → stpol. gäræ → rpol. gåræ → garæ,
ps³. *t„g{ → stpol. tärg → rpol. tårg → targ.
4.2.2. ROZWÓJ ‰
1. Rozwój ‰ by³ uwarunkowany s¹siedztwem fonetycznym. Sonantycz-

ne palatalne ‰ w pozycji przed spó³g³osk¹ przedniojêzykowo-zêbow¹ ule-
ga³o dyspalatalizacji i przesz³o w ar (zob. II.2.1.1). Schematycznie mo¿na
uj¹æ to nastêpuj¹co:
‰ T → ár
Krótkie ãr zachowa³o siê bez zmiany barwy samog³oski (zatraci³o jedynie
iloczas), natomiast d³ugie är dzieli³o los samog³oski d³ugiej ä (zob. II.6).
Po zaniku iloczasu uleg³o cienieniu, a w XVIII w. ponownie uzyska³o
postaæ ar, np.:
ps³. *cƒt{ → stpol. cart → èart,
ps³. *napƒst{k{ → pol. naparstek,
ps³. *mƒznÄti → pol. marznÄæ,
ps³. *cƒno → stpol. cärno → rpol. èårno → èarno.
W polszczynie ogólnej zachowa³y siê nieliczne lady dawnej miêkkoci
ƒ, np. arno, ævartka, »arski. Liczniej natomiast rejestruj¹ je pó³nocnopolskie
109

#1615
dialekty (Mazowsze, Kaszuby), np. arna = sarna, martvy = martvy, »ar-
novo Dziarnowo (nazwa miejscowoci), które zachowuj¹ miêkkoæ spó³-
g³osek przed ar ← ƒ.
2. ‰ W, K → i‡ → e‡ → eø
Sonantyczne ‰ miêkkie w pozycji przed spó³g³osk¹ wargow¹ lub tylnojê-
zykow¹ przechodzi w i‡, które uleg³o zmianie w eø. Je¿eli eø kontynuowa³o
sonant krótki, to pozostawa³o bez zmian, je¿eli za sonant d³ugi, to zgodnie
z rozwojem ê (zob. II.6) w XVI w. uleg³o cienieniu (trwa³o ono z ró¿-
nymi rezultatami a¿ do koñca XIX w.), by wreszcie uto¿samiæ siê z e, np.:
ps³. *pƒxnÄti → stpol. p®‡xnÄæ → pì‡xnÄæ → rpol. peøxnÄæ,
ps³. *vƒba → stpol. v¯‡ba → vê‡ba → rpol. *v¦øba → npol. veøba,
ps³. *vƒx{ → stpol. v¯‡x → vê‡x → rpol. v¦øx → npol. veøx.
3. ‰T → ir → er
Sonantyczne miêkkie ‰ w pozycji przed spó³g³osk¹ palataln¹ ulega woka-
lizacji w ²r, które nastêpnie ulega rozszerzeniu do ¢r. Rozwój tego konty-
nuantu jest uwarunkowany iloczasem. Krótkie er zachowuje siê bez zmian,
d³ugie natomiast po zaniku iloczasu ulega cienieniu, które wycofuje
siê w koñcu XIX w. i ponownie wystêpuje grupa er (zob. II.6), np.:
ps³. *sƒd÷ce → stpol. s®rce → stpol. ìrce → sìrce (depalatalizacja
→ s dokona³a siê pod wp³ywem jêzyka czeskiego) → rpol., npol. serce,
ps³. *tƒn÷ → stpol. t¯rñ → stpol. æêrñ → rpol. æ¦rñ → npol. æerñ,
ps³. *cƒniti → stpol. c¯rñiæ → stpol. cêrñiæ → rpol. è¦rñiæ → npol.
èerñiæ.

W ROZWOJU „, ƒ
Nieregularnym kontynuantem „ jest ur, por. formy kurè, burèeæ, turko-

taæ, gurbiæ ê, kurpe, purxavka. Nieregularnoæ tê mo¿na usprawiedliwiæ
dwoma czynnikami: a) onomatopeicznym w wyrazach typu burèeæ, turkot oraz
b) koartykulacyjnym w formach typu kurè, kurpe, gurbiæ ê, burèeæ, purxavka,
poniewa¿ poprzedzaj¹ce spó³g³oski tylnojêzykowe i wargowe sprzyjaj¹ arty-
kulacji samog³oski u tylnej, wysokiej, okr¹g³ej.
Odstêpstwem od przedstawionego wczeniej schematu wokalizacji so-
nantów jest równie¿ dawna regionalna (po³udniowo- i rodkowopolska)
wokalizacja „ w yr, np. myrdaæ, styrèeæ, tyrkotaæ, przy czym formy te wesz³y
do jêzyka ogólnego z gwarowym yr wymienionym na lepsze er.
110

#1615
Ogólnopolsk¹ formê portki zamiast oczekiwanej *partki (por. stpol. part
p³ótno) uwa¿a siê za po¿yczkê wschodnios³owiañsk¹.
Pozostaj¹ bez wyjanienia stpol. forma korczak dzban i wspó³czesna
storczyk, zawieraj¹ce or jako kontynuant dawnego „.
Nieregularny rozwój ƒ wyst¹pi³ w wyrazie *sƒp{ → irp → erp, za-
miast oczekiwanej formy eøp.
Przejawem dzia³ania analogii s¹ nastêpuj¹ce formy: èarni (zamiast ocze-
kiwanej formy èerni), która powsta³a pod wp³ywem èarny; podobnie aræe
powsta³a na wzór formy ar³, daræe na wzór dar³. Wyrównanie innego
typu reprezentuje deminutywna forma erdka (zamiast ardka), powsta³a
na wzór podstawy er», w której -er- jest umotywowane s¹siedztwem spó³-
g³oski rodkowojêzykowej ». Nieregularne er (zamiast ar) wystêpuje tak-
¿e w przymiotniku èerstvy.
Staropolskiej i umotywowanej fonetycznie formie zarno odpowiada
nowsze arno, które mo¿na traktowaæ jako wynik wyrównuj¹cego wp³y-
wu Msc. lp. irñe. Narzuci³ on innym formom przypadkowym miêkkoæ
w temacie, przejmuj¹c od nich tematyczne a.
Wynikiem upodobnienia stpol. ævir¼a, ævir»iæ do tvardy s¹ nowsze for-
my tvi(e)r¼a, tvi(e)r»iæ.
4.2.4. ROZWÓJ —
Rozwój — polega³ na tym, ¿e element konsonantyczny sonantu by³ reali-
zowany w postaci ³, wokaliczny natomiast rozwin¹³ siê w zale¿noci od s¹-
siedztwa fonetycznego:
1) po spó³g³osce zêbowej — → ³Ü → ³u, np.:
ps³. *st’p{ → stpol. st³up → npol. s³up,
ps³. *s’n÷ce → stpol. s³uñce → npol. nieregularne s³oñce;
2) po spó³g³osce wargowej — → Â³, Ã³. Nastêpnie Â³ po zaniku iloczasu
przesz³o w o³, natomiast Ã³ w Á³ i ostatecznie w u³ (zob. II.6), np.:
ps³. *m’va → stpol. mo³va → npol. mova,
ps³. *m’viti → stpol. mÃ³viæ → stpol. mÁ³viæ → npol. muviæ,
ps³. *p’k{ → stpol. pÃlk → rpol. pÁ³k → npol. pu³k;
3) po spó³g³osce tylnojêzykowej — → e³, np.:
ps³. *k’basa → stpol. ke³basa → npol. ke³basa,
ps³. *zg’k{ → stpol. zge³k → npol. zge³k,
ps³. *x’m{ → pol. xe³m,
ps³. *x’piti → pol. xe³piæ (ê).
111

#1615
4.2.5. ROZWÓJ —
Rozwój “ polega³ na tym, ¿e element konsonantyczny by³ realizowany

w postaci ³, rzadziej l, elementem zg³oskotwórczym sta³a siê za samog³os-
ka, której jakoæ by³a zwi¹zana z charakterem poprzedzaj¹cej j¹ spó³g³oski:
1) po spó³g³osce zêbowej — → ³u, np.:
ps³. t’kÄ → pol. t³ukê,
ps³. *t’st{j÷ → pol. t³usty,
ps³. *d’bÄ → stpol. d³ubê → npol. d³ubê;
2) po spó³g³osce c, z (wywodz¹cej siê z palatalizacji k, g, zob. II.9.3)
— → ¢l → Æ³ (po przeg³osie lechickim, zob. II.2.1.1), nastêpnie Â³ → o³,
a Ã³ → Á³ → u³ (zob. II.6) np.:
ps³. *c’gati → *cìlgati → stpol. cÂ³gaæ → npol. èo³gaæ,
ps³. *c’no → *cêlno → stpol. cÃ³no → rpol. èÁ³no → npol. èu³no,
ps³. *z’c÷ → *zêlc÷ → stpol. zÃ³æ → rpol. Á³æ → npol. u³æ,
ps³. *z’v÷ → *zêlv÷ → stpol. zÃ³v → rpol. Á³v → npol. u³v;
3) po spó³g³osce wargowej rozwój — jest dwojaki:
przed spó³g³osk¹ przedniojêzykowo-zêbow¹ tward¹ ’ → e³ (zob.
II.2.1.1), np.:
ps³. *p’n{j÷ → pol. pe³ny,
ps³. *v’na → pol. ve³na,
ps³. *p’zati → pol. pe³zaæ,
ps³. *p’l{ → pol. pe³³;
przed inn¹ spó³g³osk¹ — → il. np.:
ps³. *v’ga → pol. vilga,
ps³. *v’k{ → pol. vilk,
ps³. *m’k- → pol. milè(eæ), milk(n¹æ).

W ROZWOJU ’, ’
Liczna grupa odstêpstw od omówionych wy¿ej regu³ wokalizacji ’, ’

ma pod³o¿e regionalne. Stan dialektów ludowych w przesz³oci i obecnie
pozwala przypuszczaæ, ¿e w Polsce pó³nocnej ka¿de ’, ’ przechodzi³o w o³.
wiadcz¹ o tym kaszubizmy: to³maè = t³umacz, ko³basa = kie³basa, ko³p =
kie³p ³abêd, xo³pic = che³piæ (siê) kontynuuj¹ce l sonantyczne twarde
oraz vo³k = wilk, mo³èec = milczeæ kontynuuj¹ce l sonantyczne miêkkie,
112

#1615
a tak¿e mazowizmy vo³na = we³na, po³ny = pe³ny, mo³³ = me³³, po³³ = pe³³,
nawet vyvo³ga = wywilga wilga.
Te nieregularnoci s¹ powiadczone w najdawniejszych zapisach ono-
mastycznych miejscowoci pó³nocnopolskich, por. Stolpia (1204) dzi
S³upia, Stolp (1240) dzi S³upsk, Cho³m (1136).
Wyrównania analogiczne w obrêbie paradygmatu fleksyjnego obserwu-
jemy np. w odmianie rzeczownika we³na, w której formy M.D.B.N. lp.,
tzn. ve³na, ve³ny, ve³nê, ve³no realizowa³y temat ve³n- (← ’ po wargowej,
a przed spó³g³osk¹ przedniojêzykowo-zêbow¹ tward¹), natomiast C. i Msc. lp.
powinny przybieraæ postaæ *vilñ-, poniewa¿ koñcówka obu tych przypad-
ków (-e-) powodowa³a palatalizacjê tematycznego n. Ostatecznie w ca³ym
paradygmacie zwyciê¿y³ temat ve³n- (ve³ñe).
Podobnie formy przymiotnika pe³ny narzuci³y charakter kontynuantów
’ w derywowanych od niego formach czasownika pe³ñiæ, a nie *pilñiæ
jak by wskazywa³y prawa fonetyczne rozwoju tego sonantu.
4.3. Chronologia wokalizacji sonantów
4.3.1. CHRONOLOGIA BEZWZGLÊDNA (zob. I.4.4)
Metoda filologiczna (zob. I.4.3.1):

Pierwszy chronologicznie zabytek jêzyka polskiego (zob. I.3.2), tj. Bulla
gnienieñska, jednoznacznie powiadcza, ¿e wokalizacja sonantów doko-
na³a siê w epoce przedpimiennej. W Bgn. sonanty ju¿ nie wystêpuj¹, a na
ich miejscu pojawiaj¹ siê grupy samog³oskowo-spó³g³oskowe, por.:
Targossa (= Targosza) pol. targ, ps³. *t„g{,
Marlec (= Mar³ek) pol. zmar³y, ps³. *mƒl{k{,
Zmarsk (= Zmarsk) pol. zmarszczka, ps³. *m„sk-,
Cyrnela (= Czi(y)r(z)niela) stpol. cirñiæ, ps³. *cƒn-,
Vilchanta (= Wilczêta) pol. vilk, ps³. *v’k{.
Nale¿y zatem przyj¹æ, ¿e wokalizacja sonantów dokona³a siê wczeniej,
a wiêc przed XII w.
4.3.2. CHRONOLOGIA WZGLÊDNA (zob. I.4.4)

Metoda rekonstrukcji wewnêtrznej (zob. I.4.3.2.):
113

#1615
Charakter zmian, a zw³aszcza dyspalatalizacyjny rozwój ƒ w pozycji
przed spó³g³osk¹ przedniojêzykowo-zêbow¹ (np. cƒt{ → èart) oraz roz-
wój ’ w tej samej pozycji (np. v’na → ve³na, tak¿e c’no → celno → èÃlno
→ èu³no), pozwalaj¹ odnieæ wokalizacjê sonantów do tego samego okre-
su, w którym zachodzi³ przeg³os lechicki (zob. II.2.1.1; II.2.1.3).
W szerszej perspektywie czasowej mo¿na stwierdziæ, ¿e wokalizacja
sonantów zasz³a po palatalizacji ps³. spó³g³osek k → c, g → z (zob. II.9.3),
wystêpuje bowiem forma èarny, a nie karny (← ps³. *cƒn{j÷), a przed tzw.
polsk¹ palatalizacj¹ (zob. II.9.4).
Metoda historycznoporównawcza (zob. I.4.3.3)
W tym miejscu trzeba przypomnieæ, ¿e w czêci jêzyków s³owiañskich
sonanty nie zwokalizowa³y siê ca³kowicie (jêz. czes., s³oweñ., sch., mac.,
s³ow.), w czêci natomiast zwokalizowa³y siê (jêz. pol., dial. pomorskie
i po³abskie, jêz. wsch.s³ow.), zatem proces ten musia³ zajæ w okresie, gdy
s³owiañszczyzna by³a ju¿ w trakcie podzia³u terytorialno-jêzykowego (zob.
I.2.3.1; I.2.3.2).
Zestawienie powy¿szych danych pozwala na wyci¹gniêcie wniosku, ¿e
zasadnicza faza procesu wokalizacji sonantów przypada³a prawdopodob-
nie na wiek X.
114

#1615
4.4. Ewolucja sonantów (pie.-pol.)
Wykres 7
115

#1615
Wykres 6
5. SAMOG£OSKI NOSOWE
5.1. Geneza nosówek
Powstanie samog³osek nosowych wi¹¿e siê cile z dzia³aniem pras³o-

wiañskiego prawa sylaby otwartej. W jego bowiem wyniku po³¹czenia
dyftongoidalne em, en, im, in, om, on, am, an, um, un, wystêpuj¹ce przed
spó³g³osk¹ i w wyg³osie, uleg³y monoftongizacji i przesz³y w samog³oskê
nosow¹ (zob. I.2.2), np.:
pie. *trems- → ps³. *trêsti (por. ³ac. tremo) → pol. tøÄæ,
pie. *penkÞt → ps³. *pêt÷ (por. grec. pente) → pol. pêæ,
pie. *gÞrendh → ps³. *grÄd{ (por. ³ac. grandis) → stpol. gr¹d miejsce
wznios³e i suche poród ³¹k b³otnistych,
pie. *dentslo → ps³. *dêslo (por. ³ac. dens, -ntis) → pol. »Äs³o,
pie. *pont → ps³. pÄt÷ (por. ³ac. pons, -ntis) → stpol. pÄæ,
pie. *dhumb → ps³. *dÄb{ (por. lit. duÓ blas) → pol. d¹b,
pie. *glumbh → ps³. *glÄbok{ → pol. g³êboki,
pie. *gund- → ps³. *gÄdti → ps³. *gÄsti → stpol. g¹æ graæ, brzêkaæ,
pie. *ghans → ps³. *gÄs÷ (por. ³ac. anser) → pol. gê,
pie. *ienter → ps³. *jêtry, *jêtr{ve (por. ³ac. ianitrices) → stpol. jÄtrev
bratowa,
pie. *kamptos → ps³. *kÄt{ (por. lit. kaÓ pas, ³ac. campus) → pol. kÄt,
pie. *kondsos → ps³. *kÄs{ (por. lit. k¹sti kándu) → pol. kês,
pie. *krongh → ps³. *krÄg{ (por. stniem. hring, niem. Ring) → pol.
krÄg.
Z podanych przyk³adów wynika, ¿e pie. po³¹czenia typu em, en, im, in
by³y kontynuowane w pras³owiañszczynie w postaci ê, natomiast po³¹-
czenia om, on, am, an, um, un w postaci Ä. A zatem w ps³. zachowana
by³a opozycja przednia ê i tylna Ä. Ponadto trzeba przypomnieæ, ¿e samo-
116

#1615
g³oski nosowe powsta³y w jêz. pras³owiañskim z wczeniejszych sonan-
tycznych po³¹czeñ ÔT, ÖT → Ä, ÒT, ÕT → ê (zob. I.2.2; II.4.1).
Samog³oska nosowa ê, podobnie jak pozosta³e samog³oski przedniego
szeregu, mia³a zdolnoci palatalizuj¹ce i w formach wyrazowych zmiêk-
cza³a poprzedzaj¹ce j¹ spó³g³oski.
Istotn¹ kategori¹ fonologiczn¹ pras³owiañskiego systemu by³a opozycja
iloczasowa; wystêpowa³a ona równie¿ w odniesieniu do samog³osek noso-
wych. Pras³owiañska para wyrazowa *mÅka mêka i *mÇka m¹ka ró¿ni³a
siê miêdzy sob¹ tylko t¹ jedn¹ cech¹ dystynktywn¹ (Å : Ç), która ró¿nico-
wa³a zarazem ich znaczenia.
5.2. Rozwój samog³osek nosowych w okresie staropolskim
W okresie przedpolskim wystêpowa³y dwie odziedziczone z jêzyka pra-

s³owiañskiego samog³oski nosowe: przednia, rednia, palatalizuj¹ca i tyl-
na, rednia, niepalatalizuj¹ca. Obie w dwu wariantach: krótkim i d³ugim:
© ¨ Å Ç.
W staropolskim okresie rozwoju jêzyka polskiego samog³oski nosowe
objête by³y tymi wszystkimi procesami fonetycznymi, które dokona³y siê
w samog³oskach ustnych.
Najwczeniejsz¹ i istotn¹ zmian¹ by³ przeg³os. Polega³ on na tym, ¿e
samog³oski nosowe przednie w pozycji przed spó³g³osk¹ przedniojêzyko-
wo-zêbow¹ tward¹ ulega³y dyspalatalizacji i przechodzi³y w Ä (zob. II.2.1.1).
Schematycznie przedstawimy to nastêpuj¹co:
ê¢ T ¨T → ÅT ÇT
Uwzglêdniaj¹c tê zmianê, szereg nosówek w polszczynie X wieku
przedstawimy tak:
ê¢ ¨ Å Ç Å Ç
Novum, które wprowadzi³ przeg³os, polega³o wiêc na tym, ¿e samog³oski
tylne mog³y wystêpowaæ nie tylko jak dot¹d po spó³g³oskach twar-
dych, lecz równie¿ po spó³g³oskach miêkkich, np. w Bgn.:
vÄtoš (Zuantos), por. *svêt{,
È́Ästobor (Chanstobor), por. *èêst{,
T‡Äsovo (Transouo), por. *t‡êsÄ.
Drugi rodzaj zmian w zakresie samog³osek nosowych polega³ na wzmoc-
117

#1615
nieniu opozycji iloczasowej. W pocz¹tkach polszczyzny wystêpowa³y no-
sówki d³ugie, które kontynuowa³y ze wzglêdów intonacyjnych tylko
czêæ pras³owiañskich nosówek d³ugich. Wzd³u¿anie samog³osek pierwot-
nie krótkich dokonywa³o siê przede wszystkim w dwu pozycjach: 1) w wy-
niku przedpolskiej kontrakcji grup -ojÄ, -ejÄ, -÷jÄ, np. rêkÄ ← *rÄkojÄ,
zenÄ ← *zenojÄ; dušÄ ← *dušejÄ, mojÄ ← *mojejÄ; koæÄ ← *kost÷jÄ,
vÄ ← v÷s÷jÄ; 2) po zaniku jerów jako wynik stpol. wzd³u¿enia kompen-
sacyjnego (zob. II.3.5), np. stpol. dÇb ← *dÄb{, stpol. sÇd{ ← *sÄd{, stpol.
‡¨d ← *rêd{, stpol. v¨z ← *vêz{.
Zmiany te mia³y charakter ilociowy fonetyczny, tzn. zmienia³y w okre-
sie stpol. d³ugoæ nosówek w danych formach wyrazowych, nie za jako-
ciowy fonologiczny, bo nie wprowadza³y do systemu nowych jakociowo
samog³osek nosowych.
Niew¹tpliwie najwa¿niejsz¹ zmian¹ w tym okresie by³o systematyczne
obni¿anie artykulacji obu nosówek a¿ do poziomu samog³oski niskiej, czyli
nosowego a. Zmiana ta by³a spowodowana tendencj¹ do podtrzymania
i wzmocnienia rezonansu nosowego, który znajduje najlepsze warunki ar-
tykulacyjne podczas wymawiania niskiej samog³oski a. Proces ten prze-
biega³ prawdopodobnie w dwu etapach. W pierwszym (XIIXIII w.)
powstaj¹ce nosowe a mia³o dwa warianty przedni (N) i tylny (O) w zale¿-
noci od tego, czy by³o wynikiem przekszta³cenia pierwotnego ê czy Ä:
1) © → P,
2) ¨ → Q,
3) Å + Å → R,
4) Ç + Ç → A.
Oczywicie ju¿ w tym etapie zosta³y czêciowo zatarte wyniki przeg³o-
su lechickiego (co prawda samog³oski P, Q wystêpowa³y po spó³g³osce
miêkkiej, ale samog³oski R, S mog³y wystêpowaæ zarówno po miêkkiej,
jak i po twardej, a wiêc kontynuowa³y zarówno etymologiczne Ä, jak i ’Ä
pochodz¹ce z przeg³osu).
W drugim etapie (XIVXV w.) ta nieznaczna ró¿nica barwy (brzmie-
nia) ca³kowicie zaginê³a, a zosta³a zachowana jedynie ró¿nica iloczasu, który
by³ wtedy najwa¿niejsz¹ kategori¹ fonologiczn¹ w systemie wokalicznym
(zob. II.6.1.1; 6.2.1):
1) P + O¢ → V²,
2) Q + S → W.
118

#1615
5.2.1. DOKUMENTACJA FILOLOGICZNA ZMIAN SAMOG£OSEK
NOSOWYCH W OKRESIE STAROPOLSKIM
Przedstawione wy¿ej zmiany (zob. II.5.2) dokumentuj¹ najdawniejsze

teksty staropolskie, w których obie (pierwotnie ró¿ne) samog³oski nosowe
oznaczone s¹ jednakowo.
1. Ju¿ w Bng. (zob. I.3.3.2.1) pojawiaj¹ siê zapisy an, am na oznacze-
nie obu nosówek, np. Radanta = Ra»êta, Balouanz = B́a³ovÄs, Gamba =
Gêba, Dambnica = Dêbñica, Zambatino = Zêbaæino.
2. Kw. (zob. I.3.3.2.4) wprowadzaj¹ nowy znak graficzny na oznacze-
nie obu samog³osek nosowych, np. sø = ê, sø = s¹, pocøhø = pocêxÄ,
ydehø = i»exÄ, vzastøpy = w zastêpy.
3. Podobn¹ grafiê zachowuje Pfl. (zob. I.3.3.2.5), np. rzekø = rekê, rze-
kø = rzek¹, yøzik = jêzyk, zøby = zêby, bødø = bêdê, bødø = bêd¹.
4. Rs. poznañskie (I.3.3.2.6) z XIV w. stosuj¹ m.in. dwuznaki na ozna-
czenie asynchronicznej artykulacji samog³oski nosowej, np. Sandziwoy =
Sê»ivuj, Krziwosand = KøyvosÄd, swanthy = vêty, penandze = peñÄ¼e, sand
= sÄd, a tak¿e tzw. o rogate na oznaczenie obu nosówek w wyg³osie, tj.
w artykulacji synchronicznej, np. zapprawø = za prawÄ, rzeczø = øeèÄ.
Podobne zjawisko obserwujemy równie¿ w Rs. krakowskich, np. swanthy
= vêty, clannl = klÄ³, poczanl = poèÄ³, Swantohne = vêtoxñe, Dulanbanky
= Dulêbanki.
5. W niektórych tylko tekstach cilej w BZ (zob. I.3.3.2.13) znajdu-
jemy zaznaczanie z du¿¹ niekonsekwencj¹ iloczasu samog³osek nosowych
w ten sposób, ¿e d³ugie s¹ zapisywane podwojon¹ liter¹, np. bødøø = bêdÄ,
møøky = mÄki, dokøød = dok¹d, ktorøøsz = ktur¹¿, nadszemyøø = nad emÄ,
søø = sÄ, stobøø = z tobÄ, zemrøø = zemrÄ, opyøødz = opÄæ, røkøø = rêkÄ.
5.3. Rozwój samog³osek nosowych w okresie redniopolskim
Zró¿nicowanie iloczasowe samog³osek trwa³o najprawdopodobniej do

koñca XV w. Prze³om XV i XVI wieku to okres zaniku iloczasu (zob. II.6)
tak¿e w odniesieniu do nosówek. Czas trwania ich artykulacji zrówna³
siê, pojawiaj¹ce siê ró¿nice iloczasowe mia³y charakter wy³¹cznie fone-
tyczny, fonologicznie nie by³y ju¿ wa¿ne, dokona³a siê wiêc neutralizacja
opozycji iloczasu. Wytworzy³a siê natomiast nowa opozycja barwy samo-
119

#1615
g³oski. Kontynuantem stpol. krótkiej samog³oski nosowej sta³o siê ê, d³u-
giej za Ä.
5.4. Ewolucja samog³osek nosowych
Wykres ewolucji samog³osek nosowych (wykres 8) przedstawia tylko

zmiany jakociowe, etapy koñcowe, a pomija zmiany ilociowe, stadia
porednie, niewykrystalizowane, przejciowe postaci, warianty fonemów.
Dlatego te¿ konieczna jest tu uwaga, ¿e procesy jêzykowe nie przebiegaj¹
nigdy z jednakow¹ si³¹ na ca³ym terytorium i w tym samym czasie. Druga
uwaga dotyczy ortografii znak graficzny ê oznacza e nosowe, Ä o no-
sowe, ¹ a nosowe. Po zaniku iloczasu ¹ uleg³o cienieniu i przesz³o w o
nosowe, lecz dawna pisownia pozosta³a.
Jednak¿e nawet z tak uproszczonego ujêcia wynika, ¿e nowe polskie
samog³oski zachowuj¹ce opozycjê przednia : tylna nie s¹ bezporedni¹
kontynuacj¹ stanu pras³owiañskiego. Obok bowiem ê pierwotnie palatali-
zuj¹cego wystêpuje wspó³czenie ê, które takiej zdolnoci nie ma (usuniê-
ta wiêc zosta³a korelacja palatalnoci), por. vêty, vêty ale sê»a, rêka. Obok
Ä po twardej spó³g³osce, np. dÄb, zÄb, wystêpuje Ä po spó³g³osce miêkkiej
vÄæ, pÄty. Ogólna zasada jest wiêc taka zarówno ê, jak i Ä po spó³g³o-
sce twardej s¹ kontynuacj¹ pras³owiañskiego Ä. Ró¿nice miêdzy nimi s¹
spowodowane iloczasem, tzn. ê pochodzi z nosówki krótkiej, Ä z d³u-
giej. Nosówki ê, Ä, które wystêpuj¹ po spó³g³oskach rodkowojêzykowych
, , æ, » s¹ kontynuacj¹ pras³owiañskiej nosówki przedniej, przy czym pier-
wotn¹ krótk¹ kontynuuje ê, pierwotn¹ d³ug¹ Ä. Trudnoci w rekonstru-
owaniu pierwotnej nosówki sprawia s¹siedztwo j i s¹siedztwo spó³g³osek
spalatalizowanych przez j (np. , , è, C), po j bowiem mog³a wystêpowaæ
i samog³oska ê, i samog³oska Ä.
W zasadzie ewolucja samog³osek nosowych w jêzyku polskim zakoñ-
czy³a siê w XVI w. Najwa¿niejsze zmiany, jakie zasz³y od tego czasu w jê-
zyku literackim, to ostateczne dokonanie siê fonologicznego rozk³adu
nosówek na grupy eN, oN przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi wraz
z odnosowieniem ê w wyg³osie, a obu nosówek przed l, ³; na skutek tych
zmian fonem ê utraci³ w jêzyku warstw wykszta³conych samodzielnoæ,
utrzymuj¹c siê tylko dziêki ortografii jako fonem fakultatywny (Z. Stieber,
120

#1615
Wykres 8
op.cit., s. 41). Wspó³czesna wymowa typu moØka, reØka, ide, robe, voû,
stanoû, pogineli, umkneli ma ród³o w XVII-wiecznej polszczynie.
W ró¿ny sposób rozwija³y siê nosówki w dialektach ludowych, a i we
wspó³czesnej polszczynie zaznaczaj¹ siê pewne nowe tendencje rozwo-
jowe, ale wystêpuj¹cy w jêzyku ogólnopolskim zasób fonemów nosowych
od XVI w. nie uleg³ zmianom.
121

#1615
5.5. Zjawiska anomalii w rozwoju samog³osek nosowych
Mimo okrelonych tendencji rozwojowych (por. uwagi wczeniejsze)

postaæ samog³osek nosowych wystêpuj¹cych w poszczególnych formach
wyrazowych ulega³a ró¿nym przekszta³ceniom. Mo¿emy je stwierdziæ,
zestawiaj¹c formy staropolskie ze wspó³czesnymi.
5.5.1. NAZALIZACJA, CZYLI WTÓRNA NOSOWOÆ
stpol. cestovaæ, ceæ wsp. èêstovaæ,

stpol. me¼y wsp. mê¼y,
stpol. teskny wsp. têskny,
stpol. pašceka wsp. paèêka.
5.5.2. DENAZALIZACJA, CZYLI ODNOSOWIENIE
stpol. rêkojêæ wsp. rêkojeæ,

stpol. uczêstnik wsp. uczestnik.
5.5.3. ALTERNACJE SAMOG£OSKA NOSOWA: SAMOG£OSKA USTNA
W tym wypadku chodzi o pary wyrazów, w których wystêpuje (wystê-

powa³) rdzeñ w obocznej postaci. Obocznoci te s¹ wynikiem dziedzictwa
jêz. ps³. lub póniejszych zapo¿yczeñ z jêzyków obcych. Niejednokrotnie
alternacje te wi¹¿¹ siê ze zró¿nicowaniem znaczeñ wyrazów:
xêæ xuæ,
kê»ory kud³y,
kês (pi)kus,
³êk ³uk,
pêkaæ pukaæ,
rêèñica - ruñica,
wnêka wnuk,
V́êc³av Vac³av.
122

#1615
5.5.4. ZRÓ¯NICOWANIE FORM ZAIMKÓW
Odrêbnym zagadnieniem jest obecnoæ zaimkowych form z nosówk¹,

a wiêc mê, æê, ê i bez nosowoci me, æe, e. Te staropolskie obocznoci,
bêd¹ce dziedzictwem epoki pras³owiañskiej, wystêpowa³y tylko w pozycji
po czasowniku; po przyimkach bowiem nosówka wystêpowa³a zawsze.
Zró¿nicowanie to mia³o charakter regionalny, a jego ogólny obraz jest na-
stêpuj¹cy: dialekty pó³nocnopolskie (Wielkopolska, Mazowsze) mia³y za-
wsze formy z nosówk¹, dialekty po³udniowe (Ma³opolska, l¹sk) mê, æê,
ê po przyimku pøed ê, za ê, pøez æê oraz bez nosowoci po czasowni-
ku vi¼ê æe.
5.5.5. ARCHAIZMY ORTOGRAFICZNE
Wczeniejsze stadia rozwojowe samog³osek nosowych znajduj¹ czasem

odzwierciedlenie w utrwalonej ortografii. Tak jest z liter¹ oznaczaj¹c¹ o
nosowe (¹ zamiast Ä), tak te¿ jest z pisowni¹ niektórych nazw w³asnych,
która w dodatku narzuci³a now¹ (wtórn¹) postaæ brzmieniow¹ tych nazw,
por.:
(Jan) Kanty por. kÄt, Kêty, czyli Jan z Kêt;
Sandomeø por. stpol. Sêdomiø, czyli gród Sêdomira;
Santok por. sÄad, sÄek, stpol. sÄpeø przeciwnik, adwersarz, czyli
wspólne ujcie, wspólny tok; ta prastara osada le¿y bowiem u ujcia Noteci
do Warty i wg Galla Anonima stanowi³a regni custodia et clavis, tzn.
klucz i stra¿nicê królestwa.
123

#1615
6. ILOCZAS. EWOLUCJA SAMOG£OSEK
CIENIONYCH. AKCENT
6.1. ród³a samog³osek d³ugich w jêzyku staropolskim
6.1.1. DZIEDZICTWO JÊZYKA PRAS£OWIAÑSKIEGO
W jêzyku praindoeuropejskim (zob. I.1.4.2) wszystkie samog³oski wy-

stêpowa³y w opozycji samog³oska d³uga : samog³oska krótka. Ró¿no-
rodne zmiany fonetyczne, które siê dokona³y w epoce pras³owiañskiej,
a m.in. ® → ÷, Ù → {, Ù → y (zob. I.2.2) zak³óci³y tê przejrzyst¹ korelacjê
iloczasow¹. W pocz¹tkowej fazie rozpadu wspólnoty pras³owiañskiej do-
kona³y siê dalsze wa¿ne zmiany iloczasowe. W dialektach przedpolskich
zachowa³y siê dawne d³ugie samog³oski w pozycji bezporednio przed
akcentem (który w tej epoce by³ swobodny i ruchomy) w wyrazach dwu-
sylabowych, pozosta³e uleg³y skróceniu, natomiast dawne krótkie uleg³y
wzd³u¿eniu pod intonacj¹ nowoakutow¹. W konsekwencji tych zmian sys-
tem wokaliczny polszczyzny we wstêpnej fazie jej rozwoju sk³ada³ siê
z nastêpuj¹cych par fonemów identycznych co do barwy i zró¿nicowanych
iloczasowo:
®, Ì, Ù, ì, Â, ¤, ã, ©, Å
ï-, Ï, Ú, ê, Ã, ¥, ä, ¨, Ç
Poza t¹ opozycj¹ znalaz³y siê pó³samog³oski ÷, {, które ze wzglêdu na

takie w³anie marginalne miejsce w systemie wkrótce zaginê³y (zob.
II.3.3).
Pierwszym wiêc ród³em samog³osek d³ugich w staropolszczynie by³o
dziedzictwo pras³owiañskie.
124

#1615
6.1.2. KONTRAKCJE
Drugim ród³em samog³osek d³ugich by³a kontrakcja, czyli ci¹gniê-

cie dwu samog³osek przedzielonych -j-. Schematycznie mo¿emy to uj¹æ
nastêpuj¹co:
-
AjA→A
Mog³o tak¿e zachodziæ ci¹gniêcie dwu samog³osek wystêpuj¹cych bez-
porednio obok siebie, schematycznie:
-
AA→A
W okresie przedpolskim kontrakcja dokonywa³a siê z du¿¹ regularno-
ci¹ w wyg³osie rzeczowników, np.:
Mianownik rzeczowników zakoñczonych na -÷je, np. *pit÷je → piæê,
*pisan÷je → pisañê,
Mianownik lp. rzeczowników zakoñczonych na -÷ja, np. *orl÷ja →
rolä, *brat÷ja → braæä,
Narzêdnik lp. rzeczowników zakoñczonych na -a, np. *rÄkojÄ → rÄkÇ,
*nogojÄ → nogÇ,
Narzêdnik lp. rzeczowników zakoñczonych na -i-, np. *kost÷jÄ →
koæÇ, *nokt÷jÄ → nocÇ,
Dope³niacz lmn. rzeczowników zakoñczonych na -i-, np. *kost÷j÷ →
koc¯, *nokt÷j÷ → noc¯ → nocÏ.
Równie¿ w okresie przedpolskim dokona³a siê kontrakcja w odmianie
z³o¿onej przymiotników. Oto przyk³ady* *dobraja → dobrä, *dobroje →
dobrê, *dobrajego → dobrêgo, *dobrujemu → dobrêmu.
Istniej¹ te¿ pojedyncze formy rzeczowników, w których nast¹pi³a kontra-
kcja w ródg³osie, por. *pojas{ → päs.
W wymienionych formach imiennych regu³¹ by³o zachowywanie po
kontrakcji barwy samog³oski wystêpuj¹cej po j.
W ci¹gniêciach nowszych, które dokona³y siê ju¿ w polszczynie, zasa-
da ta nie obowi¹zywa³a zawsze. W czasownikach z ps³. koniugacji jo-/je-
w bezokoliczniku kontrakcja przebiega³a w sposób nastêpuj¹cy:
*stojati → stojaæ → stäæ,
*bojati sê → bojaæ ê → bäæ ê,
*smìjati sê → mejaæ ê → mäæ ê,
*xvìjati sê → xvejaæ ê → xväæ ê;
w formach osobowych czasu teraniejszego natomiast:
*znaje → znä,
125

#1615
*»a³aje → »a³ä,
*umeje → umê,
*znaje → znä,
*»a³aje → »a³ä.
W wyniku tego ci¹gniêcia powsta³a zatem samog³oska d³uga o barwie
samog³oski wystêpuj¹cej przed j. Niektóre dialekty zachowuj¹ do dzi for-
my nieci¹gniête, por. bojaæ ê, stojaæ.
Najpóniej dokonywa³a siê kontrakcja w formach zaimków dzier¿aw-
czych, por. mojego → mêgo, twojego → twêgo. Polszczyzna ogólna do
dzi zachowuje zró¿nicowane stylistycznie formy ci¹gniête i nieci¹-
gniête.
6.1.3. WZD£U¯ENIE ZASTÊPCZE
Trzecim ród³em samog³osek d³ugich by³o wzd³u¿enie zastêpcze, czyli

kompensacja ubytku iloczasu spowodowanego zanikiem jeru w nastêpnej
sylabie (zob. II.3.5). Wzd³u¿enie zastêpcze dokona³o siê w dobie przedpi-
miennej polszczyzny, tj. przed XII w. (zob. II.3.6.1.2).
6.1.4. WP£YW SPÓ£G£OSEK PÓ£OTWARTYCH
Wzd³u¿enie samog³osek mog³y te¿ powodowaæ ró¿norodne czynniki

fonetyczne, m.in. s¹siedztwo p³ynnych spó³g³osek r, l, np.:
stpol. gora → gÃra → rpol. gÁra → npol. gura,
stpol. poro → pÃro → rpol. pÁro → npol. puro,
stpol. skora → skÃra → rpol. skÁra → npol. skura,
stpol. ktory → ktÃry → rpol. ktÁry → npol. ktury,
stpol. vtory → vtÃry → rpol. vtÁry → npol. vtury.
6.2. Zanik iloczasu i jego konsekwencje
6.2.1. FUNKCJONOWANIE ILOCZASU W STAROPOLSZCZYNIE

Odziedziczona z pras³owiañszczyzny opozycja samog³oska d³uga : sa-
mog³oska krótka, wzmocniona w rozwoju polszczyzny ró¿norodnymi
procesami fonetycznymi: intonacyjnymi i kompensacyjnymi, by³a ¿yw¹ ka-
126

#1615
tegori¹ fonologiczn¹ przez ca³y okres staropolski. Iloczas by³ dominuj¹c¹
cech¹ dystynktywn¹ samog³oski tego okresu, ró¿nicowa³ bowiem pary
wyrazowe typu mÇka m¹ka i mÅka mêka. Tê cechê fonologiczn¹ traf-
nie uj¹³ Jakub Parkoszowic w swym traktacie ortograficznym (zob.
I.3.3.2.10): wszystkie samog³oski wymawiaj¹ siê albo d³ugo, albo wyra-
nie krótko, z której to d³ugoci albo krótkoci powstaje rozmaite znacze-
nie wyrazów33 w wymowie wspó³czesnych mu Polaków.
Istnienie iloczasu w jêzyku staropolskim mo¿na okreliæ stosunkowo
dok³adnie, pos³uguj¹c siê metod¹ filologiczn¹ (zob. I.4.3.1):
Powiadcza go cytowana wy¿ej wypowied Jakuba Parkoszowica,
który potwierdza jego istnienie w po³owie XV w., a Stanis³aw Zaborowski
w rozprawie Orthographia seu modus recte scribendi et legendi poloni-
cum idioma quam utilissimus, tzn. Ortografia, czyli sposób w³aciwego
pisania w jêzyku polskim bardzo u¿yteczny z lat 15141515 mówi o nim
w czasie przesz³ym. Ostatnim znanym nam zabytkiem, w którym zazna-
czono d³ugoæ samog³osek jest drobny fragment Ewangelii w. Jana w druku
krakowskim z 1516 r.34
Teksty z XIV i XV w. stosuj¹ mniej lub bardziej konsekwentnie dwu-
znaki na oznaczenie samog³osek d³ugich: ¯B (zob. I.3.3.2.12): poon = poñ,
nyezapomnyaal = nie zapomnia³, przikazaal = przykaza³, przywyeescz =
przywieæ, meem = mem, mym, naas = nas; Kgn. (zob. I.3.3.2.7): bosziim
= bo¿ym, veszeliim = veselim, sziin = syn; Pfl. (zob. I.3.3.2.5): chleeb =
chleb, szyrokee = szyrokie, szerokie.
6.2.2. PRZYCZYNY ZANIKU ILOCZASU
Na podstawie róde³ i dok³adnej analizy filologicznej mo¿na stwierdziæ,

¿e iloczas ginie zupe³nie na prze³omie XV i XVI w.
1. Przyczyn zaniku iloczasu by³o kilka. Niew¹tpliwie najwa¿niejszy by³
czynnik wewnêtrznosystemowy, który polega³ na tym, ¿e jeszcze przed
zanikiem iloczasu miêdzy samog³osk¹ d³ug¹ a krótk¹ wytworzy³y siê dru-
gorzêdne ró¿nice jakociowe. Zapisy typu guor = gór, synuov = synów,
33
Cyt. za S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1971, s. 67.
34
Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia..., s. 26. Autorzy Chrestomatii sta-
ropolskiej. Teksty do roku 1543, Ossolineum 1984, s. 317, W. Wydra i W.R. Rzepka, da-
tuj¹ ten zabytek na lata 1518/1519.
127

#1615
skutkuov = skutków z Psa³terza floriañskiego dowodz¹35, ¿e zmiana
barwy samog³osek d³ugich by³a zwi¹zana z podwy¿szaniem ich artykula-
cji. Ju¿ pierwsze cienienia os³abi³y nieco wartoæ funkcyjn¹ iloczasu, który
teraz przesta³ byæ jedyn¹ cech¹ opozycyjn¹. Powi¹zanie iloczasu z barw¹
doprowadzi³o w konsekwencji do radykalnych, choæ przebiegaj¹cych stop-
niowo, zmian. Im wyraniejsze i powszechniejsze by³y cienienia samog³o-
sek d³ugich, tym bardziej s³ab³a wartoæ iloczasu. I odwrotnie os³abienie
iloczasu poci¹ga³o za sob¹ koniecznoæ dalszych cienieñ. Ró¿nice w za-
kresie barwy samog³osek sta³y siê tak wyrane, ¿e nawet niezbyt wielkie
zmiany w systemie prozodycznym mog³y wysun¹æ je na plan pierwszy,
spychaj¹c iloczas do roli cechy towarzysz¹cej, a w konsekwencji do zaniku.
2. Tak¹ zmian¹, a zarazem drug¹ przyczyn¹ zaniku iloczasu, by³o prze-
suniêcie akcentu inicjalnego na paroksytoniczny. Wyrazy trójsylabowe, np.
zäbãvã, zälÂtÌ, kÃ³ìèkÂ, mia³y do koñca XV w. akcent inicjalny, tzn. ä by³a
d³uga i akcentowana. Po wykszta³towaniu siê paroksytonezy, tzn. po prze-
suniêciu akcentu na drug¹ sylabê od koñca, powsta³a trudnoæ: samog³o-
ska w pierwszej sylabie d³uga, a w drugiej akcentowana. Trudnoæ tê
usunê³a redukcja iloczasu.
3. Trzeci¹ wreszcie przyczynê upatruje siê w czynnikach zewnêtrznych
w kontaktach z Rusi¹, które zw³aszcza za pierwszych Jagiellonów by³y
bardzo cis³e. Nie mo¿na jednak nie wspomnieæ, ¿e kontakty te mia³y cha-
rakter przede wszystkim polityczno-gospodarczy, a w niewielkim tylko stop-
niu kulturowo-jêzykowy. Czynnika zewnêtrznosystemowego nie mo¿na
przeceniaæ i z tego wzglêdu, ¿e okres zaniku iloczasu jest zarazem okre-
sem mocnych wp³ywów jêzyka czeskiego i ³aciny, jêzyków, które zacho-
wa³y zró¿nicowanie iloczasowe.
6.2.3. KONSEKWENCJE ZANIKU ILOCZASU SAMOG£OSKI CIENIONE
Neutralizacja opozycji samog³oska krótka samog³oska d³uga dopro-

wadzi³a do powstania nowej opozycji samog³oska jasna samog³oska
cieniona (pochylona).
cienienie, czyli podwy¿szenie artykulacji samog³osek d³ugich, zapo-
cz¹tkowane jeszcze przed zanikiem iloczasu, nale¿y rozpatrywaæ w kate-
35
Inaczej M. Cybulski, który uwa¿a, ¿e te zapisy s¹ bohemizmami graficznymi i nie
mog¹ byæ wiadectwem wymowy polskiej, Jêzyk piêtnastowiecznej czêci Psa³terza flo-
riañskiego, £ód 1988, s. 102.
128

#1615
goriach artykulacyjnych jako proces kompensacyjny. Nak³ad energii arty-
kulacyjnej potrzebny do utrzymania narz¹dów mowy prawie dwukrotnie
d³u¿ej ni¿ przy odpowiedniej g³osce krótkiej jest kompensowany wzrostem
energii artykulacyjnej potrzebnej do podwy¿szenia artykulacji.
Konsekwencj¹ zaniku iloczasu jest powstanie samog³osek cienionych
¦ (← ê), Á (← Ã), å (← ä); o zaniku iloczasu w samog³oskach nosowych
zob. II.5.3.
Nowy, z pierwszej po³owy XVI w., system samog³osek ustnych w pol-
szczynie wygl¹da³ najprawdopodobniej nastêpuj¹co:
i i y u u
y Á
¦ Á
¦ o
e o
e åå
aa
Samog³oski cienione ¦, Á, å zajê³y miejsce porednie pomiêdzy pod-
stawowymi fonemami trójk¹ta samog³oskowego. Samog³oski d³ugie wy-
sokiego poziomu ï-, Ï, Ú uleg³y skróceniu bez zmiany barwy. Tê sytuacjê
mo¿na ³atwo wyjaniæ w p³aszczynie artykulacyjnej podwy¿szenie ar-
tykulacji samog³osek najwy¿szych doprowadzi³oby do konsonantyzacji
samog³osek, tzn. do powstania °, û.
W ten sposób przeprowadzi³y cienienie te regionalne odmiany pol-
szczyzny mówionej, na których podstawie kszta³towa³ siê jêzyk ogólnopol-
ski. St¹d notacje cienieñ w drukach okresu redniopolskiego i kontynuacja
samog³osek cienionych w dzisiejszych dialektach ludowych. Inaczej za-
sz³o cienienie w dialektach kaszubskich, w których wprawdzie dawne
d³ugie przesz³y w odpowiednie krótkie samog³oski, lecz krótkie i, (y), u
przesz³y w tylne, niezaokr¹glone, obni¿one ë, np. it ëda, sin sëna,
lud lëdu.
6.3. Losy samog³osek cienionych
System wokaliczny samog³osek po zaniku iloczasu by³ doæ skompli-

kowany jego mankamentem by³a zbyt ma³a ró¿nica fonetyczna miêdzy
poszczególnymi samog³oskami. Niedostateczna wyrazistoæ artykulacyjna
129

#1615
i akustyczna sta³a siê g³ówn¹ przyczyn¹ przeobra¿eñ ca³ego systemu wo-
kalicznego. G³ówny kierunek tych zmian zmierza³ do redukcji samog³osek
pochylonych.
6.3.1. SAMOG£OSKA å
Chronologicznie najwczeniej zaginê³o å, tzn. uto¿sami³o siê z a. Ju¿

w XVI w. nie zawsze rozró¿nia siê a i å. J. Kochanowski nie rymuje wpraw-
dzie a z å, robi¹ to natomiast poeci kresowi Szarzyñski, Szymonowicz,
Zimorowicz. Wp³yw szlachty ruskiej by³ niew¹tpliwy w usuwaniu opozy-
cji miêdzy tzw. a jasnym i å cienionym. Opozycji tej nie znaj¹ gwary na
pograniczu ukraiñskim i bia³oruskim ani gwary nad górnym Wieprzem, nad
Bugiem, na Podlasiu i Suwalszczynie; nie ma te¿ å pochylonego na dal-
szym Mazowszu, w ziemi lubawskiej i na Kociewiu. Wystêpuje natomiast
w gwarze kurpiowskiej, ostródzkiej, warmiñskiej i mazurskiej. W jêzyku
ogólnym å ginie ostatecznie w po³owie XVIII w.
6.3.2. SAMOG£OSKA ¦
D³u¿ej zachowa³ siê w polszczynie ogólnej dawny kontynuant ê d³u-

giego, tzn. ¦ cienione. Usuwa go bowiem dopiero przepis ortograficzny
z 1891 r.; w wymowie zagin¹³ wiêc niewiele wczeniej. Zaznaczyæ w tym
miejscu nale¿y, ¿e ewolucja dawnego ê d³ugiego przebiega³a etapami: ê →
¦ → i, y (XVII w.) → ¦ → e. Przyczyny zaniku s¹ g³ównie wewnêtrzno-
systemowe niedostateczne zró¿nicowanie fonetyczne, wyrównania ana-
logiczne, por. dobr¦go, ale tego. W dialektach ludowych w zasadzie ¦
cienione utrzymuje siê nadal. Wyj¹tek stanowi¹ gwary ³owickie i kielec-
ko-miechowskie, które uto¿sami³y ¦ z e, podobnie jak jêzyk ogólnopolski.
W gwarach zaznaczaj¹ siê du¿e ró¿nice w realizacji kontynuantu dawnego
ê. Najbardziej konserwatywn¹ wymowê, tzn. jako g³oski odrêbnej, ró¿nej
od e oraz i, y, zachowuje dialekt suwalski; wystêpuje ona tak¿e na Dolnym
l¹sku. Na czêci terytorium (np. czêæ £ódzkiego, Kieleckiego, Kujawy)
wymowê ¦ pochylonego warunkuje poprzedzaj¹ca spó³g³oska: po twardej
wymawiane jest y, po miêkkiej -i. Wymowa ¦ pochylonego jako y (nieza-
le¿nie od spó³g³oski poprzedzaj¹cej) obejmuje gwary Wielkoplski, l¹ska,
po³udniowej Ma³opolski.
130

#1615
6.3.3. SAMOG£OSKA Á
Opozycja Á : o utrzymuje siê w XVII w., nastêpnie ujawnia siê tenden-

cja do podwy¿szania artykulacji, która w konsekwencji doprowadzi³a do
uto¿samienia z u dokona³o siê to w XIX w. Reliktem jest tylko znak
ortograficzny wskazuj¹cy na pochodzenie tej g³oski z dawnego Ã. Pochy-
lone Á brzmi jak u w czêci gwar ma³opolskich, na Kujawach, w ziemi
che³miñskiej i na bli¿szym Mazowszu. W pó³nocno-zachodnich gwarach
wielkopolskich nie dosz³o do identyfikacji obu dwiêków, wprawdzie Ã
→ u, lecz etymologiczne u ulega dyftongizacji i jest artyku³owane jako Áû,
por. gura, kÁûra. Tak¿e gwary peryferyczne: Suwalszczyzna, dalsze Ma-
zowsze, czêciowo l¹sk i po³udniowa Ma³opolska oraz czêæ gwar Wiel-
kopolski zachowuj¹ Á jako dwiêk poredni miêdzy o oraz u.
6.4. Przyczyny zaniku samog³osek cienionych w jêzyku polskim
Losy samog³osek cienionych by³y skomplikowane kszta³towa³y siê

bowiem niejednolicie zarówno ze wzglêdu na charakter zmian (por. ¦ →
e, ale Á → u), jak i na miejsce w systemie fonologicznym oraz zró¿nicowanie
terytorialne i chronologiczne.
Najpe³niejsze wyjanienie procesu zaniku samog³osek cienionych
przedstawi³a I. Bajerowa36. Uwzglêdni³a ona dzia³anie czynników syste-
mowych i spo³ecznych, tzn. uwarunkowania wewnêtrznosystemowe, któ-
rym daje pierwszeñstwo, oraz zewnêtrznojêzykowe.
Pierwszym, chronologicznie bior¹c, czynnikiem powoduj¹cym choæ
w dalszej dopiero przysz³oci zanik pochyleñ, by³ zanik iloczasu. Po-
chylenie by³o bowiem cech¹ fonetyczn¹ towarzysz¹c¹ d³ugoci, prawdo-
podobnie fizjologicznie zwi¹zan¹ z d³ugoci¹. Pozbawione tej organicznej
podstawy, pochylenie sta³o siê bezfunkcyjnym archaizmem, zagro¿onym
w samej racji bytu37.
Druga przyczyna tkwi³a w naturze samog³osek cienionych, które by³y
wyj¹tkowo rozchwiane, niewyrane, nie ustabilizowane. W zwi¹zku z tym
nie by³y korzystnym i wygodnym elementem ani dla systemu fonologicz-
36
O zaniku samog³osek pochylonych. Pok³osie dyskusji, Katowice 1978.
37
Ibidem, s. 88.
131

#1615
nego, ani dla morfologicznego. Rozchwianie i brak wyrazistoci tych sa-
mog³osek zarówno w p³aszczynie fonologicznej, jak i morfologicznej prze-
szkadza³y normalizacji jêzyka i dlatego zosta³y usuniête.
Nie mo¿na równie¿ pomin¹æ tu wp³ywu spó³g³osek pó³otwartych na
poprzedzaj¹ce je samog³oski. Najpierw bowiem ten wp³yw zaznaczy³ siê
jako ród³o d³ugoci tych samog³osek (zob. 6.1.4.), a nastêpnie jako przy-
czyna ich rozchwiañ artykulacyjnych. Ta w³anie fakultatywnoæ er, er, ar,
ar, el, el, al, al przyczyni³a siê do zaniku a pochylonego oraz e pochylonego.
Wymienionym tendencjom wewnêtrznosystemowym towarzyszy³y czyn-
niki zewnêtrzne ogólnospo³eczne uwarunkowania, zw³aszcza prze³om
XVIII i XIX w., daj¹cy pocz¹tek nowoczesnej polszczyzny, wzrost autory-
tetu ortografii w XIX w., ale równie¿ wp³ywy innych jêzyków (³aciny),
dialektów (jêzyk kresowy).
6.5. Chronologia procesów
Kszta³towanie siê opozycji iloczasowej, a nastêpnie jej neutralizacja,

wytworzenie siê nowej opozycji na podstawie barwy samog³osek i jej re-
dukcja to procesy, które dokonywa³y siê w ci¹gu bez ma³a dziesiêciu
wieków istnienia polszczyzny. Dla polszczyzny epoki pimiennej metoda
filologiczna (zob. I.4.3.1) pozwala doæ precyzyjnie datowaæ fakty jêzyko-
we. Kalendarz omawianych zmian przedstawia siê nastêpuj¹co:
1) doba staropolska (XXV w.) to kszta³towanie siê i wzmocnienie opo-
zycji samog³oska krótka : samog³oska d³uga;
2) prze³om XV i XVI w. zanik iloczasu, w jego konsekwencji po-
wstanie samog³osek cienionych;
3) pierwsza po³owa XVIII w. zanik å w jêzyku ogólnym, tzn. uto¿sa-
mienie z a;
4) wiek XIX zanik Á cienionego i uto¿samienie z u;
5) koniec wieku XIX zanik ¦ w polszczynie ogólnej i uto¿samienie z e.
132

#1615
6.6. Akcent
Akcent wyrazowy polega na uwydatnieniu za pomoc¹ rodków fone-

tycznych pewnych sylab w wyrazie. Owymi rodkami akcentuacyjnymi
mo¿e byæ przycisk (akcent dynamiczny), melodia (akcent toniczny) oraz
iloczas. Uk³ad tych trzech elementów decyduje o prozodii danego jêzyka.
Jêzyk pras³owiañski mia³ akcent toniczny, swobodny i ruchomy, tzn. wy-
korzystywa³ intonacjê (akutow¹ i cyrkumfleksow¹ oraz nowoakutow¹ i no-
wocyrkumfleksow¹), która nie by³a zwi¹zana z ¿adn¹ okrelon¹ sylab¹
i mog³a te¿ przemieszczaæ siê w ró¿nych formach fleksyjnych jednego wy-
razu. Zachowywa³ te¿ zró¿nicowanie iloczasowe; przycisk by³ najmniej wy-
zyskiwanym rodkiem prozodycznym w pras³owiañszczynie.
W epoce pras³owiañskiej dokona³y siê radykalne zmiany systemu
akcentuacyjnego.
Najwa¿niejsze kierunki zmian w odniesieniu do polszczyzny polega³y
na: a) zatraceniu ró¿nic intonacyjnych, b) wzmocnieniu akcentu dynamicz-
nego oraz c) redukcji ju¿ w dobie redniopolskiej iloczasu.
Przyjmuje siê, ¿e akcent w polszczynie epoki przedpimiennej (XXI w.)
by³ dynamiczny i ruchomy.
Dzieje zaniku koñcówki -i w 2. i 3. osobie trybu rozkazuj¹cego lp. do-
wodz¹, ¿e w XIIIXIV w. akcent by³ jeszcze ruchomy. W tekstach z tego
okresu znajdujemy bowiem formy us³ysz (B), s³ysz (B), nape³ñ (B) i zyszczy
(B), spuci (B), raczy (B), wstañ (Kw.) i pojdzi (Kw.), chwali (Pfl.), puci
(Pfl.), które wskazuj¹, ¿e -i akcentowane zachowa³o siê d³u¿ej, a nie ak-
centowane ulega³o redukcji (wstañ ← wstani).
Stabilizacja akcentu dokonywa³a siê stopniowo. Pierwotnie ustali³ siê
na zg³osce pocz¹tkowej. Istnienie akcentu inicjalnego w XIV- i XV-wiecz-
nej polszczynie potwierdzaj¹ porednio Kaszubszczyzna po³udniowa oraz
Podhale, które zachowa³y peryferyjne archaizmy akcentuacyjne (zob.
I.4.2.2). Na ten typ akcentu wskazuj¹ równie¿ wypadki zaniku -i ródg³o-
sowego w wyrazach typu ve”iki → velki, ve”iki → velkí, ka”idy → kaldy,
gospo»ina → gospodna.
Przekszta³cenie akcentu inicjalnego w paroksytoniczny dokona³o siê
w ten sposób, ¿e najpierw w wyrazach wielozg³oskowych rozwija³ siê na
zg³osce przedostatniej akcent poboczny, który z czasem zamienia³ siê
w g³ówny, a wtedy wyrazy krótsze dostosowa³y siê pod wzglêdem miejsca
133

#1615
akcentu do d³u¿szych. Akcent paroksytoniczny ostatecznie ustali³ siê w po-
cz¹tku XVIII w.
Zak³ócenie stabilnoci akcentu paroksytonicznego wprowadzi³y wyra-
zy obce greckie i ³aciñskie: mÛzyka, lÀgika, pol±tyka, a pod ich wp³ywem
równie¿ rodzime: RzeczpospÀlita (jak ³ac. RespÛblica), które zachowuj¹
akcent proparoksytoniczny. Zapo¿yczenia francuskie: PompidÀu, NancÐ
maj¹ akcent oksytoniczny.
Naruszenie akcentu paroksytonicznego dokonywa³o siê w po³¹czeniach
wyrazów samodzielnych akcentowo z enklitykami i proklitykami; tworzy-
³y one bowiem jednoæ akcentow¹ i powodowa³y przesuniêcie akcentu, por.
stpol. da³À ê, ale dä́³o; zobaczÐ³ go, ale zobä́czy³. Ten typ akcentowa-
nia by³ jeszcze ¿ywy w XIX w.
Pewnym odstêpstwem od paroksytonezy jest akcent w wyrazach z³o¿o-
nych, por. formy czasu przesz³ego z³o¿onego: chodz±limy, rob±limy, try-
bu warunkowego: musiếlibymy, chciếlibymy, z³o¿one formy liczebników:
Àsiemset, dziếwiêæset, piê²ćiuset oraz rzeczowniki typu graniä́stos³up; por.
tak¿e XIX-wieczne Kä́zimierz, W³ä́dys³aw, cú-dotwór itp. Sk³ada³y siê one
pierwotnie z dwóch akcentowanych form wyrazowych. Po ich zrocie,
a w formach czasu przesz³ego tak¿e skróceniu drugiego cz³onu, pozosta³
jedynie akcent padaj¹cy na ich pierwotny cz³on pierwszy.
Wspó³czenie ujawniaj¹ siê doæ silne tendencje do usuwania wyj¹t-
-́
ków i powszechnoci paroksytonezy, por. czworÀnóg, prostÀk¹t, Kazimierz,
W³adÐs³aw.
134

#1615
7. NAJWA¯NIEJSZE TENDENCJE
W ROZWOJU SYSTEMU WOKALICZNEGO
JÊZYKA POLSKIEGO. STADIA EWOLUCJI
Na rozwój systemu wokalicznego polszczyzny mo¿na spojrzeæ z dwu

ró¿nych punktów widzenia: progresywnego, tzn. od doby pras³owiañskiej,
i retrogresywnego, tzn. od wspó³czesnoci.
W ujêciu pierwszym chodzi o ukazanie kresu tendencji rozwojowych
systemu pras³owiañskiego. L. Moszyñski stwierdzi³38, ¿e dla pras³owiañ-
skiego systemu fonologicznego najwa¿niejszymi tendencjami rozwojowy-
mi by³y: 1) zwi¹zek iloczasu z barw¹ samog³oski, 2) korelacja palatalnoci
i 3) prawo sylaby otwartej. Koniec tej epoki oznacza os³abienie i zanik
jednej z tych tendencji.
W polszczynie wszystkie wymienione tendencje przesta³y obowi¹zywaæ
na samym pocz¹tku jej rozwoju. Wytworzy³y siê nowe relacje iloczasowe,
przeg³os os³abi³ korelacjê palatalnoci, a nowe e niepalatalizuj¹ce pochodze-
nia jerowego zupe³nie j¹ usunê³o, zanik jerów zniós³ prawo sylaby otwartej.
Z progresywnego punktu widzenia w rozwoju polszczyzny dominowa-
³a tendencja konstruowania nowego systemu wokalicznego i stopniowego
usuwania konstrukcji systemu prajêzyka.
Natomiast z retrogresywnego punktu widzenia mo¿emy stwierdziæ, ¿e do-
minowa³a tendencja do uproszczenia systemu. Przejawia³a siê w tym, ¿e:
1) zosta³a zniesiona korelacja miêkkoci,
2) zosta³o zniesione prawo sylaby otwartej,
3) na miejscu skomplikowanych struktur prozodycznych wytworzy³ siê
akcent dynamiczny, który siê ustabilizowa³ na drugiej sylabie od koñca,
38
L. Moszyñski, Rozwój systemu fonologicznego od wspólnoty jêzykowej pras³owiañ-
skiej do jêzyka Cyryla i Metodego, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 4: Jêzy-
koznawstwo, Warszawa 1972, s. 293304.
135

#1615
4) zagin¹³ iloczas,
5) zanik³y jery i jaæ,
6) zanik³y sonanty,
7) wytworzy³a siê fonematyczna jednoæ i, y,
8) zanik³y samog³oski cienione,
9) zaznaczy³y siê silne tendencje denazalizacyjne.
Najintensywniejsze zmiany dokona³y siê do koñca XV w., a wiêc w okre-
sie staropolskim.
W przedstawieniu kierunków rozwoju systemu jêzykowego nie mo¿na
pomin¹æ zwi¹zku (wspó³zale¿noci) miêdzy systemem wokalicznym a kon-
sonantycznym.
Wymienione tendencje rozwojowe doprowadzi³y do tego, ¿e cech¹
dzisiejszego systemu fonologicznego polszczyzny kulturalnej jest ubóstwo
systemu wokalicznego przy bogactwie fonemów spó³g³oskowych i ich
grup39.
W ewolucji systemu wokalicznego jêzyka polskiego mo¿na wyró¿niæ
siedem stadiów rozwojowych (okres stpol. cztery, okres rpol. dwa,
okres npol. jedno). Z pewnym uproszczeniem ich zestawienie w posta-
ci przekrojów synchronicznych systemu wokalicznego przedstawia siê
nastêpuj¹co:
I. Okres staropolski
1) X w. (stadium pocz¹tkowe)
®, B, Ù, e, Â, é¢ , ã, ©, Å
-
¯, Ï, Ú, ê, Ã, é , ä, ¨, Ç
ø/} ½/~,
Œ, ‹, ˜, ˜,
…, ‚, ‘, ‘,
2) prze³om XI i XII w. (stadium po przeg³osie lechickim, wokaliza-
cji sonantów, zaniku i wokalizacji jerów)
®/B, Ù, e, Â, ã, ©, Å
¯/Ï, Ú, ê, Ã, ä, ¨, Ç
3) XIIXIII w. (stadium pierwszego etapu integracji nosówek)
®/B, Ù, e, Â, ã, P, U²
¯/Ï, Ú, ê, Ã, ä, Q, T²
39
Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia..., s. 87.
136

#1615
4) XIVXV w. (stadium drugiego etapu integracji nosówek)
®/B, Ù, e, Â, ã, V²
¯/Ï, Ú, ê, Ã, ä, W.
II. Okres redniopolski

5) XVI w. (stadium po zaniku iloczasu i powstaniu samog³osek cie-
nionych)
i/y, u, e, o, a, ê, Ä
¦, Á, å
6) II po³owa XVIII w. (stadium po zaniku å)
i/y, u, e, o, a, ê, Ä
¦, Á
III. Okres nowopolski

7) koniec XIX w. (stadium koñcowe po zaniku ¦, Á)
i/y, u, e, o, a, ê, Ä
137

#1615
8. PRZEDPOLSKI SYSTEM KONSONANTYCZNY
Przedpolski system konsonantyczny sk³ada³ siê z nastêpuj¹cych fone-

mów:
dwuwargowe p, b, m, v, p, b, m, v,
przedniojêzykowe t, d, s, z, n, r, l,
rodkowojêzykowe c, ¼´, š, z, c, ñ, ‡, ”, j,
tylnojêzykowe k, g, x.
W przedstawieniu ewolucji systemu konsonantycznego polszczyzny
zostan¹ uwzglêdnione nastêpuj¹ce elementy:
1) tzw. zmiany zale¿ne, to znaczy uwarunkowane s¹siedztwem fone-
tycznym, czyli zmiany w dystrybucji poszczególnych fonemów, palatali-
zacje, dyspalatalizacje, przekszta³cenia grup spó³g³oskowych;
2) tzw. zmiany niezale¿ne, dotycz¹ce inwentarza fonemów, a cilej
pojawienia siê nowych fonemów w historycznym rozwoju jêzyka polskiego.
Jeli chodzi o genezê, to wymienione wy¿ej fonemy nale¿y podzieliæ
na trzy grupy:
1) fonemy, bêd¹ce wynikiem bezporedniego dziedzictwa wczeniej-
szych stadiów rozwojowych jêzyków indoeuropejskich pie. → ps³. →
przedpol.: p, b, m, t, d, s, z, r, l, n, k, g (zob. I.1.4.2; I.2.2);
2) fonemy, które s¹ wynikiem przekszta³ceñ fonemów pie. w okresie
wyodrêbniania siê rodzin jêzyków indoeuropejskich lub wczesnej fazie
pras³owiañszczyzny x (zob. I.1.3.2), v, j (zob. I.2.2);
3) fonemy, które s¹ rezultatem procesów palatalizacyjnych w okresie
ps³. oraz w trakcie kszta³towania siê grup dialektów (jêzyków) s³owiañ-
skich: p, b, m, v, c´, ¼´, š, z, c, ñ, ‡, ” (zob. I.2.2; I.2.3.2; II.9.3).
138

#1615
9. PALATALIZACJE
9.1. Istota procesu
Palatalizacja, czyli zmiêkczenie polega na tym, ¿e spó³g³oska twarda

pod wp³ywem s¹siaduj¹cej z ni¹ samog³oski przedniej otrzymuje dodatko-
w¹ artykulacjê podniesienie rodkowej czêci jêzyka do podniebienia
twardego (palatum).
Rodzaj palatalizacji jest cile zwi¹zany z miejscem artykulacji danej
spó³g³oski. W grupie spó³g³osek wargowych dwuwargowych i wargowo-
-zêbowych palatalizacja przebiega niezale¿nie od artykulacji podstawo-
wej, tzn. wystêpuj¹ dwie artykulacje o dwu ró¿nych miejscach: wargowym
i rodkowojêzykowym.
Pe³ne zsynchronizowanie obu artykulacji daje tzw. palatalizacjê syn-
chroniczn¹; natomiast opónienie ruchu jêzyka w stosunku do ruchu warg
powoduje tzw. palatalizacjê asynchroniczn¹. Efektem palatalizacji asyn-
chronicznej jest powstanie epentezy, czyli g³oski wstawnej, por. kropja →
kropla, czy wspó³czesne gwarowe pjasek, pasek, pxasek; tzn. na miejscu
p pojawia siê grupa dwuspó³g³oskowa pl, pj, p...
W pozosta³ych spó³g³oskach palatalizacja powoduje modyfikacjê arty-
kulacji g³ównej. Modyfikacja ta jest wynikiem upodobnienia, czyli asymi-
lacji. Dominuje rodzaj upodobnienia wstecznego, opartego na antycypacji
ruchów jêzyka do palatum i ich absorpcji przez spó³g³oskê. Sporadyczne
s¹ palatalizacje o charakterze postêpowym, tzn. polegaj¹ce na persewera-
cji palatalnoci (np. III palatalizacja pras³owiañskich spó³g³osek k, g, x,
zob. II.9.3.2.3).
Modyfikacja artykulacji g³ównej mo¿e byæ czêciowa lub ca³kowita,
wtedy efektem palatalizacji mo¿e byæ zupe³nie nowa g³oska.
Ró¿ne natê¿enie procesów palatalizacyjnych doprowadzi³o do tego, ¿e
139

#1615
jednej spó³g³osce twardej mo¿e odpowiadaæ w rozwoju historycznym
kilka ró¿nych spó³g³osek miêkkich, np.: k : k, c, c, c, s.
Przeledzenie tych procesów bêdzie zadaniem nastêpnych czêci niniej-
szego opracowania.
9.2. Palatalizacja indoeuropejska
Pierwsze procesy palatalizacyjne wyst¹pi³y ju¿ w epoce indoeuropej-

skiej. Objê³y one dwie spó³g³oski tylnojêzykowe k, g i dokona³y siê w pew-
nej tylko czêci wyodrêbniaj¹cych siê rodzin jêzyków indoeuropejskich,
w tzw. grupie jêzyków centralnych: jêzyków indo-irañskich, tracko-or-
miañskich, albañskich i ba³to-s³owiañskich (zob. I.1.2).
Palatalizacja ie. polega³a na tym, ¿e spó³g³oski k, g i kh, gh uleg³y spi-
rantyzacji (czyli uszczelinowieniu) i przesunê³y swoj¹ artykulacjê do przodu
jamy ustnej w sanskrycie , j, w jêzyku litewskim , , w polszczynie s,
z. Liczebnik 100 mia³ w jêzyku ps³. postaæ s{to, w awestyjskim sat¡m,
w sanskrycie atám, w litewskim iÓ tas (por. ³ac. centum). Nazwa tego
liczebnika w jêz. awestyjskim zosta³a umownie przeniesiona na ca³¹ grupê
jêzykow¹, która tê palatalizacjê przeprowadzi³a. Dlatego te¿ indoeuropej-
skie jêzyki centralne nazywamy inaczej satemowymi (zob. I.1.2.2., 3, 5, 7,
11, 12).
Reliktami indoeuropejskiej palatalizacji spó³g³osek tylnojêzykowych s¹
w polszczynie m.in. formy:
serce ← ps³. *sƒd÷ce, por. ³ac. cor, cordis, pie. *k„d-,
s³owo ← ps³. *slovo, por. grec. kle(Þ)os, pie. *kleu-,
dziesiêæ ← ps³. *desêt÷, por. ³ac. decem, pie. dekÔ-,
znaæ ← ps³. *znati, por. ³ac. gnosco, pie. gnÃ-,
stpol. jaz ← ps³. *az{, por. ³ac. ego, pie. eghom-.
Palatalizacja indoeuropejska dokona³a siê tylko w czêci wyodrêbniaj¹-
cych siê prajêzyków rodzin indoeuropejskich, objê³a spó³g³oski tylnojêzy-
kowe k, g, kh, gh. Mia³a wprawdzie ró¿ne kontynuanty w poszczególnych
jêzykach satemowych, lecz wspólny by³ mechanizm zmian spirantyzacja
i przesuniêcie artykulacji do przodu jamy ustnej.
140

#1615
9.3. Palatalizacje pras³owiañskie
W jêzyku pras³owiañskim wyst¹pi³y dwa typy palatalizacji; jedna

powodowana przez jotê i dlatego nazywana jotacyzacj¹, druga powodo-
wana przez samog³oski szeregu przedniego.
9.3.1. PALATALIZACJE PRZEZ PS£. j
Jota palatalizowa³a wszystkie spó³g³oski, które przed ni¹ wystêpowa³y.

1. Ps³. po³¹czenia pj, bj, mj, vj → p”, b”, m”, v”, przy czym l epentetyczne,
które siê tu pojawi³o, zaginê³o na po³udniowym wschodzie (jêzyk bu³garski
i macedoñski) oraz pó³nocnym zachodzie (jêzyki lechickie i ³u¿yckie).
Reliktami tego typu jotacyzacji s¹ w polszczynie m.in. formy: kropla (stpol.
te¿ kropa), grobla (stpol. te¿ groba), przerêbla, pluskaæ, ñemovlê, Lub”in.
Regularnymi kontynuantami s¹ p, b, m, v, por. pê, lubê, ema, ³ovê.
2. Ps³. po³¹czenia nj, rj, lj → ñ, ‡, ”. Ta palatalizacja zasz³a na ca³ym
obszarze pras³owiañszczyzny. Bez wiêkszych zmian (jedynie wyj¹tek sta-
nowi póniejszy rozwój ‡ → ø → /) jest kontynuowana w polszczynie
np. *gonjÄ → goñê, *polje → pole, *morje → stpol. mo‡e → moøe.
3. Ps³. po³¹czenia tj, dj → t, d, których póniejszy rozwój w jêzykach
s³owiañskich by³ niejednolity, w polszczynie przesz³y w c, ¼, np. *svìtja
→ *svìta → stpol. sveca → veca, *medja → meda → stpol. me»a →
me¼a.
4. Ps³. po³¹czenia sj, zj → š, z, kontynuowane w jêzyku polskim w for-
mie , , np. *nosjÄ → *nošÄ → stpol. nošê → noê, vozjÄ → *vozÄ →
stpol. vozê → voê.
5. Ps³. po³¹czenia kj, gj, xj → c, z, š, w polszczynie realizowane w for-
mie è, , , np. *plakjÄ → *placÄ → stpol. p³acê → p³aèê; *bìgjÄ → *bìzÄ
→ stpol. bezê, por. begaæ, *slyxjÄ → *slyšÄ → stpol. s³yšê → s³yê.
6. Zmiêkczeniu uleg³y tak¿e ps³. grupy spó³g³oskowe zaczynaj¹ce siê
od s, z, np.:
stj → šc → pol. è: *pustja → *pušca → stpol. pušca → puèa,
zdj → z¿ → pol. C: *jìzdjÄ → *jìz¿Ä → stpol. jez¿ê → je¿ê,
skj → šc → pol. è: *bl÷skjÄ → *bl÷šcÄ → stpol. b³yšcê → b³yèê,
zgj → z¿ → pol. C: *mìzgjÄ → *mìz¿Ä → stpol. maz¿ê → ma¾ê,
slj → š” → pol. l: *mysljÄ → *myš”Ä → mylê.
141

#1615
Trudno jest okreliæ pocz¹tek wymienionych procesów palatalizacyjnych.
J. Kury³owicz umieszcza³ je w epoce ba³to-s³owiañskiej, Z. Stieber na
podstawie analizy zapo¿yczeñ stwierdzi³ ¿ywotnoæ tych procesów jesz-
cze w VII w.40 Teza o ich chronologii ba³to-s³owiañskiej jest ma³o przeko-
nywaj¹ca. Trzeba raczej przyj¹æ, ¿e jest to tendencja wczesnopras³owiañska,
która zamiera po wyodrêbnieniu siê jêzyków s³owiañskich.
9.3.2. PALATALIZACJE PRZEZ PS£. SAMOG£OSKI PRZEDNIE I MIÊKKIE

SONANTY
Palatalizuj¹cy wp³yw wywiera³y te¿ w jêzyku pras³owiañskim samog³o-

ski szeregu przedniego i miêkkie sonanty (ƒ, “). Ich oddzia³ywanie by³o
jednak niejednolite powodowa³y one b¹d to powstanie wariantów po-
zycyjnych, b¹d te¿ samodzielnych fonemów.
O procesie fonologizacji miêkkoci spowodowanej samog³oskami przed-
nimi mo¿emy mówiæ jedynie w odniesieniu do spó³g³osek tylnojêzykowych
k, g, x. W spó³g³oskach wargowych i zêbowych s¹siedztwo samog³osek
przednich wywo³ywa³o jedynie czêciowe, s³abe zmiêkczenie, tzn. powsta-
wa³y pó³miêkkie fonemy pozycyjne (warianty kombinatoryczne).
9.3.2.1. Pierwsza palatalizacja

Pierwsza palatalizacja spowodowa³a przejcie spó³g³osek k → c, g →
z, x → š w pozycji przed i, ÷, e, ì, ê, ƒ, “, np.:
*okese → *ocese, pol. oko stpol. oci, npol. oèy,
*slugiti → *sluziti, pol. s³uga stpol. s³uziæ, npol. s³uyæ,
*mux÷ka → *muš÷ka, pol. muxa stpol. muška, npol. muka.
Pierwsza palatalizacja tylnojêzykowych objê³a ca³¹ S³owiañszczyznê.
wiadczy to o tym, ¿e zachodzi³a ona rzeczywicie w okresie wspólnoty
pras³owiañskiej (zob.I.2.1). Datuje siê j¹ na II w. n.e. (L. Moszyñski)41 lub
III-V w. n.e. (Z. Stieber)42.
9.3.2.2. Druga palatalizacja

Druga palatalizacja spó³g³osek tylnojêzykowych zosta³a wywo³ana przez
nowe pochodz¹ce z monoftongizacji dyftongów samog³oski przednie
40
Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej..., s. 75.
41
L. Moszyñski, Wstêp do filologii..., s. 201203.
42
Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej..., s. 67.
142

#1615
i2, ì2 (← o°, a°, e°). Da³a ona ró¿ne wyniki w ró¿nych dialektach s³owiañ-
skich. W dialektach zachodnios³owiañskich k → c, g → ¼, x → š, np.:
*rÄka, rÄkì → rÄcì, pol. rêka stpol. rêce, npol. rêce,
*Bog{, Bogì → Bo»ì, pol. Bóg stpol. Bo»e, npol. Bogu,
*muxa, muxì → mušì, pol. muxa stpol. muše, npol. mue.
W tych¿e dialektach zachodnios³owiañskich druga palatalizacja nie ob-
jê³a grup spó³g³oskowych i dlatego ps³. *kvìt{ → kvìt → pol. kvat, *gvìzda
→ gvìzda → gvazda.
Dokonywa³a siê w okresie VIVII w. n.e., a wiêc w okresie zaawanso-
wanego ju¿ rozbicia wspólnoty pras³owiañskiej (zob. I.2.3.2).
9.3.2.3. Trzecia palatalizacja

Trzecia palatalizacja, zwana baudouinowsk¹43, mia³a charakter progre-
sywny k, g, x wystêpuj¹ce po i, ÷, ê, i byæ mo¿e, ƒ, zmienia³y siê w c, ¼,
s/š, a nastêpnie w polszczynie w c, ¼, , np.:
*ot÷k{ → *ot÷c÷, stpol. oæec
*pìnêg{ (← germ. pfenning) → *pìnê¼÷, stpol. peñê¼, npol. peñÄ¼,
*jêga → pol. jê¼a,
*dìvika → *dìvice, pol. »evica,
*mìst÷ko → *mìst÷ce, stpol. mece, npol. mejsce,
*v÷x{ → *v÷š÷, stpol. *vši, pol. vystek.
Palatalizacja ta nigdzie nie zachodzi³a z pe³n¹ regularnoci¹. Tak¿e
w polszczynie wystêpuj¹ liczne trudne do wyjanienia wyj¹tki, por.
*ul÷ga → ulga, por. te¿ Lgota, choæ staropolszczyzna zna wyraz lza mo¿-
na, wolno; *k{nêga → pol. ksiêga.
Chronologia procesu jest trudna do ustalenia, przyjmuje siê, ¿e trzecia
palatalizacja a) przebiega³a jednoczenie z drug¹, b) by³a m³odsza od niej,
c) dokona³a siê w VIII w.44 (zob. I.2.3.2). Za tez¹ a) przemawia to, ¿e wy-
niki trzeciej palatalizacji s¹ takie same jak drugiej; za tez¹ b) to, ¿e nie
by³a ona w pe³ni regularna, co wiadczy o os³abieniu tendencji palataliza-
cyjnych; te argumenty przemawiaj¹ równie¿ za tez¹ c).
43
Od nazwiska Jana Baudouina de Courtenay (18451929) polskiego jêzykoznawcy,
który pierwszy na ni¹ zwróci³ uwagê.
44
Por. np. H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna..., s. 29; L. Moszyñski, Wstêp do
filologii..., s. 204; Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej..., s. 73.
143

#1615
9.4. Palatalizacje polskie
Termin palatalizacje polskie jest wieloznaczny i obejmuje swym za-

kresem zarówno polskie modyfikacje spó³g³osek palatalnych, odziedziczo-
nych ogólnie rzecz bior¹c z pras³owiañszczyny, jak i procesy
palatalizacyjne, które zosta³y zapocz¹tkowane na gruncie jêzyka polskiego.
9.4.1. MODYFIKACJE SPÓ£G£OSEK PALATALNYCH ODZIEDZICZONYCH

Z JÊZYKA PRAS£OWIAÑSKIEGO
Na ten zasób dwiêków sk³ada³y siê dwie klasy elementów:

1) fonemy miêkkie ukszta³towane w wyniku procesów jotacyzacji (zob.
II.9.3.1) spó³g³osek wargowych, przedniojêzykowych i tylnojêzykowych
oraz w wyniku palatalizacji spó³g³osek tylnojêzykowych przez samog³oski
(i sonanty) szeregu przedniego (zob. II.9.3.2.13). W sumie ten zasób za-
wiera³ 12 fonemów: p(p”), b(b”), m(m”), v(v”), c, ¼, 7, 5(4), 6, ‡, ”, ñ, ale
geneza niektórych fonemów mog³a byæ dwojaka:
p(p”), b(b”), m(m”), v(v”) powsta³y w wyniku jotacyzacji spó³g³osek
wargowych,
‡, ”, ñ powsta³y w wyniku jotacyzacji spó³g³osek przedniojêzykowych,
c, ¼, 7, 5, 6, 4 powsta³y albo w wyniku jotacyzacji spó³g³osek przed-
niojêzykowych i tylnojêzykowych (w po³¹czeniu z przedniojêzykowymi),
albo w wyniku palatalizacji spó³g³osek tylnojêzykowych przez samog³oski
szeregu przedniego i miêkkie sonanty;
2) miêkkie warianty pozycyjne fonemów wargowych i przedniojêzyko-
wych palatalizowane przez samog³oski przednie.
9.4.1.1. Fonologizacja miêkkoci

W pierwszej fazie rozwoju polszczyzny fonemy miêkkie odziedziczone
z jêzyka pras³owiañskiego pozostawa³y bez zmian, a nastêpnie wykazy-
wa³y tendencjê do depalatalizacji (zob. II.10).
Radykalne zmiany dokona³y siê w grupie pó³palatalnych wariantów
pozycyjnych fonemów wargowych i przedniojêzykowych. Polega³y one
przede wszystkim na zmianie ich statusu w systemie fonologicznym. Do-
kona³ siê bowiem proces fonologizacji, tzn. warianty fonemów uzyska³y
samodzielnoæ, niezale¿noæ fonologiczn¹ (zob. II.2.1.4.2).
144

#1615
Fonologizacjê wprowadzi³ przeg³os. Spó³g³oski p, b, m, v w pozycji przed
samog³oskami przednimi ulega³y zmiêkczeniu, przy czym miêkkoæ ta by³a
zawsze warunkowana t¹ w³anie pozycj¹, np.:
ps³. *piti → *piti (póniej piæ),
ps³. *biti → *biti (póniej biæ),
ps³. *mil{j÷ → *mil{j÷ (póniej mi³y),
ps³. *viti → *viti (póniej viæ).
Przeg³os polski, czyli dyspalatalizacja samog³osek, spowodowa³ fo-
nologizacjê istniej¹cych wariantów pó³palatalnych, np.:
ps³. *pìna → pìna → pana, ale pana (D. lp.),
ps³. *bìl{j÷ → bìl{j÷ → ba³y, ale ba³y (siê),
ps³. *mìra → mìra → mara, ale mara,
ps³. *vìra → vìra → vara, ale vara (wykrzyknik).
W wyniku tej zmiany p, b, m, v mog³y wystêpowaæ przed samog³oska-
mi tylnymi, niepalatalnymi.
Spó³g³oski przedniojêzykowo-zêbowe t, d, s, z by³y równie¿ miêkczone
przez samog³oski przednie i przekszta³ca³y siê w warianty palatalne t, d,
s, z, np.:
ps³. *t÷ma → *t÷ma (póniej → cma → æma),
ps³. *d÷n÷ → *d÷ñ÷ (póniej → deñ → »eñ),
ps³. *sekÄ → *sekÄ (póniej → ekê),
ps³. *zemja → *zemja (póniej → ema).
Przeg³os spowodowa³ powstanie odpowiednich fonemów, oto:
ps³. *tìlo → *tìlo → *ta³o (póniej ca³o → æa³o),
ps³. *dìd{ → *dìd{ → *dad{ (póniej ¼ad → »ad),
ps³. *sestra → *sestra → *sostra (póniej ostra),
ps³. *zelo → *zelo → *zolo (póniej → o³o).
Podobny przebieg i rezultaty obserwujemy w rozwoju spó³g³osek n, r, l,
które po przejciu przez stadium wariantów pozycyjnych, sta³y siê fone-
mami palatalnymi, np.:
ps³. *nesÄ → *nesÄ → *nosÄ (póniej → ñosê),
ps³. *rìzati → *rìzati → *razaæ (póniej → øazaæ),
ps³. *lìs{ → *lìs{ → *las{ (póniej → las).
9.4.1.2. Rozwój nowych miêkkich fonemów spó³g³oskowych

A zatem termin polska palatalizacja w odniesieniu do spó³g³osek war-
gowych, a zw³aszcza przedniojêzykowych, oznacza proces fonologizacji
145

#1615
miêkkoci, spowodowanej przeg³osem, a nastêpnie indywidualny rozwój
ka¿dego z tych fonemów.
1. Nowo powsta³e fonemy palatalne wargowe p, b, m, v wczenie uto¿-
sami³y siê z fonemami odziedziczonymi z pras³owiañszczyzny (zob.
II.9.4.1).
2. Nowo powsta³e fonemy s, z, t, d, n rozwija³y siê stopniowo a¿ do
XIII w., i od tego czasu w formie ustabilizowanej, jako rodkowojêzyko-
we , , æ, », ñ, przetrwa³y do dzi.
3. Rozwój fonemu ‡ by³ bardziej skomplikowany, chocia¿ przebiega³
jednakowo dla ‡ ← rj, ‡ ← ƒ i ‡ ← r + i, e, ê, ì, ÷. Pocz¹tkowo pojawi³a
siê realizacja asynchroniczna palatalnoci, która doprowadzi³a do dwuele-
mentowej, frykatywnej wymowy typu r (w s¹siedztwie bezdwiêcznych
r ). Ewolucja tej dwug³oski sz³a w tym kierunku, ¿e rozwija³ siê element
drugi, epentetyczny, kosztem artykulacji podstawowej. W konsekwencji do-
prowadzi³ on do uto¿samienia kontynuantu r z /, tzn. reka → eka.
Pierwsze powiadczenia tego procesu pochodz¹ z pocz. XV w. z obszaru
Wielkopolski, powszechnoæ zdoby³ w wieku XVIII.
4. Rozwój fonemu ” by³ wprawdzie prosty, poniewa¿ zarówno l ← lj
(np. volja), jak i l ← l + e, ê (np. lìs{, lêk{) uto¿sami³o siê i do XVI w.
by³o palatalne, a nastêpnie przesz³o w neutralne l. Jednak¿e l pozosta³o
nadal jako wariant pozycyjny przed i, por. lico, voli, list. A zatem wy-
tworzy³a siê trójcz³onowa opozycja twardy fonem ³ (przedniojêzykowo-
-zêbowy), neutralny l (← ← lj i l + e, ê) oraz wariant l w pozycji przed i,
por. list{ → list, czyli ³ : l : l.
9.4.2. POLSKIE PROCESY PALATALIZACYJNE
Polskie palatalizacje to tak¿e procesy palatalizacyjne zapocz¹tkowane

w jêzyku polskim. Dotycz¹ one spó³g³osek tylnojêzykowych k, g.
Z powodu trzech palatalizacji pras³owiañskich polszczyzna nie zna³a
po³¹czeñ spó³g³osek tylnojêzykowych z samog³oskami przednimi (zob.
II.9.3.2.13).
Polsk¹ palatalizacjê spó³g³osek tylnojêzykowych (zwan¹ te¿ czwart¹ pa-
latalizacj¹) spowodowa³y samog³oski pierwotnie ze wzglêdu na genezê
tylne, niepalatalizuj¹ce. Procesy te mo¿na zestawiæ w nastêpuj¹ce grupy
przyk³adów:
1) k + y, g + y (y ← przedpol. y), np.:
146

#1615
D. lp. *rÄky → stpol. rêky → rpol. rêki,
D. lp. *nogy → stpol. nogy → rpol. nogi,
*kyj÷ → stpol. kyj → r.npol. kij,
*gyb{k{j÷ → stpol. gybky → r.npol. gibki.
2) k + y, g + y (y ← przedpol. {j÷), np.:
*dalek{j÷ → stpol. daleky → r.npol. daleki,
*gyb{k{j÷ → stpol. gybky → r.npol. gibki,
*tÄg{j÷ → stpol. tÄgy → r.npol. têgi.
3) k + e, g + e (e ← przedpol. oje), np.:
*vysokoje → stpol. vysoke → rpol. vysoke,
*drugoje → stpol. druge → r.npol. druge,
*d’goje → stpol. d³uge → r.npol. d³uge.
4) k + e, g + e (e ← }), np.:
*k{l{ → stpol. ke³ → r.npol. ke³,
*ok{n{ → stpol. oken → r.npol. oken,
*g{z{ → stpol. gez → r.npol. gez.
5) k + el, g + el (el ← ’), np.:
* k’basa → stpol. ke³basa → r.npol. ke³basa,
*zg’k{ → stpol. zge³k → r.npol. zge³k.
W wyniku polskich palatalizacji powsta³y najpierw miêkkie k, g jako
warianty pozycyjne fonemów k, g. Jakub Parkoszowic (zob. I.3.3.2.10)
jeszcze nie odró¿nia twardych k, g od ich miêkkich odpowiedników. Z. Stie-
ber stwierdza, ¿e o fonemach k, g w jêzyku polskim mo¿na mówiæ dopiero
od czasu powszechniejszego odnosowienia wyg³osowego ê, a wiêc od
XVII w. Powsta³y wtedy takie pary wyrazów, jak droge (← drogê, B. lp.
od droga) i droge (← droge, M. lp. r.n. przymiotnika drogi). Stwierdza on
równie¿, ¿e si³a diakrytyczna ró¿nicy miêdzy k, g z jednej strony, a k, g
z drugiej jest do dzi ma³a i dlatego wypada³oby mo¿e k, g w dzisiejszej
polszczynie nazwaæ fonemami «fakultatywnymi»45.
Tylnojêzykowa spó³g³oska x nie podlega³a procesowi polskiej palatali-
zacji. W jêzyku staropolskim grupê xi, wystêpuj¹c¹ w wyrazach pocho-
dzenia obcego, zastêpowano przez xy (Xypan, Xyny). Dopiero póniej pod
wp³ywem jêzyków obcych zaczêto w takich wyrazach wymawiaæ po³¹cze-
nia xi, zgodnie z regu³¹, ¿e przed samog³osk¹ i musi wystêpowaæ spó³g³o-
ska palatalna (zob. II.2.1.4.3). Nastêpnym etapem adaptacji miêkkiej
45
Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia..., s. 69.
147

#1615
spó³g³oski x do polskiego systemu fonetycznego by³o wprowadzenie jej do
polskich formacji czasownikowych z przyrostkiem -ivaæ, np. vymaxovaæ
→ vymaxyvaæ → wymaxivaæ, pods³uxovaæ → pods³uxyvaæ → pods³uxivaæ.
Spó³g³oska x zaczê³a siê utrwalaæ w polszczynie zapewne w XIX w., jed-
nak¿e i w odniesieniu do wspó³czesnej polszczyzny ta spó³g³oska nie mo¿e
byæ traktowana jako fonem46.
46
Por. Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia..., s. 72, 114.
148

#1615
10. DYSPALATALIZACJE
10.1. Istota procesu
Terminem dyspalatalizacja (depalatalizacja) okrela siê doæ ró¿no-

rodne procesy fonetyczne, przede wszystkim dotycz¹ce spó³g³osek, lecz
równie¿ samog³osek (zob. przeg³os lechicki II.2.1.1).
Dyspalatalizacja polega na odmiêkczeniu, stwardnieniu (spó³)g³osek
palatalnych.
Pocz¹tki tych procesów ujawni³y siê ju¿ w epoce praindoeuropejskiej
(zob. I.3.2), a ró¿ne ich przejawy s¹ widoczne równie¿ w okresie staro-,
rednio- i nowopolskim.
10.2. Fazy dyspalatalizacji
1. Najwczeniejsza faza dyspalatalizacji jest zwi¹zana z okresem tu¿

po zaniku ÷ oraz nieakcentowanego i w formach trybu rozkazuj¹cego,
kiedy to spó³g³oska zmiêkczona znalaz³a siê przed inn¹ spó³g³osk¹ tward¹,
np.:
p → p *x³op÷ca → x³opca → x³opca,
b → b *grebimy → gøebmy → gøebmy,
m → m *m÷gla → mgla → mg³a,
v → v *ov÷ca → ovca → ovca,
t → t *t÷nÄ → tnÄ → tnê,
d → d *v{ d÷ne → ve dñe → ve dñe,
→ s *pis÷mo → pismo → pismo,
→ z D. lp. *koz÷la → kozla → koz³a,
149

#1615
ñ → n *kon÷ny → koñny → konny,
‡ → r *vìr÷ny → verny → verny.
Te procesy dyspalatalizacyjne nie obejmuj¹ wszystkich pozycji, nie dzia-
³aj¹ bezwyj¹tkowo, por. np. formy *t÷ma → æma, *groz÷n{j÷ → grony,
*gols÷n{j÷ → g³ony.
Trwaj¹ one prawdopodobnie przez ca³y okres staropolski, tj. do koñca
XV w.
2. Druga faza procesów dyspalatalizacyjnych zakoñczy³a siê w XVI w.
Obejmowa³a ona spó³g³oski palatalne odziedziczone z pras³owiañszczyzny,
np.:
c → c *ovotj÷ → ovoc÷ → ovoc; *svetja → sveca → veca,
¼ → ¼ *medja → me¼a → me¼a; *voldja → v³o¼a → v³o¼a w³adza.
Dyspalatalizacja objê³a tak¿e spó³g³oski š, z, c, 4 powsta³e zarówno
w wyniku jotacyzacji, jak i palatalizacji przez samog³oski przednie, por.:
š → *duša → stpol. duša, rpol. dua; *šiti → stpol. šiti, rpol. yæ;
z → *grozÄ → stpol. grozê, rpol. groê; *zal÷ → stpol. zal, rpol. al;
c → è *cas{ → stpol. cas, rpol. èas; *celo → stpol. co³o, rpol. èo³o;
4 → C *moC÷k{ → stpol. mÃz4ek → rpol. móCek.
Skrajnym wypadkiem dyspalatalizacji jest tzw. m a z u r z e n i e, które
polega na dalszym stwardnieniu spó³g³osek → s, → z, è → c, C → ¼,
por. dusa, syæ, groze, zal, cas, co³o, muz¼ek. Proces mazurzenia obj¹³ znacz-
ne terytorium: Mazowsze, czêæ l¹ska, Sieradzkie, £êczyckie i niemal ca³¹
Ma³opolskê. Mazurzenie wyst¹pi³o wiêc w kilku regionalnych (dzi dia-
lektalnych) odmianach polszczyzny, nie upowszechni³o siê natomiast w jê-
zyku ogólnym. Najprawdopodobniej zachodzi³o w tym samym okresie co
zmiany 7, 5, 6, 4 w , , è, C.
3. Dopiero w okresie nowopolskim zakoñczy³a siê dyspalatalizacja
wyg³osowych spó³g³osek wargowych palatalnych, np.:
p → p *kupi → kup → kup (2 os. lp. tryb rozkazuj¹cy),
*kurp÷ → kurp → kurp,
b → b *go³Äb÷ → go³Äb → go³¹b,
*grebi → gøeb → gøeb (2. os. lp. tryb rozkazuj¹cy),
m → m *dam÷ → dam → dam (1 os. lp. tryb oznajmuj¹cy),
*osvìtimj÷ → oveæim → Ovêæim,
v → v *nov÷ → nÁv → nuv,
*kr{v÷ → krev → krev,
*m’vi → mov → muv.
150

#1615
Do dzi wiele rzeczowników zachowuje palatalnoæ w przypadkach
zale¿nych, np. kurp kurpa; go³¹b go³êba, nuv novu, krev krvi, Ovê-
æim Ovêæima.
W dialektach mazowieckich palatalnoæ wyg³osowych spó³g³osek war-
gowych zosta³a zachowana i w zwi¹zku z wystêpuj¹c¹ w tych dialektach
asynchroniczn¹ artykulacj¹ spó³g³osek wargowych miêkkich formy M. lp.
rzeczowników cytowanych przybieraj¹ tam przyk³adowo nastêpuj¹c¹ po-
staæ kurp, goûomp, nuf /nu.
4. Od dyspalatalizacji rodzimej nale¿y odró¿niæ stwardnienia spó³g³o-
sek przeprowadzone na wzór czeski, m.in. w nastêpuj¹cych wyrazach: serce
(wobec rodzimego erce), vesele, veso³y (wobec rodzimych veele, veo³y),
obyvatel (wobec rodzimego obyvaæel) oraz w serii przymiotników: èytelny,
skaitelny, miertelny, veøytelny...
151

#1615
11. NOWE POLSKIE FONEMY SPÓ£G£OSKOWE.
EWOLUCJA SYSTEMU KONSONANTYCZNEGO
11.1. Okres staropolski
W odniesieniu do jêzyka staropolskiego nale¿y wyró¿niæ dwa zasadnicze

podokresy rozwoju systemu konsonantycznego. Podokres pierwszy (XXIII w.),
w którym przewa¿aj¹ zmiany ilociowo-jakociowe prowadz¹ce do uzupe³-
nienia (kompletacji) zasobu fonemów, i podokres drugi (XIVXV w.),
w którym przewa¿aj¹ zmiany jakociowe (fonetyczne), prowadz¹ce do osta-
tecznych przekszta³ceñ w okresie redniopolskim.
Rezultaty zmian, które zasz³y w pierwszym z wymienionych podokre-
sów, s¹ nastêpuj¹ce:
1) nowy fonem ³ (³ przedniojêzykowo-zêbowe ← przedpol. l, zob. II.8;
II.9.4.1.2);
2) nowe jakociowo fonemy p, b, m, v (zob. II.9.4.1.2);
3) nowe jakociowo i ilociowo fonemy æ, » (← t, d, zob. II.9.4.1.2);
4) nowe jakociowo fonemy ‡, ”, ñ (zob. II.9.4.1.2);
5) nowe ilociowo fonemy , (zob. II.9.4.1.2);
6) nowy ilociowo fonem ¿ (zob. I.2.2.);
7) nowe ilociowo i jakociowo fonemy f, f.
Dwa ostatnie zagadnienia wymagaj¹ nieco szerszego komentarza. Spó³-
g³oska (¿ ← wcz.ps³. grup zgj, zge) wystêpowa³a w okresie przedpolskim
i w okresie staropolskim, jednak¿e dopiero w XV w. zyska³a status fonemu.
Zdaniem Z. Stiebera w XV w. mia³a ona funkcjê dystynktywn¹ semantycz-
nie, np. gviz¿ (2 os. lp. trybu rozkazuj¹cego): gvi¼ czêæ siod³a, a zatem
wtedy wzbogaci³a system fonemów konsonantycznych47.
Fonemy f, f nie mia³y swoich odpowiedników w okresie przedpolskim.
Na ich powstanie z³o¿y³o siê wspó³dzia³anie trzech grup czynników:
47
Ibidem, s. 64.
152

#1615
1) upodobnienia w grupach spó³g³oskowych i uproszczenia grup spó³-
g³oskowych, maj¹ce w okrelonych regionalnych odmianach ówczesnej
polszczyzny charakter systemowy (regularny):
grupa sv (v) → sf (f ), np. *svìt{ → svat{ → vat → fat / fat
Mazowsze, Ma³opolska, l¹sk;
grupa xv → xf → f, np. *xva³a → xfa³a → fa³a (por. Fa”imiø ← Xva”i-
mi‡, Faleñica ← Xvaleñica, Falkovski, Xvalkovski), równie¿ miêkka grupa
xv → xf → f, np. xvila → xfila → fila Mazowsze, Ma³opolska, Sie-
radzkie, £êczyckie, Górny l¹sk;
2) uproszczenia niesystemowe ró¿nych grup spó³g³oskowych oraz
ubezdwiêcznienia spó³g³osek w wyg³osie form wyrazowych, np.:
*up{vati → upvaæ → upfaæ → ufaæ,
*stav{ → stav → staf,
*pav÷ → pav → paf.
Na taki przebieg zmian wskazuj¹ najdawniejsze zapisy, np. grodof = gro-
dów, Msczignef = Mcigniew, fczora = wczoraj;
3) zapo¿yczenia z jêzyków obcych (³aciny, jêzyka niemieckiego i cze-
skiego), w których te spó³g³oski (f, f ) wystêpowa³y, np.:
³ac. fero / ³ac. operor → niem. Opfer → czes. ofera → stpol. ofera,
ofara → pol. ofara,
niem. Farbe → pol. farba.
Zanim fonemy f, f zosta³y przyjête w polszczynie, w wyrazach pocho-
dzenia obcego zastêpowano je przez p, b, np.: ³ac. Fabianus → pol. Pabian
(póniej Fabian), ³ac. Christophorus → pol. K‡itopor (dzisiejsze Krzysz-
tofory), ³ac. Josephus → pol. Oep (póniejszy Józef), ³ac. Raphael → pol.
Rapa³ (póniej Rafa³), ³ac. luciferus → pol. lucyper (póniej Lucyfer), ³ac.
firmare → pol. bi‡mowaæ → beømovaæ, ³ac. ferula → pol. ber³o, niem. Far-
be → pol. barva.
Dodatkowym czynnikiem sprzyjaj¹cym adaptacji fonemów f, f mog³o
byæ wystêpowanie spó³g³osek f, f w wyrazach onomatopeicznych typu fruvaæ.
Czynniki grupy 1. i 2. mog³y zaistnieæ dopiero po przeg³osie lechickim
oraz po zaniku jerów (zob. II.2; II.3). Wp³ywy jêzyków obcych (grupa 3.)
nasilaj¹ siê od XII w. Wszystko to pozwala na wniosek, ¿e fonemy f, f wzbo-
gaci³y system konsonantyczny polszczyzny w XIII w.
W drugim podokresie ewolucji systemu konsonantycznego staropol-
szczyzny zaznaczy³y siê nastêpuj¹ce procesy i tendencje:
1) afrykatyzacja ‡ (zob. II.9.4.1.2);
153

#1615
2) tendencja do podtrzymania palatalnoci fonemu ” (← lj, l + e, ê zob.
II.9.4.1.2);
3) polska palatalizacja spó³g³osek k, g (zob. II.9.4.2);
4) 1. (zakoñczona) i 2. (w trakcie) faza dyspalatalizacji spó³g³osek (zob.
II.10.2).
Zestawienie danych dotycz¹cych dziedzictwa systemu konsonantyczne-
go okresu przedpolskiego (zob. II.8) oraz danych odnosz¹cych siê do roz-
woju konsonantyzmu na gruncie jêzyka staropolskiego (XXV w.) pozwala
ustaliæ nastêpuj¹cy system dla schy³ku tego okresu:
p, b, m, f, v, p, b, m, f, v,
t, d, s, z, n, ³, r,
c (→ c), ¼ (→ ¼), æ, », , , ñ, ”, ‡ (→ ø), j,
7 (→ ), 5 (→ ), 4 (→ C), 6 (→ è),
k, g, x.
System ten obejmuje 34 fonemy, a wiêc w porównaniu z systemem okre-
su przedpolskiego (zob. II.8) wzbogaci³ siê o 7 nowych (ilociowo) fo-
nemów: , , æ, », 4, f, f. Co prawda ten system jest ju¿ znacznie rozbudowa-
ny, ale jego ewolucja nie jest zakoñczona siedem fonemów jest w trakcie
zmian jakociowych (c, ¼, r, 7, 5, 6, 4), a dwa nastêpne zyskuj¹ na razie
status spó³g³osek (k, g).
11.2. Okres redniopolski
W tym okresie zmiany systemu konsonantycznego zachodzi³y z mniej-

sz¹ intensywnoci¹ i w czêci tylko doprowadzi³y do ukonstytuowania siê
nowych fonemów. Rezultaty tych przekszta³ceñ s¹ nastêpuj¹ce:
1) nowe ilociowo fonemy k, g (zob. II.9.4.2);
2) nowe jakociowo fonemy c, ¼, , , è, C (zob. II.10.2);
3) nowy jakociowo fonem ø (zob. II.9.4.1.2);
4) zneutralizowany pod wzglêdem miêkkoci fonem l i trójcz³onowa
opozycja ³:l: (”) (zob. II.9.4.1.2);
5) tendencja do adaptacji w polszczynie spó³g³oski x (zob. II.9.4.2);
6) tendencja do przekszta³cenia fonemu ³ → û;
7) tendencja do adaptacji w polszczynie spó³g³oski «.
Dwie ostatnie tendencje wymagaj¹ szerszego komentarza. Neutralizacja
154

#1615
miêkkoci stpol. ” i ukszta³towanie siê trójcz³onowej opozycji ³:l:(”) spowo-
dowa³y rozlunienie zwi¹zku fonemów ³ i l (pierwotnie zachodzi³a tu opo-
zycja proporcjonalna ³:” = p:p itp.). Doprowadzi³o to w XVI w. do swoiste-
go wykolejenia siê fonemu ³ i jego przekszta³cenia w û. Jest to tzw. proces
wa³czenia. lady tego procesu mo¿emy ledziæ w tekstach pisanych: Ma³o-
polska XV, XVII w., Mazowsze II po³owa XVII w., Wielkopolska
XVIII w. Ta zmiana nie zakoñczy³a siê w okresie redniopolskim, ale bar-
dzo rozpowszechni³a siê w XIX i XX w., tak ¿e w systemie wspó³czesnej
polszczyzny wystêpuje w gruncie rzeczy û48.
W okresie przedpolskim i staropolskim nie wystêpowa³ fonem «. Dys-
trybucja spó³g³oski dwiêcznej « jako wariantu kombinatorycznego fone-
mu x by³a bardzo ograniczona, np. Bo«dan, «uèiñi³ = uczyni³. W okresie
redniopolskim « w formie zleksykalizowanej zaczyna wystêpowaæ czê-
ciej w wyniku zapo¿yczeñ z jêz. czeskiego, ukraiñskiego (ruskiego) i dia-
lektów bia³oruskich, np. «ardy (stpol. gardy), «añba (stpol. gañba), va«aæ
ê (pol. dial. vagovaæ ê), «o³ota (stpol. go³ota). W jêzyku Polaków kreso-
wych « uzyska³o status fonemu (pod wp³ywem jêzykowego substratu
wsch.s³ow.), a w okresie redniopolskim kresowe regionalne odmiany pol-
szczyzny (p³d.wsch. i p³n.wsch.) mia³y znaczny wp³yw na kszta³towanie siê
uzusu jêzyka ogólnopolskiego. Tendencji do adaptacji « sprzyja³a tak¿e
wymowa ortograficzna, np. Helena, heroiczny itp. Tendencja ta znalaz³a
kontynuacjê w XIX w., jednak¿e i we wspó³czesnej polszczynie « nie uzy-
ska³o statusu fonemu49.
Na podstawie powy¿szych danych mo¿na zestawiæ nastêpuj¹cy system
konsonantyczny schy³ku okresu redniopolskiego (po³owa XVIII w.):
p, b, m, f, v, p, b, m, f, v,
t, d, c, ¼, s, z, n, ³ (→ û) r, l,
, , è, C, (ø),
, , æ, », ñ, j,
k, g, x, k, g.
Ten system zawiera 35 fonemów, a wiêc o jeden wiêcej ni¿ system staro-
polszczyzny. Przyby³y co prawda dwa nowe (ilociowo) fonemy k, g, ale
zarazem ø (← ‡) uto¿sami³ siê z . Ten system ma wyranie ju¿ zró¿nicowa-
ne szeregi: wargowe, przedniojêzykowo-zêbowe, przedniojêzykowo-dzi¹-
48
Ibidem, s. 71, 112.
49
Ibidem, s. 114115.
155

#1615
s³owe (zdyspalatalizowane), rodkowojêzykowe, tylnojêzykowe. W grun-
cie rzeczy tylko jeden fonem ³ jest chwiejny pod wzglêdem cech artykula-
cyjnych.
11.3. Okres nowopolski
W tym okresie koñczy siê pewien historyczny etap ewolucji systemu kon-
sonantycznego. Dzia³aj¹ tendencje do zmiany artykulacji ³ → û (zob. II.11.2)
oraz do adaptacji spó³g³osek x (zob. II.9.4.2) i «(¬) (zob. II.11.2). Jedno-
czenie ujawnia siê tendencja do powstawania g³ównie pod wp³ywem
wyrazów obcego pochodzenia nowych fonemów pó³palatalnych typu t´,
(túl, Tína), d´ (dípol, díngo), s´ (sínus, sígnum), z´ (zíntegrovaæ, Zína),
c´ (cíbalgina, xospícíum), è´ (èíle Chile, èílí chili), ¼¡´ (¼¡íp jeep,
¼¡ínsy), ´ (ínto shinto, xoímín Ho Szi Min; Hoszimin), ígolo,
r´ (ríng).
System konsonantyczny okresu nowopolskiego ma wiêc postaæ nastêpu-
j¹c¹:
p, b, m, f, v, p, b, m, f, v,
t, d, c, ¼, s, z, n, r, l, û,
è, C, , ,
æ, », , , ñ, j,
k, g, x, k, g,
(spó³g³oski x, «, ¬) oraz nowe t´, d´, s´, z´, ´, ´, c´, ¼´, è´, ¡¼´, r´.
156

#1615
12. SPÓ£G£OSKI PROTETYCZNE
I ZMIANY GRUP SPÓ£G£OSKOWYCH
12.1. Spó³g³oski protetyczne przyczyny i fazy wystêpowania
Wystêpowanie spó³g³osek protetycznych jest wynikiem tendencji do

wzmacniania nag³osu form wyrazowych, zaczynaj¹cych siê pierwotnie od
samog³oski. Jest to zjawisko czysto fonetyczne. Spó³g³oski protetyczne
modyfikuj¹ co prawda postaæ morfologiczn¹ form wyrazowych, ale nie
wp³ywaj¹ na kszta³t systemu fonologicznego. Jako protezy wykorzystywa-
ne bywaj¹ spó³g³oski wchodz¹ce w sk³ad zasobu fonetycznego danego sta-
dium rozwojowego jêzyka. To, które spó³g³oski s¹ stosowane jako protezy,
jest uzale¿nione od charakteru samog³oski wystêpuj¹cej pierwotnie w na-
g³osie formy wyrazowej. W historii rozwoju jêzyków s³owiañskich i jêzy-
ka polskiego trzeba odnotowaæ dwie fazy wystêpowania spó³g³osek
protetycznych: 1) w jêzyku pras³owiañskim, 2) w jêzyku staropolskim. Pro-
tezy pras³owiañskie w du¿ej czêci zleksykalizowa³y siê i wystêpuj¹ w for-
mach wyrazowych odziedziczonych z jêz. ps³., natomiast staropolskie
spó³g³oski protetyczne nie zachowa³y siê na ogó³ w jêzyku ogólnopolskim,
choæ siê utrwali³y w dialektach ludowych.
12.2. Pras³owiañskie spó³g³oski protetyczne
Przed nag³osowymi samog³oskami szeregu przedniego wystêpowa³o

zwykle protetyczne j-, np.:
pie. *edhlä → ps³. *jedla → pol. jod³a,
pie. *êdmi → ps³. jìdm÷ → jìm÷ → pol. jem (jeæ),
pie. *is (³ac. is) → ps³. *÷ → *j÷ → stpol. *j÷ → jen (D. lp. jego, C. lp.
jemu itp.).
157

#1615
Dawne ps³. protetyczne j- wystêpuje przyk³adowo tak¿e w takich for-
mach wyrazowych, jak: jeleñ, jeden, jeeñ, jeon.
Proteza j- pojawi³a siê tak¿e w jêzyku pras³owiañskim przed samog³os-
kami a, u, np.:
ps³. *aviti sê → *javiti sê → pol. javiæ ê,
ps³. *ako → *jako → pol. jako,
ps³. *uze → *juze → pol. ju.
Przed nag³osowymi {, y wystêpowa³a spó³g³oska protetyczna v, np.:
pie. *utor- (por. ³ac. uterque) → ps³. *v{tor{ → stpol. vtÃry,
pie. *Údrä → wczps³. *ydra → *vydra → pol. vydra,
pie. *Úk → wczps³. *ykn¹ti → *vykn¹ti → pol. pøy-vykaæ.
Niejednokrotnie protetyczna spó³g³oska v- pojawia³a siê przed nag³oso-
wymi o, Ä, np.:
pie. *ãn- → ps³. *vonja → pol. voñ,
pie. *angh → ps³. *vÄz{k{ → *vÄski.
Zaznaczyæ tak¿e nale¿y, ¿e ju¿ w jêz. ps³. wszystkie nag³osowe samo-
g³oski nosowe zosta³y poprzedzone spó³g³oskami protetycznymi, por. np.
jêzyk, j¹æ, vêgel, vêzy, vÄtroba.
12.3. Staropolskie spó³g³oski protetyczne
Spó³g³oski protetyczne s¹ zaznaczone w zabytkach pochodz¹cych z XIV,

XV i XVI w. (a wiêc tak¿e w zabytkach redniopolskich). W porównaniu
z jêz. ps³. repertuar spó³g³osek protetycznych powiêkszy³ siê. Zabytki no-
tuj¹ protetyczne j-, v-, ale tak¿e û-, «- (dwiêcznoæ tej spó³g³oski by³a
wynikiem s¹siedztwa z samog³osk¹ nag³osow¹ zob. II.11.2).
Protetyczne j- wystêpowa³o przed samog³oskami przednimi: i, e oraz
przed a, np.:
BZ: gydze = ji»e, gygrali = jigra”i, gymyal = jima³, gymyenyu = jimeñu,
gynego = jinego;
BZ: Gewa = Jeva, podobnie w zapiskach czerskich z 1410 r.;
Zapiski s¹dowe z 1398 r.: Jarnold, Jafroszka, Jagnieszka.
Protetyczne v- wystêpowa³o przed samog³oskami o, a; zabytki pisane
ten typ protezy notuj¹ rzadko, np. kociañskie Rs. z 1393 r.: awon = a on;
BZ: wobiczaya = obyèaya; Historia Aleksandra Wielkiego: Vognya = ogña.
158

#1615
Protetyczne «- rejestruj¹ zabytki bardzo czêsto; wystêpowa³o ono przed
nag³osowymi e, i, u, o, np.:
Poznañskie Rs. z 1391 r.: Helska = Elzka El¿bieta;
Sieradzkie Rs. z 1399 r.: hezye = eze ¿e;
Warszawskie Rs. hy = i;
Radomskie Rs. hyshe = ie ¿e.
Protetyczne û-, jako niesamodzielny fonem o s³abej artykulacji, nie by³o
zaznaczane w pimie, choæ musia³o byæ powszechne, skoro dzi silniej-
sze lub s³absze û przed o- maj¹ wszystkie gwary polskie z wyj¹tkiem po-
³udniowej czêci l¹ska50. Mo¿na jednak przyj¹æ, ¿e s³abe protetyczne û-
by³o zapewne najwczeniejsz¹ spó³g³osk¹ protetyczn¹ przed -o w jêzykach
zachodnios³owiañskich.
12.4. Zmiany grup spó³g³oskowych
G³ówne kierunki rozwoju grup spó³g³oskowych s¹ wyznaczane przez

zmiany ilociowe i jakociowe systemu fonologicznego. Najistotniejsza
zmiana w repertuarze grup spó³g³oskowych polszczyzny zosta³a spowodo-
wana przez zanik jerów. Konsekwencj¹ zaniku jerów by³o zwiêkszenie
zasobu grup spó³g³oskowych w pocz¹tkowym okresie rozwoju jêzyka pol-
skiego.
Gwa³townemu wzrostowi liczby grup spó³g³oskowych towarzyszy³a ten-
dencja przeciwstawna do ich upraszczania. We wspó³czesnym jêzyku
polskim liczba grup spó³g³oskowych w obrêbie form wyrazowych wynosi
ponad 200051, mo¿na wiêc przyj¹æ, ¿e bezporednio po zaniku jerów licz-
ba ta by³a o wiele wiêksza.
Najwa¿niejsze zmiany jakociowe grup spó³g³oskowych sprowadzaj¹ siê
do:
1) redukcji jakiego elementu, a tym samym czêsto do redukcji ca-
³ej grupy spó³g³oskowej;
2) asymilacji (upodobnieñ), niekiedy tylko do dysymilacji (rozpodob-
nieñ).
50
Ibidem, s. 28.
51
Por. ibidem, s. 88.
159

#1615
12.4.1. REDUKCJA GRUP SPÓ£G£OSKOWYCH
1. W grupach dwuspó³g³oskowych z drugim sk³adnikiem w postaci -v-

ta w³anie spó³g³oska wargowa by³a redukowana, np.:
-bv- → b: *obvoz{ → obuz (por. te¿ obora, ob³ok, obyèaj, obro¿a, ob³y,
obaøanek, obetñica z pierwotn¹ grup¹ -bv-);
-rv- → -r-: *dopƒvo → dopirvo → dopero;
xv- → x-: *xvor{j÷ → xory; *xvorst{ → xrust;
xv- → f-: *xvala → fa³a (zob. II.11.1).
2. W grupach dwuspó³g³oskowych zawieraj¹cych spó³g³oskê -n- zwy-
kle ta spó³g³oska pozostawa³a, np.:
-bn- → -n-: *gybnÄti → ginÄæ (por. gibki);
-pn- → -n-: *topnÄti → tonÄæ (por. topiæ); *s{pn{ → sen (por. spaæ)
nale¿y zaznaczyæ, ¿e w nowszych formach ta grupa spó³g³oskowa pozo-
sta³a bez zmian kopnÄæ, tÄpnÄæ, rÄbnÄæ;
-dn- → -n-: *jedno → stpol. jeno.
3. Grupa -gd- by³a regularnie redukowana do -d-, np. kegdy → kedy,
tegdy → tedy, bogdaj → bodaj (ale Bo»o = deminutivum od Bogdan).
4. W grupach trójspó³g³oskowych zanika³a zwykle spó³g³oska rodko-
wa, np.:
-stn- → -sn-: *zalost÷n{j÷ → a³osny;
-zdn- → zn-: *porzd÷n{j÷ → *prozd÷n{j÷ → pruny,
*Gnìzd÷no → Gñezno;
-rdn- → -rn-: *milosƒd÷n{j÷ → mi³oerny;
-rdc- → -rc-: *sƒd÷ce → serce;
-³dn- → -³n-: stpol. zo³dñeø → o³ñeø (pol. o³d);
-stb- → -zb-: *ist÷ba → izba (por. izdebka);
-stl- → -l-: *jest÷li → jeli,
*s{cêst÷liv{j÷ → èêlivy.
12.4.2. WZMACNIANIE GRUP SPÓ£G£OSKOWYCH
Redukcji spó³g³osek w ich po³¹czeniach przeciwstawia³a siê tendencja

do wzmacniania grup spó³g³oskowych, np.:
*b„zo → barzo → bar¼o,
*zvon{ → zvon → ¼von,
*s{rÄèiti z³¹czyæ rêce → srêèyæ → strêèyæ (por. zrêkowiny),
160

#1615
stpol. z rady → z rada → zdrada,
stpol. z roju → z ruj → zdruj,
stpol. z rêki → stpol. zdrêki.
12.4.3. ASYMILACJE W OBRÊBIE GRUP SPÓ£G£OSKOWYCH
12.4.3.1. Regresywne asymilacje pod wzglêdem dwiêcznoci

1. W grupach spó³g³oskowych dominowa³a asymilacja do ostatniego jej
sk³adnika, np.:
*tisk÷ba → æiba;
*svat÷ba → sva»ba,
*lic÷ba → liCba (ale ortograficznie liczba).
2. Regresywny kierunek upodobnieñ obowi¹zywa³ tak¿e w pozycji miêdzy-
wyrazowej. Przed wiekiem XV nast¹pi³ podzia³ ówczesnych regionalnych
odmian polszczyzny na udwiêczniaj¹ce wyg³os wyrazu poprzedzaj¹cego przed
nag³osow¹ samog³osk¹, spó³g³osk¹ sonorn¹ i jot¹ oraz na nie udwiêcz-
niaj¹ce. Fonetyka udwiêczniaj¹ca objê³a Wielkopolskê, l¹sk i Ma³opolskê,
np. kag∪ruy, kag∪agrestu, ko∪ jab³ek, fonetyka nie udwiêczniaj¹ca
pozosta³e tereny, np. kak∪ruy, kak∪agrestu, ko∪ jab³ek.
12.4.3.2. Regresywne asymilacje pod wzglêdem miêkkoci

1. Upodobnienia te polega³y na tym, ¿e tzw. nastêpnik narzuca³ palatal-
noæ twardemu poprzednikowi, np.:
*gost÷ → goæ,
*kost÷ → koæ,
*medvìd÷ → me»ve» → ñe»ve»,
*s{pi → pi,
*s{vìd{k{ → fadek.
2. Ten typ asymilacji nie obj¹³ jednak wszystkich grup. Po³¹czenia wy-
stêpuj¹ce na granicy morfemów mia³y rozwój fakultatywny, np.:
*s{birati → zberaæ (nie* beraæ),
*bez{pec÷n{j÷ → bepeèny → bepeèny, przy czym proces depalatali-
zacji ze szczególn¹ intensywnoci¹ przebiega³ w XIX w.; por np. krany
→ krasny, litony → litosny, bezlitony → bezlitosny, miêsny → miêsny,
mi³ony → mi³osny, przyjany → przyjazny, wczeny → wczesny, zazdro-
ny → zazdrosny, ¿yny → ¿yzny, ¿a³ony → ¿a³osny; tak¿e wierzê →
zwierzê, Iladnia → Islandia.
161

#1615
3. Nieregularny i regionalnie zró¿nicowany by³ rozwój grup s‡, z‡. Na-
g³osowe grupy s‡, z‡ → ‡, ‡ (asymilacja regresywna), a nastêpnie prze-
kszta³ci³y siê w kontynuanty zró¿nicowane terytorialnie:
Wielkopolska ø, ø, np. øoda, øud³o, (w mniejszym zakresie tak¿e
stø, zdø, np. støoda, zdøud³o,
l¹sk stø, zdø, np. støoda, zdøud³o,
Ma³opolska r, r / r, r, np. roda, rud³o / roda, rud³o,
Mazowsze r, r, np. roda, ród³o.
Wymowa wielkopolska obowi¹zywa³a w polszczynie ogólnej do po-
cz¹tków XIX w., a nastêpnie upowszechni³a siê mazowiecko-ma³opolska
wymowa r, r52.
ródg³osowa grupa -z‡- → -‡- → -ø-. Drugi etap ewolucji polega³ na
dysymilacji: -ø- → -jø- → -jø-. Ta wielkopolska wymowa (np. ujøeæ →
ujøeæ) ju¿ od XVI w. wesz³a do jêzyka ogólnopolskiego.
12.4.4. INNE TYPY ZMIAN GRUP SPÓ£G£OSKOWYCH
12.4.4.1. Zmiany w grupach spó³g³oskowych z geminatami

W grupach spó³g³oskowych czêstym kierunkiem zmian by³a asymilacja
spó³g³osek a¿ do powstania geminat, które nastêpnie redukowano, np.:
-÷s- → -s- → -ss- → s-: *mÄz÷stvo → mêstvo,
*boz÷stvo → bustvo,
*viæêz÷stvo → (z)vyæêstvo,
-÷s- → -s- → -ss- → -s-: *volš÷sk{j÷ → v³oski.
Podobny mechanizm zmian dzia³a³ w innych grupach, np.:
-t÷s- → -cs- → -c-: *brat÷stvo → bractvo,
-d÷s- → -¼s- → -¼-: *sÄsìd÷stvo → s¹e¼tvo,
-è÷s- → -cs- → -c-: *neme6÷ski → ñemecki.
12.4.4.2. Zmiany w grupach ze spó³g³oskami rodkowojêzykowymi i przed-

niojêzykowymi
Rozwój tych grup by³ doæ skomplikowany, np.:
*mìst{sk{j÷ → meæski → mejscski → mejski.
Palatalnoæ pierwszej czêci tej zbitki by³a realizowana asynchronicz-
nie ruch jêzyka do podniebienia, stanowi¹cy o istocie artykulacji g³osek
52
Por. M. Szymczak, Udzia³ Mazowsza w kszta³towaniu siê polskiego jêzyka literac-
kiego [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1972.
162

#1615
i æ, by³ wykonany zbyt wczenie, konsekwencj¹ tej antycypacji by³a arty-
kulacja g³oski j, natomiast spó³g³oski , æ zosta³y zdepalatalizowane. Ostat-
ni¹ faz¹ rozwoju tych grup by³a redukcja jednej lub dwu spó³g³osek.
Jota jako ustabilizowana forma antycypacyjnej palatalnoci zosta³a za-
chowana m.in. w takich formach wyrazowych, jak:
zamojski ← zamoæski Zamoæ,
ujejski ← uje¼ski Ujazd,
mejsce ← meæce masto,
vejski ← veski ve,
rajca ← ra»ca rada,
D. lp. ojca ← oæca oæec,
D. lp. ogrojca ← ogro»ca ogro»ec (póniej -j- przeniesiono do M. lp.),
D. lp. kojca ← koæca koæec (póniej -j- przeniesiono do M. lp.).
12.4.4.3. Zmiana stpol. grupy kñ → k

Zmiany dysymilacyjne wystêpuj¹ m.in. w rozwoju nastêpuj¹cych form
wyrazowych:
*k{nêg{ → kê¼, kÄ¼,
*k{nêga → kêga.
W tych formach s¹siaduj¹ce dwie g³oski nosowe (spó³g³oska i samo-
g³oska) uleg³y dysymilacji i w rezultacie kñ → k. W podobnych formach,
w których nie wystêpowa³y dwie g³oski nosowe, grupa kñ- pozosta³a bez
zmian, np. kñeja.
163

#1615
13. NAJWA¯NIEJSZE TENDENCJE W ROZWOJU
SYSTEMU KONSONANTYCZNEGO JÊZYKA POLSKIEGO
Rozwój historyczny fonemów spó³g³oskowych w jêzyku polskim przed-

stawia siê nieco prociej ni¿ rozwój fonemów samog³oskowych, mimo ¿e
system wokaliczny ulega³ uproszczeniom (zob. II.7), a system konsonan-
tyczny stale siê rozwija³ i wzbogaca³.
Najwa¿niejsze tendencje rozwojowe w systemie konsonantycznym jê-
zyka polskiego mo¿na uj¹æ nastêpuj¹co:
I. Zmiany niezale¿ne:
1) zwiêkszenie repertuaru fonemów o , , æ, », f, f, k, g oraz spó³g³osek
o x, «, ¬.
II. Zmiany zale¿ne:
1) zniesienie ps³. korelacji miêkkoci, co oznacza, ¿e spó³g³oska miêk-
ka mo¿e wystêpowaæ w s¹siedztwie samog³oski tylnej (typ: vara), a spó³-
g³oska twarda mo¿e wystêpowaæ przed samog³osk¹ przedni¹ (typ: sen);
2) zniesienie pras³owiañskiego prawa sylaby otwartej;
3) neutralizacja dwiêcznoci w wyg³osie i w innych pozycjach zale¿-
nych;
4) zwiêkszenie liczby grup spó³g³oskowych spowodowanych zanikiem
jerów i nowe typy ich przekszta³ceñ (asymilacje, dysymilacje, redukcje);
5) mocne i d³ugotrwa³e procesy palatalizacyjne, czyli tzw. polska pala-
talizacja, która spowodowa³a powstanie nowych fonemów;
6) mocne i d³ugotrwa³e procesy dyspalatalizacyjne, ujawniaj¹ce siê
w neutralizacji palatalnoci fonemów wargowych w pozycji wyg³osowej
(typ: pav → paf ) i w okrelonych grupach spó³g³oskowych oraz w stward-
nieniu odziedziczonych palatalnych spó³g³osek i fonemów pras³owiañskich
(typ: c → c, ¼ → ¼, 7 → , 5 → , c → è, 4 → C).
164

#1615
14. ROZWÓJ POLSKIEGO SYSTEMU FONOLOGICZNEGO
14.1. Podstawa materia³owa i za³o¿enia teoretyczne
Podstawy materia³owe tego syntetycznego opisu rozwoju polskiego

systemu fonologicznego stanowi¹ wnioski sformu³owane w niniejszym
opracowaniu oraz dane zawarte w pracach z zakresu jêzykoznawstwa dia-
chronicznego i opisowego, których wykaz przedstawia siê nastêpuj¹co:
1. I. Bajerowa, Kszta³towanie siê systemu polskiego jêzyka literackiego
w XVIII wieku, Wroc³aw 1964.
2. , O zaniku samog³osek pochylonych. Pok³osie dyskusji, Katowice 1978.
3. , Polski jêzyk ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. I: Ortografia,
fonologia z fonetyk¹, morfonologia, Katowice 1986.
4. , Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969, z. 2.
5. B. Bojar, Zarys jêzykoznawstwa dla informatyków, Warszawa 1976.
6. B. Dunaj, Jêzyk polski najstarszej doby pimiennej (XIIXIII wiek),
Kraków 1975.
7. , Wzd³u¿enie zastêpcze w jêzyku polskim, Kraków 1966.
8. A. Furdal, O przyczynach zmian g³osowych w jêzyku polskim, Prace
WTN, Wroc³aw 1964.
9. B. Klebanowska, Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych
w jêzyku polskim, Warszawa 1990.
10. Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974.
11. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka his-
toryczna jêzyka polskiego, Warszawa 1965.
12. H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna jêzyka polskiego na tle in-
nych jêzyków s³owiañskich, Warszawa 1965.
13. R. Laskowski, System fonologiczny jêzyka polskiego [w:] Encyklope-
dia wiedzy o jêzyku polskim, pod red. S. Urbañczyka, Wroc³aw 1978.
165

#1615
14. W. Mañczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, £ód
Warszawa Kraków 1965.
15. L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984.
16. S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa
1971.
17. Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia jêzyka polskiego,
Warszawa 1966.
18. B. Wierzchowska, Wymowa polska, Warszawa 1971.
19. , Fonetyka i fonologia jêzyka polskiego, Wroc³aw 1980.
Podstawê teoretyczn¹ tego opisu stanowi koncepcja strukturalnej inter-
pretacji historii jêzyka przyjêta przez I. Bajerow¹ (zob. I.4.3.4.). Wed³ug
niej tendencje zarysowuj¹ce siê w dziejach jêzyka wywo³uj¹ okrelone
skutki (efekty) w procesie doskonalenia siê jêzyka. W zwi¹zku z teleolo-
gicznym charakterem relacji w obrêbie superstruktury dziejów jêzyka efekty
poszczególnych tendencji s¹ z nimi to¿same co do zakresu zmian jako-
ciowych. Mo¿na zatem przyj¹æ nastêpuj¹ce równanie: tendencja rozwo-
jowa = efekt w procesie doskonalenia siê jêzyka.
Przyjmuj¹c te za³o¿enia, mo¿na w odniesieniu do systemu fonologicz-
nego polszczyzny okreliæ nastêpuj¹ce tendencje rozwojowe, a zarazem
efekty oddzia³ywania tych tendencji:
A. Tendencja do kompletowania systemu fonemów → efekt: kompleto-
wanie systemu fonemów.
B. Tendencja do ró¿nicowania elementów systemu fonologicznego
(tj. uwydatniania opozycji fonologicznych) → efekt: uwydatnianie opozy-
cji fonologicznych.
C. Tendencja do ró¿nicowania w planie artykulacji → efekt: zró¿nico-
wanie artykulacyjne.
D. Tendencja do upraszczania systemu fonemów i ich opozycji → efekt:
uproszczenie systemu fonemów i opozycji fonologicznych.
E. Tendencja do upraszczania w planie artykulacji → efekt: uproszcze-
nie artykulacyjne.
F. Tendencja do awansowania jêzykowego, tj. podnoszenia poziomu
praktyki jêzykowej u¿ytkowników jêzyka → efekt: awansowanie jêzyko-
we u¿ytkowników jêzyka.
Trzeba podkreliæ, ¿e w odniesieniu do innych podsystemów jêzyka
podstawowe tendencje rozwojowe mog¹ mieæ inne konkretyzacje, choæ ich
ogólny repertuar jest wspólny dla ca³ego procesu historycznego.
166

#1615
14.2. Superstruktura dziejów polskiego systemu fonologicznego
W niniejszej analizie przyjmujemy, ¿e superstruktura czasowa rozwoju

polskiego systemu fonologicznego [t] obejmuje bez ma³a jedenacie wie-
ków, a zatem t = X XX w. W obrêbie tej superstruktury wydzielamy na
podstawie analizy danych materia³owych zawartych w wymienionych
wczeniej opracowaniach cztery struktury czasowe, czyli pod³u¿ne uk³a-
dy ewolucyjne, obrazuj¹ce zmiany jêzykowe:
t1 t2 = schy³ek X w. prze³om XI i XII w. [I<- ->II];
t2 t3 = prze³om XI i XII w. schy³ek XV w. [II<- ->III];
t3 t4 = schy³ek XV w. prze³om XVI i XVII w. [III<- ->IV];
t4 t5 = prze³om XVI i XVII w. prze³om XIX i XX w. [IV<- ->V].
Przyjêcie takiego uk³adu ewolucji polskiego systemu fonologicznego de-
terminuje wystêpowanie w tym schemacie analitycznym piêciu przekro-
jów synchronicznych (piêciu uk³adów poprzecznych), zrekonstruowanych
w wyniku analizy materia³u fonologicznego:
I. X w. (schy³ek); II. XI/XII w. (prze³om); III. XV w. (schy³ek); IV.
XVI/XVII w. (prze³om); XIX/XX w. (prze³om).
Sformu³owany na tej podstawie schemat rozwoju polskiego systemu fo-
nologicznego przedstawia zamieszczone na s. 166 zestawienie.
W odniesieniu do zasobu fonemów, uwzglêdnionych w przedstawionym
zestawieniu, trzeba poczyniæ dwie uwagi. W ca³ym zestawieniu m, v trak-
towane s¹ jako miêkkie fonemy zgodnie z ujêciami diachronicznymi, przyj-
muj¹cymi ich fonologizacjê w wyniku procesu przeg³osu lechickiego por.
mara : mara (← mera); vara : vara (← vera). Podkreliæ w tym miej-
scu nale¿y, ¿e niektóre synchroniczne ujêcia systemu fonologicznego pol-
szczyzny wspó³czesnej nie uznaj¹ tych spó³g³osek za fonemy53. Podobnie
zgodnie z ujêciami diachronicznymi [i//y] traktowane s¹ jako warianty
jednego fonemu, poczynaj¹c od II przekroju synchronicznego, tj. prze³o-
mu XI i XII wieku. Przyjmuje siê bowiem, ¿e w wyniku procesu przeg³osu
lechickiego nast¹pi³a defonologizacja fonemów i, y o pierwotnie ró¿nej
genezie. Ujêcia dotycz¹ce wspó³czesnej polszczyzny s¹ w tym wypadku
zró¿nicowane. Przyk³adowo, B. Bojar i Z. Stieber interpretuj¹ [i//y] jako
jeden fonem, a B. Klebanowska przyjmuje, ¿e mamy tu do czynienia z dwoma
53
Por. np. 9. B. Klebanowska; 13. R. Laskowski.
167

#1615
Tabela 1
Rozwój polskiego systemu fonologicznego
Przekroje synchroniczne
Lp. Klasy (podklasy) fonemów
I. X w. II. prze³om III. XV w. (schy³ek) IV. prze³om V. prze³om
(schy³ek) XI/XII w. XVI/XVII w. XIX/XX w.
I Fonemy samog³oskowe
(wokaliczne, otwarte)
1 D³ugie ¯ÏÚêÃä¨Ç [¯//Ï] Ú ê Ã ä ¨ Ç [¯//Ï] Ú ê Ã ä W
2 Krótkie ®ÌÙìÂã©Å [®//Ì] Ù ì Â ã © Å [®//Ì] Ù ì Â ã V¸
3 Zredukowane ÷{
4 cienione ¦Áå
5 Jasne [i//y] u e o a ê Ä [i//y] u e o a ê Ä
II Fonemy sonantyczne
(wokaliczno-konsonantyczne,
spó³otwarte)
6 D³ugie … …´ ‘ ‘
7 Krótkie Œ ‹ ˜ ˜
III Fonemy spó³g³oskowe
(konsonantyczne, zamkniête)
8 Wargowe (wargowo-zêbowe) pbmv pbmv pbmfv pbmfv pbmfv
pbmv pbmv pbmfv pbmfv pbmfv
9 Przedniojêzykowo-zêbowe tdnszr³ tdnszr³ tdnszr³ tdc¼sznr³l tdc¼sznrl
10 Przedniojêzykowo-dzi¹s³owe è C (ø←r) èC
11 Prepalatalne-zazêbowe c ¼ c ¼ t d s z c ¼
12 Prepalatalne-zadzi¹s³owe š z c ‡ l 7 5 6 ‡ l 7 5 6 4 l ‡ (r, r5, r5)
13 Prepalatalne ñj ñj æ»ñj æ»ñj æ»ñj
14 Tylnojêzykowe kgx kgx kgx kgx kgxû
15 Postpalatalne kg kg
3 klasy 2 klasy 2 klasy 2 klasy 2 klasy
11 podklas 8 podklas 8 podklas 8 podklas 7 podklas
53 fonemy 45 fonemów 46 fonemów 45 fonemów 42 fonemy
(18+8+27) (14+31) (12+34) (10+35) (7+35)
fonemami i, y54. Zaznaczyæ tak¿e nale¿y, ¿e przy okrelaniu klas i podklas

fonemów zastosowano terminologiê z zakresu jêzykoznawstwa opisowe-
go synchronicznego w tych wypadkach, w których precyzyjniej definiuje
ona wartoæ fonologiczn¹ poszczególnych dwiêków w porównaniu z tra-
dycyjn¹ terminologi¹ z zakresu jêzykoznawstwa opisowego diachronicz-
nego55. Z podobnych wzglêdów spó³g³oskê û uznano za tylnojêzykowy
fonem [û] w opozycji do dominuj¹cego (do XVII w.) wariantu przedniojê-
zykowo-zêbowego [³].
54
Por. 5. B. Bojar; 17. Z. Stieber; 9. B. Klebanowska.
55
Dotyczy to zw³aszcza podklas fonemów spó³g³oskowych.
168

#1615
14.3. Tendencje rozwojowe polskiego systemu fonologicznego
Z przedstawionego zestawienia wynika jednoznacznie, ¿e osnow¹ pro-

cesu optymalizacji jêzyka w p³aszczynie fonologicznej by³a tendencja do
ekonomicznoci w tym zakresie i uproszczenia systemu. Mówi¹ o tym dane
ilociowe. System wyjciowy, który obrazuje I przekrój synchroniczny (schy-
³ek X w.), sk³ada³ siê z trzech klas fonemów (samog³oskowe, sonantyczne,
spó³g³oskowe), 11 podklas (samog³oskowe: d³ugie, krótkie, zredukowane; so-
nantyczne: d³ugie, krótkie; spó³g³oskowe: wargowe, przedniojêzykowo-
-zêbowe, prepalatalno-zazêbowe, prepalatalno-zadzi¹s³owe, prepalatalne,
tylnojêzykowe) i 53 fonemów (samog³oskowe 18, sonantyczne 8, spó³-
g³oskowe 27). System koñcowy (por. V przekrój synchroniczny prze-
³om XIX i XX w.) obejmuje dwie klasy fonemów (samog³oskowe,
spó³g³oskowe), 7 podklas (samog³oskowe: jasne; spó³g³oskowe: wargo-
we, przedniojêzykowo-zêbowe, przedniojêzykowo-dzi¹s³owe, prepalatal-
ne, tylnojêzykowe, postpalatalne) i 42 fonemy (samog³oskowe 7,
spó³g³oskowe 35). Mamy zatem w tym wypadku do czynienia zarówno
ze zmniejszaniem siê liczby przynale¿noci kategorialnej fonemów (klasy
i podklasy), jak i ze zmniejszeniem siê samej liczby fonemów. Stadia ewo-
lucyjne, zmiany systemu przedstawiaj¹ kolejne uk³ady pod³u¿ne w zamiesz-
czonym zestawieniu (I<- ->II; II<- ->III; III<- ->IV; IV<- ->V) i wewnêtrzne
przekroje synchroniczne (II, III, IV), dlatego te¿ nie wydaje siê konieczne
ich szczegó³owe omawianie. Podkreliæ natomiast nale¿y g³ówny proces
przekszta³ceñ jakociowych w obrêbie rozwoju polskiego systemu fonolo-
gicznego od systemu, w którym w zbli¿onej liczbie wystêpowa³y fonemy
zg³oskotwórcze (otwarte i spó³otwarte = 26) oraz fonemy niezg³oskotwór-
cze (zamkniête = 27) do systemu, w którym zdecydowan¹ dominacjê zy-
ska³y fonemy niezg³oskotwórcze, tj. fonemy spó³g³oskowe, zamkniête (= 35,
wobec 7 fonemów samog³oskowych, otwartych). Te zmiany bowiem wy-
war³y znaczny wp³yw na system prozodyczny i morfologiczny (a pored-
nio i sk³adniowy) polszczyzny.
Stwierdzone powy¿ej ogólne tendencje rozwojowe systemu fonologicz-
nego polszczyzny rozk³adaj¹ siê na szereg wektorów, a w³aciwie rzecz
ujmuj¹c, s¹ efektem oddzia³ywania tendencji podstawowych, które zosta³y
okrelone we wstêpnej czêci tego opisu (zob. II.14.1). Przeledzenie tych
tendencji i ich wyników pozwoli na ustalenie ich jakoci, chronologii od-
dzia³ywania i hierarchii.
169

#1615
A. Kompletowanie systemu fonemów
powstanie t, d, s, z [I<- ->II];56
powstanie f, f [II<- ->III];
powstanie 4 [II<- ->III];
powstanie k, g [III<- ->IV].
£¹cznie cztery procesy dotycz¹ce 9 fonemów.
B. Uwydatnianie opozycji fonologicznych
zanik fonemów samog³oskowych zredukowanych, = uwydatnienie
opozycji iloczasowej d³ugoæ : krótkoæ w obrêbie fonemów samog³os-
kowych [I<- ->II];
zanik fonemów sonantycznych = uwydatnienie opozycji otwartoæ :
: zamkniêtoæ w obrêbie systemu fonologicznego [I<- ->II];
t, d → æ, » = uwydatnienie opozycji twardoæ : miêkkoæ w obrê-
bie fonemów spó³g³oskowych [II<- ->III];
s, z → , = jak wy¿ej [II<- ->III];
W → Ä, V² → ê = zast¹pienie niewyrazistej (w zwi¹zku z zanikiem
kategorii fonologicznej iloczasu) opozycji d³ugoæ : krótkoæ now¹ wyra-
zist¹ opozycj¹ tylnoæ : przednioæ [III<- ->IV];
ê → ¦, Ã → Á, ä → å = zast¹pienie niewyrazistej (w zwi¹zku z zani-
kiem kategorii fonologicznej iloczasu) opozycji d³ugoæ : krótkoæ now¹
wyrazist¹ opozycj¹ cienionoæ : jasnoæ [III<- ->IV];
c, ¼ → c, ¼ = uwydatnienie opozycji miêkkoæ : twardoæ w obrê-
bie fonemów spó³g³oskowych;
š, z, c, 4 → , , è, C = uwydatnienie opozycji miêkkoæ : twardoæ
w obrêbie fonemów spó³g³oskowych [III<- ->IV];
powstanie k, g = uwydatnienie opozycji miêkkoæ : twardoæ
w obrêbie fonemów spó³g³oskowych [III<- ->IV];
l → l = uwydatnienie opozycji przedniojêzykowo-zêbowoæ : pre-
palatalnoæ w obrêbie fonemów spó³g³oskowych [III<- ->IV].
£¹cznie dziesiêæ procesów dotycz¹cych 28 fonemów.
C. Zró¿nicowanie artykulacyjne
³ → û w zwi¹zku z przejciem l (← l) do szeregu fonemów przed-
niojêzykowo-zêbowych [IV<- ->V].
Jeden proces dotycz¹cy 1 fonemu.
56
Symbole literowe fonemów podano bez oznaczeñ nawiasowych [ ], w które ujêto
oznaczenia struktur czasowych, okrelaj¹ce chronologiê zmian jêzykowych, np. [I<- ->II].
170

#1615
D. Uproszczenie systemu fonemów i opozycji fonologicznych
defonologizacja i, y → i//y [I<- ->II];
zanik fonemów samog³oskowych zredukowanych ÷, { w wyniku
czego nastêpuje uproszczenie opozycji iloczasowych [I<- ->II];
zanik fonemów sonantycznych w wyniku czego nastêpuje uprosz-
czenie triady opozycyjnej otwartoæ : spó³otwartoæ : zamkniêtoæ do
opozycji dwucz³onowej otwartoæ : zamkniêtoæ [I<- ->II];
r → rz (tzw. proces afrykatyzacji) uproszczenie opozycji stopnia
otwarcia narz¹dów mowy w obrêbie fonemów prepalatalno-zadzi¹s³owych
[I<- ->II];
rz, rz → ø = uproszczenie opozycji w obrêbie fonemów przednio-
jêzykowo-dzi¹s³owych [III<- ->IV];
zanik ¦, Á, å (→ e, o, a) zanik opozycji cienionoæ : jasnoæ
w obrêbie fonemów samog³oskowych i tym samym uproszczenie ich sys-
temu opozycji [IV<- ->V].
£¹cznie szeæ procesów dotycz¹cych 17 fonemów.
E. Uproszczenia artykulacyjne
zanik fonemów samog³oskowych zredukowanych ÷, { [I<- ->II];
zanik fonemów sonantycznych [II<- ->III];
§, È → M [II<- ->III];
c, ¼ → c, ¼ [III <- -> IV];
š, z, c, 4 → , , è, C [III<- ->IV];
zanik ¦, Á, å [IV<- ->V];
³ → û [IV<- ->V].
Wszystkie te zmiany sprzyja³y u³atwieniom w p³aszczynie artykulacyjnej
form wyrazowych w poszczególnych stadiach ewolucji polszczyzny i jej sys-
temu fonologicznego.
£¹cznie siedem procesów dotycz¹cych 24 fonemów.
F. Awansowanie jêzykowe
zanik ¦, Á, å [IV<- ->V];
³ → û [IV<- ->V].
£¹cznie dwa procesy dotycz¹ce 4 fonemów.
Dokonuj¹c czysto statystycznego zestawienia danych, dotycz¹cych liczby
procesów sk³adaj¹cych siê na tendencje rozwojowe polskiego systemu fo-
nologicznego, trzeba zauwa¿yæ, ¿e w najwiêkszym zakresie dotyczy³y one
fonemów spó³g³oskowych (28 x), nastêpnie fonemów samog³oskowych
(10 x) i wreszcie fonemów sonantycznych (3 x).
171

#1615
14.4. Zmiany jêzykowe i hierarchia tendencji rozwojowych
W sumie o ostatecznym kszta³cie polskiego systemu fonologicznego za-

decydowa³o 20 zmian jêzykowych (procesów rozwojowych o charakterze
fonologicznym lub li tylko fonetycznym). Wiêkszoæ z nich (13) by³a spo-
wodowana sta³ym wspó³wystêpowaniem kilku tendencji podstawowych,
mniejszoæ za (7) by³a wynikiem prymarnego oddzia³ywania pojedynczych
tendencji. Pe³ne zestawienie danych w kolejnych strukturach czasowych
przedstawia siê nastêpuj¹co:
Tabela 2
Struktura czasowa Liczba Zmiana jêzykowa Tendencja
porz¹dkowa rozwojowa57
[I < - - > II] 1. powstanie t, d [A]
X w. XI/XII w. 2. powstanie s, z [A]
3. zanik ÷, { [B + D + E]
4. zanik sonantów [B + D + E]
5. defonologizacja i, y [D]
[II < - - > III] 6. powstanie f, f [A]
XI/XII w. XV w. 7. powstanie ¿ [A]
8. t, d → æ, » [B]
9. s, z → , [B]
10. ‡ → rz [D]
11. §, È → M [E]
[III < - - > IV] 12. powstanie k, g [A + B]
XV w.XVI/XVII w. 13. W → Ä, V → ê [B]
14. ê → ¦, Ã → Á, ä → å [B]
15. c, ¼ → c, z [B + E]
16. š, z, c, ¿ → , , è, C [B + E]
17. l → l [B]
18. r z, rz → ø = [D]
[IV < - - > V] 19. ³→û [C+E+F]
XVI/XVII w. XIX/XX w. 20. zanik ¦, Á, å [D + E + F]
57
Tendencje rozwojowe okrelono za pomoc¹ symboli literowych wed³ug oznaczeñ
wprowadzonych na wstêpie tego opisu (zob. II.14.1.).
172

#1615
Powy¿sze dane pozwalaj¹ na ustalenie zakresu, a tym samym równie¿ hie-
rarchii, tendencji rozwojowych polskiego systemu fonologicznego. W od-
niesieniu do tendencji prymarnie oddzia³uj¹cych pojedynczo hierarchia ta
ma nastêpuj¹cy uk³ad:
I. 1. [B] Uwydatnianie opozycji wskanik rangi 5×58.
2. [A] Kompletowanie systemu fonemów wskanik rangi 4×.
II. 3. [D] Uproszczenie systemu fonemów i opozycji fonologicznych
wskanik rangi 2×.
4. [E] Uproszczenie artykulacyjne wskanik rangi 1×.
III. 5. [C] Zró¿nicowanie artykulacyjne wskanik 0.
[F] Awansowanie jêzykowe wskanik 0.
Inaczej przedstawia siê kompletny uk³ad rang podstawowych tendencji
rozwojowych, uwzglêdniaj¹cy ich oddzia³ywanie (i wspó³wystêpowanie)
w odniesieniu do wszystkich wymienionych wy¿ej zmian w ewolucji pol-
skiego systemu fonologicznego.
I. 1. [B] Uwydatnianie opozycji wskanik rangi 10× (determinant 10
procesów odnosz¹cych siê do 28 fonemów).
II. 2. [E] Uproszczenia artykulacyjne wskanik rangi 7× (determinant
7 procesów odnosz¹cych siê do 24 fonemów).
3. [D] Uproszczenie systemu fonemów i opozycji wskanik rangi
6× (determinant 6 procesów odnosz¹cych siê do 17 fonemów).
4. [A] Kompletowanie systemu fonemów wskanik rangi 5× (de-
terminant 5 procesów odnosz¹cych siê do 9 fonemów).
III. 5. [F] Awansowanie jêzykowe wskanik rangi 2× (determinant 2
procesów odnosz¹cych siê do 4 fonemów).
6. [C] Zró¿nicowanie artykulacyjne wskanik rangi 1× (determi-
nant 1 procesu odnosz¹cego siê do 1 fonemu).
Ten uk³ad hierarchiczny jak siê wydaje w sposób w³aciwy oddaje
zakres mechanizmów decyduj¹cych o rozwoju polskiego systemu fonolo-
gicznego. Prymarny (nadrzêdny) jest mechanizm dystynkcji systemowej
fonemów, wspomagaj¹ go mechanizmy ekonomizacji (tak w p³aszczynie
fonetycznej, jak i fonologicznej) oraz kompletacji systemu fonemów,
podczas gdy mechanizmy o charakterze socjolingwistycznym i diakrytycz-
no-fonetycznym stanowi¹ jedynie margines determinantów procesu opty-
malizacji jêzyka w p³aszczynie fonologicznej.
58
Liczbowy wskanik rangi oddzia³ywania tendencji wynika z ich aktywnoci (spraw-
czoci) w odniesieniu do odpowiedniej liczby zmian jêzykowych.
173

#1615
14.5. Dynamika zmian fonologicznych i aktywnoæ tendencji
rozwojowych a zagadnienie periodyzacji historii polskiego
systemu fonologicznego
Dynamika zmian fonologicznych w kolejnych stadiach rozwoju syste-

mu fonologicznego, tj. w kolejnych strukturach pod³u¿nych superstruktury
dziejów polszczyzny, jest zró¿nicowana.
1. [III<- ->IV] = XV w. XVI/XVII w. wskanik dynamiki 105×59.
2. [I<- ->II] = X w. XI/XII w. wskanik dynamiki 80×.
3. [II<- ->III] = XI/XII w. XV w. wskanik dynamiki 42×.
4. [IV<- ->V] = XVI/XVII w. XIX/XX w. wskanik dynamiki 10×.
Zró¿nicowany jest tak¿e stopieñ aktywnoci podstawowych tendencji
rozwojowych polskiego systemu fonologicznego w poszczególnych struk-
turach pod³u¿nych. Analiza danych pozwala na stwierdzenie, które ze struk-
tur czasowych nale¿y uznaæ za g³ówne w odniesieniu do wyró¿nionych
tendencji rozwojowych.
[A] Kompletowanie systemu fonemów g³ówna struktura czasowa
[II<- ->III] = XI/XII w. XV w.
[B] Uwydatnianie opozycji fonologicznych g³ówna struktura czasowa
[III<- ->IV] = XV w. XVI/XVII w.
[C] Zró¿nicowanie artykulacyjne g³ówna struktura czasowa [IV<- ->V]
= XVI/XVII w. XIX/XX w.
[D] Uproszczenie systemu fonemów i opozycji fonologicznych g³ów-
na struktura czasowa [I<- ->II] = X w. XI/XII w.
[E] Uproszczenia artykulacyjne g³ówne struktury czasowe [III<- ->IV]
[IV<- ->V] = XV w. XIX/XX w.
[F] Awansowanie jêzykowe g³ówna struktura czasowa [IV<- ->V] =
XVI/XVII w. XIX/XX w.
Uwzglêdnienie przedstawionych wczeniej wskaników, tj. wskanika
dynamiki zmian fonologicznych oraz aktywnoci podstawowych tendencji
rozwojowych, a tak¿e danych dotycz¹cych rang tendencji w strukturach
czasowych, pozwala na okrelenie cezur chronologicznych w ewolucji
polskiego systemu fonologicznego. W jego historii wyranie zaznaczaj¹
siê dwie aktywne struktury czasowe, charakteryzuj¹ce siê du¿¹ intensy-
59
Liczbowy wskanik dynamiki zmian fonologicznych wynika z liczby zachodz¹cych
zmian (procesów) i liczby podlegaj¹cych tym zmianom fonemów.
174

#1615
fikacj¹ tendencji rozwojowych i determinowanych przez nie zmian fonolo-
gicznych. S¹ to struktury: [I<- ->II] = schy³ek X w. prze³om XI/XII w.
oraz [III<- ->IV] = schy³ek XV w. prze³om XVI/XVII w. W tych
okresach gromadzone s¹ impulsy rozwoju polskiego systemu fonologicz-
nego. Zarazem wyranie równie¿ siê zaznaczaj¹ dwie stagnacyjne struk-
tury czasowe: [II<- ->III] = prze³om XI/XII w. schy³ek XV w. oraz
[IV<- ->V] = prze³om XVI/XVII w. prze³om XIX/XX w., w których
mamy do czynienia przede wszystkim (co nie znaczy, ¿e wy³¹cznie) z kon-
tynuacj¹ wczeniejszych tendencji rozwojowych.
Taka periodyzacja znajduje dodatkowo uzasadnienie w dziejach proce-
sów uspo³eczniania przekazów jêzykowych. Okres do schy³ku XV w. cha-
rakteryzuje siê elitarnoci¹ polszczyzny pisanej jako narzêdzia spo³ecznej
komunikacji, natomiast cech¹ charakterystyczn¹ okresu nastêpnego (od
XVI w.) jest demokratyzacja narodowego jêzyka pisanego. Do wieku XVI
dominowa³ w spo³ecznej komunikacji jêzyk pisanyrêkopimienny (w ogra-
niczonym zakresie równie¿ jêzyk mówiony), obejmuj¹cy tylko wykszta³-
cone duchowieñstwo i urzêdnicz¹ arystokracjê, a tak¿e jedynie w czêci
szlachtê i bogatsze mieszczañstwo. Od lat dwudziestych XVI w. w pol-
skiej wspólnocie komunikatywnej rolê pierwszoplanow¹ zaczyna odgry-
waæ jêzyk pisanydrukowany (w wiêkszym zakresie tak¿e jêzyk mówiony),
obejmuj¹cy szersze krêgi szlachty, a w czasach nowszych (od po³owy
XIX w. po lata dwudzieste XX w.) inteligencjê, wiêkszoæ robotników
i ch³opów60. Taka ewolucja funkcjonalna wariantów polszczyzny znajdo-
wa³a odzwierciedlenie w tendencjach awansowania jêzykowego u¿ytkow-
ników polszczyzny, a tym samym wywiera³a równie¿ wp³yw na rozwój
polskiego systemu fonologicznego.
60
Por. W. Luba, Kultura jêzykowa Polaków, [w:] Jêzyk Kultura Spo³eczeñstwo.
Wybór studiów i materia³ów, pod red. St. Dubisza, Warszawa 1990, s. 816.
175

#1615
176

#1615
III. FLEKSJA IMIENNA
177

#1615
178

#1615
1. STRUKTURA MORFOLOGICZNA WYRAZU
A TENDENCJE ROZWOJOWE
FLEKSJI PRAINDOEUROPEJSKIEJ
Najwa¿niejsz¹ tendencj¹ fleksji pie. by³o uzale¿nienie typów deklina-

cyjnych od przyrostka tematycznego. Struktura wyrazu pie. by³a bowiem
nastêpuj¹ca: a) czêæ leksykalna, która by³a nosicielem znaczenia i obej-
mowa³a rdzeñ (rozszerzony niekiedy infiksem, sufiksem lub prefiksem),
b) element tematotwórczy, czyli przyrostek tematyczny (inaczej: temat)61,
który formowa³ czêci mowy: imiê (nomen) i s³owo (verbum), a tak¿e
decydowa³ o przynale¿noci wyrazu do danego typu odmiany62, oraz c) koñ-
cówka bêd¹ca wyk³adnikiem relacji syntaktycznych. Najistotniejszymi wiêc
cechami wyrazu pie. by³a trójcz³onowa struktura i zró¿nicowanie formalne
na podstawowe czêci mowy: nomen i verbum63. O odmianie: deklinacji
i koniugacji decydowa³ przyrostek tematyczny, czyli temat. Podstawowymi
kategoriami gramatycznymi imion by³a kategoria rodzaju, liczby i przy-
padka (zob. III.4), a podstawowymi kategoriami verbum kategoria oso-
by, czasu, liczby, trybu, strony i aspektu (zob. IV. 34).
Zasób podstawowych kategorii gramatycznych w odniesieniu do fleksji
pie. by³ wiêc zbie¿ny z tym, który dzi jest charakterystyczny dla syste-
mów jêzyków s³owiañskich, w tym równie¿ polszczyzny. Kierunek ewolucji
wyznacza³a zatem odmienna ni¿ dzi trójcz³onowa struktura morfologicz-
na wyrazów i inna ich postaæ fonetyczna, podlegaj¹ca licznym przekszta³-
ceniom.
61
Termin temat fleksyjny jest wieloznaczny. W odniesieniu do pie. struktury wyrazu
oznacza on jego rodkow¹ czêæ, tzn. element wystêpuj¹cy miêdzy rdzeniem a koñcówk¹,
np. -Ù- w *sÚn-Ù-s. Natomiast w odniesieniu do wyrazu polskiego termin ten oznacza tê
czêæ, która zostaje po odciêciu koñcówki, np. syn- w syn-owie. Jeszcze inne znaczenie
nadaje temu terminowi s³owotwórstwo.
62
W jêz. pie. móg³ byæ tak¿e swoistym wyk³adnikiem pewnych cech semantycznych,
np. -r- nomina agentis, -s- abstracta, -r-//-n- okrelenia elementów natury.
63
Wyodrêbnienie siê wyrazistych morfologicznie czêci mowy dokona³o siê w koñco-
wym okresie wspólnoty pie.
179

#1615
2. PARADYGMATY IMIENNE: PIE. PS£. POL.
Jêzyk ps³. odziedziczy³ pie. tematy imienne z nastêpuj¹cymi przyrost-

kami tematycznymi: a) samog³oskowymi -a-, -ja-, -o-, -jo-, -i-, -Ù-, -Ú-; b)
spó³g³oskowymi -r-, -n-, -t-, -s-. Nie zachowa³y siê natomiast tematy z wy-
k³adnikiem zerowym, tzw. atematyczne.
2.1. Tematy zakoñczone na -a-
Imiona z przyrostkiem tematycznym -a- s¹ bardzo archaiczne. Obejmu-

j¹ one przede wszystkim rzeczowniki rodzaju ¿eñskiego. Dlatego te¿ ele-
ment tematotwórczy -a- sta³ siê cech¹ charakterystyczn¹ tematów rodzaju
¿eñskiego (konsekwentnie w przymiotnikach i nieregularnie w rzeczowni-
kach). Nale¿a³y tu m.in. rzeczowniki typu *baba, *ena, *rÄka, *voda,
*gora, *para, *slava, rzeczowniki dwurodzajowe typu *sluga, *pot{bìga
stpol. poæbiega obie¿ywiat, w³óczêga oraz genetyczne przymiotniki, które
uleg³y substantywizacji, np. vdova ← *v{dova ← *vidûa, »eva, »evoja ←
*dìvaja, ³una ← *luna ← *loûksna. Klasa tych tematów powiêksza³a siê
stale dziêki intensywnemu rozwojowi okrelonych typów s³owotwórczych
z formantami -ota, -{ka, -ba, -ina, -izna, -ara, -a³a, obcymi -ita, -ista.
Rozwój paradygmatu rzeczowników z przyrostkiem tematycznym -a-
przedstawia tabela 3.64
Zawarte w niej dane (podobnie jak w nastêpnych tabelach) obrazuj¹
przekszta³canie siê form fleksyjnych w trzech podstawowych epokach roz-
wojowych pie., ps³., pol.
64
Formy pie. i ps³. ujête w tabelach podano na podstawie odpowiednich paragrafów
opracowania L. Moszyñskiego Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 211-229.
180

#1615
Tabela 3
Liczba Pie. Ps³. Pol. Przyk³ad
Temat + koñcówka Koñcówka Koñcówka
Lp. M. -ä-þ -a -a ¿ona
D. -ä-s (-y)65 -y ¿ony
C. -ä-a° -ì -e ¿onie
B. -ä-m -Ä -ê ¿onê
N. -ä-m (-ojÄ) -Ä ¿onÄ
Msc. -ä-¯ -ì -e ¿onie
W. -a-þ -o -o ¿ono
Lmn. M.-W. -ä-es//-ä-s (-y) -y ony
D. -ä-om -{ -þ ¿on
C. -ä-mus -am{ -am(-om) ¿onam, npol. -om
B. -ä-ns -y -y ¿ony
N. -ä-m¯s -ami -ami ¿onami
Msc. -ä-su (-ax{) -ax ¿onach
Lpodw. M.-B.-W -ä-¯ -ì -e rêce, rybie
D.-Msc. -ä-oû -u -u rêku, stronu
C.-N. -ä-mä -ama -ama, -oma rêkama, rêkoma
2.2. Tematy zakoñczone na -ja-
Indoeuropejskie tematy na -ja- s¹ bardzo nielicznie powiadczone w jêz.

ps³. Wiele rzeczowników o tych tematach ma pras³owiañsk¹ prowenien-
cjê. Tradycyjnie zalicza siê do tego typu deklinacyjnego pierwotne *volja,
*duxja; deverbativa *karmja: *karmiti, *svetja: *svetiti, *sadja: *saditi,
*êdja: *êdati, *xodja: *xoditi i deverbativa rodzaju mêskiego na -ca ←
-{ka- *rad{ca, *vold{ca. Wed³ug deklinacji ja-tematowej odmienia³y siê
równie¿ pierwotne rzeczowniki twardotematowe, które po palatalizacji prze-
sz³y do tematów miêkkich, np. na -ica ← -ika (*devica), na -{ca ← -{ka
(*ov{ca). Rozwój paradygmatu z przyrostkiem tematycznym -ja- przed-
stawia tabela 4.
65
Koñcówki ujête w nawias s¹ wtórne (analogiczne).
181

#1615
Tabela 4
Lp. M. -jä-þ -ì (-a) -a dusza
D. -jä-s -ì -e (-y) dusze, npol. -y
C. -jä-a° -i -i (-y) npol. duszy
B. -jä-m (-Ä) -ê duszê
N. -jä-m (-ejÄ) -Ä dusz¹
Msc. -jä-¯ -i -i (-y) npol. duszy
W. -ja-þ -e (-o) npol. duszo
Lmn. M.-W. -jä-es//-jä-s -e -e dusze
D. -jä-om//-jÃm -÷ -þ dusz
C. -jä-mus -ìm{ (-am{) -am (-om) duszam, npol. duszom
B. -jä-ns -ê (-e) -e dusze
N. -jä-m¯s -ìmi (-ami) -ami duszami
Msc. -jä-su (-ìx{) -ax duszach
Lpodw. M.-B.-W. -jä-¯ -i -i, -y niedzieli, duszy
D.-Msc. -jä-oû -u -u ziemiu, duszu
C.-N. -jä-mä -ìma//-ama -ama, -oma duszama, wie¿oma
2.3. Tematy zakoñczone na -o-
W jêzyku pie. tematy na -o-, -jo- stanowi³y dwa niezale¿ne od siebie

typy deklinacyjne. W pras³owiañszczynie natomiast nast¹pi³o takie zbli-
¿enie obu tych klas, ¿e tradycyjnie mówi siê o wariantach jednego typu.
By³y to bardzo liczne i produktywne modele odmian.
Wed³ug deklinacji o-tematowej odmienia³y siê m.in. masculina dever-
bativa z samog³osk¹ rdzenn¹ -o-, por. *tok{, * potok{: *tekti; *voz{,
*pri-voz{, *navoz{: *vezti; *s{bor{, *nabor{, *vybor{: *b{rati; *rok{,
*vyrok{, *narok{: *rekti oraz produktywne w ps³. typy s³owotwórcze z for-
mantami typu -k{, -{k{, -ak{, -ok{, -yk{, -ik{, a tak¿e rzeczowniki rodzaju
nijakiego typu *lìto, *mìsto, *bolto, *bedro, *mydlo, *stado, *pivo, *koryto
i formacje s³owotwórcze na -ko, -{ko, -isko.
Rozwój paradygmatu z przyrostkiem tematycznym -o- przedstawia ta-
bela 5.
182

#1615
Tabela 5
Lp. M. -o-s, -o-m -{, -o -þ, -o wóz, piwo
D. -e-so//-o-od -a -a woza, piwa, npol. wozu
C. -o-o° (-u) -u wozu, piwu, npol. wozowi
B. -o-m -{, -o -þ, -o wóz, piwo
N. -o-mi -om÷ -om (-em) wozem, piwem
Msc. -o-¯ -ì -e wozie, piwie
W. -e-þ, -o-m -e, -o -e, -o wozie,piwo
Lmn. M.-W. -o¯, -ä-þ (-i), -a (-y), -a wozy, piwa
D. -om -{ -þ (-ów) wozów, piw
C. -o-mus -om{ -om wozom, piwom
B. -o-ns, -ä-þ -y, -a -y, -a wozy, piwa
N. -o-o°s (-y) -y (-ami) wozami, piwami
Msc. -o-¯-su -ìx÷ (-ax) wozach, piwach
L.podw. M.-B.-W.
r.m. -Ã-þ -a -a woza
r.n. -ä-¯ -ì -e lecie
D.-Msc. -o-oû -u -u rodu, latu
C.-N. -o-mä -oma -oma biskupoma, latoma
2.4. Tematy zakoñczone na -jo-
Wed³ug deklinacji jo-tematowej odmienia³y siê w pie. imiona rodzaju

mêskiego i nijakiego. Niewiele ich przesz³o do pras³owiañszczyzny, por.
pie. *kobn-jo-s → *kon÷ → koñ; *noz-jo-s → *no÷ → nó; *mang-jo-s
→ *mÄ÷ → mÄ. Na epokê ps³. przypada olbrzymi wzrost produktywno-
ci tego modelu deklinacyjnego. Podporz¹dkowuj¹ mu siê formacje z for-
mantami -è÷, -eè÷, -aè÷, -oè÷, -÷è÷, -ic÷, -tel÷, -ar÷ oraz formy rodzaju
nijakiego z formantami -ièe, -÷je. Obydwa tematy deklinacyjne -o-, -jo-
wywar³y decyduj¹cy wp³yw na kszta³towanie siê fleksji polskiej. Rozwój
paradygmatu rzeczowników z przyrostkiem tematycznym -jo- przedstawia
tabela 6.
183

#1615
Tabela 6
Liczba Pie. Ps³. Pol. Przyk³ady
Lp. M. -jo-s, -jo-m (÷), (-e) -þ, -e m¹¿, morze
D. -jo-od -ì -a mê¿a, morza
C. -jo-o° (-u) -u (-ovi) mê¿owi, morzu
B. -jo-m -÷ (-e) -þ//=D., -e mê¿a, morze
N. -jo-mi -em÷ -em mê¿em, morzem
Msc. -jo-¯ -i -i (-u) mê¿i, morzi → mê¿u, morzu
W. -je-þ, -jo-m (-u) (-e) (-u) (-e) mê¿u, morze
Lmn. M.-W. r.m. -jo-° -i -i (-ove) mê¿owie
M.-W.-B. r.n. -jä-þ -ì- (-a) -a morza
D. -jo-m -÷ -þ (óv) mê¿ów, mórz
C. -jo-mus -em{ -em (-om) mê¿om,morzom
B. -jo-ns -ê (-e) -e//=D. mê¿ów
N. -jo-o°s -i -i//-y (-ami) mê¿ami, morzami
Msc. -jo-¯-su -ix{ -ix (-ax) mê¿ach, morzach
Lpodw. M.-B.-W. r.m. -jÃ-þ -ì (-a) -a mê¿a
M.-B.-W. r.n. -jä-¯ -i -i, -y poli, s³oñcy
D.-Msc. -jo-oû -Ú -u mê¿u, polu
C.-N. -jo-mä -ema -oma króloma, morzoma
2.5. Tematy zakoñczone na -i-
Imiona z tematem zakoñczonym na -i- nale¿a³y do najstarszego indo-

europejskiego typu deklinacyjnego; mog³y byæ rodzaju ¿eñskiego, mêskiego
i nijakiego. W jêz. ps³. stanowi³y bardzo produktywny model deklinacyjny
w samych tylko zabytkach cerkiewnych z XI w. zachowa³o siê ponad
200 takich imion, przy czym nie wystêpuj¹ tu ju¿ formy rodzaju nijakiego,
a jedynie rodzaju ¿eñskiego i mêskiego. W orbitê oddzia³ywañ tego typu
deklinacyjnego wesz³y liczne neologizmy pras³owiañskie, np. formacje na
*-ost÷ i zapo¿yczenia, np. germ. *sild → *s÷ld÷ → pol. le», czy ³ac. comes,
comitis → *k{met÷ → pol. kmeæ.
Najbardziej reprezentatywnymi rzeczownikami ¿eñskimi z przyrostkiem te-
matycznym -i- s¹: *bojazn÷ → pol. bojañ, * dan÷ → pol. dañ, *kost÷ → pol.
184

#1615
koæ, *l{÷ → stpol. ³e k³amstwo, *maz÷ → pol. ma, *mogt÷ → pol. moc,
* mysl÷ → pol. myl, *my÷ → pol. my, *nokt÷ → pol. noc, *os÷ → pol. o,
*pamêt÷ → pol. pamêæ, *pêst÷ → pol. pêæ, *rekt÷ → pol. øeè, *r{÷ → pol.
re ¿yto, *s{m÷rt÷ → pol. meræ, *sol÷ → pol. sól, *tvar÷ → pol. tvaø, *v÷s÷
→ pol. ve, *vú÷ → pol. ve, *z÷lè÷ → pol. ó³æ.
Rzadziej wystêpuj¹ w tym typie deklinacyjnym rzeczowniki mêskie, przy
czym istniej¹ obiektywne trudnoci w rozró¿nieniu pie. tematów na -i- oraz
na -jo-. Powszechnie przyjmuje siê nastêpuj¹ce formy rodzaju mêskiego
na -i-: *drob÷ → pol. drób, *golÄb÷ → pol. go³Äb, * gost÷ → pol. goæ,
*gospod÷, por. stpol. gospo¼in, pol. gospodaø, * gvozd÷ → gvó», *medved÷
→ pol. ñe»ve», * ogn÷ → pol. ogeñ, *olk{t÷ → pol. ³okeæ, *pekt÷ → pol.
pec, *vepr÷ → pol. vepø, *elÄd÷ → pol. o³Ä».
Do tematów na -i- nale¿a³y liczebniki, por. *pêt÷ → pol. pêæ, *est÷ →
pol. eæ, *sedm÷ → pol. edem, *osm÷ → pol. oem.
Niektóre pierwotne formy z tematami na -i- zaginê³y, a ich lady zacho-
wa³y siê w formacjach deminutywnych, por. np. *s÷rd÷ → *s÷rd÷ce → pol.
serce, *ov÷ → *ov÷ca → pol. ovca, *morv÷ → *morv÷ca por. pol. mróvka,
kasz. mrovica.
W historii pras³owiañskiego rozwoju tej deklinacji obserwujemy wza-
jemne bardzo mocne oddzia³ywania deklinacji na -i-, ¿eñskich imion na
-a- oraz mêskich na -jo-.
Te wzajemne oddzia³ywania mo¿na stwierdziæ i na podstawie to¿samo-
ci koñcówek, i zachodzenia analogicznych procesów wyrównawczych.
Przyk³adowo, w koñcówce N. lp. rzeczowników ¿eñskich z tematami za-
koñczonymi na -i- pojawi³a siê samog³oska nosowa. Sta³o siê to pod wp³y-
wem form typu drug-ojÄ, duš-ejÄ, reprezentuj¹cych tematy zakoñczone na
-a- oraz -ja-. Równie¿ M. i B. rzeczowników ¿eñskich z tematami zakoñ-
czonymi na -i- ujednolici³y siê, podobnie jak sta³o siê to w rzeczownikach
z tematami zakoñczonymi na -a-.
Rozwój paradygmatu rzeczowników z przyrostkiem tematycznym -i-
przedstawia tabela 7.
185

#1615
Tabela 7
Lp. M. -i-s -÷ -þ koæ
D. -e°-s -i -i koci
C. -e°-e° (-i) -i koci
B. -i-m -÷ -þ koæ
N. -i-mi -÷m÷ (-÷jÄ) -Ä koci¹
Msc. - -e°-þ -i -i koci
W. -e°-þ -i -i koci
Lmn. M.-W. -e°-es -÷je (-i) -e (-i) koci
D. -e°-om -÷j÷ -i koci
C. -i-mus -÷m÷ -em (-om) kociem, npol. kociom
B. -i-ns -i -i koci
N. -i-m¯s -÷mi -m i (-ami) koæmi
Msc. -i-su -÷x÷ -ex (-ax) kociech, npol. kociach
Lpodw. M.-B.-W. -¯-þ -i -i, -a ga³êzi, gocia
D.-Msc. -e°-oû -÷ju -u gociu
C.-N. -i-mä -÷ma -oma gocioma
2.6. Tematy zakoñczone na -Ù-

Ù-
W pie. przyrostek tematyczny -Ù- mia³y rzeczowniki wszystkich trzech

rodzajów. W jêz. ps³. natomiast zachowa³y siê tylko tematy rodzaju mêskie-
go i to bardzo nieliczne. Do deklinacji u-tematowej tradycyjnie zalicza siê
pie. *sÚnÙ- → ps³. *syn{ → pol. syn, *domÙ- → *dom{ → pol. dom, *medÙ-
→ *med{ → pol. mód, *vrxÙ- → *vr÷x{ → pol. veøx oraz pras³owiañskie
innowacje *volÙ → *vol{ → pol. vó³, *polÙ → *pol{ → pol. pó³.
Ze wzglêdu na ekspansywny charakter tej deklinacji oraz jej wp³yw na
kszta³towanie siê s³owotwórstwa s³owiañskiego (por. genezê sufiksów -ov-,
-ov÷sk-, ov÷n-, -ovit-) mo¿na przypuszczaæ, ¿e ten typ odmiany by³ o wiele
czêciej reprezentowany w jêz. ps³.
Rozwój paradygmatu rzeczowników z przyrostkiem tematycznym -Ù
186

#1615
Tabela 8
Lp. M. -Ù-s -{ -þ syn
D. -oû-s -u -u (-a) synu, npol. syna
C. -oû-e° -ovi -ovi synowi
B. -Ù-m -{ -þ//= D. syna
N. -Ù-mi -{m÷ -em synem
Msc. -Ãû-þ -u -u synu
W. -oû-þ -u -u synu
Lmn. M.-W. -oû-es -ove -ove synowie
D. -oû-om -ov{ -óv synów
C. -Ù-mus -{m{ (-om) synom
B. --Ù-ns -y -y//= D. synów
N. -Ù-m¯s -{mi -mi (-ami) stpol. synmi, synami
Msc. -Ù-su {x{ -ex (-ax) stpol. syniech, synach
Lpodw. M.-B.-W. -Ú-þ -y -y syny
D.-Msc. -oû-oû -ovu -u synu
C.-N. -Ù-ma -{ma -oma synoma
2.7. Tematy zakoñczone na -Ú

Ú-
Pie. przyrostek tematyczny -Ú- by³ realizowany w jêz. ps³. jako -y, -{v-,
por. pie. *sûekrÚ66 → ps³. *svekry, svekr{v-, stpol. vekry, pol. vekra.
Pocz¹tkowo by³ to nieliczny typ deklinacyjny. Jego produktywnoæ rozpo-
czê³a siê w koñcowej fazie pras³owiañszczyzny i w pocz¹tkach historycz-
nego rozwoju poszczególnych jêzyków s³owiañskich. W polszczynie
ujawnia siê m.in. w hydronimach typu ps³. *Nary Nar{ve Nar{v÷ →
pol. Narev; *Pelty Pelt{ve Pelt{v÷ → pol. Pe³tev oraz licznych apela-
tywach:
M. * bruky D. bruk{ve B. bruk{v÷ → pol. brukev;
* bry br{ve br{v÷ → pol. brev;
* c÷rky c÷rk{ve c÷rk{v÷ → pol. cerkev;
66
Zwraca uwagê nieregularny rozwój pie. *k; ps³. jêzyk satemowy zachowa³ zdyspa-
latalizowan¹ spó³g³oskê tylnojêzykow¹.
187

#1615
* xorÄgy xorÄg{ve xorÄg{v÷ → pol. xorÄgev;
* kony kon{ve kon{v÷ → pol. konev;
* koty kot{ve kot{v÷ → pol. kotev, kotvica;
* kroky krok{ve krok{v÷ → pol. krokev;
* kry kr{ve kr{v÷ → stpol. kry, pol. krev;
* kurop{ty kurp{t{ve kurop{t{v÷ → pol. kuropatva
(nie za oczekiwana
kuropatev);
M. * lagy D. lag{ve B. lag{v÷ → pol. ³agev;

* mÄty mÄt{ve mÄt{v÷ → pol. mÄtev;
* m{rky m{rk{ve m{rk{v÷ → pol. marxev;
* pany pan{ve pan{v÷ → pol. panev;
* poxy pox{ve pox{v÷ → pol. poxev;
* red{ky red{k{ve red{k{v÷ → pol. øodkev;
* ÷ly ÷l{ve ÷l{v÷ → stpol. e³va, e³vca.
Dawna odmiana na -Ú- uleg³a w jêz. ps³. ca³kowitej przebudowie, po-

niewa¿ wystêpuj¹cy obocznie do -Ú- temat -Ùû- w pozycji przed samog³os-
k¹ przekszta³ci³ siê w -{v- i w ten sposób powsta³ nowy typ odmiany
spó³g³oskowej. Jedynie M. lp. -Ú-s → -y. Jak wynika z podanych przyk³a-
dów, w polszczynie dawne formy M. zachowa³y siê szcz¹tkowo, por. stpol.
Nary, Pe³ty, kry, cyrky, a w pozosta³ych formach w funkcji M. wyst¹pi³ B.
2.8. Tematy zakoñczone na -r-
Z jêzyka pie. przesz³o do pras³owiañszczyzny kilka tematów z przyrost-

kiem -r-. W zabytkach scs-u wystêpuj¹ dwa: mati, d÷ti. Ps³. *mati
*matere jest kontynuacj¹ pie. *mätêr-, a ps³. *d÷kti *d÷ktere wywodzi
siê z pie. *dhugatêr-; po ró¿nych przekszta³ceniach fonetycznych i s³owo-
twórczych przyjê³y one w polszczynie postaæ maæ matka, cora córka.
W jêz. ps³. wystêpowa³ równie¿ temat *neter-, por. *neti *netere, stpol.
ñeæora siostrzenica.
Nie odmienia³y siê ju¿ wed³ug paradygmatu r-tematowego niektóre pie.
imiona z tym przyrostkiem, por.:
188

#1615
pie. *bhrater, scs bratr÷, pol. brat (ale: braterstwo);
pie. *sûesor, scs sestra, pol. ostra;
pie. *ien¡ter-, ps³. *jêtry, jêtr÷v-, stpol. jÄtrev, jÄtrevka ¿ona brata mê¿a;
pie. *dä°ûer-, ps³. *dìver÷, stpol. »eveø brat mê¿a.
Tak wiêc, mimo obecnoci przyrostka tematycznego -r-, ten typ dekli-
nacyjny uleg³ w jêz. ps³. znacznemu ograniczeniu, a w polszczynie ca³ko-
witemu zanikowi.
2.9. Tematy zakoñczone na -n-
W jêz.ps³. zachowa³o siê niewiele tematów pochodzenia pie.; pojawi³o

siê natomiast wiele struktur analogicznych. Ten typ fleksyjny obejmowa³
imiona rodzaju mêskiego i nijakiego, por. rzeczowniki r.m.: ps³. *kamy,
*kamene pol. kameñ, ps³. *polmy, *polmene pol. p³omeñ, ps³. *remy,
*remene pol. øemeñ, ps³. *kremy, *kremene pol. køemeñ, ps³. *pormy,
*pormene pol. promeñ, ps³. *jêèmy, *jêèmene pol. jêèmeñ, ps³. *strumy,
*strumene pol. strumeñ oraz rzeczowniki r.n.: ps³. *pledmen → ps³.
*plemê pol. plemê, *bermen → ps³. *bermê pol. bøemê, *vertmen →
ps³. *vermê pol. vøemê czas, *semen → ps³. *semê pol. emê, *j÷nmen
→ ps³. *j÷mê pol. imê, *znamen → ps³. *znamê pol. znamê.
Rozwój odmiany rzeczowników z tymi tematami przebiega³ pod wp³y-
wem rzeczowników mêskich z tematami zakoñczonymi na -u-, -o-, -i- oraz
(w ostatniej fazie) rzeczowników ¿eñskich z tematami zakoñczonymi na
-a-. Z paradygmatu na -u- zosta³a przejêta koñcówka C. lp. -owi (kamie-
niowi), z paradygmatu na -o- koñcówka D. lp. -a (kamienia, imienia),
C. lmn. -om (kamieniom, imionom), z paradygmatu na -i- koñcówka D. lmn.
-i (kamieni), a z paradygmatu na -a- koñcówki N. lmn. -ami (kamieniami,
imionami) i Msc. lmn. -ach (kamieniach, imionach). Rozszerzony temat
rzeczowników typu kamieñ w M. lp. jest wynikiem wyrównania do B. lp.
Rozwój paradygmatu rzeczowników z przyrostkiem tematycznym -n-
189

#1615
Tabela 9
Lp. M.-W. r.m. -Ãns -y -y temat rozszerzony: kamieñ
M.-B.-W. r.n. -en-þ -ê -ê imiê
D. -en-es -en-e (-eñ-a) kamienia
C. -en-e° -en-i (-eñ-ovi) kamieniowi
B. r.m. -en-Ô -en-÷ -eñ kamieñ
N. -en-mi (en-÷m÷) (-eñ-em) kamieniem
Msc. -en-¯ (en-e) (-eñ-u) kamieniu
Lmn. M.-W. r.m. -en-es -en-e -eñe kamienie
M.-B.-W. r.n. -en-ä -en-a -ona imiona
D. -en-om -en-{ -þ, -i imion, kamieni
C. en-mus (-en-÷m{) -eñ-em (-eñ-om) kamieniom
B. r.m. -en-ns -en-i -eñe kamienie
N. -en-m¯s -en-÷mi -eñ-mi (-eñ-ami) kamieniami
Msc. -en-su (-en-÷x{) -ex (-ax) kamieniach
Lpodw. M.-B.-W. r.m. -en-ê (-en-i) (-en-i, -eñ-a) dni, kamienia
M.-B.-W. r.n. -en-¯
D.-Msc. -en-oû -en-u -eñ-u kamieniu
C.-N. -en-mä -en-oma -oñ-oma kamienioma
2.10. Tematy zakoñczone na -t-
Rzeczowniki z przyrostkiem tematycznym -t- stanowi¹ specjaln¹ klasê

imion. Wywodzi siê ona z prajêzyka indoeuropejskiego, zosta³a uformo-
wana w pónym okresie rozwoju jêz. ps³. i jako jedyna sporód wszyst-
kich dawnych tematów o spó³g³oskowym zakoñczeniu zachowuje
produktywnoæ we wspó³czesnych jêzykach s³owiañskich. Charakterystycz-
n¹ jej cech¹ jest równie¿ i to, ¿e warunkiem decyduj¹cym o przynale¿no-
ci do tej grupy tematycznej by³o nie pochodzenie, nie struktura, lecz przede
wszystkim cecha semantyczna te imiona zaczê³y okrelaæ istoty niedoro-
s³e. W zabytkach jêz. scs wystêpuj¹: agnê jagniê, erbê rebiê, klusê
klusiê por. pol. k³usak, kolê, olê, ovèê, otroèê dzieciê. Paradygmat
ten jest nadal produktywny we wszystkich niemal jêzykach s³owiañskich.
190

#1615
2.11. Tematy zakoñczone na -s-
By³y one w jêz. pie. licznie reprezentowane. Odnajdujemy je we wszyst-

kich jêzykach rodziny ie., a zw³aszcza w ³acinie, grece, jêzykach germañ-
skich. Przybieraj¹ one formê rodzaju mêskiego, ¿eñskiego i nijakiego. Tak¿e
w jêz. ps³. zachowa³y siê lady tych tematów, przy czym s¹ one ograniczo-
ne do rodzaju nijakiego, por. *slovos, slovese pol. s³ovo, ³ac. cluo, cluoris,
grec. kleos; *nebos, nebese pol. ñebo, ñebosa, ñebeski, ³ac. nebula, grec.
nefos; *kolos, kolese pol. ko³o, kolesa, kolasa, koleñica, koleñik, ³ac.
colÃ, grec. kyklos; *tìlos, tìlese pol. æa³o, æelesny (odpowiedników w in-
nych jêzykach brak); *keûdos, keûdese pol. cudo ← èudo, por. s³owac.
èudeso; *okos, oèese pol. oko, por. scs oèese; *uxos, uese pol. uxo, scs
uese. Najprawdopodobniej do tej klasy deklinacyjnej przesz³y tak¿e: èe-
rvo (èervos), ³oe (loes), runo (roûnos), udo (udos), èo³o (èelos).
191

#1615
3. TENDENCJE ROZWOJOWE PRAS£OWIAÑSKIEJ
FLEKSJI IMIENNEJ
3.1. Zmiana struktury morfologicznej wyrazu
Najwa¿niejsz¹ tendencj¹ rozwojow¹ fleksji pras³owiañskiej by³o prze-

kszta³cenie praindoeuropejskiego systemu tematycznego w system rodza-
jowy, tzn. oparty na rodzaju gramatycznym. To przekszta³cenie by³o
uwarunkowane przeobra¿eniami budowy morfologicznej wyrazu ze struk-
tury trójcz³onowej w strukturê dwucz³onow¹, tzn. [czêæ leksykalna +
przyrostek tematyczny + koñcówka] → [temat fleksyjny + koñcówka].
Przeledmy te zmiany na kilku przyk³adach:
A) pie. * sÚn + Ù + s → ps³. *syn + {,
pie. *nokt + ® + s → ps³. *noc + ÷.
Po zaniku konsonantycznych koñcówek i redukcji samog³osek tematycz-
nych w pó³samog³oski dokona³a siê zmiana podzielnoci fleksyjnej wyrazu.
B) M. lp. pie. *vod + a + i → ps³. *vod + a° → *vod + ì,
B. lp. pie. *vod + a + m → ps³. *vod + am → *vod + Ä.
Z po³¹czenia g³osek tematycznych z koñcówkami powsta³y dyftongi,
które po monoftongizacji przekszta³ci³y siê w samog³oskê; w konsekwen-
cji tego procesu fonetycznego dokona³a siê absorpcja przyrostka tematycz-
nego przez koñcówkê.
C) C. lp. pie. *dom + oû + e° → ps³. * dom + oû + i → *dom + ovi,
C. lp. pie. *sÚn + oû + e° → ps³. *syn + oû + i → *syn + ovi.
Po monoftongizacji dyftongu, który pe³ni³ funkcjê koñcówki C. lp., na-
st¹pi³a konsonantyzacja drugiego dyftongu tematycznego, czyli oû + i →
ovi, i w ten sposób dawny przyrostek tematyczny sta³ siê elementem sk³a-
dowym koñcówki.
D) M. lp. pie. *dux + ja + þ → ps³. *du + a,
M. lp. pie. *noz + jo + s → ps³. *no + ÷,
192

#1615
M. lp. pie. *kobn + jo + s → ps³. *kon + ÷.
Po palatalizacji wywo³anej jot¹ czêæ przyrostka tematycznego zosta³a
wch³oniêta przez rdzeñ, czêæ sta³a siê koñcówk¹ wyraz uzyska³ dwu-
dzieln¹ strukturê.
Z podanych tu przyk³adów wynika, ¿e do zatarcia wyrazistej trójcz³o-
nowej struktury wyrazu praindoeuropejskiego doprowadzi³y ró¿norodne
procesy fonetyczne w jêz. ps³.: zanik koñcówek spó³g³oskowych, ró¿ny
rozwój dyftongów monoftongizacja w wyg³osie i przed spó³g³osk¹ oraz
konsonantyzacja przed samog³osk¹, palatalizacje, redukcje iloczasowe sa-
mog³osek itp. Nastêpstwem za wymienionych procesów fonetycznych by³o
przesuniêcie granic morfologicznych wyrazu, absorpcja i perintegracja przy-
rostka tematycznego (przez rdzeñ lub koñcówkê), co w konsekwencji do-
prowadzi³o do powstania dwuelementowej struktury morfologicznej
rzeczownika.
Tê fazê rozwoju ps³. systemu fleksyjnego wi¹¿emy z zanikiem deklina-
cji tematycznej. Nastêpn¹ fazê wyznacza wzrost funkcji rodzaju grama-
tycznego, wokó³ którego zacz¹³ siê kszta³towaæ nowy system fleksyjny.
3.2. Wzrost funkcji rodzaju gramatycznego
Rodzaj gramatyczny by³, oczywicie, kategori¹ znan¹ ju¿ w jêz. pie.,

nie mia³ on jednak w tej epoce wyranych morfologicznych wyk³adników,
tzn. prawie wszystkie typy deklinacyjne by³y trójrodzajowe (choæ nie
wszystkie w takim zakresie znalaz³y kontynuacjê w jêz. ps³.). Wystarczy
jednak porównaæ, ¿e deklinacja na -o- obejmuje rzeczowniki rodzaju mês-
kiego i nijakiego, deklinacja na -a- rzeczowniki rodzaju ¿eñskiego i mês-
kiego, deklinacja na -i- rzeczowniki rodzaju mêskiego i ¿eñskiego,
deklinacja na -n- mêskiego i nijakiego itd. Rola rodzaju gramatycznego
systematycznie wzrasta³a, a w epoce pras³owiañskiej wytworzy³a siê taka
sytuacja, ¿e im bardziej zaciera³ siê trójelementowy charakter wyrazu (tzn.
im mniej wyrazisty stawa³ siê przyrostek tematyczny, który decydowa³ o ty-
pie odmiany), tym bardziej ros³o znaczenie rodzaju gramatycznego.
Proces przegrupowania dawnych struktur morfologicznych wed³ug no-
wych kryteriów rodzajowych mo¿na zilustrowaæ przyk³adami: pie. rzeczow-
nik *nghÚ (*dnghÚ) przybra³ w jêz. ps³. postaæ *jêzy, a poniewa¿
193

#1615
rzeczowniki o tej strukturze by³y rodzaju ¿eñskiego (por. *bruky, *bry,
*c÷rky, *kony, *kry...), wiêc rzeczownik rodzaju mêskiego *jêzy zosta³ roz-
szerzony sufiksem -k{ i przeszed³ do tematów mêskich na -o- (*jêzyk{);
podobnie pie. *korÙ- z deklinacji na -Ù- otrzyma³ wyk³adnik rodzajowy -a,
a st¹d: *korÙa → *korûa → korva → krova67 (natomiast w rodzaju mê-
skim zachowa³ dawn¹ postaæ tematu por. pol. karv wó³). W ten sposób
cech¹ wspóln¹ dawnych tematów na -Ú- sta³ siê rodzaj ¿eñski, a dawnych te-
matów na -Ù- rodzaj mêski.
G³ówn¹ tendencj¹ rozwojow¹ fleksji pras³owiañskiej by³o stworzenie
podstaw deklinacji rodzajowej rodzaj gramatyczny sta³ siê podstawo-
wym kryterium podzia³u na typy deklinacyjne. Ta tendencja by³a cile
powi¹zana z procesami fonetycznymi i morfologicznymi.
67
Por. S. Bernstein, Zarys gramatyki porównawczej jêzyków s³owiañskich, Warszawa
1985, s. 292 oraz inn¹ rekonstrukcjê F. S³awskiego [w:] S³ownik etymologiczny jêzyka
polskiego, t. III, Kraków 19661969, s. 146-147.
194

#1615
4. EWOLUCJA PODSTAWOWYCH KATEGORII
FLEKSYJNYCH: PS£. POL.
4.1. Kategoria rodzaju gramatycznego
Jest ona w polszczynie dziedzictwem epoki ps³. i pie. Hipotetycznie

mo¿na zrekonstruowaæ rozwój tej kategorii. Pocz¹tkowo rodzaj gramatycz-
ny by³ zgodny z rodzajem naturalnym desygnatu, tzn. rzeczownik rodzaju
mêskiego okrela³ istotê rodzaju mêskiego, a rzeczownik rodzaju ¿eñskie-
go istotê rodzaju ¿eñskiego; istoty o trudnym do ustalenia rodzaju natu-
ralnym, a wiêc np. istoty niedoros³e, by³y okrelane za pomoc¹ rodzaju
niemêskiego i nie¿eñskiego, czyli nijakiego. Natomiast przedmioty nieo¿y-
wione by³y poddawane antropomorfizacji, tj. nadawano im cechy rodzajo-
we. Tym w³anie t³umaczy siê zgodnoæ rodzaju mêskiego ³ac. sol i grec.
hélios oraz ¿eñskiego ³ac. luna i grec. seléne. «s³oñce» i «ksiê¿yc» stano-
wi³y w tych jêzykach tak¹ sam¹ parê rodzajow¹, jak «m¹¿» i «¿ona».
W miarê rozwoju jêz. pie. rodzaj gramatyczny stawa³ siê coraz bardziej
skonwencjonalizowany, tzn. forma rodzajowa rzeczownika nie pozostawa³a
w ¿adnym czytelnym zwi¹zku z przedstawianym przez niego desygnatem.
Kategoria ta mia³a charakter wy³¹cznie syntaktyczny, polega³o to na tym,
¿e rzeczownik ³¹czy³ siê z jednym z trzech zaimków pie. *so, *sä, *tod,
por. ps³. *t{, *ta, *to i pol. ten, ta, to.
Kolejn¹ faz¹ w kszta³towaniu tej kategorii by³a morfologizacja rodzaju.
Ujawniaj¹ siê tutaj dwie tendencje pierwsza, widoczna w epoce pras³o-
wiañskiej, polega³a na powi¹zaniu rodzaju z przyrostkiem tematycznym
(zob. III.2.1.-2.11); druga w³aciwa ju¿ polszczynie polega³a na po-
wi¹zaniu rodzaju z koñcówk¹ fleksyjn¹. Pierwsz¹ tendencjê mo¿na zilu-
strowaæ przyk³adami wyspecjalizowania siê okrelonych przyrostków
w po³¹czeniach z dan¹ form¹ rodzajow¹ rzeczownika. Najwczeniej ujaw-
ni³o siê to w rodzaju nijakim. Wyk³adnikami tego rodzaju sta³y siê przy-
195

#1615
rostki -t-68, -s-, tak¿e -o-, -jo-, -n-. Wyk³adnikami rodzaju ¿eñskiego sta³y
siê przyrostki -Ú-, -r-, -a-, -ja-, a mêskiego: -Ù-, -o-, -jo-.
Pras³owiañskie procesy fonetyczne (zob. III.3) zmieni³y znacznie struk-
turê morfologiczn¹ wyrazu i funkcjê wyk³adników rodzaju gramatycznego
przejê³y koñcówki. W wyniku tej tendencji rodzajowa repartycja koñcówek
w jêz. pol. jest nastêpuj¹ca: rzeczowniki zakoñczone na -o, -e, -ê s¹ rodza-
ju nijakiego, rzeczowniki zakoñczone na tward¹ spó³g³oskê tematyczn¹ (tzn.
nie maj¹ce w M. lp. koñcówki samog³oskowej) s¹ rodzaju mêskiego, rze-
czowniki zakoñczone na -a, -i s¹ rodzaju ¿eñskiego69. Zdolnoæ wyra¿ania
rodzaju gramatycznego przez koñcówki fleksyjne nazywamy morfologi-
zacj¹ rodzaju70.
W rozwoju historycznym polszczyzny, a cilej w dobie redniopol-
skiej, ujawni³a siê nowa tendencja, pozostaj¹ca w opozycji do omawianej
morfologizacji rodzaju i okrelana terminem demorfologizacja71. Polega
ona na utracie mo¿liwoci wyra¿ania rodzaju gramatycznego przez koñ-
cówki fleksyjne, lub inaczej, na neutralizacji kategorii rodzaju w odniesie-
niu do koñcówek. Proces ten obj¹³ liczbê mnog¹: celownik z koñcówk¹
-om, narzêdnik z koñcówk¹ -ami i miejscownik z koñcówk¹ -ach wystê-
puj¹ we wszystkich trzech rodzajach.
W kszta³towaniu siê nowo¿ytnej deklinacji istotn¹ rolê odgrywa³a tak-
¿e leksykalna czêæ wyrazu, z któr¹ by³o zwi¹zane znaczenie. Wp³yw zna-
68
Do grupy wyrazów z tym przyrostkiem tematycznym (-t-) nale¿a³ pierwotnie wyraz
ksi¹¿ê, maj¹cy wtedy rodzaj nijaki.
69
W polszczynie przetrwa³o wiele rzeczowników nie maj¹cych typowych wyk³adni-
ków rodzajowych, np. rzeczowniki r.m. z koñcówk¹ -a (mê¿czyzna, starosta); rzeczowni-
ki dwurodzajowe typu ten, ta s³uga, ten, ta sierota; wspólnorodzajowe ekspresywizmy
(ten, ta beksa, gapa, niedo³êga) i chronologicznie najnowsza grupa nazw zawodowych:
ten, ta doktor, adiunkt, in¿ynier. Nie maj¹ równie¿ wyk³adników rodzajowych rzeczowni-
ki zakoñczone na spó³g³oskê palataln¹ mog¹ byæ zarówno rodzaju mêskiego, np. ten
koñ, s³oñ, goæ, jak i rodzaju ¿eñskiego, np. ta broñ, toñ, koæ. W obrêbie tej grupy cha-
rakterystyczne s¹ przesuniêcia rodzajowe, np. ta piszczel, goleñ i ten piszczel, goleñ. Pew-
nego rodzaju anomali¹ s¹ formacje ekspresywne typu to ch³opisko, to matczysko i ta
ch³opina, ta dziecina, w których jest wprawdzie zachowana zgodnoæ rodzajowa z koñ-
cówk¹, lecz dochodzi do rozbie¿noci miêdzy rodzajem podstawy s³owotwórczej ten ch³op
to ch³opisko, a w konsekwencji do rozbie¿noci miêdzy rodzajem gramatycznym a ro-
dzajem naturalnym desygnatu.
70
Por. M. Kuca³a, Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny, Wroc³aw 1978.
71
Szczegó³owy opis tej tendencji zawiera monografia W.R. Rzepki Demorfologizacja
rodzaju w liczbie mnogiej rzeczowników w polszczynie XVIXVII wieku, Poznañ 1985.
196

#1615
czenia wyrazu na jego odmianê okrelamy terminem semantyzacja. Pierw-
sze przejawy tej tendencji mo¿na dostrzec w koñcowej fazie epoki pras³o-
wiañskiej, kiedy to z deklinacji mêskiej wydzieli³a siê grupa rzeczowników
¿ywotnych, maj¹ca B. lp. równy D. lp., a nie jak dot¹d równy M. lp.:
widzê wilka, brata, oæca, a nie jak dot¹d widzê wilk, brat, ociec. Jest to
kategoria ¿ywotnoci znana równie¿ i w innych jêzykach s³owiañskich72.
W jêzyku doby nowopolskiej ukszta³towa³a siê ostatecznie nowa kate-
goria rodzajowa kategoria mêskoosobowoci. Ujawni³a siê tylko w licz-
bie mnogiej w mianowniku, który w rzeczownikach twardotematowych
ma specjalne koñcówki (z historycznego punktu widzenia s¹ one kontynu-
acj¹ M. lmn. dawnych tematów na -o-, -u-: -i//-y, -owie), oraz w bierniku,
który w tej grupie rzeczowników jest równy dope³niaczowi (dawny B. lmn.
wystêpuje w swej prymarnej funkcji, a tak¿e w funkcji M. lmn., w grupie
rzeczowników niemêskoosobowych).
Istniej¹ te¿ mniej regularne kategorie semantyczne zwi¹zane z rodza-
jem gramatycznym. Miêdzy innymi zró¿nicowana jest odmiana wyrazu
pañstwo w zale¿noci od znaczenia, np. pe³na odmiana to pañstwo (nie-
mieckie) te pañstwa (niemieckie) oraz defektywna: ci pañstwo (Kowal-
scy); podobnie Niemiec (nacja) i Niemcy (pañstwo) itp.73 Najnowsz¹,
XX-wieczn¹ tendencj¹ jest deklinacyjne ró¿nicowanie rzeczowników wy-
stêpuj¹cych zarówno w funkcji nazw pospolitych, jak i nazw w³asnych,
72
W jêz. pie. formy tych przypadków by³y ró¿ne: M. lp. -o-s, B. lp. -o-m, w jêz. ps³.
dosz³o do ujednolicenia obu koñcówek: M. lp. = B. lp. = -{. W jêzykach o dowolnym
szyku wyrazów w zdaniu grozi³o nieporozumienie, co jest podmiotem, a co dope³nieniem
w konstrukcji prosi Jan Józef. Wprowadzenie do B. koñcówki D. zapobiega³o dwuznacz-
noci, czy prosi Jana Józef, czy te¿ prosi Jan Józefa. W zdaniach z dope³nieniem wyra¿o-
nym rzeczownikiem nie¿ywotnym dwuznacznoci nie by³o. Proces kszta³towania siê
kategorii ¿ywotnoci nie obj¹³ rzeczowników rodzaju ¿eñskiego, w których dawna ró¿ni-
ca miêdzy M. lp. a B. lp. siê zachowa³a. Por. L. Moszyñski, Wstêp..., op.cit., s. 221.
73
Zagadnienie rodzaju gramatycznego nale¿y do trudniejszych w obrêbie teorii gra-
matycznej i w zale¿noci od przyjêtych metod badawczych wydziela siê w odniesieniu do
jêzyka polskiego wiele rodzajów: trzy, piêæ siedem, dziewiêæ, jedenacie, por. J. Kury³o-
wicz, Podstawowe kategorie morfologiczne, Biuletyn PTJ 28, 1971; Z. Saloni, Katego-
ria rodzaju we wspó³czesnym jêzyku polskim [w:] Kategorie gramatyczne grup imiennych
w jêzyku polskim, Wroc³aw 1976; M. Kuca³a, Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny,
Wroc³aw 1978. W odniesieniu do rzeczowników najczêciej wydziela siê piêæ klas ro-
dzajowych: rzeczowniki mêskoosobowe, mêsko¿ywotne, mêskonie¿ywotne, nijakie i ¿eñ-
skie, por. Encyklopedia wiedzy o jêzyku polskim, pod red. S. Urbañczyka, Wroc³aw 1978,
s. 280.
197

#1615
por. np. kozio³ : koz³a, ale Kozio³ : Kozio³a; go³¹b : go³êbia, ale Go³¹b :
Go³¹ba; mech : mchu, ale Mech : Mecha.
4.2. Kategoria liczby
Kategoria ta sprowadza siê do wyra¿ania za pomoc¹ rodków morfolo-

gicznych relacji ilociowych. Jêzyk ps³. przej¹³ po epoce pie. i przekaza³
poszczególnym jêzykom s³owiañskim, w tym tak¿e i polskiemu, mo¿li-
woæ wyra¿ania wielkoci «jeden», «dwa», «wiêcej ni¿ dwa», czyli subka-
tegorie trzech liczb: pojedynczej, podwójnej i mnogiej.
Najwa¿niejsza zmiana w rozwoju tej kategorii polega³a na zaniku w polsz-
czynie liczby podwójnej. Dokona³o siê to na prze³omie epok staropolskiej
i redniopolskiej74.
Opozycjê jednostkowoæ : wieloæ zachowuj¹ rzeczowniki policzalne,
tj. oznaczaj¹ce przedmioty fizycznie jednostkowe. Zak³ócenia w tym uk³a-
dzie wykazuj¹:
a) rzeczowniki typu pluralia tantum, odmieniaj¹ce siê tylko w liczbie
mnogiej; s¹ to nazwy narzêdzi sk³adaj¹cych siê z kilku czêci, np. no¿yce,
szczypce, grabie, wid³y, dyby, nosze, drzwi; nazwy ubiorów, np. spodnie,
gacie; nazwy czêci cia³a, np. usta, plecy; nazwy gier, np. krêgle, szachy,
karty;
b) singularia tantum, tzn. rzeczowniki maj¹ce tylko liczbê pojedyncz¹;
nale¿¹ tu przede wszystkim nazwy w³asne w swej prymarnej funkcji typu
Polska, Wawel; nazwy abstrakcyjne typu m³odoæ, biel, strach; historycz-
nie nale¿a³y tu rzeczowniki zbiorowe, tzw. collectiva, typu (to) kamienie,
licie, pierze, a dzi równie¿ szlachta, pospólstwo, m³odzie¿.
W zakresie tzw. rzeczowników niepoliczalnych forma liczby mnogiej
wprowadza nie ró¿nice ilociowe, lecz jakociowe, np.:
74
Relikty tej odmiany zachowuj¹ m.in. przys³owia: m¹drej g³owie doæ dwie s³owie;
trzy gêsi, dwie niewiecie uczyni³y jarmark w miecie. Szcz¹tkowo zachowa³a siê ta licz-
ba w nazwach czêci cia³a oczy, uszy (wobec oka, ucha w znaczeniu przenonym). Skom-
plikowany uk³ad przedstawia odmiana wyrazu rêka : Msc. w rêku (dawna liczba podwójna)
mia³ od pocz¹tku XX w. znaczenie pluralne, a wspó³czenie ma wartoæ syngulatywn¹
w rêce//w rêku wobec pluralnego w rêkach; procesowi depluralizacji towarzyszy zmia-
na rodzaju ¿eñskiego na mêski, por. w tym rêku, w jednym rêku.
198

#1615
a) konkretyzacjê typu brud brudy brudna bielizna, brudne sprawy,
dobro dobra maj¹tek, czar czary obrzêdy zabobonne; liczba mnoga
oznacza w tym wypadku przedmioty konkretne, przy czym stopieñ kon-
kretyzacji bywa ró¿ny, por. sen sny widziad³o senne, wiêtoæ wiêto-
ci przedmioty wiête;
b) ró¿nice gatunkowe typu srebro srebra zastawa sto³owa, korzeñ
korzenie przyprawy, sól sole rodki trzewi¹ce, lód lody deser.
W pewnej grupie rzeczowników dochodzi do neutralizacji kategorii licz-
by, por. np. krzy¿ krzy¿e czêæ cia³a, w¹s w¹sy, w³os w³osy fryzu-
ra, sadza sadze, zorza zorze, ³ów ³owy, nieszpór nieszpory.
Stosunkowo nowym zjawiskiem s¹ formy supletywne. Przyk³adowo,
pierwotn¹ opozycjê cz³owiek cz³owiecy zast¹pi³a para cz³owiek ludzie;
opozycjê rok roki zast¹pi³a para rok lata; regularne formy dziecko
dziecka zast¹pi³a para dziecko dzieci.
4.3. Kategoria przypadka
Po jêz. pie. pras³owiañszczyzna odziedziczy³a osiem przypadków i upro-

ci³a ten system do siedmiu w miejsce genetivu i ablativu wprowadzi³a
tylko jeden o funkcji genetivu.
Podstawow¹ funkcj¹ kategorii przypadka jest funkcja sk³adniowa. Po-
lega ona na sygnalizowaniu relacji syntaktycznych miêdzy poszczególny-
mi cz³onami zdania.
Pras³owiañski system przypadków obejmowa³: 1) mianownik przypa-
dek niezale¿ny, okrelaj¹cy funkcjê podmiotu (a tak¿e orzecznika i tzw.
dope³nienia orzekaj¹cego), 2) wo³acz przypadek niezale¿ny, stoj¹cy w³a-
ciwie poza zdaniem, pe³ni¹cy funkcjê apelu, 3) dope³niacz przypadek
zale¿ny, okrelaj¹cy funkcjê dope³nienia oraz przydawki, tzw. genetivus
possessivus, 4) celownik przypadek zale¿ny o funkcji przede wszystkim
dope³nienia i podmiotu epistemologicznego, 5) biernik przypadek zale¿-
ny okrelaj¹cy funkcjê dope³nienia bli¿szego czasowników przechodnich,
6) narzêdnik przypadek zale¿ny, wyk³adnik predykacji, dope³nienia i ró¿-
nych funkcji okolicznikowych, 7) miejscownik w polszczynie pozba-
wiony samodzielnoci, musi wystêpowaæ z poprzedzaj¹cym go przyimkiem.
Jak zaznaczono, wyk³adnikami kategorii przypadka s¹ w polszczynie
199

#1615
koñcówki fleksyjne, przy czym wyra¿aj¹ one równie¿ kategoriê liczby i ro-
dzaju, np. -owi jest wyk³adnikiem celownika liczby pojedynczej rzeczow-
ników rodzaju mêskiego. Istniej¹ te¿ koñcówki, w których dochodzi do
neutralizacji wymienionych kategorii gramatycznych, np. -i wystêpuje w ro-
dzaju mêskim: ch³op-i, ¿eñskim: pan-i, nijakim: stpol. imien-i, dzieciêc-i;
w liczbie pojedynczej: koc-i i mnogiej: koc-i; w M.: go-spodyn-i, D.:
ziem-i, C.: koc-i, B.: ludz-i i Msc.: ³odz-i. Obok przedstawionego tu zja-
wiska homonimii (które polega na tym, ¿e ta sama fonologicznie koñców-
ka ma ró¿ne funkcje gramatyczne) wystêpuje te¿ w polszczynie zjawisko
polimorfizmu, które polega na tym, ¿e tê sam¹ kategoriê fleksyjn¹ wyra¿a-
j¹ ró¿ne koñcówki, np. M. lmn.: -owie, -i, -y, -a, -e.
200

#1615
5. ODMIANA RZECZOWNIKÓW
Odmiana rzeczowników w jêzyku polskim jest cile zwi¹zana z flek-

syjnymi tendencjami rozwojowymi tych imion w epokach poprzednich.
Powtórzyæ tu nale¿y, ¿e najwa¿niejsz¹ ps³. tendencj¹ fleksyjn¹ by³o prze-
kszta³cenie deklinacji tematycznej (w³aciwej epoce pie.) w deklinacjê ro-
dzajow¹. W polszczynie podstawowym kryterium podzia³u na typy
deklinacyjne by³ ju¿ rodzaj gramatyczny. Dlatego te¿ to kryterium przyj-
mujemy jako nadrzêdne w opisie polskiej fleksji rzeczownika.
Jak ju¿ zaznaczono (zob. 4.1.), nadawanie rodzajowi gramatycznemu
funkcji podstawowego kryterium podzia³u na typy deklinacyjne nastêpowa³o
stopniowno w okresie pie. ps³. pol. Powodowa³y to procesy konwen-
cjonalizacji kategorii rodzaju (i zyskiwania przez ni¹ funkcji syntaktycz-
nych), morfologizacji i semantyzacji.
5.1. Deklinacja mêska
W jêzyku polskim wokó³ rodzaju mêskiego skupi³y siê przede wszyst-

kim te rzeczowniki, które pierwotnie zawiera³y nastêpuj¹ce przyrostki te-
matyczne: -o-, -jo-, -Ù-, -i-, -n-75. Schematycznie losy tej deklinacji
przedstawiaj¹ tabele 10-22.
75
Rodzaju mêskiego by³y te¿ rzeczowniki zawieraj¹ce inne przyrostki tematyczne,
np. s³uga, starosta, w³adca, tj. rzeczowniki a-, ja-tematowe; zachowa³y one (przynajmniej
w lp.) dawn¹ odmianê ¿eñsk¹.
201

#1615
Mianownik lp. Tabela 10
Stan ps³. Stan stpol. Stan npol.
Temat Koñcówka Przyk³ady Koñcówka Przyk³ady Koñcówka Przyk³ady
-o- -{ v“k{ -þ wilk -þ wilk, wóz
-jo- ÷ mÄ÷ -þ m¹¿ -þ m¹¿
-Ù -{ syn{ -þ syn -þ syn
-i- -÷ gost÷ -þ goæ -þ goæ, go³¹b
-n- -y kamy = B. kamieñ = B. kamieñ
Rzeczowniki deklinacji n-tematowej nie kontynuuj¹ form mianownika;

w jego funkcji wystêpuje biernik. Na rozwój pozosta³ych form decyduj¹cy
wp³yw wywar³y procesy fonetyczne: po zaniku jerów w pozycji s³abej po-
zosta³ czysty temat, zmodyfikowany fonetycznie w wypadku wzd³u¿enia
zastêpczego, por. mÄ÷ → mÇ → mÄ; rov{ → rÃv → róv.
Pierwotn¹ opozycjê koñcówek -{ : -÷ kontynuuje opozycja wyg³oso-
wych spó³g³osek tematycznych miêkkich (mÄ, goæ) oraz twardych (syn,
vilk), przy czym w dobie nowopolskiej ujawniaj¹ siê tendencje do jej neu-
tralizacji: a) je¿eli temat koñczy siê na spó³g³oskê wargow¹ miêkk¹, np.
go³Äb → go³Äb oraz b) w zwi¹zku z dyspalatalizacj¹ historycznie miêkkich
spó³g³osek 7 5 6 4 w funkcjonalnie miêkkie, lecz fonetycznie twarde è C.
Ujawnia siê silna tendencja unifikacyjna wspólnym wyk³adnikiem
wszystkich rzeczowników rodzaju mêskiego staje siê spó³g³oskowy wy-
g³os tematyczny i koñcówka zerowa.
Dope³niacz lp. Tabela 11

-o- -a v“ka -a wilka -a, -u wilka, wozu
-jo- -a mÄa -a mê¿a -a mê¿a
-Ù- -u synu -a, -u syna -u, -a wo³u, syna, miodu
-i- -i gosti -a gocia -a gocia
-n- -e kamene -a kamienia -a kamienia
Dawne koñcówki -i, -e wysz³y z u¿ycia jeszcze w dobie przedpimien-

nej. Pozosta³e dwie koñcówki rywalizuj¹ ze sob¹ od czasów najdawniej-
szych, przy czym koñcówka -u ograniczona historycznie do nielicznej
deklinacji Ù-tematowej wykazuje, zw³aszcza od XV w., wielk¹ ekspansyw-
noæ (ograniczon¹ jednak do rzeczowników twardotematowych). Od XVI w.
202

#1615
repartycja koñcówek -a : -u dokonuje siê na podstawie semantycznej:
wszystkie rzeczowniki ¿ywotne (z wyj¹tkiem wo³u) otrzymuj¹ koñcówkê
-a, rzeczowniki nie¿ywotne za koñcówkê -a lub -u. W dalszym rozwo-
ju historycznym wytworzy³y siê dodatkowe kryteria: koñcówkê -a maj¹
m.in. nazwy narzêdzi, naczyñ, miar, wag, liczb, nazwy miesiêcy, np. m³ota,
topora, garnka, centymetra, miliona, stycznia, maja; nazwy tañców, papie-
rosów, gier, owoców, grzybów, np. walca, bryd¿a, sporta, pomidora, boro-
wika; natomiast koñcówkê -u maj¹ m.in. rzeczowniki pochodzenia obcego,
np. instytutu, teatru; rzeczowniki abstrakcyjne, np. miechu, bólu; rzeczowniki
zbiorowe, materialne, np. piachu, cukru, lasu; skrótowce typu PAN-u, BUW-u.
Charakterystycznym zjawiskiem jest fakultatywnoæ wystêpowania obu
koñcówek, por. u Kochanowskiego wieka//wieku, obiada//obiadu, dwora//
dworu. Tendencja ta trwa do dzi, por. fotela//fotelu, p³uga//p³ugu, samo-
wara//samowaru, adaptera//adapteru. Niekiedy obocznoci te wyzyskuje
siê do sformalizowania ró¿nic znaczeniowych, np. przypadku losu : przy-
padka formy gramatycznej, zbiega uciekaj¹cego : zbiegu okoliczno-
ci, geniusza cz³owieka genialnego : geniuszu wybitnego talentu.
Celownik lp. Tabela 12

-o- -u v“ku -u, -owi kotu, wilkowi -u, -owi kotu, wilkowi
-u, -owi, ojcu, mê¿owi, ch³opcu,
-jo- -u mÄu -u, -owi
-ewi wê¿ewi mê¿owi
-Ù -ovi synovi -owi synowi -owi synowi
gociowi, gociowi,
-i- -i gosti -owi, -ewi -owi
go³êbiewi go³êbiowi
kamieniowi,
-n- -i kameni -owi, -ewi -owi kamieniowi
kamieniewi
Koñcówka -i wychodzi z u¿ycia w czasach przedpimiennych. Koñców-

ka -owi wykazuje wielk¹ ekspansywnoæ, wkracza bowiem nie tylko do
deklinacji o-tematowej i n-tematowej, ale tak¿e do deklinacji miêkkote-
matowych na -jo-, -i-, przy czym w Wielkopolsce i na Mazowszu ulega
modyfikacji fonetycznej i zmienia siê w -ewi, por. mê¿ewi, wê¿ewi, gociewi,
kamieniewi. Ta cecha dialektalna przetrwa³a do dzi.
Ekspansywnoæ koñcówki -owi wi¹¿e siê z jej wyrazistoci¹ morfologi-
czn¹. Ta dwusylabowa koñcówka jest wyk³adnikiem przypadka (C.), rodzaju
203

#1615
(mêskiego), liczby (pojedynczej) w przeciwieñstwie do wielofunkcyjnego
-u (wystêpuj¹cego w D., C., Msc. r.m. i n.) oraz -i wystêpuj¹cego nie tylko
w ró¿nych przypadkach, ale tak¿e w obu liczbach wszystkich rodzajów
(np. koci, goci, dzieci).
Koñcówka -u wystêpuje jeszcze do dzi w niektórych rzeczownikach
jednosylabowych i dwusylabowych, które w D. maj¹ koñcówkê -a, np. panu,
psu, kotu, ojcu, ch³opcu, diab³u, oraz po przyimkach w niektórych nazwach
miejscowych, np. ku Krakowu (choæ tak¿e: ku Krakowowi).
Biernik lp. Tabela 13

-o- = M. por. M. -þ, -a woz, wilka -þ, -a wóz, wilka
-jo- = M. por. M. -þ, -a kraj, ojca -þ, -a kraj, ojca
-Ù = M. por. M. -þ, -a miod, syna -þ, -a miód, syna
-i- = M. por. M. -þ, -a liæ, gocia -þ, -a liæ, gocia
-n- = M. por. M. -þ kamieñ = M. kamieñ
Zapocz¹tkowana w epoce pras³owiañskiej d¹¿noæ do stosowania w fun-

kcji B. formy D. w rzeczownikach ¿ywotnych, a zw³aszcza osobowych,
nasila siê w okresie staropolskim, a od XVI w. staje siê norm¹. Dawne
formy B. = M. przetrwa³y w po³¹czeniach frazeologicznych, np. wyjæ za
m¹¿, si¹æ na koñ, byæ z kim za pan brat, na mi³y Bóg.
W okresie nowopolskim daje siê zauwa¿yæ rozszerzenie form D. w funk-
cji B. tak¿e w odniesieniu do rzeczowników nie¿ywotnych, np. graæ
w bryd¿a, tañczyæ poloneza, paliæ papierosa oraz we frazeologizmach, np.
mieæ nosa, sp³ataæ figla, zabiæ æwieka, jeæ rogala.
Dawne formy B. kontynuuj¹ bez zmian rzeczowniki deklinacji n-tematowej.
Narzêdnik lp. Tabela 14

-o- -om÷ v“kom÷ -em wilkiem -em wilkiem
-jo- -em÷ mÄem÷ -em mê¿em -em mê¿em
-Ù -{m÷ syn{m÷ -em synem -em synem
-i- -÷m÷ gost÷m÷ -em gociem -em gociem
-n- -÷m÷ kamen÷m÷ -em kamieniem -em kamieniem
204

#1615
Koñcówka -om÷ z deklinacji o-tematowej zaginê³a w dobie przedpi-
miennej. Jej miejsce zajê³a koñcówka -em, bêd¹ca regularn¹ kontynuacj¹
pozosta³ych koñcówek: zarówno -em÷, jak i -{m÷ oraz -÷m÷ (po wokaliza-
cji jerów w pozycji mocnej).
Miejscownik lp. Tabela 15

-o- -ì v“cì -e wilce, wozie -e, -u wozie, wilku
-jo- -i mÄzi -u, -i mê¿u, stolci -u mê¿u
-Ù -u synu -u synu -u, -e synu, miodzie
-i- -i gosti -u gociu -u gociu
-n- -e kamene -u, -e kamieniu, -u kamieniu
dnie [dzieñ]
Koñcówka -i wystêpuje tylko sporadycznie w najdawniejszych zabyt-

kach pisanych, np. stolcy [= stolci], gaji, a póniej ginie. Koñcówka -e
z deklinacji n-tematowej przetrwa³a tylko w wyra¿eniu we dnie, zachowa-
nym w zwi¹zku frazeologicznym we dnie i w nocy (poza tym tylko w dniu).
Koñcówka -e ← -ì (tj. z deklinacji o-tematowej) stopniowo zawê¿a zakres
wystêpowania; od XVI w. rzeczowniki tej deklinacji zakoñczone na -k, -g,
-ch przyjmuj¹ koñcówkê -u, która nie powoduje palatalizacji, por. grzesze
→ grzechu, Bodze → Bogu.
Koñcówka -u jest najbardziej ekspansywna: przetrwa³a w formach de-
klinacji Ù-tematowej: synu, domu (ale: wole, miodzie, czynie); przesz³a do
rzeczowników o-tematowych zakoñczonych na -k, -g, -ch (boku, Bogu,
grzechu); objê³a te¿ rzeczowniki deklinacji jo-tematowej (mê¿u), i-tema-
towej (gociu) oraz n-tematowej (kamieniu).
Wo³acz lp. Tabela 16

-o- -e v’èe -e wilcze -u wilku
-jo- -u mÄu -u mê¿u -u mê¿u
-Ù -u synu -u synu -u, -e synu, miodzie
-i- -i gosti -u gociu -u gociu
-n- -i kameni -u kamieniu -u kamieniu
205

#1615
Koñcówka -i zaginê³a w dobie przedpimiennej. Koñcówka -e z licznej
deklinacji o-tematowej jest w okresie staropolskim usuwana z rzeczowni-
ków zakoñczonych na -k, -g, -ch, por. dusze → duchu, wilcze → wilku. Do
dzi przetrwa³y dawne formy Bo¿e, cz³owiecze (obok nowszego cz³owie-
ku), Kozacze (obok nowszego Kozaku), g³upcze (obok nowszego g³upcu),
kupcze (obok nowszego kupcu). Wystêpuje równie¿ w kilku wyrazach de-
klinacji u-tematowej: wole, miodzie, czynie.
Koñcówka -u wystêpuje nadal w rzeczownikach Ù-tematowych (synu,
domu) oraz jo-tematowych (mê¿u, wê¿u), obejmuje rzeczowniki deklinacji
z dawnym tematem zakoñczonym na -i- oraz na -n- (gociu, go³êbiu, ka-
mieniu), wkracza równie¿ do rzeczowników o-tematowych zakoñczonych
na -k, -g, -ch (wilku, duchu, brzegu).
Mianownik i wo³acz lmn. Tabela 17

-o- -i v“ci -i, -y, -owie wilcy, ch³opi, -i ← -i ch³opi
biskupowie -y ← -i Polacy
mÄzi, mê¿e, cesarze
-jo- -i, -e -i, e [← Polaci]
cìsarì
synowie,
-Ù -ove synove -owie, -y -i ← -y wilki [ ← wilky]
domy
-i- -÷je gost÷je -e gocie -y ← -y wozy [ ← wozy]
-n- -e kamene -e kamienie -owie synowie, mê¿owie
-e gocie, kamienie
Wszystkie koñcówki odziedziczone w jêz. ps³. przetrwa³y do dzi, przy czym

repertuar ten zosta³ wzbogacony o zapo¿yczon¹ z ³aciny koñcówkê -a, np. akta,
grunta.
Repartycja koñcówek jest uzale¿niona od czynników fonetycznych (-y
→ -i; -i → -y w wyniku procesów palatalizacji i dyspalatalizacji spó³g³o-
sek) oraz semantycznych: do XVI w. kszta³tuje siê kategoria ¿ywotnoci//nie-
¿ywotnoci, a po XVI w. kategoria mêskoosobowoci//niemêskoosobowoci.
Rzeczowniki osobowe zachowuj¹ koñcówkê mianownikow¹ -i ( ← -i),
np. ch³opi; -y ( ← -i), np. Polacy ( ← Polaci); -owie, np. synowie, mê¿o-
wie, ojcowie. Rzeczowniki nieosobowe przejmuj¹ dawn¹ koñcówkê bier-
nikow¹ -y, która po spó³g³oskach tylnojêzykowych przechodzi w -i, np.
wozy ( ← wozy), wilki ( ← wilky). Pewne nazwy osób o znaczeniu pejora-
206

#1615
tywnym, np. darmozjad, flejtuch, nierób, gagatek, mog¹ przybieraæ tylko
koñcówki niemêskoosobowe, tzn. darmozjady, flejtuchy, nieroby, gagatki.
Natomiast u¿ycie dawnych koñcówek B. lmn. w innych nazwach osobo-
wych wprowadza dodatkowy ³adunek ekspresywny : ujemny, np. z³e doktory,
przekupne pos³y, lub archaiczno-patetyczny, np. dzielne bohatery, zacne se-
natory.
Koñcówka -e nie jest wyk³adnikiem kategorii mêskoosobowej wystêpuje
zarówno w odmianie rzeczowników mêskoosobowych (¿o³nierze, lekarze,
gocie), jak i rzeczowników niemêskoosobowych (talerze, kamienie, go³êbie).
Dope³niacz lmn. Tabela 18

s¹siad,
-o- -{ v“k{ -þ, -ow -ów s¹siadów, wilków
wilkow
mê¿y, -y [ ← -i],
-jo- -÷ mÄ÷ -y, -ow ¿o³nierzy, mê¿ów
mê¿ow -ów
-Ù -ov{ synov{ -ow synow -ów synów
-i- -÷j÷ gost÷j÷ -i goci -i goci, go³êbi
-n- -÷ kamen÷ -i kamieni -i kamieni
Koñcówka -þ (uformowana po zaniku -{, -÷) ogranicza³a w jêz. stpol.

zasiêgi wystêpowania; dzi wystêpuje tylko szcz¹tkowo, np. dotychczas,
oraz w nazwach pañstw (do W³och, Niemiec, Czech), a tak¿e w formach
przyjació³, nieprzyjació³. Koñcówka ta (-þ) by³a niefunkcjonalna, ponie-
wa¿ nie odró¿nia³a D. lmn. od M. lp. i B. lp.
Koñcówki -ów, -i, -y ( ← -i) konkuruj¹ ze sob¹ od okresu stpol. a¿ do
dzi, por. obocznoci: pokojów//pokoi, z³odziejów//z³odziei, s³uchaczy//s³u-
chaczów.
Celownik lmn. Tabela 19

-o- -om{ v“kom{ -om wilkom -om wilkom
-jo- -em{ mÄem{ -em mê¿em -om mê¿om
-Ù -{m{ syn{m{ -om synom -om synom
-i- -÷m{ gost÷m{ -em gociem -om gociom
-n- -÷m{ kamen÷m{ -em kamieniem -om kamieniom
207

#1615
Najwiêksz¹ ekspansjê wykazuje koñcówka deklinacji o-tematowej, tj.
-om; w okresie nowopolskim staje siê ona jedyn¹ koñcówk¹. Koñcówka
-em (kontynuuj¹ca zarówno -em{, jak i koñcówki deklinacji na -Ù-, -i-, -n-
po zaniku i wokalizacji jerów) wystêpowa³a w jêzyku staropolskim w rze-
czownikach miêkkotematowych, np. ludziem, rycerzem. W koñcowej fazie
okresu stpol. i w okresie rpol. w rzeczownikach twardotematowych wys-
têpowa³a równie¿ koñcówka -am (przeniesiona z deklinacji ¿eñskiej).
Biernik lmn. Tabela 20

-o- -y v“ky -y wilky -y [ ← -i] wozy
-i [ ← -y] wilki
-jo- -ì mÄe -e mê¿e -ów mê¿ów
-Ù -y syny -y syny -ów synów
-i- -i gosti -e gocie -i goci
-n- -e kamene -e kamienie -e kamienie
Do XVII w. utrzymuj¹ siê zasadniczo dawne formy biernikowe. Po tym

wieku w zwi¹zku z uformowaniem siê kategorii mêskoosobowoci dokonu-
je siê nowy podzia³ fleksyjny rzeczowników w odniesieniu do tego przypad-
ka, oparty na kryterium znaczeniowym: dla rzeczowników osobowych B. = D.,
dla nieosobowych stan pozostaje bez zmian, tj. koñcówka -y//-i (po k, g)
w dawnych tematach na -o-, -Ù-, np. ptaki, grzechy, oraz koñcówka -e w daw-
nych tematach na -jo-, -i-, -n- np. kraje, go³êbie, kamienie (ale: dni, nie: dnie).
Stare formy B. lmn. w odniesieniu do rzeczowników mêskoosobowych
s¹ u¿ywane jeszcze w XIX w. w tekstach poetyckich w funkcji stylizacji
archaizuj¹cej (np. u Konopnickiej króle, ch³opy).
Narzêdnik lmn. Tabela 21

-o- -y v“ky -y wozy -ami wozami,
-i [ ← -y] wilki wilkami
-jo- -i mÄi -mi mê¿mi -mi, -ami koñmi, mê¿ami
-Ù -{mi syn{mi -mi synmi -ami synami
-i- -÷mi gost÷mi -mi goæmi -mi goæmi
-n- -÷mi kamen÷mi -mi kamieñmi -ami kamieniami
208

#1615
W rozwoju koñcówek N. lmn. ujawnia siê regres koñcówek -y, -i w okre-
sie stpol. W dobie npol. wystêpuj¹ one ju¿ tylko szcz¹tkowo, np. we fraze-
ologizmach typu przed czasy, przed laty. W okresie stpol. daje siê zauwa¿yæ
równie¿ ekspansja koñcówki -mi zarówno w tematach miêkkich, jak i twar-
dych.
Od XVI w. zaznacza siê oddzia³ywanie koñcówki -ami z deklinacji a-te-
matowej. Dzisiejsza repartycja koñcówek -ami : -mi zasadza siê na kryte-
rium fonetycznym: -ami maj¹ wszystkie rzeczowniki twardotematowe,
-mi alternuje z -ami w rzeczownikach miêkkotematowych. Obocznoci
-ami//mi wystêpuj¹ do dzi, por. np. gwodziami//gwodmi.
Miejscownik lmn. Tabela 22

-o- -ìx{ v“cìx{ -ech wilcech -ach wilkach
-jo- -ix{ mÄix{ -ech mê¿ech -ach mê¿ach
-Ù -{x{ syn{x{ -ech syniech -ach synach
-i- -÷x{ gost÷x{ -ech gociech -ach gociach
-n- -÷x{ kamen÷x{ -ech kamieniech -ach kamieniach
Koñcówki -ix{ oraz -{x{ nie s¹ kontynuowane w polszczynie. W do-

bie stpol. dominuje koñcówka -ex we wszystkich typach deklinacyjnych.
W okresie XIV-XVI w. pojawi³a siê koñcówka -ox- polska innowacja
ograniczona terytorialnie do Ma³opolski i l¹ska wystêpuj¹ca w po³¹-
czeniu z rzeczownikami miêkkotematowymi i zakoñczonymi na spó³g³os-
kê tward¹ (konioch, dnioch, uczynkoch). Genezy tej koñcówki upatruje siê
w silnych tendencjach unifikacyjnych, w d¹¿eniu do ujednolicenia struktu-
ry fonetycznej koñcówek lmn.: M. -owie, D. -ow, C. -om, Msc. -och, które
nie mia³y zdolnoci palatalizacyjnych i tym samym nie wywo³ywa³y
alternacji tematycznych.
Od XVI w. wkracza koñcówka -ach (z tematów zakoñczonych na -a-)
i staje siê koñcówk¹ dominuj¹c¹. Archaiczna koñcówka -ech wystêpuje spo-
radycznie dla podtrzymania ró¿nic znaczeniowych, np. we W³ochach (o mie-
cie) we W³oszech (o pañstwie).
209

#1615
5.2. Deklinacja ¿eñska
Wokó³ rodzaju ¿eñskiego skupi³y siê te rzeczowniki, które zawiera³y

nastêpuj¹ce przyrostki tematyczne: -a-, -ja-, -i-, -Ú, -r-. Proces stapiania
siê piêciu typów deklinacyjnych w jeden ukazuj¹ schematycznie tabele
23-34.
Mianownik lp. Tabela 23

-a- -a ena -a ¿ona -a ¿ona
-ja- -a, -i dua, bogyni -a, -i dusza, bogyni -a, -i dusza, bogini
-i- -÷ kost÷ -þ koæ -þ koæ
-Ú -y kry -y : -þ kry, krew -þ krew
-r- -i mati -þ maæ, macier -þ maæ, macierz
Jêzyk stpol. kontynuuje w zasadzie stan ps³., zw³aszcza w zakresie de-

klinacji a- oraz ja-tematowej.
ród³em rpol. innowacji staj¹ siê:
1) bezkoñcówkowe formy rzeczowników deklinacji i-tematowej (koæ);
2) zanik form mianownikowych rzeczowników deklinacji spó³g³osko-
wej: Ú- oraz r-tematowej: kry, chor¹gy, bry, maæ i wprowadzenie na ich
miejsce form biernikowych: krew, chor¹giew, brew, macierz. W ten spo-
sób bowiem powstaje podtyp deklinacji rzeczowników ¿eñskich spó³g³os-
kowych z koñcówk¹ zerow¹.

-a- -y eny -y ¿ony -y, -i [ ← -y] ¿ony, nogi
duì,
-ja- -ì -e dusze, bogynie -i, -y [ ← -i] duszy, bogini
bogynjì
-i- -i kosti -i koci -i, -y [ ← -i] koci, twarzy
-Ú -e kr{ve -e, -i krwie, cerkwi -i krwi, cerkwi
-e, -y maciere,
-r- -e matere -y [ ← -i] macierzy
[ ← -i] maciery
210

#1615
Kontynuowana jest koñcówka -y z deklinacji a-tematowej oraz -i z de-
klinacji i-tematowej. Koñcówka -i zdobywa dominacjê we wszystkich te-
matach (z wyj¹tkiem rzeczowników a-tematowych).
Koñcówka -e (kontynuuj¹ca zarówno -ì, jak i -e) zostaje wyparta przez
-i w dobie stpol. W tym okresie równie¿ pojawia siê przejciowo przy-
miotnikowa koñcówka -ej, spotykana w rzeczownikach o dawnych tema-
tach na -ja-, -i- (np. rolej, paniej), która mog³a wystêpowaæ tak¿e
w celowniku i miejscowniku tych rzeczowników do XVI w. w³¹cznie.

-a- -ì eñì -e ¿onie -e ¿onie
duszy, duszy,
-ja- -i dui, bogynji -y [ ← -i], -i -y,-i
bogyni bogini
-i- -i kosti -i koci -i koci
-Ú -i kr{vi -i krwi -i krwi
-r- -i materi -i macieri -y [ ← -i] macierzy
Zwraca uwagê regularna kontynuacja koñcówek -e, -i (która po spó³-

g³oskach stwardnia³ych przesz³a w -y). Polsk¹ innowacj¹ doby stpol. by³o
wprowadzenie koñcówki -ej (rolej, paniej, ksieniej) w niektórych rzeczow-
nikach ja- oraz i-tematowych.
Biernik lp. Tabela 26

-a- -Ä nogÄ -ê nogê -ê nogê
duszê,
-ja- -Ä duÄ, bogynjÄ -ê, -¹ -ê duszê, boginiê
bogyni¹
-i- -÷ kost÷ -þ koæ -þ koæ
-Ú -÷ kr{v÷ -þ krew -þ krew
-r- -÷ mater÷ -þ macier -þ macierz
Regularn¹ koñcówkê zerow¹ maj¹ rzeczowniki dawnych deklinacji o te-

matach na -i-, -Ú-, -r-. Równie¿ regularnym kontynuantem jest koñcówka
-ê w deklinacji a-tematowej.
W rzeczownikach ja-tematowych wystêpowa³y dwie koñcówki: -ê (je-
211

#1615
li w M. lp. koñcówk¹ by³o -a), np. duszê, oraz -¹ (jeli w M. lp. koñców-
k¹ by³o -æ), np. wol¹, piecz¹, ewanielij¹. W rozwoju historycznym ujaw-
nia siê ekspansja koñcówki -ê; jedynym reliktem jest dzi forma pani¹.

-a- -ojÄ enojÄ -¹ ¿on¹ -¹ ¿on¹
-ja- -ejÄ duejÄ, -¹ dusz¹, -¹ dusz¹,
bogyn÷jÄ bogyni¹ bogini¹
-i- -÷jÄ kost÷jÄ -¹ koci¹ -¹ koci¹
-Ú- -÷jÄ kr{v÷jÄ -¹ krwi¹ -¹ krwi¹
-r- -÷jÄ mater÷jÄ -¹ macier¹ -¹ macierz¹
Koñcówka -¹ jest regularnym kontynuantem d³ugiej (pochodz¹cej z kon-

trakcji) przedpolskiej samog³oski nosowej.

-a- -ì eñì -e ¿onie -e ¿onie
dui, duszy, duszy,
-ja- -i -i, -y -i, -y
bogynji bogyni bogini
-Ú -e kr{ve -e krwie -i krwi
-r- -e matere -e maciere -y macierzy
Koñcówka -e w tematach twardych jest kontynuacj¹ koñcówki deklina-

cji a-tematowej. Pewn¹ ekspansywnoæ wykaza³a koñcówka -i (z deklina-
cji na -ja-, -i-), która objê³a rzeczowniki Ú- oraz r-tematowe (przy czym po
spó³g³oskach stwardnia³ych przesz³a w -y).
W wyniku tych procesów dokona³o siê uproszczenie pierwotnego reper-
tuaru koñcówek. W miejscu trzech pierwotnych koñcówek: -ì, -i, -e (od-
powiadaj¹cych piêciu wzorcom paradygmatycznym: -a-, -ja-, -i-, -Ú-, -r-)
wykrystalizowa³y siê dwie koñcówki: -e, -i//-y, z których pierwsza jest przy-
porz¹dkowana do dawnej deklinacji a-tematowej, druga za do pozosta³ych.
W staropolszczynie sporadycznie wystêpowa³a równie¿ przymiotni-
kowa koñcówka -ej.
212

#1615
Wo³acz lp. Tabela 29
-a- -o eno -o ¿ono -o ¿ono
due, dusze, duszo,
-ja- -e -e, -i -o, i
bogynje bogyni bogini
-Ú -i kr{vi -i krwi -i krwi
-r- -i materi -i [ → -y] macieri -y macierzy
Koñcówka -o kontynuuje koñcówkê ps³., przy czym w dobie stpol. obej-

muje swym zasiêgiem równie¿ rzeczowniki ja-tematowe, z których zosta-
je wyparta koñcówka -e. Koñcówka -i poszerza zasiêg swojego
wystêpowania o grupê rzeczowników typu bogini.
Innowacj¹ jest u¿ywanie M. w funkcji W. Innowacyjny charakter ma
równie¿ koñcówka -u w rzeczownikach deminutywnych i hipokorystycz-
nych (np. ¿abciu).
Mianownik, biernik, wo³acz lmn. Tabela 30

-a- -y eny -y ¿ony -y ¿ony
duì, dusze,
-ja- -ì -e -e dusze, boginie
bogynjì bogynie
-Ú -i br{vi -i brwi -i, -e brwi, cerkwie
-r- -i materi -i macieri -e macierze
Wszystkie odziedziczone z jêz. ps³. koñcówki s¹ kontynuowane: -y, -e,
-i. Pewn¹ ekspansywnoæ w okresie npol. wykazuje koñcówka -e z dekli-
nacji ja-tematowej, por. ³odzie, twarze, macierze oraz noce//nocy, posta-
cie//postaci, wsie//wsi, moce//mocy. Mimo tej ekspansji, znaczna czêæ form
zachowuje jako jedyn¹ koñcówkê -i, np. maci, napaci, oci, przykro-
ci, w³asnoci, brwi, koci. Proces rywalizacji obu tych koñcówek zacho-
dzi równie¿ we wspó³czesnej polszczynie.
Jeli chodzi o rzeczowniki deklinacji a- oraz -ja-tematowej, to jêz. pol.
zachowuje tu pierwotn¹ ps³. dystrybucjê koñcówek: -y//-i w rzeczownikach
twardotematowych, -e w rzeczownikach miêkkotematowych.
213

#1615
-a- -{ en{ -þ ¿on -þ ¿on
-ja- -÷ du÷, bogynj÷ -þ dusz, bogyñ -þ dusz, bogiñ
-i- -÷j÷ kost÷j÷ -i koci -i koci
-Ú -÷ br{v÷ -i brwi -i brwi
-r- -÷ mater÷ -i [ → -y] macieri -y macierzy
Regularnymi kontynuantami koñcówek ps³. s¹ koñcówki -þ, -i, które

konkuruj¹ ze sob¹. Najogólniejsza zasada repartycji jest nastêpuj¹ca: -þ
w tematach na -a-; -i w tematach na -i- oraz w tematach na -Ú-, -r-. Cha-
rakterystycznym zjawiskiem s¹ obocznoci typu: kuchni//kuchen, studni//
//studzien, sukni//sukien, a tak¿e: szyj, ¿mij wobec nadziei, zbroi, zawiei.

-a- -am{ onam{ -am//-om ¿onam//-om -om ¿onom
duam{, duszam//-om, duszom,
-ja- -am{ -am//-om -om
bogynjam{ bogyniam//-om boginiom
-i- -÷m{ kost÷m{ -am//-om kociam//-om -om kociom
-Ú -am{ br{vam{ -am//-om brwiam//-om -om brwiom
-r- -÷m{ mater÷m{ -am//-om macieram//-om -om macierzom
Koñcówka -em ( ← -÷m{) zaginê³a w dobie przedpimiennej; na jej

miejscu pojawi³a siê koñcówka -am. Ju¿ w okresie stpol. pojawi³a siê tu
koñcówka -om (z deklinacji mêskiej na -o-), która skutecznie wypar³a koñ-
cówkê -am w okresie rpol.
-a- -ami enami -ami ¿onami -ami ¿onami
duami, duszami, duszami,
-ja- -ami -ami -ami
bogynjami bogyniami boginiami
-i- -÷mi kost÷mi -mi koæmi -mi koæmi
-Ú -ami br{vami -ami brwiami -ami brwiami
-r- -÷mi mater÷mi -ami macierami -ami macierzami
214

#1615
Ju¿ w okresie stpol. ujawni³a siê dominacja koñcówki -ami nad koñ-
cówk¹ -mi. Regres tej ostatniej koñcówki jest wspó³czenie bardzo silny
wystêpuje ona np. w formach niæmi, koæmi, lecz ju¿ w potocznym fraze-
ologizmie dobry z kociami jest koñcówka -ami.

-a- -ax{ enax{ -ach ¿onach -ach ¿onach
duax{, duszach, duszach,
-ja- -ax{ -ach -ach
bogynjax{ bogyniach boginiach
kociech,
-i- -÷x{ kost÷x{ -ech, -ach -ach kociach
kociach
-Ú -ax{ br{vax{ -ach brwiach -ach brwiach
-r- -÷x{ mater÷x{ -ach macierach -ach macierzach
Ju¿ w jêz. stpol. dominuje koñcówka -ach, a od XVI w. jest jedyn¹

koñcówk¹ wystêpuj¹c¹ w tym przypadku. W okresie XIVXVI w. spora-
dycznie wystêpowa³a koñcówka -och pod wp³ywem rzeczowników rodza-
ju mêskiego.
5.3. Deklinacja nijaka
Deklinacja nijaka objê³a dawne rzeczowniki rodzaju nijakiego, które w

swej strukturze morfologicznej zawiera³y tematy zakoñczone na -o-, -jo-,
-n-, -t-, -s-. Proces kszta³towania siê tego typu deklinacyjnego przedsta-
wiaj¹ tabele 35-44.
Mianownik, biernik, wo³acz lp. Tabela 35

-o- -o lìto -o lato -o lato
-jo- -e polje -e pole -e pole
-n- -ê imê -ê imiê -ê imiê
-t- -ê telê -ê cielê -ê cielê
-s- -o- slovo -o s³owo -o s³owo
215

#1615
Wszystkie ps³. koñcówki s¹ kontynuowane w polszczynie do dzi,
a w zwi¹zku z tym wyk³adnikami fleksyjnymi rodzaju nijakiego s¹ koñ-
cówki -o, -e, -ê.
Istotn¹ rolê w kszta³towaniu koñcówek polskich odegra³y procesy fone-
tyczne, zw³aszcza w zakresie deklinacji jo-tematowej: nale¿a³y do niej
bowiem rzeczowniki maj¹ce zakoñczenie -je, -÷je: *polje, *zbog÷je →
*zbo-÷je → zboe, co w konsekwencji procesów fonetycznych (palatali-
zacji i kontrakcji) doprowadzi³o do powstania ró¿nic iloczasowych w sa-
mog³oskach koñcówkowych: polê, zboê. W dobie redniopolskiej ê uleg³o
cienieniu st¹d formy zboy, piæi, uæekañi, które przetrwa³y w gwarach
l¹skich i wielkopolskich.
Rzeczowniki zakoñczone na -÷je, oznaczaj¹ce nazwy urzêdów typu
podkomorze, podczasze, podstole, od XVI w. przyjmuj¹ postaæ podkomo-
rzy, podczaszy, podstoli. Oprócz omówionych wy¿ej procesów fonetycz-
nych, wp³yn¹³ na to czynnik morfologiczno-semantyczny, tj. analogia do
innych nazw urzêdów bêd¹cych genetycznie przymiotnikami (por. ³owczy,
wony, wojski).

-o- -a lìta -a lata -a lata
-jo- -a polja -a pola -a pola
-n- -e imene -a imienia -a imienia
-t- -e telête -a cielêcia -a cielêcia
-s- -e slovese -a s³owa -a s³owa
W tym wypadku ujawni³a siê silna tendencja unifikacyjna ju¿ w jêz.

stpol. upowszechni³a siê koñcówka -a. Refleksem dawnych koñcówek -e
w dawnych tematach na -n-, -t- jest miêkkoæ poprzedzaj¹cej spó³g³oski
przed now¹ koñcówk¹ -a: imeñ-a, æelêæ-a.
Rzeczowniki na -n-, -t- zachowuj¹ rozszerzone tematy, natomiast rze-
czowniki na -s- maj¹ w ca³ym paradygmacie skrócony temat: slov- → s³ov-,
a nie: sloves- → s³oves-.
Zró¿nicowanie koñcówek -a oraz -å zachowuj¹ dialekty ludowe, w któ-
rych formy deklinacji jo-tematowej (typ polja) maj¹ -å ← -ä ← -÷ja, np.
veselå, kåzañå.
216

#1615
-o- -u lìtu -u latu -u latu
-jo- -u polju -u polu -u polu
-n- -i imeni -u imieniu -u imieniu
-t- -i telêti -u cielêciu -u cielêciu
-s- -i slovesi -u s³owu -u s³owu
Ujawni³a siê silna tendencja unfikacyjna wyk³adnikiem C. lp. rzeczow-

ników rodzaju nijakiego zosta³a koñcówka -u. W najstarszych tekstach
zachowa³a siê jeszcze koñcówka -i (np. dzieciêci ¯B oraz Pfl.) wyparta
ostatecznie przez -u. Wystêpuj¹ tak¿e lady ekspansji koñcówki -owi, np.
stpol. imieniowi (Ppu³.) i wspó³czesne po³udniowi.

-o- -om÷ lìtom÷ -em latem -em latem
-jo- -em÷ poljem÷ -em polem -em polem
-n- -÷m÷ imen÷m÷ -em imieniem -em imieniem
-t- -÷m÷ telêt÷m÷ -em cielêciem -em cielêciem
-s- -÷m÷ sloves÷m÷ -em s³owem -em s³owem
Koñcówka -om nie zachowa³a siê w polszczynie. Innowacj¹ okresu

stpol. by³a koñcówka -im w rzeczownikach zakoñczonych pierwotnie na
-÷je, np. mi³osierdzim, dr¿enim, wiesielim, która jednak wysz³a z u¿ycia
w XVI w. Dominant¹ fleksyjn¹ sta³a siê koñcówka -em.
-o- -ì lìtì -e lecie -e lecie
-jo- -i polji -i/-y, -u morzy, polu -u polu
-n- -e imene -u imieniu -u imieniu
-t- -e telête -u cielêciu -u cielêciu
-s- -e slovese -e s³owie -e s³owie
Koñcówkê -i zachowa³y do XV w. wyrazy utworzone formantem -÷je,
np. czynieni, umêczeni, pisani. Koñcówka -e ogranicza zasiêg wystêpowa-
217

#1615
nia do rzeczowników dawnej deklinacji o-tematowej, których temat nie
koñczy siê na -k, -g, -ch, oraz rzeczowników deklinacji s-tematowej. Inno-
wacj¹ polsk¹ jest ekspansja koñcówki -u (genetycznie zwi¹zanej z deklina-
cj¹ Ù-tematow¹, która w jêz. ps³. obejmowa³a wy³¹cznie rzeczowniki r.m.)
na wszystkie rzeczowniki o temacie miêkkim i zakoñczonym na -k, -g, -ch.
Mianownik, biernik, wo³acz lmn. Tabela 40

-o- -a lìta -a lata -a lata
-jo- -a polja -a pola -a pola
-n- -a imena -a imiona -a imiona
-t- -a telêta -a cielêta -a cielêta
-s- -a slovesa -a s³owa -a s³owa
Od czasów ps³. jedynym wyk³adnikiem M. lmn. jest koñcówka -a. Maj¹

j¹ do koñca XVI w. rzeczowniki typu podkomorza, podczasza; póniej
przejmuj¹ one koñcówki typowe dla rzeczowników mêskoosobowych:
podkomorzowie, podczaszowie. Od pocz¹tków rozwoju jêz. pol. rzeczow-
niki deklinacji s-tematowej wyrównuj¹ w obrêbie ca³ego paradygmatu te-
mat do M. lp.: s³owo s³owa (nie: s³owiesa).

-o- -{ lìt{ -þ lat -þ lat
-jo- -÷ polj÷ -þ pÃl -þ pól
-n- -{ imen{ -þ imion -þ imion
-t- -{ telêt{ -þ ciel¹t -þ ciel¹t
-s- -{ sloves{ -þ s³Ãw -þ s³ów
Wyk³adnikiem D. lmn. jest od zaniku jerów koñcówka -þ. Zanik -{, -÷
wywo³a³ okrelone skutki fonetyczne, tj. wzd³u¿enie samog³osek tematycz-
nych, co doprowadzi³o w okresie npol. do alternacji typu: pola pól, cie-
lêta ciel¹t.
Staropolsk¹ innowacj¹ jest wprowadzenie koñcówek -i//-y w rzeczow-
nikach miêkkotematowych typu: wybrze¿e tych wybrze¿y, rozdro¿e tych
rozdro¿y. Niektóre obocznoci przetrwa³y do dzi: przedmieæ//przedmie-
ci, przys³ów//przys³owi.
218

#1615
-o- -om{ lìtom{ -om latom -om latom
-jo- -em{ poljem{ -om polom -om polom
-n- -÷m{ imen÷m{ -om imieniom -om imionom
-t- -÷m{ telêt÷m{ -om cielêtom -om cielêtom
-s- -÷m{ sloves÷m{ -om s³owom -om s³owom
Koñcówka -om zdominowa³a pozosta³e jeszcze w okresie przedpolskim.
W okresie rpol. przyjmowa³a ona postaæ -óm. Przejciowo (XVXVI w.)
wystêpowa³a tak¿e koñcówka -am z deklinacji ¿eñskiej.

-o- -y lìty -y, -mi laty -ami latami
-jo- -i polji -mi polmi -ami polami
-n- -y imeny -y imiony -ami imionami
-t- -y telêty -y cielêty -ami cielêtami
-s- -y slovesy -y s³owy -ami s³owami
Od pocz¹tku rozwoju polszczyzny koñcówki -i, -y s¹ zastêpowane przez

-mi, nie tylko w tematach na -jo-, lecz tak¿e w rzeczownikach o-temato-
wych. Od XVI w. wkracza, a nastêpnie (XVII w.) zdobywa dominacjê koñ-
cówka -ami z deklinacji ¿eñskiej. Relikty dawnych form fleksyjnych
przetrwa³y w wyra¿eniach frazeologicznych: przed laty, dobrymi s³owy.
-o- -ìx{ lìtìx{ -ech leciech -ach latach
-jo- -ix{ poljix{ -ech polech -ach polach
-n- -÷x{ imen÷x{ -ech imieniech -ach imionach
-t- -÷x{ telêt÷x{ -ech cielêciech -ach cielêtach
-s- -÷x{ sloves÷x{ -ech s³owiech -ach s³owach
Odziedziczona z jêz. ps³. koñcówka -ich jest wypierana ju¿ w okresie
stpol., a zasiêg odziedziczonej koñcówki -ech jest w okresie stpol. ograni-
czony przez ekspansjê koñcówki -ach. Koñcówka -ach (przeniesiona z de-
219

#1615
klinacji ¿eñskiej) zdobywa w XVI w. przewagê nad pozosta³ymi, a nastêp-
nie staje siê dominant¹ fleksyjn¹. Przejciowo (pod wp³ywem deklinacji
mêskiej) wystêpowa³a tak¿e koñcówka -och bêd¹ca polsk¹ innowacj¹.
5.4. Deklinacja mieszana
Uwzglêdniaj¹c d³u¿sz¹ perspektywê historyczn¹, dostrzegamy, ¿e prze-

obra¿enia w rozwoju fleksji rzeczowników wi¹za³y siê przede wszystkim
ze zmian¹ kryteriów podzia³u na deklinacje: w jêz. pie. decydowa³ o tym
przyrostek tematyczny, a w jêz. ps³. rodzaj gramatyczny. Istotn¹ cech¹
imiennej fleksji polskiej jest obok dziedzictwa ps³. wzrost roli czynni-
ka semantycznego. W formowaniu siê fleksji okresu rpol. i npol. w szcze-
gólnoci ujawni³ siê konflikt miêdzy form¹ a znaczeniem ró¿nych grup
rzeczowników.
Rzeczowniki typu s³uga, mê¿czyzna, starosta (a tak¿e zapo¿yczone po-
eta, idiota, erudyta) oraz sêdzia, hrabia, wyk³adowca mia³y pierwotnie
odmianê a- oraz ja-tematow¹, obejmuj¹c¹ przede wszystkim rzeczowniki
rodzaju ¿eñskiego, choæ zachowywa³y rodzaj mêski. Rozwój fleksyjny tej
grupy rzeczowników poszed³ w tym kierunku, ¿e w liczbie pojedynczej
zachowuj¹ one odmianê ¿eñsk¹, a w liczbie mnogiej (poczynaj¹c od XVI w.)
uzyskuj¹ paradygmat mêskoosobowy.
Lp. Lmn.
M. mê¿czyzna mê¿czyni
D. mê¿czyzny mê¿czyzn
C. mê¿czynie mê¿czyznom
B. mê¿czyznê mê¿czyzn
N. mê¿czyzn¹ mê¿czyznami
Msc. mê¿czynie mê¿czyznach
W. mê¿czyzno mê¿czyni
Historycznie nieregularn¹ odmianê maj¹ rzeczowniki zbiorowe typu

bracia. Pierwotnie by³y to kolektiwa, czyli rzeczowniki znaczeniowo zbio-
rowe, formalnie za singularia tantum zachowuj¹ce liczbê pojedyncz¹. Od-
mienia³y siê nastêpuj¹co:
220

#1615
M. bracia, ksiê¿a
D. braci, ksiê¿y (-ej)
C. braci, ksiê¿y (-ej)
B. braci¹, ksiê¿¹
N. braci¹, ksiê¿¹
Msc. braci, ksiê¿y (-ej)
W. bracio, ksiê¿o
W okresie rpol. dominuj¹c¹ rolê zaczê³o odgrywaæ znaczenie ono

zdeterminowa³o zwi¹zki syntaktyczne, co w konsekwencji doprowadzi³o
do przekszta³cenia siê dawnych form syngularnych w pluralne, por. ta bracia
przysz³a → ci bracia przyszli, st¹d te¿ uzyskalimy paradygmat:
Lmn.
M. bracia, ksiê¿a
D. braci, ksiê¿y
C. braciom, ksiê¿om
B. braci, ksiê¿y
N. braæmi, ksiê¿mi
Msc. braciach, ksiê¿ach
W. bracia, ksiê¿a
Mieszany paradygmat odmiany zachowuj¹ tak¿e rzeczowniki pocho-

dzenia obcego zakoñczone na -um (typu liceum), które nie odmieniaj¹ siê
w liczbie pojedynczej, natomiast w liczbie mnogiej odmieniaj¹ siê wed³ug
wzorca rodzaju nijakiego i mêskiego, por.:
M. licea
D. liceów
C. liceom
B. licea
N. liceami
Msc. liceach
W. licea
Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e tzw. deklinacjê mieszan¹ stano-

wi¹ ró¿ne typy rzeczowników o nieregularnej odmianie.
221

#1615
5.5. Liczba podwójna
W jêz. stpol. funkcjonowa³a jeszcze choæ w ograniczonym zakresie

liczba podwójna. Oto przyk³ady zachowanych form:
M., B., W. r.m. dwa szczyta, dwa mê¿a
r.¿. dwie rêce, dwie wiecy
r.n. dwie cie, dwie plecy
D., Msc. r.m. dwu panu, dwu królu
r.¿. dwu kopu, dwu niedzielu
r.n. dwu latu, dwu pokoleniu
C., N. r.m. dwiema zakonoma, dwiema mê¿oma
r.¿. dwiema niewiastama, dwiema rzeczoma
r.n. dwiema latoma, dwiema plecoma
Do dzi przetrwa³y tylko nieliczne formy, por. rêce, oczy, uszy, rêkoma,
oczyma, uszyma, w rêku, oku, uchu; niektóre z nich tylko w przys³owiach,
np. trzy gêsi, dwie niewiecie uczyni³y jarmark w miecie; m¹drej g³owie
doæ dwie s³owie.
5.6. Wnioski
Historia fleksji rzeczowników jêzyka polskiego jest cile zwi¹zana

z tendencjami rozwojowymi poprzednich epok. Niew¹tpliwie najwa¿niej-
sz¹ tendencj¹ rozwojow¹ fleksji imiennej (zapocz¹tkowan¹ w jêz. ps³.) by³o
przekszta³cenie deklinacji tematowej (w³aciwej jeszcze epoce pie.) w de-
klinacjê rodzajow¹.
W ewolucji paradygmatów rzeczownikowych ujawni³y siê dwa prze-
ciwstawne kierunki zmian upraszczanie i komplikowanie odmiany.
5.6.1. TENDENCJA DO UPROSZCZEÑ ODMIANY
Upraszczanie systemu fleksyjnego rzeczowników polega³o na tym, ¿e:

1) zmniejszy³a siê liczba paradygmatów, tzn. na miejscu pierwotnych
paradygmatów tematowych: -a-, -ja-, -o-, -jo-, -i-, -Ù-, -Ú-, -r-, -n-, -t-, -s-
powsta³y trzy: paradygmat rzeczowników mêskich, nijakich i ¿eñskich (oraz
222

#1615
typ mieszany obejmuj¹cy odmianê rzeczowników nieregularnych flek-
syjnie);
2) zmniejszy³a siê liczba koñcówek wyk³adników poszczególnych
przypadków, por. np. w N. lp. na miejscu odziedziczonych w tym przypad-
ku koñcówek -oj¹, -ej¹, -÷j¹, -om÷, -em÷, -÷m÷ zachowa³y siê dwie: -¹,
-em; podobnie z repertuaru koñcówek C. lmn. -om{, -em{, -am{, -÷m{ prze-
trwa³a tylko koñcówka -om; por. tak¿e N. lmn. z koñcówkami -y, -i-, -÷mi,
-{mi, -ami, które zosta³y zredukowane do -ami i sporadycznie -mi, oraz
Msc. lmn. z koñcówkami -ìx{, -ix{, -÷x{, -{x{, -ax{ zredukowanymi do
-ach i kilkoma archaizmami z -ech;
3) szczególn¹ ekspansywnoæ wykazywa³y koñcówki morfologicznie
wyraziste, jednofunkcyjne, zaczynaj¹ce siê na g³oskê, która nie tworzy³a
alternacji morfologicznych (nie palatalizowa³a spó³g³osek), por. -om, -ami,
-ach. Koñcówki te wywodz¹ siê z bardzo licznych typów deklinacyjnych
o- oraz a-tematowych. Na uwagê zas³uguje równie¿ ekspansja (a póniej
dominacja) koñcówek z bardzo nielicznej deklinacji Ù-tematowej, por. D. lp.
-u, C. lp. -owi, Msc. lp. -u, W. lp. -u, M. lmn. -owie, D. lmn. -ów. Ich
produktywnoæ wi¹¿e siê niew¹tpliwie z wyrazistoci¹ morfologiczn¹ koñ-
cówki -owi, -owie, -ów informuj¹ o podstawowych kategoriach fleksyjnych:
liczbie, rodzaju i przypadku deklinowanego rzeczownika;
4) przejawem tendencji upraszczaj¹cych s¹ nie tylko zmiany w zakre-
sie tzw. fleksji zewnêtrznej, tzn. w koñcówkach, lecz tak¿e wyrównania
analogiczne w tematach. Charakterystycznym zjawiskiem jest ujednolice-
nie form mianownika i biernika w pierwotnych typach deklinacyjnych z te-
matami na -Ú-, -n-, -r-, por. ps³. M. lp. *cƒky, B. lp. *cƒk÷v{ → pol. M.,
B. lp. cerkiew; ps³. M. lp. *kamy, B. lp. *kamen÷ → pol. M., B. lp. ka-
mieñ; ps³. M. lp. *mati, B. lp. *mater÷ → pol. M., B. macierz. Inny rodzaj
wyrównania analogicznego w temacie dokona³ siê w grupie rzeczowników
s-tematowych, w których postaæ tematu M. i B. lp. zosta³a narzucona po-
zosta³ym przypadkom obu liczb, st¹d M. lp. s³owo, D. lp. s³owa (nie: s³o-
wiesa) itp. Reliktami tu s¹ niebiosa, w niebiesiech (niebiosach) wobec
nowszych form nieba, w niebach. Innym przejawem tej samej tendencji
jest usuwanie alternacji zwi¹zanej z palatalizacj¹ spó³g³osek tylnojêzyko-
wych przez zastêpowanie koñcówek palatalizuj¹cych niepalatalizuj¹cymi,
np. w Msc. lp. -u zamiast -e, np. na pocz¹tku, zamiast na pocz¹tce (bo:
pocz¹tek), w Msc. lmn. -ach zamiast -ech, np. w grzechach zamiast w
grzeszech (bo: grzech). Na uwagê zas³uguje tak¿e usuwanie tematycznych
223

#1615
alternacji samog³oskowych, powsta³ych m.in. w wyniku wokalizacji jerów,
przeg³osu, np. szwiec, szewca → szewc, szewca; sjem, sejmu → sejm, sej-
mu; ¿ona, ¿enie → ¿ona, ¿onie;
5) do uproszczenia systemu fleksyjnego rzeczownika w znacznym stop-
niu przyczyni³ siê zanik liczby podwójnej.
5.6.2. TENDENCJA DO KOMPLIKACJI ODMIANY
Do najdawniejszych procesów komplikuj¹cych polsk¹ fleksjê nale¿y

zaliczyæ powi¹zanie odmiany rzeczowników rodzaju mêskiego z ich zna-
czeniem, czyli zjawisko semantyzacji polskiej fleksji.
Przejawami semantyzacji jest powstanie kategorii ¿ywotnoci//nie¿ywot-
noci w liczbie pojedynczej, kategorii mêskoosobowoci//niemêskoosobo-
woci w liczbie mnogiej oraz narodziny nowej opozycji nomina
apellativa : nomina propria, a tak¿e mniej systemowe (bardziej zleksy-
kalizowane) zró¿nicowania znaczeniowe typu Niemcach Niemczech,
o pañstwu o pañstwie itp. Pocz¹tki kategorii ¿ywotnoci siêgaj¹ epoki
pras³owiañskiej. Genezy jej nale¿y upatrywaæ w dwu zjawiskach:
1) we fleksji pytajnego zaimka osobowego rodzaju mêskiego k{to, któ-
ry jako jedyny mia³ D. = B., tzn. kogo;
2) w syntaktycznej specjalizacji podmiotowej funkcji mianownika i do-
pe³nieniowej funkcji biernika w swobodnym szyku zdania konstrukcje
typu syn kocha ojciec by³y dwuznaczne, a zró¿nicowanie form biernika
przy rzeczownikach osobowych usuwa³o tê dwuznacznoæ, por. syn kocha
ojca, ojca kocha syn oraz ojciec kocha syna, syna kocha ojciec.
Ukszta³towanie siê tej kategorii przypada na wiek XV, a w XVI w.
proces jest ju¿ zakoñczony. Pras³owiañska zgodnoæ M. i B. przetrwa³a w
archaicznych ju¿ dzi wyra¿eniach: wyjæ za m¹¿, si¹æ na koñ, na mi³y
Bóg, byæ za pan brat, na w. Jan itp. ¯ywotnoæ//nie¿ywotnoæ rzeczow-
ników rodzaju mêskiego sta³a siê te¿ kryterium rozró¿niania form dope³-
niacza lp.: -a w rzeczownikach ¿ywotnych, -u//-a w nie¿ywotnych.
Kategoria mêskoosobowoci rozwija siê w XVII w.; jest ograniczona
do liczby mnogiej, cilej ujawnia siê w M. i B. tej liczby. W aspekcie
historycznym polega na tym, ¿e koñcówki dawnego M. lmn. s¹ zachowa-
ne wy³¹cznie w grupie rzeczowników rodzaju mêskiego o znaczeniu oso-
bowym, pozosta³e rzeczowniki maj¹ w tym przypadku dawne koñcówki
B. lmn., por. ch³opi snopy, so³tysi wrzosy. Zró¿nicowanie dokona³o siê
224

#1615
równie¿ w B. lmn.: w rzeczownikach osobowych jest on równy D., w nie-
osobowych M., por. widzê panów domy, ch³opów snopy. Ró¿nicowa-
nie fleksji rzeczowników w³asnych i rzeczowników pospolitych jest dopiero
w pocz¹tkowym stadium.
Drugim (oprócz semantycznego) czynnikiem komplikuj¹cym polsk¹ flek-
sjê rzeczowników jest czynnik fonetyczny, który, po pierwsze, przejawia
siê w ró¿norodnych g³oskowych alternacjach tematycznych, a po drugie
w uzale¿nieniu koñcówki od postaci fonetycznej tematu. Regularne obocz-
noci tematów s¹ spowodowane nastêpuj¹cymi polskimi procesami fone-
tycznymi:
1) przeg³osem (zob. II.2.), np. las : lee, vat : veæe, lato : leæe;76
2) wokalizacj¹ jerów (zob. II.2.), np. pes : psa, len : lnu, sen : snu,
x³opec : x³opca77 i najnowsze koæo³ : kot³a, oo³ : os³a, koo³ : koz³a;78
3) wzd³u¿eniem zastêpczym (zob. II.3.5.), np. ród : rodu, stó³: sto³u,
vóz : vozu, dÄb : dêba, zÄb : zêba, mÄ : mêa;79
4) palatalizacj¹ spó³g³osek (zob. II.9.), np. ród : ro»e, ona : oñe, lato
: leæe, rêka : rêki : rêce, noga : nogi : no¼e80 oraz nowsze alternacje typu
V³ox : V³oy → V³oi, mnix : mñiy → mñii (analogicznie do so³tys :
so³tyi, bosy : boi).
Innym aspektem oddzia³ywania czynników fonetycznych na rozwój flek-
sji jest uzale¿nienie koñcówki od charakteru fonetycznego tematu fleksyj-
nego rzeczownika. Przyk³adowo, koñcówki dawnej deklinacji Ù-tematowej
(czyli twardotematowej) -ovi, -ove, -ov po przejciu do rzeczowników miêk-
kotematowych ulega³y modyfikacji w -evi, -eve, -ev81.
76
Nie mo¿na tu nie zauwa¿yæ kontrtendencji d¹¿enia do usuwania tej obocznoci,
por. miot³a : mietle → miotle, owiata : owiecie → owiacie, ¿ona : ¿enie → ¿onie, jezio-
ro : jezierze → jeziorze, miód : miedzie → miodzie, wiosna : wienie → wionie.
77
Przejawem tendencji do unifikacji tematów s¹ ich stpol. modyfikacje typu: sjem →
sejm, bo sejmu...; szwiec → szewc, bo szewca...; szemr → szmer, bo szmeru...; bochnek
→ bochenek, bo bochenka...; cka → deska, bo desk (→ desek).
78
Por. tak¿e stpol. nie umotywowane historycznie alternacje typu: ogñ → ogieñ, bo
ognia; w¹z³ → wêze³, bo wêz³a; podobnie jak: stopieñ : stopnia, orze³ : or³a.
79
Por. tendencjê do usuwania tego typu alternacji: ból bólu.
80
Por. stpol. tendencjê do usuwania alternacji zwi¹zanej z palatalizacj¹ spó³g³osek
tylnojêzykowych typu: M. lp. jab³ce → jab³ku, bo jab³ko; skutce → skutku, bo skutek;
grzesze → grzechu, bo grzech; bodze → bogu, bo bóg.
81
Ta obocznoæ jest do dzi zachowana w przymiotnikach dzier¿awczych, które sta³y
siê podstaw¹ nazw miejscowych typu Lwów, Kraków : Sochaczew, Parczew oraz form
typu królowa : królewna, Olszowski : Olszewski.
225

#1615
Kryterium fonetyczne odgrywa istotn¹ rolê w doborze koñcówek, np.
Msc. lp., W. lp., M. lmn., D. lmn., N. lmn. deklinacji mêskiej oraz we
wszystkich niemal przypadkach deklinacji ¿eñskiej, por. Msc. lp. rzecz.
r.m. koñcówka -e w po³¹czeniu z tematami twardymi (oprócz tych, które
s¹ zakoñczone na -k, -g, -x), koñcówka -u w po³¹czeniu z tematami miêk-
kimi i zakoñczonymi na -k, -g, -x: zeyæe, stole, dyme oraz evcu, boku,
daxu; C. lp. rzecz. r.¿. koñcówka -e w po³¹czeniu z tematami twardymi,
koñcówka -i w po³¹czeniu z tematami miêkkimi: dame, g³ove, kê¼e oraz
pañi, emi, vo”i itp.
Pierwotne alternacje morfologiczne zachowa³y siê w polszczynie tyl-
ko w kontynuantach dawnych tematów zakoñczonych na -n-: *imê : *imene
→ imê : imeña oraz dawnych tematów zakoñczonych na -t-: *telê : *telête
→ æelê : æelêæa.
Wykorzystanie rodków fonologicznych w systemie morfologicznym
jêzyka jest przedmiotem badañ dzia³u jêzykoznawstwa zwanego morfo-
nologi¹, morfofonemik¹, morfonemik¹. Badania te dotycz¹ planu syn-
chronicznego jêzyka.
226

#1615
6. ODMIANA ZAIMKÓW
Pod wzglêdem morfologicznym zaimki by³y imionami i jak wszystkie

imiona mia³y budowê trójcz³onow¹, tzn. sk³ada³y siê z rdzenia, przyrostka
tematycznego i koñcówki. Wed³ug deklinacji o-tematowej odmienia³ siê
np. pie. *t-o-d → ps³. *t{ → pol. ten; pie. *egh-o-m → ps³. *az{ → pol.
ja; wed³ug deklinacji i-tematowej np. pie. *j-i-s → ps³. *j{ → stpol. jen;
pie. *kÞ-i-d → ps³. *è÷ → pol. co. Rdzeni zaimkowych by³o niewiele.
Najstarsz¹ warstwê stanowi¹ zaimki osobowe, pewne zaimki wskazuj¹ce
i dzier¿awcze oraz pytajne.
6.1. Zaimki osobowe
W jêz. pie. nale¿a³y do tej grupy jedynie zaimki pierwszej i drugiej oso-
by; funkcjê zaimka trzeciej osoby przej¹³ w jêz. ps³. zaimek wskazuj¹cy
on{, ona, ono. Pie. forma zaimka pierwszej osoby *eghom (por. ³ac. ego)
by³a kontynuowana w jêz. ps³. w postaci *az{ (dokonywa³a siê tu palatali-
zacja g → z we wszystkich jêzykach satemowych, w tym tak¿e w ps³.,
samog³oska -o- uleg³a skróceniu i przesz³a w {, wyg³osowa spó³g³oska
zgodnie z prawem sylaby otwartej zosta³a zredukowana), w polszczy-
nie natomiast zagin¹³ nie tylko jer w pozycji s³abej, lecz równie¿ wyg³oso-
wa spó³g³oska -z, a samog³oska rdzenna zosta³a wzmocniona protetyczn¹
jot¹. Mniej radykalne zmiany zasz³y w formie zaimka drugiej osoby: pie.
*tÚ → ps³. *ty → pol. ty (por. ³ac. tu). Charakterystyczn¹ cech¹ obu tych
zaimków by³o i jest to, ¿e s¹ one pozbawione kategorii rodzaju. Drug¹
227

#1615
istotn¹ cech¹ paradygmatu zaimków osobowych jest supletywizm form,
który przetrwa³ od czasów pie., por. pie. M. lp. *eghom, D. lp. *mene, M.
lmn. *mes, D. lmn. *nÃsÃm; ps³. *jaz{, *mene, *my, *nas{; pol. ja, mnie,
my, nas.
Ewolucjê zmian w paradygmacie odmiany zaimków osobowych ukazuje
tabela 45.
Tabela 45
Liczba Odmiana ps³. Odmiana pol.
Lp. M. az{ ty ja ty
D. mene tebe mnie ciebie
C. m÷nì//mi tobì//tebì//ti mnie//mi tobie//ci
B. mê//me//mene tê//te//tebe miê//mie//mnie ciê//cie//ciebie
N. m÷nojÄ tobojÄ mn¹ tob¹
Msc. m÷nì tobì//tebì mnie tobie
Lmn. M. my vy my wy
D. nas{ vas{ nas was
C. nam{ vam{ nam wam
B. nas{//ny vas{//vy nas was
N. nami vami nami wami
Msc. nas{ vas{ nas was
Lpodw. M., B., W. na va na wa
D., Msc. naju vaju naju waju
C., N. nama vama nama wama
Zaimki w polszczynie s¹ doæ regularn¹ kontynuacj¹ stanu ps³. (przy

uwzglêdnieniu zmian wynikaj¹cych z procesów fonetycznych: zaniku je-
rów w pozycji s³abej, polskich palatalizacji itp.). Komentarza wymagaj¹
jedynie formy biernika.
Formy pe³ne: ps³. *mene, *tebe, pol. mnie, ciebie s¹ przeniesione z dope³-
niacza. W pozycji enklitycznej wystêpowa³y formy krótkie, przy czym zró¿-
nicowa³y siê one dialektalnie w Ma³opolsce i na l¹sku upowszechni³y
siê po czasowniku formy bez nosówki, natomiast na Mazowszu i w Wielko-
polsce wystêpowa³y formy miê, ciê. Formy z nosówk¹ wystêpowa³y na
ca³ym polskim terytorium jêzykowym po przyimkach, por. na miê, przez
ciê. W okresie npol. zachowa³y siê ju¿ tylko formy pe³ne i formy z nosówk¹:
mnie miê, ciebie ciê. Ps³. B. lmn. *ny, *vy nie zachowa³ siê w polszczynie.
Zaimek ty w przypadkach zale¿nych jest zastêpowany przez zaimek
228

#1615
zwrotny siê, je¿eli oznacza podmiot czynnoci, o której mowa, tzn. osobê
wykonuj¹c¹ tê czynnoæ. Zaimek zwrotny siê ma paradygmat defektywny
jest pozbawiony mianownika, a formy przypadków zale¿nych s¹ ograni-
czone do liczby pojedynczej.
Odmiana ps³. Odmiana pol.
M.
D. sebe siebie
C. sobì//sebì//si sobie
B. sebe//sê//sì siê//sie
N. sobojÄ sob¹
Msc. sobì//sebì sobie
Na podkrelenie zas³uguje fakt, ¿e forma enklityczna B. siê czêsto nie
ma ju¿ charakteru zaimkowego. Funkcjonuje ona jako morfem s³owotwór-
czy przy tworzeniu czasowników nieprzechodnich od przechodnich, np.
toczyæ siê : toczyæ, b¹d te¿ jako morfem fleksyjny przy tworzeniu form
bezosobowych typu mówi siê i strony biernej, np. dom buduje siê szybko.
Formy celownika zaimków osobowych i zaimka zwrotnego obok swej
prymarnej funkcji pe³ni³y w jêz. stpol., a tak¿e we wspó³czesnej odmianie
polszczyzny mówionej, funkcjê partyku³y ekspresywnej, tzw. dativus
ethicus, por. tedycz vþc on svþ glovþ krige (y szonuge), a oczaloc z on nix
nedba. A takesc z y svþczy appostoli szþc z oni tho byly czynili. Allec z
nauþcze swþty barthlomeg gest on tho byl czynil (Kgn.) oraz wspó³cze-
sne: on c i do mnie ma pretensje; ale c i siê napracowa³.
Funkcjê zaimka drugiej osoby w zwrotach grzecznociowych pe³ni¹
wyrazy pan, pani, a trzeciej osoby pañstwo.
W funkcji zaimka trzeciej osoby upowszechni³ siê w jêz. ps³. zaimek
pierwotnie wskazuj¹cy *on{, ona, ono. Mia³ on twardotematow¹ odmia-
nê: on{, onogo, onomu...; ona, onojì, onoji. Pierwsz¹ zmian¹ fleksyjn¹
w polszczynie by³o wprowadzenie do tego paradygmatu koñcówek ana-
logicznych, miêkkotematowych: -ego, -emu...; -ej, -ej..., które zosta³y prze-
niesione z zaimków typu *j÷, ja, je, *moj÷, moja, moje itp. Nowa, osobowa
funkcja zaimka on, ona, ono sprzyja³a ograniczaniu jego pierwotnej wska-
zuj¹cej funkcji, której reliktami s¹ w polszczynie wyra¿enia typu onego
czasu, wonczas. Drug¹ istotn¹ zmian¹ by³a kontaminacja odmiany tego za-
imka z odmian¹ zaimka anaforycznego *j÷, ja, je82.
82
Ju¿ w jêz. ps³. uwidoczni³a siê tendencja do ograniczania tej pierwotnej anaforycznej
229

#1615
Tabela 46
Stan ps³. Stan stpol. Stan ps³. Stan pol.
Lp.
M. on{ ono ona on ono ona j÷ je ja on ono ona
D. onogo onojì onego onej jego jejì jego, go, niego jej, niej
C. onomu onoji onemu onej jemu jeji jemu, mu, jej, niej
niemu
B. on{ ono onÄ on ono onê j÷ je jÄ = D. je, nie j¹, ni¹
ji
N. onìm÷ onojÄ onym on¹ jim÷ jejÄ jim83 j¹ > ni¹
> nim
Msc. onom÷ onoji onem onej jem÷ jeji jem> niem > jej > niej
nim
Lmn.
M. oni ona ony oni ona ony ji ja je oni, one one
one
D. onìx{ onich jix{ ich, nich
C. onìm{ onim jim{ im, nim
B. ony ona ony ony ona ony jì ja jì ich, nich je, nie
N. onìmi onemi jimi jimi > nimi
Msc. onìx{ onich jix{ ich > nich
Schemat tych zmian przedstawia tabela 46.

Dokonana w polszczynie kontaminacja odmiany dwu zaimków *on{,
ono, ona oraz *j÷, je, ja mia³a istotny wp³yw na kszta³t formalny i seman-
tyczny nowego paradygmatu.
1. Wytworzy³ siê nowy supletywizm form mianownik przypadki za-
le¿ne: on jego, oni ich (por. odziedziczony z jêz. pie. supletywizm
form zaimków 1. i 2. osoby: ja mnie, my nas, ty ciebie, wy was).
2. Pojawi³o siê wiele form innowacyjnych, zw³aszcza form z nag³oso-
wym n-. Geneza ich wi¹¿e siê z wystêpowaniem w polszczynie obocz-
nych form przyimka *k{n-//k{-, *v{n-//v{-, *s{n-//s{-. Po³¹czenia
przyimków z zaimkiem typu: *k{n + jemu, *s{n + jim÷ w wyniku perinte-
gracji (której sprzyja³a obecnoæ form *k{, *s{) i absorpcji morfologicznej
przekszta³ci³y siê w k + niemu, z + nim, tzn. nast¹pi³o przesuniêcie przy-
(tzn. wskazuj¹cej na znany przedmiot) funkcji. Sta³ siê on sk³adowym elementem z³o¿o-
nej odmiany przymiotników (zob. III.7.2.; 7.4.), por. *dobra+ja, a w po³¹czeniu z party-
ku³¹ ¿e stawa³ siê zaimkiem wzglêdnym, por. ja¿e, je¿e.
83
Por. zachowan¹ do dzi tê formê w skostnia³ym po³¹czeniu im lepiej, tym gorzej.
230

#1615
imkowego -n- do zaimka. Pocz¹tkowo u¿ywano tych form tylko po przy-
imkach z uzasadnionym genetycznie n-, potem jednak rozszerzono je na
inne przyimki, np. do niego, za nim, przy nim. W konsekwencji formy N.
i Msc. maj¹ wy³¹cznie nag³osowe n-. W okresie stpol. by³y jeszcze w u¿y-
ciu formy N. im, jimi; w ten sposób wytworzy³a siê opozycja form poprzy-
imkowych i niepoprzyimkowych.
3. Doæ d³ugo zachowa³ siê dawny B. *j÷ → ji. Jego zanik wi¹¿e siê
bezporednio z wytworzeniem siê kategorii ¿ywotnoci//nie¿ywotnoci,
której przejawem by³o zastêpowanie B. formami D. go, jego. Reliktem
dawnego B. jest forma przyimkowa *v{n + ji, która przekszta³ci³a siê w weñ
i sta³a siê wzorcem do powstawania struktur analogicznych: zeñ, poñ,
dlañ84.
4. Podobnie jak w innych imionach, a w przeciwieñstwie do bezrodza-
jowych zaimków osobowych 1. i 2. osoby, wytworzy³a siê w formach za-
imka 3. osoby kategoria ¿ywotnoci//nie¿ywotnoci w liczbie pojedynczej
rodzaju mêskiego, która polega³a na przeniesieniu form dope³niacza na
biernik, oraz kategoria mêskoosobowoci//niemêskoosobowoci w liczbie
mnogiej, która ró¿nicuje formy mianownika i biernika.
5. Podobnie jak w zaimkach ja, ty, siê, tak i tu w D., C. i B. wystêpuje
formalna opozycja miêdzy ortotonicznymi (akcentowanymi) i enklitycz-
nymi (nieakcentowanymi) wariantami, por. jego//niego go, jemu//niemu
mu. Formy enklityczne s¹ genetycznie zwi¹zane z formami pe³nymi, które
uleg³y redukcji w pozycji nieakcentowanej.
6. Komplikacj¹ semantyczn¹, wystêpuj¹c¹ wy³¹cznie w paradygmacie
tego zaimka, jest opozycja znaczeniowa form D. lp. i lmn. jego, jej, ich
o znaczeniu osobowym, por. jego nie ma w domu, dla niej to przygotowa-
³em, ich obecnoæ mnie ucieszy³a, oraz jego, jej, ich o znaczeniu dzier¿aw-
czym, por. do jego domu, z jej listu, z ich posiad³oci. Wariantywnoæ
semantyczna tych form jest zwi¹zana z genez¹ paradygmatu, bêd¹cego kon-
taminacj¹ odmian dwu ró¿nych znaczeniowo zaimków. W planie synchro-
nicznym te formy s¹ traktowane jako niezale¿ne leksemy zaimkowy
i przymiotnikowy85.
84
Te formacje zachowuj¹ jednak cis³y zwi¹zek z dawnym B. r.m. ji i dlatego nie
mog¹ byæ odnoszone do form innych ni¿ rodzaju mêskiego, a zatem dlañ = dla niego,
a nie: dla niej.
85
Por. np. Gramatyka wspó³czesnego jêzyka polskiego. Morfologia, pod red. R. Grze-
gorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, Warszawa 1984, s. 281.
231

#1615
6.2. Zaimki wskazuj¹ce
Do grupy zaimków wskazuj¹cych, zwanych te¿ demonstratywnymi lub

deiktycznymi, nale¿a³y w jêz. ps³.: t{, ta, to; s÷, si, se; on{, ona, ono; ov{,
ova, ovo; j÷, ja, je. Ich podstawowa funkcja polega³a na wskazywaniu przed-
miotu bli¿szego (s÷, ov{), przedmiotu dalszego (on{), przedmiotu bli¿sze-
go i znanego (t{) oraz przedmiotu znanego (j÷ zwanego z tego powodu
zaimkiem anaforycznym)86.
Ten stan pras³owiañski uleg³ doæ istotnym przeobra¿eniom. Pierwotn¹
deiktyczn¹ funkcjê utraci³ zaimek on{, który sta³ siê zaimkiem osobowym
(zob. III.6.1.), znacznemu ograniczeniu uleg³a wskazuj¹ca funkcja zaimka
j÷, który w polszczynie utraci³ samodzielnoæ paradygmatyczn¹, równie¿
ograniczeniu, a nastêpnie redukcji, uleg³ w jêz. pol. zaimek s÷. Jego relik-
tami we wspó³czesnym jêzyku s¹ wyra¿enia i wyrazy: do siego roku; ni
to, ni sio; lato; dzi (← dzieñ + ). Losy odmiany pozosta³ych zaimków
by³y podobne; omówimy je na przyk³adzie zaimka t{.
Wystêpowa³ ju¿ w jêz. pie. mia³ tam postaæ *so, *sä, *tod; w jêz. ps³.
zasz³o wyrównanie analogiczne i uogólni³ siê rdzeñ t- : *t{, ta, to. Odmie-
nia³ siê wed³ug deklinacji o- oraz a-tematowej; por. odmianê ps³. i wspó³-
czesn¹ w tabeli 47.
Tabela 47
Lp. M. t{ to ta ten to ta
D. togo tojì tego tej
C. tomu toji temu tej
B. t{ to tÄ =M. lub D. tê
N. tìm÷ tojÄ tym t¹
Msc. tom÷ toji tym tej
Lmn. M. ti ta ty ci, te te te
D. tìx{ tych
C. tìm{ tym
B. ty ta ty tych, te te te
N. tìmi tymi
Msc. tìx{ tych
86
Por. L. Moszyñski, Wstêp..., op.cit., s. 249.
232

#1615
Najwa¿niejsz¹ tendencj¹ rozwojow¹ by³o uogólnienie miêkkotemato-
wych koñcówek fleksyjnych -ego, -emu87. Reliktami odmiany twardote-
matowej s¹ archaiczne formy togo, tomu wystêpuj¹ce w Kw. lady tej
odmiany mamy jeszcze we wspó³czesnej polszczynie w wyrazach potom-
ny, potomek, przytomny.
Polsk¹ innowacj¹ jest forma M. lp. r.m. ten. Odziedziczonej z jêz.
ps³. formie *t{ po zaniku jeru w pozycji s³abej grozi³a redukcja i aby do
tego nie dosz³o, forma ta by³a na ró¿ne sposoby wzmacniana. Jednym z nich
by³a reduplikacja, tzn. podwojenie t{ + t{ → tet, teæ. Skuteczniejszym
sposobem by³o wzmocnienie przyrostkiem -n{ (analogicznie do j÷ + n{
→ jen), tzn. t{ + n{ → ten. Przeobra¿enia w formie M. sta³y siê preceden-
sem do wprowadzania koñcówek miêkkotematowych do przypadków za-
le¿nych: t-e-n, t-e-go, t-e-mu itp., na wzór jen, jego, jemu.
Kolejn¹ istotn¹ zmian¹ by³o wprowadzenie polskich kategorii rodzajo-
wych ¿ywotnoci//nie¿ywotnoci w obrêbie rodzaju mêskiego lp. Biernik
odnosz¹cy siê do rzeczowników ¿ywotnych przybiera³ formê dope³niacza,
a odnosz¹cy siê do rzeczowników nie¿ywotnych pozostawa³ równy M., por.
B. tego psa ten kamieñ. Wprowadzono równie¿ kategoriê mêskoosobo-
woci//niemêskoosobowoci w liczbie mnogiej. Kontynuowane w jêz. stpol.
rozró¿nienie rodzajowe ps³. ci (r.m.), ta (r.n.), ty (r.¿.) zosta³o w okresie
rpol. sprowadzone do opozycji: ci ¿ywotne mêskie, ty pozosta³e rze-
czowniki mêskie, nijakie i ¿eñskie. Modyfikacja form M. lmn. przeprowa-
dzona na pocz¹tku okresu npol. by³a cile zwi¹zana z kszta³towaniem siê
kategorii mêskoosobowoci we wszystkich imionach, w tym tak¿e w za-
imkach. Podstaw¹ nowej opozycji by³a zasada, ¿e formy dawnego M. s¹
wyk³adnikami mêskoosobowoci, a formy dawnego B. niemêskoosobo-
woci. Ostatecznie ukszta³towa³y siê formy ci te, por. ci panowie te
psy, okna, kobiety.
Zmiany analogiczne objê³y N. i Msc. rodzaju mêskiego i nijakiego.
Przede wszystkim uformowa³y siê koñcówki neologiczne z -y : -ym, -ymi,
-ych; dziêki nim wytworzy³a siê obocznoæ -ym : -im, -ymi : -imi, -ych :
-ich, która podtrzymywa³a dwa dotychczasowe typy odmian: miêkkotema-
towy i twardotematowy. Nastêpnie po wprowadzeniu koñcówek w N. -ym,
w Msc. -¦m, zaczyna siê (od prze³omu XV/XVI w.) mieszanie obu koñ-
cówek. Przyczyn¹ tego stanu by³y zjawiska fonetyczne: po zaniku iloczasu
87
Na ich wtórnoæ wskazuje twardoæ poprzedzaj¹cej je spó³g³oski.
233

#1615
i cienieniu samog³oski -e- w koñcówce -¦m w Msc. zmniejszy³a siê
znacznie ró¿nica brzmieniowa miêdzy tymi koñcówkami. Zatar³a siê wiêc
opozycja miêdzy N. i Msc. W 2. po³owie XVIII w. O. Kopczyñski wpro-
wadzi³ normê ró¿nicuj¹c¹ ponownie te koñcówki, lecz nie wed³ug dotych-
czasowego kryterium przypadka (N. Msc.), lecz wed³ug rodzaju: r.m. N.
i Msc. = -ym, r.n. N. i Msc. = -em. Kolejny etap w historii tych koñcówek
kszta³tuje reforma ortograficzna Polskiej Akademii Umiejêtnoci z 1936 r.,
która wprowadza jedn¹ koñcówkê -ym w obu przypadkach i w obu rodzajach.
6.3. Zaimki dzier¿awcze
Zaimki dzier¿awcze powstawa³y w wyniku derywacji za pomoc¹ dzier-

¿awczego formantu *j÷, ja, je zaimków osobowych, tzn. zaimków 1. i 2.
osoby, por. *moj÷, *tvoj÷ ← *tûoj÷ ← *tu-o-j÷; *na÷, *va÷ ← *vas{j÷
← *va-s{-j÷; zaimka zwrotnego *svoj÷ ← *sûoj÷ ← *su-o-j÷ oraz zaimka
pytajnego *è÷j÷ ← *k-ogo-j÷. Nie by³o zaimka dzier¿awczego 3. osoby;
w tej funkcji wystêpowa³ dope³niacz lp. i lmn. jego, jej, ich88 (zob. III.6.2.).
Odmianê tych zaimków przedstawia tabela 48.
Regularnymi zmianami morfologicznymi s¹ przekszta³cenia wywo³ane
tworzeniem siê w polszczynie kategorii ¿ywotnoci//nie¿ywotnoci. Bier-
nik lp. zaimków r.m. b¹d to zachowuje formy pierwotne zgodne z M.,
jeli odnosz¹ siê one do rzeczowników nie¿ywotnych, np. mój zeszyt, nasz
dom, b¹d te¿ uzyskuje formy zgodne z D., jeli odnosz¹ siê do rzeczow-
ników ¿ywotnych, np. mojego nauczyciela, naszego ojca.
Kategoria mêskoosobowoci ujawnia siê w dwu przypadkach liczby
mnogiej. W mianowniku na miejscu trzech rodzajów pojawia siê opozycja
dwurodzajowa wyk³adnikami rodzaju niemêskoosobowego staj¹ siê daw-
ne formy B. (moje, nasze), natomiast wyk³adnikami rodzaju mêskoosobo-
wego s¹ formy dawnego M. rodzaju mêskiego (moi, naszy). Nale¿y tu
podkreliæ, ¿e prawid³owa historycznie forma naszy (tak¿e waszy) jest w
u¿yciu do XVII w., a póniej jest zastêpowana przez nowotwory nasi, wasi,
które powsta³y zapewne pod wp³ywem mêskoosobowych form przymiot-
ników i rzeczowników typu so³tysi, prymasi, mecenasi, ³ysi, bosi, rudo-
88
234

#1615
Tabela 48
r.m. r.n. r.¿. r.m. r.n. r.¿.
Lp. M. moj÷ moje moja mój moje moja
na÷ nae naa nasz nasze nasza
D. mojego mojejì mojego mojej
naego naejì naszego naszej
C. mojemu mojeji mojemu mojej
naemu naeji naszemu naszej
B. moj÷ moje mojÄ =M. lub D. moje mojê > -¹
na÷ nae naÄ =M. lub D. nasze naszê > -¹
N. mojim÷ mojejÄ moim moj¹
naim÷ naejÄ naszym nasz¹
Msc. mojem÷ mojeji mojem > moim mojej
naem÷ naeji naszem > naszym nasz¹
Lmn. M. moji moja mojì//p³d. moi moja> moje moje
mojê
nai naa nae naszy > nasi nasza > nasze nasze
D. mojix{ naix{ moich naszych
C. mojim{ naim{ moim naszym
B. p³n. mojì moja p³n. moje lub D. = M. = M.
//p³d. mojê mojì//p³d.
mojê
naì naa naì nasze lub D. = M. = M.
N. mojimi naimi moimi naszymi
Msc. mojix{ naix{ moich naszych
w³osi, tj. takich imion, w których wyk³adnikami tej kategorii sta³o siê -i
wraz z poprzedzaj¹c¹ je spó³g³osk¹ ródkowojêzykow¹ --.
Ewolucja koñcówek N. i Msc. r.m. i r.n. przebiega³a zgodnie z tenden-
cjami rozwojowymi ukazanymi przy omawianiu form przypadkowych za-
imków wskazuj¹cych; istniej¹ce do koñca okresu stpol. zró¿nicowanie
koñcówek -im w N., -em w Msc. zosta³o zatarte. Podejmowane przez gra-
matyków próby normatywnego uporz¹dkowania sz³y w tym kierunku, ¿eby
rodzajowi mêskiemu odpowiada³a koñcówka -im w obu przypadkach, a ro-
dzajowi nijakiemu koñcówka -em. Uogólnienie koñcówki -im//-ym na
oba rodzaje i oba przypadki nast¹pi³o w 1936 r. (zob. III.6.2.).
W rodzaju ¿eñskim, podobnie jak i w innych zaimkach, dosz³o do ana-
logicznego wyrównania form dope³niacza moje, nasze → mojej, naszej pod
wp³ywem odpowiednich form C. i Msc.
235

#1615
Charakterystyczn¹ cech¹ zaimków dzier¿awczych mój, twój, swój jest
to, ¿e obok form pe³nych w przypadkach zale¿nych (mojego, twojego, swo-
jego, swojej) mog¹ wystêpowaæ formy ci¹gniête (mego, twego, swego,
swej). Kontrakcja w zaimkach dokona³a siê na znacznym obszarze S³o-
wiañszczyzny. W jêz. pol. formy krótkie s¹ u¿ywane rzadziej od odpowia-
daj¹cych im form d³ugich, w zasadzie nie wystêpuj¹ w gwarach i s¹
nacechowane stylistycznie.
6.4. Zaimki pytajne
Nale¿¹ tu m.in. zaimki kto, co. W jêz. ps³. mia³y one postaæ *k{-to,
*è÷-to, by³y pozbawione kategorii liczby i rodzaju, odmienia³y siê (i od-
mieniaj¹) tylko przez przypadki, przy czym nie mia³y (i nie maj¹) form
wo³acza. Zaimek *è÷-to odnosi³ siê na pewno do przedmiotów martwych,
zaimek *k{-to do osób. W jêz. pie. zaimek kto mia³ postaæ *kÞ-o-s, za-
tem nale¿a³ do deklinacji o-tematowej, a zaimek co mia³ postaæ *kÞ-i-d,
czyli odmienia³ siê wed³ug deklinacji i-tematowej.
Zmiany w odmianie tych zaimków ukazuje tabela 49.
Tabela 49
Odmiana ps³. Odmiana pol.
M. k{to è÷to kto co
D. kogo è÷so, èeso, èego kogo czego
C. komu èemu komu czemu
B. kogo è÷to, è÷so kogo czso → co
N. èìm÷ èim÷ kim czym
Msc. kom÷ èem÷ kiem → kim czem → czym
Na podkrelenie zas³uguj¹ nastêpuj¹ce kwestie:

1) zaimek kto jako jedyny w jêzyku polskim (pomijaj¹c zaprzeczony
zaimek nikt) zachowuje w D., C., B. odmianê twardotematow¹: -ogo, -omu,
-ogo, natomiast w N. i Msc. zamiast oczekiwanych *cem, *kom pojawi³y
siê analogiczne, miêkkotematowe kim, kiem, które bardzo wczenie zosta³y
ujednolicone (kim, kim), por. uwagi o N. i Msc. w pozosta³ych typach za-
imków i w przymiotnikach;
2) charakterystyczn¹ cech¹ paradygmatu zaimka pytajnego kto jest to,
236

#1615
¿e w najwczeniejszej fazie rozwoju jêz. ps³. w M. mia³ on postaæ k{-
i wspólne dla D. i B. kogo. Poniewa¿ odnosi³ siê on zawsze do istot ¿y-
wych, to tu nale¿y szukaæ genezy rodzaju mêsko¿ywotnego w jêzykach
s³owiañskich;
3) zaimek co mia³ zapewne jeszcze do koñca epoki ps³. mianownikow¹
formê è÷-. W jêz. pol. z powodu zaniku jeru by³a ona zagro¿ona. Re-
liktem dawnego B. = M. jest spó³g³oska -è w wyra¿eniach przyimkowych
zacz, przecz, wniwecz. Funkcjê M. = B. przejê³a dawna forma D. co, kon-
tynuuj¹ca è÷so, èeso, która mia³a ju¿ od czasów przedhistorycznych dublet
w postaci èego, utworzony na wzór innych form zaimkowych, por. j-ego,
moj-ego, v-ego itp.;
4) inne zaimki pytajne, derywowane od rdzenia k-, np. ki, ka, kie; kaki,
kaka, kakie nie zachowa³y siê w polszczynie, wyj¹wszy nieliczne fraze-
ologizmy, np. ki diabe³? kie licho?
6.5. Uwagi koñcowe
1. Zaimki pod wzglêdem morfologicznym i semantycznym s¹ klas¹

bardzo niejednolit¹.
2. Wszystkie zaimki zachowa³y kategoriê przypadka (z pominiêciem
wo³acza), natomiast nie wszystkie maj¹ kategoriê rodzaju (np. pozbawio-
ne jej s¹ zaimki ja, ty, siebie, kto, co) i kategoriê liczby. Ca³kowicie pozba-
wione liczby s¹ zaimki kto, co, siebie; pozosta³e odmieniaj¹ siê w liczbie
pojedynczej i mnogiej, liczba podwójna wysz³a z u¿ycia w XVI w., a jej
pozosta³oci zachowuj¹ jedynie gwary ludowe. Zjawiskiem polskim s¹ wtór-
ne u¿ycia form liczby mnogiej w znaczeniu liczby pojedynczej, np. my
ja, wy ty (tzw. pluralis maiestaticus), my, król; my, autor; wy, obywate-
lu, gwarowe: wy, matko; nasi dziadek; oni powiedz¹ ty powiedz.
3. Charakterystyczn¹ cech¹ zaimków jest supletywizm form odziedzi-
czony jeszcze z jêz. pie. typu: ja mnie i wytworzony w jêzyku polskim
typu: on jego.
4. Zmiany w tematach zaimkowych zasz³y w paradygmacie zaimka on
jego, powsta³y bowiem formy z nag³osowym n-: niego, niemu, nim, niej,
ni¹, oraz w wyg³osie tematów zakoñczonych na spó³g³oskê -: na-i
→ na-y → na-i. Inny typ alternacji tematycznych reprezentuj¹ formy d³ugie
237

#1615
i ci¹gniête zaimków mój, twój, swój: mojego//mego, twojego//twego,
swojego//swego.
5. Polsk¹ innowacj¹ jest synkretyzm form D., C. i Msc. lp. zaimków
rodzaju ¿eñskiego, por. jej jej jej; naszej naszej naszej oraz N.
i Msc. lp. rodzaju mêskiego i nijakiego, por. tym tym; naszym naszym;
nim nim.
6. Polsk¹ innowacj¹ jest równie¿ wp³yw odmiany miêkkotematowej na
twardotematow¹ (oporny na ten wp³yw okaza³ siê tylko zaimek kto: kogo,
komu).
7. Wp³yw odmiany przymiotnikowej zaznaczy³ siê w B. lp. rzeczowni-
ków rodzaju ¿eñskiego, co spowodowa³o zarazem przejcie form naszê,
waszê, mojê → nasz¹, wasz¹, moj¹.
8. Pras³owiañsk¹ genezê ma kategoria ¿ywotnoci, której powstanie i roz-
wój wi¹¿¹ siê ze specyficzn¹ cech¹ fleksji zaimka *k{-to, tzn. z synkretyz-
mem form D. i B. (kogo).
9. Wytworem polskim jest kategoria fleksyjna mêskoosobowoci//nie-
mêskoosobowoci, wystêpuj¹ca w M. i B. lmn.
10. Na podkrelenie zas³uguje te¿ polisemicznoæ form D. lp. i lmn. za-
imka on jego, jej, ich <zaimek osobowy> oraz <zaimek dzier¿awczy>.
11. Doæ istotnie zmieni³ siê stan liczbowy zaimków nie przetrwa³y do
dzi formy ps³.: nìk{to, kotor{, kolik{, jeter{, koter{, sik{, kak{, k÷j÷, tolik{,
jelik{, selik{, kogda, togda, jegda, v{egda, ab{je, koli, jeli, toli, seli; inne
jak s÷, si, se, ki, ka, ke zachowa³y siê tylko w stanie szcz¹tkowym we
frazeologizmach, np. ni to, ni sio; siaki i owaki; do siego roku; ki czort; po
kiego diab³a itp.
238

#1615
7. ODMIANA PRZYMIOTNIKÓW
7.1. Przymiotniki w jêzyku pie.
W jêz. pie. nie by³o formalnej ró¿nicy miêdzy rzeczownikami a przy-

miotnikami; przymiotniki podobnie jak rzeczowniki mia³y trójsk³adniko-
w¹ budowê morfologiczn¹, ich rdzenie wi¹za³y siê z tymi samymi
przyrostkami tematycznymi i tak samo siê odmienia³y, por. pie. *ka°l-Ú-s
→ *cìly → *cìl{, -a, -o → pol. ca³y, -a, e; pie. *vet-u-s → *vìt{ → +vìt{x÷,
-a, -o → stpol. vetxy stary, dawny; pie. *glomb-i-s → *glÄb÷ → *glÄbok{,
-a, -o → pol. g³êboki, -a, -e.
7.2. Przymiotniki w jêzyku ps³.
Podobnie jak w rzeczownikach, tak i w przymiotnikach ujawni³a siê

tendencja do ukszta³towania morfologicznego wyk³adnika kategorii rodzaju
gramatycznego. Przejawy tej tendencji da³y jednak w odniesieniu do obu
tych czêci mowy odmienne rezultaty. Rzeczownik bowiem wykszta³ci³
rozbudowan¹ kategoriê gramatyczn¹ o charakterze selektywnym (co ozna-
cza, ¿e istniej¹ rzeczowniki rodzaju mêskiego, ¿eñskiego i nijakiego), przy-
miotnik natomiast ma fleksyjn¹ kategoriê rodzaju (co oznacza, ¿e
przymiotniki odmieniaj¹ siê przez rodzaj mêski, ¿eñski i nijaki). Tê trójro-
dzajowoæ uzyska³ przymiotnik w koñcowej fazie rozwoju jêz. pie. By³a
ona rezultatem oddzia³ywania rodzajowych zaimków *so, *sä, *tod (zob.
III.6.2.) i przekszta³ceñ morfologicznych, które polega³y na tym, ¿e imiona
w funkcji atrybutywnej rodzaju ¿eñskiego przechodzi³y do deklinacji a-te-
239

#1615
matowej, a rodzaju mêskiego i nijakiego do deklinacji o-tematowej. Inne
tematy uleg³y redukcji89.
Jednym ze sposobów takich przegrupowañ tematowych by³a derywa-
cja. Dawne imiona i-tematowe *glÄb-i-, *vys-i-, po uzyskaniu maj¹cego
mocjê przyrostka s³owotwórczego -ok{, por. ps³. *glÄbok{, *vysok{, -oka,
por. ps³. *glÄboka, vysoka, -oko, por. ps³. *glÄboko, *vysoko, znalaz³y siê
w obrêbie paradygmatu -o- oraz a-tematowego. Podobnie dawne imiona
z przyrostkiem tematycznym -u- typu: *l÷g-u-, *mê-k-u-, *bliz-u- po wzmoc-
nieniu trójrodzajowym formantem -k{, -ka, -ko uzyska³y strukturê *l÷g{k{,
*l÷g{ka, *l÷g{ko (por. pol. lekki, lekka, lekko), *mêk{k{, *mêk{ka, *mêk{ko
(por. pol. mêkki, mêkka, mêkko), *bliz{k{, *bliz{ka, *bliz{ko (por. pol.
b”izki, b”izka, b”izko). W ten sposób w jêz. ps³. uogólni³ siê trójrodzajowy
model deklinacyjny o- oraz a-tematowy, który mia³ równie¿ warianty pala-
talne jo- oraz ja-tematowe, por. *dobr{, -a, -o *pì÷, -a, -e.
Zgodnie z podanym modelem paradygmatów z przyrostkami tematycz-
nymi -o-, -jo- oraz -a-, -ja- (zob. III.2.1.2.4.) pras³owiañska odmiana przy-
miotników by³a nastêpuj¹ca:
Tabela 50
Liczba Odmiana twardotematowa Odmiana miêkkotematowa
r.m. r.n. r.¿. r.m. r.n. r.¿.
Lp. M. dobr{ dobro dobra pì÷ pìe pìa
D. dobra dobry pìa pìe
C. dobru dobrì pìu pìi
B. dobr{ dobro dobrÄ pì÷ pìe pìÄ
N. dobrom÷ dobrÄ pìem÷ pìÄ
Msc. dobrì dobrì pìi pìi
Lmn. M. dobri dobra dobry pìi pìa pìì
D. dobr{ dobr{ pì÷ pì÷
C. dobrom{ dobram{ pìem{ pìam{
B. dobry dobra dobry pìì pìa pìì
N. dobry dobrami pìi pìami
Msc. dobrìx{ dobrax{ pìix{ pìax{
89
Relikty zachowa³y siê np. w ³acinie, por. i-tematowe gravis, -is (m., ¿.), spó³g³osko-
we felix, felicis (m., ¿., n.).
240

#1615
7.3. Pierwotne (rzeczownikowe) formy przymiotnika
w jêzyku polskim
Jêzyk polski kontynuowa³ tê pras³owiañsk¹ odmianê. W tekstach stpol.

odnajdujemy m.in. takie przyk³ady: M. by³by ¿yw na wieki; sobiem by³
szczodr; ty mi³ociw je by³ im; gniewien bêdziesz; gotowo sierce jego;
bêdzie nawrocono krolestwo dawidowo; ma byæ ¿ywo wszystko stworze-
nie;90 D. do pi³atowa domu; z adamowa boku; od lica nieprzyjacielowa;
od bojani nieprzyjacielowy; judaszowy z³oci; C. imieniu panowu; ku
prorokowie ¿enie; B. puci³ ji ca³a i zdrowa;91 w dom panow; synowo imiê;
prze imiê pana Chrystusowo; na mieræ pana Jezusowê; w brodê aarono-
wê; N. uczyni³ ji ma³em mniej wszech anje³ow; Msc. na domu dawidowie;
w siemieniu abramowie.
Nawet z tej niewielkiej próbki materia³owej (a pe³niejszy materia³ po-
twierdza tê obserwacjê) wynika, ¿e najliczniejsze by³y formy mianownika
oraz, ¿e formy przypadków zale¿nych zachowa³y siê przede wszystkim
w przymiotnikach dzier¿awczych. Od XVI w. formy tej odmiany s¹ ju¿
rzadkie. Do dzi przetrwa³y m.in. przymiotniki: wesó³, zdrów, gotów, ciekaw,
pe³en, które maj¹ postacie oboczne: weso³y, zdrowy, gotowy, ciekawy, pe-
³ny, a tak¿e: kontent, rad, wart, które s¹ pozbawione tych dubletów morfo-
logicznych. Ujawniaj¹ca siê w jêz. stpol. tendencja do ograniczania
wystêpowania omawianych form do funkcji orzecznika staje siê dzi obo-
wi¹zuj¹c¹ norm¹, potwierdzon¹ jednym tylko wyj¹tkiem. Przymiotnik pe³en
mo¿e jeszcze i we wspó³czesnym jêzyku pe³niæ rolê nie tylko orzecznika,
ale równie¿ i przydawki, por. kosz jest ju¿ pe³en kosz pe³en jab³ek stoi na
stole, przyniós³ pe³en kosz jab³ek.
Relikty pierwotnej odmiany przymiotników zachowa³y siê w formach
wyrazowych, które dzi nie wi¹¿¹ siê bezporednio z odmian¹ przymiotni-
90
Przymiotnikowe formy mianownika ograniczamy do rodzaju mêskiego i nijakiego.
Rodzaj ¿eñski zachowywa³ zró¿nicowanie obu typów odmian tylko do czasu wystêpowa-
nia iloczasu samog³oska krótka -ã by³a koñcówk¹ odmiany rzeczownikowej, a samo-
g³oska d³uga -ä odmiany zaimkowej, por. dobrã i dobrä ← *dobraja. Po zaniku iloczasu
wytworzy³a siê opozycja dobra z a jasnym i dobra z a cienionym (pochylonym). Ponie-
wa¿ jednak te samog³oski by³y w drukach ró¿nie oznaczane, wiêc brak jest pewnych pod-
staw do ustalenia form odmiany krótkiej i d³ugiej. Natomiast po zaniku a cienionego
ró¿nice miêdzy tymi typami odmiany ca³kowicie siê zatar³y.
91
Biernik rzeczowników ¿ywotnych równy jest dope³niaczowi.
241

#1615
ka; s¹ to g³ównie rzeczowniki i przys³ówki. Rzeczownikami pochodnymi
od form przymiotnikowych s¹: 1) abstracta typu dobro, z³o, piêkno, wiêto
genetycznie M. i B. rodzaju nijakiego; 2) nazwy miejscowe typu Kra-
ków, Czêstochowa, Wejherowo, Izabelin, ¯egocina, Wêgorzyno genetycz-
nie przymiotniki dzier¿awcze z formantami: -ow, -owa, -owo, -in, -ina, -ino,
które pe³ni³y funkcjê przydawki okrelaj¹cej, opuszczany czasem, rzeczow-
nik gród, osada, pole;92 3) nazwy kobiet tworzone od nazwiska lub zawodu
mê¿a typu Sroczyna, Zarêbina, starocina, wojewodzina genetycznie przy-
miotniki dzier¿awcze z formantem -ina (inne przymiotniki z tym formantem
wystêpuj¹ nadal w swej prymarnej funkcji, por. matczyn, -a, macoszyn, -a,
ciotczyn, -a, córczyn, -a, niañczyn, -a, babczyn, -a, ciocin, -a, mamin, -a).
Przys³ówki wywodz¹ce siê z form fleksyjnych dawnej odmiany przy-
miotników to przede wszystkim: 1) formy typu ma³o, blisko, bia³o, wyso-
ko genetycznie M. i B. rodzaju nijakiego oraz nowsze, analogiczne do
nich nowotwory miêkkotematowe typu g³upio, dostatnio, pieszo; 2) formy
typu dobrze, le, wcale, wkrótce genetycznie Msc. lp.; 3) wyra¿enia typu
po polsku, po cichu, po prostu przyimki z dawnym celownikiem przy-
miotnika, z daleka, z cicha, bez ma³a, do syta przyimki z dawnym dope³-
niaczem przymiotnika.
7.4. Z³o¿ona (zaimkowa) odmiana przymiotników: ps³. pol.
W okresie wspólnoty ba³to-s³owiañskiej (zob. I.1.2.11.) ukszta³towa³ siê

nowy typ odmiany przymiotnika, nazywany odmian¹ z³o¿on¹ lub zaimko-
w¹. Powsta³a ona w wyniku scalenia odmiany rzeczownikowej z nastêpu-
j¹cym po niej zaimkiem anaforycznym. Przypomnijmy, ¿e pocz¹tkowo nie
by³o ¿adnych morfologicznych ró¿nic miêdzy rzeczownikiem a przymiot-
nikiem. Ró¿nice miêdzy tymi czêciami mowy zaznaczy³y siê wtedy, kiedy
imiona te uzyska³y odmienne morfologiczne wyk³adniki kategorii rodzaju gra-
matycznego: rzeczownik syntaktyczn¹, selektywn¹, przymiotnik morfolo-
giczn¹. Ukszta³towanie siê trzech rodzajowych form przymiotnika zbli¿y³o go
92
Ten sam typ nazw miejscowych reprezentuj¹: M. lp. Radom, Owiêcim, Poznañ,
Bydgoszcz, Radogoszcz, Ma³ogoszcz, Sandomierz; D. lp. Radomia, Owiêcimia, Pozna-
nia, Bydgoszczy, Radogoszczy, Ma³ogoszczy, Sandomierza. S¹ to bowiem przymiotniki
dzier¿awcze z formantem *j÷.
242

#1615
do zaimka, oddalaj¹c równoczenie od rzeczownika. W tej fazie rozwojowej
ró¿nice miêdzy struktur¹ morfologiczn¹ rzeczownika i przymiotnika nie by³y
jednak wystarczaj¹co du¿e, por. dobr{ rab{, dobra raba, dobru rabu..., dobra
ena, dobry eny, dobre ene..., dobro lìto, dobra lìta, dobru lìtu...
Morfologiczne wyodrêbnienie siê przymiotników z klasy imion doko-
na³o siê za porednictwem zaimka anaforycznego *j÷, ja, je, który zaj-
muj¹c postpozycjê wyranie sygnalizowa³ przymiotnik. W ten sposób
pojawi³y siê dublety przymiotnikowe dobr{ rab{ dobr{ j÷ rab{; dobra
ena dobra ja ena; dobro lìto dobro je lìto. Bezwyj¹tkowa postpozy-
cja sprzyja³a ³¹czeniu siê zaimka z przymiotnikiem, co doprowadzi³o do
nowej, zaimkowej odmiany tej klasy imion. Istniej¹ce obocznie formy proste
(rzeczownikowe) i zaimkowe (z³o¿one) przymiotnika zaczê³y siê ró¿nico-
waæ semantycznie formy proste mia³y charakter nieokrelony, formy z³o-
¿one okrelony93.
Kszta³towanie siê odmiany z³o¿onej przymiotników przedstawia tabela 51.
Tabela 51
Odmiana przymiotników
Liczba Odmiana przymiotników twardotematowych
miêkkotematowych
r.m. r.n. r.¿. r.m. r.n. r.¿.
Lp. M. dobr{+j÷ dobro+je dobra+ja pì÷+j÷ pìe+je pìa+ja
D. dobra+jego dobry+jejì pìa+jego pìì+jejì
C. dobru+jemu dobrì+jeji pìu+jemu pìi+jeji
B. dobr{+j÷ dobro+je dobrÄ+jÄ pì÷+j÷ pìe+je pìÄ+jÄ
N. dobrom÷+jim÷ dobrÄ+jejÄ pìem÷+jim÷ pìÄ+jejÄ
Msc. dobrì+jem÷ dobrì+jeji pìi+jem÷ pìi+jeji
Lmn. M. dobri+ji dobra+ja dobry+jì pìi+ji pìa+ja pìì+jì
D. dobr{+jix{ dobr{+jix{ pì÷+jix{ pì÷+jix{
C. dobrom{+jim{ dobram{+jim{ pìem{+jim{ pìam{+jim{
B. dobry+jì dobra+ja dobry+jì pìì+jì pìa+ja pìì+jì
N. dobry+jimi dobrami+jimi pìi+jimi pìami+jimi
Msc. dobrìx{+jix{ dobrax{+jix{ pìix{+jix{ pìax{+jix{
Lpodw. M., B. dobra+ja dobrì+ji dobrì+ji pìa+ja pìi+ji pìi+ji
D., Msc. dobru+jeju dobru+jeju pìu+jeju pìu+jeju
C., N. dobroma+jima dobrama+jima pìema+jima pìama+jima
93
Opozycja przymiotnika bez zaimka anaforycznego do przymiotnika z zaimkiem ana-
forycznym by³a podobna do opozycji rodzajników niemieckich ein, eine, ein : der, die,
das.
243

#1615
Rozwój odmiany z³o¿onej przymiotników przedstawiaj¹ tabele 52, 53.
Deklinacja o-, jo-tematowa Tabela 52

Stan wcz.ps³. Stan pón.ps³. Stan stpol. Stan npol.
r.m. r.n. r.m. r.n. r.m. r.n. r.m. r.n.
Lp.
M. dobr{+j÷ dobro+je dobryj÷ dobroje dobrÏ dobrê -y -e
pì÷+j÷ pìe+je pìij÷ pìeje piesz¯ pieszê -y -e
D. dobra+jego dobrajego dobrêgo -ego
pìa+jego pìajego pieszêgo -ego
C. dobru+jemu dobrujemu dobrêmu -emu
pìu+jemu pìujemu pieszêmu -emu
B. dobr{+j÷ dobro+je dobryj÷ dobroje dobrÏ > dobrê -ego -e
>dobrêgo
pì÷+j÷ pìe+je pìij÷ pìeje piesz¯> pieszê -ego -e
> pieszêgo
N. dobrom÷+jim÷ dobryjim÷ dobrÏm//-êm -ym
pìem÷+jim÷ pìijim÷ piesz¯m//-êm -ym
Msc. dobrì+jem÷ dobrìjem÷ dobrêm//-Ïm -ym
pìi+jem÷ pìijem÷ pieszêm//-Ïm -ym
Lmn.
M. dobri+ji dobra+ja dobriji dobraja dobrz¯ dobrä -y -e
pìi+ji pìa+ja pìiji pìaja piesz¯ pieszä -i -e
D. dobr{+jix{ dobryjix{ dobrÏm -ych
pì÷+jix{ pìijix{ piesz¯ch -ych
C. dobrom{+jim{ dobryjim{ dobrÏm -ym
pìem{+jim{ pìijim{ piesz¯m -ym
B. dobry+jì dobra+ja dobryjì dobraja dobrê dobrä -ych -e
pìi+jì pìa+ja pìijì pìaja pieszê pieszä -ych -e
N. dobry+jimi dobryjimi dobrÏmi//-êmi -ymi
pìi+jimi pìijimi piesz¯mi//êmi -ymi
Msc. dobrìx{+jix{ dobryjix{ dobrÏch -ych
pìix{+jix{ pìijix{ piesz¯ch -ych
244

#1615
Deklinacja a-, ja-tematowa Tabela 53
Stan wcz.ps³. Stan pón. ps³. Stan stpol. Stan npol.
Lp.
M. dobra+ja dobraja dobrä dobra
pìa+ja pìaja pieszä piesza
D. dobry+jejì dobryjì dobrê dobrej
pìì+jejì pììjì pieszê pieszej
C. dobrì+jeji dobrìji dobrêj dobrej
pìi+jeji pìiji pieszêj pieszej
B. dobrÄ+jÄ dobrÄjÄ dobrW dobr¹
pìÄ+jÄ pìÄjÄ pieszW piesz¹
N. dobrÄ+jejÄ dobrÄjÄ dobrW dobr¹
pìÄ+jejÄ pìÄjÄ pieszW piesz¹
Msc. dobrì+jeji dobrìji dobrêj dobrej
pìi+jeji pìiji pieszêj pieszej
Lmn.
M. dobry+jì dobryjì dobrê dobre
pìì+jì pììjì pieszê piesze
D. dobr{+jix{ dobryjix{ dobrÏch dobrych
pì÷+jix{ pìijix{ piesz¯ch pieszych
C. dobram{+jim{ dobryjim{ dobrÏm dobrym
pìam{+jim{ pìijim{ piesz¯m pieszym
B. dobry+jì dobryjì dobrê dobre
pìì+jì pììjì pieszê piesze
N. dobrami+jimi dobryjimi dobrÏmi dobrymi
pìami+jimi pìijimi piesz¯mi pieszymi
Msc. dobrax{+jix{ dobryjix{ dobrÏch dobrych
pìax{+jix{ pìijix{ pieszich pieszych
Przeobra¿enia te zmierza³y zatem w kierunku scalania dwu samodziel-

nych wyrazów w jeden i skracania powsta³ych w ten sposób wielosylabo-
wych zestawieñ. Na podkrelenie zas³uguje to, ¿e najwiêksze zmiany
dokona³y siê w cz³onie pierwszym tych zestawieñ, natomiast wyg³osowa
forma zaimka pozosta³a w zasadzie bez zmian. Dziêki temu proces morfo-
logicznego ró¿nicowania rzeczowników i przymiotników by³ wyrazisty
i skuteczny.
Uproszczenia z³o¿onych form przymiotnika dokonywa³y siê w wyniku:
1) tzw. haplologii, czyli redukcji jednej z dwu podobnych lub to¿sa-
mych sylab, por. *dobry+jejì → *dobryjì, *pìÄ+jejÄ → *pìÄjÄ;
245

#1615
2) kontrakcji, por. *dobra+jego → dobrego, *pìu+jemu → pìemu;
3) dzia³ania analogii do krótszych form, por. *dobrom{+jim{ → *do-
bryjim{, *dobrami+jimi → *dobryjimi, *dobrax{+jix{ → *dobryjix{.
Doæ czêsto te zmiany wystêpowa³y ³¹cznie, np. haplologia i kontrak-
cja, uproszczenia analogiczne i kontrakcja itp.
W ewolucji odmiany z³o¿onej przymiotników w jêzyku polskim nale¿y
zwróciæ uwagê na nastêpuj¹ce procesy:
1) wyodrêbnienie, na wzór rzeczowników, kategorii ¿ywotnoci. Objê-
³a ona B. lp. r.m., który sta³ siê równy D. w tej grupie semantycznej, a za-
chowa³ zgodnoæ z M. w odniesieniu do form nie¿ywotnych;
2) powstanie równie¿ pod wp³ywem rzeczowników kategorii mê-
skoosobowoci, która ujawni³a siê w M. lmn. i polega³a na redukcji trójro-
dzajowego odró¿nienia r.m. -i ← -iji, r.n. -a ← -aja, r.¿. -e ← -yjì
w dwuelementow¹ opozycjê: -i przymiotniki mêskoosobowe oraz -e przy-
miotniki niemêskoosobowe, por. r.m. dobrzi ( ← dobrziji), r.n. dobra ( ←
dobraja), r.¿. dobre ( ← dobryje) → mêskoosobowe dobrzy i niemêsko-
osobowe dobre. Paraleln¹ zmianê przeszed³ B. lmn., który by³ równy M.
w odniesieniu do form niemêskoosobowych oraz równy D. w odniesieniu
do form mêskoosobowych;
3) wytworzenie siê tak jak w zaimkach obocznoci koñcówek -im :
-ym, -imi : -ymi, -ich : -ych (przy czym formy z y s¹ neologizmami), a to
zapobieg³o niepo¿¹danym palatalizacjom i przyczyni³o siê do zachowania
odmiany miêkkotematowej i twardotematowej;
4) wzajemne oddzia³ywanie form N. i Msc. lp. rodzaju mêskiego i nija-
kiego, prowadz¹ce do uto¿samienia siê tych koñcówek. Pierwotn¹, wspól-
n¹ dla obu rodzajów koñcówk¹ N. by³o -ym ← -y+im÷ ← -om÷+jim÷, a dla
Msc. -em ← -ì+jem÷. Od pocz¹tku XVI w. rozpoczyna siê proces miesza-
nia obu koñcówek, spowodowany przede wszystkim tym, ¿e po zaniku ilo-
czasu i cienieniu -e- (w koñcówce -¦m) ró¿nice miêdzy tymi koñcówkami
sta³y siê niedostatecznie wyraziste. Dlatego te¿ jedni pisarze dawali pierw-
szeñstwo koñcówce -¦m w obu przypadkach, a inni odwrotnie upowszech-
niali koñcówkê -ym. Ingerencja gramatyków sz³a w tym kierunku, aby
wprowadziæ zró¿nicowanie rodzajowe: -ym dla rodzaju mêskiego w N.
i Msc., -em dla rodzaju nijakiego tak¿e obu przypadków. Takie stanowisko
zajmowali np. Statorius-Stojeñski, Szylarski, Kopczyñski. Ich przepisy
normatywne, sprzeczne z rozwojem historycznym obu koñcówek i nie
uwzglêdniaj¹ce uzusu, zosta³y usuniête dopiero w 1936 r. poprzez ujedno-
246

#1615
licenie tych koñcówek na rzecz -ym. Wahania koñcówek N. i Msc. lp. odbi³y
siê na formie N. lmn., maj¹cej historycznie koñcówkê -ymi//-imi ( ← -y+ji-
-mi// -i + jimi), która uzyska³a wariant -emi. Kodyfikacja sz³a w ró¿nych
kierunkach: zró¿nicowania rodzajowego -ymi//-imi dla rodzaju mêskooso-
bowego, -emi dla rodzaju niemêskoosobowego (Kopczyñski); wprowadze-
nia wtórnej koñcówki -emi dla obu rodzajów (Kryñski). Tu równie¿ przepisy
Polskiej Akademii Umiejêtnoci z 1936 r. ujednolici³y koñcówkê -ymi;
5) wprowadzenie analogicznej koñcówki -ej do D. lp. rodzaju ¿eñskie-
go (w D. lp. regularn¹, historycznie umotywowan¹ koñcówk¹ by³o -e ←
-yje ← -y+jejì) pod wp³ywem koñcówki -ej ← -ìji w C. i Msc. lp.
7.5. Podsumowanie
1. W jêz. pie. pierwotnie nie by³o ró¿nic morfologicznych miêdzy rze-

czownikami a przymiotnikami; mia³y one wspólne paradygmaty odmian.
2. Ró¿nice miêdzy tymi klasami wyrazów ujawni³y siê ju¿ w epoce pie.
przy kszta³towaniu siê kategorii rodzaju gramatycznego, który w klasie
przymiotników rozwija³ siê pod wp³ywem zaimków.
3. Zapocz¹tkowana w ten sposób tendencja do morfologicznego wyod-
rêbnienia przymiotników doprowadzi³a do powstania w epoce ba³to-s³o-
wiañskiej z³o¿onej, rzeczownikowo-zaimkowej (zaimkowej) odmiany
przymiotnika o wyrazistych wyk³adnikach rodzajowych.
4. Dublety form fleksyjnych powsta³e z odmiany prostej (rzeczowniko-
wej) w epoce pie. oraz odmiany z³o¿onej (zaimkowej) w epoce ba³to-s³o-
wiañskiej ulega³y w jêz. ps³. zró¿nicowaniu: formy krótkie by³y nie-
okrelone, formy d³ugie okrelone.
5. Zró¿nicowanie semantyczne (okrelonoæ nieokrelonoæ) duble-
tów fleksyjnych trwa³o tak d³ugo, jak d³ugo oba typy odmiany zachowa³y
¿ywotnoæ.
6. W najstarszym okresie rozwoju polszczyzny zaznaczy³ siê proces wy-
cofywania form prostych (rzeczownikowych) odmiany przymiotników.
7. Reliktami odmiany prostej s¹ formy wybranych leksemów typu rad,
kontent, wart, które wystêpuj¹ jako wy³¹czne, oraz formy typu wesó³, zdrów,
gotów, które maj¹ oboczne formy weso³y, zdrowy, gotowy, ale zarazem
ograniczony syntaktycznie zakres u¿ycia. Inne formy odmiany prostej b¹d
247

#1615
to uleg³y urzeczownikowieniu, np. z³o, dobro, wiêto, starocina, Kraków,
b¹d te¿ uprzys³ówkowieniu, np. le, dobrze, wiêcie, po polsku.
8. W deklinacji z³o¿onej przymiotnika podobnie jak w innych imio-
nach wytworzy³a siê kategoria ¿ywotnoci (w lp.) i mêskoosobowoci
(w lmn.); jest to przejaw semantyzacji polskiej fleksji.
9. Przejawem oddzia³ywania tendencji upraszczaj¹cej jest m.in. reduk-
cja liczby podwójnej (w okresie stpol.), ujednolicenie form N. i Msc. lp.
rodzaju mêskiego i nijakiego oraz ujednolicenie D., C., Msc. lp. rodzaju
¿eñskiego (w okresie npol.).
248

#1615
8. ODMIANA LICZEBNIKÓW
8.1. Liczebniki w jêzyku pie.
Liczebnik stanowi bardzo niejednolit¹ klasê wyrazów zarówno pod

wzglêdem semantycznym i syntaktycznym, jak i morfologicznym, tzn. pod
wzglêdem struktury i odmiany. Tu ograniczymy siê do przeledzenia kszta³-
towania siê fleksji liczebników sensu stricto, tj. liczebników g³ównych (np.
dwa) i zbiorowych (np. dwoje), a pominiemy tzw. liczebniki porz¹dkowe
(np. drugi), wielokrotne (np. dwukrotny), mno¿ne (np. podwójny), wielo-
rakie (np. dwojaki), poniewa¿ pod wzglêdem fleksyjnym nawi¹zuj¹ one
do klasy przymiotników, oraz liczebniki partytywne (typu pó³, pó³tora, tro-
chê, wiele), gdy¿ w zasadzie s¹ one pozbawione fleksji.
Przedstawianie dziejów deklinacji liczebnikowej zaczniemy od stwier-
dzenia, ¿e w jêz. pie. nie by³o morfologicznej ani semantycznej klasy li-
czebników; tym samym nie by³o równie¿ wyodrêbnionej odmiany
liczebnikowej. Te imiona, które dzi nazywamy liczebnikami, nie ró¿ni³y
siê struktur¹ od innych imion, sk³adaj¹c siê z nastêpuj¹cych elementów:
czêci leksykalnej, z któr¹ zwi¹zane by³o znaczenie, przyrostka tematycz-
nego, który decydowa³ o modelu odmiany, oraz koñcówki, która ustala³a
relacje syntaktyczne. Wed³ug deklinacji o-tematowej odmienia³y siê np.:
pie. *o°no-//e°no- → ps³. *(jed)in{, por. ³ac. ÚnÙs, pol. jeden; pie. *duûÃ-
→ ps³. * d{va, por. ³ac. dÙÃ, pol. dva; pie. *kÔto- → ps³. *s{to, por. ³ac.
centÙm, pol. sto. Wed³ug deklinacji i-tematowej odmienia³o siê za np. pie.
*trei- → ps³. *tr÷je, por. ³ac. três, tr®ã, pol. tøy; wed³ug deklinacji z tema-
tem zakoñczonym na -r- np. pie. *kÞetÚr- → ps³. *èetyre, por. ³ac. quattÙÂr,
pol. ètery; a wed³ug deklinacji z przyrostkiem tematycznym -êt- np. pie.
*dekÔt- → ps³. desêt÷, por. ³ac. dìcìm, pol. »eêæ itp.
249

#1615
8.2. Liczebniki w jêzyku ps³.
Równie¿ jêz. ps³. nie wytworzy³ ¿adnych wspólnych cech morfologicz-

nych dla tej klasy imion pozosta³y one nadal bardzo zró¿nicowane pod
wzglêdem syntaktycznym i morfologicznym, a fleksyjnie nale¿a³y do
wszystkich istniej¹cych typów deklinacyjnych, tj. do deklinacji zaimko-
wej, rzeczownikowej i przymiotnikowej.
Kszta³towanie siê semantycznej klasy imion o znaczeniu liczebniko-
wym zapocz¹tkowa³y przekszta³cenia w zakresie wyrazu jeden94. Pocz¹t-
kowo by³ to trójrodzajowy zaimek o znaczeniu pewien, jaki i odmienia³
siê wed³ug deklinacji o-, a-tematowej (por. t{, to, ta), przy czym jego pa-
radygmat by³ defektywny nie mia³ regularnej liczby podwójnej, a jedy-
nie pojedyncz¹ i mnog¹. Pe³ny zestaw form obejmowa³ zatem:
M. lp. *jedin{, *jedino, *jedina;
M. lmn. *jedini, *jedina, *jediny oraz formy supletywne:
M. lpodw. *d{va, *d{vì, *d{vì.
Pocz¹tek zmian wywo³a³o przesuniêcie semantyczne od *jedin{ pewien
do *jedin{ jeden, które spowodowa³o, ¿e wyraz ten zachowuj¹c nadal
formalnie cechy zaimka semantycznie sta³ siê liczebnikiem (przy czym
lady pierwotnego zaimkowego znaczenia przetrwa³y w polszczynie do
dzi, por. jeden pan, jedni pañstwo).
Kolejnymi liczebnikami sta³y siê pierwotne przymiotniki *tr{je, *èetyre
z dawnej deklinacji z przyrostkami tematycznymi -i-, -r-, które nie dosto-
sowa³y siê do powstaj¹cej w epoce ps³. przymiotnikowej deklinacji o-te-
matowej oraz a-tematowej. Odmiennoæ morfologiczna obu tych wyrazów
u³atwi³a im przesuniêcie do klasy liczebników.
W ten sposób ukszta³towa³a siê semantyczna klasa liczebników, na któ-
r¹ sk³ada³ siê ci¹g genetycznych zaimków *jedin{, *d{va, przymiotników
*tr÷je, *èetyre, uzupe³niony nastêpnie przez genetyczne rzeczowniki
*pêt÷, *est÷, *sedm÷, *osm÷, *devêt÷95 (z dawnej deklinacji i-temato-
wej), *desêt÷ (z deklinacji t-tematowej), *s{to (deklinacja o-tematowa) itp.
Przyjmujemy wiêc, ¿e w jêz. ps³. pojawi³a siê nowa czêæ mowy liczeb-
94
95
By³y to rzeczowniki o znaczeniu abstrakcyjnym derywowane od przymiotników.
Pierwotn¹ relacjê *pêt÷ : *pêt{ (pol. piêæ : pi¹ty) zachowuj¹ np. *èƒn÷ : *èƒn{, por. pol.
czerñ : czarny.
250

#1615
nik jako klasa semantyczna, która nie mia³a w³asnych cech morfologicz-
nych i nie dysponowa³a w³asnym typem odmiany.
8.3. Deklinacja liczebników w jêzyku pol.
8.3.1. LICZEBNIK DWA
O powstaniu deklinacji liczebnikowej mo¿emy mówiæ dopiero w od-

niesieniu do jêzyka polskiego, a jej fundamentem sta³ siê paradygmat li-
czebnika dwa, który w okresie stpol. mia³ nastêpuj¹c¹ postaæ:
M. r. m. dwa; r.n., ¿. dwie
D. dwu
C. dwiema
B. = M.
N. dwiema
Msc. dwu
Najistotniejsze zmiany, które dokona³y siê w okresie rpol. polega³y na:
1) powstaniu kategorii mêskoosobowoci, realizowanej dziêki neologiz-
mowi dwaj oraz mo¿liwoci u¿ycia form D. w funkcji M., co stanowi nie-
w¹tpliwe novum w dziejach tej kategorii gramatycznej. Obok wiêc formy
dwaj panowie (id¹) mo¿na u¿yæ w M. form dwu//dwóch panów (idzie).
Inn¹ zmian¹ rodzajow¹ jest rozci¹gniêcie dawnej mêskiej formy dwa na
rodzaj nijaki. Ostatecznie ukszta³towa³a siê nastêpuj¹ca opozycja rodzajo-
wa: r. mos. dwaj, dwu, dwóch : r.m. nieos. dwa : r.n. dwa : r.¿. dwie. Stan
stpol. zachowuj¹ do dzi gwary l¹skie;
2) wp³ywie deklinacji rzeczownikowej ujawniaj¹cym siê w formie C.
z koñcówk¹ -om i N. z koñcówk¹ -oma;
3) powstaniu nowych koñcówek w D. -óch i Msc. -óch (historycznie
u + ch) pod wp³ywem odpowiednich form zaimkowych i przymiotniko-
wych, por. tych dobrych dwóch, oraz koñcówki C. -óm, bêd¹cej wynikiem
kontaminacji -om + -u, por. dwom//dwu ch³opom → dwóm ch³opom;
4) wycofaniu siê z C. formy dwiema.
Zjawiskiem charakterystycznym dla najnowszego okresu rozwoju pol-
szczyzny jest mo¿liwoæ wystêpowania w odmianie tego liczebnika uogól-
nionej formy dwu dla rodzaju mêskoosobowego i wszystkich przypadków
zale¿nych: M. dwu//dwóch panów; D. dwu//dwóch panów, kobiet, lat;
251

#1615
C. dwu//dwom//dwóm panom, kobietom, latom; B. = M.; N. dwu//dwoma
panami, kobietami, latami; Msc. dwu//dwóch panach, kobietach, latach.
W ten sposób koñcówka -u staje siê fleksyjnym wyk³adnikiem tej czêci
mowy.
8.3.2. LICZEBNIKI TRZY, CZTERY
Rozwój odmiany tych liczebników przedstawia tabela 54.
Tabela 54
r.m. r.¿., n. r.m. r.¿., n. r.m. r.¿., n.
M. tr÷je tri trze trzy trzej, trzech trzy
èetyre èetyri cztyrze cztyrzy czterej, -ech cztery
D. tr÷j÷ trzy trzech
èetyr{ cztyr czterech
C. tr÷m{ trzem trzem
èetyr÷m{ cztyrzem czterem
B. tri trzy trzech trzy
èetyri cztyrzy czterech cztery
N. tr÷mi trzemi trzema
èetyr÷mi cztyrzmi czterema
Msc. tr÷x{ trzech trzech
èetyr÷x{ cztyrzech czterech
Najwa¿niejsze innowacje sprowadzaj¹ siê do:

1) wytworzenia form mêskoosobowych przez wprowadzenie neologiz-
mów trzej, czterej oraz mo¿liwoci u¿ycia w tej funkcji D. trzech, czte-
rech, a tak¿e zró¿nicowania form B.: dla mêskoosobowych jest on równy
D., dla pozosta³ych równy M.;
2) wp³ywu odmiany liczebnika dwa na formy N. trzema, czterema;
3) wp³ywu deklinacji zaimkowej na D. i wprowadzenia koñcówki -ech.
8.3.3. LICZEBNIKI OD PIÊCIU DO DZIESIÊCIU
Liczebniki piêæ, szeæ, siedem, osiem, dziewiêæ, a tak¿e dziesiêæ (który

pierwotnie nale¿a³ wprawdzie do deklinacji spó³g³oskowej o temacie za-
koñczonym na -êt-, lecz ju¿ w jêz. ps³. odmienia³ siê wed³ug deklinacji
252

#1615
i-tematowej) odmienia³y siê w jêz. stpol. jak rzeczowniki rodzaju ¿eñskie-
go typu koæ:
M.piêæ, szeæ, siedm, om, dziewiêæ, dziesiêæ rycerzów, kobiet, lat;
D. pi¹ci, szeci, siedmi, omi, dziewi¹ci, dziesi¹ci rycerzów, kobiet, lat;
C. pi¹ci, szeci, siedmi, omi, dziewi¹ci, dziesi¹ci rycerzom, kobietom,
latom;
B. = M.;
N. pi¹ci¹, szeci¹, siedmi¹, omi¹, dziewi¹ci¹, dziesi¹ci¹ rycerzami,
kobietami, latami;
Msc. pi¹ci, szeci, siedmi, omi, dziewi¹ci, dziesi¹ci rycerzach, kobie-
tach, latach.
Pocz¹wszy od XVI w., we wszystkich przypadkach zaczyna siê poja-
wiaæ koñcówka -u. Rywalizacja starego rzeczownikowego typu odmiany
z odmian¹ nowsz¹ liczebnikow¹ trwa niemal trzy wieki. Model wspó³czes-
nej odmiany ukszta³towa³ siê ostatecznie w XIX w. i przyj¹³ postaæ nastê-
puj¹c¹:
M. -u r. mos.; -þ r.m. nieos., n., ¿.
D. -u
C. -u
B. = M.
N. -u//-oma
Msc.-u
8.3.4. NEUTRALIZACJA KATEGORII LICZBY
Jednym z formalnych morfologicznych wyk³adników klasy liczebników

by³a neutralizacja kategorii gramatycznej liczby. Liczebnik jeden w swej
prymarnej funkcji nie móg³ tworzyæ liczby mnogiej; liczebnik dwa od po-
cz¹tku mia³ znaczenie dualne; liczebniki trzy, cztery (pochodzenia przy-
miotnikowego) oraz liczebniki piêæ, szeæ, siedem, osiem, dziewiêæ, dziesiêæ
(pochodzenia rzeczownikowego) zapewne ze wzglêdu na swoje znacze-
nie abstrakcyjne (równie¿ i dzisiejsze abstracta nale¿¹ do grupy singularia
tantum) nie urabia³y liczby mnogiej.
Proces neutralizacji kategorii liczby w tej klasie wyrazów mo¿emy prze-
ledziæ na przyk³adzie liczebnika sto. Pierwotny rzeczownik deklinacji o-te-
matowej zachowa³ w jêz. stpol. wszystkie formy trzech liczb:
253

#1615
Lp. Lmn. Lpodw.
M. sto sta cie
D. sta set stu
C. stu stom stoma
B. = M.
N. stem sty//stami stoma
Msc. cie ciech//stach stu
W okresie rpol. ukszta³towa³ siê wspó³czesny model odmiany tego li-

czebnika
M. stu r. mos., sto r.m. nieos., n., ¿.
D. stu
C. stu
B. = M.
N. stu, stoma
Msc.stu
Jest on ca³kowicie zbie¿ny z paradygmatem liczebnika dwa. Reliktami
pierwotnej odmiany s¹ formy: set (wiele set, piêæset, szeæset), sta (trzysta,
czterysta), cie (dwiecie). Kategoria liczby w³aciwa rzeczownikowi sto
uleg³a ca³kowitej neutralizacji we fleksji liczebnika sto.
Liczebniki tysi¹c, milion zachowuj¹ jeszcze odmianê rzeczownikow¹.
Istniej¹cy w jêz. ps³. i scs wyraz t{ma dziesiêæ tysiêcy (zapo¿yczenie tur.
tuman) uleg³ w polszczynie kontaminacji z rodzimym *t÷ma ciemnoæ
i nabra³ znaczenia liczebnika nieokrelonego o znaczeniu ogromna iloæ.
Ponowna po¿yczka z jêz. tur. wyrazu tuman (za porednictwem jêzyków
ruskich) ma znaczenie ob³ok, por. tuman (kurzu), i przenone g³upi cz³o-
wiek.
8.3.5. LICZEBNIKI Z£O¯ONE
Liczebniki jeden, dwa, trzy, cztery, piêæ, szeæ, siedem, osiem, dziewiêæ,
dziesiêæ, sto oraz powstaj¹ce w obrêbie deklinacji rzeczownikowej tysi¹c,
æma ( ← ps³. *t{ma 10 000 bardzo du¿o, t³um i pod fonetycznym
wp³ywem ps³. *t÷ma mrok, ciemnoæ), milion (zapo¿yczenie z jêz. fr.)
mia³y prost¹ budowê morfologiczn¹. Oprócz nich wystêpowa³y liczebniki
morfologicznie z³o¿one. Geneza liczebników jedenacie dziewiêtnacie
jest nastêpuj¹ca: pierwotnie by³y one zestawieniami o strukturze *jedin{
254

#1615
na desête, *tri na desête itp., które kolejno ulega³y uproszczeniom i reduk-
cjom, por. *d{va na desête → pol. dva na »eêæe → dva na »eæe → dva
na »æe → dvanaæe. Deklinowaniu by³ poddawany tylko cz³on pierwszy:
dwunacie, czterechnacie, pi¹ci¹nacie. W okresie stpol. ujawni³a siê nowa
tendencja w odmianie tego typu imion, bêd¹ca wynikiem oddzia³ywania
odmiany liczebnika dwa: cz³on pierwszy sta³ siê nieodmienny, a cz³on
drugi przyj¹³ koñcówki charakterystyczne dla deklinacji liczebnikowej, tzn.
M., B. dwanacie//dwunastu r. mos., trzynacie//trzynastu r. mos.; D., C.,
Msc. dwunastu, trzynastu; N. dwunastu//dwunastoma, trzynastu//trzyna-
stoma.
Liczebniki dwadziecia dziewiêædziesi¹t sk³ada³y siê z liczebnika g³ów-
nego i odpowiedniej formy liczebnika *desêt÷ : *d{va desêti, *tr÷je
desête, *pêt÷ desêt÷, pol. dwa dziesiêci → dwa dziesiêcia, przy czym
pocz¹tkowo odmienia³y siê oba cz³ony zestawienia dwudziestu (dwiema
dziestoma...), a nastêpnie zgodnie z kszta³tuj¹c¹ siê deklinacj¹ liczeb-
nikow¹ przyjê³y koñcówki charakterystyczne dla tej odmiany: M. dwa-
dziecia//dwudziestu; D., C., Msc. dwudziestu; N. dwudziestu albo
dwudziestoma.
Liczebniki dwiecie dziewiêæset mia³y podobn¹ strukturê sk³ada³y
siê z liczebnika g³ównego i odpowiedniej formy liczebnika *s{to: *d{vì
s{tì, *tri s{ta, *pêt÷ s{t{. Zestawienia oparte na zwi¹zku zgody dwiecie,
trzysta, czterysta odmienia³y pocz¹tkowo oba cz³ony, a zestawienia oparte
na zwi¹zku rz¹du piêæset, szeæset, siedemset, osiemset, dziewiêæset od-
mienia³y tylko cz³on pierwszy. W okresie rpol. kszta³towa³ siê typ odmia-
ny liczebnikowej; zakoñczenie tego procesu przypada na wiek XIX.
Morfologicznie bardziej skomplikowane liczebniki zachowuj¹ nadal
strukturê zestawieñ, por. dwadziecia dwa, sto dwadziecia trzy, tysi¹c
dwiecie trzydzieci cztery itp. Odmiana takich liczebników jest w pew-
nym stopniu zwi¹zana z liczb¹ ich elementów sk³adowych:
1) jeli liczebnik sk³ada siê z dwu lub trzech wyrazów, to ka¿dy z nich
przybiera odpowiednie koñcówki, np. dwudziestu dwu, stu dwudziestu
trzech, przy czym w narzêdniku liczebników z³o¿onych z trzech wyrazów
cz³ony oznaczaj¹ce setki nie przyjmuj¹ koñcówki -oma (jest ona mo¿liwa
tylko w cz³onach koñcowych: ze stu dwudziestu piêcioma//ze stu dwu-
dziestoma piêcioma);
2) jeli liczebnik sk³ada siê z wiêcej ni¿ trzech wyrazów, odmienia siê
w ca³oci (rzadziej) lub czêciowo (tylko dziesi¹tki i jednostki), np. z ty-
255

#1615
si¹cem piêciuset dwudziestu piêciu//piêcioma albo z tysi¹c piêæset dwu-
dziestu piêciu//piêcioma.
Wyj¹tek stanowi¹ liczebniki z koñcowym cz³onem jeden, który pozo-
staje nieodmienny, np. sklep z tysi¹cem jeden drobiazgów.
8.3.6. LICZEBNIKI ZBIOROWE
Na klasê liczebników zbiorowych sk³adaj¹ siê pierwotne zaimki *d{voj÷,

-a, -e, *oboj÷, -a, -e, *troj÷, -a, -e oraz przymiotniki *èetver{, *pêter{,
*ester{ itd. Ich odmiana wi¹za³a siê cile ze struktur¹ morfologiczn¹,
tzn. by³a zaimkowa przy *d{voj÷ i prosta przymiotnikowa przy *èetver{.
Jêzyk polski odziedziczy³ ten stan: formy dwój, obój, trój odmienia³y siê
jak zaimki swój, twój, mój, a formy czwór, szeciór, piêcior jak przymiot-
niki w odmianie prostej m¹dr, zdrów, wesó³, chor, spor. W okresie rpol.
zaznaczy³ siê wyranie proces kontaminowania obu typów odmiany, który
w konsekwencji doprowadzi³ do powstania nowego modelu deklinacji.
Schematycznie przedstawia siê on nastêpuj¹co:
1. M. dwoj czwór ← cz(t)wior dwoj czwór
D. dwojego czwora → dwojga czworga
2. Rozszerzony o spó³g³oskê -g- nowy temat zosta³ uogólniony na po-
zosta³e przypadki, por. dwojgu, czworgu, dwojgiem, czworgiem;
3. W funkcji M. jako wy³¹czna pozostaje tylko forma rodzaju nijakiego
dwoje, czworo, pozosta³e formy rodzajowe dwoj, dwoja, czwór, czwora (por.
stpol. oboj ¿ywot, troj rodzaj, dwoja szkoda) wychodz¹ z u¿ycia, co po-
zwala na wniosek, ¿e dokona³a siê neutralizacja rodzaju gramatycznego;
4. Neutralizacji uleg³a te¿ kategoria liczby jest to istotna cecha nowo
tworz¹cej siê deklinacji liczebnikowej: stpol. formy dwoi pos³owie, na
dwoich stajach, na piêciorych ksiêgach s¹ wspó³czenie niemo¿liwe do
zastosowania.
Przekszta³ceniom morfologicznym liczebników zbiorowych towarzyszy-
³y ograniczenia syntaktyczne. Liczebniki te, chocia¿ formalnie maj¹ po-
staæ rodzaju nijakiego, nie mog¹ odnosiæ siê do wszystkich neutrów, jak to
by³o w jêz. stpol., por. dwoje krolestwo, oboim obyczajem, dwoje rozkaza-
nia, o dziewiêcioru b³ogos³awieniu, lecz tylko do wybranych grup seman-
tyczno-morfologicznych. S¹ to przede wszystkim:
a) frazeologizmy siêgaj¹ce okresu staropolskiego (b¹d stylizowane na
staropolszczyznê), np. dziesiêcioro przykazañ, doktor obojga praw, rzecz-
256

#1615
pospolita obojga narodów, z dwojga z³ego, na dwoje babka wró¿y³a, Kró-
lestwo Obojga Sycylii;
b) nazwy istot niedoros³ych rzeczowniki zakoñczone na -ê, np. dwoje
kurcz¹t, troje dziewcz¹t;
c) rzeczowniki typu plurale tantum, np. dwoje drzwi, troje spodni, piê-
cioro skrzypiec;
d) nazwy przedmiotów wystêpuj¹cych parzycie, np. dwoje oczu, uszu,
r¹k;
e) nazwy istot ró¿nej p³ci, np. dwoje rodziców, piêcioro studentów, sied-
mioro rodzeñstwa.
Wspó³czenie obserwuje siê regres w u¿ywaniu liczebników zbiorowych
zamiast form troje no¿yczek, dwoje spodni czêciej u¿ywa siê konstrukcji
opisowych trzy pary no¿yczek, dwie pary spodni; zamiast form trzydzie-
cioro uczniów konstrukcji dwudziestu uczniów i dziesiêæ uczennic itp.96
Na ograniczenie stosowania tej klasy liczebników wskazuje równie¿ i to,
¿e w praktycznym u¿yciu s¹ tylko formy liczebnikowe o mniejszych war-
tociach liczbowych, choæ postaæ morfologiczn¹ mog¹ przyjmowaæ liczeb-
niki od 2 do 90. W liczebnikach zbiorowych wielowyrazowych najczêciej
tylko ostatni cz³on ma postaæ liczebnika zbiorowego, pozosta³e cz³ony maj¹
za postaæ liczebników g³ównych, por. tysi¹c sto dwadziecia omioro
dzieci.
8.4. Podsumowanie
1. Polszczyzna przejê³a z jêz. ps³. semantyczn¹ (a nie morfologiczn¹)

klasê imion o znaczeniu liczebnikowym, na któr¹ sk³ada³y siê zaimki (je-
den, dwa), przymiotniki (trzy, cztery), rzeczowniki (piêæ, szeæ..., sto...).
W pocz¹tkowym okresie rozwoju polszczyzny wyrazy te zachowywa³y
pierwotn¹, sobie w³aciw¹, odmianê.
2. Deklinacja liczebnikowa kszta³towa³a siê w okresie rpol. ten etap
zakoñczy³ siê w XIX w. Podstaw¹ deklinacji liczebnikowej sta³a siê od-
miana liczebnika dwa; jej wyk³adnikami s¹ koñcówki -u, -oma.
96
Por. J. Zieniukowa, Liczebniki polskie wyrazy k³opotliwe [w:] Studia z filologii
polskiej i s³owiañskiej, t. 24, Warszawa 1987, s. 101113.
257

#1615
3. Tê polsk¹ innowacjê charakteryzuje to, ¿e:
a) podobnie jak w innych typach deklinacyjnych, wystêpuje tu katego-
ria mêskoosobowoci, przy czym jest ona wyra¿ana w specyficzny spo-
sób: w funkcji M. wystêpuje D., por. dwu, trzech, czterech, piêciu, szeciu,
stu panów, b¹d te¿ w odniesieniu do kilku liczebników swego rodzaju
neologizmy dwaj, trzej, czterej;
b) w przeciwieñstwie do innych imion nast¹pi³a tu neutralizacja kate-
gorii rodzaju liczebniki piêæ, sto nie maj¹ wspó³czenie ani fleksyjnej
kategorii rodzaju (jak przymiotniki czy zaimki), ani morfologicznej kate-
gorii rodzaju (jak rzeczowniki); wyj¹tek stanowi¹ tu formy jeden, -a, -o,
dwa, -ie;
c) w opozycji do innych imion co jest oczywiste ze wzglêdu na war-
toæ semantyczn¹ tej klasy wyrazów nast¹pi³a równie¿ neutralizacja ka-
tegorii liczby.
4. Liczebniki zbiorowe stanowi¹ niejednorodn¹ genetycznie klasê imion,
a ich odmiana jest wynikiem kontaminacji paradygmatu zaimkowego i rze-
czownikowego. Ograniczenia strukturalne (nie od wszystkich liczebników
g³ównych s¹ derywowane liczebniki zbiorowe) i syntaktyczne wskazuj¹
na regres rozwoju tej grupy liczebników, co mo¿e prowadziæ do jej zaniku
(podobnie jak wysz³y z u¿ycia stpol. liczebniki typu samotrzeæ).
258

#1615
9. TENDENCJE ROZWOJOWE POLSKIEJ FLEKSJI
IMIENNEJ
9.1. Zmiany w strukturze wyrazu
Wyraz pie. mia³ w zasadzie strukturê aglutynacyjn¹, poniewa¿ odrêbne

cz¹stki morfologiczne wyrazu pe³ni³y odrêbne funkcje: rdzeñ funkcjê
leksykaln¹ (semantyczn¹), przyrostek tematyczny funkcjê fleksyjn¹, koñ-
cówka funkcjê syntaktyczn¹, np. M. lp. *woz-o-s, M. lmn. *voz-o-i. Cha-
rakterystyczn¹ cech¹ wyrazu ps³. jest dwuelementowa struktura temat
jest nadal nosicielem znaczenia, lecz koñcówka obok mo¿liwoci wyra-
¿ania relacji sk³adniowych jest równie¿ wyk³adnikiem rodzaju grama-
tycznego i w zwi¹zku z tym okrela typ paradygmatu fleksyjnego, np. M.
lp. *voz-{, Msc. lp. *voz-ì. W jêzyku polskim jeszcze bardziej zazêbia siê
czêæ tematyczna z koñcówk¹, np. vuz-þ, vo-e. W skrajnych wypadkach
prowadzi to do alternacji wszystkich fonemów w wyrazie, np. sen-þ : sn-u
: ñ-e.
Zapocz¹tkowany w jêz. ps³. wzrost czynnika semantycznego intensyfi-
kuje siê w polszczynie. W okresie stpol. kszta³tuje siê ostatecznie kategoria
¿ywotnoci//nie¿ywotnoci, w okresie rpol. kategoria mêskoosobowo-
ci//niemêskoosobowoci. Dalsza semantyzacja fleksji polskiej przejawia
siê m.in. w ró¿nicowaniu odmiany rzeczowników w³asnych i rzeczowni-
ków pospolitych, np. Go³¹b, Go³¹ba, ale go³¹b, go³êbia, oraz ró¿nicowa-
niu maskulinów od feminatywów, np. M. lp. ten dyrektor Ziêba, Dudek,
D. lp. tego dyrektora Ziêby, Dudka, ale M. lp. ta dyrektor Ziêba, Dudek,
D. lp. tej dyrektor Ziêby, Dudek. Ró¿nice takie ujawniaj¹ siê równie¿ w
opozycjach jednostkowych, np. we W³oszech (= w Italii) i we W³ochach
(= w podwarszawskim miasteczku); o pañstwie polskim, o pañstwach euro-
pejskich oraz o pañstwu Kowalskich (brak lmn.).
259

#1615
9.2. Przesuniêcia w obrêbie typów deklinacyjnych
Podstawow¹ opozycj¹ fleksyjn¹ w jêz. pie. by³a opozycja nomen : ver-

bum, natomiast w zakresie nomen wa¿ne by³o przeciwstawienie substan-
tivum (rzeczownik) : pronomen (zaimek). W jêz. ps³. wykszta³ci³a siê nowa
klasa morfologiczna adiectivum (przymiotnik), a w polszczynie no-
men numerale (liczebnik). Ka¿da z tych klas zachowuje odmienne, sobie
w³aciwe, paradygmaty fleksyjne.
Ujawniaj¹ siê te¿ procesy przeciwne, pewne typy morfologiczne jednej
deklinacji przechodz¹ do innych deklinacji, np. dawne neutra przymiotni-
ków dobro, piêkno, z³o przechodz¹ do klasy rzeczowników. Substantywi-
zacji ulegaj¹ tak¿e dawne przymiotniki typu chor¹¿y, wojski, wony, nomina
propria typu Bia³y, Wolski, Ojców. Transpozycjê przymiotników chory, lepy,
kulawy itp. do klasy rzeczowników obserwujemy jeszcze dzi.
Silnie zaznaczy³a siê w polszczynie tendencja do adiektywizacji. Pod-
legaj¹ jej przede wszystkim imies³owy: imies³ów bierny czasu teraniejsze-
go, np. ³akomy, wiadomy, znajomy; imies³ów czynny czasu przesz³ego,
np. posiwia³y, po¿ó³k³y, wznios³y; niektóre imies³owy czynne czasu teraniej-
szego, np. gor¹cy, piewaj¹cy (ptak), burz¹ca (bomba) oraz niektóre imie-
s³owy bierne czasu przesz³ego, np. znany, nieznany, suszony (zob. IV.8.1.-3.).
Procesy adwerbizacji, czyli przejcia do klasy przys³ówków, dotyczy³y
przede wszystkim przymiotników, zw³aszcza ich form odmiany rzeczow-
nikowej (prostej), np. nisko, dobrze, le, wcale, wkrótce, z cicha, po polsku.
Uczestniczy³y w nim tak¿e formy przypadkowe niektórych rzeczowników,
np. wczoraj, stpol. wczera od *veèer{; miêdzy, stpol. miedzy od *medja;
nowsze biegiem szybko od bieg; bokiem obok od bok; szeptem cicho
od szept.
9.3. Dziedzictwo pras³owiañskie a polskie innowacje
Podstaw¹ rozwojow¹ fleksji polskiej jest fleksja pras³owiañska. Najwa¿-

niejsze zmiany, które dokonywa³y siê w polszczynie polega³y (i polegaj¹)
na upraszczaniu form ps³. lub nawet ich redukcji i na wprowadzaniu pol-
skich innowacji. Modyfikacja systemu ps³. przejawia³a siê w tym, ¿e:
260

#1615
zmniejszy³a siê liczba modeli odmiany, np. zaginê³y deklinacje z te-
matami zakoñczonymi na -s-, -r-, -Ú-; na miejscu pierwotnych kilkunastu
typów paradygmatycznych mamy trzy podstawowe typy deklinacyjne;
ograniczeniu uleg³a liczba wyk³adników fleksyjnych w poszczegól-
nych przypadkach, proces ten jest szczególnie widoczny w liczbie mno-
giej rzeczowników: C. -om, N. -ami, Msc. -ach; w odmianie liczebników
uogólni³a siê koñcówka -u;
zaginê³a liczba podwójna;
zaginê³a rzeczownikowa (prosta) odmiana przymiotników;
zaginê³a twardotematowa odmiana zaimków;
ograniczeniu uleg³o stosowanie liczebników zbiorowych, por. wspó³-
czesne formy dwoje dziewcz¹t, ale ju¿ troje, czworo dziewcz¹t lub trzy,
cztery dziewczêta.
Wymienione procesy nie objê³y wszystkich wyrazów i form. Niektóre
spetryfikowane postacie wyrazów i form przypadkowych przetrwa³y do dzi
i funkcjonuj¹ jako archaizmy fleksyjne lub leksykalne, np. M. lp. macierz
(pierwotnie B. lp.), tê pani¹ (B. lp.), niebiosa//nieba (M. lmn.), s³owy//
//s³owami (N. lmn.), w rêku//w rêce//w rêkach (Msc. lpodw., lp., lmn.),
zdrów//zdrowy, dlatego ale potomny, mieæ mê¿a ale wyjæ za m¹¿.
Najwa¿niejsze polskie innowacje to:
wzrost funkcji czynnika semantycznego w odmianie imion,
wyodrêbnienie morfologicznej klasy liczebników,
wzrost funkcji czynnika fonetycznego, tzn. uzale¿nienie postaci koñ-
cówki od wyg³osu fonetycznego tematu, np. Msc. lp. i M. lmn. rzeczowni-
ków,
procesy wyrównañ i analogii.
9.4. Chronologia procesów
Procesy fleksyjne przebiegaj¹ powoli. Dlatego te¿ nie mo¿na podaæ

cilejszych dat okrelaj¹cych pocz¹tek b¹d koniec jakiej zmiany flek-
syjnej. Przyjmujemy, ¿e do koñca XV w., tj. w okresie stpol., zasz³y nastê-
puj¹ce procesy:
uformowa³a siê rodzajowa deklinacja rzeczowników z podzia³em na
rzeczowniki mêskie ¿ywotne i nie¿ywotne; rzeczowniki r.¿. z dawnym przy-
261

#1615
rostkiem tematycznym -Ú- uzyska³y ju¿ w M. lp. formy biernikowe: brew,
krew, cerkiew; charakterystycznym zjawiskiem jest fakultatywnoæ u¿ycia
koñcówek, np. D. lp. luda//ludu, C. lp. mê¿u//mê¿owi, Msc. lmn. bodzech//
//bogoch//bogach, D. lp. dusze//duszej, B. lp. jutrzniê//jutrzni¹;
zanik³a rzeczownikowa (prosta) odmiana przymiotników;
zanik³a twardotematowa odmiana zaimków, pojawi³y siê formy tego,
onego; w B. lp. na miejscu formy jen pojawi³a siê forma go.
Na prze³omie okresu rpol. i npol. w fazê stabilizacji wesz³y nastêpuj¹-
ce procesy rozwojowe:
wyrane zró¿nicowanie rzeczowników na mêskie osobowe i mêskie
nieosobowe w M. lmn. (stpol. mniszy, W³oszy → mnisi, W³osi);
krystalizacja dominant fleksyjnych w odmianie rzeczowników: N. lmn.
-ami (biskupy, obyczajmi → biskupami, obyczajami), Msc. lmn. -ach (pta-
kach, czasach);
upowszechnianie siê formy B. lp. r.¿. ow¹, nasz¹ (zamiast stpol. wa-
szê, naszê, owê);
kszta³towanie siê deklinacji liczebnikowej.

#1615
IV. FLEKSJA WERBALNA

#1615
264

#1615
1. STRUKTURA MORFOLOGICZNA WYRAZU
A KONIUGACJA W JÊZYKU PS£. I POL.
Odziedziczona z jêz. pie. trójsk³adnikowa struktura morfologiczna oso-

bowych form czasownika (zob. III.1.) jest wyranie zaznaczona w jêz. ps³.
i jêz. scs. W obrêbie formy fleksyjnej mo¿emy wyró¿niæ: a) czêæ leksy-
kaln¹ rdzeñ, b) element tematotwórczy, czyli przyrostek tematyczny, de-
cyduj¹cy o wzorcu odmiany (przynale¿noci czasownika do odpowiedniej
koniugacji), c) koñcówkê fleksyjn¹ stanowi¹c¹ wyk³adnik relacji syntak-
tycznych. Tê strukturê mo¿na przedstawiæ na przyk³adzie odmiany ps³.
czasownika *nesti = pol. nieæ w cz. ter.:
lp. 1 os. *nes-Ä ← *nes-Ã-m÷
2 os. *nes-e-÷ ← *nes-e-®
3 os. *nes-e-t÷
lmn. 1 os. *nes-e-m{
2 os. *nes-e-te
3 os. *nes-Ät{ ← *nes-Ät÷ ← *nes-o-nti
lpodw.1 os. *nes-e-vì
2 os. *nes-e-ta
3 os. *nes-e-te
W tej odmianie rdzeñ (czêæ leksykalna formy) wystêpuje w jednolitej
postaci: nes-, zakoñczenie tematu (element tematotwórczy) ma postaæ obocz-
n¹: -e-//-o-, koñcówki fleksyjne s¹ zró¿nicowane w zale¿noci od kategorii
osoby i liczby: -Ä ( ← -o-m÷), -i, -t÷; -m{, -te, -Ät{ ( ← -o-nti); -vì, -ta, -te.
Podkreliæ w tym miejscu trzeba, ¿e w formach 1 os. lp. *nes-Ä i 3 os.
lmn. *nes-Ät{ w przedstawionej odmianie zaznaczony jest ju¿ proces per-
integracji morfologicznej, polegaj¹cy na tym, ¿e z pierwotnych form
trójsk³adnikowych (*nes-o-m÷, *nes-o-nti) w wyniku procesów fone-
265

#1615
tycznych97 powsta³y formy dwusk³adnikowe. W formach tych wyrany
jest ju¿ tylko podzia³ na dwie czêci: rdzeñ (temat, czêæ leksykaln¹) i koñ-
cówkê fleksyjn¹. Procesy perintegracji morfologicznej, powodowane pro-
cesami fonetycznymi b¹d oddzia³ywaniem tendencji do analogii,
w po³¹czeniu z zanikiem paradygmatotwórczej funkcji zakoñczeñ tema-
tów i przyjêciem odmiennych nieco kryteriów podzia³u na koniugacje,
utrwali³y w polszczynie dwusk³adnikow¹ postaæ form fleksyjnych czasow-
nika. Zmianê wczeniejszej ps³. formy 3 os. lmn. *nes-Ät÷ → *nes-Ät{,
w której wyg³osowy -÷ → -{, nale¿y t³umaczyæ tendencj¹ do zachowania
zawartej w koñcówce spó³g³oski -t-, która w pozycji przed ÷ musia³aby
ulec palatalizacji.
Ps³. *mogti = npol. móc
lp. 1 os. *mog-Ä ← *mog-o-m mog-ê
2 os. *mo-e-÷ mo¿-esz
3 os. *mo-e-t÷ mo¿-e
lmn. 1 os. *mo-e-m{ mo¿-emy
2 os. *mo-e-te mo¿-ecie
3 os. *mog-Ät{ ← *mog-o-nti mog-¹
lpodw.1 os. *mo-e-vì
2 os. *mo-e-ta
3 os. *mo-e-te
1.1. Geneza koñcówek fleksyjnych w koniugacji (pie. ps³. pol.)
Przedstawiona powy¿ej odmiana czasownika móc w czasie teraniejszym

pozwala na stwierdzenie, ¿e wystêpuj¹ce we wspó³czesnej polszczynie
koñcówki fleksyjne s¹ bezporedni¹ kontynuacj¹ koñcówek wystêpuj¹cych
w jêz. ps³., a te s¹ kontynuantami koñcówek charakterystycznych dla jêz.
pie. Zamieszczona ni¿ej tabela 55. dotyczy koñcówek w odmianie czasow-
nika móc i ukazuje ich ewolucjê w formach czasu teraniejszego98.
97
Chodzi tu o oddzia³ywanie ps³. tendencji do sylaby otwartej, która m.in. powodowa³a
powstawanie samog³osek nosowych z po³¹czeñ typu: o + m, o + n w pozycji przed spó³-
g³osk¹ i w wyg³osie.
98
Ze wzglêdu na procesy perintegracyjne (zob. IV.1) w odniesieniu do stanu ps³. po-
dano koñcówki fleksyjne z poprzedzaj¹cymi je zakoñczeniami tematu.
266

#1615
Tabela 55
Liczba Osoba Pie. Ps³. Stpol. Npol.
Lp. 1 os. -Ãm//-mi -Ä(← -o-m÷) -ê -ê
2 os. -s® ← -sa° [-e]-i//-÷ (← -x¯ ← [-i] -s®) -e -esz
3 os. -t® [-e]-t÷ -e[+þ] -e
Lmn. 1 os. -mos//-mom [-e]-m{ -em -emy
2 os. -te [-e]-te -eæe -ecie
3 os. -nt® -Ät{ (← -Ät÷ ← [-o]-nti) -Ä -¹
Lpodw. 1 os. -ûes [-e]-vì 99 -va
2 os. -tä [-e]-ta -ta
3 os. -tes [-e]-te -ta
99
Ps³. koñcówka -vì powsta³a pod wp³ywem M. zaimka osobowego stosowanego w
1 os. lpodw. *vì w miejsce kontynuantu pie. koñcówki -ûes. Jeli wystêpuje mo¿liwoæ
alternatywnej b¹d obocznej interpretacji postaci koñcówek w jêz. ps³., to w niniejszym
opracowaniu przyjmujemy wersjê bli¿sz¹ (to¿sam¹) tej, któr¹ rejestruj¹ zabytki jêz. scs.
267

#1615
2. DWA TEMATY CZASOWNIKÓW W JÊZYKU PS£.
I ICH FUNKCJE
Na podstawie systemu morfologicznego jêz. scs mo¿na wnosiæ, ¿e re-

pertuar form fleksyjnych czasowników w jêz. ps³. opiera³ siê na dwóch
tematach, tj. temacie czasu teraniejszego i temacie bezokolicznika. Te-
mat cz. ter. uwidocznia siê po odciêciu koñcówki fleksyjnej w danej for-
mie osobowej czasownika i sk³ada siê z rdzenia i zakoñczenia tematycznego
(przyrostka tematycznego), np. *nes-o-[m÷], *nes-e[÷], *nes-e[t÷];
*dvi-g-no[m÷], *dvig-ne[÷], *dvig-ne[t÷]; *zna-jo[m÷], *zna-je[÷],
*zna-je[t÷]; *pros-jo[m÷], *pros-i[÷], *pros-i[t÷]. Temat bezokolicz-
nika otrzymujemy po oddzieleniu w obrêbie ca³ej struktury wyrazowej cha-
rakterystycznej dla niego koñcówki -ti, np. *nes-[ti], *dvig-nÄ-[ti], *zna-[ti],
*pros-i-[ti]. Ma on zró¿nicowan¹ postaæ morfologiczn¹:
mo¿e byæ równy rdzeniowi (z zakoñczeniem spó³g³oskowym lub sa-
mog³oskowym), np. *ne-s-[ti], *rek-[ti], *bi-[ti], *èu-[ti], *kry-[ti], *jê-[ti],
*plu-[ti] p³yn¹æ, *mel-[ti] → *mlì-[ti], *mer-[ti] → *mrì-[ti];
mo¿e równie¿ byæ równy rdzeniowi rozszerzonemu przyrostkiem te-
matycznym, np.:
-a-: *b÷r-a-[ti], *z{v-a-[ti];
-e-: *um-ì-[ti], *vid-ì-[ti], *vis-ì-[ti], *boj-ì-[ti] → *boj-a-[ti], *kriè-ì-[ti]
→ *kriè-a-[ti], *beì-[ti] → *be-a-[ti];
-i-: *mol-i-[ti], *pros-i-[ti], *rod-i-[ti] w tej sytuacji temat bezoko-
licznika jest to¿samy z tematem czasu teraniejszego;
-ja-: *da-ja-[ti];
-va-: *by-va-[ti];
-ova-: *kup-ova-[ti].
268

#1615
2.1. Proste formy fleksyjne czasowników w jêzyku ps³.
Zró¿nicowane tematy czasowników stanowi³y podstawê tworzenia ró¿-

nych ich form fleksyjnych (w tym sensie by³y one sfunkcjonalizowane).
Od tematu czasu teraniejszego by³y tworzone:
1) czas teraniejszy, np. lp. 1 os. *rekom÷ → *rekÄ, 2 os. *reèe÷, 3 os.
*reèet÷; lmn. 1 os. *reèem{, 2 os. *reèete, 3. os. *rekonti → *rekÄt{; lpodw.
1 os. *reèevì, 2 os. *reèeta, 3 os. *reèete (pol. rzekê, rzeczesz, rzecze...);
2) tryb rozkazuj¹cy (¿ycz¹cy), np. lp. 1 os. - - -, 2 os. *dvigni, 3 os.
*dvigni; lmn. 1 os. *dvignem{, 2 os. *dvignete, 3 os. - - -; lpodw. 1 os.
*dvignevì, 2 os. *dvigneta, 3 os. - - - (pol. dwignij, niech dwignie, dwi-
gnijmy...);
3) aoryst asygmatyczny, np. lp. 1 os. *mog{, 2 os. *moe, 3 os. *moe;
lmn. 1 os. *mogom{, 2 os. *moete, 3 os. *mogÄ; lpodw. 1 os. *mogovì,
2 os. *moeta, 3 os. *moete (pol. czas. móc);
4) imies³ów czasu teraniejszego czynny, np. r.m. M. *nesy, D. *nesÄtja,
C. *nesÄtju, B. *nesÄtj÷, N. *nesÄtjem÷, Msc. *nesÄtji, W. *nesy; lmn.
M. *nesÄtje, D. *nesÄtj÷, C. *nesÄtjem{, B. *nesÄtjê, N. *nesÄtji, Msc.
*nesÄtjix{, W. *nesÄtje; lpodw. M., B., W. *nesÄtja, D., Msc. *nesÄtju, C.,
N. *nesÄtjema (pol. czas. nieæ → im. nios¹cy);100
5) imies³ów czasu teraniejszego bierny, np. r.m. M. *berom{,
D. *beroma, C. *beromu, B. *berom{, N. *beromom{, Msc. *beromì,
W. *berome; lmn. M. *beromi, D. *berom{, C. *beromom{, B. *beromy,
N. *beromy, Msc. *beromex{, W. *beromi; lpodw. M., B., W. *beroma,
D., Msc. *beromu, C., N. *beromoma (ps³. czas. *b÷rati pol. braæ);
6) czas przysz³y prosty (wyra¿ony w odniesieniu do czasowników do-
konanych za pomoc¹ form czasu teraniejszego), np. *bÄdÄ, *dam{, *ubijÄ,
*napiÄ, *priidÄ, *v{znesÄ, *v{spojÄ.
Od tematu bezokolicznika tworzono:
7) imperfectum (czas przesz³y niedokonany), np. lp. 1 os. *vidìax{, 2 os.
100
Imies³ów czasu teraniejszego czynny nale¿a³ (tak jak i pozosta³e imies³owy) do
nieosobowych form czasownika, które siê deklinowa³y. W zrekonstruowanej odmianie tego
imies³owu czasownika *nesti (= pol. nieæ) wystêpuj¹ca w ródg³osie samog³oska -Ä-
pochodzi z wczeniejszego po³¹czenia -on-, np. *nesÄtja ← *nesontja, i dopiero w tej
wczeniejszej formie widoczny jest temat cz. ter. *nes-o- (zob. II.2.). Ps³. grupa tj w jêz.
p³d.s³ow. → t, st¹d w jêz. scs formy typu nesÄta, nesÄtu, nesÄt÷... W jêz. zach.s³ow.,
a wiêc tak¿e w jêz. pol., tj → c → c (nios¹ca, nios¹cu, nios¹c...).
269

#1615
*vidìae, 3 os. *vidìae; lmn. 1 os. *vidìaxom{, 2 os. *vidìaete, 3 os.
*vidìaxÄ; lpodw. 1 os. *vidìaxovì, 2 os. *vidìaeta, 3 os. *vidìaete (pol.
czas. widzieæ);
8) aoryst sygmatyczny (I, II), np. lp. 1 os. *dvignÄx{, 2 os. *dvignÄ, 3 os.
*dvignÄ; lmn. 1 os. *dvignÄxom{, 2 os. *dvignoste, 3 os. *dvignÄê; lpodw.
1 os. *dvignÄxovì, 2 os. *dvignÄsta, 3 os. *dvignÄste (pol. czas. dwign¹æ);
9) imies³ów czasu przesz³ego czynny I, np. r.¿. lp. M. *nes{i, D.
*nes{ê, C. *nes{i, B. *nes{Ä, N. *nes{ejÄ, Msc. *nes{i, W. *nes{i;
lmn. M. *nes{ê, D. *nes{÷, C. *nes{am{, B. *nes{ê, N. *nes{ami,
Msc. *nes{ax{, W. *nes{ê; lpodw. M., B., W. *nes{i, D., Msc. *nes{u,
C., N. *nes{ama (pol. czas. nieæ im. niós³szy);
10) imies³ów czasu przesz³ego czynny II, np. r.m. lp. M. *z{nal{, D.
*z{nala, C. *z{nalu, B. *z{nal{, N. *z{nalom{, Msc. *z{nalì, W. *z{na-
le; lmn. M. *z{nali, D. *z{nal{, C. *z{nalom{, B. *z{naly, N. *z{naly,
Msc. *z{nalìx{, W. *z{nali; lpodw. M., B., W. *z{nala, D., Msc. *z{nalu,
C., N. *z{naloma (pol. czas. znaæ im. zna³);
11) imies³ów czasu przesz³ego bierny, np. r.m. lp. M. *b÷ran{, D. *b÷rana,
C. *b÷ranu, B. *b÷ran{, N. *b÷ranom{, Msc. *b÷ranì, W. *b÷rane; lmn.
M. *b÷rani, D. *b÷ran{, C. *b÷ranom{, B. *b÷rany, N. *b÷rany, Msc.
*b÷ranìx{, W. *b÷rani; lpodw. M., B., W. *b÷rana, D., Msc. *b÷ranu, C.,
N. *b÷ranoma (pol. czas. braæ im. bran → brany);
12) supinum, tj. nieodmienna forma czasownika zastêpuj¹ca wypowie-
dzenie okolicznikowe celu, np. *nest{ by nieæ, *xvalit{ by chwaliæ,
*videt{ by widzieæ, *rekt{ by rzec, *pekt{ by piec, *rìt{//ƒt{ by
reæ, jeæ;
13) bezokolicznik, jako kontynuacja pie. C. lp. rzeczownika ods³owne-
go, np. pie. *dÃ-ti-s danie → C. lp. pie. *dÃ-te° dawaniu; do dania; aby
daæ → ps³. *da-ti daæ; pie. *p¯-ti-s picie → C. lp. pie. *p¯-te° piciu; do
picia; aby piæ → ps³. *pi-ti piæ.
2.2. Z³o¿one formy fleksyjne czasowników w jêzyku ps³.
Oprócz wymienionych wy¿ej prostych form fleksyjnych czasownika,

tworzonych bezporednio od tematów czasu teraniejszego albo bezoko-
270

#1615
licznika przez dodanie odpowiednich koñcówek fleksyjnych, w jêz. ps³.
wystêpowa³y tak¿e formy z³o¿one (analityczne, peryfrastyczne). Istot¹ ich
by³o to, ¿e sk³ada³y siê one z dwóch cz³onów wyrazowych, bêd¹cych okre-
lonymi prostymi formami fleksyjnymi. W tym wypadku trudno mówiæ
o bezporedniej funkcji formotwórczej tematów czasownikowych, ale mo¿-
na mówiæ o funkcji poredniej, poniewa¿ cz³ony sk³adowe z³o¿onych form
fleksyjnych by³y tworzone od w³aciwych podstaw tematycznych.
Z³o¿one formy fleksyjne czasowników w jêz. ps³. to:
14) czas przesz³y z³o¿ony = imies³ów czasu przesz³ego czynny II + s³o-
wo posi³kowe *byti w odpowiedniej formie osobowej czasu teraniejsze-
go, np. lp. 1 os. *nesl{, nesla, neslo jesm÷, 2 os. *nesl{, nesla, neslo jesi,
3 os. *nesl{, nesla, neslo jest{; lmn. 1 os. *nesli, nesly, nesla jesm÷, 2 os.
*nesli, nesly, nesla jeste, 3 os. *nesli, nesly, nesla sÄt{ ; lpodw. 1 os. *nesla,
neslì, neslì jesvì, 2 os. *nesla, neslì, neslì jesta, 3 os. *nesla, neslì, neslì
jeste;
15) czas zaprzesz³y z³o¿ony (plusquamperfectum) = imies³ów czasu
przesz³ego czynny II + s³owo posi³kowe *byti w odpowiedniej formie
osobowej przesz³ego czasu niedokonanego (imperfectum) lub aorystu, np.
lp. 1 os. *nesl{, nesla neslo bìax{//byx{, 2 os. *nesl{, nesla, neslo bìae//
by, 3 os. *nesl{, nesla, neslo bìae//by; lmn. 1 os. *nesli, nesly, nesla bìa-
-xom{//byxom{, 2 os. *nesli, nesly, nesla bìaete//byste, 3 os. *nesli, nesly,
nesla bìaxÄ//byê; lpodw. 1 os. *nesla, neslì, neslì bìaxovì//byxovì,
2 os. *nesla, neslì, neslì bìaeta//bysta, 3 os. *nesla, neslì, neslì bìae-
-te//byste;
16) czas przysz³y z³o¿ony:
a) odpowiednia forma osobowa czasowników posi³kowych *imìti, *na-
èêti zacz¹æ, *v{èêti rozpocz¹æ, *xotìti + bezokolicznik danego czasow-
nika, np. scs imam{ glagolati bêdê mówiæ, imate v{niti wejdziecie, leti
xotÄ bêdê le¿eæ;
b) imies³ów czasu przesz³ego czynny II + s³owo posi³kowe *byti w od-
powiedniej formie osobowej czasu przysz³ego, np. scs bÄdet{ pokajal{ sê
bêdzie siê kaja³, bÄdet{ pri÷l{ przyjdzie;
17) tryb warunkowy (przypuszczaj¹cy) = imies³ów czasu przesz³ego
czynny II + s³owo posi³kowe *byti w odpowiedniej formie osobowej
trybu warunkowego prostego, np. lp. 1 os. *èul{, èula, èulo bim÷, 2 os.
*èul{, èula, èulo bi, 3 os. *èul{, èula, èulo bi; lmn. 1 os. *èuli, èuly, èula
bim{, 2 os. *èuli, èuly, èula biste, 3 os. *èuli, èuly, èula bÄ; lpodw. 1 os.
271

#1615
*èula, èulì, èulì bivì, *èula, èulì, èulì bista, 3 os. *èula, èulì, èulì
biste;101
18) strona bierno-zwrotna = imies³ów czasu teraniejszego bierny//imie-
s³ów czasu przesz³ego bierny + odpowiednie formy s³owa posi³kowego *byti
(*byvati) w ró¿nych czasach, np. *nesom{ jesm÷, *nesena jesm÷, *gonim{
byvae, *vidimi bÄdete, *pob÷jen{ byx{102.
2.3. Koniugacje w jêzyku ps³.
Drug¹ podstawow¹ funkcj¹ zró¿nicowania tematów czasowników w jêz.

ps³. (oprócz kszta³towania okrelonych form fleksyjnych czasownika zob.
IV.2.1) by³o ró¿nicowanie ich paradygmatów (wzorców odmiany), czyli
podzia³ na koniugacje. W tej klasyfikacji za nadrzêdny jest uznawany po-
dzia³ ze wzglêdu na zakoñczenie tematu czasu teraniejszego (podzia³ ze
wzglêdu na postaæ tematu bezokolicznika odgrywa w tym wypadku rolê
podrzêdn¹).
Koniugacja I czasowniki z tematem cz. ter. zakoñczonym na -o-//-e-,
np. *nes-o-m÷, *nes-e-÷; *rek-o-m÷, *reè-e-÷; *ber-o-m÷, *ber-e-÷;
*m÷r-o-m÷, *m÷r-e-÷; *p÷n-o-m÷, *p÷n-e-÷; *plov-o-m÷, *plov-e-÷; *zo-
-v-o-m÷, *zov-e-÷.
Koniugacja II czasowniki z tematem cz. ter. zakoñczonym na -no-//
-ne, np. *dvig-no-m÷, *dvig-ne-÷; *kos-no-m÷, *kos-ne-÷ dotykaæ.
Koniugacja III czasowniki z tematem cz. ter. zakoñczonym na -jo-//
-je-, np. *grì-jo-m÷, *grì-je-÷; *mel-jo-m÷, *mel-je-÷; dìla-jo-m÷, *dìla-
-je-÷; *zna-jo-m÷, *zna-je-÷; *umì-jo-m÷, *umì-je-÷; *bi-jo-m÷, *bi-je-÷;
*kry-jo-m÷, *kry-je-÷; *byva-jo-m÷, *byva-je-÷; *da-jo-m÷, *da-je-÷;
*kupu-jo-m÷, *kupu-je-÷.
101
W jêz. scs w funkcji formy warunkowej s³owa posi³kowego *byti mog³y tak¿e
wystêpowaæ formy aorystu (byx{, by, by, byxom{, byste, byê, byxovì, bysta, byste) lub
formy bêd¹ce wynikiem kontaminacji (bixom÷ ← bim{ + byxom{, biê ← biste + byê).
102
W jêz. scs stronê biern¹ tworzono tak¿e poprzez po³¹czenie formy strony czynnej
czasownika z zaimkiem zwrotnym sê, np. nareèei sê bêdziesz nazwany. Konstrukcje te,
charakterystyczne zapewne tak¿e dla jêz. ps³., mia³y równie¿ znaczenie strony zwrotnej
nareèei sê nazwiesz siê i w póniejszych fazach rozwojowych jêz. s³ow. wyspecjalizo-
wa³y siê w tej funkcji por. pol. nazwaæ siê, umyæ siê, zapisaæ siê itp.
272

#1615
Koniugacja IV czasowniki z tematem cz. ter. zakoñczonym na -jo-//
-i-, np. *xval-jo-m÷, *xval-i-÷; *lub-jo-m÷, *lub-i-÷; *vid-jo-m÷, *vid-i-÷;
*slyx-jo-m÷, *slyx-i-÷; *sìd-jo-m÷, *sìd-i-÷; *pors-jo-m÷, *pors-i-÷; *rod-
-jo-m÷, *rod-i-÷; *bìg-jo-m÷, *bìg-i-÷.
Koniugacja V tzw. atematyczna cztery czasowniki, których koñcówki
osobowe ³¹cz¹ siê bezporednio z rdzeniem (brak tu przyrostka tematycz-
nego), podlegaj¹cym ró¿nym przekszta³ceniom fonetycznym w porówna-
niu z postaci¹ pierwotn¹: *byti byæ, *jes-m÷, *je-si ← *jes-si; *vìdìti
wiedzieæ, *vì-m÷ ← *vìd-m÷, *vì-si ← *vìd-si; *dati daæ, *da-m÷ ←
*dad-m÷, *da-si ← *dad-si; *jadti → *jasti jeæ, *ja-m÷ ← *jad-m÷,
*ja-si ← *jad-si103.
103
Przedstawiony podzia³ ps³. koniugacji zosta³ opracowany przez niemieckiego jêzy-
koznawcê A. Leskiena (18401916). W jêzykoznawstwie diachronicznym bywa tak¿e sto-
sowany schemat klasyfikacyjny przyjêty przez polskiego jêzykoznawcê T. Lehra-
-Sp³awiñskiego (18911965), uwzglêdniaj¹cy podzia³ na trzy koniugacje: I. -o-//-e-, II.
-i-, III. atematyczna oraz wystêpuj¹ce w ich obrêbie klasy i grupy koniugacyjne.
273

#1615
3. KATEGORIE FLEKSYJNE OSOBOWYCH FORM
CZASOWNIKA W JÊZYKU PS£.
Z przedstawionego wczeniej wykazu form fleksyjnych czasowników

w jêz. ps³. (por. IV.2.1.-2.) wynika, ¿e dzieli³y siê one na odmienne i nie-
odmienne, a formy odmienne podlega³y koniugacji lub deklinacji.
I. Odmienne formy czasowników:
1. Koniuguj¹ce siê (osobowe):
a) proste: czas teraniejszy, tryb oznajmuj¹cy, tryb rozkazuj¹cy, strona
czynna, aoryst asygmatyczny, czas przysz³y prosty, imperfectum, aoryst
sygmatyczny (I, II);
b) z³o¿one: czas przesz³y z³o¿ony, czas zaprzesz³y z³o¿ony, czas przy-
sz³y z³o¿ony, tryb warunkowy, strona bierno-zwrotna.
2. Deklinuj¹ce siê (imienne): imies³ów czasu teraniejszego czynny,
imies³ów czasu teraniejszego bierny, imies³ów czasu przesz³ego czynny
I, imies³ów czasu przesz³ego czynny II, imies³ów czasu przesz³ego bierny.
II. Nieodmienne formy czasowników: supinum, bezokolicznik.
Z zestawienia tego wynika, ¿e podstawowe koniugacyjne kategorie cza-
sowników w jêz. ps³. to: osoba, liczba, czas, tryb, strona, do kategorii
deklinacyjnych nale¿y natomiast zaliczyæ: rodzaj, przypadek i liczbê (por.
III.4.1.-3.).
3.1. Kategoria osoby i liczby
W systemie fleksyjnym jêz. ps³. wystêpowa³y trzy osoby (1, 2, 3) w

liczbie pojedynczej, mnogiej i podwójnej. Ich podstawowymi wyznaczni-
kami by³y koñcówki fleksyjne osobowych form czasowników, wspó³wys-
274

#1615
têpuj¹cymi za formy zaimków osobowych: lp. 1 os. *az{ [← pie. *eghom],
2 os. *ty [← pie. *tÚ]; lmn. 1 os. *my [← pie. *mes-?]; w os. *vy [← pie.
*°us-?]; lpodw. 1 os. *na, vì [← pie. *no-? ûê-]; 2 os. *va [← pie. *ûÃ-?].
Funkcjê zaimkowego wyk³adnika 3 os. w jêz. ps³. przej¹³ pierwotny za-
imek wskazuj¹cy *on{, ona, ono (por. pie. *so on, ten, *tot ono, to,
*o°no- jeden)104. Jak ju¿ zaznaczono, system ten obejmowa³ trzy subka-
tegorie liczby: pojedyncz¹, mnog¹ i podwójn¹, kontynuuj¹ce stan charak-
terystyczny dla jêz. pie. Pierwotnie oznacza³y one pojedynczoæ, mnogoæ
lub podwójnoæ (parzystoæ) obiektu i nale¿y zak³adaæ, ¿e te funkcje spe³-
nia³y równie¿ na gruncie jêz. ps³. Zarazem na podstawie zabytków jêz.
scs mo¿na przypuszczaæ, ¿e ju¿ w ps³. zakres stosowania liczby podwój-
nej by³ ograniczony. Nie stosowano jej bezwyj¹tkowo w konstrukcjach
sk³adniowych dotycz¹cych parzystych obiektów, lecz przede wszystkim
w po³¹czeniach z liczebnikami dwa, oba oraz w odniesieniu do obiektów
okrelanych (wiadomych, znanych)105.
3.2. Kategoria czasu
Kategoria czasu wyra¿a relacjê miêdzy momentem (okresem) wykony-

wania czynnoci a momentem mówienia. Równoczesnoæ tych momentów
konstruuje subkategoriê teraniejszoci, zachodzenie czynnoci przed ak-
tem mówienia subkategoriê przesz³oci, zachodzenie czynnoci po mo-
mencie mówienia subkategoriê przysz³oci. Wszystkie one w jêz. ps³. s¹
dziedzictwem praindoeuropejskim (por. IV.1.), jednak¿e zró¿nicowan¹ ge-
nezê, chronologiê i funkcje mog³y mieæ ich morfologiczne wyk³adniki, st¹d
potrzeba komentarza.
3.2.1. CZAS TERANIEJSZY
Czas teraniejszy stanowi kontynuacjê systemu jêz. pie. W jêz. ps³.

tworzono go przez dodanie do tematu czasu teraniejszego czasowni-
ków odpowiednich koñcówek fleksyjnych. Ewolucjê tych koñcówek oraz
104
Je¿eli chodzi o genezê i odmianê zaimków osobowych, to por. III.6.
105
A. Weinsberg, Gramatyka porównawcza jêzyków indoeuropejskich, cz. III, IV, V,
Warszawa 1990, s. 42-43.
275

#1615
przyk³ady odmiany zawieraj¹ uwagi przedstawione wczeniej (zob. IV.1.,
2., 2.3.).
3.2.2. CZASY PRZESZ£E
Podstawow¹ form¹ czasu przesz³ego, odziedziczon¹ z jêz. pie., by³

aoryst, okrelaj¹cy pierwotnie w jêz. ps³. jedynie przesz³oæ czynnoci (sta-
nu). O jego prymarnoci wiadcz¹ zró¿nicowane sposoby tworzenia (aoryst
sygmatyczny I, II; aoryst asygmatyczny) oraz wtórne funkcje semantycz-
ne, które zacz¹³ pe³niæ w okresie pónej pras³owiañszczyzny.
Aoryst sygmatyczny I tworzono przez dodanie do tematu bezokolicz-
nika (zob. IV.2., 2.1.) przyrostka tematycznego -s-106 (który w pozycji po
pie. *®, ¯, °, Ù,Ú, û, r, k, g → -x-; zob. I.1.3.2.) i odpowiedniej koñcówki.
W zwi¹zku z przedstawion¹ zmian¹ fonetyczn¹ (-s- → -x-) w jêz. ps³. ta
nowa postaæ przyrostka tematycznego (-x-) sta³a siê oprócz postaci pie.
(-s-) i koñcówek fleksyjnych charakterystycznym morfologicznym wy-
znacznikiem form aorystycznych, choæ przyrostek ten móg³ podlegaæ dal-
szym zmianom w wyniku procesów fonetycznych. Przyk³adowe formy
aorystu sygmatycznego I przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: lp. 1 os. *nosi-s-o-m
→ *nosix{, 2 os. *nosi-s-s → *nosi, 3 os. *nosi-s-t → *nosi; lmn. 1 os.
*nosi-s-o-m → *nosixom{, 2 os. *nosi-s-te → *nosiste, 3 os. *nosi-s-Öt →
*nosixê, → *nosi-ê; lpodw. 1 os. *nosi-s-o-vê → *nosixovì, 2 os. *nosi-
-s-ta → *nosista, 3 os. *nosi-s-te → *nosiste107.
Aoryst asygmatyczny (tzw. prosty) w jêz. ps³. by³ tworzony od tematu
czasu teraniejszego zakoñczonego przyrostkiem -o-//-e-, a wiêc tylko cza-
sowników koniugacji I (zob. IV.2.3.); jego zakres wystêpowania by³ zatem
bardzo ograniczony. Charakteryzowa³o go pominiêcie pie. przyrostka *-s-
i bezporednie ³¹czenie z tematem koñcówek fleksyjnych o nastêpuj¹cej
genezie przeds³owiañskiej:
lp. 1 os. *-o-m → *-{ *ob-rìt-{ znalaz³em
2 os. *-e-s → *-e *ob-rìt-e
3 os. *-e-t → *-e *ob-rìt-e
106
St¹d nazwa: aoryst sygmatyczny od grec. nazwy litery (sigma).
107
Zmiana pie. s → ps³. x w pozycji po ®, ¯, °, Ù, Ú, û, r, k, g nie zachodzi³a, jeli s
wchodzi³o w sk³ad grupy spó³g³oskowej, dlatego w czêci form aorystycznych zachowa³o
siê pie. s por. L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 195, 265.
276

#1615
lmn. 1 os. *-o-mos → *-om{ *ob-rìt-om{
2 os. *-e-te → *-ete *ob-rìt-ete
3 os. *-o-nt → *-Ä *ob-rìt-o
lpodw.
1 os. *-o-ûes → *-ovì *ob-rìt-ovì
2 os. *-e-ta → *-eta *ob-rìt-eta
3 os. *-e-tes → *-ete *ob-rìtete
W tym wypadku zatem podstawowym wyznacznikiem aorystu asygma-
tycznego by³y w jêz. ps³. koñcówki fleksyjne.
Aoryst sygmatyczny II powsta³ w okresie pónopras³owiañskim jako
forma wtórna, utworzona na podstawie dwu wczeniejszych form aorystycz-
nych (sygmatycznego I i asygmatycznego). O pónym powstaniu aorystu
sygmatycznego II wiadczy sposób jego tworzenia i zró¿nicowanie geo-
graficzne postaci morfologicznej. Tworzono go od tematu bezokolicznika
(zob. IV.2.3.) przez dodanie z³o¿onego przyrostka -o-x- i koñcówek flek-
syjnych. Zakres jego wystêpowania by³ równie¿ ograniczony, poniewa¿
tworzono go przede wszystkim w odniesieniu do tych czasowników, które
mia³y aoryst asygmatyczny. Mo¿na zatem mówiæ o pewnej tendencji do
wyrównania postaci aorystów wszystkich czasowników wobec odmiennoci
form aorystu asygmatycznego w porównaniu z formami aorystu sygma-
tycznego I. Na obszarze S³owiañszczyzny zachodniej przyrostek tego
aorystu mia³ postaæ oboczn¹ -e-x- (por. np. stpol. idziech¹, popieszich¹),
co wiadczy o tym, ¿e jego geneza wi¹¿e siê z okresem wzglêdnej tylko
spoistoci jêzykowo-terytorialnej wspólnoty pras³owiañskiej.
Przyk³adowa odmiana czasownika *rekti rzec w aorycie sygmatycz-
nym II przedstawia³a siê nastêpuj¹co: lp. 1 os. *rek-o-x {, 2 os. *[reèe],
3 os. *[reèe]; lmn. 1 os. *rek-o-x-om{, 2 os. *rek-o-s-te, 3 os. *rek-o--ê;
lpodw. 1 os. *rek-o-x-ovì, 2 os. *rek-o-s-ta, 3 os. *rek-o-s-te.
Jak zaznaczono, ró¿ne formy aorystu w okresie pónopras³owiañskim
zaczê³y pe³niæ wtórne funkcje semantyczno-aspektowe. W odniesieniu do
aorystu punkt ciê¿koci przesun¹³ siê w tym okresie z funkcji oznaczania
w ogóle czynnoci przesz³ej na funkcjê oznaczania czynnoci, co prawda
przesz³ej, ale zarazem i przede wszystkim momentalnej (krótkotrwa-
³ej) i zarazem dokonanej. Wi¹za³o siê to z powstaniem innowacyjnych form
fleksyjnych w obrêbie kategorii czasu w jêz. pónopras³owiañskim, tj.
imperfectum, czasu przesz³ego z³o¿onego i czasu zaprzesz³ego z³o¿o-
nego.
277

#1615
Formy prs³. imperfectu s¹ stosunkowo pónym nowotworem. Tworzy
je przyrostek [tematyczny St.D.] -ax- o niezbyt jasnym pochodzeniu.
Najprawdopodobniej wyabstrahowany zosta³ z formacji bì-ja-x{ na pod-
stawie opozycji bìx{ bìjax{. Forma *bìjax{ → bìax{ to pierwotny aoryst
sygmatyczny od duratywnego tematu *bì-ja-. Powsta³ on w wyniku roz-
szerzenia niedokonanego tematu bì- [...] duratywnym przyrostkiem tema-
tycznym -ja- (por. np. da-ti daja-ti...)108. Koñcówki pn. ps³. imperfectum
by³y to¿same z koñcówkami aorystu asygmatycznego: lp. 1 os. *dadì-ax-{,
2 os. *dadì-a-e, 3 os. *dadì-a-e; lmn. 1 os. *dadì-ax-om{, 2 os. *da-
dì-a-ete, 3 os. *dadì-ax-Ä; lpodw. 1 os. *dadì-ax-ovì, 2 os. *dadì-a-e-
ta, 3 os. *dadì-a-ete.
Formy imperfectum oznacza³y przede wszystkim czynnoæ duratywn¹
(d³ugotrwa³¹, powtarzaj¹c¹ siê), a zarazem niedokonan¹. Semantyczna
funkcja oznaczania czynnoci przesz³ej by³a w tym wypadku drugorzêdna
i wynika³a zapewne z aorystycznej genezy tej formy fleksyjnej (por.
wy¿ej). Wyranie zatem zaznacza siê komplementarnoæ imperfectum
wobec wtórnych semantyczno-aspektowych funkcji aorystów (momental-
noæ, dokonanoæ).
Jak podaje Z. Stieber, czas przesz³y z³o¿ony (³ac. perfectum) istnia³ ju¿
niew¹tpliwie w pónej epoce pras³owiañskiej, podobn¹ chronologiê nale-
¿y odnieæ do pocz¹tków czasu zaprzesz³ego z³o¿onego (³ac. plusquam-
perfectum), o czym wiadczy jego wystêpowanie w zabytkach jêz. scs.109
Strukturê obu tych form oraz przyk³ady odmiany przedstawiono wczeniej
(zob. IV.2.2.), w tym miejscu pozostaje jedynie stwierdziæ, ¿e mog³y one
(uwzglêdniaj¹c kryterium funkcjonalne) ukszta³towaæ siê dopiero wtedy,
gdy wykszta³cone by³y wtórne funkcje temporalno-aspektowe aorystu i im-
perfectum. W zestawieniu bowiem z nimi czas przesz³y z³o¿ony oznacza³
pierwotnie czynnoæ, która zasz³a w przesz³oci i której rezultaty jeszcze
trwaj¹ w momencie mówienia o niej (tzw. formy rezultatywne), a czas za-
przesz³y z³o¿ony czynnoæ (zdarzenie) zakoñczone przed momentem, o któ-
rym siê mówi. Mo¿na zatem w ich powstaniu widzieæ kolejne wyznaczniki
oddzia³ywania tendencji do zwiêkszania precyzji w okrelaniu czynnoci prze-
sz³ej i relacji temporalno-aspektowych w jêz. ps³.
108
L. Moszyñski, op.cit., s. 266.
109
Zob. Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej jêzyków s³owiañskich, cz. II, z. 2:
Fleksja werbalna, Waszawa 1973, s. 51, 56.
278

#1615
W trakcie ewolucji subkategorii czasu przesz³ego w jêz. ps³. zaznaczy-
³y siê zatem trzy typy relacji w oznaczaniu czynnoci (zdarzenia, stanu)
przesz³ej przez poszczególne formy osobowe czasowników:
1) bezwzglêdne temporalne oznaczanie przesz³oci prymarnie aoryst,
sekundarnie imperfectum (formy proste);
2) temporalno-aspektowe oznaczanie przesz³oci sekundarnie aoryst,
prymarnie imperfectum (formy proste);
3) wzglêdne temporalno-rezultatywne (stanowe) oznaczanie przesz³oci
czas przesz³y z³o¿ony, czas zaprzesz³y z³o¿ony (formy analityczne, pery-
frastyczne).
3.2.3. CZAS PRZYSZ£Y
W obrêbie form czasu przysz³ego w jêz. ps³. nie wystêpuj¹ bezpored-

nie kontynuanty pie. czasu przysz³ego sygmatycznego. Formy czasu przy-
sz³ego prostego w odniesieniu do czasowników dokonanych wyra¿ane
s¹ za pomoc¹ form czasu teraniejszego, w pozosta³ych wypadkach wy-
stêpuj¹ formy analityczne: tworzone za pomoc¹ form osobowych czasow-
ników posi³kowych i bezokolicznika (tzw. futurum primum) lub za pomoc¹
imies³owu czasu przesz³ego czynnego II i formy bÄdÄ (tzw. futurum
exactum) zob. IV.2.2.
3.3. Kategoria trybu
System trybów w jêz. pie. by³ rozbudowany. Sk³ada³y siê na niego:

1) tryb orzekaj¹cy, oznajmuj¹cy (³ac. indicativus);
2) woluntatywny tryb ¿ycz¹cy (³ac. optativus);
3) woluntatywny tryb rozkazuj¹cy (³ac. imperativus);
4) tryb przypuszczaj¹cy, warunkowy (³ac. coniunctivus ³¹cz¹cy, po-
niewa¿ pe³ni³ on oprócz funkcji modalnych funkcje gramatyczne, m.in.
podporz¹dkowany by³ nastêpstwu czasów, ³ac. consecutio temporum).
W jêz. ps³. dokona³o siê uproszczenie trybów w porównaniu z podsta-
w¹ pie. Bezporedni¹ kontynuacj¹ jest jedynie tryb orzekaj¹cy, którego
przyk³ady zawieraj¹ wzorcowe odmiany w czasie teraniejszym, czasach
przesz³ych i przysz³ych (zob. IV.2.1.-2.3., 3.2.).
279

#1615
Dwa woluntatywne tryby pie. zosta³y zast¹pione jednym kumuluj¹-
cym funkcjê ¿ycz¹c¹ i rozkazuj¹c¹ z przewag¹ tej drugiej; dlatego te¿ przy-
jêto termin tryb rozkazuj¹cy. Jego podstawê stanowi³ pie. tryb ¿ycz¹cy.
Ps³. tryb rozkazuj¹cy by³ tworzony od tematu czasu teraniejszego za po-
moc¹ genetycznie pie. przyrostka tematycznego -i- oraz koñcówek fleksyj-
nych charakterystycznych dla ps³. czasów przesz³ych. W wyniku procesów
fonetycznych zachodzi³y w tych formach zmiany perintegracyjne, st¹d osta-
teczne postacie fleksyjne czasowników w trybie rozkazuj¹cym odbiega³y
od form wczesnopras³owiañskich.
Ps³. *nesti = pol. nieæ110
lp. 1 os. - - -
2 os. *nes-o-i-s → *nes-o° → *nes-i2
3 os. *nes-o-i-t → *nes-o° → *nes-i2
lmn. 1 os. *nes-o-i-m{ → *nes-o°-m{ → *nes-ì2-m{
2 os. *nes-o-i-te → *nes-o°-te → *nes-ì2-te
3 os. - - -
lpodw. 1 os. *nes-o-i-ve → *nes-o°-vì → *nes-ì2-vì
2 os. *nes-o-i-ta → *nes-o°-ta → *nes-ì2-ta
3 os. - - -
Z powy¿szego przyk³adu odmiany wynika, ¿e w zasadzie w jêz. ps³. nie
tworzono form 1 os. lp. oraz 3 os. lmn. i podw. trybu rozkazuj¹cego. Jedy-
nym czasownikiem, który w zabytkach jêz. scs ma powiadczone wszyst-
kie formy osobowe jest *byti, tworz¹cy tryb rozkazuj¹co-¿ycz¹cy od
podstawy *bÄd- : bÄdìm÷, bÄdi, bÄdi; bÄdìm{, bÄdìte, bÄdÄ; bÄdìvì,
bÄdìta, bÄdìte111.
Pie. tryb przypuszczaj¹cy (coniunctivus) zanikn¹³ w jêz. ps³., a na jego
miejscu wytworzy³ siê tryb warunkowy (³ac. conditionalis ← condicio
umowa, warunek), maj¹cy postaæ formy z³o¿onej (analitycznej, peryfra-
stycznej), sk³adaj¹cej siê z imies³owu czasu przesz³ego czynnego II i s³o-
wa posi³kowego *byti w formie trybu warunkowego (zob. IV.2.2.). To s³owo
posi³kowe wywodzi siê z pie. formy ¿ycz¹cej (optatywnej): pie. *bhÚ-i →
*bûi → *bi. Jego odmiana mia³a postaæ nastêpuj¹c¹: lp. 1 os. *bim÷, 2 os.
110
W odmianie tego ps³. czasownika zmiany perintegracyjne by³y wynikiem zanikania
spó³g³osek w wyg³osie (tzw. prawo sylaby otwartej) oraz monoftongizacji dyftongu o° →
i2 (w wyg³osie), o° → ì2 (w ródg³osie).
111
Por. L. Moszyñski, op.cit., s. 269.
280

#1615
*bis → *bi, 3 os. *bit → *bi; lmn. 1 os. *bim{, 2 os. *biste, 3 os. *bÄ;
lpodw. 1 os. *bivì, 2 os. *bista, 3 os. *biste.
Ju¿ w jêz. ps³. odmiana s³owa posi³kowego *bim÷ ulega³a wp³ywom
aorystycznych form od *byti; st¹d -s- w formach lmn. i lpodw. por. odm.
aorystu *byti: lp. 1 os. *byx{, 2 os. *by, 3 os. *by; lmn. 1 os. *byxom{,
2 os. *byste, 3 os. *byê; lpodw. 1 os. *byxovì, 2 os. *bysta, 3 os. *byste.
3.4. Kategoria strony
Kategoria strony wyra¿a stosunek czynnoci do cz³onów rzeczowniko-

wych z ni¹ zwi¹zanych (podmiotu i dope³nienia). W stronie czynnej pod-
miot jest punktem wyjcia czynnoci, a dope³nienie jest punktem
docelowym. W stronie biernej odwrotnie podmiot gramatyczny jest punk-
tem dojcia czynnoci, a sprawca czynnoci (podmiot logiczny) jej punk-
tem wyjcia. W stronie zwrotnej jest wyra¿ona sytuacja, gdy czynnoæ
wychodz¹c od podmiotu wraca do niego.
W jêz. pie. wystêpowa³y dwie subkategorie strony: czynna (³ac. activum)
i bierno-zwrotna (³ac. medio passivum) tworzone selektywnie od ró¿nych
grup czasowników. Strona bierno-zwrotna wyra¿a³a biernoæ (podporz¹d-
kowanie siê czynnoci wykonywanej przez kogo innego), zwrotnoæ (wy-
konywanie czynnoci odnosz¹cej siê do siebie), wzajemnoæ (wykonywanie
przez dwa podmioty czynnoci, której obiektem jest drugi podmiot).
Podobne relacje wystêpowa³y w jêz. ps³. Mo¿na zatem mówiæ o wystê-
powaniu strony czynnej i bierno-zwrotnej. Tê pierwsz¹ obrazuj¹ wszyst-
kie przedstawione dot¹d przyk³ady odmiany osobowych form czasownika;
zagadnienie to nie wymaga zatem komentarza. Strona bierno-zwrotna nie
mia³a (w przeciwieñstwie do jêz. pie.) form prostych (syntetycznych), je-
dynie z³o¿one. Tworzono j¹ poprzez po³¹czenie imies³owu biernego czasu
teraniejszego lub przesz³ego ze s³owem posi³kowym *byti w ró¿nych cza-
sach i trybach, np. scs vidim{ jest{, pob÷jen{ byx{, gonim{ byvaae bìsom÷,
s{pasen{ bÄdet{. W tych konstrukcjach uwidocznia siê przede wszystkim
pasywnoæ podmiotu.
Konstrukcje tej strony tworzono równie¿ poprzez po³¹czenie osobowej
formy czasownika w stronie czynnej z zaimkiem zwrotnym s¹ (forma bier-
nika), np. scs nareèei sê bêdziesz nazwany, nazwiesz siê, plakati sê, bojati
281

#1615
sê, moliti sê, lub si (forma celownika), np. scs pominati si myleæ same-
mu o czym, mniemaæ, s{tÄiti si martwiæ siê, byæ powodem zmartwie-
nia. W tego typu konstrukcjach wyraniej by³a zaznaczona zwrotnoæ
(medialnoæ) czynnoci, której obiektem by³ podmiot.
282

#1615
4. KATEGORIA ASPEKTU W JÊZYKU PS£.
4.1. Aspekt w jêzyku pie.
Kategoria aspektu (³ac. aspectus widok, obraz, wygl¹d) wyra¿a zró¿-

nicowanie czynnoci okrelanej przez czasownik. Podstawowa opozycja
w tym zakresie to dokonanoæ i niedokonanoæ, któr¹ w jêz. pie. niejako
uzupe³nia³a rezultatywnoæ (zob. IV.3.2.2.). Te trzy subkategorie maj¹ za
punkt odniesienia moment zakoñczenia czynnoci (akcji) okrelanej (na-
zywanej) przez czasownik: dokonanoæ = czynnoæ zakoñczona, niedoko-
nanoæ = czynnoæ nie zakoñczona, rezultatywnoæ = czynnoæ zakoñczona,
ale jej wyniki «trwaj¹». W jêz. pie. aspekt by³ wyra¿any przez temat flek-
syjny, który móg³ byæ to¿samy z morfemem leksykalnym, np. ndk. pie. *Eei-
iæ, *ke°- le¿eæ, *gÞhen- biæ, *sûep- spaæ, *stAnt- staæ; dk. pie.
*bhuH- urodziæ siê, wyrosn¹æ, staæ siê, *likÞe- zostawiæ, *ûide- zoba-
czyæ, lub te¿ by³ rozszerzany przez przyrostki//przedrostki tematyczne (te-
matotwórcze), np. ndk. pie. *mol-e- mleæ, *tus-sk- cieszyæ siê, *ûedh-e-
prowadziæ; dk. pie. *pekÞ-s- ugotowaæ, *sAe-neu- uzyskiwaæ, *k¯-neu-
poruszaæ.
Zró¿nicowanie aspektowych tematów charakterystycznych dla jêz. pie.
znalaz³o m.in. kontynuacjê w jêz. grec. i ³ac. por. np. grec. ndk.
deîk-ny-nai pokazywaæ, e-deík-nÏ-n pokazywa³em, deik-ný-êi niech po-
kazuje dk. deîk-s-ai pokazaæ, é-deik-s-a pokaza³em, deik-s-êi niech
poka¿e; ³ac. ndk. d¯c-êbä-m mówi³em dk. d¯x-i powiedzia³em, jed-
nak¿e pierwotne pie. zró¿nicowanie tematów aspektowych zosta³o osta-
tecznie zatarte poprzez rozwój form fleksyjnych czasów dokonanych
i niedokonanych (tworzonych od okrelonych podstaw tematycznych).
W wiêkszoci jêzyków ie. te czasy przejê³y znaczeniowe funkcje aspek-
tów (por. np. jêz. fr.).
283

#1615
4.2. Aspekt w jêzyku ps³.
W jêz. pie. kategoria aspektu mia³a wyk³adniki leksykalno-s³owotwórcze,

w wiêkszoci jêzyków ie. zyska³a ona wtórnie wyk³adniki fleksyjno-tem-
poralne (czasy), w jêz. ps³. obie te tendencje zaznaczy³y siê, ale w ró¿nym
stopniu. Bez w¹tpienia fleksyjno-temporalnymi wyk³adnikami kategorii
aspektu dokonanego by³y sekundarnie aorysty, aspektu niedokonanego
prymarnie imperfectum, a aspektu rezultatywnego prymarnie czas prze-
sz³y z³o¿ony i zaprzesz³y z³o¿ony (zob. IV.3.2.). By³y to jednak, jak zazna-
czono, innowacje pónopras³owiañskie, które w jêzykach s³owiañskich
zaginê³y w zwi¹zku z tym, ¿e aspekt utrwali³ siê ju¿ w pras³owiañszczy-
nie jako kategoria o wyk³adnikach przede wszystkim leksykalno-s³owo-
twórczo-fonologicznych. Typy tych wyk³adników by³y nastêpuj¹ce:
1) ambiwalencja aspektowa, polegaj¹ca na tym, ¿e dany czasownik w za-
le¿noci od kontekstu mia³ znaczenie dokonanoci lub niedokonanoci, co
mo¿na interpretowaæ jako wynik zatarcia siê pie. ró¿nic dwu tematów aspek-
towych; do takich czasowników ps³. m.in. nale¿a³y: *iti, *vìrovati, *vi-
dìti, *vitati;
2) homonimicznoæ par aspektowych, np. ps³. ndk. *pomazati
pomazajÄ, pomazajei, dk. *pomazati pomaÄ, pomaei, znajduj¹ca za-
pewne podobne uwarunkowania jak ambiwalencja aspektowa;
3) supletywizm tematów bezafiksalnych jako rezultat pie. ró¿nic tema-
tów aspektowych, por. pie. ndk. *Ees- byæ : dk. *bhuH- staæ siê → ps³.
jest{...), *bì- (cz. przesz. np. bìax{,
ndk. *jes- (cz. ter. np. jesm÷, jesi,
bìae, bìaxom{...) : dk. *bÄd- (cz. ter. przysz. np. bÄdÄ, bÄdei, bÄdet{...)
*by- (cz. przesz. np. byx{, by, byst{, byxom{...);
4) zró¿nicowanie przyrostków tematycznych, rozbudowuj¹cych morfem
leksykalny i tworz¹cych now¹ postaæ tematu fleksyjnego, np. ps³. ndk.
*dvig-a-ti, *sìd-a-ti, dk. *dvig-nÄ-ti, *sìd-þ-ti;
5) apofoniczne zró¿nicowanie rdzeni czasowników przedrostkowych, np.
ps³. ndk. *prinositi, *isceljati, dk. *prinesti, *iscìliti (zob. II.2.3.);
6) supletywizm rdzeni czasowników przedrostkowych, np. ps³. ndk.
*proxoditi przechodziæ, dk. *proiti przejæ;
7) przedrostki aspektotwórcze, tj. wprowadzaj¹ce znaczenie dokonano-
ci czasowników, np. ps³. ndk. *xvaliti, *pisati, *dìlati, *lubiti, *nesti, dk.
*poxvaliti, *napisati, *s{dìlati, *v{zlubiti, *donesti.
284

#1615
Wiêkszoæ typów wyk³adników kategorii aspektu znajdowa³a swe pod-
stawy w systemie aspektów jêz. pie. (pkt. 1-7), charakter innowacyjny mia³y
przedrostki aspektotwórcze, które w jêz. ps³. wystêpowa³y seryjnie, co
pozwala na wniosek, ¿e w tym okresie ukonstytuowa³a siê dokonana lub
niedokonana s³owotwórcza postaæ czasownika.
285

#1615
5. TENDENCJE ROZWOJOWE PRAS£OWIAÑSKIEJ
FLEKSJI WERBALNEJ
5.1. Kontynuacja stanu pie.
System odmiany czasowników w jêz. ps³. jest kontynuacj¹ stanu pie.

Wyranym tego przyk³adem jest zachowanie pie. kryterium formalno-te-
matycznego podzia³u na koniugacje i podstawowej roli dwu tematów cza-
sowników (tj. tematu czasu teraniejszego i bezokolicznika), stanowi¹cych
podstawy tworzenia kolejnych form fleksyjnych (zob. IV.2.1.-3.). W tym
wypadku mamy do czynienia z inn¹ sytuacj¹ ni¿ w odniesieniu do rze-
czowników, w których pierwotne pie. formalne kryterium tematyczne zo-
sta³o zast¹pione w jêz. ps³. przez znaczeniowe kryterium rodzaju (zob.
III.3.2.). Mo¿na wiêc mówiæ o wiêkszym konserwatyzmie pras³owiañskiej
fleksji werbalnej w porównaniu z fleksj¹ imienn¹.
Zasób koñcówek fleksyjnych osobowych form czasowników równie¿
stanowi kontynuacjê stanu pie. (zob. np. IV.1.1.), z jêz. pie. przejê³a pra-
s³owiañszczyzna tak¿e kategorie fleksyjne czasownika, tj. kategoriê oso-
by, liczby, czasu, trybu, strony i aspektu. Podkreliæ jednak nale¿y, ¿e
o bezporedniej kontynuacji mo¿na mówiæ jedynie w odniesieniu do kate-
gorii osoby, liczby i strony. W obrêbie kategorii czasu tylko czas teraniej-
szy, aoryst sygmatyczny I i aoryst asygmatyczny bezporednio wi¹¿¹ siê
z odpowiednimi pie. formami fleksyjnymi. Podobnie jedynie tryb orzeka-
j¹cy kontynuuje tê formê fleksyjn¹ z jêz. pie., a w odniesieniu do wyk³ad-
ników aspektu jêz. ps³. wprowadzi³ szereg daleko id¹cych innowacji.
Do dziedzictwa pie. w jêz. ps³. nale¿y zaliczyæ tak¿e supletywizm form
czasownikowych, wi¹¿¹cy siê z pie. zró¿nicowaniem tematów form cza-
sownikowych, por. np. supletywizm w odmianie s³owa posi³kowego byæ
← *byti : ps³. *by- (pie. *bhÚ-) : ps³. *jes- (pie. *es-) : ps³. *bÄd- (pie.
*bhoû-n-d-) : ps³. *bì- (pie. *bhu-ê-) : ps³. *bi- (pie. *bhu-i-).
286

#1615
5.2. Modyfikacje dziedzictwa pie.
W okresie pónopras³owiañskim zaznaczy³a siê tendencja do zatarcia

pie. trójsk³adnikowej struktury morfologicznej osobowych form czasow-
nika: morfem leksykalny + przyrostek tematotwórczy + koñcówka fleksyj-
na → morfem leksykalny (rdzeñ, temat) + koñcówka fleksyjna, co jest
widoczne w formach 1 os. lp. i 3 os. lmn. cz. ter.: *nes-Ä ← *nes-Ã-m÷,
*nes-Ät{ ← *nes-Ät÷ ← *nes-o-nti (zob. IV.1.). Jest to, co nale¿y podkre-
liæ, dopiero wstêpna faza tego procesu nie obj¹³ on wszystkich form
osobowych w jêz. ps³. i w jêz. scs zatem i w tym wypadku mo¿na mówiæ
o wiêkszej zachowawczoci ps³. fleksji werbalnej w porównaniu z fleksj¹
imienn¹ (zob. III.3.1.). W ostatecznej konsekwencji tendencja ta doprowa-
dzi³a jednak do utrwalenia siê dwusk³adnikowej struktury morfologicznej
osobowych form czasownika w jêzykach s³owiañskich. Czynnikami spraw-
czymi by³y zmiany fonetyczne zachodz¹ce w formach wyrazowych, deter-
minuj¹ce zjawiska perintegracji morfologicznej. Zmiany fonetyczne (-s- →
-x- w jêzykach centralnych, tendencja do sylaby otwartej, palatalizacje,
monoftongizacje dyftongów itp.) powodowa³y równie¿ przekszta³canie siê
postaci koñcówek fleksyjnych odziedziczonych z jêz. pie. (zob. IV.1.1.).
Pozosta³e modyfikacje zachodzi³y ju¿ w warstwie fleksyjnej (gramatycz-
nej). Nale¿y tu wymieniæ:
upraszczanie pie. podsystemu trybów poprzez scalenie dwu pie. try-
bów woluntatywnych (¿ycz¹cego i rozkazuj¹cego) i ukszta³towanie siê
nowego ps³. trybu rozkazuj¹cego (zob. IV.3.3.);
ukszta³towanie siê nowego analitycznego (z³o¿onego) ps³. trybu wa-
runkowego w miejscu pie. trybu przypuszczaj¹cego (zob. IV.3.3.);
nadanie nowej analitycznej (z³o¿onej) formy stronie bierno-zwrotnej
zamiast syntetycznej postaci pie. (zob. IV.3.4.);
wprowadzenie z³o¿onych (analitycznych) form czasu przysz³ego
w miejsce pie. czasu przysz³ego sygmatycznego (zob. IV.3.2.3.);
ukszta³towanie nieodmiennej formy bezokolicznika na podstawie C. lp.
rzeczownika ods³ownego (zob. IV.2.1.).
wykszta³cenie wtórnych fleksyjno-temporalnych wyk³adników aspek-
tu i rozwiniêcie leksykalno-s³owotwórczo-fonologicznych wyk³adników tej
kategorii, np. seryjnych przedrostków aspektotwórczych (zob. IV.4.2.).
287

#1615
5.3. Innowacje ps³.
Procesy innowacyjne na gruncie ps³. dotyczy³y przede wszystkim kate-

gorii czasu i aspektu. Charakter innowacji mia³y, powsta³e w okresie pó-
nopras³owiañskim, formy aorystu sygmatycznego II, imperfectum, czasu
przesz³ego z³o¿onego i czasu zaprzesz³ego z³o¿onego, wyra¿aj¹ce zarów-
no czynnoæ przesz³¹, jak i jej aspekt, tj. dokonanoæ (aoryst), niedokona-
noæ (imperfectum) i rezultatywnoæ (czasy z³o¿one) zob. IV.3.2.2. Co
prawda funkcje aspektowe tych czasów nie utrwali³y siê w jêz. s³owiañ-
skich, a i w jêz. ps³. by³y jedynie wtórnymi wyk³adnikami aspektu, nie-
mniej jednak ich dalsza ewolucja odegra³a znaczn¹ rolê w rozwoju kategorii
czasu w jêzyku polskim. Oprócz tej grupy zjawisk innowacyjnych, jako
wa¿ny systemowo proces, nale¿y wymieniæ ukonstytuowanie siê w jêz. ps³.
dokonanej lub niedokonanej s³owotwórczej postaci czasowników (zob.
IV.4.2.).
288

#1615
6. SYSTEM KONIUGACYJNY W JÊZYKU POLSKIM
6.1. Struktura morfologiczna wyrazu
W okresie stpol. (XXV w.), poczynaj¹c od zapisów w najdawniejszych

zabytkach jêz. pol. (zob. I.3.3.), struktura morfologiczna form czasowni-
kowych ma postaæ dwucz³onow¹: temat fleksyjny + koñcówka. Podkreliæ
przy tym nale¿y, ¿e ten podzia³ odbiega³ od dawnych ps³. granic morfolo-
gicznych w wyniku zmian fonetycznych i procesów perintegracji, które
w jêz. ps³. (w jego pónej fazie rozwojowej) by³y zaledwie zapocz¹tkowa-
ne (zob. IV.1.), a w jêz. stpol. ju¿ zakoñczone.
Przyk³adowe formy:
Ps³. Stpol. i rpol.
Czas teraniejszy
lp. 1 os. *nes-o-m÷ → *nes-Ä ños-ê
2 os. *nes-e-÷ → *nes-e-÷ ñe-e
3 os. *nes-e-t÷ ñe-e
lmn. 1 os. *nes-e-m{ ñe-em (→ ñe-emy)
2 os. *nes-e-te ñe-eæe
3 os. *nes-o-nti → *nes-Ät{ ños-Ä
lpodw. 1 os. *nes-e-vì ñe-eva
2 os. *nes-e-ta ñe-eta
3 os. *nes-e-te ñe-eta
Imies³ów czasu teraniejszego bierny

lp. M. *rek-o-m{ *øekom-þ (→ øekom-y)
D. *rek-o-ma *øekom-a (→ øekom-ego)
C. *rek-o-mu *øekom-u (→ øekom-emu)
289

#1615
B. *rek-o-m{ *øekom-þ//-a (→ øekom-ego)
N. *rek-o-mom{ *øekom-om (→ øekom-ym)
Msc. *rek-o-me *øekom-e (→ øekom-em)
W. *rek-o-me *øekom-þ (→ øekom-y)
We fleksji werbalnej mamy zatem do czynienia z analogicznymi zmia-
nami (odziedziczonej z jêz. pie. struktury morfologicznej wyrazu) jak we
fleksji imiennej. W odniesieniu jednak do imiennych czêci mowy zmiany
te dokona³y siê w okresie ps³. (zob. III.3.1.), za w odniesieniu do czasow-
nika procesy te zachodzi³y póniej zapocz¹tkowane w jêz. ps³. przebie-
ga³y zapewne intensywniej ju¿ po rozbiciu wspólnoty ps³. w okresie
przedpolskim. W obu jednak wypadkach typowa dla polszczyzny struktu-
ra morfologiczna wyrazu ma postaæ dwusk³adnikow¹.
6.2. Tematy i koniugacje
6.2.1. ZNACZENIE KRYTERIUM TEMATYCZNEGO
Wynikiem konstytutywnej dla tworzenia form fleksyjnych i kszta³to-

wania klas koniugacyjnych czasowników (zob. IV.2.3.) roli postaci mor-
fologicznej tematu czasowników w jêz. ps³. jest prymarnoæ formalnego
kryterium morfologicznego wyodrêbniania czasowników w jêz. pol. Ozna-
cza to, ¿e podstawowe klasy koniugacyjne wydzielane w odniesieniu do
jêz. ps³. od tematu czasu teraniejszego znajduj¹ kontynuacjê w polsz-
czynie od pocz¹tków jej rozwoju.
W jêzykoznawstwie polonistycznym dla wyró¿nienia historycznie uwa-
runkowanych klas koniugacyjnych przyjmuje siê zwykle za podstawê sche-
mat klasyfikacyjny A. Leskiena, wyró¿niaj¹cy piêæ koniugacji w jêz. ps³.
(zob. IV.2.3.), a klasy koniugacyjne jêz. pol. wydziela siê na podstawie
odrêbnoci koñcówek w 1. i 2. osobie liczby pojedynczej czasu teraniej-
szego. W koncepcji Leskiena kryterium podzia³u stanowi zakoñczenie te-
matu czasowników (przyrostek tematotwórczy), w podziale dotycz¹cym
polszczyzny jest nim postaæ koñcówek. W obu tych klasyfikacjach nacisk
k³adzie siê na inne nieco sk³adniki morfologiczne formy wyrazowej (co
wi¹¿e siê z przekszta³ceniem jej struktury z trójsk³adnikowej na dwusk³ad-
nikow¹ por. IV.6.1.), ale zarazem w obu tych wypadkach mamy do czy-
290

#1615
nienia z kryterium formalnym, co wiadczy o swego rodzaju konserwatyz-
mie fleksji werbalnej w porównaniu z fleksj¹ imienn¹, która kryterium
formalne (tematyczne) przekszta³ci³a w kryterium semantyczne, uwzglêd-
niaj¹ce kategoriê rodzaju (zob. III.3.2.) 112.
6.2.2. DZIEDZICTWO KONIUGACYJNE JÊZ. PS£. W OKRESIE STPOL.
Rozwój koniugacji w jêz. stpol. nale¿y ujmowaæ w dwóch podokresach:

1. X-XIII w.,
2. XIVXV w.
Jej stan w pierwszym podokresie przedstawia zamieszczona ni¿ej ta-
bela 56.
Na podstawie tego zestawienia mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnio-
ski dotycz¹ce rozwoju stpol. koniugacji:
1. Zr¹b koniugacji ps³. zosta³ przeniesiony na grunt stpol.; daje siê to
zauwa¿yæ w kontynuacji g³ównych klas koniugacyjnych i koñcówek oso-
bowych form czasowników.
2. W koniugacji stpol. obserwujemy wyniki oddzia³ywania tendencji do
uproszczenia systemu koniugacyjnego ps³. koniugacje I (-o-//-e-) i II (-no-
//-ne-) scali³y siê w I koniugacjê stpol. -ê, -esz. Pozosta³e klasy koniugacji
stpol. kontynuuj¹ paradygmatyczne wzorce ps³.: ps³. III (-jo-//-je-) → stpol.
II (-ê, -esz), ps³. IV (-jo-//-i-) → stpol. III (-ê, -isz), ps³. V (atematyczna)
→ stpol. IV (atematyczna), przy czym co nale¿y podkreliæ w odniesie-
niu do tej ostatniej w zabytkach jêz. stpol. znajdujemy rejestracjê pe³nej
pierwotnej odmiany jedynie s³owa posi³kowego byæ (← ps³. *byti), a wiêk-
szoæ form pozosta³ych trzech czasowników atematycznych (zob. IV.2.3.),
podawanych w opisach, ma charakter rekonstrukcji.
3. W porównaniu ze stanem ps³. koniugacja stpol. wykazuje natomiast
wiêkszy stopieñ komplikacji (zró¿nicowania) repertuaru koñcówek. W jêz.
ps³. w danych formach osobowych wystêpowa³y koñcówki pojedyncze,
w jêz. stpol. mamy do czynienia ze wspó³wystêpowaniem dwóch lub trzech
koñcówek we wszystkich formach osobowych z wyj¹tkiem 3 os. lmn. Jest
to wynikiem zmian fonetycznych i procesów perintegracyjnych, które prze-
kszta³ci³y strukturê morfologiczn¹ wyrazu z trójsk³adnikowej na dwusk³ad-
nikow¹ (zob. IV.6.1.; IV.1.).
112
Por. J. Tokarski, Fleksja polska, Warszawa 1978, s. 161-165.
291

#1615
Tabela 56
Liczba Osoba Koñcówka Koniugacja ps³.
I. -o-//-e- II. -no-//-ne III. -jo-//-je IV. -jo-//-i- V. atematyczna
Lp. 1 -o-m÷ nes-Ä dvig-nÄ my-jÄ xval-jÄ jes-m÷
vez-Ä bìg-nÄ pis-jÄ voz-jÄ da-m÷
2 -÷ nes-e-÷ dvig-ne-÷ my-je-÷ xval-i-÷ jes-si > jesi
vez-e-÷ bìg-ne-÷ pis-je-÷ voz-i-÷ dad-si > dasi
3 -t÷ nes-e-t÷ dvig-ne-t÷ my-je-t÷ xval-i-t÷ jes-t÷
vez-e-t÷ bìg-ne-t÷ pis-je-t÷ voz-i-t÷ das-t÷
Lmn. 1 -m{ nes-e-m{ dvig-ne-m{ my-je-m{ xval-i-m{ jes-m{
vez-e-m{ bìg-ne-m{ pis-je-m{ voz-i-m{ da-m{
2 -te nes-e-te dvig-ne-te my-je-te xval-i-te jes-te
vez-e-te bìg-ne-te pis-je-te voz-i-te das-te
3 -o-nti nes-Ät{ dvig-n¹-t{ my-jÄ-t{ xval-jÄ-t{ s-Ät{
> -Ät{ vez-Ät{ bìg-nÄ-t{ pis-jÄ-t{ voz-jÄ-t{ dad-êt{
Lpodw. 1 -vì nes-e-vì dvig-ne-vì my-je-vì xval-i-vì jes-vì
vez-e-vì bìg-ne-vì pis-je-vì voz-i-vì dad-vì > da-ve
2 -ta nes-e-ta dvig-ne-ta my-je-ta xval-i-ta jes-ta
vez-e-ta bìg-ne-ta pis-je-ta voz-i-ta das-ta
3 -te nes-e-te dvig-ne-te my-je-te xval-i-te jes-te
vez-e-te bìg-ne-te pis-je-te voz-i-te das-te
Koniugacja stpol. (X-XIII w.)
I. -ê, -esz II. -ê, -esz III. -ê,-isz IV. atematyczna
Lp. 1 -ê, -m nios-ê, dwign-ê myj-ê chwal-ê je-m
wioz-ê, biegn-ê pisz-ê wo¿-ê da-m
2 -ê, -isz, -o nie-esz, dwigñ-esz myj-esz chwal-isz je-þ
wie-esz, biegñ-esz pisz-esz wo-isz *da-þ
3 -e, -i nie-e, dwigñ-e myj-e chwal-i je-æ//jes-t
-æ, -t wie-e, biegñ-e pisz-e wo-i *da-æ
Lmn. 1 -em, -im, -m[y] nie-em, dwigñ-em myj-em chwal-im jes-m[y]//je-m
wie-em, biegñ-em pisz-em wo-im da-m[y]
2 -ecie, -icie, -cie nie-ecie, dwigñ-ecie myj-ecie chwal-icie je-cie
wie-ecie, biegñ-ecie pisz-ecie wo-icie *da-cie
3 -¹ nios-¹, dwign-¹ myj-¹ chwal-¹ s-¹
wioz-¹, biegn-¹ pisz-¹ wioz-¹ *dad-¹
Lpodw. 1 -ewa, -iwa, -wa nie-ewa, dwigñ-ewa myj-ewa chwal-iwa jes-wa
wie-ewa, biegñ-ewa pisz-ewa wo-iwa da-wa
2 -eta, -ita, -ta nie-eta, dwigñ-eta myj-eta chwal-ita jes-ta
wie-eta, biegñ-eta pisz-eta wo-ita da-ta
3 -eta, -ita, -ta nie-eta, dwigñ-eta myj-eta chwal-ita jes-ta
wie-eta, biegñ-eta pisz-eta wo-ita da-ta
292

#1615
6.2.3. PRZEDPOLSKA INNOWACJA KONIUGACYJNA
W wyniku procesów kontrakcji, które zasz³y po rozbiciu wspólnoty ps³.

w okresie przedpolskim (zob. II.6.1.2.) czêæ form osobowych cz. ter. cza-
sowników nale¿¹cych do ps³. koniugacji III (-jo-//-je-) zmieni³a swoj¹ po-
staæ, np. *zna-je-÷ → zn-ä÷, *dìla-je-÷ → dìl-ä÷, *ume-je-÷ →
um-e÷, *gra-je-÷ → gr-ä÷; *znaj-je-t÷ → zn-ät÷, *dìla-je-t÷ → del-ät÷,
*ume-je-t÷ → um-êt÷, *gra-je-t÷ → gr-ät÷. Nie uleg³y natomiast kontr-
akcji formy 1 os. lp. i 3 os. lmn., prawdopodobnie dlatego, ¿e samog³oska
przed -j- by³a ustna, a po -j- nosowa (np. *zna-jÄ, *zna-jÄ-t{; *dìla-jÄ,
*dìla-jÄ-t÷; *ume-jÄ, *ume-jÄ-t{; *gra-jÄ, *gra-jÄ-t{)113. Nie bez zna-
czenia móg³ byæ równie¿ w tym wypadku fakt, ¿e konsekwentna kontrak-
cja doprowadzi³aby do unifikacji trzech form, tj. 1 os. lp., 3 os. lp. i 3 os.
lmn. (zna). Mo¿na zatem w nieregularnym zajciu kontrakcji widzieæ wy-
nik oddzia³ywania tendencji do wyrazistoci (zró¿nicowania formalnego)
form. W wyniku tej zmiany fonetycznej ta grupa czasowników ps³. koniu-
gacji III uzyska³a swoist¹ odmianê mieszan¹.
Tabela 57
Liczba Osoba Stan przed kontrakcj¹ przedpol. Stan po kontrakcji przedpol. i stan stpol.
Lp. 1 zna-jÄ zna-jÄ → stpol. znaj-ê
ume-jÄ ume-jÄ → stpol. umiej-ê
2 zna-je-÷ zn-ä÷ → stpol. zn-äsz
ume-je-÷ um-ê÷ → stpol. um-êsz
3 zna-je-t÷ zna-ät÷ → stpol. zn-ä
ume-je-t÷ um-êt÷ → stpol. um-ê
Lmn. 1 zna-je-m{ zn-äm{ → stpol. zn-äm[y]
ume-je-m{ um-êm{ → stpol. um-êm[y]
2 zna-je-te zn-äte → stpol. zn-äcie
ume-je-te um-ête → stpol. um-êcie
3 zna-jÄ-t{ zna-jÄ-t{ → stpol. znaj-¹
ume-jÄ-t{ umejÄ-t{ → stpol. umiej-¹
W jêz. stpol. (w pierwszym podokresie jego rozwoju) w podobny spo-

sób odmienia³a siê doæ liczna grupa czasowników, np. podnaszajê, po¿e-
gnajê, pryznawajê, æwirdzajê, wylewajê, powiadajê, poznajê, uznajê,
113
Por. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna
jêzyka polskiego, Warszawa 1965, s. 361.
293

#1615
wyznajê, rozeznajê, przysiêgajê, zgibajê, zapowiadajê. W zwi¹zku z t¹ in-
nowacj¹ nale¿y przyj¹æ, ¿e do XIV w. wystêpowa³y nastêpuj¹ce modele
odmiany (klasy koniugacyjne) osobowych form czasowników:
I. - ê, -esz (nios-ê, nie-esz; dwign-ê, dwigñ-esz; wioz-ê, wie-esz;
biegn-ê, biegñ-esz).
IIa. -ê, -esz (myj-ê, myj-esz; pisz-ê, pisz-esz).
IIb. -ê, -äsz (znaj-ê, zn-äsz; powiadaj-ê, powiad-äsz).
IIc. -ê, -êsz (umiej-ê, um-êsz).
III. -ê, -isz (chwal-ê, chwal-isz; wo¿-ê, wo-isz).
IV. atematyczny (je-m, je-þ; da-m, da-þ).
£¹cznie zatem podstawowych schematów odmiany by³o szeæ, przy czym
cztery z nich (I, IIa, III, IV) genetycznie wi¹za³y siê z koniugacj¹ ps³., dwa
za (IIb, IIc) by³y wynikiem procesów przedpolskich. Innowacje te skom-
plikowa³y tradycyjny system odmiany czasowników, rozbi³y jednolit¹ ps³.
koniugacjê III (-jo-//-je), wprowadzi³y szereg form nieregularnych i nie-
zbyt wyranie zró¿nicowanych koñcówek, np. IIa -ê, -esz : IIc -ê, -êsz.
Jak zaznaczono, przyczyn¹ tych zmian by³ proces fonetyczny (kontrakcja),
a wiêc proces nie maj¹cy motywacji morfologicznych i tym samym
stanowi¹cy niepo¿¹dan¹ komplikacjê systemu koniugacyjnego.
6.2.4. INNOWACJE KONIUGACJI W OKRESIE STPOL.
W drugim podokresie rozwoju stpol. koniugacji (XIVXV w.) doæ

wyranie zaznaczy³a siê tendencja do uproszczenia systemu koniugacyjne-
go, której wynikiem s¹ innowacje dotycz¹ce odmiany ps³. czasowników
atematycznych (*byti, *dati, *jasti, *vìdìti = stpol. byæi → byæ, daæi →
daæ, jeæi → jeæ, ve¼eæi → ve¼eæ) oraz ukszta³towanie siê nowej pol-
skiej koniugacji -am, -asz//-em, -esz//-em, -e.
Zgodna z odziedziczonym z jêz. ps³. schematem koniugacyjnym odmiana
czasowników atematycznych w cz. ter. przedstawia³a siê nastêpuj¹co:114
Lp. 1 os. jem, dam, jem, vem
2 os. je, da, je, ve
3 os. jeæ//jest//je, daæ, jeæ, veæ
Lmn. 1 os. jesm[y], dam[y], jem[y], vem[y]
2 os. jeæe, daæe, jeæe, veæe
3 os. sÄ, da¼Ä, je¼Ä, ve¼Ä
114
Jak zaznaczono (zob. IV.6.2.2.), czêæ z tych form ma charakter rekonstrukcji.
294

#1615
Lpodw. 1 os. jesva, dava, jeva, veva
2 os. jesta, data, jeta, veta
3 os. jesta, data, jeta, veta
Niewielka liczba tych czasowników, odmiennoæ ich koñcówek w po-
równaniu z innymi klasami koniugacyjnymi w jêz. stpol., uto¿samienie siê
niektórych form czasowników byæ i jeæ motywowa³y funkcjonalnie prze-
kszta³cenie ich odmiany. Zmiany te mia³y zró¿nicowany charakter i by³y
powodowane kilkoma czynnikami:
1) w 1 os. lp. formy czas. daæ, jeæ, wiedzieæ pozosta³y bez zmian =
dam, jem, wiem (spó³g³oski wyg³osowe zachowa³y miêkkoæ w czêci
a¿ do okresu npol. zob. II.10.2.);
2) w 2 os. lp. powsta³y formy dasz, jesz, wiesz pod wp³ywem analogii
do form czas. typu masz, s³uchasz, ukszta³towanych w wyniku przedpol-
skiej kontrakcji (zob. IV.6.2.3.); jeli chodzi o depalatalizacjê wyg³osu tych
form por. II.10;
3) w 3 os. lp. zbli¿one fonetycznie do zakoñczeñ bezokolicznika (-æi →
-æ) grupy spó³g³oskowe (-æ) uleg³y zanikowi dla rozró¿nienia tych form
i powsta³y formy da, je, wie;
4) w 1 os. lmn. formy dam[y], jem[y], wiem[y] pozosta³y bez zmian;
5) w 2 os. lmn. zasz³a analogia do tego samego typu czas. co w 2 os. lp.
st¹d formy dacie, jecie, wiecie (bo: mäcie, s³uchäcie);
6) w 3 os. lmn. formy upodobni³y siê do innego wzorca koniugacyjne-
go: dadz¹, jedz¹, wiedz¹, bo siedz¹, widz¹ (trzeba tu tak¿e uwzglêdniæ
wspólne procesy depalatalizacyjne zakoñczone w XVI w. zob. II.10.2.);
7) formy liczby podwójnej by³y zapewne stosowane do ich zaniku
w XVI w. (por. IV.7.1.);
8) pierwotna stpol. odmiana s³owa posi³kowego byæ utrzymywa³a siê
najd³u¿ej, bo do pocz¹tków XVI w., ale ju¿ od po³owy w. XV wystêpuj¹
formy: jestem, jeste, jest; jestemy, jestecie, s¹, których podstaw¹ (z wy-
j¹tkiem 3 os. lmn.) sta³a siê oboczna postaæ 3 os. lp. jest w po³¹czeniu
z koñcówkami wyabstrahowanymi ze zroniêtych form pierwotnego czasu
przesz³ego z³o¿onego (zob. IV.7.2.2.2.): by³ jem → by³-em, by³ jeæ
→ by³-e, byli jemy → byli-my, byli jecie → byli-cie (w okresie od
XV do XVII w. wystêpowa³y tak¿e choæ rzadko formy typu: s¹my,
s¹cie).
W wyniku na³o¿enia siê tendencji innowacyjnych, dotycz¹cych czasow-
ników typu znajê, umiejê (zob. IV.6.2.3.) i czasowników atematycznych
295

#1615
(por. wy¿ej), ukszta³towa³a siê koniugacja -am, -asz//-em, -esz//-em, -e
jako innowacja polska. Jej paradygmat powstawa³ w sposób nastêpuj¹cy:
1) w 1 os. lp. czasowniki typu znajê, umiejê przejê³y koñcówkê cza-
sowników atematycznych: dam, jem, jestem, wiem znam, umiem;
2) w 2 os. lp., jak ju¿ zaznaczono, czasowniki atematyczne przejê³y
koñcówkê powsta³¹ w wyniku kontrakcji przedpolskiej: s³uchäsz, znäsz,
umiêsz dasz, jesz, wiesz (ale: jeste);
3) w 3 os. lp. w wyniku analogicznego zaniku -æ (← -t ← -t÷) dla
odró¿nienia od form bezokoliczników powsta³y formy znä, umiê da,
je, wie (ale: jest);115
4) w 1 os. lmn. pozosta³y historycznie ukszta³towane formy znäm[y],
umiêm[y] dam[y], jem[y], wiem[y], w których wtórna koñcówka -y ró¿-
nicowa³a je w zestawieniu z formami 1 os. lp. (czas. byæ uzyska³ tu formê
jestemy);
5) w 2 os. lmn. czasowniki atematyczne upodobni³y swoj¹ koñcówkê
do typu znäcie, umiêcie (tak¿e niesiecie, dwigniecie, myjecie) dacie, jecie,
wiecie, jestecie;
6) w 3 os. lmn. koñcówki zosta³y ujednolicone pod wp³ywem ró¿nych
czynników: znaj¹, umiej¹ (koñcówka genetyczna) dadz¹, jedz¹, wiedz¹
(bo siedz¹, widz¹) s¹ (koñcówka genetyczna).
Nale¿y przyj¹æ, ¿e g³ówny okres formowania siê nowej polskiej koniu-
gacji -am, -asz//-em, -esz//-em, -e przypada na w. XIV i XV, choæ jesz-
cze do XVI w. wystêpuj¹ w zabytkach formy starsze typu znajê, umiejê,
jem, je. Powstanie tej koniugacji jest z diachronicznego punktu wi-
dzenia koñcowym etapem ewolucji systemu odmiany osobowych form
czasowników w polszczynie. Ukszta³towane w wyniku tej ewolucji pod-
stawowe klasy koniugacyjne przedstawia zamieszczona ni¿ej tabela 58. (por.
tak¿e IV.6.2.2.).
Niezale¿nie od kszta³tu polskiego systemu koniugacyjnego, wynikaj¹-
cego z jego historycznego rozwoju, w synchronicznych opisach wspó³czes-
nej polszczyzny i w praktyce dydaktycznej bywa przyjmowany podzia³ na
cztery nieco inne klasy koniugacyjne, wyró¿niane na podstawie koñcówek 1
i 2 os. lp. czasu teraniejszego: I. -ê, -esz, (piszê, piszesz); II. -ê, -isz//-ysz
(widzê, widzisz; s³yszê, s³yszysz); III. -am, -asz (dam, dasz); IV. -em, -esz
115
Analogiczna forma je (= jest) równie¿ jest notowana w zabytkach stpol., a do dzi
wystêpuje w dialektach ludowych.
296

#1615
Tabela 58
Liczba Osoba Koñcówka Polskie klasy koniugacyjne
I. -ê, -esz II. -ê, III. -ê, IV. -am, -asz//-em,
-esz -isz -esz//-em, -e
Lp. 1 -ê, -am, -em nios-ê pisz-ê wo¿-ê zn-am, d-am
dwign-ê myj-ê chwal-ê um-em, w-em,
jest-em
2 -esz, -isz, -asz, -e nie-esz pisz-esz wo-isz zn-asz, d-asz
dwigñ-esz myj-esz chwal-isz um-esz, w-esz,
jest-e
3 -e, -i, -a, -o nie-e pisz-e wo-i zn-a, d-a
dwigñ-e myj-e chwal-i um-e, w-e, jest-þ
Lmn. 1 -em[y], -im[y], nie-em[y] pisz- wo-im[y] zn-am[y], d-am[y]
-am[y], -em[y] -em[y]
dwigñ- myj- chwal- um-em[y], w-em[y],
-em[y] -em[y] -im[y] jest-emy
2 -ecie, -icie, -acie, nie-ecie, pisz-ecie wo-icie zn-acie, d-acie
-ecie
dwigñ-ecie myj-ecie chwal-icie um-ecie, w-ecie,
jest-ecie
3 -¹ nios-¹ pisz-¹ wo¿-¹ znaj-¹, dadz-¹
dwign-¹ myj-¹ chwal-¹ umiej-¹, wiedz-¹, s-¹
Lpodw. 1 -ewa, -iwa, -awa, nie-ewa pisz-ewa wo-iwa zn-awa, d-awa
-ewa
dwigñ-ewa myj-ewa chwal-iwa um-ewa, w-ewa,
jest-ewa [jes-wa]
2 -eta, -ita, -ata, nie-eta pisz-eta wo-ita zn-ata, d-ata
-eta
dwigñ-eta myj-eta chwal-ita um-eta, w-eta,
jest-eta [jes-ta]
3 -eta, -ita, -ata, nie-eta pisz-eta wo-ita zn-ata, d-ata
-eta
dwigñ-eta myj-eta chwal-ita um-eta, w-eta,
jest-eta [jes-ta]
(wiem, wiesz). Funkcjonowanie tych dwóch podzia³ów na klasy koniuga-

cyjne obrazuje odmiennoæ podstaw klasyfikacyjno-metodologicznych:
diachronicznej, uwzglêdniaj¹cej ewolucjê fleksji czasowników polskich od
jej pocz¹tków pras³owiañskich, i synchronicznej, uwzglêdniaj¹cej zró¿ni-
cowanie czasownikowych form fleksyjnych we wspó³czesnym jêzyku pol-
skim.
297

#1615
6.3. Konsekwencje przekszta³ceñ klas koniugacyjnych
Przedstawione przekszta³cenia ps³. klas koniugacyjnych osobowych form

czasowników w okresie przedpolskim i staropolskim powodowa³y zmiany
przynale¿noci poszczególnych czasowników do danego typu odmiany lub
zmiany postaci tematów czasownikowych. Zapocz¹tkowane one zosta³y
w okresie stpol., ale trwa³y a¿ do npol. okresu rozwoju polszczyzny. Przebie-
ga³y stopniowo, z uwzglêdnieniem zachodz¹cych procesów fonetycznych
i reprodukcji zasobu leksykalnego jêz. pol., które je determinowa³y.
6.3.1. ZMIANY PRZYNALE¯NOCI CZASOWNIKÓW DO KLAS KONIUGA-

CYJNYCH
Zmiany te zachodzi³y miêdzy kilkoma typami odmiany. Ich wyniki

mo¿na stwierdziæ porównuj¹c stpol. i npol. przynale¿noæ do klasy koniu-
gacyjnej.
1. I. -ê, -esz → II. -ê, -esz
stpol. grzebê, grzebiesz → npol. grzebiê, grzebiesz
stpol. skubê, skubiesz → npol. skubiê, skubiesz
stpol. sypê, sypiesz → npol. sypiê, sypiesz
stpol. zowê, zowiesz → npol. zowiê, zowiesz
stpol. ¿iwê, ¿iwiesz → npol. ¿yjê, ¿yjesz
2. II. -ê, -esz → III. -ê, -isz
stpol. dotyczê, dotyczesz → npol. dotyczê, dotyczysz
stpol. troszczê, troszczesz → npol. troszczê, troszczysz
3. II. -ê, -esz → IV. -am, -asz
stpol. bruczê, bruczesz → npol. brukam, brukasz
stpol. cieszê, cieszesz → npol. ciosam, ciosasz
stpol. chowiê, chowiesz → npol. chowam, chowasz
stpol. iszczê, iszczesz → npol. iskam, iskasz
stpol. ³¿ê, ³¿esz → npol. ³gam, ³gasz
stpol. stru¿ê, stru¿esz → npol. strugam, strugasz
stpol. tczê, tczesz → npol. tkam, tkasz
stpol. trzimiê, trzimiesz → npol. trzymam, trzymasz
stpol. wiklê, wiklesz → npol. wik³am, wik³asz
stpol. w³odziê, w³odziesz → npol. w³adam, w³adasz
stpol. zyszczê, zyszczesz → npol. zyskam, zyskasz
298

#1615
4. IV. -am, -asz → II. -ê, -esz
stpol. czerpam, czerpasz → npol. czerpiê, czerpiesz
stpol. drapam, drapasz → npol. drapiê, drapiesz
stpol. kaszlam, kaszlasz → npol. kaszlê, kaszlesz
stpol. k³amam, k³amasz → npol. k³amiê, k³amiesz
stpol. kopam, kopasz → npol. kopiê, kopiesz
stpol. ³upam, ³upasz → npol. ³upiê, ³upiesz
stpol. p³akam, p³akasz → npol. p³aczê, p³aczesz
5. IV. -am, -asz → III. -ê, -isz
stpol. s³ycham, s³ychasz → npol. s³yszê, s³yszysz
stpol. widam, widasz → npol. widzê, widzisz
6.3.2. ZMIANY POSTACI TEMATÓW CZASOWNIKÓW
Przekszta³ceniom przynale¿noci koniugacyjnej towarzyszy³y niejedno-

krotnie zmiany tematu czasu teraniejszego, zachodz¹ce pod wp³ywem
odmiany innych czasowników lub tematu bezokolicznika.
I. -ê, -esz
stpol. kradê, kradziesz (kraæ) → npol. kradnê, kradniesz (pod wp³y-
wem analogii do paæ, padnê, padniesz)
stpol. kwtê, kwciesz (kwiæ) → npol. kwitnê, kwitniesz
stpol. rostê, rociesz (róæ) → npol. ros[t]nê, ros[t]niesz
stpol. ¿iwê, ¿iwiesz (¿iæ) → npol. ¿yjê, ¿yjesz (II. -ê, -esz pod wp³y-
wem analogii do myæ, myjê, myjesz).
Skrajnym przyk³adem tego typu zmian jest zanik pewnych tematów cza-
sowników i wejcie w ich miejsce innych form i typów odmiany, np. stpol.
cztê, czciesz → npol. czytam, czytasz.
II. -ê, -esz
stpol. kolê, kolesz (k³óæ) → npol. k³ujê, k³ujesz (pod wp³ywem analogii
do czuæ, czujê, czujesz)
stpol. porzê, porzesz (próæ) → npol. prujê, prujesz (w wyniku analogii
do suæ, sujê, sujesz sypaæ).
299

#1615
6.4. Uwagi koñcowe
W ewolucji polskiego systemu koniugacyjnego nale¿y wyró¿niæ cztery

zasadnicze okresy rozwojowe: I. przedpolski, II. staropolski 1. (XXIII w.),
III. staropolski 2. (XIVXV w.), IV. rednio-nowopolski. Jego podstawê
stanowi odziedziczony z jêz. ps³. podzia³ na klasy koniugacyjne wyró¿nia-
ne na podstawie formalnego kryterium tematycznego, które (w postaci nieco
zmodyfikowanej) jako kryterium morfologiczne do dzi jest podstaw¹ wy-
odrêbniania osobowych form czasowników (por. IV.6.2.1.).
Na okres przedpolski przypada przekszta³cenie siê trójsk³adnikowej ps³.
struktury morfologicznej wyrazu w strukturê dwusk³adnikow¹: morfem
leksykalny + przyrostek tematotwórczy + koñcówka → temat + koñcówka
(zob. IV.6.1.) oraz kontrakcyjne zmiany w paradygmatach czasowników
typu *znäti, *umêti (← *znajeti, *umiejeti), które zapocz¹tkowa³y prze-
kszta³canie siê ps³. klas koniugacyjnych (zob. IV.6.2.3.).
W okresie stpol. 1. (XXIII w.) mamy do czynienia z jednej strony
z uproszczeniami systemu koniugacji ps³., m.in. w wyniku scalenia odmiany
ps³. klasy I (-o-//-e-) oraz II (-no-//-ne-), które w sumie daj¹ stpol. koniuga-
cjê I (-ê, -esz) zob. IV.6.2.2., z drugiej strony wystêpuj¹ komplikacje
odmiany, poniewa¿ konstytuuj¹ siê nowe paradygmaty wynikaj¹ce z inno-
wacji przedpolskich (zob. IV.6.2.3.). Ten okres to faza cierania siê ten-
dencji do uproszczeñ i komplikacji koniugacji.
W okresie stpol. 2. (XIVXV w.) przewa¿aj¹ innowacje upraszczaj¹ce,
w wyniku których powstaje nowa polska koniugacja IV (-am, -asz//-em,
-esz//-em, -e), obejmuj¹ca czasowniki typu znaæ, umieæ i dawne czasow-
niki atematyczne (zob. IV.6.2.4.). W wyniku tych procesów na prze³omie
XV i XVI w. zosta³ ukszta³towany polski system koniugacyjny.
W okresie rpol. i npol. system ten nie podlega³ ju¿ istotnym przekszta³-
ceniom, trwa³y natomiast sta³e wymiany czasowników miêdzy podstawo-
wymi klasami koniugacyjnymi, zmiany postaci morfologicznych tematów
czasownikowych (zob. IV.6.3.) oraz procesy rozwojowe dotycz¹ce katego-
rii i form fleksyjnych (por. IV.7.-8.).
300

#1615
7. EWOLUCJA OSOBOWYCH FORM CZASOWNIKA
W JÊZYKU POLSKIM
7.1. Kategoria osoby i liczby
Podobnie jak w jêz. ps³. (zob. IV.3.1.), w jêz. stpol. wystêpowa³y trzy
osoby (1, 2, 3) w liczbie pojedynczej, mnogiej i podwójnej. Kategoria osoby
kontynuuje w jêz. pol. stan pras³owiañski z uwzglêdnieniem przekszta³ceñ
koñcówek, motywowanych czynnikami fonetycznymi i morfologicznymi
(zob. IV.6.2.2.-6.2.4.) oraz zmian postaci zaimków osobowych stanowi¹-
cych dodatkowe wyk³adniki tej kategorii (zob. III.6; IV.3.1.). Porównuj¹c
stan stpol. i wspó³czesn¹ polszczyznê, nale¿y stwierdziæ, ¿e w odniesieniu
do tej kategorii nie zasz³y ¿adne istotne zmiany w ci¹gu rozwojowym jê-
zyka polskiego.
W obrêbie kategorii liczby podobn¹ konstatacjê nale¿y odnieæ do sub-
kategorii liczby pojedynczej i mnogiej, natomiast subkategoria liczby po-
dwójnej wysz³a z u¿ycia. Jest to wynikiem oddzia³ywania tendencji do
upraszczania systemu gramatycznego, zaznaczaj¹cej siê ju¿ w jêz. ps³.
poprzez ograniczenie zakresu wystêpowania form liczby podwójnej (zob.
IV.3.1.) i znajduj¹cej podobne rezultaty w polskiej fleksji imiennej (zob.
III.5.5.).
W odniesieniu do polszczyzny proces zanikania liczby podwójnej prze-
biega³ stopniowo. Z pierwotnych ps³. koñcówek *-vì, -ta, -te najwczeniej
zaginê³a koñcówka 3 os. = -te. Sta³o siê to prawdopodobnie w okresie przed-
polskim, a na pewno w epoce przedpimiennej, poniewa¿ nie wystêpuje
ona w ¿adnym z zabytków jêz. pol. Koñcówka 1 os. = -vì w okresie stpol.
przekszta³ci³a siê w -wa, prawdopodobnie pod wp³ywem M. lpodw. liczeb-
ników dwa, oba, rzeczowników r.m. (dwa krola, mê¿a, woza, roda) i przy-
miotników r.m. w odmianie prostej (rzeczownikowej). W ten sposób
ukszta³towa³y siê ograniczone do dwóch stpol. formy lpodw. typu:
301

#1615
1 os. niesiewa, piszewa, chwaliwa, dawa;
2 i 3 os. niesieta, piszeta, chwalita, data.
Stan ten potwierdzaj¹ nieliczne przyk³ady z zabytków pochodz¹cych
z XIV i XV w.: 1 os. bêdziewa, jeswa, wynidziewa, znawa; 2 i 3 os. bê-
dzieta, idzieta, jesta, opatrzyta, poniesieta, porzucita, przykryjeta, przyj-
dzieta, znata.
W odniesieniu do XVI w. nale¿y ju¿ mówiæ o zaniku tej subkategorii w
systemie gramatycznym polszczyzny. Co prawda formy lpodw. wystêpuj¹
w niektórych utworach Biernata z Lublina, Górnickiego, Grochowskiego,
Kochanowskiego, Klonowica, Orzechowskiego czy Reja, ale s¹ one bar-
dzo rzadkie i w czêci s¹ stosowane w celach stylizacyjnych. W systemie
(kszta³tuj¹cego siê od XVI w.) jêzyka ogólnopolskiego lpodw. siê nie za-
chowa³a. D³u¿ej przetrwa³a w dialektach i gwarach ludowych, ale w swej
pierwotnej funkcji okrelania podwójnoci podmiotu formy z koñcówk¹
-ta nie wystêpowa³y ju¿ na polskim obszarze gwarowym po 1945 r., a for-
my z koñcówk¹ -wa rejestrowano w tej funkcji jedynie w gwarze lasow-
skiej (pod Tarnobrzegiem) oraz w Garwoliñskiem, na terenie p³n.
Lubelszczyzny i w okolicach Pu³aw. W szerokim zakresie natomiast wys-
têpowa³y dawne koñcówki lpodw. w gwarach ludowych jako wtórne wy-
k³adniki liczby mnogiej i w tej funkcji spotykane s¹ do dzi.
7.2. Kategoria czasu
7.2.1. CZAS TERANIEJSZY
W okresie stpol. formy cz. ter. mia³y koñcówki fleksyjne bêd¹ce konty-
nuacj¹ stanu ps³. (zob. IV.6.2.2.), wy³¹czywszy odmianê czasowników ate-
matycznych:
Lp. 1 os. ps³. *-Ä → stpol. -V → -ê zgodnie z ewolucj¹ samog³osek
nosowych w jêz. pol. (zob. II.5.1.-5.3.): niosê, dwignê, piszê, chwalê;
2 os. ps³. *-÷ → stpol. -[e//i]sz w wyniku procesów perintegracyjnych,
ewolucji jerów w wyg³osie i depalatalizacji spó³g³osek: niesiesz, dwigniesz,
piszesz, chwalisz;
3 os. ps³. *-t÷ → stpol. -þ, ale kszta³tuje siê tu nowa koñcówka -e//-i
z dawnego przyrostka tematycznego: *nes-e-t÷ → stpol. nie-e, *xval-i-t÷
→ stpol. chwal-i; mamy zatem w tym wypadku do czynienia z pe³nym
302

#1615
zanikiem wyg³osu formy ps³. (proces ten zaszed³ w wiêkszoci jêzyków
s³owiañskich z wyj¹tkiem jêz. ros.) i przejêciem przez samog³oskowy przy-
rostek tematyczny funkcji koñcówki fleksyjnej;
Lmn. 1 os. ps³. *-m{ → stpol. -[e//i]m w wyniku zgodnego z prawami
g³osowymi zaniku jeru w wyg³osie; koñcówka -[e//i]m w okresie stpol.
dominuje (czêsta jest równie¿ w okresie rpol.), ale zarazem ju¿ w stpol.
pojawia siê oboczna koñcówka -[e//i]my: niesiem//niesiemy, chwalim//chwa-
limy itp., ukszta³towana pod wp³ywem zaimka osobowego 1 os. lmn. my,
która najpierw staje siê dominant¹ w odmianie czasowników atematycz-
nych: damy, jemy, wiemy (ze wzglêdu na koniecznoæ rozró¿nienia form
1 os. lp. i 1 os. lmn. zob. IV.6.2.4.), a nastêpnie w pozosta³ych paradyg-
matach stosowanych w jêzyku literackim (tj. pisanej odmianie jêz. ogpol.).
W okresie rpol. koñcówk¹ podstawow¹ jest ju¿ -[e//i]my, choæ przez ca³y
ten okres, a nawet w XIX w., w tekstach wspó³wystêpuje -[e//i]m (m.in.
Kochanowski, Potocki, Kochowski, Staszic, Wybicki, S³owacki, Konop-
nicka), która to koñcówka stopniowo otrzymuje status regionalny, nastêp-
nie gwarowy oraz artystyczno-stylizacyjny (archaizacja, dialektyzacja,
hieratycznoæ stylu). Wspó³czenie ta koñcówka ma szeroki zakres wystê-
powania w dialektach ludowych, szczególnie Polski p³n.;
2 os. ps³. *-te → stpol. -[e//i//a]cie w wyniku procesów perintegracji
i polskiej palatalizacji (zob. II.9.4.): *nes-e-te, *dvig-ne-te, *my-je-te, *xval-
-i-te, *jes-te → stpol. ñe-ete, dvigñ-ete, myj-ete, xval-ite, jes-te →
ñe-eæe, ¼vigñ-eæe, myj-eæe, xval-iæe, je-æe;
3 os. ps³. *-Ät{ → stpol. -¹ w wyniku zaniku wyg³osu form ps³.: nios¹,
dwign¹, pisz¹, chwal¹, s¹, jedz¹.
G³ówna faza kszta³towania siê form czasu teraniejszego przypada na
okres stpol. Wtedy to krystalizuj¹ siê koñcówki w wyniku przekszta³ceñ
fonetycznych form odziedziczonych z okresu ps³. i przedpol. Zaznacza siê
równie¿ w tym okresie jedyna koñcówka innowacyjna -[e//i]my (por. tak¿e
zmiany koñcówek lpodw. IV.7.1.). W okresie rpol. i npol. mamy do czynie-
nia jedynie z kontynuacj¹ tendencji zarysowanych w staropolszczynie.
7.2.2. CZASY PRZESZ£E
7.2.2.1. Aoryst i imperfectum

Rozbudowany w jêz. ps³. (szczególnie w jego pónej fazie rozwojowej)
system czasów przesz³ych (zob. IV.3.2.2.) w jêz. stpol. ma ju¿ postaæ znacz-
303

#1615
nie uproszczon¹. Dotyczy to przede wszystkim form czasów przesz³ych
prostych, tj. aorystów i imperfectum, które w zabytkach stpol. wystêpuj¹
jedynie reliktowo: W najstarszej znanej nam ze redniowiecznych zabyt-
ków fazie rozwojowej polszczyzny formy te nale¿¹ do wyj¹tkowo spoty-
kanych szcz¹tków, naliczono ich 26: w Kazaniach wiêtokrzyskich 8,
w Psa³terzu floriañskim 13, w Psa³terzu pu³awskim 2, w Zapisce s¹-
dowej z r. 1401 2, w Biblii szaroszpatackiej 1; w innych zabytkach
mo¿na znaleæ formy aorystu, ale tylko od czasownika byæ116.
Dodaæ trzeba tak¿e, ¿e w zabytkach stpol. wystêpuj¹ formy jedynie aorys-
tu sygmatycznego II (a wiêc pónos³owiañskiej formy aorystu) i nie spoty-
kane s¹ formy lpodw. obu tych czasów. Przyk³adow¹ odmianê stpol. aorystu
Tabela 59
Liczba Koniugacje
Osoba
I. -ê, -esz II. -ê, -esz III. -ê, -isz IV. -am, -asz//-em, -esz//-em, -e
Lp. 1 ukradziech idziech chwalich dzia³ach, bych
2 ukradzie idzie chwali dzia³a, by
3 ukradzie idzie chwali dzia³a, by
Lmn. 1 ukradziechom idziechom chwalichom dzia³achom, bychom
2 ukradziecie idziecie chwalicie dzia³acie, bycie
3 ukradziech¹ idziech¹ chwalich¹ dzia³ach¹, bych¹
Dla imperfectum mo¿na zrekonstruowaæ nastêpuj¹c¹ odmianê por.
tabela 60.
Tabela 60
Liczba Koniugacje
Osoba
IV. -am, -asz//-em, -esz//

I. -ê, -esz II. -ê, -esz III. -ê, -isz
//-em, -e
Lp. 1 ukradziech idziech chwalach dzia³ach, biech
2 ukradziesze idziesze chwalasze dzia³asze, biesze
3 ukradziesze idziesze chwalasze dzia³asze, biesze
Lmn. 1 ukradziechom idziechom chwalachom dzia³achom, biechom
2 ukradzieszecie// idzieszecie// chwalaszecie// dzia³aszecie//dzia³acie
//ukradziecie //idziecie //chwalacie bieszecie//biecie
3 ukradziech¹ idziech¹ chwalach¹ dzia³ach¹, biech¹
116
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, op.cit., s. 368.
304

#1615
Zrekonstruowany stan odmiany stpol. ró¿ni³ siê od stanu ps³. (zob.
IV.3.2.2.) ze wzglêdu na przedpolskie i staropolskie procesy fonetyczne
(m.in. kontrakcje, haplologie, palatalizacje), które zmieni³y postaæ poszcze-
gólnych form osobowych, upodobni³y je i tym samym uczyni³y ma³o
wyrazistymi. Z przedstawionych wy¿ej zestawieñ tabelarycznych wynika
bowiem, ¿e:
1) w jêz. stpol. formy 1 os. lp., 1 os. lmn. i 3 os. lmn. aorystu i imper-
fectum mia³y tak¹ sam¹ postaæ, lub nieznacznie tylko siê ró¿ni³y;
2) w 2 os. lmn. ró¿nica miêdzy aorystem i imperfectum zaciera³a siê
w zwi¹zku z wystêpowaniem obocznej postaci imperfectualnej to¿samej
z form¹ aorystyczn¹;
3) w 2 i 3 os. lp. formy aorystu i imperfectum by³y wyranie zró¿nico-
wane, ale zarazem formy aorystyczne by³y to¿same z form¹ 3 os. lp. czasu
teraniejszego;
4) jedynie formy 2 i 3 os. lp. imperfectum by³y wyranie zró¿nicowane
wobec form innych czasów, ale nie rozró¿nia³y formalnie subkategorii 2
i 3 os. (bo by³y takie same).
Oprócz znikomej czêstoci wystêpowania form aorystu i imperfectum,
niewyrazistoæ odmiany tych czasów by³a zasadnicz¹ przyczyn¹ ich zani-
ku w okresie stpol. Odmiana tak niewyrazista by³a trudna, a wiêc niefunk-
cjonalna, nic te¿ dziwnego, ¿e nast¹pi³o w tym wypadku systemowe
uproszczenie tych form kategorii czasu. Drug¹ zasadnicz¹ przyczyn¹ by³o
zatracenie zapewne ju¿ w okresie przedpolskim przez aoryst i imper-
fectum ich pónopras³owiañskich funkcji aspektowych (zob. IV.3.2.2.).
W jêz. pol. zgodnie z tendencjami zarysowanymi w jêz. ps³. (zob. IV.4.)
kategoria aspektu uzyska³a wyk³adniki s³owotwórcze, tym samym wtór-
ne aspektowe funkcje czasów przesz³ych prostych sta³y siê zbêdne, a sto-
sowanie ich form utraci³o motywacjê gramatyczn¹.
7.2.2.2. Czas przesz³y z³o¿ony

W jêz. stpol. podstawow¹ form¹ wyra¿aj¹c¹ subkategoriê przesz³oci,
tj. zachodzenia czynnoci przed aktem mówienia, jest czas przesz³y z³o¿o-
ny. Genetycznie nale¿a³ on do analitycznych (peryfrastycznych) ps³. form
czasownika, ale w polszczynie zatraci³ on ju¿ sw¹ prymarn¹ w jêz. ps³.
funkcjê aspektowo-rezultatywn¹ (zob. IV.3.2.2.). Jego ewolucja w jêzyku
polskim przebiega³a w trzech etapach: I. stpol. 1 (XXIII w.), II. stpol. 2
(XIVXV/XVI w.), III. rpol. (XVI-XVIII w.).
305

#1615
Zgodnie ze struktur¹ odziedziczon¹ z jêz. ps³. (zob. IV.2.2.) czas prze-
sz³y z³o¿ony sk³ada³ siê z imies³owu cz. przesz. czynnego II, zakoñczone-
go przyrostkiem tematycznym -l- → -³- i koñcówkami fleksyjnymi, oraz
odpowiednich form osobowych s³owa posi³kowego byæ w czasie teraniej-
szym117.
Do XIII w. imies³owy te mia³y postaæ zgodn¹ z dziedzictwem ps³. i for-
my cz. przesz. z³o¿onego mo¿na zrekonstruowaæ nastêpuj¹co:
r.m., lp. niós³, chwali³, dzia³a³ jem, je, jeæ;
lmn. nieli, chwalili, dzia³ali jesmy, jecie, s¹;
lpodw. nios³a, chwali³a, dzia³a³a jeswa, jesta, jesta;
r.¿., lp. nios³a, chwali³a, dzia³a³a jem, je, jeæ;
lmn. nios³y, chwali³y, dzia³a³y jesmy, jecie, s¹;
lpodw. niele, chwalile, dzia³ale jeswa, jesta, jesta;
r.n., lp. nios³o, chwali³o, dzia³a³o jem, je, jeæ;
lmn. nios³a, chwali³a, dzia³a³a jesmy, jecie, s¹;
lpodw. niele, chwalile, dzia³ale jeswa, jesta, jesta.
Formy osobowe s³owa posi³kowego byæ mog³y wystêpowaæ zarówno
w postpozycji (por. podane wy¿ej zestawienie), jak i w prepozycji (typ:
jecie nieli).
W okresie stpol. 2 (XIVXV/XVI w.) formy cz. przesz. z³o¿onego ule-
gaj¹ doæ licznym przekszta³ceniom. Po pierwsze, zmienia³a siê postaæ
morfologiczna jego sk³adników. W zwi¹zku z ukszta³towaniem siê kate-
gorii rzeczowników ¿ywotnych w obrêbie deklinacji mêskiej (por. III.4.1.),
wp³ywaj¹cej na odmianê przymiotników i imies³owów, koñcówka imie-
s³owów w M. lmn. r.m. -i zaczê³a ograniczaæ zakres swego wystêpowania
do sk³adniowych zwi¹zków z rzeczownikami mêsko¿ywotnymi, podczas
gdy w po³¹czeniu z rzeczownikami mêskonie¿ywotnymi zaczê³a siê poja-
wiaæ koñcówka -y (s¹siedzi, wilcy, psi nieli : ob³ocy, stoli nios³y). W for-
mach r.n., w M. lmn. wychodzi z u¿ycia koñcówka -a i na jej miejscu
pojawia siê koñcówka -y : nios³a, chwali³a, dzia³a³a → nios³y, chwali³y,
dzia³a³y. W formach 3 os. lp. s³owa posi³kowego byæ upowszechnia siê
oboczna postaæ jest (postaæ jeæ wychodzi z u¿ycia). W wyniku tych ten-
dencji w zabytkach z XIV i XV w. wystêpuj¹ przyk³adowo formy typu:
wyszed³ jem, jem by³, wzi¹³ je, je wywiod³, za¿eg³ jest, jest udzia³a³,
117
Jeli chodzi o odmianê s³owa posi³kowego byæ w czasie teraniejszym, to por.
IV.6.2.4. Innowacje koniugacji w okresie stpol.
306

#1615
przyszli jesmy, jemy rzucili, chodzili s¹, s¹ dr¿eli, chodzi³a jeswa, weseli-
³a siê jesta; radowa³a jem, jem siê starza³a, poczê³a je, obyk³a jest, wesz³y
s¹, przewiedle jesta; ucieka³o je, je pnia³o, jest by³o, straszy³o sie jest,
ogarnê³y s¹ mie z³a, widziele jesta itp.
Po drugie, ju¿ od XIV w. poczynaj¹c, widoczna jest tendencja do prze-
kszta³cania form czasu przesz³ego z form z³o¿onych (dwuwyrazowych) w
skrócone (jednowyrazowe) proste lub zaglutynizowane. Wymieniæ tu na-
le¿y nastêpuj¹ce procesy:
1) w 3 os. lp. i lmn. s³owo posi³kowe (jest, s¹) ca³kowicie zanika³o, w
wyniku czego forma imies³owu zaczyna³a pe³niæ funkcjê odpowiedniej
formy osobowej, np. ucieka³, ucieka³a, ucieka³o jest → ucieka³, ucieka³a,
ucieka³o; chodzili, chodzi³y s¹ → chodzili, chodzi³y;
2) w 1 os. lp. s³owo posi³kowe skraca³o siê do -em//-m i ³¹czy³o siê
albo z imies³owem, albo z innym wyrazem w zdaniu, np. pad³ jem →
pad³em, gdy jem szed³ → gdym szed³, otoæ jem us³ysza³ → otociem
us³ysza³;
3) w 2 os. lp. s³owo posi³kowe skraca³o siê do -e//-, np. przysi¹g³ je
→ przysi¹g³e, jako¿ je osiad³ → jako¿e osiad³;
4) w 1 os. lmn. s³owo posi³kowe skraca³o siê do -smy, które pod wp³y-
wem skróconych koñcówek 1 i 2 os. lp. oraz 2 os. lmn. uzyskiwa³o postaæ
-my (bo -em//-m, -e//-, -cie), np. przyszli jesmy → przyszlismy →
przyszlimy, czso jesmy zgrzeszyli → czsosmy zgrzeszyli → czsomy zgrze-
szyli;
5) w 2 os. lmn. s³owo posi³kowe skraca³o siê do -cie, np. weseli³y je-
cie → weseli³ycie, któr¹ jecie ofiarowali → któr¹cie ofiarowali;
6) w 1, 2 i 3 os. lpodw. s³owo posi³kowe skraca³o siê odpowiednio do
-swa i -sta, np. chodzi³a jeswa → chodzi³aswa, jako jeswa by³a → jako-
swa by³a; sz³a jesta → sz³asta, brale jesta → bralesta, która jesta przysz³a
→ którasta przysz³a.
Do prze³omu XV i XVI w. wspó³wystêpuj¹ zatem pe³ne (z³o¿one) for-
my czasu przesz³ego, maj¹ce wczeniejsz¹ genezê, i formy skrócone (now-
sze). Ich powstanie z pewnoci¹ ma charakter innowacji upraszczaj¹cej,
ekonomizuj¹cej wysi³ek artykulacyjny. £¹czyæ to nale¿y zapewne z zani-
kiem dawnych czasów przesz³ych prostych, tj. aorystu i imperfectum (zob.
IV.7.2.2.1.), otwieraj¹cym niejako w systemie miejsce na nowe konstruk-
cje syntetyczne, oraz w p³aszczynie artykulacyjno-prozodycznej
z oddzia³ywaniem akcentu inicjalnego (zob. II.6.6.), który sprzyja³ prze-
307

#1615
kszta³caniu siê enklitycznych form s³owa posi³kowego byæ w koñcówki
fleksyjne. Zarazem pod koniec w. XV powstaj¹ dodatkowe koñcówki
w 1 os. lp., lmn. i lpodw. -ech, -ch, -chmy, -chwa pod wp³ywem trybu wa-
runkowego typu: by³bych, robi³bych; bylibychmy, robilibychmy; by³abychwa,
bylebychwa, w których -ch- ma genezê aorystyczn¹ (zob. IV.7.3.3.).
W zwi¹zku z tym powstaj¹ nastêpuj¹ce formy czasu przesz³ego: pobudzi-
³ech, ¿ech nosi³, tamoch widzia³; p³aka³ach, alech siê gniewa³a; uszlichmy,
jakochmy po³o¿yli, mychmy dzwonili; obadwa widzia³achwa, dobrzechwa
kupi³a. Pierwotnie maj¹ one charakter regionalny wi¹¿¹ siê z ma³opol-
sk¹ i l¹sk¹ odmian¹ ówczesnej polszczyzny.
W okresie rpol. ostatecznie krystalizuj¹ siê dzisiejsze formy czasu prze-
sz³ego. Do wieku XVIII kszta³tuj¹ siê rodzajowe formy imies³owu: lp. r.m.
koñcówka -þ (uczyni³, zrobi³), r.¿. koñcówka -a (uczyni³a, zrobi³a), r.n.
koñcówka -o (uczyni³o, zrobi³o); lmn. r. mos. koñcówka -i (uczynili,
zrobili), r. nmos. koñcówka -y (uczyni³y, zrobi³y). W zwi¹zku ze stpol.
tendencj¹ do pe³nego zaniku s³owa posi³kowego byæ w 3 os. lp. i 3 os.
lmn. te rodzajowe formy imies³owu staj¹ siê zarazem formami 3 os. lp.
i lmn. czasu przesz³ego. W XVI w. (zob. IV.7.1.) zaniknê³a liczba podwój-
na, zatem i w odniesieniu do czasu przesz³ego te formy wysz³y z u¿ycia.
Choæ w XVI w. jeszcze sporadycznie wystêpuj¹ w zabytkach z³o¿one (dwu-
wyrazowe) formy czasu przesz³ego, to jednak w XVII i XVIII w. ca³kowi-
cie one zanikaj¹ i w okresie npol. czas przesz³y ma ju¿ postaæ syntetyczn¹
(zaglutynizowan¹), a koñcówki fleksyjne dodatkowo redukuj¹ -- (← jem)
w 1 os. lp. (by³em → by³em). Regionalne po³udniowopolskie koñcówki
-ech, -ch, -chmy (uczyni³ech, ¿ech zrobi³, poszlichmy) w XVI w. zwiêksza-
j¹ co prawda zakres swego wystêpowania, wchodz¹ w obrêb normy jêzyka
literackiego (pisanego), ale od po³owy w. XVII w wyniku przeniesienia
stolicy i centrum ¿ycia umys³owego do mazowieckiej Warszawy powtór-
nie siê regionalizuj¹, by ostatecznie ograniczyæ swój zasiêg do dialek-
tów ludowych (l¹sk i p³d.-zach. Ma³opolska).
Syntetyczne formy czasu przesz³ego maj¹ w jêzyku npol. nastêpuj¹c¹
postaæ:
Lp. 1 os. r.m. by³-em, uczyni³-em, zrobi³-em
r.¿. by³-am, uczyni³-am, zrobi³-am
r.n. [by³-om, uczyni³-om, zrobi³-om]
2 os. r.m. by³-e, uczyni³-e, zrobi³-e
r.¿. by³-a, uczyni³-a, zrobi³-a
308

#1615
r.n. [by³-o, uczyni³-o, zrobi³-o]
3 os. r.m. by³-þ, uczyni³-þ, zrobi³-þ
r.¿. by³-a, uczyni³-a, zrobi³-a
r.n. by³-o, uczyni³-o, zrobi³-o
Lmn. 1 os. r.mos. byl-i-my, uczynil-i-my, zrobil-i-my
r. nmos. by³-y-my, uczyni³-y-my, zrobi³-y-my
2 os. r. mos. byl-i-cie, uczynil-i-cie, zrobil-i-cie
r. nmos. by³-y-cie, uczyni³-y-cie, zrobi³-y-cie
3 os. r. mos. byl-i, uczynil-i, zrobil-i
r. nmos. by³-y, uczyni³-y, zrobi³-y
7.2.2.3. Czas zaprzesz³y z³o¿ony

Wystêpuj¹cy w jêz. stpol. czas zaprzesz³y z³o¿ony mia³ zmienion¹ ju¿
strukturê w zestawieniu z jêz. ps³. (imies³ów cz. przesz. czynny II + s³owo
posi³kowe byæ w formie aorystu lub imperfectum zob. IV.2.2.), sk³ada³
siê bowiem z formy cz. przesz. z³o¿onego, do której dodawano imies³ów
cz. przesz. czynny II s³owa posi³kowego byæ: zrobi³ je + by³ → zrobi³ je
by³ // zrobi³ by³ je // je by³ zrobi³ // by³ je zrobi³ (szyk cz³onów sk³ado-
wych by³ swobodny). W jêz. stpol. czas zaprzesz³y z³o¿ony nie mia³ ju¿
tak¿e pierwotnej funkcji temporalno-aspektowej (oznaczania czynnoci za-
koñczonej przed momentem, o którym siê mówi zob. IV.3.2.2.), lecz
wyra¿a³ ju¿ tylko czynnoæ dawno minion¹, lub czynnoæ, która poprze-
dza³a inn¹ czynnoæ minion¹. Dodaæ trzeba tak¿e, ¿e analiza zabytków stpol.
sk³ania do wniosku, ¿e i te temporalne funkcje znaczeniowe nie zawsze
by³y realizowane, bo np. w Kazaniach gnienieñskich formy czasu zaprzesz-
³ego z³o¿onego okrelaj¹ raczej czynnoæ przesz³¹ ni¿ zaprzesz³¹.
Zmiany morfologiczne i strukturalne, którym podlega³y konstrukcje cz.
zaprzesz³ego z³o¿onego, by³y to¿same z przemianami form cz. przesz.
z³o¿onego (por. IV.7.2.2.2.); zachodzi³y równie¿ w tych samych okresach,
prowadz¹c w konsekwencji do przekszta³ceñ form trójcz³onowych w dwu-
cz³onowe: zrobi³ by³ jem → zrobi³em by³, zrobi³ by³ je → zrobi³e by³
itd. Frekwencja form czasu zaprzesz³ego z³o¿onego w tekstach stpol. i rpol.
nigdy nie by³a du¿a; dzisiaj jego konstrukcje bywaj¹ stosowane sporadycz-
nie (zwykle w celach stylizacyjnych), poniewa¿ te relacje czasowe (czyn-
noæ dawno miniona, czynnoæ poprzedzaj¹ca inn¹ czynnoæ minion¹)
wyra¿ane s¹ zwykle za pomoc¹ przys³ówków (przedtem, wczeniej, daw-
niej itp.).
309

#1615
7.2.2.4. Czas przysz³y
Formy cz. przysz³ego kontynuuj¹ stan ps³. (por. IV.2.2.). Od pocz¹tku
rozwoju polszczyzny analityczne (z³o¿one) formy tego czasu mog¹ byæ two-
rzone dwojako: w wyniku po³¹czenia osobowych form s³owa posi³kowego
byæ w czasie przysz³ym z bezokolicznikiem danego czasownika lub imie-
s³owem czasu przesz³ego czynnym II: bêdê chwaliæ // bêdê chwali³, bê-
dziecie obiatowaæ // bêdziecie obiatowali (-³y), bêd¹ siê baæ // bêd¹ siê
bali (-³y) w obu wypadkach szyk cz³onów sk³adowych jest swobodny.
Pierwszy sposób tworzenia form cz. przysz³ego nawi¹zuje do ps³. futurum
primum, drugi do ps³. futurum exactum. W zwi¹zku z ewolucj¹ kategorii
aspektu formalny czas teraniejszy czasowników dokonanych jest pod
wzglêdem funkcjonalnym i znaczeniowym ich czasem przysz³ym (uczy-
niê, napiszê, pochwalê). Mamy wiêc w tym wypadku do czynienia z for-
mami prostymi (syntetycznymi), które tak¿e znajduj¹ genezê w jêzyku ps³.
(por. IV.2.1.; IV.4.).
7.3. Kategoria trybu
7.3.1. TRYB ORZEKAJ¥CY
Tryb orzekaj¹cy jest kontynuacj¹ stanu ps³., który bezporednio nawi¹-

zywa³ do systemu jêz. pie. (zob. IV.3.3.). Ewolucjê trybu orzekaj¹cego w
polszczynie przedstawiaj¹ uwagi dotycz¹ce rozwoju systemu koniugacyj-
nego (zob. IV.6.) i kategorii czasu (zob. IV.7.2.).
7.3.2. TRYB ROZKAZUJ¥CY
Wiêkszoæ stpol. form trybu rozkazuj¹cego kontynuowa³a stan ps³. (zob.

IV.3.3.). Sytuacjê tê obrazuje tabela 61.118
118
Przedstawia ona w odniesieniu do jêz. pol. stan hipotetyczny do XIII w., a wiêc
przed ukszta³towaniem siê koniugacji -am, -asz // -em, -esz // -em, -e (por. IV.6.2.2.).
310

#1615
Tabela 61
Koniugacje ps³. Koniugacje stpol.
Liczba Osoba Przyrostki tematu i koñcówki Koñcówki
I. II. III. IV. V. I. II. III. IV.
Lp. 1
2=3 -i -n-i -j-i -i -j÷ -i -i -i -þ
Lmn. 1 -ì-m{ -nì-m{ -ji-m{ -i-m{ -i-m{ -im[y] -imy
2 -ì-te -nì-te -ji-te -i-te -i-te -icie
3 3=2
Lpodw. 1 -ì-vì -nì-vì -ji-vì -i-vì -i-vì -iwa
2 -ì-ta -nì-ta -ji-ta -i-ta -i-ta -ita
3
W pierwszym etapie rozwojowym polszczyzny (do XIII w.) zaznaczy³y

siê tylko nieliczne innowacje w porównaniu ze stanem ps³. By³y to:
1) koñcówka -im[y] wobec ps³. -i-m{ w 1 os. lmn., powsta³a analogicz-
nie jak koñcówka 1 os. lmn. cz. ter. trybu orzekaj¹cego (zob. IV.7.2.1.);
2) koñcówka -iwa wobec ps³. -i-vì, -ì-vì, w 1 os. lpodw., powsta³a analo-
gicznie jak koñcówka 1 os. lpodw. cz. ter. trybu orzekaj¹cego (zob. IV.7.1.);
3) wp³yw dawnych tematów -jo-//-je-, -jo-//-i (→ stpol. koniugacje -ê,
-esz; -ê, -isz) na odmianê pozosta³ych czasowników, w wyniku czego
czasowniki dawnej koniugacji -o-//-e-, -no-//-ne- (→ stpol. koniugacja -ê,
-esz) otrzyma³y koñcówki z samog³osk¹ -i- : -imy, -icie, -iwa, -ita, za-
miast -emy, -ecie, -ewa, -eta, stanowi¹cych naturaln¹ kontynuacjê ps³. -ì-m{,
-ì-te, -ì-vì, -ì-ta; zmiana ta odró¿ni³a odmianê tych form w trybie rozka-
zuj¹cym od odmiany w trybie orzekaj¹cym, mia³a zatem motywacjê funk-
cjonaln¹ (por. IV.6.2.2.).
W XIII, XIV i XV w. zaczynaj¹ siê znaczne przekszta³cenia form trybu
rozkazuj¹cego. W 2 i 3 os. lp. w wiêkszoci czasowników zanika koñców-
ka -i : niesi, wiezi, myji, piszi, chwali, wozi → nie, wie, myj, pisz, chwal,
wo. Zmiana ta znajduje motywacje morfologiczne w tendencji do rozpo-
dobnienia form trybu rozkazuj¹cego wobec przekszta³caj¹cych siê rów-
nie¿ form bezokolicznika (por. IV.9.) oraz w oddzia³ywaniu akcentu
inicjalnego (zob. II.6.6.). Dokonuje siê ona stopniowo. Zabytki stpol. po-
twierdzaj¹ wspó³wystêpowanie form pierwotnych z koñcówk¹ -i oraz form
innowacyjnych (skróconych) bez koñcówki -i, np. B.: zyszczy, spuci s³ysz,
us³ysz; Pf1.: obroci, owieci, oczyci, odpuci odprowad, naucz, zbaw,
wypraw; BZ: mowi, obrzuci, zliczy wyst¹p, ska¿, pro; Ppu³.: nauczy, bydli
311

#1615
prowad, zwal, wypêd, uzdrow, ob³ud. Stan ten trwa równie¿ w wieku
XVI, ale wtedy coraz czêciej wystêpuj¹ formy bez koñcówki -i, które sta-
j¹ siê wykrystalizowanymi dominantami pod koniec tego stulecia.
Na prze³omie XV i XVI w. wychodzi z u¿ycia pierwotna forma 3 os. lp.
(równa 2 os. lp.), zarejestrowana do dzi jedynie w spetryfikowanych fra-
zach: b¹d wola Twoja, Bóg zap³aæ, przyjd królestwo Twoje, rozst¹p siê
ziemia, wiêæ siê imiê Twoje, a w jej funkcji upowszechniaj¹ siê konstruk-
cje opisowe z partyku³ami aæ (← a ci = C. zaimka), niechaj (2 os. lp. tr.
rozk. czas. niechaæ pozwoliæ, dopuciæ), niech, niechaæ i formami oso-
bowymi czasowników w trybie orzekaj¹cym. Konstrukcje z tymi partyku-
³ami upowszechniaj¹ siê równie¿ w XVI w. w 3 os. lmn., np. BZ: aæ mi
po¿egna twa dusza, dziewka aæ siê nie pokala; Murzynowski : niechaj
umar³ych ¿e pogrzeb¹ umar³e swoje; Leopolita: niechaæ umarli pogrzeba-
j¹ umar³e swoje.
Odmienny rozwój 2 i 3 os. lp. trybu rozkazuj¹cego mia³y czasowniki
ps³. koniugacji II. -no-//-ne- (→ stpol. koniugacjê -ê, -esz) typu: dwigni,
przeklni, ci¹gni, tni, klni, ¿ni, poczni, zepni, wytargni, dotkni, kradni, za-
mkni, dosiêgni, roztrz¹ni, odepchni oraz czêæ czasowników ps³. koniu-
gacji I. -o-//-e- (→ stpol. koniugacjê -ê, -esz) typu: zetrzy, wydrzy, umrzy,
odewrzy, zaprzy. W przytoczonych wy¿ej formach nie nast¹pi³ bowiem za-
nik koñcówki -i//-y ze wzglêdów fonetycznych i morfologicznych po-
przedzaj¹ce koñcówkê grupy spó³g³oskowe (powsta³e po zaniku jerów
por. II.3, II.12.) po jej zaniku by³yby trudne do wymówienia, a ich uprosz-
czenie spowodowa³oby zniekszta³cenie postaci morfologicznej tematów.
Dlatego te¿ te formy wystêpuj¹ bez zmian a¿ do XVII w., by przez w. XVII
i XVIII uzyskaæ postaæ rozszerzon¹ o -j w 2 os. lp.: dwignij, przeklnij,
biegnij, zetrzyj, umrzyj, zaprzyj pod wp³ywem wykrystalizowanych wcze-
niej form typu: bij, myj, pij, kryj, kraj. Formy 3 os. lp. uzyska³y postaæ
opisow¹ z partyku³ami niech, niechaj i formami osobowymi czasowników
w trybie orzekaj¹cym (por. uwagi wczeniejsze).
W 2 os. lp. czasowniki, których temat koñczy³ siê na -k, -g, np. rzekê,
piekê, pomogê, strzegê, najpierw w okresie stpol. wytworzy³y regularne
formy trybu rozkazuj¹cego rzec, piec, pomódz, strzedz. Formy te jednak
by³y to¿same z bezokolicznikiem i dlatego uleg³y przekszta³ceniom pod
wp³ywem tematu czasu teraniejszego:
rzec → rzecz (← rzeczesz),
piec → piecz (← pieczesz),
312

#1615
pomódz → pomó¿ (← pomo¿esz),
strzedz → strze¿ (← strze¿esz).
Formy 1 i 2 os. lmn. oraz 1 i 2 os. lpodw. nie podlega³y ju¿ tak licznym
zmianom. G³ówne zmiany zasz³y w okresie stpol. (XIVXV w.) i polega³y
na skróceniu tych form poprzez redukcjê ródg³osowego -i- pod wp³ywem
akcentu inicjalnego i analogii do przekszta³ceñ 2 i 3 os. lp., b¹d na wzmac-
nianiu ród³gosowego -i- poprzez -j- analogicznie do form 2 i 3 os. lp.:
niesimy, dwignimy, zetrzymy, myjimy, piszimy, chwalimy, wozimy →
niemy, dwignijmy, zetrzyjmy, myjmy, piszmy, chwalmy, womy;
niesicie, dwignicie, zetrzycie, myjicie, piszicie, chwalicie, wozicie →
niecie, dwignijcie, zetrzyjcie, myjcie, piszcie, chwalcie, wocie;
niesiwa, dwigniwa, zetrzywa, myjiwa, pisziwa, chwaliwa, woziwa →
niewa, dwignijwa, zetrzyjwa, myjwa, piszwa, chwalwa, wowa;
niesita, dwignita, zetrzyta, myjita, piszita, chwalita, wozita → nieta,
dwignijta, zetrzyjta, myjta, piszta, chwalta, wota.
W 3 os. lmn. i podw. upowszechni³y siê konstrukcje opisowe z partyku-
³ami niech, niechaj i formami osobowymi czasowników w trybie orzeka-
j¹cym, z tym ¿e formy lpodw. wysz³y z u¿ycia w ci¹gu XVI w. (zob.
IV.7.1.). W okresie rpol. paradygmat trybu rozkazuj¹cego zosta³ uzupe³-
niony o tego typu konstrukcje w 1 os. lp.
Zró¿nicowany rozwój mia³y czasowniki nale¿¹ce do ps³. koniugacji
atematycznej: *dati = stpol. daæ, *vìdìti = stpol. wiedzieæ, *jasti = stpol.
jeæ, *byti = stpol. byæ.
Lp. 1 os. W okresie rpol. wprowadzono tu analogicznie do innych
typów odmiany konstrukcje opisowe z partyku³ami niech,
niechaj i formami osobowymi w trybie orzekaj¹cym: niech
dam, wiem, jem, bêdê (forma cz. przysz.).
2 os. Stpol. dad → daj;119 wiedz, jedz, b¹d pozostaj¹ bez zmian.
3 os. W stpol. = 2 os., nastêpnie upowszechni³y siê konstrukcje opi-
sowe: niech da, wie, je, bêdzie.
Lmn. 1 os. Stpol. dadimy → dajimy → dajmy; wiedimy, jedimy, b¹-
dimy → wiedzmy, jedzmy, b¹dmy (w formach wiedimy,
119
Zmianê tê mo¿na interpretowaæ jako analogiê do czasowników typu znaj, zwi¹zan¹
ze wspó³oddzia³ywaniem tych czasowników w trakcie kszta³towania siê koniugacji pol-
skich por. IV.6.2.4., wzmocnion¹ jeszcze przedpolsk¹ obocznoci¹ tematu czas. *dati
por. scs dad÷ : daji stpol. dadz : daj.
313

#1615
jedimy wraz z zanikiem ródg³osowego -i- zasz³a depalata-
lizacja d → dz zob. II.10.).
2 os. Stpol. dadicie → dajicie → dajcie; wiedicie, jedicie, b¹-
dicie → wiedzcie, jedzcie, b¹dcie.
Lpodw. 1 os. Stpol. dadiwa → dajiwa → dajwa; wiediwa, jediwa, b¹-
diwa → wiedzwa, jedzwa, b¹dwa.
2 os. Stpol. dadita → dajita → dajta; wiedita, jedita, b¹dita
→ wiedzta, jedzta, b¹dta.
3 os. Upowszechniaj¹ siê konstrukcje opisowe z partyku³ami nie-
chaj, niech; formy lpodw. wychodz¹ z u¿ycia w XVI w.
Formy trybu rozkazuj¹cego uleg³y znacznym przekszta³ceniom w po-
równaniu z pierwotnym stanem stpol., bêd¹cym kontynuacj¹ stanu ps³. (por.
tabela na pocz¹tku tego rozdzia³u). W okresie stpol. (XIVXV w.) prze-
kszta³cenia te zosta³y zapocz¹tkowane, jednak¿e g³ówna faza zmian przy-
pada na okres rpol., kiedy to utrwala siê nowy sposób odmiany (zob. tabela
62).
Tabela 62
Konstr.
Koniugacje polskie
Osoba
Liczba opisowe
I. -ê, -esz II. -ê, -esz III. -ê, -isz IV. -am//-asz,
-em, -esz; -em, -e
Lp. 1 niech niosê, wiozê, myjê, piszê chwalê, wo¿ê znam, umiem, dam,
dwignê, biegnê wiem, jestem
2 nie, wie, myj, pisz chwal, wo znaj, umiej, daj, wiedz,
dwignij, biegnij b¹d
3 niech niesie, wiezie, myje, pisze chwali, wozi zna, umie, da, wie, jest
dwignie, biegnie
Lmn. 1 niemy, wiemy, myjmy, chwalmy, znajmy, umiejmy,
dwignijmy, piszmy womy dajmy, wiedzmy,
biegnijmy b¹dmy
2 niecie, wiecie, myjcie, chwalcie, znajcie, umiejcie,
dwignijcie, piszcie wocie dajcie, wiedzcie,
biegnijcie b¹dcie
3 niech nios¹, wioz¹, myj¹, pisz¹ chwal¹, wo¿¹ znaj¹, umiej¹, daj¹,
dwign¹, biegn¹ wiedz¹, s¹
314

#1615
7.3.3. TRYB WARUNKOWY
Z³o¿ona dwucz³onowa struktura form trybu warunkowego zosta³a prze-

niesiona z jêz. ps³. do staropolszczyzny. O ile jednak formy ps³. sk³ada³y
siê z imies³owu czasu przesz³ego czynnego II i s³owa posi³kowego byti
w trybie warunkowym (zob. IV.3.3.), o tyle w jêz. stpol. bezporednim kon-
tynuantem jest jedynie imies³ów, a forma trybu warunkowego s³owa posi³-
kowego byæ zosta³a zast¹piona jego form¹ aorystyczn¹, byæ mo¿e ze
wzglêdu na pewne podobieñstwo obu odmian:
Ps³. tryb warunkowy Stpol. aoryst
Lp. 1 os. *bim÷ bych
2 os. *bi by
3 os. *bi by
Lmn. 1 os. *bim{ bychom
2 os. *biste bycie
3 os. *bÄ bych¹
Substytucja tych form musia³a siê dokonaæ jeszcze w okresie przedpol-
skim lub w przedpimiennej epoce rozwoju jêz. pol., poniewa¿ wszystkie
zabytki rejestruj¹ wy³¹cznie formy trybu warunkowego z aorystycznym byæ:
lp. 1 os. bych spad³, bych siê postarza³, zabi³bych, zgin¹³bych;
2 os. aby nie mówi³, aby mi nie odj¹³, aby mi raczy³a daæ;
3 os. uchopi³by, musi³oby, jen¿eby ¿eg³, aby nie dar³o;
lmn. 1 os. abychom poznali, bychom byli zmarli, przyjêli bychom, mie-
libychom;
2 os. opucilibycie, bycie wiedzieli, aby gotowicie byli;
3 os. bych¹ wiedzieli, s³yszeli bych¹.
Stan ten trwa do XVI w. w³¹cznie, do dzi natomiast w polszczynie
ogólnej wystêpuj¹ formy 3 os. lp. by oraz 2 os. lmn. bycie. Zarazem
jednak od po³owy w. XV nastêpuje stopniowe upodobnianie siê pozosta-
³ych form aorystycznych byæ w trybie warunkowym do form powstaj¹cej
(aglutynacyjnej) odmiany tego czasownika w czasie przesz³ym (zob.
IV.6.2.4.; IV.7.2.2.2.):
lp. 1 os. bych → bym (← by³em),
2 os. by → by (← by³e),
lmn. 1 os. bychom → bymy (← bylimy),
3 os. bych¹ → by (← byli + 3 os. lp. tr. war. by).
W wyniku tych przekszta³ceñ formy bym, by, by, bymy, bycie, by
zatraci³y zwi¹zek z odmian¹ aorystu i wobec zaniku tego czasu w okre-
315

#1615
sie stpol. (zob. IV.7.2.2.1.) zyska³y funkcjê partyku³y trybu warunkowe-
go. Mog¹ one ³¹czyæ siê bezporednio z form¹ imies³owu czasu przesz³e-
go czynnego II, np. zrobi³bym, zrobi³abym; zrobi³by, zrobi³aby; zrobi³by,
zrobi³aby, zrobi³oby; zrobilibymy, zrobi³ybymy; zrobilibycie, zrobi³yby-
cie; zrobiliby, zrobi³yby (z zachowaniem ruchomoci partyku³y, która mo¿e
wystêpowaæ w post- i prepozycji), mog¹ tak¿e wchodziæ w sk³ad bardziej
z³o¿onych form trybu przypuszczaj¹cego. Ich sk³adniki stanowi¹: forma
trybu warunkowego s³owa posi³kowego byæ (imies³ów + partyku³a) oraz
imies³ów w³aciwego czasownika, np. by³bym zrobi³, by³abym zrobi³a;
by³by zrobi³, by³aby zrobi³a; by³by zrobi³, by³aby zrobi³a, by³oby zrobi³o;
bylibymy zrobili, by³ybymy zrobi³y; bylibycie zrobili, by³ybycie zrobi-
³y; byliby zrobili, by³yby zrobi³y. O dominacji tego typu odmian mo¿na
mówiæ od XVII w.
Wczeniejsze formy z aorystyczn¹ postaci¹ partyku³y w drugiej po³o-
wie XVI i w XVII w. nabieraj¹ nacechowania regionalnego, a nastêpnie
gwarowego (wspó³czenie reliktowo wystêpuj¹ w dialektach ludowych
l¹ska i p³d.-zach. Ma³opolski).
7.4. Kategoria strony
Z jêz. ps³. polszczyzna odziedziczy³a zestaw rodków jêzykowych s³u-

¿¹cych do wyra¿ania kategorii strony (zob. IV.3.4.) maj¹cej charakter se-
lektywny. Podstawow¹ subkategori¹ jest strona czynna charakteryzuje
ona zarówno tzw. czasowniki nieprzechodnie, jak i przechodnie. Ewolucjê
jej wyk³adników przedstawiaj¹ dotychczasowe uwagi dotycz¹ce rozwoju
osobowych form czasowników w jêz. pol. (zob. IV.7.1.-7.3.).
Strona bierna jest ograniczona do czasowników przechodnich. Najpe³-
niej wyra¿a j¹ opozycja imies³owów czynnych i biernych (zob. IV.8.), np.
czyniw: czynion, po³o¿yw : po³o¿on, us³yszew : us³yszan. Podstawowymi
formami z³o¿onymi (maj¹cymi genezê ps³.) strony biernej s¹ konstrukcje
z imies³owami biernymi i s³owem posi³kowym byæ w ró¿nych czasach i try-
bach w odniesieniu do czasowników niedokonanych (wyra¿anych poprzez
imies³ów), a tak¿e konstrukcje ze s³owem posi³kowym zostaæ w odniesie-
niu do czasowników dokonanych. Formy te wystêpuj¹ w ca³ym ci¹gu roz-
wojowym polszczyzny; ich ewolucja by³a podporz¹dkowana zmianom we
316

#1615
fleksji imies³owów i s³ów posi³kowych oraz przekszta³ceniom kategorii
aspektu.
Strona zwrotna charakteryzuje tylko czêæ czasowników przechodnich.
Tradycyjn¹ jej form¹ z³o¿on¹ jest po³¹czenie czasownika w stronie czyn-
nej z siê, tj. biernikiem zaimka zwrotnego (zob. III.6).
317

#1615
8. EWOLUCJA IMIES£OWÓW W JÊZYKU POLSKIM
8.1. Imies³owy czasu przesz³ego
8.1.1. IMIES£ÓW CZASU PRZESZ£EGO CZYNNY I
W jêz. wczesnopras³owiañskim ten imies³ów by³ tworzony od tematu

bezokolicznika za pomoc¹ przyrostka tematycznego *-{ (← -{x- ← pie.
* -us-), który mia³ oboczn¹ postaæ *-v{- przystosowan¹ do tematów za-
koñczonych na samog³oskê. W M. lp. imies³owów r.m. i n. przyrostki te
ulega³y uproszczeniom, daj¹c w ich wyniku zakoñczenia: -{ (przy tema-
tach spó³g³oskowych), -v{ (przy tematach samog³oskowych), np. *rek{ ten,
który mówi³, *nes{ ten, który niós³, *svìtiv{ ten, który wieci³, *slyav{
ten, który s³ysza³. W M. lp. imies³owów r.¿. przyrostki te zachowywa³y
pe³n¹ postaæ zakoñczon¹ koñcówk¹ -i, np. *rek{i, *nes{i, *svìtiv{i, *sly-
av{i. Ju¿ w jêz. ps³. imies³ów ten mia³ dwojak¹ deklinacjê: prost¹ rze-
czownikow¹ i z³o¿on¹ zaimkow¹ (por. IV.2.1.; III.7.1.4.).
W jêz. stpol. formy tego imies³owu by³y ju¿ ograniczone tylko do M.
lp. r.m. i r.¿., np. r.m. oblek, przyszed, l¹k siê, rzek, obrociw, po³o¿yw, prze-
prawiw, omoczyw, poprosiw, po¿egnaw, zebraw, wezwaw, zawo³aw, pos³aw,
zwi¹zaw, obietowaw, wyj¹w, ci¹gn¹w, min¹w, urzew//urzaw, us³yszew//
//us³yszaw; r.¿. po¿egszy, szedszy, padszy, porodziwszy, urzawszy.
Kontynuowa³y one zatem ps³. dystrybucjê zakoñczeñ (po tematach spó³-
g³oskowych i samog³oskowych), ale w zwi¹zku z zanikiem jerów, w
wyniku czego pozostawa³ czysty temat, np. przyszed, rzek, lub powstawa-
³y trudne artykulacyjnie grupy spó³g³oskowe, np. po¿egszy, padszy (por.
II.3.) ju¿ w najwczeniejszych zabytkach jêz. pol. wystêpuj¹ innowacyj-
ne formy z zakoñczeniem typowym dla tematów samog³oskowych w po³¹-
czeniu z tematami spó³g³oskowymi, np. r.m. poczyrpw, wszedw, spadw,
pojadw, zniosw, rzekw, rozpostarw; r.¿. po¿egwszy, szedwszy, padwszy.
318

#1615
Druga innowacja stpol. polega³a na zanikaniu mniej wyrazistych form
r.m. (czysty temat + þ lub przyrostek -w + þ) i upowszechnianiu siê w
odniesieniu do wszystkich trzech rodzajów imies³owowych zakoñczeñ pier-
wotnie charakterystycznych dla r.¿. -wszy (-szy), np. Józef pogrzebszy otca,
cz³owiek przyszedszy, us³yszawszy to Herod, dzieci¹tko wyszedszy, kmiecie
zbiegszy, wstawszy oba.
Obie omówione wy¿ej zmiany zachodz¹ w okresie od XIV do XVI w.
w³¹cznie. Prowadz¹ one do zaniku imiennych cech fleksyjnych tego imie-
s³owu (przypadek, rodzaj, liczba), które zaledwie w stanie szcz¹tkowym
odziedziczy³a polszczyzna (tylko M. lp. r.m. i ¿.), a tym samym do jego
adwerbizacji (uprzys³ówkowienia). Ju¿ od XV w. ten imies³ów zaczyna
pe³niæ w wypowiedzeniach takie funkcje jak w polszczynie wspó³czesnej
okrela akcjê uprzedni¹ wobec czasu akcji wyra¿onej przez orzeczenie,
charakteryzuje podmiot bez wzglêdu na jego rodzaj i liczbê. Funkcje te
upowszechniaj¹ siê w okresie rpol., czego wynikiem s¹ tak¿e zmiany ter-
minologiczne. Dawny imies³ów czasu przesz³ego czynny I przekszta³ca
siê w imies³ów przys³ówkowy uprzedni.
W XVII i XVIII w. ostatecznie stabilizuj¹ siê wspó³czesne zakoñczenia
imies³owu przys³ówkowego uprzedniego: -wszy po temacie samog³osko-
wym (wzi¹wszy, zrobiwszy), -³szy po temacie spó³g³oskowym (poszed³szy,
ukrad³szy). Pierwsze z nich kontynuuje formy stpol., drugie jest wynikiem
kontaminacji imies³owu cz. przesz. czynnego I zakoñczonego na -szy oraz
imies³owu cz. przesz. czynnego II zakoñczonego na -³: rzekszy + rzek³
→ rzek³szy, padszy + pad³ → pad³szy, niósszy + niós³ → niós³szy. W tej
kontaminacji chodzi³o zapewne jak przedstawi³a to w recenzji niniejsze-
go podrêcznika Irena Bajerowa (Jêzyk Polski 1999, LXXIX, nr 5, s. 390)
o jakie nawi¹zania do uprzednioci-przesz³oci, czyli do czasu prze-
sz³ego (w którym -³- jest charakterystyczn¹ cech¹), a tak¿e o odró¿nienie
tych form od comparatiwów z -szy.
8.1.2. IMIES£ÓW CZASU PRZESZ£EGO CZYNNY II
Ewolucja tego imies³owu, tworzonego w jêz. ps³. za pomoc¹ przyrostka

tematycznego -l- (→ stpol. -³-) i odpowiednich koñcówek fleksyjnych, prze-
biega³a w dwóch kierunkach.
Po pierwsze, imies³ów ten zgodnie z tendencj¹ zarysowan¹ ju¿ w jêz. ps³.120
120
Por. L. Moszyñski, op.cit., s. 276.
319

#1615
sta³ siê formacj¹ o charakterze czysto strukturalnym, wchodz¹c w sk³ad
z³o¿onych form czasownika: czasu przesz³ego z³o¿onego, czasu zaprze-
sz³ego, czasu przysz³ego, trybu warunkowego. Jeli chodzi o rozwój form
imies³owowych w tej funkcji, to por. IV.7.2.2.2. IV.7.2.2.4.; IV.7.3.3.
Trzeba w tym miejscu stwierdziæ, ¿e ten kierunek ewolucji jest w polsz-
czynie prymarny. Wi¹¿e siê on z jedn¹ z dwóch podstawowych funkcji
imies³owów w jêz. ps³., tj. funkcj¹ predykatywn¹ (orzecznikow¹).
Po drugie, ewolucja przebiega³a w kierunku adiektywizacji (uprzymiot-
nikowienia) imies³owu czasu przesz³ego czynnego II. W okresie stpol. móg³
on wystêpowaæ w dwóch postaciach fleksyjnych, zgodnych z odmian¹ pro-
st¹ (rzeczownikow¹) lub z³o¿on¹ (zaimkow¹), np. czu³ ten, który czu³,
-a, -o: czu³y, -a, -e; sta³ ten, który sta³, -a, -o : sta³y, -a, -e; by³ ten, który
by³, -a, -o : by³y, -a, -e; umar³ ten, który umar³, -a, -o : umar³y, -a, -e.
Ju¿ w okresie stpol. zaznaczy³ siê proces wycofywania form prostych (rze-
czownikowych) i upodabniania siê imies³owu czasu przesz³ego czynnego
II do z³o¿onych form przymiotników (por. III.7.).
Procesy te zachodzi³y zarówno w warstwie formalnej (wzorca odmia-
ny), jak i znaczeniowej. Postêpowa³ bowiem proces leksykalizacji znacze-
nia tych imies³owów, zacierania orzecznikowych (czynnociowych)
sk³adników ich znaczeñ na rzecz elementów atrybutywnych, czêsto tak¿e
towarzyszy³a temu metaforyzacja znaczenia, np.:
czu³y ten, który czu³ → troskliwy, opiekuñczy,
sta³y ten, który sta³ → niezmienny,
by³y ten, który by³ → nie pe³ni¹cy okrelonej funkcji,
osch³y ten, który osech³ → niesk³onny do wzruszeñ, nieczu³y, obojêt-
ny, oziêb³y,
okaza³y ten, który okaza³ → pokany, du¿y, maj¹cy wspania³¹ prezencjê.
W wyniku tych zmian stpol. imies³owy czasu przesz³ego czynne II prze-
sz³y do klasy przymiotników, por. np. by³y, czu³y, dba³y, doskona³y, okaza-
³y, osch³y, posiwia³y, przesz³y, przysz³y, rozwlek³y, sta³y, wciek³y,
wyrozumia³y, zapamiêta³y, zapiek³y, zatwardzia³y, zmar³y, znikczemnia³y itp.
8.1.3. IMIES£ÓW CZASU PRZESZ£EGO BIERNY
W jêz. ps³. imies³ów ten by³ tworzony za pomoc¹ trzech przyrostków

tematycznych: -t-, -n-, -en-, np. *klêt{, *vit{, *znan{, *vidìn{, *veden{,
*pleten{. Wszystkie te trzy typy zosta³y przeniesione na grunt jêzyka pol-
320

#1615
skiego i znajduj¹ rejestracjê w zabytkach z XIVXVI w.: bit, jêt, poczêt,
przykryt, strut, ciêt, rozdart, zaczêt; dokonan, dzir¿an, karan, napawan,
pisan, poznan, pos³an, rozerwan, rozumian, s³yszan, szukan, wychwaliwan;
b³ogos³awion, jedzon, nalezion, niesion, obleczon, pogrzebion, postawion,
rodzon, st³uczon, wspomnion itp.
W okresie do XVI w. wystêpuj¹ one w formach prostych (rzeczowniko-
wych) i z³o¿onych (zaimkowych). Ostatecznie jako dominanty krystalizuj¹
siê te ostatnie, zgodnie z rozwojem deklinacji przymiotników, np. bity, bita,
bite, poczêty, poczêta, poczête; dokonany, dokonana, dokonane, poznany,
poznana, poznane; rodzony, rodzona, rodzone, st³uczony, st³uczona, st³u-
czone, przekszta³caj¹c siê tym samym w imies³owy przymiotnikowe bier-
ne, zakoñczone na -ty, -ta, -te, -ny, -na, -ne, -ony, -ona, -one. Zaszed³ wiêc
i w tym wypadku proces adiektywizacji, podobnie jak w odniesieniu do
imies³owu czasu przesz³ego czynnego II (zob. IV.8.1.2.).
Stpol. formy rzeczownikowe r.m. i r.¿. zanik³y, natomiast rzeczowniko-
we formy r.n. zachowa³y swój pierwotny czynnociowy charakter staj¹c
siê podstaw¹ bezosobowych form orzeczeniowych zakoñczonych na -to,
-no, -ono, np. Adamowi nie by³o naleziono pomocnika podobnego jemu;
sfukano Stañczyka naszego, i¿ by³ co plugawego rzek³.
Przekszta³cenie siê tych pierwotnie biernych form imies³owu w bezoso-
bowe czynne formy verbum nast¹pi³o w ci¹gu XVII w., kiedy to ju¿ osta-
tecznie wysz³y z u¿ycia rzeczownikowe formy imies³owu czasu przesz³ego
biernego r.m. i r.¿.
8.2. Imies³owy czasu teraniejszego
8.2.1. IMIES£ÓW CZASU TERANIEJSZEGO CZYNNY
W jêz. ps³. imies³ów czasu teraniejszego czynny mia³ pe³n¹ odmianê

prost¹ (rzeczownikow¹) i z³o¿on¹ (zaimkow¹) zob. IV.2.1. W jêz. stpol.
wystêpowa³y jedynie relikty odmiany prostej w postaci M. lp. r.m., M. lp.
r.¿. oraz B. lp. r.m.
M. lp. r.m. -ê (koñcówka ta wystêpowa³a w pozycji dwóch ró¿nych
koñcówek ps³. -ê, -y, np. *vêê, *svìtê, *nesy, *dvigny): poznan bêdzie
gospodzin czyniê [czyni¹cy] s¹dy; dzier¿ê, budujê, k³amajê, dadzê, rze-
kê, mowiê, proszê itp.
321

#1615
M. lp. r.¿. -êcy (← ps³. -Ätji//-êtji, np. *vedÄtji, *dvignÄtji, *vêÄtji,
*svìtêtji): a chwalêcy [chwal¹ca] swego oblubieñca; dziewka wsta³a
wesel¹cy [wesel¹ca] siê; bêdêcy, przywodzêcy, siedzêcy, mówiêcy itp.
B. lp. r.m. -¹c (← ps³. -Ätj÷//-êtj÷, np. *vedÄtj÷, *dvignÄtj÷, *vêÄtj÷,
*svìtêtj÷): obraz dziewice nosz¹c [nosz¹cej] dzieciê; id¹c, rost¹c, s¹c,
czuj¹c, maj¹c, gniewaj¹c siê itp.
Z tych trzech form najszybciej (jeszcze w okresie stpol.) zanika M. lp.
r.m. ze wzglêdu na to¿samoæ z 1 os.lp. czasu teraniejszego, a w jego
miejsce wchodz¹ formy B. lp. r.m., np. BZ: pospiesza³ Dawid id¹c a ro-
st¹c; tedy przyszed³ Achab do domu gniewaj¹c siê. Formy M. lp. r.¿. utrzy-
muj¹ siê do po³owy XVI w. i równie¿ zostaj¹ zast¹pione przez B. lp. r.m.,
np. BZ: pojdzie dziewka Rebeka nios¹c wiadro; Judyt modl¹c siê wyni-
dzie.
Z przedstawionych przyk³adów wynika, ¿e pierwotnie te proste (rze-
czownikowe) formy imies³owu czasu teraniejszego czynnego funkcjono-
wa³y jako przydawki odnosz¹ce siê odpowiednio do rzeczowników r.m.
i r.¿. Zanik tych form i zast¹pienie ich przez B. lp. na -¹c, który zatraca
przynale¿noæ rodzajow¹ (odnosi siê do rzeczowników wszystkich trzech
rodzajów), zmieniaj¹ tê pierwotn¹ funkcjê.
Podobnie jak imies³ów czasu przesz³ego czynny I (zob. IV.8.1.1.), for-
my zakoñczone na -¹c adwerbizuj¹ siê (uprzys³ówkowiaj¹ siê) i zaczyna-
j¹ pe³niæ funkcjê okolicznikow¹, np. Kgn.: dzieci¹tko le¿¹c w jas³ach jest
ci ono p³aka³o; a przez to ucieczmy siê dzisia k nie, zawitaj¹c j¹ t¹to mo-
dlitw¹. W XVII w. proces ten dobiega koñca i w zwi¹zku z tym mo¿na
mówiæ o przekszta³ceniu siê prostych (rzeczownikowych) form imies³o-
wu czasu teraniejszego czynnego w imies³ów przys³ówkowy wspó³czes-
ny, wyra¿aj¹cy w wypowiedzeniach czynnoæ wspó³czesn¹ z czynnoci¹
zdania nadrzêdnego.
Formy odmiany z³o¿onej (zaimkowej) tego imies³owu wystêpowa³y od
pocz¹tku rozwoju polszczyzny, stopniowo zwiêkszaj¹c zasiêg i upodob-
niaj¹c siê do przymiotników. Zró¿nicowanie rodzajowe ich koñcówek by³o
nastêpuj¹ce: r.m. -¹cy (nios¹cy, biegn¹cy, myj¹cy, chwal¹cy, jedz¹cy, bê-
d¹cy); r.¿. -¹ca, r.n. -¹ce. Procesy adiektywizacji (uprzymiotnikowienia)
spowodowa³y leksykalizacjê znaczenia tych form i zatarcie ich sk³adnika
okrelaj¹cego zachodzenie czynnoci w teraniejszoci, przy zachowaniu
ogólnego czynnociowego aspektu znaczenia, np. nios¹cy ten, który nie-
sie teraz → ten, który niesie teraz, w przesz³oci, w przysz³oci.
322

#1615
W wyniku tych zmian z³o¿one (zaimkowe) formy imies³owu czasu te-
raniejszego czynnego przekszta³ci³y siê w imies³ów przymiotnikowy
czynny.
8.2.2. IMIES£ÓW CZASU TERANIEJSZEGO BIERNY
W jêz. ps³. ten imies³ów tworzono za pomoc¹ przyrostka tematycznego

-m- i odpowiednich koñcówek w zale¿noci od rodzaju i typu odmiany
(prosta, z³o¿ona). W polszczynie formy odmiany prostej (typu: rzekom,
rzekoma, rzekomo) zachowa³y siê wyj¹tkowo (np. czy jeste tego wiadom),
nieliczne s¹ równie¿ kontynuanty form z³o¿onych. Mo¿na tu przyk³adowo
wymieniæ kilka wyrazów: rzekomy, rodzimy, wiadomy, wiadomy, maj¹-
cych genezê ps³. i szereg formacji utworzonych na zasadzie analogii do
nich ju¿ na gruncie jêz. pol.: widomy, niewidomy, ruchomy, ³akomy, zniko-
my, znajomy itp.
W wypadku tych form zaszed³ w pe³ni proces adiektywizacji, przekszta³-
ci³y siê one w przymiotniki i pod wzglêdem fleksji, i pod wzglêdem zna-
czenia, które podlega³o leksykalizacji, np.:
rzekomy ten, który jest mówiony → pozorny,
wiadomy ten, który jest znany → obeznany,
³akomy ten, którego siê ³aknie → ponêtny.
Wtórnie nastêpuj¹ równie¿ procesy substantywizacji tych form (por.
np. to mój znajomy; niewidomy szed³ drog¹).
8.3. Uwagi koñcowe
W jêz. ps³. imies³owy stanowi³y imienne formy czasownika, odmienia-

j¹ce siê w sposób rzeczownikowy (prosty) lub zaimkowy (z³o¿ony), w wy-
powiedzeniach mog³y pe³niæ funkcje przydawek lub orzeczników, co
wiadczy³o o ich nominalno-werbalnym charakterze.
Polszczyzna odziedziczy³a ps³. system imies³owów w stanie szcz¹tko-
wym. G³ówne tendencje rozwojowe imies³owów w jêz. polskim polega³y
na ich adwerbizacji i adiektywizacji; procesy z nimi wspó³wystêpuj¹ce to
zanikanie form, wchodzenie ich w sk³ad z³o¿onych konstrukcji osobowych,
leksykalizacja znaczeñ. Wszystkie te zmiany zosta³y zapocz¹tkowane w
323

#1615
okresie stpol., jednak¿e ich g³ówne fazy rozwojowe przypadaj¹ na okres
rpol. (XVII, XVIII w.), a niektóre tendencje (np. leksykalizacja, substan-
tywizacja) znajduj¹ odzwierciedlenie równie¿ w polszczynie wspó³czesnej.
Schemat przekszta³ceñ imies³owów w jêzyku polskim przedstawia siê
nastêpuj¹co:
1. Imies³ów czasu przesz³ego czynny I:
1.1. → adwerbizacja → imies³ów przys³ówkowy uprzedni zakoñczony
na -wszy, -³szy.
2. Imies³ów czasu przesz³ego czynny II:
2.1. → funkcja strukturalna → sk³adnik z³o¿onych form osobowych
czasownika (czas przesz³y, czas zaprzesz³y, czas przysz³y, tryb warunko-
wy);
2.2. → adiektywizacja + leksykalizacja → przymiotnik.
3. Imies³ów czasu przesz³ego bierny:
3.1. formy z³o¿one r.m., ¿., n. → adiektywizacja → imies³ów przymiot-
nikowy bierny zakoñczony na -ty, -ta, -te; -ny, -na, -ne; -ony, -ona, -one;
3.2. formy proste r.m. i r.¿. → zanik;
3.3. formy proste r.n. → werbalizacja → bezosobowe formy zakoñczo-
ne na -to, -no, -ono.
4. Imies³ów czasu teraniejszego czynny:
4.1. formy proste → adwerbizacja → imies³ów przys³ówkowy uprzedni
zakoñczony na -¹c;
4.2. formy z³o¿one → adiektywizacja → imies³ów przymiotnikowy czyn-
ny zakoñczony na -¹cy, -¹ca, -¹ce.
5. Imies³ów czasu teraniejszego bierny:
5.1. formy proste → zanik;
5.2. formy z³o¿one → adiektywizacja → przymiotnik.
Ewolucja imies³owów w jêzyku polskim mia³a charakter innowacyjno-
-upraszczaj¹cy: z piêciu odmiennych imies³owowych form ps³. (maj¹cych
odmianê prost¹ i z³o¿on¹, zró¿nicowan¹ pod wzglêdem rodzaju) powsta³y
cztery formy polskie, w tym dwie nieodmienne. Bezporedni zwi¹zek z cza-
sownikiem zachowa³y bezosobowe formy na -to, -no-, -ono, pierwotnie
imies³owowe sk³adniki z³o¿onych osobowych form czasownika oraz imie-
s³owy przys³ówkowe; pozosta³e pierwotne imies³owy ten zwi¹zek bardzo
ograniczy³y lub ca³kowicie zredukowa³y (imies³owy przymiotnikowe i nowo
powsta³e przymiotniki).
324

#1615
9. BEZOKOLICZNIK
Ps³. bezokolicznik mia³ zakoñczenie -ti (zob. IV.2.1.), np. *nesti, *dvi-
gnÄti, *rekti, *pekti, *znati, *porsiti → *prositi. W wyniku rozwoju fone-
tycznego zakoñczenie to w jêz. stpol. uzyska³o dwa warianty: 1. -c, np.
rzec, piec; 2. -æi, np. nieæi, dwign¹æi, znaæi, prosiæi.
Pierwszy wariant powsta³ w wyniku przedpolskiej palatalizacji grup
*-gt, kt → -c (zob. I.2.3.2.), a nastêpnie uleg³ depalatalizacji w okresie
XIVXVI w. (zob. II.10), w zwi¹zku z czym powsta³y wystêpuj¹ce w dzi-
siejszej polszczynie formy bezokoliczników typu rzec, piec.
Wariant drugi jest wynikiem polskiej palatalizacji t → æ (zob. II.9.4.),
podkreliæ jednak nale¿y, ¿e zabytki stpol. prawie bezwyj¹tkowo notuj¹
formy bezokoliczników ju¿ skrócone bez wyg³osowego -i, np. nieæ,
dwign¹æ, znaæ, prosiæ. Skracanie tych form dokonywa³o siê zapewne pod
wp³ywem akcentu inicjalnego, analogicznie do form trybu rozkazuj¹cego
(zob. II.6.6.; IV.7.3.2.), oraz w wyniku oddzia³ywania bezokoliczników typu
rzec → rzec, piec → piec.
Zatem ju¿ w okresie stpol. bezokolicznik uzyska³ postaæ wystêpuj¹c¹ w
jêzyku polskim do dzi.
Na okres rpol. przypadaj¹ jedynie zmiany form bezokoliczników wy-
nikaj¹ce ze zmian przynale¿noci czasowników do klas koniugacyjnych
(por. IV.6.3.1.), przekszta³ceñ przyrostków oraz wyrównañ analogicznych.
Mo¿na je zasygnalizowaæ w kilku punktach:
1) w zwi¹zku z przejciem stpol. czasowników typu grzebê, skubê, sypê
do koniugacji II. -ê, -esz (→ grzebiê, skubiê, sypiê) ich stpol. bezokolicz-
niki grzeæ, skuæ, suæ zosta³y zast¹pione nowymi formami grzebaæ, sku-
baæ, sypaæ;
325

#1615
2) stpol. bezokoliczniki iæ, przyæ, zajæ, najæ, dojæ, ujæ zmieni³y sw¹ postaæ
w XVI w. pod wp³ywem analogii do korelacji form typu: wiodê wieæ,
si¹dê si¹æ; st¹d nowe formy iæ, przyjæ, zajæ, najæ, dojæ, ujæ;
3) stpol. bezokoliczniki klwaæ, plwaæ, szczwaæ, ¿waæ zmieni³y sw¹ po-
staæ pod wp³ywem analogii do korelacji form typu: czujê czuæ, trujê
truæ; st¹d nowe formy kluæ, pluæ, szczuæ, ¿uæ;
4) stpol. czasowniki oznaczaj¹ce czynnoæ powtarzaj¹c¹ siê, utworzone
za pomoc¹ przyrostków -awaæ, -owaæ (dopytawaæ, oszukawaæ, op³ukawaæ,
opisowaæ, pokazowaæ), od XVI w. poczynaj¹c, w znacznej liczbie zmie-
niaj¹ sw¹ postaæ pod wp³ywem regionalnych form pó³nocnopolskich z przy-
rostkiem -iwaæ//-ywaæ; st¹d nowe formy dopytywaæ, oszukiwaæ, op³ukiwaæ,
opisywaæ, pokazywaæ.
326

#1615
10. TENDENCJE ROZWOJOWE
POLSKIEJ FLEKSJI WERBALNEJ
10.1. Kontynuacja stanu ps³.
Podstawê kontynuacji stanu ps³. w polskiej fleksji werbalnej stanowi

zachowanie prymarnej funkcji formalnego kryterium tematycznego przy
podziale na koniugacje (zob. IV.6.2.). Znajduje to m.in. wyraz w bezpo-
rednim przeniesieniu koniugacyjnych klas ps³. do koniugacji polskiej. Tak
jest w wypadku polskiej koniugacji II. -ê, -esz ← ps³. III. -jo-//-je- oraz
koniugacji III. -ê, -isz ← ps³. IV. -jo-//-i- (zob. IV.6.2.2.).
Oczywicie ca³y polski system koniugacyjny znajduje podstawy w jêz.
ps³., jednak w tym kontekcie chodzi o te fakty jêzykowe, które nie podle-
ga³y modyfikacjom w porównaniu z przedpolskim stanem wyjciowym.
Jeli chodzi o kategorie fleksyjne czasownika i realizuj¹ce je formy, to
bezporedni¹ kontynuacjê podstawy ps³. w ca³ym ci¹gu rozwojowym pol-
szczyzny stanowi¹: 1. kategoria osoby, 2. formy liczby pojedynczej i licz-
by mnogiej, 3. formy czasu teraniejszego, 4. formy trybu orzekaj¹cego, 5.
formy strony czynnej (zob. IV.7.1.-7.4.).
10.2. Modyfikacje dziedzictwa ps³.
Wiêkszoæ cech ps³. systemu fleksyjnego czasowników podlega³a mo-

dyfikacjom b¹d jeszcze w okresie przedpolskim, b¹d w kolejnych fa-
zach rozwojowych polszczyzny.
W okresie przedpol. dokona³o siê przekszta³cenie trójsk³adnikowej struk-
tury morfologicznej wyrazu w strukturê dwusk³adnikow¹ (zob. IV.6.1.),
wtedy tak¿e nast¹pi³ zanik funkcji aspektowych czasów przesz³ych (zob.
327

#1615
IV.7.2.2.2.-3.) oraz modyfikacja form czasu zaprzesz³ego z³o¿onego, pole-
gaj¹ca na tym, ¿e aorystyczne lub imperfectualne formy s³owa posi³kowe-
go byæ zosta³y zast¹pione jego form¹ imies³owu czasu przesz³ego czynnego
II (zob. IV.7.2.2.3.).
W okresie stpol. procesy modyfikacyjne nasilaj¹ siê. W obrêbie koniu-
gacji I. -ê, -esz grupuj¹ siê czasowniki dwóch koniugacji ps³.: I. -o-//-e-
i II. -no-//-ne- (zob. IV.6.2.2.), zanikaj¹ formy aorystu i imperfectum (zob.
IV.7.2.2.), kszta³tuj¹ siê formy czasu przysz³ego z³o¿onego, nawi¹zuj¹ce
co prawda do ps³. futurum primum i futurum exactum, ale o zmienionej
jednak postaci (zob. IV.7.2.2.4.), przekszta³ceniom fonetycznym podlega
bezokolicznik (zob. IV.9.). W tym okresie zostaj¹ tak¿e zapocz¹tkowane
procesy, które zostan¹ zakoñczone w dalszych fazach rozwojowych polsz-
czyzny. Chodzi tutaj o zanik liczby podwójnej, która ostatecznie wychodzi
z u¿ycia w XVI w. (zob. IV.7.1.), wystêpowanie trybu warunkowego z par-
tyku³¹ byæ w formie aorystu (zob. IV.7.3.3.), czy te¿ stopniowe przekszta³ca-
nie siê form strony biernej i zwrotnej, zachodz¹ce równie¿ w polszczynie
wspó³czesnej (zob. IV.7.4.).
W okresie rpol. procesy modyfikacyjne wygasaj¹. Oprócz wymienio-
nych wy¿ej, nale¿y w tym miejscu zwróciæ uwagê na strukturaln¹ funkcjê
pierwotnego imies³owu czasu przesz³ego czynnego II w osobowych for-
mach z³o¿onych (zaglutynizowanych) czasownika (zob. IV.8.1.2.) oraz na
ukszta³towanie siê bezosobowych form na -to, -no, -ono z dawnych form
imies³owowych (zob. IV.8.1.3.).
10.3. Innowacje polskie
Tendencje innowacyjne w koniugacji zosta³y zapocz¹tkowane w okre-

sie przedpolskim poprzez ukszta³towanie siê nowego sposobu odmiany
czêci czasowników ps³. koniugacji III. -jo-//-je- typu znajê, umiejê (zob.
IV.6.2.3.). Rozwiniêcie tej tendencji w okresie stpol. doprowadzi³o do po-
wstania nowej polskiej koniugacji IV. -am, -asz//-em, -esz//-em, -e (zob.
IV.6.2.4.). Jest to najwa¿niejsza zmiana w tym okresie, pozosta³e bowiem
w staropolszczynie, co prawda, siê zaznaczaj¹, ale ich fazy koñcowe przy-
padaj¹ ju¿ na okres rpol.
Zmian takich by³o kilka. Zaczyna siê kszta³towaæ nowa odmiana s³owa
328

#1615
posi³kowego byæ w czasie teraniejszym, który to proces zostanie zakoñ-
czony w XVI w. (zob. IV.6.2.4.); pojawiaj¹ siê skrócone lub zaglutynizo-
wane formy czasu przesz³ego z³o¿onego, które ostatecznie wykrystalizuj¹
siê w XVIII w. (zob. IV.7.2.2.2.); zaczyna siê proces przebudowy trybu
rozkazuj¹cego (zob. IV.7.3.2.) i adiektywizacji imies³owu czasu teraniej-
szego biernego (zob. IV.8.2.2.) oba zakoñczone w okresie rpol.; na prze-
³omie XV i XVI w. wystêpuj¹ innowacyjne formy czasu przesz³ego
z aorystycznym -ch (zob. IV.7.2.2.2.).
W najwiêkszym zakresie wystêpuj¹ procesy innowacyjne w okresie rpol.
Oprócz wymienionych wy¿ej (zapocz¹tkowanych w okresie stpol.), zacho-
dz¹ wtedy zmiany przynale¿noci czasowników do koniugacji i podlegaj¹
zmianom postacie tematów czasowników (zob. IV.6.3.1.-2.); kszta³tuje siê
tryb warunkowy z now¹ form¹ partyku³y jest ni¹ s³owo posi³kowe byæ
w zaglutynizowanej odmianie w czasie przesz³ym (zob. IV.7.3.3.) oraz
powstaj¹ dwusk³adnikowe formy czasu zaprzesz³ego (wobec wczeniej-
szych trójsk³adnikowych zob. IV.7.2.2.3.). Wreszcie w³anie w okresie
rpol. nastêpuje zasadnicza przebudowa form imies³owowych powstaj¹
imies³owy przys³ówkowe i przymiotnikowe, czêæ pierwotnych imies³o-
wów przechodzi do klasy przymiotników (zob. IV.8.).
* * *
Przeledzenie g³ównych tendencji rozwojowych polskiej fleksji werbal-

nej sk³ania do wniosku, ¿e najwiêkszy zakres mia³y procesy innowacyjne,
których kumulacja przypada na okres rpol. W okresie stpol. pod wzglê-
dem zakresu dominowa³y procesy modyfikacyjne, choæ ju¿ wtedy za-
znaczy³y siê równie¿ innowacje. Ca³oæ procesów rozwojowych by³a
podporz¹dkowana tendencji do uproszczenia skomplikowanego systemu
pras³owiañskiego i przystosowania go do komunikatywnych potrzeb u¿yt-
kowników polszczyzny.
329

#1615
#1615
V. S£OWOTWÓRSTWO

#1615
#1615
1. ZAGADNIENIA WSTÊPNE
1.1. S³owotwórstwo diachroniczne
Wprowadzona na pocz¹tku naszego stulecia przez Ferdynanda de Saussu-

rea zasada koniecznoci rozró¿niania dwu typów jêzykoznawstwa: jêzykoznaw-
stwa synchronicznego i jêzykoznawstwa diachronicznego jest respektowana do
dzi. Opozycja miêdzy dwoma punktami widzenia synchronicznym i diachro-
nicznym jest absolutna i nie dopuszcza ¿adnych kompromisów twierdzi³
autor Kursu jêzykoznawstwa ogólnego121. Uzasadnia³ to m.in. tak: Przeci-
wieñstwo miêdzy diachroni¹ a synchroni¹ bije w oczy w ka¿dym punkcie. Na
przyk³ad by rozpocz¹æ od faktu najbardziej oczywistego nie maj¹ one ta-
kiego samego znaczenia. Pod tym wzglêdem aspekt synchroniczny góruje oczy-
wicie, poniewa¿ dla zbiorowoci mówi¹cej jest on jedyn¹ i prawdziw¹ rzeczy-
wistoci¹122.
Jego znane sformu³owania, ¿e aspekt synchroniczny góruje oczywicie nad
diachronicznym oraz, ¿e diachronia nie jest celem sama w sobie123 sta³y siê
bodcem do podjêcia badañ synchronicznych, a w konsekwencji doprowadzi-
³y do ca³kowitej niemal dominacji badañ synchronicznych nad diachronicznymi.
W praktyce oznacza³o to regres w badaniach historycznojêzykowych, tak¿e
w zakresie s³owotwórstwa diachronicznego. Przejawem tego stanu jest równie¿
wyeliminowanie tego dzia³u jêzykoznawstwa diachronicznego z dydaktyki uni-
wersyteckiej124.
121
Ferdynand de Saussure, Kurs jêzykoznawstwa ogólnego, t³um. Krystyna Kasprzyk, War-
szawa 1961, s. 92.
122
Ibidem, s. 98.
123
Op.cit., s. 98.
124
Formalnie podrêczniki akademickie zawiera³y ten dzia³ nauki o jêzyku; por. K. D³ugosz-
-Kurczabowa i St. Dubisz, S³owotwórstwo historyczne w podrêcznikach akademickich, Poradnik
Jêzykowy 1994, z. 56, s. 7788.
333

#1615
U schy³ku wieku sytuacja zaczê³a siê zmieniaæ. Okaza³o siê bowiem, ¿e po-
znawanie przesz³oci jêzyka (jego zmian diachronicznych) jest nie tylko pomocne,
ale nawet nieodzowne dla rozumienia zjawisk wspó³czesnego jêzyka polskiego.
W ostatnim czasie zainicjowano wiele prac badawczych, które w przysz³oci stan¹
siê podstaw¹ syntezy polskiego s³owotwórstwa historycznego125.
1.1.1. ZA£O¯ENIA OGÓLNE BADAÑ DIACHRONICZNYCH

W ZAKRESIE S£OWOTWÓRSTWA
S³owotwórstwo historyczne (diachroniczne) stawia sobie za cel ukazanie ewo-

lucji systemu s³owotwórczego danego jêzyka i opis podstawowych tendencji
tej ewolucji. A¿eby ten cel osi¹gn¹æ, nale¿y zgodnie z wymaganiami wspó³-
czesnego jêzykoznawstwa126 opracowaæ model s³owotwórstwa danej epoki
i na podstawie porównañ modeli kolejnych epok przedstawiæ kierunki zmian
diachronicznych. Inaczej mówi¹c, s³owotwórstwo historyczne obejmuje zarówno
s³owotwórcze przekroje synchroniczne poszczególnych, kolejno po sobie na-
stêpuj¹cych, epok, jak i relacje miêdzy nimi.
Na model s³owotwórczy jêzyka danej epoki sk³ada siê system s³owotwór-
czy i norma jêzykowa (uzus) tej epoki. System jêzykowy to ogó³ wspó³istniej¹-
cych typów s³owotwórczych w ich wzajemnych relacjach znaczeniowych i for-
malnych. Natomiast typ s³owotwórczy to klasa formacji o tym samym forman-
cie, wystêpuj¹cym w tej samej funkcji oraz o tym samym charakterze podsta-
wy s³owotwórczej, np. typ nomina agentis z formantem sufiksalnym -ciel (do-
rêczyciel, nauczyciel, zbawiciel), typ deminutywa z formantem sufiksalnym
-ek (domek, kotek, piesek), typ feminatywa z formantem sufiksalnym -ka (ak-
torka, nauczycielka, pisarka).
Opis normy powinien zawieraæ charakterystykê s³owotwórcz¹ stylów funk-
cjonalnych, odmian regionalnych, powinien równie¿ uwzglêdniaæ dynamikê prze-
kszta³ceñ systemu, tzn. zjawiska centralne i peryferyjne, a wród nich archaizmy
i neologizmy.
125
Por. najnowsze opracowanie o charakterze syntetycznym: S³owotwórstwo jêzyka doby sta-
ropolskiej. Przegl¹d formacji rzeczownikowych, pod redakcj¹ Krystyny Kleszczowej, Katowice
1996.
126
Por. m.in. J. Puzynina, Jak pracowaæ nad s³owotwórstwem historycznym jêzyka polskiego,
Poradnik Jêzykowy 1975; I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski
1969, z. 2, s. 81103 oraz artyku³y w Biuletynie Polskiego Towarzystwa Jêzykoznawczego
z 1965 i 1969 r. Por. tak¿e I.4.3.4.
334

#1615
Graficznie model s³owotwórstwa historycznego (diachronicznego) mo¿na uj¹æ
nastêpuj¹co:
relacje miêdzy elemen-

tami systemu oraz miêdzy fazami
rozwojowymi systemu
1.1.2. OGRANICZENIA WE WSPÓ£CZESNYCH BADANIACH

Z ZAKRESU S£OWOTWÓRSTWA DIACHRONICZNEGO
Przedstawione za³o¿enia ogólne badañ s³owotwórstwa diachronicznego nie

mog¹ byæ w pe³ni zrealizowane w tym podrêczniku. Nie mo¿emy bowiem przed-
stawiæ systemu s³owotwórczego w ca³oci wed³ug zaprezentowanej tu wcze-
niej metodologii s³owotwórstwa diachronicznego z kilku powodów, przede
wszystkim jednak ze wzglêdu na wielk¹ liczbê jednostek systemu s³owotwór-
czego, których opis wymaga analizy tysiêcy konkretnych formacji, oraz ze wzglê-
du na trudnoci w docieraniu do relacji i funkcji znaczeniowych formantów, a tak-
¿e w okrelaniu ich produktywnoci w odleg³ych epokach.
Dysponujemy jedynie opracowaniami ma³ych wycinków systemu127 i taki stan
badañ warunkuje nasze ujêcie. Przedstawiamy tylko cz¹stkowe zmiany modeli
s³owotwórczych i wybrane tendencje ewolucyjne.
127
Najpe³niejsze opisy zawieraj¹: W. Doroszewski, Monografie s³owotwórcze, 1. Formacje
z podstawowym -k- w czêci sufiksalnej, Prace Filologiczne 1928, XIII, s. 1261; 2. Formacje
z podstawowym -l-..., Prace Filologiczne 1928, XIV, s. 3485; 3. Formacje z elementem -r-...,
Prace Filologiczne 1930, XV/1, s. 275300; 4. Formacje z podstawowym -n-..., Prace Filologicz-
ne 1931, XV/2, s. 423436; B. Kreja, S³owotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w jêzyku pol-
skim. Formacje na -ik,-k,-isko i -ina., Gdañsk 1968; H. Kurkowska, Budowa s³owotwórcza
przymiotników polskich, Wroc³aw 1954; E. Ostrowska, Rzeczowniki z przyrostkiem -oæ w jêzyku
XVI wieku, [w:] Odrodzenie w Polsce, cz. 2: Historia jêzyka, Wroc³aw 1962, s. 303504; F. Pe-
p³owski, Z historii odczasownikowych nazw wykonawców czynnoci. Rzeczowniki z formantem -ciel
w XVI wieku, Pamiêtnik Literacki 1967, z. 1, s. 121176.
335

#1615
1.2. Podstawowe opozycje s³owotwórcze
1.2.1. OPOZYCJA SEMIOTYCZNA FORMA ZNACZENIE
Podstawow¹ jednostk¹ morfologiczn¹ jest morfem. Jest to z³o¿ony element jê-

zykowy, sk³adaj¹cy siê z jakociowo dwu ró¿nych sk³adników: formalnego (pos-
taæ) i semantycznego (znaczenie). Zwi¹zek miêdzy nimi ma charakter konwen-
cjonalny; inaczej mówi¹c, nie wiemy, jak znacz¹ morfemy, np.: pies, dom lub
-ek, -ow-. Nie wiemy tak¿e, jak znacz¹ wyrazy o strukturze jednomorfemo-
wej, np. pies, dom, rok. Uwiadamiamy sobie natomiast wystêpowanie tego
mechanizmu w derywatach, tzn. w strukturach sk³adaj¹cych siê co najmniej z dwu
morfemów, np.: pies-ek ma³y pies, dom-owy dotycz¹cy domu.
Morfemy mog¹ wystêpowaæ w formach obocznych, przy czym obocznoci
te s¹ uwarunkowane procesami fonetycznymi ró¿nych epok historycznych: ie.,
ps³., pol., por. np.: wy-BR-aæ//wy-BIER-aæ//wy-BIERZ//wy-BIOR-ê//wy-BOR-y/
/wy-BÓR oraz PIES//PS-a//P-e, w których ka¿dy element morfemu podlega
wymianie. Formy -br-, -bier-, -bierz-, -bior-, -bor-, -bór- uznajemy za warian-
ty tego samego morfemu, poniewa¿ obocznoci te maj¹ charakter regularny
(powtarzaj¹ siê w innych morfemach) oraz zachowuj¹ to samo znaczenie. To¿-
samoæ znaczeniowa nie wystarcza do uznania wariantów za ten sam morfem,
np. rok i lata s¹ ró¿nymi morfemami, poniewa¿ obocznoci r-//l- s¹ w jêzyku
polskim izolowane, nieregularne. Podobnie tylko formalna to¿samoæ, np. mol-
-owy ← mol, mol-owy ← moll, mol-owy ← mól nie wystarcza do uznania
wymienionych morfemów za warianty jednego morfemu. Wyrazy molowy
(← mol), molowy (← moll) uznajemy za homonimy. Trzeba tak¿e podkreliæ,
¿e w polszczynie wystêpuj¹ tak¿e morfemy, które nie maj¹ form obocznych,
np.: dom por. dom-ek, dom-owy, za-dom-owiæ siê itp.
1.2.2. OPOZYCJA GENETYCZNA WYRAZ PIERWOTNY

WYRAZ POCHODNY
Wyrazy pierwotne stanowi¹ chronologicznie najwczeniejsz¹, wspó³czenie
nieliczn¹, grupê wyrazów. S¹ to wyrazy ekspresywne (np. ach, fu, chi, ojoj,
ahoj), wyrazy onomatopeiczne (np. szast, pac, ciach, buch, bêc) oraz wyrazy
z idiolektów dzieci, które czêsto wystêpuj¹ w formie zreduplikowanej (np.: ma-
-ma, ta-ta, ba-ba, pa-pa, cio-cia, la-la).
Wyrazy pochodne s¹ natomiast tworzone od wyrazów ju¿ istniej¹cych, np.
fukaæ, szastaæ, szast-prast, matula, papusiaæ.
336

#1615
1.2.3. OPOZYCJA STRUKTURALNA WYRAZY PROSTE (NIEPODZIELNE
S£OWOTWÓRCZO) WYRAZY PODZIELNE S£OWOTWÓRCZO
(FORMACJE, DERYWATY)
Podstawow¹ opozycj¹ systemu s³owotwórczego jest opozycja miêdzy wy-

razami prostymi, czyli pozbawionymi struktury s³owotwórczej, a wyrazami
o przejrzystej, dwucz³onowej, strukturze morfologicznej. Ta opozycja wystêpuje
w ka¿dej epoce rozwoju jêzyka polskiego. Poniewa¿ system s³owotwórczy
rozwija siê dynamicznie, wiêc granica miêdzy tymi dwoma podsystemami rów-
nie¿ ulega zmianom, np. zanik czasownika rzwieæ spowodowa³ zatarcie siê
wyrazistej budowy s³owotwórczej pochodnego od niego przymiotnika rzewny.
W konsekwencji staropolski wyraz podzielny s³owotwórczo znalaz³ siê wspó³-
czenie w klasie wyrazów s³owotwórczo niepodzielnych.
1.2.4. OPOZYCJA STRUKTURALNA DERYWACJA KOMPOZYCJA
Derywacja polega na dodawaniu//odejmowaniu morfemu s³owotwórczego

do//od podstawy s³owotwórczej; kompozycja natomiast polega na przekszta³-
caniu po³¹czeñ wyrazowych w jedn¹ jednostkê leksykaln¹. Podstawowym za-
tem kryterium rozró¿niania tych dwu typów struktur s³owotwórczych jest sa-
modzielnoæ znaczeniowa cz³onów w kompozycjach s¹ one autosemantycz-
ne, natomiast morfemy derywacyjne s¹ synsemantyczne, czyli niesamodzielne pod
wzglêdem znaczenia128.
Perspektywa diachroniczna ukazuje to, ¿e granica miêdzy derywacj¹ a kom-
pozycj¹ ulega przesuniêciom dawne composita staj¹ siê derywatami. Dlatego
te¿ bywa stosowane kryterium formalno-semantyczne, które polega na okre-
leniu zale¿noci miêdzy wyrazem z³o¿onym lub derywatem a jego definicj¹ struk-
turaln¹, czyli miêdzy syntez¹ a paratez¹. W z³o¿eniu obu cz³onom wyrazu (syn-
tezy) odpowiadaj¹ w jego definicji (paratezie) te same formalnie i znaczeniowo
elementy, np. pó³centymetrowy = maj¹cy pó³ centymetra. W derywacie nato-
miast brak jest odpowiednioci formalnej cz³onów syntezy i paratezy, np. pó³-
mrok = prawie mrok; tu pó³- jest prefiksem swego rodzaju pomniejszaj¹cym129.
128
Konsekwencjê w stosowaniu tego kryterium wykazuje W. Mañczak, który wyrazy typu
podpisaæ uwa¿a za z³o¿enia na równi z wyrazami typu starodruk, natomiast za derywaty uwa¿a
jedynie wyrazy typu rozpisaæ, poniewa¿ istniej¹ wyrazy pod, stary, nie istnieje za wyraz roz-.
Por. W. Mañczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, Warszawa 1965, s. 141.
129
Argumenty podano za: K. Solarz, Ewolucja znaczeniowa wyrazu pó³ w jêzyku polskim (na
pod³o¿u indoeuropejskim), Warszawa-Kraków 1986, s. 126.
337

#1615
1.2.5. OPOZYCJA SEMANTYCZNA ZNACZENIE STRUKTURALNE
ZNACZENIE REALNE
Elementem konstytutywnym wyrazu jest znaczenie. Wyrazy niepodzielne

morfologicznie w odczuciu u¿ytkowników jêzyka znacz¹ w sposób kon-
wencjonalny. Jest to znaczenie realne, które w perspektywie historycznej ulega
zmianom i ró¿nego rodzaju modyfikacjom, np. stpol. ksi¹dz pan, w³adca, do-
stojnik i npol. ksi¹dz duchowny, dostojnik kocielny.
Wyrazy podzielne s³owotwórczo, czyli formacje, znacz¹ ponadto w sposób
strukturalny, tzn. poprzez odniesienie do wyrazu podstawowego, np. nauczy-
ciel : nauczaæ = ten, kto naucza; mêdrzec : m¹dry = ten, kto jest m¹dry.
W podanych przyk³adach znaczenie realne jest zbie¿ne ze znaczeniem struktu-
ralnym. W wielu wyrazach nie ma zgodnoci miêdzy tymi znaczeniami, np. pi-
sarz : pisaæ znaczenie strukturalne ten, kto pisze, znaczenie realne (wspó³-
czesne) literat, prozaik; gociec : goæ historyczne znaczenie strukturalne
ma³y goæ, wspó³czesne znaczenie realne choroba reumatyczna.
1.2.6. OPOZYCJA METODOLOGICZNA ANALIZA MORFEMOWA

ANALIZA S£OWOTWÓRCZA
Analiza morfemowa polega na wydzieleniu w wyrazie najmniejszych cz¹stek

obdarzonych funkcj¹ znaczeniow¹, czyli morfemów, np. dom-ek, na-ucz-y-ciel-
-ka. Analiza morfemowa zatem wymaga znajomoci zasad morfologii historycz-
nej, np. w niepodzielnym dzi wyrazie krzak wydziela siê morfemy krz-ak (por.
stpol. kierz), w wyrazie byt morfemy by-t (← by-æ), w mêstwo mê(¿)-stwo
(← m¹¿), w staw sta-w (← sta-+-æ)130.
Analiza s³owotwórcza ujawnia mechanizm powstawania danej formacji, która
zawsze jest postrzegana jako struktura dwuelementowa, sk³adaj¹ca siê z tema-
tu s³owotwórczego i formantu, czyli z cz³onu okrelaj¹cego i okrelanego. Ta
dwucz³onowoæ analizy wynika z dwuelementowej apercepcji uto¿samiania
z faktami ju¿ znanymi (genus proximum) i odró¿niania od innych znanych
(differentia specifica).
130
J. Puzynina w artykule Morfem a formant, analiza morfemowa a analiza s³owotwórcza
[w:] Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jêzykoznawczego 1977, XXXV, s. 7584 stwierdza, ¿e
do pojêcia morfemów s³owotwórczych dochodzimy przez pojêcie formantu s³owotwórczego, a nie
odwrotnie.
338

#1615
1.2.7. OPOZYCJA METODOLOGICZNA ANALIZA S£OWOTWÓRCZA
SYNCHRONICZNA ANALIZA S£OWOTWÓRCZA DIACHRONICZNA
(GENETYCZNA)
Podstaw¹ analizy synchronicznej jest za³o¿enie, ¿e Wyraz pochodny syn-

chronicznie, inaczej motywowany, jeszcze inaczej derywat synchroniczny, to
wyraz, który zgodnie z intuicj¹ jêzykow¹ u¿ytkowników, opart¹ o synchronicz-
ne relacje znaczeniowe i formalne, mo¿na uznaæ za utworzony od innego wyra-
zu, przy czym kwestia rzeczywistej, genetycznie pojêtej, pochodnoci i nastêp-
stwa czasowego nie jest tu istotna131.
Natomiast analiza diachroniczna ustala genetyczne, rzeczywiste, uwzglêdnia-
j¹ce nastêpstwo czasowe i formalne, relacje derywacyjne. W tej analizie nie
odwo³ujemy siê do intuicji u¿ytkowników jêzyka, poniewa¿ w odniesieniu do
epok historycznych jest ona niepoznawalna.
Ró¿nice w stosowaniu obu tych metod wskazuj¹ chocia¿by nastêpuj¹ce przy-
k³ady: ksi¹¿ka w perspektywie diachronicznej jest formacj¹ deminutywn¹ od
ksiêga, a w ujêciu synchronicznym ksiêga jest postrzegana jako derywat aug-
mentatywny od ksi¹¿ka; podobnie walka jest historycznie struktur¹ pochod-
n¹ od czasownika waliæ, synchronicznie za derywatem wstecznym od cza-
sownika walczyæ.
Istotnym elementem analizy diachronicznej jest za³o¿enie, ¿e ka¿dy z wydzie-
lonych cz³onów s³owotwórczych danego wyrazu jest powiadczony w takiej
samej funkcji co najmniej w jeszcze jednej formacji. Dlatego te¿ nie poddaje
siê przyk³adowo analizie diachronicznej wyraz doktor, bo choæ -or wys-
têpuje w polszczynie w innych strukturach wyrazowych, to cz¹stka dokt- jest
w jêzyku polskim izolowana.
1.2.8. OPOZYCJA FUNKCJONALNA EKONOMICZNOÆ WYRAZISTOÆ

(PRECYZJA) STRUKTUR S£OWOTWÓRCZYCH
Nadrzêdnymi tendencjami w rozwoju jêzyka i wszystkich jego podsystemów

(w tym tak¿e s³owotwórczego) jest tendencja do upraszczania, czyli ekonomicz-
noæ, i przeciwstawna jej tendencja do wyrazistoci, precyzji. W tych opozy-
cyjnych tendencjach dostrzegamy zbie¿noæ interesów nadawcy (ekonomicz-
131
R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, S³owotwórstwo wspó³czesnego jêzyka polskiego. Rzeczow-
niki sufiksalne rodzime, Warszawa 1979, s. 9.
339

#1615
noæ) i odbiorcy (wyrazistoæ). cieranie siê tych tendencji postrzegamy na
ró¿nych poziomach podsystemu s³owotwórczego.
Przejawem dzia³ania tendencji do ekonomii rodków jêzykowych jest np.
uniwerbizacja wyra¿eñ z przymiotnikami por. akademik ← dom akademic-
ki, arab ← koñ rasy arabskiej, dyplom ← praca dyplomowa, wêgierka ←
liwka wêgierska132.
Przejawem dzia³ania tej samej tendencji s¹ te¿ derywaty dewerbalne typu
przyp³yw ← przyp³ywaæ, podzia³ ← podzieliæ, podpis ← podpisaæ, przekaz
← przekazaæ. Tu tak¿e wymieniæ nale¿y wszelkiego typu skrótowce (zob. 4).
Natomiast przyk³adem dzia³ania tendencji do precyzji wyrazistoci rodków
jêzykowych jest specjalizacja znaczeniowa formantów, por. np. jednofunkcyjny
formant -ciel o znaczeniu wykonawca czynnoci oskar¿yciel, donosiciel,
dorêczyciel, stpol. uk³oniciel ten, kto oskar¿a, donosi, dorêcza, uk³oni³ siê;
formant -d³o o znaczeniu nazwa narzêdzia myd³o ← myæ, szyd³o ← szyæ,
kropid³o ← kropiæ.
132
Por. monografiê J. Chludziñskiej-wi¹teckiej, Rzeczowniki postadiektywne. Studium s³owo-
twórczo-leksykalne, Warszawa 1979.
340

#1615
2. DERYWACJA
2.1. Zmiany w zakresie technik derywacyjnych
Najogólniejszy obraz jakociowego i ilociowego przyrostu struktur s³owo-

twórczych mo¿emy sobie wyrobiæ porednio na podstawie odniesienia do przy-
rostu s³ownictwa w poszczególnych epokach. W przybli¿eniu jest on nastêpu-
j¹cy:
dziedzictwo pras³owiañskie: 17002000 wyrazów;133
s³ownictwo u schy³ku doby staropolskiej: 15 000 wyrazów;134
zasób wyrazowy doby redniopolskiej: 50 000 jednostek;135
O dobie nowopolskiej dok³adniejszych danych dostarczaj¹ nam nastêpuj¹-
ce s³owniki:
M. S. B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, t. IVI, Warszawa 1807-
-1814 (wyd. 2. Lwów 18541860) ok. 60 000 hase³;
M. Orgelbrand (ed.), S³ownik jêzyka polskiego, t. III, Wilno 1861
ok. 110 000 hase³;
133
Por. T. Lehr-Sp³awiñski, Element pras³owiañski w dzisiejszym s³ownictwie polskim [w:] Studia
historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. 2, Kraków 1938, s. 469481. Nowsze badania wykazu-
j¹, ¿e ca³oæ pras³owiañskiego dziedzictwa leksykalnego (któr¹ bêdzie mo¿na okreliæ dopiero po
ukazaniu siê wszystkich tomów S³ownika pras³owiañskiego) bêdzie liczyæ ok. 50006000 wyra-
zów por. L.A. Jankowiak, Pras³owiañskie dziedzictwo leksykalne we wspó³czesnej polszczynie
ogólnej, Warszawa 1997. Podkreliæ jednak nale¿y, ¿e te dane dotycz¹ tylko tych leksemów odzie-
dziczonych z prajêzyka, które przetrwa³y do wspó³czesnoci. Jest oczywiste, ¿e w rozwoju hi-
storycznym polszczyzny wiele dawnych wyrazów wysz³o z u¿ycia.
134
Na podstawie materia³ów S³ownika staropolskiego pod red. S. Urbañczyka, t. I-
-XI, Wroc³aw 19531989; por. tak¿e Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974,
s. 124.
135
Por. Z. Klemensiewicz, op.cit., s. 317. Nowsze badania wykazuj¹, ¿e zasób leksykalny
polszczyzny doby redniopolskiej by³ obfitszy, poniewa¿ opracowywany s³ownik jêzyka pol-
skiego XVII w. i 1. po³. XVIII w. obejmuje ok. 86 000 hase³ zob. K. Siekierska (red.), Zeszyt
próbny..., Kraków 1996.
341

#1615
J. Kar³owicz, A. Kryñski, W. Niedwiedzki, S³ownik jêzyka polskiego,
t. IVIII, Warszawa 19001927 ok. 270 000 hase³;136
W. Doroszewski (red.), S³ownik jêzyka polskiego, t. IXI, Warszawa
19581969 ok. 125 000 hase³;
najnowsze opracowania leksykograficzne pozwalaj¹ na wniosek, ¿e licz-
ba jednostek leksykalnych, które wzbogaci³y polszczyznê ju¿ po opublikowa-
niu s³ownika pod red. W. Doroszewskiego wynosi ponad 30 000.
Je¿eli zatem zestawimy s³ownictwo kolejnych epok rozwoju jêzyka polskie-
go: stpol. 15 000, rpol. 50 000; npol. 150 000, to ujawni siê prawid³o-
woæ potrajania zasobu leksykalnego polszczyzny w g³ównych okresach jej
rozwoju. Tej prawid³owoci nie zmienia fakt, ¿e prowadzone (choæ jeszcze nie
ukoñczone) badania leksykograficzne dowodz¹, i¿ s³ownictwo polskie w ka¿-
dej z wymienionych epok by³o o wiele bogatsze ni¿ pierwotnie zak³adano.
Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e w aspekcie genetycznym w leksyce ka¿-
dej z tych epok znajduj¹ siê wyrazy odziedziczone z pras³owiañszczyzny, wyra-
zy utworzone ju¿ w jêzyku polskim oraz wyrazy zapo¿yczone z innych jêzyków.
Przy opisie dziedzictwa pras³owiañskiego w zakresie s³ownictwa zwraca siê
zwykle uwagê na wyrazy rodzime o prostej strukturze s³owotwórczej, np.: wola,
wiara, góra, pole, d¹b, buk, wilk, lis, g³owa, rêka, syn, brat, z³y, mi³y, do-
bry, byæ, piæ, jeæ oraz zapo¿yczenia germañskie i ³aciñskie, np. chleb, szk³o,
ksi¹dz, pieni¹dz, wino, cesarz, lek, lekarz. Pomija siê natomiast bardzo wa¿-
ny naszym zdaniem aspekt dziedzictwa pras³owiañskiego, jakim by³o przej-
mowanie regularnych struktur s³owotwórczych, a w dalszej konsekwencji
okrelonych modeli s³owotwórczych.
Przyk³ady:
* it÷je ← * iti + * -t+÷je, pol. ¿ycie; a st¹d czasownik + -cie →
rzeczownik o znaczeniu nazwa czynnoci;
* prijatelü ← * prijati + * -telü, pol. przyjaciel; a st¹d czasownik +
-ciel → rzeczownik o znaczeniu wykonawca czynnoci;
* milostü ← * milú + -ostü, pol. mi³oæ; a st¹d przymiotnik + -oæ →
rzeczownik o znaczeniu abstrakcyjnym;
* dru÷ka ← * drugú + *-üka, pol. dru¿ka; a st¹d rzeczownik ¿ywot-
ny + -ka → nazwa ¿eñska;
* vìrünújü ← * vìra + *-÷nújü, pol. wierny; a st¹d rzeczownik +
-ny → przymiotnik w³asnociowy;
136
S³ownik ten zawiera nie tylko s³ownictwo ogólne, ale tak¿e gwarowe.
342

#1615
* domovújü ← * domú + *-ovújü, pol. domowy; a st¹d rzeczownik
+ -owy → przymiotnik;
* mQ÷skújü ← * mQ + *-÷skújü, pol. mêski; st¹d rzeczownik +
-ski → przymiotnik;
* prìiti ← * prì- ← * per- + * iti, pol. prze¿yæ; st¹d prze- +
czasownik → czasownik dokonany;
* prìdobr÷jü ← * prì- ← * per- + * dobrújü, pol. przedobry; st¹d
prze- + przymiotnik → przymiotnik intensywny.
Podobnie pod wp³ywem wczeniej zapo¿yczonych form lek, lekarz (←
← * lekú, * lekarü) powstaj¹ zarówno stpol. ap(o)tekarz : apoteka, jak i stpol.
w³odarz : w³odaæ.
Tworzenie nowych formacji polskich polega³o na reprodukowaniu odzie-
dziczonych modeli s³owotwórczych oraz na ich modyfikowaniu (zob. 2.2.3.).
Podstawow¹ technik¹ derywacyjn¹ zarówno w jêzyku ps³., jak i w polszczy-
nie, jest afiksacja. Pozosta³e techniki, polegaj¹ce na derywacji bezafiksalnej,
odgrywaj¹ w systemie s³owotwórczym rolê raczej drugorzêdn¹.
2.1.1. DERYWACJA AFIKSALNA
Derywacja afiksalna, czyli afiksacja, jest to proces tworzenia struktury

s³owotwórczej za pomoc¹ afiksu, czyli morfemu s³owotwórczego ró¿nego od
rdzenia, zwanego z tego w³anie wzglêdu formantem. Je¿eli do podstawy s³o-
wotwórczej dodajemy afiks, to jest to derywacja dodatnia; jeli odejmujemy
afiks jest to derywacja ujemna (zwana te¿ wsteczn¹), a puste miejsce staje
siê formantem zerowym; je¿eli natomiast na miejsce jednego formantu wstawiamy
inny, to wystêpuje derywacja wymienna.
W zale¿noci od usytuowania morfemu-formantu wobec rdzennej czêci
wyrazu, wydzielamy prefiksy i sufiksy (czyli przedrostki i przyrostki), a ponad-
to: postfiks siê, nie wystêpuj¹cy ju¿ w polszczynie infiks nosowy, interfiks -i//
y-, -o- w wyrazach z³o¿onych oraz ró¿nego rodzaju ich kombinacje, czyli tzw.
konfiksy.
2.1.1.1. Sufiksacja
Niew¹tpliwie najbardziej rozpowszechnion¹ technik¹ derywacyjn¹ jest su-
fiksacja odnosi siê to do wszystkich epok rozwojowych polszczyzny i obej-
muje zarówno formacje rzeczownikowe, np.: bielid³o ← bia³y, przymiotniko-
we, np. bia³awy ← bia³y, jak i czasownikowe, np. bieliæ, bieleæ ← bia³y.
343

#1615
2.1.1.2. Prefiksacja
Prefiksacja wystêpuje przede wszystkim w czasownikach odczasownikowych,
np.: pisaæ → napisaæ, nadpisaæ, opisaæ, odpisaæ, podpisaæ, przepisaæ, przy-
pisaæ, rozpisaæ, spisaæ, wypisaæ, wpisaæ, zapisaæ; pisywaæ → nadpisywaæ,
napisywaæ, opisywaæ, odpisywaæ, podpisywaæ, popisywaæ, przepisywaæ,
przypisywaæ, rozpisywaæ, spisywaæ, wpisywaæ, wypisywaæ, zapisywaæ, a po-
nadto nawypisywaæ, ponawypisywaæ...
Derywacja prefiksalna zachowuje w polszczynie ¿ywotnoæ od najdawniej-
szych czasów do dzi. Jednak¿e z perspektywy historycznej widaæ, ¿e zespole-
nie formantu-prefiksu z czasownikiem podstawowym by³o o wiele s³absze ni¿
jest to wspó³czenie. W tej grupie formacji istnia³a bardzo du¿a fakultatywnoæ
w stosowaniu przedrostków por. niezró¿nicowane znaczeniowo formacje umyæ
siê, omyæ siê, obmyæ siê, wymyæ siê, podobnie: uczesaæ siê, sczesaæ siê,
wyczesaæ siê, zaczesaæ siê. Dopiero w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. oraz
na prze³omie XIX i XX w. nast¹pi³a stabilizacja form i ich specjalizacja znacze-
niowa (lub stylistyczna czy chronologiczna).
Przedrostkowe formanty wystêpuj¹ równie¿ choæ w mniejszym ju¿ zakre-
sie w formacjach przymiotnikowych. W staropolszczynie produktywnymi
formantami by³y m.in.: nie-, np. nieboski, niedobry, niez³y (najczêciej wystê-
puj¹cy w funkcji antonimicznej); okrelaj¹ce ró¿ne stopnie intensywnoci for-
manty pra-, np. prastary, pradawny; prze-, np. przegorzki, przepiêkny, prze-
m¹dry, przebogaty; przy-, np. stpol. przyg³up wspó³czesne przyg³upi, stpol.
przyg³uch wspó³czesne przyg³uchy, przyciemny, przyblady, przyluny; nad-, np.
nadludzki (przy czym w formacjach utworzonych od wyra¿eñ przyimkowych
typu nadbrze¿ny, nadmorski wystêpuje formant sufiksalny nad brzegiem →
nadbrze¿ny, nad morzem → nadmorski, nie za prefiksalny brze¿ny →
nadbrze¿ny, morski → nadmorski). Nieproduktywnym formantem o znacze-
niu brak, ubytek jest u-, zachowany w przymiotniku ubogi (historycznie nie
maj¹cy Boga, tj. dostatku, szczêcia). Wymienione formanty prefiksalne by³y
dziedzictwem pras³owiañskim; produktywnoæ formantu prze- w XVI w. wi¹-
za³a siê z wp³ywami jêzyka czeskiego.
W dobie nowopolskiej uwidocznia siê szczególnie wp³yw morfemów o ge-
nezie greckiej i ³aciñskiej, spopularyzowanych przez ró¿ne jêzyki europejskie,
które w tym czasie oddzia³uj¹ na polszczyznê. Mo¿na tu przyk³adowo wymie-
niæ nastêpuj¹ce internacjonalizmy:
a-, np.: aspo³eczny, apolityczny;
anty-, np.: antyspo³eczny, antypolski;
344

#1615
arcy-, np.: arcymi³y, arcydobry (por. te¿ arcydzie³o, arcypasterz);
pseudo-, np.: pseudonaukowy, pseudopatriotyczny;
ultra-, np.: ultrafioletowy, ultras³oneczny;
post-, np.: postkomunistyczny, postsolidarnociowy.
Z przeprowadzonego pobie¿nie przegl¹du prefiksalnych formantów przymiot-
nikowych wynika, ¿e w zakresie tej w³anie czêci mowy prefiksacja jest dzie-
dzictwem pras³owiañskim, a w dobie nowopolskiej jest uwarunkowana przede
wszystkim wp³ywami jêzyków obcych.
Prefiksacja wystêpuje równie¿ w rzeczownikach i podobnie jak w przy-
miotnikach ma pras³owiañsk¹ proweniencjê, por.: pa-, np. padó³, pagór(ek),
pasieka, patoka, pamroka; pra-, np. prababa, pradziad, prawnuk; s¹- np.
s¹siad, s¹pierz (stpol. sampierz), s¹tok (por. Santok); w¹-, np. w¹tor, w¹-
dó³, w¹wóz, w¹tek, przy czym trzeba podkreliæ, ¿e wymienione prefiksy pra-
s³owiañskie s¹ ju¿ dzisiaj nieproduktywne, martwe137.
Paralelnie do przymiotników tak¿e i w rzeczownikach ponowna fala prefik-
sacji wyst¹pi³a w dobie nowopolskiej, a prefiksy równie¿ maj¹ charakter inter-
nacjonalizmów typu anty- (antypolskoæ), arcy- (arcy³otr), eks- (eksm¹¿),
pseudo- (pseudouczony), post- (postmodernizm), ultra- (ultradwiêki).
2.1.1.3. Postfiksacja
Postfiksacja polega na tworzeniu nowej formacji za pomoc¹ postfiksu, czyli
morfemu s³owotwórczego usytuowanego po wyrazie-podstawie s³owotwórczej.
W rozwoju historycznym polszczyzny wystêpuje jeden tylko postfiks siê, a jego
³¹czliwoæ s³owotwórcza jest ograniczona do podstaw czasownikowych, por.
myæ siê ← myæ, rodziæ siê ← rodziæ, toczyæ siê ← toczyæ, mêczyæ siê ←
mêczyæ. Typ s³owotwórczy: czasownik + formant siê ma ograniczon¹ w polsz-
czynie produktywnoæ. Postfiks siê mo¿e tak¿e wystêpowaæ w funkcji wspó³-
formantu (zob. 2.1.1.6.). W konkretnych u¿yciach tekstowych postfiks siê
wbrew nazwie nie musi pojawiaæ siê w postpozycji (zarówno wtedy, kiedy
pe³ni funkcjê formantu, jak i wtedy, gdy jest wspó³formantem), por. myæ siê,
ale: dziecko siê myje; zadomowiæ siê, ale: nie móg³ siê zadomowiæ. W tych
przyk³adach tekstowych postfiks wystêpuje w prepozycji.
137
Monograficzne opracowanie tego zagadnienia zawiera rozprawa W. Borysia Prefiksacja
imienna w jêzykach s³owiañskich, Wroc³aw 1975.
345

#1615
2.1.1.4. Infiksacja
Infiksacja polega³a na tworzeniu nowych formacji za pomoc¹ infiksu, czyli
wrostka, tzn. morfemu s³owotwórczego, który pojawia siê w rodku rdzenia
morfemu g³ównego. W jêzyku ps³. infiksacja wystêpowa³a w zakresie ograniczo-
nym tylko do infiksu nosowego, por. np.: * leg-ti : * leng-Q; * sìd-ti : * sênd-Q.
Polszczyzna dziedziczy wyrazy z infiksem nosowym: lêgnê, siêdê..., a infiksa-
cja jest martwym modelem derywacyjnym.
2.1.1.5. Interfiksacja
Interfiksacja ma zasiêg wystêpowania ograniczony do wyrazów z³o¿onych
(zob. 3. Kompozycja).
2.1.1.6. Konfiksacja
W rozwoju historycznym polszczyzny uaktywni³ siê charakterystyczny pra-
s³owiañski model derywacyjny, który polega³ na wspó³wystêpowaniu dwu (lub
nawet wiêkszej liczby) formantów, np.: * u-bogú-jü → ubogi por. bóg; *ob-
-liè-÷je → oblicze, por. lico. Szczególnie produktywny by³ w derywatach cza-
sownikowych, tworzonych od podstaw odrzeczownikowych typu: syn → u-syn-
-owiæ; dom → za-dom-owiæ siê; odczasownikowych typu: gadaæ → roz-ga-
-daæ siê; p³akaæ → roz-p³akaæ siê; odprzymiotnikowych typu: mi³y → przy-
-mil-aæ siê.
Konfiksy, czyli wspó³formanty, s¹ tak¿e charakterystyczne dla wyrazów z³o-
¿onych. Interfiksom bowiem czêsto towarzysz¹ morfemy sufiksalne, por.: chleb-
-o-jed-ca, jedn-o-ro¿-ec, now-o-wiar-ek.
2.1.2. DERYWACJA BEZAFIKSALNA
Istot¹ derywacji bezafiksalnej jest niezmiennoæ strukturalna derywatu ni-

czego nowego siê nie dodaje do podstawy, ani niczego siê nie ujmuje od pod-
stawy s³owotwórczej danej formacji. Derywacja zatem zasadniczo dokonuje siê
w p³aszczynie semantycznej. Mo¿na tu wydzieliæ trzy klasy zjawisk: derywa-
cjê syntaktyczn¹, derywacjê semantyczn¹ oraz szczególny typ derywacji
zwany reduplikacj¹ (w tym wypadku nastêpuje zmiana struktury, poniewa¿
reduplikacja polega na podwojeniu rdzenia lub morfemu).
346

#1615
2.1.2.1. Derywacja syntaktyczna
Polega ona na przeniesieniu wyrazu do innej czêci mowy, co w konsekwencji
prowadzi do zmiany znaczenia i powstania nowej jednostki s³owotwórczej; por.
np. przekszta³cenia stpol. imies³owów biernych czasu teraniejszego typu wido-
my, ³akomy ten, którego siê widzi, ³aknie w przymiotniki → ten, który widzi,
³aknie, czy te¿ imies³owów czynnych czasu przesz³ego na -³y typu posiwia³y,
po¿ó³k³y. W dobie npol. podobny mechanizm adiektywizacji imies³owów ob-
serwujemy w zakresie struktur na -¹cy, typu piewaj¹cy (np. ptaki piewaj¹-
ce), oraz na -ny, typu nieznany (np. Grób Nieznanego ¯o³nierza).
Ten sam mechanizm ujawnia siê w procesie tzw. substantywizacji przymiot-
ników, np. chory (cz³owiek) → chory; pokojowa (dziewczyna) → pokojo-
wa; (linia) prosta → prosta.
Zjawisko to jest równie¿ okrelane mianem konwersji (zob. 2.4.4.4.).
2.1.2.2. Derywacja semantyczna

Jest to proces powstawania neosemantyzmów, któremu nie towarzyszy ¿adne
przekszta³cenie kategorialne, np. zajazd derywat dewerbalny (← zaje¿d¿aæ)
wystêpowa³ w okresie stpol. i rpol. w znaczeniu czynnociowym zaje¿d¿anie,
natomiast w dobie npol. zaczyna pojawiaæ siê jego znaczenie podmiotowe miej-
sce, gdzie mo¿na zajechaæ//zaje¿d¿aæ; gospoda, karczma. Dlatego te¿ podty-
tu³ Pana Tadeusza A. Mickiewicza: Ostatni zajazd na Litwie bywa odczyty-
wany przez uczniów jako ostatnia gospoda, karczma na Litwie. Podobnie,
sentymentalne wyznanie Laury: kocham zmiennika Filona, czyli Filona,
który jest cz³owiekiem zmiennym (w uczuciach), bywa rozumiane jako kocham
cz³owieka, który zamieni³ (zast¹pi³) Filona.
Derywacja bezafiksalna nie by³a przedmiotem syntetycznych opracowañ. Zagad-
nienia z ni¹ zwi¹zane s¹ bardziej obiektem badañ semantyki historycznej ni¿ s³owo-
twórstwa historycznego. Wydaje siê, ¿e ten typ derywacji, znany ju¿ od naj-
dawniejszych czasów (o czym wiadcz¹ studia nad etymologi¹ wyrazów), jest
bardzo produktywnym sposobem wzbogacania s³ownictwa.
2.1.2.3. Reduplikacja
Specyficzn¹ i byæ mo¿e najstarsz¹ technik¹ derywacyjn¹, aktualizowan¹
do dzi w mowie dzieciêcej, jest reduplikacja, czyli podwajanie morfemów
sylab (lub tylko spó³g³osek wystêpuj¹cych w sylabach) typu ba-ba, pa-pa, ta-
-ta, dzia-dzia, ma-ma, cio-cia. Oto przyk³ady z jêzyka ps³. w zakresie cza-
sowników:
347

#1615
a) z ca³kowicie podwojonym pierwiastkiem (rdzeniem): * gol- : * goåQ,
* golgolati mówiæ : * gol-sú g³os; * kor-: * koàQ, * korkorati gdakaæ
(por. pol. kokorzeæ);
b) z czêciowym podwojeniem, np. * bQbúnQ, * bQbúnati dudniæ;
* gQgúñQ, * gQgúnati gêgaæ; * mr.m÷àQ, * mr.m÷rati mamrotaæ138.
W wyniku reduplikacji powstaj¹ tak¿e wyrazy onomatopeiczne, por.:
ku-ku, dzyñ-dzyñ, puk-puk. Reduplikacji morfemowej mo¿e towarzyszyæ afik-
sacja, np.: gó-gó-³a, pro-porz-ec (← * por-por-ec) oraz ku-ku → kukaæ, dyn-
-dyn → dyndaæ.
2.1.2.4. Wnioski
Rekapituluj¹c rozwa¿ania o technikach derywacyjnych, stwierdzamy, ¿e jêzyk
polski nie wytworzy³ specyficznych, sobie tylko w³aciwych, technik, lecz spo-
¿ytkowa³ formy i modele odziedziczone oraz zapo¿yczone. W ró¿nych epokach
rozwoju polszczyzny zmienia³a siê tylko intensywnoæ poszczególnych technik.
2.2. Zmiany znaczeñ strukturalnych
2.2.1. LEKSYKALIZACJA, CZYLI UTRATA ZNACZENIA

STRUKTURALNEGO
Wyraz maj¹cy dwudzieln¹ budowê s³owotwórcz¹ mo¿e siê przekszta³ciæ

w jednolity znak jêzykowy. Z zatarciem siê przejrzystej budowy morfologicznej
wi¹¿e siê bezporednio utrata znaczenia strukturalnego; kiedy bowiem zaciera
siê struktura wyrazu, to zaciera siê równie¿ wynikaj¹ce z niej znaczenie. Ten
proces nazywamy leksykalizacj¹.
Przyczyny leksykalizacji bywaj¹ ró¿ne:
a) Pierwotny rozstêp znaczeniowy miêdzy podstaw¹ a derywatem. Dzieje
siê tak wtedy, kiedy podstaw¹ nowej formacji nie jest wyraz zawieraj¹cy ce-
chê istotn¹ semantycznie (definicyjn¹) nowej formacji, np. stolarz nie ten, co
robi sto³y, lecz ten, co robi przedmioty z drewna (w tym tak¿e sto³y).
b) Zmiany znaczeniowe derywatu. Dzieje siê tak w wyniku u¿yæ metaforycz-
nych, np. wiat³y wiec¹cy; ten, co wieci, rozjania → jasny, m¹dry; ksiê¿yc
syn ksiêdza (pana), panicz → ksi¹¿ê → syn pana S³oñca, cia³o niebieskie.
138
Przyk³ady za: F. S³awski, Zarys s³owotwórstwa pras³owiañskiego [w:] F. S³awski (red.),
S³ownik pras³owiañski, t. I, Wroc³aw 1974, s. 48.
348

#1615
c) Zmiany znaczeniowe podstawy, np. pisanka to, co jest pisane (przy
czym pisaæ malowaæ, rysowaæ → malowaæ, stawiaæ litery).
d) Zmiany fonetyczne, np. stpol. op³wity op³ywaj¹cy → op³fity → obfity
dostatni, bogaty; stpol. mê¿stwo (← * mQüstvo) bycie mê¿em → mêstwo
odwaga, bycie dzielnym. Podane przyk³ady ukazuj¹, ¿e zmiany fonetyczne
mog¹ zachodziæ zarówno w temacie, jak i na granicy tematu oraz formantu.
e) Zmiany fleksyjne, np. zachowanie twardej (pierwotnej) odmiany zaimka
ten (← * tú) w przymiotniku przytomny bêd¹cy przy tym; obecny → za-
chowuj¹cy wiadomoæ, lub wprowadzenie neologicznej formy imies³owowej
gorej¹cy na miejsce pierwotnego imies³owu czynnego od gorzeæ gor¹cy, który
uleg³ adiektywizacji.
f) Zanik podstawy s³owotwórczej, np. stpol. czasownika rzwieæ ryczeæ,
bêd¹cego podstaw¹ s³owotwórcz¹ przymiotnika rzewny rycz¹cy spowodo-
wa³ ukszta³towanie siê nowego znaczenia przymiotnika → liryczny, wzruszaj¹-
cy, ckliwy.
g) Zanik funkcji formantu, np. deminutywnej funkcji formantu -ec w forma-
cjach typu widelec ma³e wid³y, wide³ki, palec zdrobnienie od pa³a.
h) Ograniczona produktywnoæ formantu, np. s¹- wspó³, razem w s¹siad,
stpol. s¹pierz adwersarz, stpol. s¹tok por. wystêpuj¹ca do dzi nazwa miej-
scowa Santok.
i) Zmiany dotycz¹ce desygnatu oznaczanego za pomoc¹ danej formacji, np.
miednica miedne naczynie → naczynie okrelonego kszta³tu i przeznacze-
nia, niezale¿nie od materia³u, z jakiego zosta³o wykonane: metalu, porcelany,
plastiku; bielizna bia³oæ, co bia³ego → bia³y strój → pewien typ stroju,
niezale¿nie od koloru (np. bielizna kolorowa).
2.2.2. NABYWANIE ZNACZENIA STRUKTURALNEGO
Zjawisko nabywania znaczenia strukturalnego obserwujemy przede wszyst-

kim w wyrazach zapo¿yczonych, które asymiluj¹c siê, wchodz¹ w relacje zna-
czeniowe z wyrazami etymologicznie obcymi, nie spokrewnionymi; np. burak
jest po¿yczk¹ ³ac. borrago i w zwi¹zku z tym jest niepodzielny s³owotwórczo.
Jednak¿e w wyniku skojarzenia fonetycznego i semantycznego (asonacji i adi-
deacji) z rodzimym przymiotnikiem bury uzyska³ podzielnoæ bur-ak i nowe
znaczenie strukturalne: burak warzywo, które jest bure.
Podobnie zapo¿yczenie z jêzyka francuskiego koniak (← fr. cogniac) pod
wp³ywem rodzimego typu s³owotwórczego nazw trunków z sufiksem -ak (de-
349

#1615
reniak, winiak, trójniak...) uzyskuje podzielnoæ s³owotwórcz¹, a zatem
i wtórne znaczenie strukturalne: koni-ak koñski (mocny) alkohol.
Inny przyk³ad: oportunista (← ³ac. opportunus wygodny, korzystny) bywa
interpretowany jako ten, który stawia opór, przeciwstawia siê czemu, czyli
uzyskuje znaczenie przeciwstawne do etymologicznego cz³owiek wygodny, bez
sta³ych zasad, naginaj¹cy siê do okolicznoci dla osobistych korzyci; ugodowiec.
Zapo¿yczony z jêzyka rosyjskiego przymiotnik unikalny (ros. unikalnyj ←
³ac. unicus) odpowiada znaczeniowo polskiemu przymiotnikowi unikatowy (←
unikat ← niem. Unikat ← ³ac. unicus jedyny). Ze wzglêdu na podobieñ-
stwo strukturalne do rodzimych przymiotników odczasownikowych typu grze-
balny, op³acalny, wyp³acalny, odwracalny, powtarzalny, jadalny... przymiotnik
unikalny zaczyna uzyskiwaæ nowe znaczenie strukturalne mo¿liwy do unikniê-
cia, daj¹cy siê unikaæ.
2.2.3. MODYFIKACJE ZNACZENIA STRUKTURALNEGO
Zmiana znaczenia strukturalnego jest najczêciej spowodowana reinterpre-

tacj¹ danej formacji. Przyk³adowo, krzywda wyraz utworzony od przymiot-
nika krzywy nieprosty, wygiêty, pokrêtny za pomoc¹ formantu -da mia³
znaczenie nieprawoæ, fa³sz, pokrêtnoæ, wykrêty. W rozwoju historycznym
uzyska³ now¹ interpretacjê strukturaln¹ poprzez odniesienie do czasownika
krzywdziæ i nowe znaczenie krzywdzenie; szkoda materialna lub moralna, któ-
r¹ kto niesprawiedliwie wyrz¹dza lub ponosi. Podobnie wyraz dzier¿awa
oznacza³ pierwotnie to, co siê dzier¿y, natomiast wspó³czenie to, co siê dzier-
¿awi. Dokona³a siê zatem reinterpretacja: dzier¿-awa → dzier¿aw-a.
Zmiana interpretacji mo¿e dotyczyæ podstawy s³owotwórczej. Przymiotnik
krewki, dzi interpretowany jako pochodny od krew, mia³ pierwotnie postaæ
krechki, by³ spokrewniony etymologicznie z kruchy i oznacza³ kruchy, ³amli-
wy; w¹t³y; u³omny, a od XIX w. gwa³towny, porywczy.
Tak¿e w wyniku tzw. etymologii ludowej czasownik wietszeæ stawaæ siê
wiotchym; niszczeæ, marnieæ, zu¿ywaæ siê zaczyna siê kojarzyæ z wiatr, przy-
biera postaæ wietrzeæ niszczeæ pod wp³ywem dzia³ania powietrza i wilgoci,
ulatniaæ siê.
Czasownik rozrzeszyæ rozwi¹zaæ (por. etymologicznie spokrewnione wy-
razy rzeszoto, zrzeszotowia³y) skojarzony wtórnie z rzeczownikiem grzech
przekszta³ci³ siê w rozgrzeszyæ, zmieniaj¹c jednoczenie swoje znaczenie struk-
turalne na odpuciæ grzechy, darowaæ winy.
350

#1615
Rekapituluj¹c, mo¿emy zatem stwierdziæ, ¿e u pod³o¿a zmian znaczenia struk-
turalnego przede wszystkim znajduj¹ siê: przesuniêcia pierwotnych granic miê-
dzymorfemowych, czyli reinterpretacje struktur, oraz przekszta³cenia semantyczne
wyrazów zwi¹zane z tzw. etymologi¹ ludow¹.
2.3. Zmiany w zasobie typów s³owotwórczych
Termin typ s³owotwórczy bywa u¿ywany w dwóch znaczeniach: 1. konkret-

nym klasa wyrazów o wspólnej strukturze s³owotwórczej, tzn. formacji dery-
wowanych od takich samych podstaw s³owotwórczych za pomoc¹ takich sa-
mych formantów, wystêpuj¹cych w takiej samej funkcji; 2. ogólnym schemat
strukturalny wspólny dla okrelonej klasy wyrazów podzielnych s³owotwórczo.
W d³u¿szej perspektywie historycznej widaæ, ¿e zmiany w zasobie typów
s³owotwórczych maj¹ przede wszystkim charakter ilociowy pewne typy za-
nikaj¹, a pojawiaj¹ siê nowe. Nowe typy s³owotwórcze powstaj¹ wtedy, gdy
pojawia siê nowy formant, lub te¿ wtedy, gdy formant ju¿ istniej¹cy przyjmuje
now¹ funkcjê.
2.3.1. CHARAKTERYSTYKA FORMANTÓW PIE.
Rejestr zrekonstruowanych formantów praindoeuropejskich obejmuje:139

1)Ø, 2) samog³oskê tematyczn¹, 3) es, 4) eu, 5) jo (ijo), 6) en, 7) no,
8) mo, 9) er, 10) ro, 11) lo, 12) et (ed), 13) to (do), 14) ko, 15) jes (ijes),
(istho), 16) tero (toro), (tro), 17) ter (tel), 18) tro (tlo) // dhro (dhlo), 19) tei,
20) teu, 21) men, 22) went.
Najwa¿niejszymi cechami charakterystycznymi formantów pie. s¹:
prosta struktura;
zacz¹tki specjalizacji funkcjonalnej, por. np. ter, tel w funkcji tworzenia
nazw wykonawców czynnoci, tro, tlo, dhro, dhlo w funkcji tworzenia nazw
narzêdzi, tei, teu, men w funkcji tworzenia nazw czynnoci, jes, ijes, istho
w funkcji tworzenia stopni wy¿szych, tero, toro, tro w funkcji tworzenia nazw
podobieñstwa;
139
Rekonstruujemy na podstawie nastêpuj¹cych prac: A. Meillet, Zarys gramatyki porów-
nawczej jêzyków indoeuropejskich, t³um. S.F. Michalski, Warszawa 1919, s. 178-
-196; tego¿, Wstêp do jêzykoznawstwa indoeuropejskiego, t³um. T. Milewski, Warszawa 1958,
s. 216234; L. Bednarczuk (red.), Jêzyki indoeuropejskie, t. I, Warszawa 1986.
351

#1615
mo¿liwoæ do³¹czania formantów do rdzenia;
wystêpowanie elementów prozodycznych i alternacji g³oskowych w funkcji
wspó³formantów.
2.3.2. CHARAKTERYSTYKA FORMANTÓW PS£.
Zrekonstruowany rejestr sufiksalnych formantów pras³owiañskich jest nastê-

puj¹cy:140
-o-; -a; -oba, -üba, -Q-b-, -ê-b-; -do, -êdo, -êdü, -Qd-;
-da; -zda, -oda, -üda, -ada, -d®-, -jadü, -ìdü, -Qdü;
-gú, -ga, -agú, -agú, -aga, -aga, -êgú, -êdzü, -êga, -iga, -ogú, -oga,
-Qgú, -Qga, -uga, -yga;
-eü, -êü, -ua;
-ochú, -cha, -achú, -acha, -echú, -echa, -echa, -ichú, -icha, -ocha, -uchú,
-ucha, -úcha, -úa, -ychú, -ycha, -ya, -ücha, -üa;
-ü, -a, -aü, -eü, -ea, -iü, -ia, -oü, -oa, -uü, -ua, -yü;
-jü, -ja, -üjü, -üji, -üja, -üje, -ìjü, -jajü, -eja, -ajü, -ojü, -oja, -ujü, -uja;
-kú, -ka, -akú, -jakú, -ikú, -ün-ikú, -ika, -okú, -oka, -úkú, -ükú, -úko,
-üko, -üka, -úka, -ykú, -yka, -ièe, -isko, -üsko;
-cü, -ce, -ca, -icü, -ice, -ica, -ücü, -üce, -üca;
-èü, -aèü, -ièü, -ièe, -oèü;
-lú, -lo, -slo, -la, -¾ü, -¾a, -lüji, -lüja, -lü, -slü, -ìlü, -a¾ü, -e¾ü, -elü,
-ela, -e¾a, -olú, -o¾a, -ola, -ulú, -u¾ü, -u¾a, -ula, -úlú, -úlo, -ú¾ü, -úla,
-úlü, -y¾ú, -ylo, -ylü, -yla, -ülú, -ülo, -üla, -dlo;
-nú, -no, -na (-ana, -zna), -ña, -nü, -snü, -znü, -en-inú, -jan-inú, -ina,
-izna, -en-, -ê, -enü, -my, -menü, -mê, -mene, -enú, -eno, -ena, -enü, -ìnú,
-ìno, -ìnü, -anú, -manú, -ana, -añü, -anú, -onú, -oñü, -unú, -uñü, -uña,
-únú, -úno, -úna, -ünú, -üno, -üna, -ünü, -üña, -yñi, -yñü, -ynú;
-mú, -mo, -ma, -mü, -imú, -ima, -ümú, -ümo, -üma;
-er-, -rú, -ro, -ra, -àü, -rü, -trú, -tro, -etrú, -arú, -ara, -aàü, -erú, -ero,
-era, -eàú, -ìàü, -ìra, -orü, -ora, -oàü, -urú, -ura, -úrú, -úàü, -yrú, -yra,
-yàü, -tyàü;
-es-, -sú, -sa, -asú, -esú, -isú, -osú, -usú, -ysú;
140
Rejestr opracowany na podstawie studium F. S³awskiego Zarys s³owotwórstwa pras³owiañ-
skiego [w:] S³ownik pras³owiañski, op.cit., t. I, Wroc³aw 1974, s. 43141; t. II, Wroc³aw 1976,
s. 1360; t. III, Wroc³aw 1979, s. 1119. Wed³ug tego opracowania podajemy równie¿ materia³
dotycz¹cy produktywnoci formantów.
352

#1615
-tú, -to, -sto, -e, -ta, -a, -tü, -telü, -tajü, -iü, -êt-.
Z podanego przegl¹du sufiksalnych formantów nominalnych wynika, ¿e za-
sób morfemów s³owotwórczych epoki ps³. zwiêkszy³ siê wielokrotnie w stosunku
do stanu jêzyka pie. Wiele formantów charakteryzowa³o siê z³o¿on¹ budow¹
morfologiczn¹. Istotn¹ cech¹ by³a te¿ specjalizacja funkcjonalna formantów.
Bardzo wyranie ujawni³a siê opozycja formanty produktywne : formanty nie-
produktywne. Do formantów produktywnych nale¿a³y przyk³adowo: -o- (* gonú
gonienie : * enQ, * gúnati gnaæ; * konú granica : * èünQ, * èêti zaczy-
naæ; * vozú wóz : * vezQ, * vesti wieæ; * razú ciêcie no¿a : * rezati ci¹æ,
rzezaæ), -a (* dobra ← * dobrú, * sQsìda s¹siadka ← * sQsìdú s¹siad,
*korva krowa ← *korvú wó³, * kosa warkocz, kosa : *èesati czesaæ,
ci¹æ, * slava s³awa : * slaviti,* slovQ,* sluti s³awiæ, s³yn¹æ, * gospoda
panowie ← * gospodü pan), -oba, -üba (* bìloba biel ← * bìl÷ bia³y,
* xudoba chudoæ ← * xudú chudy, * x(v)oroba niemoc ← * x(v)orú
chory, * gonoba gonienie ← * gonú gonienie : * goniti goniæ, * aloba
¿al : * al÷ cierpienie, * dru÷ba przyjañ, przyjaciele ← * druiti (sê)
przyjaniæ siê, * rìz÷ba ciêcie, rozbijanie ← * rìzati ci¹æ, r¿n¹æ, * slu÷ba
s³u¿enie, s³u¿¹cy ← * sluiti s³u¿yæ) -e÷ (* grabe÷ grabie¿ ← * grabiti
rabowaæ, * krade÷ kradzie¿, z³odziej ← * kradQ,* krasti kraæ, * lupe÷
³up, ³upienie ← * lupiti ³upiæ, * tƒpe÷ cierpienie ← * tƒpìti cierpieæ,
* molde÷ co m³odego ← * moldú m³ody), -jü (* bìl÷ biel ← * bìlú
bia³y, * gQstú gêsty, * grudünü grudzieñ ← * grudünú ← * gruda gru-
da, ciêta mrozem ziemia, * lúzü ³garz ← * lúgati, *plaèü p³acz ← * pla-
kati, * vodü wódz ← * vedQ,* vesti), -ja (* kupa kupowanie ← * kupi-
ti kupiæ, * gorda ogrodzenie ← * gorditi grodziæ, * paa pasza ←
* pasti paæ, * dua dech, dusza ← * duxú dech, duch), -üje (* bitüje
bicie ← * bitú ← * biti biæ, * bytüje bycie ← * bytú ← * byti byæ,
* dìlanüje dzia³anie ← * dìlanú ← * dìlati dzia³aæ, * voenúje wo¿e-
nie ← * voenú ← * voziti woziæ, * veselüje wesele ← * veselú weso-
³y, * súdorvüje zdrowie ← * súdorvúv zdrowy, * súboüje zbo¿e ←
* súbogú szczêcie), -kú (* êzykú jêzyk ← * êzy jêzyk, * kamykú ka-
myk ← * kamy kamieñ, * dobytúkú byd³o, dobytek ← * dobytú ← * do-
byti pozyskaæ, zdobyæ, * stanúkú miejsce postoju ← * stanú ← * stati
staæ, * tukú tuk, t³uszcz ← * tyti tyæ, * zorkú wzrok ← * züreti pa-
trzeæ), -akú,- jakú (* bujakú istota silna ← * bujü potê¿ny, silny, * no-
vakú kto nowy ← * novú nowy, * junakú junak ← * junú m³ody,
* svojakú : * svakú ← * svojü swój, * rodakú rodak ← * rodú ród,
353

#1615
* rybakú ³owi¹cy ryby; ← * ryba, * leakú leñ, przedmiot do le¿enia ←
* leati le¿eæ), -ikú (* listikú licik ← * listú liæ, * bìlikú co bia³ego
← * bìlú bia³y, * borovikú kto, co maj¹cy (-ce) zwi¹zek z borem ←
* borovú borowy, * grìnikú grzesznik ← * grì÷nú grzeszny), -úkú,
-ükú (* borúkú borek ← * ború bór, * bo÷kú bo¿ek ← * bogú bóg,
* pêtúkú pi¹tek ← * pêtú pi¹ty, * súvìdúkú wiadek ← * súvìdìti
wiedzieæ co dobrze), -üka, -úka (* dìvüka dziewczynka ← * dìva dziew-
czyna, * my÷ka myszka ← * my÷ mysz, * li÷ka lisica ← * lisú lis,
* kotúka kotka ← * kotú kot, * jalovúka ja³ówka ← * jalovú ja³owy,
* bajüka bajka, gadanie ← * bajati mówiæ, * gadúka mówienie, rozmo-
wa ← * gadati gadaæ, mówiæ), -ièe, -isko (* bìlièe : * bìlisko miejsce,
gdzie siê bieli p³ótno ← * bìliti bieliæ, * lovièe : * lovisko miejsce po³o-
wu ryb ← * loviti ³owiæ, * loièe : * loisko miejsce, gdzie co le¿y ←
* loiti ³o¿yæ), -ica (* lisica lisica ← * lisú lis,* levica lewa rêka ←
* levú lewy, * tümünica ciemnica ← * tümnú ciemny, * rodica rodzi-
cielka ← * roditi rodziæ, * püjanica pijak ← * püjanú pijany), -ücü
(* bliznücü bliniak ← * bliznú blini, bliski, * starücü stary, starzec ←
* starú stary, * lipücü okres kwitnienia lip ←* lipa lipa, * telücü cielec
← * telê cielê, * lovücü ³owiec ← * loviti ³owiæ, * otúcü ojciec ← * otü
ojciec), -è÷, -aè÷ (* biè÷ bicz ← * biti biæ, * bìgaè÷ biegacz ← * bìgati
biegaæ, * vüraèü zaklinacz, znachor ← * vürati k³amaæ, ³gaæ, * kolaè÷
ko³acz ← * kolo ko³o, * bogaè÷ cz³owiek bogaty ← * bogú bogactwo),
-dlo (* bidlo narzêdzie do bicia, ko³atka ← * biti biæ, * bydlo to, co s³u¿y
do ¿ycia ← * byti byæ, * mydlo to, co s³u¿y do mycia ← * myti myæ,
* ydlo narzêdzie do szycia ← * iti szyæ, * bìlidlo rodek do bielenia
← * bìliti bieliæ, * nosidlo nosze ← * nositi nosiæ), -ina (* bìlina biel,
bia³oæ ← * bìlú bia³y, * bylina rolina ← * bylú który istnia³, by³y, * isti-
na prawda, istota ← istú prawdziwy, * novina nowina ← * novú nowy,
* solnina s³onina, solone miêso ← * solnú s³ony, * desêtina dziesiêcina
← * desêtú dziesi¹ty, * dolina dolina ← * dolú dó³, * telêtina cielêcina
← * telê,* telête cielê, * druina dru¿yna ← * drugú przyjaciel, * zvìrina
zwierzyna ← * zverü zwierzê), -yni (* bogyni bogini ← * bogú bóg,
* gospodyni gospodyni ← *gospodü gospodarz, * kúnêgyni ksiê¿na,
pani ← * kúnêgú,* kúnêdz÷ pan, w³adca, * orbyni niewolnica ← * orbú
niewolnik, * dobryni dobroæ ← * dobrú dobry), -arü (* konarü :
* konarü pastuch koni ← * konü koñ, * ovüèarü pasterz owiec ←
* ovüca owca, * kosarü kosiarz ← * kosa kosa, * lìkarü lekarz ←
354

#1615
* lekú lek, * zvonarü dzwonnik ← * zvonú dzwon, * lúgarü ³garz ←
* lúgati ³gaæ, * voldarü w³odarz ← * voldQ,* volsti w³odaæ), -tü (* cüstü
/← * è÷t-tü/ czeæ ← * è÷tQ,* èisti liczyæ, szanowaæ, * g„stü /← * g„t-tü/
garæ ← * g„(t)nQti zgarniaæ, * vìst÷ /← * vìd-tü/ wieæ, wiedza ←
* vìmü, * vìdìti wiedzieæ, * volstü /← * vold-tü/ panowanie, w³oci ←
* voldQ,* volsti panowaæ, w³adaæ), -telü (* datelü dawca ←
* damü,* dati daæ, * znatelü znawca ← * znajQ,* znati znaæ, *êtel÷
¿eniec ← * ÷nQ, * êti ¿¹æ, * lubitelü mi³onik ← * lubQ, * lubiti
lubiæ, mi³owaæ, * prijatelü przyjaciel ← * prijati, * prìjQ sprzyjaæ), -itü
(* bozitü syn bo¿y ← * bogú bóg, *dìdit÷ potomek dziadka ← * dìdú
ojciec ojca lub matki, * kúneit÷ syn ksiê¿yca ← *kúnegú ksi¹¿ê, * ro-
ditü cz³onek rodu ← * rodú ród, * kozülitü kol¹tko ← * kozülú ko-
zio³), -êt- (* byèê,* byèête ma³y byk ← * bykú byk, * gQsê, *gQsête g¹-
ska ← * gQsü gê, * kozülê, * koz÷lête kolê ← * kozülú kozio³, * dìtê,
* dìtête dziecko ← * dìt÷ dzieci, * zvìrê,* zvìrête zwierzê ← * zvìr÷
zwierzêta, * neboê, * neboête biedak ← * nebogú biedny).
Grupê formantów ma³o produktywnych (nieproduktywnych) reprezentuj¹
m.in.: -Q-b-, -ê-b- (* golQb go³¹b ← * ghel- : * ghel- ¿ó³ty, szary, * astrêb÷
jastrz¹b ← * astrú szybki, * ìrêb÷ jarz¹bek ← * erembh pstry), -do,
-êdo, -êdú, -Qd- (* èêdo dziecko ← * èêti poczynaæ, * stado gromada
zwierz¹t ← * stati, * stanQ stan¹æ, * agnêdú bazie, kotki : * agnê ja-
gniê), -da, -zda (* stügda cie¿ka : *stüga cie¿ka, droga, * uzda uzda :
* uti wk³adaæ, obuwaæ), -oda, -üda (* agoda jagoda ← * aga winorol,
* pravüda prawda ← * pravú sprawiedliwy, prawy, * krivüda niespra-
wiedliwoæ ← * krivú niesprawiedliwy), -g- (* man-g-io- m¹¿ ← *man-
-u-s cz³owiek, * èetv„g÷ czwartek : * èetver÷ poczwórny), -ogú (* ba-
togú bicz ← * batati uderzaæ, * tvarogú twaróg ← * tvoriti kszta³to-
waæ, tworzyæ), -oga (* ostroga co ostrego ← * ostrú ostry), -Qgú
(* püstrQgú pstr¹g ← * püstrú pstry), -uga (* bìluga co bia³ego ←
*bìlú bia³y), -ua (* kalua ka³u¿a ← * kalú b³oto), -chú (* smìchú
miech : * smüjati se miaæ siê; * s³uch÷ s³uch : * slyati s³uchaæ, * duchú
tchnienie, duch : * dujQ, * duti d¹æ, dmuchaæ), -cha (* strìcha pokrycie,
strzecha : * sterti, * stürQ rozpocieraæ), -achú (* pútachú ptak ← * pútú
ptak), -acha (* èerpacha ¿ó³w ← * èerpú skorupa), -echa, -echa
(* matecha macocha ← * mati matka, * varecha wielka ³y¿ka ← *va-
riti warzyæ, gotowaæ), -ochú (* junochú m³odzieniec ← * junú m³ody),
-ocha (* bìlocha co bia³ego ← * bìlú bia³y), -a÷ (* bìla÷ co bia³ego
355

#1615
← * bìlú bia³y), -e÷ (* leme÷ lemiesz ← * lemechú lemiesz), -i÷
(* brati÷ braciszek ← * bratú brat), -o÷ (* juno m³odzieniec ← * junú
m³ody, * d’go÷ kto, co d³ugiego ← * d’gú d³ugi), -oa (* junoa m³o-
dzieniec ← * junú m³ody, * svêtoa wiêty ← * svêtú wiêty), -u÷
(* mêku÷ co miêkkiego ← * mêkú(kú) miêkki), -ua (* bìlua samica
bia³ych zwierz¹t ← * bìlú bia³y), -y÷ (* mêkyú co miêkkiego ←
*mêkú(kú) miêkki), -okú (* vidokú widz; widzenie; to, co siê widzi ←
* vidìti widzieæ, * blizokú blini ← * blizú bliski), -oka (* osoka roli-
na turzyca ← ie. * ok- ostry), -ykú (* kúlykú co k³uj¹cego ← * kúlú
kie³), -yka (* voldyka w³adca ← * voldQ, * volsti w³adaæ), -lú (* tylú
ty³ ← * tyjQ, *tyti tyæ), -lo, -slo (* maslo maæ, mas³o ← * maQ, * ma-
zati mazaæ, smarowaæ, * veslo wios³o ← * vesti,* vezQ wieæ), - ulú,
-ulü (* krivulú : *krivulü co krzywego ← * krivú krzywy), -úla (* metúla
miot³a ← * metQ, * mesti zamiataæ), -ülú (* kozülú kozio³ ← * koza
koza), -imú (* pobratimú przybrany brat ← * pobratú przybrany brat,
* otücimú ojczym ← * otücü ojciec), -üma (* vìdüma wieszczka, wied-
ma ← * vìd÷ wiedza, czary), -trú (* vìtrú wiatr ← * vìjati wiaæ), -arú
(* têarú ciê¿ar ← * têati ci¹¿yæ), -tyrü (* pastyrü pasterz ← * pasQ,* pa-
sti paæ), -tajü (* ortajü rataj, oracz ← * orQ, * orati oraæ).
2.4. Zmiany w zasobie typów s³owotwórczych
Kolejny (po praindoeuropejszczynie i pras³owiañszczynie) etap rozwoju

s³owotwórstwa charakteryzuje siê wzrostem liczby nowych formantów o znacznie
bardziej rozbudowanej formie i nowych wyspecjalizowanych funkcjach.
Baz¹ formantów polskich sta³o siê dziedzictwo pras³owiañskie. Czêæ z nich
zosta³a przejêta jedynie z niewielkimi zmianami fonetycznymi; czêæ natomiast
sta³a siê tworzywem do kszta³towania formantów polskich. W zasobie s³owo-
twórczym polszczyzny mo¿na wiêc wyodrêbniæ trzy klasy formantów o zró¿ni-
cowanej genezie: a) formanty odziedziczone, b) formanty wytworzone w polsz-
czynie, c) formanty zapo¿yczone.
356

#1615
2.4.1. FORMANTY ODZIEDZICZONE Z PS£.
Rejestr najwa¿niejszych sufiksalnych formantów rzeczownikowych, które

polszczyzna przejê³a z jêzyka ps³. przedstawia siê nastêpuj¹co:141
-aè÷ → -acz (oracz), * -akú → -ak (p³ywak), * -alj÷ → -al (kowal),
* -arü → -arz (w³odarz), * -asú → -as (brudas), * -avú → -aw (rêkaw),
* -dlo → -d³o (myd³o), * - e÷ → -e¿ (grabie¿), * -ìnú → -an (m³odzian),
* -ika → * -ica → -ica (czernica), * -ikú → -ik (m³odzik), * -ina → -ina
(jedlina), * -iny → -iny (urodziny), * -inú → -in (Litwin), * -isko → -isko
(ognisko), * -ièe → -iszcze (zgliszcze), * -itjü → -ic (szlachcic), * -janinú
→ -anin (w³ocianin), * -mo → -mo (bielmo), * -no → -no (sukno),
* -okú → -ok (widok), * -ostü → -oæ (ostroæ), * -ota → -ota (g³upota),
* -otú → -ot (grzmot), * -otü → -oæ (dobroæ), * -tel÷ → -ciel (nauczyciel),
* -vo → -wo (piwo), * -ykú → -yk (kamyk), * -ynji → -yni//-ini (w³adczy-
ni, bogini), * -úka → ka (ch³opka), * -úko → -ko (kó³ko), * -úkú → -ek
(mia³ek), * -÷ba → -ba (liczba), * -üda → -da (prawda), * -üje → -e (w³o-
sie), * -÷ka → -ka (dru¿ka), * -÷ka → * -üca → -ca (obroñca), * -÷ko →
-ko (uszko), * -ükú → -ek (milczek), * -ükú → * -ücü → - ec (jedziec),
* -÷na → -na (panna), * -ünja → -nia (rzenia), * -÷nü → (przekupieñ),
* -üsko → -sko (zielsko), * -üstvo → -stwo (pañstwo).
Za najwa¿niejsze przymiotnikowe formanty sufiksalne, odziedziczone z jêzy-
ka ps³. nale¿y uznaæ:
-akú → -ak[i] (dwojaki), * -atú → -at[y] (brodaty), * -avú → -aw[y]
(bia³awy), * -ekú → -ek[i] (daleki), * -ìnú → -an[y] (miedziany), *inú
-in//-yn (mamin, matczyn), * -istú → -ist[y] (kamienisty), * -itú → -it[y]
(pospolity), * -ivú → -iw[y] (litociwy), * -jastú → -ast[y] (gliniasty),
* -jü → -[i/y] (cielêcy), * -okú → -ok[i] (g³êboki), * -ovú → -ow[y] (do-
mowy), * -úkú → -k[i] (wartki), * -üjü → -[i] (koci), * -ükú → -k[i] (ciê¿-
ki), * -÷livú → -liw[y] (gniewliwy), * -ünú → -n[y] (kamienny), * -ünü →
-n[i] (¿ytni), * -÷skú → -sk[i] (polski).
Do dziedzictwa pras³owiañskiego nale¿¹ równie¿ nastêpuj¹ce tematyczne
sufiksy czasownikowe:
141
Podajemy materia³ za: W. Mañczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, £ódWar-
szawaKraków 1963, s. 135 i n. Podany tu zasób formantów jest prawie czterokrotnie mniejszy
od zestawu opracowanego przez S. Rosponda (op.cit., s. 210213), obejmuj¹cego 172 formanty.
Ta ró¿nica wynika st¹d, ¿e S. Rospond przytacza równie¿ formanty nieproduktywne ju¿ w ps³.,
których samodzielnoæ s³owotwórcza nie jest dzi postrzegana.
357

#1615
-a- → -a- (gr-a-j¹), * -ì- → -e- (biel-e-je), * -i- → -i- (modl-i-my, pros-
-i-my), * -nQ- → -n¹- (dwig-n¹-æ), * -u-//-ov- → -u-//-ow- (dar-u-je, dar-
-ow-aæ), * -ova- → -owa- (kup-owa-æ)142.
2.4.2. FORMANTY WYTWORZONE W POLSZCZYNIE
Repertuar formantów odziedziczonych z jêzyka ps³. by³ systematycznie wzbo-

gacany formantami ukszta³towanymi w polszczynie. Nale¿y przy tym stwier-
dziæ, ¿e bazê materia³ow¹ formantów polskich stanowi³y afiksy (morfemy) pra-
s³owiañskie, trzeba równie¿ podkreliæ, ¿e w zasadzie formanty rodzime
polskie by³y morfologicznie bardziej rozbudowane ni¿ pras³owiañskie.
Te formanty rodzime powstawa³y najczêciej w wyniku nastêpuj¹cych ten-
dencji i procesów:
perintegracji i absorpcji morfologicznej;
przekszta³cania koñcówek fleksyjnych;
kontaminacji dwu istniej¹cych morfemów;
swoistej degradacji wyrazu do roli sufiksu.
2.4.2.1. Powstawanie nowych formantów na skutek perintegracji

i absorpcji morfologicznej
Jest to niew¹tpliwie najproduktywniejszy sposób wzbogacania zasobu odzie-
dziczonych formantów. Perintegracja polega na przesuniêciu granicy miêdzy
morfemami w wyrazie. Absorpcja natomiast to wch³oniêcie elementu, wyod-
rêbnionego w procesie perintegracji, przez s¹siaduj¹cy z nim morfem. Mo¿e siê
zdarzyæ, ¿e pewien element pierwotnego formantu zostanie w³¹czony do tema-
tu, np. pierwotna granica miêdzy tematem a formantem w wyrazie krzywda
przebiega³a nastêpuj¹co: krzyw-da, by³ to bowiem derywat od przymiotnika
krzywy. W wyniku ró¿norodnych procesów granica ta uleg³a przesuniêciu na
krzywd-a, a ca³y wyraz uzyska³ motywacjê czasownikow¹: ← krzywdziæ.
Podobne przesuniêcia obserwujemy m.in. w derywatach: rze-ba (← rzezaæ)
→ rzeb-a (← rzebiæ); wal-ka (← waliæ) → walk-a (← walczyæ); dzier¿-
-awa (← dzier¿yæ) → dzier¿aw-a (← dzier¿awiæ).
Podane przyk³ady143 ilustruj¹ zjawisko perintegracji i absorpcji czêci for-
142
Sufiksy tematyczne -i-, -ova-, -n¹- nie wystêpuj¹ w wykazie opracowanym przez W. Mañ-
czaka. To uzupe³nienie znajduje naszym zdaniem motywacjê w procesach historycznojêzyko-
wych.
143
Por. W. Doroszewski, Monografie s³owotwórcze 3, op.cit., s. 279282. Materia³ ilustracyjny
358

#1615
mantu przez temat. W konsekwencji, z ró¿nych formantów -da, -ba,
-ka, -awa powsta³ jeden formant -a, zatem inwentarz formantów uleg³ ograni-
czeniu. Dok³adniejsza orientacja w kierunkach perintegracji pozwala stwierdziæ,
¿e omówiony typ absorpcji, tzn. przez temat, jest zjawiskiem marginalnym wo-
bec powszechnego procesu wch³aniania cz¹steczki tematu przez formant. Po-
wstawanie nowych formantów przez rozszerzenie kosztem tematów forman-
tów odziedziczonych omówimy na kilku przyk³adach.
Ps³. formant * -ja tworzy³ derywaty od przymiotników prymarnych, np.:
puszcza ← pusty, t³uszcza ← t³usty, susza ← suchy, oraz od przymiotników
pochodnych, m.in. derywowanych za pomoc¹ sufiksu * -n-, np.: g³ownia ←
g³owny, plewnia ← plewny, przy czym w dzisiejszym odczuciu s¹ one trakto-
wane jako derywaty odrzeczownikowe, tj. pochodne od g³owa, plewy. Ab-
sorpcja tematycznego -n- przez formant -ja doprowadzi³a do powstania z³o¿o-
nego sufiksu -nia, wystêpuj¹cego np. w takich formacjach, jak kurzawnia va-
porarium : kurzawa vapor.
Formant * -ja substantywizowa³ przymiotniki pochodne od rzeczowników
z sufiksem * -dlo, np. nakowadlnia fabrica ferrea, postrzygadlnia tonstri-
na, barwierski dom, zuwadlnia miejsce albo gmach, w którym siê w ³ani roz-
bieraj¹, a tak¿e kowadlnia, wieczerzadlnia, z których zosta³ wyabstrahowa-
ny formant -adlnia → -alnia, por. pralnia, sypialnia, umywalnia. Produktyw-
noæ tego formantu zaznacza siê wyranie w XIX i XX w.;144 por. poczekal-
nia, pijalnia, sma¿alnia, dmuchalnia, przewijalnia, ociekalnia, tkalnia, wial-
nia, krochmalnia, szarpalnia, pakowalnia itp.
Formant * -ja substantywizowa³ równie¿ przymiotniki pochodne od rzeczow-
ników z sufiksem -arz. W Leksykonie J. M¹czyñskiego wystêpuj¹: owczar-
nia, piekarnia, które tu motywuj¹ siê rzeczownikami owczarz, piekarz, nato-
miast formacje spi¿arnia, kozarnia stajnia kozia mo¿na interpretowaæ jako
derywaty pochodne od spi¿a, koza z formantem -arnia. Historyczne przekszta³-
cenia formacji piekarn-ja → piekar-nja → piek-arnia ilustruj¹ kolejne etapy
narastania formantu, który w tej postaci siê usamodzielni³ i tworzy derywaty
typu pal-arnia (← paliæ), powiel-arnia (← powielaæ), susz-arnia (← suszyæ)
itp.145
za: K. D³ugosz-Kurczabowa, Funkcje formantów rzeczownikowych w Leksykonie Jana M¹czyñ-
skiego, Prace Filologiczne 1977, XXVII, s. 47158.
144
Por. B. Kreja, Nazwy pomieszczeñ na -(a)lnia w jêzyku polskim, Jêzyk Polski 1967, z. 3,
s. 182193.
145
Por. te¿: B. Kreja, Nazwy pomieszczeñ na -arnia w jêzyku polskim, Jêzyk Polski 1967,
z. 4, s. 259276.
359

#1615
Formant * -ja substantywizowa³ przymiotniki na -ow-ny, por. np. u J. M¹-
czyñskiego pod has³em infirmaria: chorownia albo chorowny gmach po
polsku mo¿e byæ zwan. Zarówno w tym, jak i w wielu podobnych formacjach
nastêpowa³o przesuniêcie granicy miêdzymorfemowej chorown-ja → chorow-
-nia (jako derywat odczasownikowy ← chorowaæ), a nawet chor-ownia (jako
derywat odprzymiotnikowy ← chory). W ten sposób ukszta³towa³y siê nowe
polskie formanty o doæ du¿ej produktywnoci, por. np.: ciep³-ownia, pis-ownia,
g³os-ownia, zbroj-ownia, narzêdziownia, prochownia, wagonownia, wozow-
nia, maszynownia, monta¿ownia.
Formant -ik substantywizowa³ przymiotniki proste, np. m³odz-ik (← m³o-
dy), przymiotniki pochodne z sufiksem -n-, np.: ch³odnik (← ch³odny), g³o-
nik g³ona litera [czyli samog³oska] (← g³ony), dziennik (← dzienny).
Tematyczne -n- zosta³o zaabsorbowane przez formant i powsta³ sufiks -nik, por.
np. traw-nik, chod-nik, z³ot-nik. Formant -ik substantywizowa³ przymiotniki
odczasownikowe z sufiksem -ny, np.: orêdown-ik, czarown-ik, gwa³town-ik,
ratownik, rachownik, naladownik. Pewna czêæ tego typu formacji by³a
odczuwana jako derywaty odczasownikowe z formantem -nik, por. ratownik
← ratowaæ, rachownik ← rachowaæ, naladownik ← naladowaæ. Kolej-
nym etapem by³o przy³¹czenie tematycznego -ow- do formantu, a w konsekwen-
cji, powstanie sufiksu -ownik, por. kr¹¿ownik (← kr¹¿yæ), p³askownik (←
p³aski), gniotownik (← gnieæ).
W podobny sposób powsta³y w polszczynie nastêpuj¹ce rozszerzone su-
fiksy, pe³ni¹ce funkcjê formantów: -czyk: pekiñczyk ← pekinszczyk ← pekiñski,
arabczyk ← arabski, m³ynarczyk ← m³ynarz, piekarczyk ← piekarz; -ej-
czyk: Europejczyk ← Europa; -añczyk: Koreañczyk ← Korea; -lik: mêtlik
← m¹ciæ; -ecznik: ró¿anecznik ← ró¿any; -icznik: po³onicznik ← po³onina;
-alnik: zamra¿alnik ← zamra¿aæ; -elnik: oparzelnik ← oparzaæ; -ennik: wysta-
wiennik ← wystawiaæ; -arnik: mszarnik ← mech; -ewnik: listewnik ← list.
Z pras³owiañskiego formantu * -ücü powsta³y, w wyniku omawianych tu
procesów perintegracji i absorpcji morfologicznej, nastêpuj¹ce polskie forman-
ty: -ec: mêdrzec ← m¹dry, starzec ← stary; -owiec: sportowiec ← sport;
-awiec: latawiec ← lataæ; -eniec: m³odzieniec ← m³ody; -iniec: gociniec
← goæ; -lec: gnilec ← gniæ, rylec ← ryæ; -elec: rudzielec ← rudy, wisie-
lec ← wisieæ; -aniec: przebieraniec ← przebieraæ.
Z pras³owiañskiego formantu * -ica powsta³y w wyniku perintegracji i absorp-
cji czêci morfemu tematycznego przez sufiks nastêpuj¹ce formanty: -lica: strzê-
plica gatunek trawy ← strzêpiæ; -nica: suwnica ← suwaæ, omiornica ←
360

#1615
omioro; -enica: siostrzenica ← siostra, udzienica ← uzda; -alnica: kazal-
nica ← kazaæ, spawalnica ← spawaæ; -elnica: kadzielnica ← kadziæ, kro-
pielnica ← kropiæ; -ownica: piaskownica ← piasek, deszczownica ← deszcz;
-awica: latawica ← lataæ, lizgawica ← lizgaæ; -owica: krêtkownica na-
zwa choroby ← krêtki, ropowica nazwa choroby ← ropa.
W ten sam sposób powstawa³y tak¿e formanty przymiotnikowe, por. np.
-owaty: chamowaty ← cham, tumanowaty ← tuman; -owski: namiestni-
kowski ← namiestnik, sêdziowski ← sêdzia; -tliwy: gadatliwy ← gadaæ;
-ebny: æwiczebny ← æwiczyæ; sporadycznie równie¿ formanty czasownikowe,
np. -ywaæ: rozkazywaæ ← rozkaz.
Na zakoñczenie tego fragmentu rozwa¿añ warto przytoczyæ s³owa W. Do-
roszewskiego: Proces «przyrastania» koñcowych elementów tematów wyrazo-
wych do sufiksów i powstawania w ten sposób nowych sufiksów jest procesem
zawsze ¿ywym i daje siê obserwowaæ w bardzo licznych wypadkach. Liczba su-
fiksów powsta³ych wskutek tego procesu jest nierównie wiêksza ni¿ liczba tych,
których pochodzenie z samodzielnych wyrazów daje siê historycznie stwierdziæ146.
2.4.2.2. Powstawanie nowych formantów z koñcówek fleksyjnych147

Zmiany fleksyjne, które siê dokona³y w jêzyku ps³., nie pozosta³y bez wp³y-
wu na procesy derywacyjne. Najistotniejsz¹ z nich by³a niew¹tpliwie morfolo-
gizacja rodzaju gramatycznego, polegaj¹ca na tym, ¿e wyk³adnikiem rodzaju
gramatycznego sta³a siê koñcówka fleksyjna, tzn. rodzaj mêski mia³ w zasadzie
koñcówkê zerow¹, rodzaj ¿eñski koñcówkê -a, rodzaj nijaki koñcówki -o,
-e148. W takiej sytuacji do³¹czenie koñcówki rodzajowej (lub jej odciêcie) sta-
wa³o siê procesem nie tylko fleksyjnym, lecz równie¿ s³owotwórczym, powsta-
wa³y bowiem nowe formacje. Przeledmy to na kilku przyk³adach.
Koñcówka -a fleksyjny wyk³adnik rodzaju ¿eñskiego ju¿ w epoce ps³.
staje siê formantem s³owotwórczym, przede wszystkim w funkcji feminatyw-
nej,149 por. ps³. * raba ← * rabú i stpol. gocia ← goæ, stró¿a ← stró¿,
tecia ← teæ, wieszcza ← wieszcz150. Formant -a wykazuje pewn¹ produk-
146
W. Doroszewski, op.cit., s. 280.
147
W tym sformu³owaniu ujawniaj¹ siê wyrazicie odrêbnoci dwu metod s³owotwórczych.
W ujêciu diachronicznym mamy tu do czynienia z derywacj¹ sufiksaln¹; w ujêciu synchronicznym
z derywacj¹ bezafiksaln¹, konwersj¹ lub derywacj¹ paradygmatyczn¹.
148
Zob. III.3.2.; III.4.1.
149
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, Funkcje formantów..., op.cit., s. 130.
150
Stpol. opozycja nazwa mêska z formantem -Ø : nazwa ¿eñska z formantem -a znajduje
odniesienie w wyrazach zapo¿yczonych typu markiz (← fr. marquiz) → markiza (← fr. marquise).
361

#1615
tywnoæ w tworzeniu nazw w³asnych (zarówno rodzimego, jak i obcego pocho-
dzenia), por. Bronis³awa ← Bronis³aw, Józefa ← Józef, Ludwika ← Ludwik,
Piotra ← Piotr, Stanis³awa ← Stanis³aw, Wiêces³awa ← Wiêces³aw, Zdzi-
s³awa ← Zdzis³aw.
O regularnoci opozycji nazwy ¿eñskie z formantem -a : nazwy mêskie
z formantem -Ø mog¹ wiadczyæ formacje utworzone w procesie derywacji
ujemnej, tzn. poprzez odciêcie formantu -a, por. stpol. wierzepiec ← wie-
rzepica, sarn ← sarna, sar(n)ek ← sar(n)ka.
Formant -ê wywodzi siê z dawnej deklinacji * -êt-;151 wystêpuje m.in. w for-
macjach ch³opiê ← ch³op, go³êbiê ← go³¹b, kolê ← kozie³, paniê ← pan,
ptaszê ← ptak, (← * ptach), wróblê ← wróbel, w których pe³ni funkcjê
deminutywizuj¹c¹, oraz w formacjach bydlê ← byd³o, zwierzê ← zwierz,
w których pe³ni funkcjê syngulatywn¹152. Formant -ê wystêpuje równie¿ w wy-
razie ksi¹¿ê derywacie od ksi¹dz pan, w³adca pierwotnie rodzaju nija-
kiego, wspó³czenie rodzaju mêskiego, oraz w wyrazie niebo¿ê, derywacie od
niebogi153. Natomiast w wyrazach jagniê, cielê, prosiê, szczeniê, rebiê nie
mo¿emy stwierdziæ wystêpowania omawianego formantu, lecz jedynie koñcówki
fleksyjnej, poniewa¿ s¹ to wyrazy niemotywowane.
Wykszta³cenie siê z³o¿onej odmiany przymiotników i zwi¹zana z tym wyrazis-
toæ koñcówek rodzajowych -i//-y, -a, -e przyczyni³a siê do produktywnoci
identycznych z nimi formantów przymiotnikowych, por. np.: gêsi ← gê, kurzy
← kur, kura, owczy ← owca, lisi ← lis, cz³owieczy ← cz³owiek.
Genetycznie przymiotnikowymi koñcówkami s¹ formanty rzeczownikowe
w formacjach typu podkomorza ← podkomorzy, s³u¿¹ca ← s³u¿¹cy, radna
← radny, krewna ← krewny, wona ← wony (zob. 2.4.4.4.).
Fleksyjn¹ proweniencjê ma dzier¿awczy formant -ów, -owa, -owo (i zmo-
dyfikowany fonetycznie -ew, -ewa, -ewo) zwi¹zany genetycznie z koñcówk¹
dawnych tematów na * -u154 , por. np. w Leksykonie Jana M¹czyñskiego for-
mant -owa w funkcji feminatywnej: cesarzowa ← cesarz, hetmanowa ←
hetman, królowa ← król, myliwcowa ← myliwiec, piszczkowa ← piszczek,
popowa ← pop, smokowa ← smok, synowa ← syn, W³odkowa ← W³odek.
151
Zob. III.2.10.
152
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, op.cit.
153
Por. W. Kuraszkiewicz, Przyczynki wyrazowe, 1. Niebo¿e nieboszczyk, niebo¿e niebo-
rak, Jêzyk Polski1957, z. 2, s. 123.
154
Por. M. Brodowska-Honowska, S³owotwórstwo przymiotnika w jêzyku staro-cerkiewno-
-s³owiañskim, Wroc³aw 1960, s. 1129.
362

#1615
Formantem pochodzenia fleksyjnego jest równie¿ -ew (z tematów na * -Ú-)
powiadczony w toponimach Pe³tew, Narew, oraz w rzeczownikach pospoli-
tych cerkiew, chor¹giew, które w rozwoju historycznym polszczyzny uleg³y
leksykalizacji.
Genetycznie ³aciñsk¹ koñcówk¹ jest funkcjonuj¹cy w polszczynie formant
-us, por. pijus, ochlapus, wygibus, ordynus.
Ogólnie rzecz ujmuj¹c, trzeba stwierdziæ, ¿e formanty wywodz¹ce siê z koñ-
cówek fleksyjnych nie odznaczaj¹ siê w jêzyku polskim du¿¹ produktywnoci¹.
2.4.2.3. Powstawanie nowych formantów w wyniku kontaminacji

Kontaminacja polega na skrzy¿owaniu (tzn. czêciowym na³o¿eniu na sie-
bie) dwu formantów, w wyniku czego powstaje nowy formant. Oto wybrane
przyk³ady:
-nik (kierow-nik) () -czy (³ow-czy) → -niczy (celow-niczy, budow-niczy, le-
-niczy, mier-niczy, motor-niczy, nastaw-niczy, zwrot-niczy...);
-iwy (litoc-iwy) () -czy (poryw-czy) → -czywy (upor-czywy, ³ap-czywy,
zapal-czywy...).
Szczególnie czêsto kontaminacji ulegaj¹ formanty deminutywne i ekspresyw-
ne, np.:
-utki (mil-utki) () -eñki (mal-eñki) → -uteñki (cieni-uteñki, drobni-uteñ-
ki, pe³ni-uteñki, równi-uteñki, siwi-uteñki);
-usi (mal-usi) () -eñki (mil-eñki) → -usieñki (nag-usieñki, mil-usieñki, cich-
-usieñki, cal-usieñki, wolni-usieñki);
-da (buj-da) () -enda (leg-enda) → -êda (baj-êda, gaw-êda, pogaw-
-êd[k]a).
Jak wynika z przytoczonych przyk³adów, kontaminacji ulegaj¹ zarówno for-
manty genetycznie rodzime, jak i formanty zapo¿yczone.
Hybrydalny (rodzimo-obcy) charakter ma wiele formantów przymiotniko-
wych. Powsta³y one w wyniku kontaminacji wyg³osowych (przymiotnikowych
lub rzeczownikowych) morfemów wyrazów obcego pochodzenia i produktyw-
nych rodzimych sufiksów przymiotnikowych, por. np.:
-alny155 ← -al (← ³ac. -alis) () -ny (jadalny, dowiadczalny, dostrzegalny);
-iczny ← -icz (← ³ac. -icus) () -ny (ustawiczny, stanowiczny);
155
S. Rospond (Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1971, s. 215) dopuszcza
tak¿e inn¹ interpretacjê: jest to wynik kontaminacji -al imies³owowego oraz -ny pochodzenia przy-
miotnikowego.
363

#1615
-iñski ← -in (← ³ac. -inus) () -ski (sierociñski, podskarbiñski, wy³udziñ-
ski, europiñski);
-ywny ← -yw (← ³ac. -ivus) () -ny (sugestywny, efektywny).
W wyniku kontaminacji powsta³ tak¿e produktywny formant czasownikowy
-izowaæ, sk³adaj¹cy siê z rodzimego morfemu -owaæ i obcego pochodzenia
cz¹stki -iz (znajduj¹cej genezê w formie czasowników francuskich zakoñczo-
nych na -iser ← r³ac. -izare).
2.4.2.4. Powstawanie nowych formantów z samodzielnych wyrazów

Jest to rzadki sposób wzbogacania inwentarza polskich formantów. Omó-
wimy go na kilku przyk³adach.
1. Jak podaje W. Doroszewski,156 za wyraz pierwotnie samodzielny o zna-
czeniu ten, który dzia³a, czyni mo¿emy uwa¿aæ cz¹stkê -dziej, pochodz¹c¹ od
czasownika dziaæ robiæ (por. te¿ wspó³czesne dziaæ siê, dzieje historia), który
wystêpowa³ przede wszystkim w z³o¿eniach, np. w S³owniku... Lindego:157
ba³wanodziej snycerz lub malarz ba³wanów, czarodziej czarownik, dobro-
dziej dobroczyñca, drzewodziej ciela, ko³odziej który ko³a dzieje, to jest
dzia³a, robi, maciodziej co robi maci, psalmodziej psalmista, rogodziej
który rogi robi, rymodziej poeta, szk³odziej co szk³o robi, wasindziej
waszeæ dobrodziej, z³odziej co z³oæ dzia³a, z³otodziej alchemista, staraj¹-
cy siê z³oto zrobiæ oraz nieco póniejsze lekodziej farmaceuta (S³ownik wi-
leñski), a tak¿e popularne zw³aszcza w zwrotach grzecznociowych asan-
dziej, asindziej (skrót od acan dobrodziej) i mocidziej, mosztardziej, mo-
sterdziej (skrót od mi³ociwy dobrodziej). Zaginiêcie samodzielnego wyrazu
dziej wyranie os³abi³o jego pozycjê jako elementu z³o¿enia. Istotn¹ rolê ode-
gra³o te¿ nieu¿ywanie podstawowego czasownika dziaæ robiæ, co w konse-
kwencji doprowadzi³o do leksykalizacji elementu -dziej i sprowadzenia go do
roli formantu. W zwi¹zku z tym zatar³a siê ró¿nica miêdzy kompozycj¹ a dery-
wacj¹ pierwotny sk³adnik wyrazu z³o¿onego utraci³ przejrzystoæ s³owotwór-
cz¹, przesta³ byæ wyrazem motywowanym i sta³ siê wyk³adnikiem gramatycz-
nym, podobnie jak formanty -ciel, -arz, -nik w nazwach zawodów i wykonaw-
ców czynnoci.
2. Rzeczownik pó³ 1/2 jest samodzielnym wyrazem. Mo¿e równie¿ wy-
156
W. Doroszewski, Podstawy gramatyki polskiej, cz. 1, Warszawa 1963, s. 279; por. tak¿e
S. Rospond, op.cit., s. 142.
157
M.S.B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, t. IVI, Warszawa 18071814 (wyd. 2.: Lwów
18541860) parafrazy znaczeniowe podano wed³ug tego S³ownika...
364

#1615
stêpowaæ jako cz³on kompozycji, por. pó³centymetrowy maj¹cy 1/2 centy-
metra, pó³arkusz 1/2 arkusza, pó³kula 1/2 kuli, w których cz³on pó³- jest
nadal autosemantyczny, zachowuje swoje prymarne znaczenie158. Odrêbny typ
s³owotwórczy stanowi¹ konstrukcje typu pó³analfabeta prawie analfabeta,
pó³mrok prawie mrok, pó³aksamit welwet, tkanina poledniejsza od aksa-
mitu, pó³anio³ prawie anio³, pó³bia³y bia³awy, pó³¿ywy ledwie ¿ywy, pó³-
panek udaj¹cy pana, pozuj¹cy na pana, pó³wysep czêæ ziemi z trzech stron
oblana wod¹, w których pó³ traci swe pierwotne znaczenie, staje siê synse-
mantyczny, a tym samym zaczyna funkcjonowaæ jako element derywatu (nie
kompozycji) i spada do roli formantu.
Proces przechodzenia wyrazów z p³aszczyzny leksykalnej na p³aszczyznê
gramatyczn¹, czyli proces zatracania samodzielnoci semantycznej, dokona³ siê
tak¿e w historycznych imionach dwucz³onowych, w których cz¹stki -s³aw, -mir,
-stan, -mi³ uleg³y degradacji i sta³y siê formantami (zob. 3.5.).
3. Zapo¿yczylimy bezporednio z ³aciny wyraz magister (³ac. magister);
z tego samego ród³a, lecz za porednictwem czeskim, wyraz mistrz (czes. mistr)
oraz za porednictwem niemieckich kompozycji cz³ony -mistrz, -majster, por.
np.: kapelmistrz kapelmajster (niem. Kapellmeister), koncertmistrz
koncertmajster (niem. Konzertmeister), pocztmistrz pocztmajster (niem.
Postmeister), rotmistrz rotmajster (niem. Rittmeister), wachmistrz wach-
majster (niem. Wachtmeister).
Obok zapo¿yczeñ zaczynaj¹ siê pojawiaæ polskie formacje, polskie neolo-
gizmy por. w XVI w. gwiazdmistrz astronom, gwiazdarz, w XVII w. lew-
mistrz odlewnik, w XIX w. drógmistrz dró¿nik, w XX w. chlewmistrz
chlewiarz. Jest rzecz¹ charakterystyczn¹, ¿e w tych derywatach mistrz →
-mistrz, a wiêc wyraz ten traci swe pierwotne znaczenie zarz¹dzaj¹cy, kierownik
i specjalizuje siê w funkcji tworzenia nazw zawodów, staje siê alternatywny do
formantów -nik, -arz. Jest to wiêc swoisty proces degradacji semantycznej i for-
malnej autosemantyczny wyraz mistrz spada do roli formantu s³owotwór-
czego159.
Podobny proces obserwujemy w odniesieniu do zapo¿yczonego formantu
-man (niem. Mann cz³owiek, mê¿czyzna), por. stpol. gusman gularz, gw.
druhman druh, nowsze liczman pracownik portowy licz¹cy poszczególne
sztuki towaru podczas za³adunku i roz³adunku w porcie. Omawiany proces
158
Por. K. Solarz, Ewolucja znaczeniowa wyrazu pó³..., op.cit.
159
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, Czy istnieje w jêzyku polskim formant -mistrz, Slavia
Occidentalis 1988, XLV, s. 3540.
365

#1615
mo¿na tak¿e zaobserwowaæ w wyrazach-formantach -log, -logia, -fil, -filia,
-fob, -fobia, które prymarnie nale¿a³y do leksyki polskiej (o genezie obcojê-
zycznej), a nastêpnie poprzez stadium zanikania wyrazów z³o¿onych zesz³y do
roli formantów, tj. sta³y siê morfemami gramatycznymi.
2.4.3. FORMANTY OBCEGO POCHODZENIA
2.4.3.1. Zapo¿yczanie formantów

Rozpowszechnionym sposobem wzbogacania inwentarza formantów jest
zapo¿yczanie tych elementów s³owotwórczych z innych systemów jêzykowych
(jêzyków obcych) lub z systemów gwarowych tego samego jêzyka.
Termin formant obcy, formant zapo¿yczony jest definiowany w zale¿noci
od stosowanej metody badawczej. W ujêciu diachronicznym (historycznym)
formantem obcym jest taki element s³owotwórczy, który zosta³ wyabstrahowa-
ny na gruncie jêzyka polskiego z wyrazów zapo¿yczonych (obcego pochodze-
nia) i tworzy tu nowe derywaty od podstaw rodzimych (lub wczeniej przyswo-
jonych)160. W takim ujêciu formantami obcymi s¹ np. -unek i -ulec, które w ana-
lizie synchronicznej s¹ traktowane jako rodzime161. Nie s¹ natomiast formanta-
mi w rozumieniu historycznym cz¹stki -cja w indukcja, ewolucja, -ata w apro-
bata, kasata, poniewa¿ nie tworz¹ one derywatów od podstaw rodzimych.
Powszechnie przyjmuje siê zasadê, ¿e zapo¿ycza siê nie poszczególne mor-
femy s³owotwórcze, lecz ca³e wyrazy, z których nastêpnie wyabstrahowuje siê
dany formant. Zapo¿yczanie wyrazu lub czêciej grupy wyrazów z charak-
terystycznym morfemem jest zaledwie pierwszym etapem w procesie przejmo-
wania przez jêzyk polski obcych formantów. Drugim etapem jest uzyskanie,
przynajmniej przez jeden wyraz z tej serii zapo¿yczeñ, podzielnoci s³owotwór-
czej. Dzieje siê tak m.in. w wyniku:
zapo¿yczania ca³ych rodzin wyrazowych, np.: szmelcerz, szmelcowaæ,
szmelcowy, szmelctygier; barbaryzm, barbaria, barbarzyñca, barbarzyñstwo;
ateizm, ateista; mord, mordowaæ, morderz, morderca;
wystêpowania formacji wspó³pochodnych, np.: fa³szerz, fa³szyrz, fa³szarz,
fa³esznik; empiryzm, empiria, empiryka; pedantyzm, pedanctwo, pedanteria;
asonacji i adideacji wyrazów obcych z rodzimymi, np.: pa³kierz ← niem.
160
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, Sposoby przejmowania obcych formantów rzeczowniko-
wych do polskiego systemu s³owotwórczego, Poradnik Jêzykowy 1986, z. 4, s. 222228.
161
Por. np. R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, S³owotwórstwo wspó³czesnego jêzyka polskiego.
Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa 1979, s. 66, 175.
366

#1615
Pauker dobosz skojarzony z rodzimym wyrazem pa³ka i interpretowany
jako ten, który uderza pa³kami; wagus ← ³ac. vagus tu³acz, w³óczêga, por.
te¿ wagowaæ siê ← ³ac. vagari tu³aæ siê i rodzime wagowaæ siê wahaæ siê,
byæ niezdecydowanym, oci¹gaæ siê (od waga ← niem. Wägen, wiegen);
kalkowania tematów s³owotwórczych zapo¿yczanych wyrazów, np.: niem.
Kreuzholz → krzy¿ulec, Krummholz → krêpulec;
tworzenia formacji aluzyjnych, np.: juwenalia → piernikalia uroczystoci
jubileuszowe, pedanteria → skakanteria nie³ad, nieporz¹dek.
Dopiero taki wyraz zapo¿yczony, który uzyska³ podzielnoæ s³owotwórcz¹,
staje siê formacj¹ modelow¹ dla nowego typu s³owotwórczego w polszczynie.
Oznacza to zarazem wyodrêbnienie z wyrazu genetycznie obcego cz¹stki s³o-
wotwórczej formantu, za pomoc¹ którego mog¹ byæ derywowane wyrazy od
podstaw rodzimych.
2.4.3.2. Symbioza s³owotwórcza162

W ujêciu diachronicznym jest to zjawisko uto¿samiania siê sufiksów iden-
tycznych fonetycznie, ale ró¿nych genetycznie. Przyk³adowo sufiks
-ada (← ps³. * -ada, np. gromada) uto¿samia siê z sufiksem -ada wyabstra-
howanym z w³oskich zapo¿yczeñ typu arlekinada (← w³os. Arlecchinata), por.
arlekin; bufonada (← w³os. buffonata), por. bufon; oraz z zapo¿yczeñ fran-
cuskich typu defilada (← fr. defilade), por. defilowaæ; galopada (← fr. ga-
lopade), por. galopowaæ. Wynikiem tej symbiozy jest produktywny
w XX-wiecznej polszczynie formant -ada, wystêpuj¹cy m.in. w takich forma-
cjach, jak: b³azenada, dziecinada, klownada, gawronada, sankada.
Formant -ita//-yta jest zwi¹zany genetycznie z greckimi zapo¿yczeniami na
-ites i ³aciñskimi na -ita, np.: adamita, lewita, metropolita. Jest on wyspecja-
lizowany w tworzeniu nazw osobowych, por. rodzime miechowita zakonnik
ze zgromadzenia bo¿ogrobców, czyli strzeg¹cych Grobu Chrystusa, którzy mieli
siedzibê w Miechowie, Lechita potomek Lecha, Polak, Lelewelowski neo-
logizm zlechita szlachcic; por. te¿ nazwy w³asne typu Miechowita, Wadowi-
ta, Kaszubita, Leopolita. ród³em drugiego formantu -ita//-yta jest s³owiañski
kontynuant pie. * -ito, zachowany zw³aszcza we wschodnios³owiañskich zapo-
¿yczeniach typu najmita, w³ókita, wró¿bita. Stpol. wyraz pokryta dissimula-
tor, ob³udnik (S. Urbañczyk (red.), S³ownik staropolski; u Jakuba Wujka tyl-
ko w formie pokryciec) nawi¹zuje z jednej strony do sufiksu o pras³owiañskiej
162
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, Symbioza s³owotwórcza [w:] Sprawozdania Wydzia³u Filolo-
giczno-Filozoficznego PTPN, nr 103 za rok 1986, Poznañ 1988, s. 8083.
367

#1615
proweniencji, z drugiej za widoczny jest wp³yw zapo¿yczonego z ³aciny wyra-
zu hipokryta o identycznym znaczeniu. Rezultaty symbiozy tych sufiksów wi-
dzimy w formacji panamita cz³owiek, który bra³ udzia³ w panamie, tj. w oszu-
stwie (S³ownik warszawski).
Podobne procesy symbiozy obserwujemy tak¿e w historii formantów
-us, -ulec.
2.4.3.3. Zapo¿yczone formanty sufiksalne

Orientacyjny rejestr sufiksalnych formantów zapo¿yczonych przedstawia siê
nastêpuj¹co:
-acja (pielêgnacja, rabacja), wariant -izacja (szufladyzacja); -ada (dzie-
cinada, gawronada), warianty: -iada (baraniada, gitariada), -inada (¿aki-
nada), -onada (burszonada); -aj³o (rêbaj³o, wykidaj³o); -alia (piernikalia
uroczystoci jubileuszowe, uroczystalia, ¿wirkonalia wiêto studenckie ob-
chodzone w Domu Studenta przy ul. ¯wirki i Wigury); -ancja (okpiwancja,
wyrwancja); -anda (hulanda); -ando (mruczando); -ans (podrygans, wyra-
¿ans); -ant (cigant, umizgant, za³ogant, dy¿urant); -arium (rozkoszarium);
-ariusz (abecadariusz, ordynariusz ordynus); -as (brudas, kubas); -at (le-
gat ten, co (chêtnie) lega, pomponat); -ator (kolczykator, powielator); -atura
(ciêgatura); -atyka (bijatyka, pijatyka); -eria (chuliganeria, ³obuzeria, ³y-
kieria); -erz (blunierz, miecerz, walcerz); -es (flores, kwiates); -eusz (chu-
deusz, s³abeusz), warianty: -ateusz (gadateusz), -ausz (m¹drausz); -inier//
-ynier (uciekinier, kosynier); -ista (wieloboista); -ita (miechowita, Lechita);
-izm (kapcanizm, wszystkoizm, zamordyzm); -ia (cygania, pisaria, luteria);
-jusz (g³¹biusz, utracjusz); -uk (figlarczuk, lokajczuk); -ulec (krzywulec,
sêkulec); -unek (poca³unek, poczêstunek); -us (babus, opijus, piêtrus); -usz
(kolusz, malusz).
W funkcji formantów mog¹ tak¿e wystêpowaæ pierwotnie samodzielne wy-
razy, bêd¹ce równie¿ cz³onami wyrazów z³o¿onych, np.: -mistrz (chlewmistrz
chlewiarz); -man (stpol. gusman gularz, gw. druhman druh, dru¿ba, rod.
mors. liczman cz³owiek licz¹cy poszczególne elementy za³adunku statku w por-
cie).
W zakresie s³owotwórstwa przymiotników odnajdujemy równie¿ sufiksy
obcego pochodzenia. Ich cech¹ wspóln¹ i wyró¿niaj¹c¹ jest to, ¿e uleg³y one
adaptacji morfologicznej, która polega³a na po³¹czeniu, kontaminacji z rodzimymi
przyrostkami przymiotnikowymi. Oto wykaz formantów przymiotnikowych
zwieraj¹cych morfemy obce:
368

#1615
-al-ny (por. ³ac. formy zakoñczone na -alis, st¹d generalny); jadalny ←
jadaæ;
-icz-ny (por. ³ac. formy zakoñczone na -icus, st¹d fanatyczny, polityczny);
ustawiczny ← ustawiaæ;
-yl-ny (por. ³ac. formy zakoñczone na -ilis, np. infantilis, st¹d infantylny);
gnilny ← gniæ;
-ij-ny//-yj-ny (por. ³ac. formy zakoñczone na -ia, -io, np. appellatio, st¹d
apelacyjny); melodyjny ← melodia;
-iñ-ski//-yñ-ski (por. ³ac. formy zakoñczone na -inus, st¹d florentyñski);
starociñski ← starosta, g³uptasiñski ← g³uptas.
Formantem czasownikowym, zawieraj¹cym obcy genetycznie morfem jest -izo-
waæ, -yzowaæ, np. szufladyzowaæ uk³adaæ w szuflady; klasyfikowaæ. Zosta³ on
wyabstrahowany z rzeczowników na -izm//-yzm, por. polonizm polonizowaæ.
2.4.3.4. Zapo¿yczone formanty prefiksalne

Formantami obcymi s¹ równie¿ prefiksy wystêpuj¹ce w derywatach imien-
nych (rzeczownikowych i przymiotnikowych):
a- (gr. a-: asemita, asymetria): amoralny, aspo³eczny; anty- (gr. anti-:
antynomia, antysemita): antykocielny, antypañstwowy, antyrz¹dowy; arcy-
(gr. archi-, ³ac. archi-: archidiecezja, arcybiskup): arcydzie³o, arcyksi¹¿ê,
arcy³otr; kontr- (³ac. contr-: kontrargument, kontrakcja): kontrwywiad,
kontrpara; super- (³ac. super-: superrewizja, supersoniczny): supernowocze-
sny, supermê¿czyzna; pseudo- (gr. pseudos: pseudologia, pseudomorfizm):
pseudonaukowiec, pseudoludowy; ultra- (³ac. ultra: ultraakustyka): ultra-
dwiêki, ultranowoczesny, ultrafioletowy; wice- (³ac. vice-: viceregent, vi-
ceregencja): wicewojewoda, wicekról.
2.4.3.5. Chronologia zapo¿yczania formantów

Wyodrêbnianie siê formantów s³owotwórczych z wyrazów zapo¿yczonych
dokonywa³o siê najczêciej w okresie najwiêkszych oddzia³ywañ danego jêzy-
ka na polszczyznê. Dlatego te¿ mo¿emy przyj¹æ, ¿e chronologia pojawiania siê
poszczególnych formantów jest nastêpuj¹ca: formanty pochodzenia ³aciñsko-
-greckiego typu -acja, -atyka, -ista, -izm s¹ zwi¹zane z prze³omem epoki sta-
ropolskiej i redniopolskiej; z epok¹ staropolsk¹ s¹ równie¿ zwi¹zane formanty
pochodzenia niemieckiego -erz, -unek, -ulec; z XVII wieku pochodz¹ sufik-
salne po¿yczki wschodnie; zapo¿yczenia z jêzyka francuskiego dokonywa³y siê
w XVIIIXIX w.; najnowsze s¹ wp³ywy jêzyka angielskiego.
369

#1615
Dowodz¹ tego staro- i redniopolskie zapo¿yczenia leksykalne z poszcze-
gólnych jêzyków por. np. z ³ac.: aforyzm, dedykacyja, korespondencyja,
satysfakcyja; z jêz. niem.: alkierz, kacerz, prêgierz, wilkierz, frasunek, fise-
runk wizerunek; z jêz. rus.: ba³amut, czury³o strojni, elegant, szewlucha
szkapa, wereszczaka potrawa ze s³oniny; a tak¿e nowopolskie (2 po³.
XIX w.) zapo¿yczenia z jêz. ang.: kliper, lider, pinczer, poker, stoper, mityng,
sliping.
2.4.3.6. Kalki s³owotwórcze

Kalki s³owotwórcze, zwane równie¿ replikami, s¹ to wyrazy utworzone pod
wp³ywem i na wzór wyrazów obcych; kalkowanie (replikowanie) to odwzoro-
wywanie struktury obcego wyrazu za pomoc¹ rodzimych elementów morfolo-
gicznych.
Kalkowanie jest zatem specyficznym sposobem polonizowania wyrazów
obcych za pomoc¹ rodków s³owotwórczych. Najczêciej pojawia siê techni-
ka derywacyjna w okresie intensywnych zapo¿yczeñ leksykalnych z danego
jêzyka.
W okresie stpol. kalkowano g³ównie wyrazy ³aciñskie zwi¹zane z terminolo-
gi¹ chrzecijañsk¹, por. np.: ³ac. humanitas → cz³owieczeñstwo, ³ac. deitas
→ bo¿stwo, ³ac. absolutio → odpuszczenie, ³ac. transformatio → przeja-
wienie, ³ac. conscientia → s¹mnienie, ³ac. omnipotens → wszemog¹cy, ³ac.
misericordis → mi³osierdzie, ³ac. salvator → zbawiciel.
Odrêbn¹ grupê, z póniejszego okresu, stanowi¹ kalki terminologiczne, por.
np. terminy gramatyczne: ³ac. nomen → imiê, ³ac. nomen appellativum → imiê
pospolite, ³ac. nomen proprium → imiê w³asne, ³ac. genus → rodzaj, ³ac.
masculinum → mêski, ³ac. femininum → ¿eñski, ³ac. neutrum → ¿aden →
nijaki, ³ac. casus → spadek → przypadek, ³ac. gradus → stopieñ, ³ac. gra-
dus comparativus → stopieñ porównuj¹cy → stopieñ równy, ³ac. gradus
superlativus → stopieñ przewy¿szaj¹cy → stopieñ najwy¿szy, ³ac. prono-
men → namiestek → zaimek, ³ac. verbum → s³owo, ³ac. adverbum → przy-
s³owie → przys³ówek, ³ac. tempus → czas, ³ac. nominativus → mianuj¹cy
→ mianownik, ³ac. genetivus → rodz¹cy → dope³niacz itp.
Wyrazist¹ morfologicznie grupê replik wyrazów z³o¿onych, charakterystycz-
nych dla jêzyka niemieckiego, stanowi¹ m.in. takie struktury, jak: czasokres ←
niem. Zeitraum, czasopismo ← niem. Zeitschrift, duszpasterz ← niem. Seel-
sorger, korkoci¹g ← niem. Korkzieher, ksiêgozbiór ← niem. Büchersamm-
lung, listonosz ← niem. Briefträger, parostatek ← niem. Dampfschiff, wia-
370

#1615
topogl¹d ← niem. Weltanschauung, ogniotrwa³y ← niem. Feuerfest, wia-
t³oczu³y ← niem. Lichtempfindlich, miarodajny ← niem. Massgebend, wy-
porodkowaæ ← niem. Ermitteln, g³ówkowaæ ← niem. weghöpfe(l)n, naskok
← niem. Ansprung, ogniomistrz ← niem. Brandmeister, koncertmistrz ←
niem. Konzertmeister, drylownik ← niem. Drillmaschine, peklówka ← niem.
Pöckelfleisch.
Kalkami wyrazów rosyjskich s¹ przyk³adowo: brakoróbstwo ← ros. bra-
kodielstwo, rozpracowaæ ← ros. rozrabotat, przenos ← ros. pierienos,
byd³obójnia ← ros. skotobojnia, pó³szwadron ← ros. po³ueskadron, upe³-
nomocniony ← ros. upo³nomocziennyj, bezrz¹d ← ros. bieznaczalie, bie-
zw³astie, g³ównodowodz¹cy ← ros. g³awnokomandujuszczij, ogólnokszta³-
c¹cy ← ros. obszczieobrazowatielnyj, prawomylnoæ ← ros. prawomyslie,
podtrzymaæ ← ros. poddier¿iwat.
Swojsko brzmi¹cy nastolatek jest w rzeczywistoci formacj¹ ukszta³towa-
n¹ pod wp³ywem ang. teenager, podobnie nadwaga ← ang. overweight,
wiatrówka ← ang. wind-jacket.
Kalki s³owotwórcze to w istocie kryptozapo¿yczenia struktur morfologicz-
nych obcych polszczynie. Szczególn¹ produktywnoæ, jak wynika z przytoczo-
nych przyk³adów, wykazuj¹ w zakresie wyrazów z³o¿onych.
2.4.3.7. Formanty regionalno-gwarowe

W rozwoju historycznym polszczyzna ogólna wzbogaci³a siê nie tylko o for-
manty zapo¿yczone z obcych systemów jêzykowych, lecz równie¿ o formanty
wywodz¹ce siê z rodzimych systemów regionalno-gwarowych.
Przyk³adowo genezê mazowieck¹ ma formant -ak, np.: kurczak (kurczê),
szczeniak (szczeniê), a nawet halniak wiatr halny, poniatoszczak most
Poniatowskiego; z tym regionem jest równie¿ zwi¹zany czasownikowy formant
-ywa-//-iwa-, np.: pokonywam, wykonywam, wymachiwam. Z regionu l¹s-
ko-ma³opolskiego pochodzi formant -aczka, konkuruj¹cy z ogólnopolskim
-arka, np.: rêbaczka rêbarka, ³amiaczka ³amiarka, gadaczka tuba, ra-
dio. Genezê wielkopolsk¹ ma przymiotnikowy formant -ny w formacjach bocz-
ny, dolny.
2.4.4. NOWE FUNKCJE FORMANTÓW
2.4.4.1. Wielofunkcyjnoæ formantów odziedziczonych

Zmiany w zasobie typów s³owotwórczych polegaj¹ nie tylko na wychodze-
371

#1615
niu z u¿ycia pewnej liczby formantów i na wprowadzaniu do systemu morfolo-
gicznego nowych (wytworzonych w polszczynie lub wczeniej zapo¿yczonych),
lecz równie¿ na wykszta³caniu nowych funkcji formantów ju¿ istniej¹cych. Przyj-
muje siê bowiem, ¿e pierwotnie ka¿dy formant mia³ tylko jedn¹ sobie w³aciw¹
funkcjê. S³owotwórstwo pras³owiañskie wskazuje jednak, ¿e wiele formantów
charakteryzowa³o siê ju¿ wtedy wielofunkcyjnoci¹. Oto kilka przyk³adów:
formant -a wystêpowa³ w funkcji feminatywnej, by³ wyk³adnikiem ¿eñsko-
ci, np.: * zmüja ← * zmüjü smok, * korva ← * korvú wó³; tworzy³ te¿
rzeczowniki abstrakcyjne, np. * kosa ← * èesati; collectiva typu * gospoda
← * gospodü oraz mêskie nomina agentis typu * vojevoda ← * vojinü ¿o³-
nierz + * vedQ;
formant -akú wystêpowa³ w funkcji tworzenia nazw wykonawców czyn-
noci * bujakú, nazw nosicieli cech * novakú, nazw odrzeczownikowych
typu * rodakú, * rybakú;
formant -ica pe³ni³ m.in. funkcjê feminatywn¹ * proroèica, substantywi-
zowa³ przymiotniki * grì÷nica, tworzy³ formacje deminutywne
* múica, * dìvica.
2.4.4.2. Reinterpretacja formacji

Pojawienie siê nowej funkcji formantu wi¹¿e siê czêsto z reinterpretacj¹
okrelonej struktury s³owotwórczej. Przyk³adowo, ps³. formant * -ikú → pol.
-ik//-yk tworzy³ formacje odprzymiotnikowe o znaczeniu nosiciel cechy wyra-
¿onej podstaw¹ s³owotwórcz¹, np.: m³odzik m³ody cz³owiek, letnik letnia
sukienka, grzesznik grzeszny cz³owiek. Wiele derywatów odprzymiotniko-
wych tego typu s³owotwórczego uzyskiwa³o now¹ motywacjê, np. letnik su-
kienka na lato, grzesznik cz³owiek, który grzeszy lub cz³owiek, który ma
grzechy, co w konsekwencji prowadzi³o do reinterpretacji tych struktur:
let+nik, grzech+nik. W rezultacie formant -nik zacz¹³ wystêpowaæ w wielu
nowych funkcjach, tworzy np. nazwy wykonawcy czynnoci: kierownik (kie-
rowaæ), pracownik (pracowaæ); nazwy zawodów: lirnik, urzêdnik; nazwy
narzêdzi: nasuwnik, narubnik, lutownik; nazwy miejsc: go³êbnik, kurnik,
mietnik.
Odziedziczony z jêz. ps³. formant -d³o tworzy³ czasownikowe nazwy narzê-
dzi, por. myd³o, szyd³o, kowad³o, wêdzid³o. W wyniku absorpcji tematyczne-
go -i- (por. czerni-d³o ale malow-id³o) przyj¹³ postaæ -id³o//-yd³o. Formacja
straszyd³o mog³a wiêc mieæ podwójn¹ interpretacjê: formant -d³o + podstawa
s³owotwórcza straszyæ lub formant -yd³o + podstawa s³owotwórcza strach.
372

#1615
Reinterpretacja wyrazu straszyd³o jako derywatu odrzeczownikowego zapo-
cz¹tkowa³a now¹ funkcjê, tj. funkcjê augmentatywn¹ formantu -id³o//-yd³o, i no-
wy, obecnie bardzo produktywny, typ s³owotwórczy: pimid³o, wierszyd³o,
powiecid³o, romansid³o...
2.4.4.3. Irradiacja morfologiczna

Terminem irradiacja pos³uguj¹ siê specjalici z wielu dyscyplin naukowych:
fizyki, medycyny, psychologii, a tak¿e jêzykoznawstwa. Jest to spolszczona
wersja póno³aciñskiej formy irradiatio ← irradiare, sk³adaj¹cej siê z prefik-
su ir- (← in-) oraz morfemu leksykalnego radiatio promieniowanie, promie-
nienie a zatem jej rodzimym odpowiednikiem jest opromienienie. W odnie-
sieniu do s³owotwórstwa irradiacj¹ morfologiczn¹ nazywamy proces prece-
densowego oddzia³ywania wyrazistego (semantycznie i//lub strukturalnie) wyra-
zu, wokó³ którego powstaje nowy typ s³owotwórczy. Oto przyk³ad:
Ps³. formant * -ücü ← * -ükú w derywatach odrzeczownikowych pe³ni³ funk-
cjê deminutywno-hipokorystyczn¹. Jej lady odnajdujemy m.in. w nazwach
osobowych typu ojciec, wujec, ch³opiec... oraz gociec dobry, mi³y, ma³y goæ
przy czym od pocz¹tku by³a to nazwa eufemiczna, nadawana ró¿nym choro-
bom nerwowym, miêniowym, kostnym, nazywanie bowiem chorób mi³ymi
okreleniami by³o powszechnym sposobem zapobiegania tym chorobom. Go-
ciec zapocz¹tkowa³ nowy typ s³owotwórczy nazw chorób i dolegliwoci, por.
liszajec, pó³pasiec.
Przyjmuje siê tak¿e, ¿e formacj¹ modelow¹ dla npol. typu s³owotwórczego
zegarynka, pogodynka... sta³a siê dawna nazwa automatycznego urz¹dzenia
muzycznego katarynka. Zapewne pod wp³ywem bêd¹cego adaptacj¹ fr.
cognac, niepodzielnego s³owotwórczo, wyrazu koniak powsta³y nazwy napo-
jów alkoholowych winiak, jarzêbiak, winiak (ale zarazem: winiówka, orze-
chówka, pomarañczówka).
2.4.4.4. Konwersja
W ujêciu diachronicznym konwersja polega na przejciu derywatu z jednej
klasy czêci mowy do innej klasy bez zmiany znaczenia. Temu przejciu towa-
rzyszy nabywanie przez dany formant nowych funkcji. Najczêciej mamy tu do
czynienia z sufiksami genetycznie przymiotnikowymi, które wtórnie sta³y siê for-
mantami rzeczownikowymi. Oto rejestr wybranych przyk³adów:
-owa, por. królowa, bratowa, teciowa, szefowa (historycznie tak¿e na-
zwy w³asne typu W³oszczowa, Czêstochowa); -owe, por. nazwy op³at typu
373

#1615
mostowe, drogowe, wpisowe, kieszonkowe, roz³¹kowe, gapowe; -owo, por.
nazwy w³asne typu Wejherowo, W³adys³awowo; -owy, por. borowy, bufeto-
wy, dru¿ynowy, dwigowy, hamulcowy, ksiêgowy, piecowy, suwnicowy, m³o-
towy; -ów, por. nazwy w³asne typu Janów, Kraków, Ojców; -na, por. terminy
matematyczne typu dzielna, odjemna, mno¿na; -ne, por. nazwy danin i op³at
typu pog³ówne, strawne, przewone, znalene; -ny, por. wony, krewny, radny,
podró¿ny; -in, por. nazwy w³asne typu Lubin, Marysin, Teresin; -ina, por.
podstolina, starocina, Sapie¿yna; -ino, por. nazwy w³asne typu Mylêcino,
Rogalino; -sk(o), por. wojsko (stpol. wojska) oraz nazwy w³asne typu
Gdañsk(o), Bielsko, K³odzko, Radomsko; -ski, por. gadulski, guzdralski;
-icki, por. wygodnicki, potrzebnicki.
Wiele formantów imies³owowych wzbogaci³o inwentarz formantów przymiot-
nikowych (a wtórnie tak¿e rzeczownikowych), por. np.: -³y, por. obrzyd³y, po-
siwia³y, po¿ó³k³y, smag³y, uleg³y, wychud³y, wymok³y, zaciek³y, zniewiecia-
³y, zsiad³y, zsiwia³y; -my, por. ³akomy, rzekomy, niewiadomy, wiadomy, wi-
domy, znajomy, znikomy, wiadomy; -ny, por. znany, s³yszany, poz³acany,
wygadany, badany, zacofany, zaufany, zakochany, us³uchany; -¹cy, por. cier-
pi¹cy, gor¹cy, myl¹cy, pal¹cy, s³u¿¹cy, poci¹gaj¹cy (zob. 2.1.2.1. Derywa-
cja syntaktyczna).
2.5. Zmiany w zakresie aktywnoci formantów
We wspó³czesnej polszczynie wystêpuj¹ formanty jednostkowe, np.: -ym

(ojczym), -yga (dziadyga), -aw (rêkaw); s¹ te¿ formanty tworz¹ce kilka lub
kilkanacie derywatów, np. -ba (chwalba, chwiejba, glêdba, koba, palba,
proba, rzeba, siejba, s³u¿ba, strzelba, wró¿ba), -e¿ (grabie¿, kradzie¿, ³u-
pie¿, trzebie¿), -al (brzuchal, brzydal, dr¹gal, drwal, gontal, góral, kowal,
Moskal, nochal, nogal, nosal, synal, w¹sal) oraz formanty tworz¹ce setki
wyrazów, np.: -anie//-enie, -ec, -oæ (z licznymi wariantami).
Zdolnoæ tworzenia nowych formacji nazywa siê produktywnoci¹ forman-
tów. Formanty jednostkowe s¹ nieproduktywne, czêsto stanowi¹ one dziedzic-
two pras³owiañskie. Formanty o ograniczonej produktywnoci najczêciej tworz¹
równie¿ zamkniête klasy wyrazów, czyli nieproduktywne typy s³owotwórcze.
Natomiast formanty produktywne tworz¹ produktywne typy s³owotwórcze, tzn.
takie klasy wyrazów o okrelonej strukturze s³owotwórczej, które w razie
potrzeby mog¹ byæ uzupe³niane, czyli charakteryzuj¹ siê potencj¹ s³owotwórcz¹.
374

#1615
Ocena produktywnoci danego typu s³owotwórczego jest uzale¿niona od
perspektywy czasowej. Oto mog³oby siê wydawaæ, ¿e produktywnoæ formantu
-owe, wyspecjalizowanego w funkcji tworzenia nazw op³at i powinnoci, jest
uwarunkowana realiami staropolskimi i w zwi¹zku z tym do tej epoki ogra-
niczona, por. bykowe, czopowe, dachowe, jarmarkowe, ko³owe, kot³owe,
kwitowe, mostowe, ³anowe, portowe, sto³owe, s¹¿niowe. Okazuje siê jed-
nak, ¿e wspó³czenie jego produktywnoæ jest reaktywowana, por. bykowe
posp. podatek starokawalerski (wobec stpol. op³ata za spowodowanie ci¹-
¿y), gapowe, frycowe, postojowe, roz³¹kowe, wpisowe...
Niew¹tpliwie najwiêkszy wp³yw na produktywnoæ typów s³owotwórczych
wywieraj¹ czynniki kulturowe i cywilizacyjne. Pr¹dy renesansowe wymusi³y
powstanie setek terminów naukowych, nazw abstrakcyjnych ujawni³a siê wtedy
szczególna produktywnoæ formantów -oæ, -stwo. Rozwój cywilizacyjny
w XIX w., a zw³aszcza w XX w., przyczyni³ siê do powo³ania rozbudowanych
klas wyrazów z sufiksami -arz, -nik, -arnia, -owiec; wiek XX sprzyja tak¿e
produktywnoci formantów miêdzynarodowych (g³ównie pochodzenia grecko-
-³aciñskiego).
Produktywnoæ formantów rozpatrywana w aspekcie s³owotwórczym mo-
tywuje siê wieloma czynnikami, m.in. wyrazistoci¹ strukturaln¹ i semantyczn¹
(por. formanty jednofunkcyjne, np.: -oæ, -ciel), baz¹ derywacyjn¹ (³¹czliwoæ
z ró¿nymi podstawami s³owotwórczymi), postaci¹ fonetyczn¹ (np. formanty
zawieraj¹ce spó³g³oski s, , sz, ch s¹ nacechowane ekspresywnie), jakoci¹ i za-
kresem alternacji fonetycznych163.
W aspekcie diachronicznym wa¿na jest nie tylko produktywnoæ formantów,
mierzona wielkoci¹ odpowiadaj¹cych im typów s³owotwórczych, lecz przede
wszystkim ich aktywnoæ, która przejawia siê we wzajemnych relacjach z inny-
mi równowa¿nymi elementami s³owotwórczymi. Przyk³adowo, wyabstrahowa-
ny z zapo¿yczeñ ³aciñskich w okresie rpol. formant -us164 zaczyna zdobywaæ
sobie przestrzeñ w systemie s³owotwórczym polszczyzny konkuruj¹c z forman-
tami wspó³funkcyjnymi, zw³aszcza z -as, -u, -ys, -usz, -ch. Powstaj¹ wiêc
dublety: biegas biegus, ch³opas ch³opus, golas golus, ³otras ³otrus,
pijas pijus, wielgas wielgus. Pojawiaj¹ siê tak¿e formacje oboczne za-
koñczone na -u i -us, np. garbu garbus, legu legus, lizu lizus, ³aj-
163
Por. H. Satkiewicz, Kryterium ilociowe jako wskanik produktywnoci formantów s³owo-
twórczych, Prace Filologiczne 1969, XIX, s. 109118.
164
Por. K. D³ugosz-Kurczabowa, Formant -us w jêzyku polskim, Slavia Occidentalis 1981,
XXXVIII, s. 1532.
375

#1615
du ³ajdus, ³gu ³gus, piju pijus, umizgu umizgus; formacje obocz-
ne zakoñczone na -uch i -us, np. leniuch lenius, lizuch lizus, nadêtuch
nadêtus, ob¿artuch ob¿artus, uparciuch upartus, wycieruch wycie-
rus; formacje oboczne zakoñczone na -usz i -us, np.: miêkusz miêkus, wiel-
kusz wielgus.
Wyspecjalizowany w tworzeniu nacechowanych ekspresywnie nazw osób
formant -us wszed³ w relacje z innymi, produktywnymi w tej funkcji, formanta-
mi, np. -acz: biegacz biegus, lizacz lizus, szczekacz szczekus, umizgacz
umizgus; -ak//-ak: cherlak cherlus, cwaniak cwanus, dworak dwo-
rus, ³ajdak ³ajdus, pijak pijus; -arz: cebularz cebulus, ³garz ³gus,
plotkarz plotkus, grandziarz grandus; -ca: chwalca chwalus, k³amca
k³amus, opijca opijus, zdzierca zdzierus; -ec: nerwowiec nerwus,
oberwaniec oberwus, s³u¿alec s³ugus, wisielec wisus, zgnilec zgni-
lus; -on: kujon kujus, szlagon szlagus; -ant: birbant birbus, emigrant
emigrus, umizgant umizgus; -ulec: nagulec nagus; -er: politykier
politykus.
Aktywnoæ formantu -us mierzy siê nie tylko liczb¹ formacji, derywowanych
za jego pomoc¹ (ok. 140), lecz tak¿e relacjami z innymi wspó³funkcyjnymi for-
mantami.
Dla opisu w perspektywie diachronicznej wa¿ne s¹ równie¿ nastêpuj¹ce
aspekty: chronologia, tzn. ustalenie nastêpstwa czasowego produktywnoci
wspó³funkcyjnych formantów, inaczej mówi¹c, ustalenie, który formant zastê-
puje inny, lub przez który jest rugowany; trwa³oæ, tzn. okrelenie, czy forma-
cje z danym formantem by³y w u¿yciu tylko w pewnym okresie, czy te¿ na sta³e
wesz³y do polszczyzny; frekwencja, tzn. okrelenie czêstoci wystêpowania
w dostêpnych tekstach. Mo¿e siê bowiem zdarzyæ sytuacja, ¿e nie hamowana
niczym produktywnoæ formantu oraz du¿a frekwencja formacji staj¹ siê czyn-
nikami ograniczaj¹cymi aktywnoæ danego formantu. Tak w³anie by³o z for-
mantem -oæ165. Jego nadproduktywnoæ w 1. po³owie XVI w. by³a ograni-
czana w tekstach literackich przez rzadziej wystêpuj¹cy, odczuwany jako bar-
dziej elegancki, formant -stwo.
Monografia E. Mróz-Ostrowskiej, powiêcona formantowi -oæ w XVI w.,
ukazuje wieloaspektowoæ badañ s³owotwórczych w ujêciu diachronicznym:
relacje z polszczyzn¹ poprzedniej epoki i ze stanem wspó³czesnym; miejsce
165
Zob. E. Mróz-Ostrowska, Rzeczowniki z przyrostkiem -oæ w jêzyku XVI w. [w:] Odrodze-
nie w Polsce, cz. II: Historia jêzyka, Wroc³aw 1962, s. 303504.
376

#1615
badanego formantu w systemie jêzyka, przyczyny jego produktywnoci i ogra-
niczeñ w tej p³aszczynie, zakresy wystêpowania formacji zakoñczonych na -oæ
i wspó³pochodnych; zró¿nicowania stylistyczne badanych formacji, wp³yw czyn-
ników pozajêzykowych na produktywnoæ okrelonych typów s³owotwórczych.
Brak takich w³anie kompletnych i porównywalnych opisów procesów pro-
duktywnoci oraz aktywnoci wielu innych formantów uniemo¿liwia przedsta-
wienie tu pe³nego obrazu ewolucji systemu s³owotwórczego polszczyzny w za-
kresie derywacji (zob. 1.1.).
377

#1615
3. KOMPOZYCJA
3.1. Terminy i definicje
Kompozycja (³ac. compositio z³o¿enie, uk³ad) to proces s³owotwórczy

polegaj¹cy na tworzeniu wyrazów (derywatów) z³o¿onych co najmniej od
dwóch podstaw. W zale¿noci od si³y spojenia cz³onów sk³adowych wyrazy
z³o¿one dzielimy na zestawienia, zrosty, z³o¿enia, które od nazwy procesu
bywaj¹ równie¿ ³¹cznie nazywane kompozycjami. W takim rozumieniu kom-
pozycjami s¹, przyk³adowo, takie wyrazy z³o¿one, jak: Nowa Huta, dobranoc,
Bia³ystok, D³ugopole, Czarnolas, bia³og³owa, listonosz, Bogumi³, Stanis³aw.
Termin kompozycja wspó³czenie zwykle czêciej bywa stosowany w zna-
czeniu wê¿szym, odpowiadaj¹cym treci jego ³aciñskiej podstawy wyrazowej,
którego polskim odpowiednikiem jest termin z³o¿enie. W takim rozumieniu
kompozycjami (z³o¿eniami) s¹ sporód podanych wy¿ej przyk³adów tylko
nastêpuj¹ce wyrazy z³o¿one: D³ugopole, Czarnolas, bia³og³owa, listonosz,
Stanis³aw.
Ju¿ ta wstêpna analiza trzech znaczeñ wyrazu kompozycja wskazuje na ró¿-
nice strukturalne, które wystêpuj¹ miêdzy trzema typami wyrazów z³o¿onych
(kompozycji), tj. miêdzy zestawieniami, zrostami i z³o¿eniami.
Zestawienie to wyraz z³o¿ony, który sk³ada siê z dwu lub wiêcej sk³ad-
ników wyrazowych zachowuj¹cych swoje w³aciwoci fleksyjne, ale maj¹cych
sta³y szyk (uk³ad), np.: gramatyka historyczna, gramatyka transformacyj-
no-generatywna, rodzaj gramatyczny, Nowa Huta, Tomaszów Lubelski,
Stalowa Wola, przemys³ cukrowniczy, dom spokojnej staroci, Bo¿e Naro-
dzenie. Zestawienie nie ma wiêc morfologicznych wyk³adników odró¿niaj¹cych
je od lunego po³¹czenia sk³adniowego wyrazów; ma je jednak w postaci nie-
zmiennego szyku (uk³adu) cz³onów sk³adowych, uniemo¿liwiaj¹cego równie¿
uzupe³nianie lub wymienianie tych cz³onów, oraz w postaci konkretnego zna-
378

#1615
czenia (bêd¹cego wynikiem odniesienia do okrelonego jednego desygnatu), co
powoduje, ¿e w jêzyku (w s³owniku lub w wypowiedziach) zestawienie funk-
cjonuje jako jeden leksem, por. np. panna m³oda, wieczne pióro, maszyna
do pisania, dworzec g³ówny, attache kulturalny. Wspó³czenie synchronicz-
ne jêzykoznawstwo opisowe przenosi zestawienia poza obrêb s³owotwórstwa,
traktuje je jako twory z pogranicza leksyki i sk³adni zaliczaj¹c je do zjawisk
z zakresu frazeologii166. Z diachronicznego (ewolucyjnego) punktu widzenia w³a-
ciwsze jest jednak ujêcie klasyczne (por. uwagi na wstêpie tego rozdzia³u),
poniewa¿ zestawienia stanowi¹ niejednokrotnie pierwszy etap kszta³towania siê
innych typów kompozycji.
Zrost to wyraz z³o¿ony, który jest wynikiem scalenia dwu wyrazów stano-
wi¹cych pierwotnie po³¹czenie sk³adniowe, przy czym cz³on pierwszy jest gra-
matycznie zale¿ny, tzn. jest identyczny z form¹ przypadka zale¿nego imiennej
czêci mowy lub z wyra¿eniem przyimkowym, np. psubrat (← psu brat), Bo-
gumi³ (← Bogu mi³[y]), Bogarodzica//Bogurodzica (← Boga//Bogu rodzi-
ca), wniebowziêty (← w niebo wziêty). Zrost jako ca³oæ charakteryzuje siê
jednym akcentem g³ównym (ps/ubrat, Bog/umi³, Bogurodz/ica, wniebowz/iêty,
dobr/anoc, Bia³/ystok), przynale¿noci¹ do okrelonego paradygmatu fleksyj-
nego (wzorca odmiany) oraz nieodmiennoci¹ pierwszego cz³onu167.
Z³o¿enie to wyraz z³o¿ony, zawieraj¹cy morfologiczny wyk³adnik procesu
kompozycji. Wyk³adnik ten mo¿e mieæ postaæ morfemu ³¹cznikowego (³¹czni-
ka, spójki, interfiksu), np. marsz-o-bieg, zwart-o-wybuchowy, brzuch-o-mów-
ca, wod-o-lejca, krwi-o-pijca; morfemu ³¹cznikowego i sufiksu, np.: cudz-o-
-ziemi-ec, zim-o-rod-ek, praw-o-skrzyd³-owy, wiersz-o-kle-ta, lud-o-¿er-ca,
wod-o-g³owi-e; wreszcie samego sufiksu, np. d³ugonog-i, trójnóg-Ø. Wród
kompozycji z³o¿enia charakteryzuj¹ siê najwiêkszym stopniem zespolenia cz³o-
nów sk³adowych.
Ze wzglêdu na przynale¿noæ do czêci mowy i formê gramatyczn¹ ich
cz³onów mo¿na przyj¹æ nastêpuj¹cy podzia³ z³o¿eñ wystêpuj¹cych w jêzyku
polskim:
I. A rzeczownik + B czasownik: brakorób, krwiopijca, grzybobranie;
166
Zob. E. Sêkowska, Derywaty z³o¿one [w:] St. Dubisz (red.), Nauka o jêzyku dla poloni-
stów, Warszawa 1996, s. 155; za: J. Puzynina, Zwi¹zki frazeologiczne a derywaty (na materiale
jêzyka polskiego), Prace Filologiczne 1974, XXV, s. 446 (441446).
167
Wyj¹tkowo cz³on pierwszy mo¿e zachowywaæ odmiennoæ, np. D. Bia³egostoku, Wielka-
nocy//Wielkiejnocy, co wiadczy o zachowaniu w wiadomoci u¿ytkowników jêzyka poczucia jego
samodzielnoci semantycznej. Dodaæ tu tak¿e trzeba, ¿e w zrostach typu dobranoc, Bia³ystok,
Wielkanoc cz³on pierwszy wystêpuje w mianowniku, nie za w przypadku zale¿nym.
379

#1615
II. A przys³ówek + B czasownik: dalekowidz, d³ugopis, szybkowar;
III. A czasownik + B rzeczownik: w³óczykij, gryzipiórek, rzezikamiennik;
IV. A rzeczownik + B rzeczownik: duszpasterz, nosoro¿ec, g³owonóg;
V. A przymiotnik + B rzeczownik: go³ow¹s, cudzoziemiec, ¿ywop³ot;
VI. A liczebnik + B rzeczownik: piêcioksi¹g, trójmiasto, dwuszereg168.
Ze wzglêdu na kryterium semantyczne i relacje funkcjonalne zachodz¹ce
miêdzy sk³adowymi cz³onami, z³o¿enia dzielimy na: a) kopulatywne, b) determi-
natywne, te ostatnie za na: a) endocentryczne, b) egzocentryczne.
Z³o¿enia kopulatywne charakteryzuj¹ siê równorzêdnoci¹ (wspó³rzêdno-
ci¹) znaczeniow¹ ich cz³onów, np.: bia³o-czerwony, zwierzo-cz³eko-
-upiór, klub-kawiarnia, które nale¿¹ do tych samych czêci mowy. Istotne jest
równie¿ to, ¿e znaczenie z³o¿enia jest sum¹ znaczeñ jego sk³adników.
Z³o¿enia determinatywne maj¹ cz³ony nierównorzêdne semantycznie, zhie-
rarchizowane na cz³on nadrzêdny (okrelany) i podrzêdny (okrelaj¹cy), nale-
¿¹ce czêsto do ró¿nych czêci mowy, np.: powieciopisarz, ciemnoniebieski,
parostatek, szybkostrzelny. Z³o¿enia endocentryczne to takie, w których jeden
z cz³onów okrela desygnat ca³ego z³o¿enia, a cz³on drugi dookrela jak¹ ce-
chê, np.: bajkopisarz pisarz, który pisze bajki, barwolepota lepota na
barwy. Z³o¿enia egzocentryczne to takie, które w ca³oci odnosz¹ siê do
pewnego desygnatu, znajduj¹cego siê poza znaczeniami obu cz³onów sk³ado-
wych, np.: bawidamek, nosoro¿ec, go³ow¹s, prostok¹t. W tym wypadku z³o-
¿ona podstawa s³owotwórcza jako ca³oæ stanowi cz³on okrelaj¹cy wo-
bec formantu (sufiksu), a znaczenie ca³ej kompozycji nie wynika bezporednio
ze znaczeñ jej sk³adowych cz³onów169.
3.2. Geneza i funkcje kompozycji
Geneza polskich kompozycji (wyrazów z³o¿onych) wi¹¿e siê z ps³. okresem

rozwoju jêzyków s³owiañskich. Dla jêzyka ps³. rekonstruuje siê przyk³adowo
nastêpuj¹ce formy: * vinogordú, * milosƒdú, * dadjübogú, * müstidrugú,
* medvedú. O wiele liczniej wystêpuj¹ kompozycje w zabytkach jêzyka staro-
-cerkiewno-s³owiañskiego, np.: Bogorodica, vodonosú dzban, zúlodìjü, vo-
168
Zob. E. Sêkowska, op.cit., s. 156157; por. R. Grzegorczykowa, Zarys s³owotwórstwa
polskiego, Warszawa 1974; Z. Kurzowa, Z³o¿enia imienne we wspó³czesnym jêzyku polskim, War-
szawaKraków 1976.
169
Por. A. Heinz, Funkcja egzocentryczna rzeczownika, Wroc³aw 1957.
380

#1615
jevoda, licemìrú ob³udnik, bogo¾ub÷cü, blagosloviti, dobrotvoriti, do-
broèüstivú pobo¿ny, sürebro¾ubücü chciwiec, múnogolièünú rozliczny,
duegub÷nú, krúvotoèivú cierpi¹cy na krwotoki, bratuèêdú bratanek,
vüsedƒitel÷stvo wszechmoc, gromúglasú maj¹cy g³os gromów. W znacznej
czêci s¹ to repliki z³o¿onych wyrazów greckich, wiadcz¹ one jednak, ¿e mo-
del s³owotwórczy kompozycji nie by³ obcy jêzykom s³owiañskim we wczesnych
ich fazach rozwojowych170.
W jêzyku stpol. wyrazy z³o¿one mia³y zró¿nicowany zakres wystêpowania.
Nale¿a³a do nich liczna grupa stpol. imion dwucz³onowych (zob. m.in. 3.4., 3.5.),
ale wród nazw pospolitych zdecydowanie przewa¿a³y wyrazy proste i dery-
waty od podstaw jednowyrazowych. wiadczy o tym m.in. tekst Kazañ wiê-
tokrzyskich, w którym wystêpuje tylko szeæ derywatów z³o¿onych: bogoboj-
ny, mi³osirdy, wszemog¹cy, jakokoli, kilkakroæ, trzynadziecie. Staropolskie
kompozycje w czêci by³y replikami z³o¿onych wyrazów obcojêzycznych, np.:
b³ogos³awiæ (← ³ac. benedicere), s¹mnienie (← ³ac. conscientia), mi³osier-
dzie (← ³ac. misericordia). Mo¿na zak³adaæ, ¿e by³y charakterystyczne przede
wszystkim dla tekstów pisanych, nacechowanych patosem i dostojeñstwem,
dopracowanych pod wzglêdem stylistyki i struktury, ale wystêpowa³y tak¿e
w s³ownictwie codziennym (imiona, liczebniki, zaimki) i zawodowym, np. rzezi-
kamiennik, krasomowca. Na wiêksz¹ skalê wesz³y kompozycje do polszczyzny
w okresie redniopolskim, a upowszechni³y siê w okresie nowopolskim.
Nale¿y przyj¹æ, ¿e powstawanie kompozycji jest wynikiem oddzia³ywania
tendencji do precyzji i wyrazistoci semantycznej wyrazów i ca³ych przekazów,
w sensie ogólniejszym kompozycje realizuj¹ wiêc tendencjê do uwydatniania
opozycji i kontrastów171. Derywaty z³o¿one wyra¿aj¹ treci w sposób tak pre-
cyzyjny jak po³¹czenia wyrazowe, a precyzyjniejszy ni¿ wyrazy proste i forma-
cje. Drug¹ w³aciwoci¹, któr¹ obdarzone s¹ kompozycje, jest ekonomicznoæ.
Derywaty z³o¿one zastêpuj¹ w sensie informacyjnym niejednokrotnie rozbudo-
wane struktury sk³adniowe (frazy, zdania), co z jednej strony jest funkcjo-
nalne w oralnych przekazach codziennej komunikacji, por. np.: «aby by³ mi³y
170
Por. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna jêzyka
polskiego, wyd. 3, Warszawa 1965, s. 255259; Cz. Bartula, Podstawowe wiadomoci z gramatyki
staro-cerkiewno-s³owiañskiej, Warszawa 1994, s. 166167; T. Brajerski, Jêzyk staro-cerkiewno-
-s³owiañski, Lublin 1973, s. 92.
171
Zob. I.4.3.4.; I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969,
z. 2, s. 81103; H. Satkiewicz, Tendencja do precyzji i wyrazistoci semantycznej [w:] D. Buttler,
H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura jêzyka polskiego. Zagadnienia poprawnoci gramatycznej,
Warszawa 1973, s. 101102.
381

#1615
Bogu» → Bogumi³, «aby zyska³ sobie wiêcej (wiele) s³awy» → Boles³aw, «ten,
który nosi (dorêcza) listy» → listonosz, «ten, który oddaje krew chorym» →
krwiodawca, z drugiej za znajduje zastosowanie w tekstach o du¿ej dyscy-
plinie stylistycznej, np. w poezji por. jeleñ wiatronogi zam. jeleñ, który ma
nogi szybkie (cig³e) jak wiatr, piew s³odkobrzmi¹cy zam. piew, który brzmi
s³odko. W tym wypadku w kompozycjach nale¿y widzieæ przejaw oddzia³y-
wania tendencji do ekonomicznoci i upraszczania rodków jêzykowych. Obie
te tendencje (precyzja i wyrazistoæ; ekonomicznoæ i upraszczanie) ewoluuj¹
wraz z doskonaleniem siê jêzyka. Nic te¿ dziwnego, ¿e wyniki ich oddzia³ywa-
nia powiêkszaj¹ zakres swego wystêpowania w miarê rozwoju systemu jêzy-
kowego jako narzêdzia spo³ecznej komunikacji.
3.3. Zestawienia
3.3.1. DZIEDZICTWO PRAS£OWIAÑSKIE
W jêzyku ps³. klasa tych kompozycji nie by³a zbyt rozbudowana jakocio-
wo i sk³ada³a siê z kilku grup konstrukcji. Nale¿y tu wymieniæ przede wszyst-
kim liczebniki z³o¿one, z³o¿one formy przymiotników, zestawienia rzeczowników
z zaimkami. W pierwszej z tych grup nale¿y przyk³adowo wymieniæ liczebniki
g³ówne od 11 do 19: * jedinú na desête, * dúva na desête, tri na desête...;
liczebniki od 20 do 90: * dúva desêti, * trüje desête, * pêt÷ desêt÷...; liczeb-
niki od 200 do 900: * dúvì súte, * tri súta, * pêtü sútú... W tej zestawienio-
wej postaci zosta³y one przeniesione do wyodrêbniaj¹cych siê z pras³owiañsz-
czyzny jêzyków s³owiañskich, co potwierdzaj¹ przyk³ady z zabytków jêzyka sta-
ro-cerkiewno-s³owiañskiego, np.: dúvì sútì, tri súta oraz formy staropolskie
dwa na dziesiêcie → dwa na dziecie, dwa dziesiêcia, dwie cie172.
Z epoki wspólnoty ba³to-s³owiañskiej jêzyk ps³. odziedziczy³ formy z³o¿onej
(zaimkowej) odmiany przymiotników, maj¹ce postaæ zestawieñ rzeczowniko-
wej formy przymiotnika oraz zró¿nicowanej rodzajowo formy zaimka anaforycz-
nego * jü, ja, je, np. * dobrú jü, * dobro je, * dobra ja; * pì÷ jü, * pìe je,
* pìa ja. Te zestawienia, które rekonstruujemy dla stanu wczesnopras³owiañ-
skiego, ulega³y w jêzyku ps³. przeobra¿eniom zmierzaj¹cym w kierunku scale-
nia dwu wyrazów w jeden i skracania powsta³ych w ten sposób wielosylabo-
wych po³¹czeñ. Przemiany te dokonywa³y siê w wyniku procesów prozodycz-
172
Por. III.8.3.5.
382

#1615
no-fonetycznych (haplologii i kontrakcji) oraz w wyniku oddzia³ywania mecha-
nizmów analogii, które ³¹cznie doprowadzi³y w fazie pónopras³owiañskiej
do ukszta³towania siê jednowyrazowych form odmiany z³o¿onej przymiotników,
np.: * dobry jejì → dobryjê, * pìQ jejQ → pìQjQ; * dobra jego → do-
brêgo, * pìu jemu → pìêmu; * dobromú jimú → dobryjimú, * dobraxú
jixú → dobryjixú173.
Zestawienia ps³. rzeczowników z zaimkami lub przymiotnikami (z wyj¹tkiem
przedstawionych powy¿ej grup liczebników i przymiotników, nie odbiegaj¹cych
pierwotnie pod wzglêdem budowy morfologicznej od funkcjonalnych rzeczow-
ników) s¹ rzadziej rekonstruowane por. np.: * dünüsü ten dzieñ → * dünüsü
dzi → stpol. dziñsia → dzisiaj. Zabytki jêzyka scs rejestruj¹ za zestaw
przyk³adów zestawieñ zwi¹zanych z tekstami sakralnymi, np. Duxú Svêtú¼ü, Synú
Boii, Ioanú Krüstitelü, Ijuda Iskariotüskú¼ü, Kranijevo Mìsto Golgota.
3.3.2. ROZWÓJ W JÊZYKU POLSKIM
W okresie stpol. czêæ pierwotnych zestawieñ liczebnikowych przekszta³ci³a

siê w zrosty, np.: dwa na dziesiêcie → dwa na dziecie → dwanadæe →
dwanaææe → dwanacie; dwa dziesiêcia → dwa dziecia → dwadziecia;
dwie cie → dwiecie, trzy sta → trzysta, piêæ set → piêæset. Liczebniki
z³o¿one o bardziej skomplikowanej strukturze do dzi zachowuj¹ postaæ zesta-
wieñ, np.: dwadziecia piêæ, sto dwadziecia osiem, dziewiêæset dziewiêæ-
dziesi¹t dziewiêæ, tysi¹c piêæset dwadziecia cztery.
W odniesieniu do tej fazy rozwoju polszczyzny trzeba tak¿e zwróciæ uwagê
na zestawienia o charakterze nazw w³asnych miejscowych i osobowych. Wród
nazw miejscowych zestawienia stanowi¹ jeden z najstarszych typów onomastycz-
nych, np.: Bia³e Brzegi, Bia³y Stok, Ostra £¹ka, D³ugie Pole, Czarny Las,
Nowy S¹cz, Brzozowy Gaj. Czêæ z tych nazw w³anie w okresie stpol. (po-
czynaj¹c od XIV/XV w.) przekszta³ci³a siê w z³o¿enia lub zrosty por. Bia³o-
brzegi, Bia³ystok, Ostro³êka, D³ugopole, Czarnolas, Brzozogaj; czêæ nato-
miast pozosta³a w niezmienionej postaci. Podkreliæ tu bowiem nale¿y, ¿e wród
nazw miejscowych zestawienia s¹ do dzi jednym z najbardziej produktywnych
modeli s³owotwórczych, np.: Nowy Dwór, Tarnowska Wola, D¹browa Gór-
nicza, Piekary l¹skie, Warszawa Goc³aw.
Wród nazw osobowych zestawienia wystêpowa³y z wiêkszym zró¿nicowa-
173
Por. III.7.4.
383

#1615
niem typów funkcjonalnych i chronologii procesów je przekszta³caj¹cych. Pier-
wotnymi, przedpolskimi, zestawieniami by³y dwucz³onowe stpol. imiona z pierw-
szym cz³onem przys³ówkowym, np.: Blizbor, Do³up³oz, Domas³aw, Spycigniew,
lub z pierwszym cz³onem maj¹cym postaæ partyku³y nie, np. Niemir, Niemoj,
które w okresie stpol. przyjê³y ju¿ postaæ zrostów.
Z form¹ zestawieñ ³¹cz¹ siê pierwsze okrelenia o charakterze nazwiskowym.
Od pocz¹tku XIII w. do XV w. upowszechniaj¹ siê zlatynizowane po³¹czenia
nazwy miejscowoci z imieniem osoby z niej pochodz¹cej, np. Bobino dictus
Johannes, Chojnica dictus Johannes. W XV w. mamy ju¿ do czynienia z pol-
skojêzycznymi zestawieniami imienia posiadacza z wyra¿eniem przyimkowym
zawieraj¹cym nazwê miejscowoci, np. Powa³a z Taczewa, Spytko z Melsz-
tyna, Zawisza Czarny z Garbowa, Jan z Brzezia. Koresponduj¹ z nimi ze-
stawienia dwóch form imion polskiego (rodzimego) i obcojêzycznego (chrze-
cijañskiego), z których to drugie jest niejako okreleniem nazwiskowym, np.
Imis³aw Herman, Boguchwa³ Filip174.
W okresie stpol., wraz z upowszechnianiem siê chrzecijañstwa i tekstów
o charakterze sakralnym, powstaje w polszczynie szereg terminów (quasi-ter-
minów) maj¹cych postaæ zestawieñ, z których czêæ funkcjonuje równie¿ we
wspó³czesnym jêzyku polskim por. np.: Syn Bo¿y, Duch wiêty, Matka Bo¿a,
Bóg Ojciec, Gospodzin Bóg, Król Niebieski, Królestwo Niebieskie.
Tendencje zaznaczaj¹ce siê w okresie stpol. znajduj¹ kontynuacjê w okre-
sie rpol. W XVI w. zaczyna siê proces scalania nazwiskowych zestawieñ typu
Janko z Czarnkowa, Piotr z Koniecpola w nazwiska przymiotnikowe Janko
Czarnkowski, Piotr Koniecpolski. Jest to faza ustalania siê nowej formy naz-
wiska szlacheckiego, która doprowadzi³a do zaniku zestawieniowych form sta-
ropolskich i ustabilizowania siê nowego modelu zestawienia: imiê + nazwisko.
Rozwój reformacji i kontrreformacji wprowadza natomiast szereg zestawieñ
o charakterze religijnym, np.: Majestat Bo¿y, Biskup Rzymski, Osoba Bo¿a,
a poszczególne dziedziny wiedzy upowszechniaj¹ typ dwusk³adnikowych zestawieñ
terminologicznych, np.: prawo pisane, prawo cesarskie, prawo polskie, prawo
pospolite, prawo magdeburskie; filozofia wiecka, filozofia obyczajowa175.
W przekazach jêzykowych funkcjonuje w tym okresie równie¿ bardzo licz-
174
Por. Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974, s. 118.
175
Zob. m.in. R. Sinielnikoff, Kszta³towanie siê polskiej terminologii prawnej w XVI w. [w:]
W. Kupiszewski (red.), Studia z historii jêzyka polskiego, Warszawa 1994, s. 73112; I. Winiarska,
S³ownictwo specjalne pierwszego polskiego przek³adu «Etyki nikomachejskiej» Sebastiana Petryce-
go z Pilzna [w:] ibidem, s. 122134.
384

#1615
na grupa po³¹czeñ wyrazowych zwi¹zanych z ówczesn¹ tytulatur¹ urzêdow¹
i honoryfikatywn¹, np.: biskup krakowski, biskup warmiñski, chor¹¿y wielki
koronny, chor¹¿y wielki litewski, dowódca obrony potocznej, genera³ ma-
³opolski, kanclerz wielki koronny, kasztelan wileñski, kaznodzieja nadwor-
ny, krajczy ziemski, kuchmistrz nadworny, marsza³ek ko³a rycerskiego,
obony polny, ochmistrz dworu królowej, podczaszy koronny, podskarbi
krakowski, podstoli ziemski, prezydent Trybuna³u, regimentarz generalny,
rejent grodzki, starosta bartny, starosta ¿mudzki, starszy cechowy, stra¿nik
powiatowy, wielki ksi¹¿ê litewski, wony trybunalski, ¿upnik olkuski, ¿up-
nik ruski; Jego (Wasza) Mi³oæ, Jego (Wasza) Moæ, Jego Królewska (Ksi¹-
¿êca) Mi³oæ (Moæ), Jego (Wasza) Mi³oæ Pan, Waszmoæ Pañstwo, Wiel-
ce Mi³ociwa Pani, Jego (Wasza) Wielmo¿noæ, Jego (Wasza) Dostojnoæ,
Jego (Wasza) Wielebnoæ. Okres rpol. stanowi wiêc fazê znacznego ilociowego
przyrostu zestawieñ stosowanych w kontaktach jêzykowych176.
W okresie npol. oraz w najnowszych dziejach polszczyzny wzrasta w spo-
sób ci¹g³y liczba zestawieñ funkcjonuj¹cych w przekazach. Z ich dwusk³adni-
kowoci¹ wi¹¿e siê w sposób naturalny cecha precyzji znaczeniowej, dlatego
te¿ szczególnie czêsto wystêpuj¹ one w terminologii poszczególnych dyscyplin
naukowych i dzia³ów wiedzy oraz w s³ownictwie specjalistycznym zwi¹zanym
z terminologi¹ por. np. techn. bieg ja³owy, geogr. lasy galeriowe, antr. wspól-
nota praindoeuropejska, ludy indoeuropejskie, jêz. stopieñ wy¿szy, homo-
nimia leksykalna, homonimy czêciowe, rodzaj mêski177. Ka¿dy z du¿ych
s³owników jêzyka polskiego, wydanych w XX w., rejestruje od stu do kilkuset
tysiêcy takich skupieñ (zestawieñ) terminologicznych.
Niejednokrotnie wystêpowanie zestawieñ wi¹¿e siê z replikowaniem form
obcojêzycznych (zob. 2.4.3.6.), czyli z zapo¿yczeniami strukturalnymi, które
polszczyzna czêsto przyjmowa³a w ci¹gu ostatnich dwustu lat por. np. red-
nia Azja Azja rodkowa, ¿ó³ta mied mosi¹dz, Centralna Ameryka Ame-
ryka rodkowa, kurierski poci¹g poci¹g ekspresowy funkcjonuj¹ce w XIX-
-wiecznej polszczynie pod wp³ywem jêzyka rosyjskiego; suknia domowa, ka-
mizelka z baskink¹, sweter á la blezer przejête w XIX w. z jêzyka francu-
176
Zob. Z. Góralski, Urzêdy i godnoci w dawnej Polsce, Warszawa 1988; M. Cybulski, Ele-
menty polskiej etykiety jêzykowej w «Trylogii» Sienkiewicza, Rozprawy Komisji Jêzykowej £TN
1997, XLII, s. 43131.
177
Zob. m.in. St. Dubisz, Miejsce terminologii w nowym wydaniu «S³ownika jêzyka polskiego
PWN», NEOTERM. wiatowa terminologia specjalistyczna 1996, nr 78, s. 1931; M. Majew-
ska, Terminologia dotycz¹ca homonimii w ujêciu Danuty Buttlerowej [w:] St. Dubisz (red.), S³owa
w ró¿nych kontekstach, Warszawa 1998, s. 135180.
385

#1615
skiego pod wp³ywem mody francuskiej; narty wodne, rower górski, kobieta
interesu zapo¿yczone w XX w. z jêzyka angielskiego178.
Wreszcie trzeci zakres wystêpowania zestawieñ w okresie npol. i w najnow-
szych dziejach polszczyzny tworz¹ przekazy o charakterze kancelaryjno-urzê-
dowym. Formê zestawieñ maj¹ nazwy instytucji, urzêdów, godnoci, np.: Uni-
wersytet Warszawski, Urz¹d Rady Ministrów, Szko³a Podstawowa nr 15,
Najwy¿sza Izba Kontroli, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Prezes Rady
Ministrów; nazwy towarzystw, stowarzyszeñ i partii politycznych, np. Towa-
rzystwo Kultury Jêzyka, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Unia Wol-
noci, Unia Pracy; tytulatura honoryfikatywna, np.: Jego Magnificencja, Jego
Ekscelencja, Jego Eminencja, Jego wi¹tobliwoæ; formu³y adresatywne, np.:
Szanowny Pan, Wielmo¿na Pani; okrelenia zawodów i stanowisk, ga³êzi
gospodarki, nazwy zwi¹zane ze sfer¹ kultury i nauki, np.: profesor szko³y red-
niej, grafik komputerowy, przemys³ górniczy, muzyka powa¿na, filologia
polska. Warto te¿ przypomnieæ, ¿e imiona i nazwiska wszystkich obywateli
Polski równie¿ uk³adaj¹ siê w oficjalne (urzêdowe) zestawienia.
Nale¿y zatem stwierdziæ, ¿e w dziejach polszczyzny ten typ wyrazów z³o¿onych
zwiêksza³ sukcesywnie zakres wystêpowania. W najnowszych dziejach polsz-
czyzny zestawienia stanowi¹ jedn¹ z podstawowych klas s³ownictwa zwi¹zane-
go z przemianami realiów cywilizacyjnych. Czynniki kulturowe by³y zreszt¹
jak wynika z uwag dotychczasowych g³ównymi determinantami rozwoju tego
typu kompozycji.
3.4. Zrosty
3.4.1. GENEZA I ROZWÓJ W POLSZCZYNIE
Jak zaznaczono na wstêpie (zob. 3.1.) zrost jest wtórn¹ struktur¹ s³owo-
twórcz¹, poniewa¿ jest wynikiem scalenia dwu wyrazów stanowi¹cych lune po³¹-
czenie sk³adniowe. Mo¿e byæ równie¿ wynikiem przekszta³ceñ zestawieñ, jak by³o
w wypadku niektórych nazw w³asnych i liczebników (zob. 3.2.2.).
178
Por. H. Kara, Rusycyzmy s³ownikowe w polszczynie okresu zaborów, Warszawa 1996;
M. Malik, S³owotwórczo-leksykalna charakterystyka s³ownictwa dotycz¹cego ubioru kobiecego
w polszczynie XIX i XX wieku [w:] St. Dubisz (red.), S³owa w ró¿nych kontekstach, op.cit., s. 21-
-44; St. Dubisz, Paralelizmy s³ownikowe w jêzyku zbiorowoci polonijnych i w polszczynie stan-
dardowej w kraju [w:] S. Gajda, Z. Adamiszyn (red.), Przemiany wspó³czesnej polszczyzny..., Opole
1994, s. 143152.
386

#1615
Zabytki jêzyka scs rejestruj¹ stosunkowo nieliczn¹ grupê zrostów, por. np.
Cìsar÷gradú Carogród Konstantynopol, bratuèêdú bratanek,
vüsedƒitel÷stvo wszechmoc, gromúglasú maj¹cy g³os gromu, tridünevünú
trzydniowy, trikraty trzykroæ.
W jêzyku stpol. zrosty grupuj¹ siê w kilku klasach wyrazów. Jedn¹ z nich s¹
liczebniki, bêd¹ce wynikiem przekszta³ceñ pierwotnych zestawieñ (zob. 3.2.2.).
S¹ to liczebniki dwadziecia, trzydzieci, czterdzieci (← dwa dziecia ← dwa
dziesiêcia...), liczebniki od jedenastu do dziewiêtnastu (← jedenaææe ← jeden-
nadæe ← jeden na dziecie ← jeden na dziesiêcie...), liczebniki od piêædzie-
siêciu do dziewiêædziesiêciu (← piêæ dziesi¹t...), liczebniki dwiecie, trzysta,
czterysta (← dwie cie...) oraz liczebniki od piêciuset do dziewiêciuset (←
piêæ set...). W odniesieniu do tej grupy procesy przekszta³ceñ s³owotwórczych
zachodzi³y g³ównie w okresie stpol., determinuj¹c okrelony sposób odmiany tych
form, który podlega³ dalszej ewolucji w okresie rpol179. W postaci zrostów ta kla-
sa form liczebnikowych wystêpuje równie¿ we wspó³czesnym jêzyku polskim.
Drug¹ grup¹ zrostów wystêpuj¹cych w jêzyku stpol. by³y dwucz³onowe
imiona z form¹ przypadkow¹ w pierwszym cz³onie. Ich genezê wyjania Ta-
szycki w ten sposób, ¿e kiedy z czasem zatar³ siê w poczuciu mówi¹cych for-
malny i znaczeniowy stosunek cz³onów w z³o¿eniach, usi³owano go w swoisty
sposób odbudowaæ, tworz¹c imiona osobowe z form¹ przypadkow¹ w pierw-
szym cz³onie, np.: Boguchwa³, Bogumi³, Bratumi³, Dziadumi³, Piotrumi³a,
Siestrzemi³, Sobies¹d (celownik), Siedlewit (miejscownik + Wit bêd¹cy, miesz-
kaj¹cy), Z³ymys³180. Poszerza³y tê grupê imiona z pierwszym cz³onem przy-
s³ówkowym, np.: Blizbor, Do³up³oz, Domas³aw, Spycigniew, lub z partyku³¹
nie, np.: Niemir, Niemoj (zob. 3.3.2.), bêd¹ce pierwotnie zestawieniami. Z ze-
stawieñ wywodz¹ siê tak¿e niektóre nazwy miejscowe, np.: Bia³ystok, Krasny-
staw, a tak¿e nazwa Wielkanoc.
Trzeci¹ grupê zrostów, która funkcjonuje w polszczynie od okresu stpol.
(znajduj¹c nieliczne uzupe³nienia w okresie rpol. i npol.) s¹ wyrazy pospolite,
np.: dobranoc, tymczasem, swawola, lekcewa¿yæ, rzeczpospolita (replika ³ac.
respublica), Bogurodzica (replika ³ac. Dei genitrix//mater Dei, gr. Theoto-
kos). Wród nich zaznacza siê zbiór kompozycji z pierwszym cz³onem przyim-
kowym, np.: z-martwych-wstanie, w-niebo-wziêcie, przed-siê-wziêcie, po-
-wsze-dni, które wystêpuj¹ do dzi.
179
Zob. III.8.3.5.
180
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna jêzyka pol-
skiego, wyd. 3, Warszawa 1965, s. 258.
387

#1615
Przegl¹d g³ównych klas wyrazów reprezentuj¹cych zrosty pozwala na wnio-
sek, ¿e nie jest to typ kompozycji szczególnie produktywny. W historycznym
rozwoju polszczyzny daje siê wyranie zauwa¿yæ ograniczenie zakresu wystê-
powania zrostów na rzecz zestawieñ (zob. 3.3.2.) i z³o¿eñ (zob. 3.5.2.).
3.5. Z³o¿enia
3.5.1. TYPY STRUKTURALNE Z£O¯EÑ O GENEZIE

PRAS£OWIAÑSKIEJ
W jêzyku ps³. ten typ kompozycji mia³ liczn¹ reprezentacjê. Pierwotne z³o-
¿enia czêsto sk³ada³y siê z cz³onów, z których pierwszy mia³ temat zakoñczony
na -o-,181 np. * vinogoƒdú, * milosƒdú, a wiêc, w których -o- by³o pierwot-
nym przyrostkiem tematycznym. Ju¿ na gruncie ps³. ten przyrostek zosta³ wy-
abstrahowany z pierwotnej struktury morfologicznej i zacz¹³ pe³niæ funkcjê spójki
(³¹cznika) dwóch cz³onów o ró¿nej przynale¿noci tematowej por. np.: scs
krúvojadenije (ps³. temat zakoñczony na -Ú, * krÚ), rQkopüsanije (ps³. temat
zakoñczony na -a, * rQka), strastotrúpücü (ps³. temat zakoñczony na -i,
* strastü). W ten sposób ukszta³towa³ siê jeden (z dwu podstawowych) typ
z³o¿eñ z morfemem ³¹cznikowym -o-, wystêpuj¹cym w obocznej postaci -e- (po
-j- i spó³g³oskach palatalnych).
O pierwotnoci tego strukturalnego typu kompozycji wiadcz¹ serie przy-
k³adów o ró¿nej chronologii: a) scs Bogorodica, vodonosú, zúlodìjü, bo-
go¾ubücü, bogo¾ubivú, blagos¾ovlenú, dobroèüstivú, suxorQkú, zlatoustú,
vojevoda, licemìrú, bogosloviti, blagosloviti, dobrotvoriti; b) stpol. z³odziej,
b³ogos³awiony, jednorêki, z³otousty, wojewoda, licemiernik, ko³odziej, listo-
pad, kaznodzieja, rêkojmia, bia³og³owa; c) rpol. kociotrup, winiopas,
dzieciobójca, pienioksi¹g, wiatronogi, trupokupiec, ch³opobyk, bia³obrze-
ski, bia³og³owski, d³ugopolski, gromow³adny, wiaro³omny; d) npol. wiato-
pogl¹d, wodoci¹g, listonosz, maszynopisanie, ¿elazobeton; historycznolitera-
cki, prawdomówny, jêzykoznawczy, z³otodajny, ogniotrwa³y, dziejotwórczy,
wielkoduszny, bia³o-czerwony, niebiesko-zielony, niebieskooki, ciemnozielony.
Drugi genetycznie pras³owiañski typ kompozycji stanowi¹ z³o¿enia
z pierwszym cz³onem zakoñczonym na -i-//-y-. Jego cech¹ charakterystyczn¹ by³o
181
Por. III.2.3.4.
388

#1615
to, ¿e w zale¿noci od kontekstu (sk³adniowego i znaczeniowego) cz³on pierw-
szy móg³ byæ interpretowany nominalnie lub werbalnie por. np. * müstidrugú
towarzysz zemsty // mciæ towarzysza. Z czasem zakoñczenie cz³onu pierw-
szego zaczêto uto¿samiaæ z zakoñczeniem czasowników pierwotnej IV koniu-
gacji z tematem czasu teraniejszego zakoñczonym na -jo-//-i-, w którym 2. os.
lp. trybu rozkazuj¹cego mia³a koñcówkê -i: ps³. * xval-jo-mü, xval-i-ü; lub-
-jo-mü, lub-i-ü; bìg-jo-mü, bìg-i-÷ → * xvali, lubi, bìgi182. Spowodowa-
³o to kszta³towanie siê jeszcze w okresie przedpolskim imion dwucz³onowych,
w których cz³on pierwszy nale¿y interpretowaæ jako temat czasowników ko-
niugacji na -i-, np. Borzys³aw, Brodzis³aw, Chwalibóg, Dzir¿ykraj, Kazimir,
Sêdzimir. Typ ten by³ równie¿ produktywny w okresie stpol. por. np. Mieci-
s³aw, Stanis³aw, Strze¿ymir, W³odzis³aw, Gocirad, Gociwuj, Bronis³aw,
Budzis³aw, Cieszymys³, Wrocis³aw. Wed³ug tego modelu s³owotwórczego kon-
struowano w ró¿nych okresach rozwoju polszczyzny tak¿e nazwy pospolite, np.:
rzezikamiennik, golibroda, zawalidroga, wiercipiêta, moczymorda, skar¿y-
pyta.
Trzeci, wywodz¹cy siê z jêzyka ps³., typ kompozycji mia³ mniejszy zakres
wystêpowania i mniej wyrazist¹ strukturê. Nale¿¹ tu niektóre imiona stpol., np.
Na-czê-mir, Nie-da-mir, Z-dzie-s³aw, Ob-jê-s³aw, Z-by-gniew. W cz³onie pierw-
szym, prócz ewentualnego przedrostka, stwierdzamy obecnoæ rdzenia: cza-,
czê-, da-, dzie-, jê-, by-. Rdzeñ ten wczeniej musia³ byæ pojmowany jako rdzeñ
czasownikowy (...)183.
3.5.2. FAZY ROZWOJU W JÊZYKU POLSKIM
3.5.2.1. Okres staropolski

W okresie stpol. z³o¿enia by³y czêsto wystêpuj¹c¹ struktur¹ s³owotwórcz¹,
przede wszystkim dziêki rozbudowanej klasie dwucz³onowych imion optatyw-
nych. Jak wynika z uwag wczeniejszych, by³y one dziedzictwem ps³., a ich geneza
siêga tradycji praindoeuropejskiej184. Ich klasyfikacjê mo¿na przeprowadziæ
wed³ug kryterium przynale¿noci pierwszego cz³onu do odpowiedniej czêci
182
Zob. IV.2.3.; IV.3.3.
183
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, op.cit., s. 257.
184
Zob. tu m.in. T. Milewski, Polskie imiona z³o¿one nieznane innym jêzykom s³owiañskim,
Slavia Occidentalis 1960, XX, s. 101107; S. Rospond, Struktura i klasyfikacja s³owiañskich
antroponimów, Biuletyn PTJ 1966, XXIV, s. 203224.
389

#1615
mowy oraz wed³ug kryterium postaci formalnej tego cz³onu (forma fleksyjna,
temat, postaæ pe³na, postaæ skrócona)185.
1. Imiona z form¹ czasownikow¹ w pierwszym cz³onie, np.: B¹dzieciech,
Borzys³aw, Borzywoj, Bronis³aw, Chwalibog, Cieszymys³, Czcibor, Falimir,
Gocirad, Kazimir, Miecis³aw, Mcis³aw, Naczês³aw, Racibor, Sêdzimir, Sta-
nis³aw, Stoigniew, Zbygniew, Zdzis³aw, ¯elistryj.
2. Imiona z tematem rzeczownikowym w pierwszym cz³onie, np.: Bogodan,
Bogomi³, Gniewomir, Miros³aw, Rados³aw, S³awomir, Wirzchos³aw, Wojciech.
3. Imiona z tematem przymiotnikowym w pierwszym cz³onie, np.: Bia³ow¹s,
Boles³aw, Czêstomir, Drogomi³, wiêtope³k, Wielis³aw, Wyszebor.
4. Imiona z tematem zaimkowym w pierwszym cz³onie, np.: Mojmir, wie-
rad, Wszerad.
5. Imiona ze skrócon¹ postaci¹ pierwszego cz³onu, np.: Bochwa³ ← Bogo-
chwa³, Cies³aw ← Cieszys³aw, Ludmi³ ← Ludzimi³, Wis³aw ← Witos³aw,
Wroc³aw ← Wrocis³aw186.
Te imiona stopniowo wychodz¹ z u¿ycia w okresie stpol., poczynaj¹c od
XII w., pod wp³ywem obyczaju nadawania imion chrzestnych na ogó³ o ge-
nezie obcojêzycznej. W gruncie rzeczy na prze³omie XV i XVI w. w polskim
zasobie imienniczym pozostaje ju¿ tylko nieliczna grupa ps³. dwucz³onowych imion
optatywnych (zawieraj¹cych ¿yczenie co do cech charakteryzuj¹cych jego no-
siciela), maj¹cych postaæ z³o¿eñ.
W okresie stpol. funkcjonowa³y jeszcze dwie grupy z³o¿eñ o stosunkowo
du¿ej frekwencji obie o charakterze apelatywnym. Jeli chodzi o pierwsz¹
z nich, to nale¿y tu wymieniæ liczebniki z³o¿one mno¿ne, tworzone przez po³¹-
czenie z cz³onem -kroæ, np.: dwakroæ, trzykroæ, dziesiêciokroæ, stokroæ; liczeb-
niki zespo³owe z pierwszym cz³onem sam(o), np.: samowtór, samotrzeæ, sa-
moczwart; przys³ówki liczebnikowe z cz³onem -krotnie, np.: dwukrotnie, trzy-
krotnie, dziesiêciokrotnie, stokrotnie. Znaczna czêæ z tych form liczebniko-
wych funkcjonuje w polszczynie do dzi.
Drug¹ grupê stanowi³y wyrazy-nazwy odnosz¹ce siê do ró¿nych krêgów
tematycznych s³ownictwa, nale¿¹ce do ró¿nych kategorii s³owotwórczych, któ-
185
Z przedstawionych tu typów imion stpol. wy³¹czono te, które mia³y postaæ zrostów
zob. 3.4.1.
186
Pe³n¹ klasyfikacjê najstarszych stpol. nazw osobowych zawiera monografia W. Taszyckie-
go Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraków 1926. Jeli chodzi o podane przyk³ady, to por.:
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna..., op.cit., s. 188-
-189; S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, wyd. 2, Warszawa 1973, s. 206207;
W. Taszycki, Najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego, Wroc³aw 1963, s. 37.
390

#1615
re by³y wynikiem dziedzictwa ps³. (zob. 3.5.1.), innowacji stpol. b¹d proce-
sów polonizacji s³ownictwa obcego pochodzenia poprzez replikowanie struktur
s³owotwórczych, por. np. mi³osierdzie (← ³ac. misericordia), b³ogos³awiony
(← ³ac. benedictus).
Materia³ staropolski obfituje w konstrukcje oparte na dwóch autoseman-
tycznych podstawach. S¹ to twory bardzo zró¿nicowane zarówno pod wzglê-
dem strukturalnym, jak i semantycznym187 por.:
1. Nazwy wykonawcy czynnoci, np.: bartodziej pasiecznik, dozorca bar-
ci, cudzozmieñca cudzoziemiec, dobrodziej, czasogulnik wró¿biarz, gro-
dodzier¿ca kasztelan, kaznodzieja, ko³odziej, kozopas, mê¿obójca, piwo-
war, skotopaca, wiêtokradca, wiêtokupiec, z³oczyñca, z³odziej;
2. rodki czynnoci, np.: kie³bodziej narzêdzie do nadziewania kie³bas,
ko³owrót;
3. Nazwy miejsc, np.: siano¿êæ ³¹ka, z której zbiera siê siano, wodomca
dó³ na polu, którym odp³ywa woda;
4. Nazwy obiektów, np.: gradobitka gatunek soli kuchennej, rêkojeæ;
5. Nazwy czasu, np.: listopad, miêsopusty;
6. Terminy jêzykoznawcze, np.: moworzeczna sztuka prowadzenia dys-
puty, s³oworzeczna nauka o jêzyku, gramatyka;
7. Nazwy botaniczne i zoologiczne, np.: czarnobyl ³odyga, muchomor,
stok³osa, z³otokwiat, ¿ywokost, gronostaj, kuropatwa, makol¹dwa mako-
l¹gwa, ostropest, babimór;
8. Nazwy czêci ca³oci, np.: pó³achtelek, pó³æwiartek, pó³groszek, pó³-
kopek, pó³³anek, pó³w³óczek, pó³gêsek, pó³gêbek;
9. Quasi-z³o¿enia (repliki czêciowe), np.: furman, litkup.
Zestawienie powy¿szych przyk³adów (podanych w w¹skim wyborze) pozwa-
la na wniosek, ¿e w jêzyku stpol. z³o¿enia by³y doæ licznie reprezentowane
zarówno w klasie nazw w³asnych, jak i wyrazów pospolitych. Dane materia³o-
we przecz¹ wczeniejszym s¹dom, jakoby kompozycje w ogóle, a w tym rów-
nie¿ z³o¿enia, by³y strukturami s³owotwórczymi nietypowymi dla polszczyzny188.
187
K. Kleszczowa (red.), S³owotwórstwo jêzyka doby staropolskiej. Przegl¹d formacji rze-
czownikowych, Katowice 1996, s. 357.
188
Por. np. W rozwoju historycznym jêzyka polskiego apelatywa z³o¿one nie odegra³y tej
roli, co wyrazy jednopienne [...]. Jedynie w nazewnictwie osobowym staropolskim wyszczegól-
nione bêd¹ prastare i ró¿ne inne formacje z³o¿one. Nietypowoæ z³o¿onych apelatywów w jêzyku
polskim i w ogóle w jêzykach s³owiañskich wynika te¿ st¹d, ¿e znaczny ich procent nale¿y do
kalk dos³ownych t³umaczeñ wyrazów obcych z³o¿onych czy zestawieniowych [...] S. Ro-
spond, Gramatyka historyczna..., op.cit., s. 204.
391

#1615
3.5.2.2. Okres redniopolski
Okres rpol. przynosi rozszerzenie wystêpowania z³o¿eñ przede wszystkim
o zakres tekstów artystycznych. Lexicon Latino-Polonicum (wyd. w Królewcu
w 1564 r.) Jana M¹czyñskiego rejestruje szereg z³o¿eñ funkcjonuj¹cych w ów-
czesnej codziennej polszczynie, np. gwiazdozorca astronom, przerzucinó¿-
ka wy³udzacz, umiej¹cy ludzi «przez nogê» przerzucaæ, uwodziwo³ek z³odziej
byd³a, krasomówca, krasomówstwo, ca³kiem now¹ grupê z³o¿eñ przynios³a
poezja Jana Kochanowskiego, a popularnoæ tych¿e utworów i szacunek dla
jego talentu poetyckiego sprawi³y, ¿e i inni pisarze XVI i XVII w. ten typ struk-
tur wyrazowych wprowadzili do jêzyka artystycznego.
J. Kochanowski wprowadzi³ do obiegu artystycznego ok. 70 neologizmów
kompozycyjnych, dla których podstawê strukturaln¹ stanowi³ wzorzec z³o¿eñ
grecko-³aciñskich. S³u¿y³y one syntetyzacji treci utworów poetyckich i stano-
wi³y okrelony etap w kszta³towaniu siê poetyckich rodków wyrazu.
Do neologizmów J. Kochanowskiego nale¿¹ m.in.: bia³ogrzywy, bia³omlecz-
ny, bia³onogi, bia³oskrzyd³y, ch³opobyk, dobrorzeczyæ, dziewiêæsi³, fraszko-
pis, koniow³osy, kozorogi, krzywoprzysiê¿ny, nocowietny, noworodny, pi-
sorym, pe³nostrza³y, pierwomiesiêczny, prêdkopióry, prêdkolotny, ró¿ano-
rêki, skrzyd³onogi, s³odkobrzmi¹cy, stokorodny, szerokow³adny, trupokupiec,
trzyk¹t, trzynóg, wiatronogi, wielkomylny, wielo¿¹dny, wielo¿ywny, wodo-
lejca, wszechnawiêtszy, wodop³awny, wszystkokrotny, wszystkorodny, z³o-
czynny, z³otoruchy, ¿artkonogi189.
Jak zaznaczono, ten typ z³o¿eñ szerzy siê w okresie rpol. w tekstach pisa-
nych artystycznych i naukowych (w których ma s³u¿yæ precyzyjnemu odda-
waniu treci). Wprowadzaj¹ go m.in. Gos³awski, Górnicki, Gdacjusz, Jurkow-
ski, Klonowicz, Kmita, Ostrowski, Pud³owski, Petrycy, Potocki, Rybiñski, Sa-
pieha, Skorawiec, Stryjkowski, Sêp-Szarzyñski, Twardowski, Benis³awska,
Naruszewicz por. np.: winomiot, winograd, mê¿ochwyta, dwojmorski, isko-
rodny, parchotrêtny, ³apo¿onny, wszystkory (Petrycy); mi¹¿szygrosz, tuczy-
brzuch, ³apikopa, gryzos³aw (Gdacjusz); dzieciojad (Potocki); p³aczorody,
starowieczny, z³otoki, z³otopromienny, z³otoruchy, z³otowierzby (Twardow-
ski); gwiazdozorca, wiecznod³ugi, wszystkorz¹dny, wszystkokr¹¿ny, skrzy-
d³olotny, ¿ywodawny (Benis³awska); ró¿norymny (Naruszewicz). W okresie
rpol. z³o¿enia sta³y siê zatem rodkiem kreacji artystycznej i intelektualnej.
189
Zob. M. Karpluk, O jêzyku poezji Jana Kochanowskiego, Jêzyk Polski 1975, s. 316,
8794.
392

#1615
3.5.2.3. Okres nowopolski
W tym okresie z³o¿enia staj¹ siê powszechnie stosowanym rodkiem s³owo-
twórczym, znajduj¹cym konkretyzacje w ró¿nych odmianach polszczyzny. Jest
to wynikiem uwarunkowañ cywilizacyjnych, które przyczyniaj¹ siê do repliko-
wania szeregu okreleñ obcojêzycznych (zob. 2.4.3.6.), powoduj¹ znaczny roz-
wój terminologii i s³ownictwa specjalistycznego, wymuszaj¹ wreszcie w wiêk-
szym zakresie ni¿ dot¹d ekonomicznoæ i precyzyjnoæ rodków jêzykowych
(zob. 3.2.).
Przyk³adów z³o¿eñ w obrêbie terminologii dostarczaj¹ s³owniki jêzyka pol-
skiego por. np.: acetyloceluloza, arterioskleroza, azotobakter, blaszkoskrzel-
ny, blastoderma, czerwiogubny, cierniopromienny, dêbostan, drzewostan,
gatunkotwórczy, gleboznawstwo, graptolit, jednosylabowiec, jednocian,
kamieniodruk, kamieniokruszny, kurzylad, lugotrawler, liszkojad, l¹dotwór-
czy, ma³okalibrowy, metaloceramika, metaloznawca, nowotwór, petrogra-
fia, pierworództwo, pierworys, równowa¿nik, smaroch³odziwo, turbomi-
g³owiec, trzynastozg³oskowiec, trójwartociowy, tlenowodorowy, walconóg,
warstwomierz, watosekunda, wilgociolubny, zapisobiorca, zwierzostan.
Z³o¿enia wystêpuj¹ równie¿ powszechnie w innych krêgach tematycznych
s³ownictwa i w ró¿nych odmianach stylowych polszczyzny por. np.: brato-
bójstwo, ba³wochwalstwo, cudzoziemka, ciemnobr¹zowy, ciemnooki, dzi-
kolud, jasnog³owy, jasnopopielaty, ksi¹¿kowstrêt, ³opatologia, ma³omia-
steczkowy, nowo¿eñcy, ognisto¿ó³ty, pó³ko¿uszek, pó³kruchy, pó³ksiê¿yc,
rêkodzie³o, rodowód, równouprawnienie, ró¿nobarwny, samouwielbienie,
siódmoklasista, twardog³owy, wnioskodawca, z³otodajny190.
W zasobie leksykalnym wspó³czesnej polszczyzny z³o¿eñ jest oczywicie mniej
ni¿ formacji s³owotwórczych utworzonych od podstaw jednowyrazowych, mniej-
sze jest równie¿ ich zró¿nicowanie strukturalne, trzeba jednak stwierdziæ, ¿e s¹
one (wraz z zestawieniami) jednym z podstawowych sposobów wzbogacania
s³ownictwa i równoprawnym modelem s³owotwórczym.
190
Przyk³ady zosta³y zaczerpniête ze S³ownika jêzyka polskiego pod red. W. Doroszewskie-
go, t. IX, Warszawa 19581968.
393

#1615
4. SKRÓTY I SKRÓTOWCE
4.1. Terminy i definicje
Skróty i skrótowce to dwie ró¿ni¹ce siê klasy jednostek, choæ zwykle

w opracowaniach bywaj¹ one omawiane ³¹cznie ze wzglêdu na podobieñstwo
formalne, zbli¿one funkcje komunikatywne i mechanizmy ich powstawania191.
Obie te klasy ³¹czy to, ¿e s¹ wynikiem skracania wyrazów, zestawieñ, okreleñ
wielowyrazowych, ró¿ni natomiast to, ¿e skróty nie informuj¹ o rzeczywistoci
(tym samym nie maj¹ funkcji realnoznaczeniowej), lecz odsy³aj¹ nasz¹ uwagê
do odpowiedniego pe³nego wyrazu, zestawienia, okrelenia wielowyrazowego
(maj¹ wiêc funkcjê anaforyczn¹), skrótowce za s¹ wyrazami pochodnymi, de-
rywatami motywowanymi kilkoma wyrazami podstawowymi, powstaj¹cymi jako
swoiste skróty kompozycji (zob. 3.1.), maj¹cymi odniesienie do rzeczywistoci
(tym samym obdarzonymi funkcj¹ realnoznaczeniow¹)192.
Nale¿y zatem przyj¹æ, ¿e skróty nie wchodz¹ w obrêb s³owotwórstwa, ich
istota stanowi przedmiot opisu przede wszystkim ortografii (rozumianej jako
teoria konwencji pisowniowej) oraz rzadziej fonetyki i prozodii. Skrótow-
ce natomiast znajduj¹ swoje miejsce w podsystemie s³owotwórczym jêzyka i sta-
nowi¹ przedmiot opisu s³owotwórstwa.
Uwzglêdnienie zagadnieñ dotycz¹cych skrótów ma zatem w niniejszym opra-
191
Por. przytaczane ju¿ podrêczniki do gramatyki historycznej jêzyka polskiego oraz wybra-
ne przyk³adowo opracowania: J. Puzynina, Skróty jêzykowe charakterystyczna struktura XX w.
[w:] Z problemów wspó³czesnych jêzyków i literatur s³owiañskich, Warszawa 1976, s. 8189; J. M³o-
dyñski, Skrótowce we wspó³czesnym jêzyku polskim [w:] H. Kurkowska (red.), Wspólczesna polsz-
czyzna. Wybór zagadnieñ, Warszawa 1981, s. 156186; J. Podracki, Skróty i skrótowce [w:]
A. Czarnecka, J. Podracki, Skróty i skrótowce. Pisownia, wymowa, odmiana, sk³adnia, Warszawa
1995, s. 930.
192
Szerokie omówienie tych problemów, zwi¹zanych z istot¹ skrótów i skrótowców, zawie-
raj¹ opracowania wymienione w poprzednim przypisie.
394

#1615
cowaniu charakter konwencjonalny (por. wy¿ej) i marginalny, inaczej jest ze
skrótowcami, które zajmuj¹ pozycjê pograniczn¹ miêdzy derywacj¹ a kom-
pozycj¹. Formalnie s¹ one derywatami prostymi, ale ich podstawy s³owotwór-
cze maj¹ postaæ kompozycji, same za skrótowce w komunikatach jêzykowych
niejednokrotnie s¹ rozwijane do struktur kompozycyjnych, b¹d te¿ anaforycz-
nie do nich odsy³aj¹. Z kompozycjami ³¹czy je tak¿e to, ¿e s¹ wynikiem od-
dzia³ywania tendencji do ekonomicznoci rodków jêzykowych (zob. 3.2.).
4.2. Skróty w historii jêzyka polskiego
Z diachronicznego punktu widzenia w procesie ewolucji skrótów w pol-

szczynie nale¿y wyró¿niæ dwie podstawowe fazy: fonetyczno-morfologiczn¹
i graficzno-pisowniow¹. Tê pierwsz¹ (siêgaj¹c¹ jêzyka ps³.) nale¿y ³¹czyæ z pro-
cesami fonetycznymi prowadz¹cymi do skrócenia morfologicznej postaci form
wyrazowych, takimi m.in. jak:
haplologia, tj. redukcja jednej z dwu podobnych lub to¿samych sylab, np.:
* dobryjej¥ → * dobryjì, * pìQjejQ → * pìQjQ;
kontrakcja przedpolska, np. * dobrajego → * dobrêgo, * pìujemu
→ * pìêmu, * pojasú → * päsú, * znaje÷ → *znä÷, * grajetü → * grät÷;
analogia do form prymarnie krótszych, np.: * dobromú + jimú → * do-
bryjimú, dobraxú + jixú → * dobryjixú;
zanik jerów, np.: * kvìt÷nújü → kvetny, * mìr÷nújü → merny,
* súbogüje → zboe, * vìtrú → vatr, * lúnú → len;
kontrakcja stpol., np.: stojaæ → stäæ, bojaæ ê → bäæ ê, xvejaæ ê
→ xväæ ê, mojego → mêgo, tvojego → tvêgo;
stpol. analogia form koniugacyjnych, np.: znajê → znam, umiejê
→ umiem;
stpol. przekszta³cenia form trybu rozkazuj¹cego, np.: niesi → nie, piszi
→ pisz, chwali → chwal, myji → myj, oraz bezokolicznika, np. ñeæi → ñeæ,
proiæi → proiæ;
stpol. redukcje grup spó³g³oskowych, np.: obvora → obora, xva³a
→ fa³a, jedno → jeno, o³dñeø → o³ñeø, bogdaj → bodaj, tegdy → tedy;
zanik iloczasu na prze³omie okresu stpol. i rpol., np.: ktõry → który,
dõm → dom193.
193
Jeli chodzi o szczegó³owe omówienie tych problemów, to zob. III.7.4.; IV.6.2.3.; III.3.6.;
III.6.1.2.; IV.6.2.4.; IV.7.3.2.; IV.9.; III.12.4.1.; III.6.2.
395

#1615
Przedstawione przyk³ady dowodz¹, ¿e we wczesnych fazach rozwoju pol-
szczyzny procesy skracania form oraz skróty fonetyczno-morfologiczne, bêd¹-
ce ich wynikiem, wystêpowa³y bardzo czêsto. Wspó³czenie mo¿na je zaob-
serwowaæ przede wszystkim w wypowiedziach w tempie allegro i s¹ niepo-
prawne artykulacyjnie, np.: nauka → na³ka, v ogule → vogle, neutron →
ne³tron.
Rozwój pisanej odmiany polszczyzny i zakoñczenie staropolskiej fazy ewo-
lucji jêzyka spowodowa³y przesuniêcie skrótów do subkodu graficznego oraz
zmianê ich jakoci. Jest to charakterystyczne dla rozwoju pisma w ogóle, po-
niewa¿ od pocz¹tku istnienia systemu literowego zaczyna³y siê pojawiaæ spe-
cjalne znaki graficzne, które sygnalizowa³y skrót rozwi¹zywany w fonicznej re-
alizacji tekstu.
Jeli chodzi o tradycjê s³owiañsk¹, to Ju¿ w najstarszych rêkopisach [sta-
ro-cerkiewno-s³owiañskich przyp. aut.] wystêpuj¹ skróty niektórych wyra-
zów. Ich stosowanie umotywowane by³o nie tyle d¹¿noci¹ do oszczêdnoci czasu
lub miejsca, ile tradycj¹ religijn¹. Bra³a ona pocz¹tek na gruncie hebrajskim.
¯ydzi, aby nie profanowaæ wiêtego imienia Jahwe (Boga), pisali je skrótem.
Od helleñskich ¯ydów tradycjê tê przejêli Grecy, a od nich S³owianie. Pocz¹t-
kowo skracano tylko wyrazy nazywaj¹ce Boga [...], póniej rozszerzano na
niektóre inne wyrazy kultu religijnego. W literaturze filologicznej tê grupê skra-
canych wyrazów nazywa siê ³aciñskim wyra¿eniem nomina sacra imiona wiê-
te. [...] Zdarza siê, ¿e skracane bywaj¹ i inne wyrazy, nie tylko nomina sacra194.
Pewien element sakralizacji charakteryzuje równie¿ najstarsze polskie skróty
graficzne, poniewa¿ dotycz¹ one zbioru okreleñ honoryfikatywnych, np. Moæ
← Mi³oæ, Waszmoæ ← Wasza Mi³oæ, Waæpan ← Wasza Mi³oæ Pan, Waæ
← Waszeæ ← Waæpan, Aæ, Aæka, Aspan, Acan, Mospan, Mopan, Asin-
dziej, Asindziejka, JO ← Janie Owiecony, JKM ← Jego Królewska Moæ
(Mi³oæ), W. Twoja ← Wiernoæ Twoja, P. Bóg ← Pan Bóg, WP ← Wiel-
mo¿ny Pan, V. ← Venerabilis195.
D³ug¹ tradycjê maj¹ równie¿ skróty okreleñ statusu spo³ecznego i zawodo-
wego (w czêci równie¿ maj¹ce walor honoryfikatywny), np.: X ← ksi¹¿ê, ks.
← ksi¹dz, prof. ← profesor, dr ← doktor, dyr. ← dyrektor, kmdt ← ko-
mendant, kmdr ← komandor, por. ← porucznik, mjr ← major, choæ w tym
194
L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 9798.
195
Por. m.in. M. Cybulski, Elementy polskiej etykiety jêzykowej..., op.cit.; St. Dubisz, Latyni-
zmy i makaronizmy w dwóch listach Marii Ludwiki Gonzagi z 1657 r. [w:] Wokó³ jêzyka. Rozpra-
wy i studia powiêcone pamiêci Profesora Mieczys³awa Szymczaka, Wroc³aw 1988, s. 121130.
396

#1615
wypadku jak nale¿y s¹dziæ g³ównym czynnikiem sprawczym ich stosowa-
nia jest oszczêdnoæ miejsca i ekonomicznoæ zapisu. To jest równie¿ g³ównym
powodem stosowania tak¿e innych grup skrótów, takich jak skróty nazw miar,
wag i walorów finansowych (cm, m, km, kg, dkg, t; z³, gr, dol.) czy skróty
tekstowe (np., itp., itd., por., zob., m.in., wg, etc., jw.).
Bior¹c za podstawê s³ownik autorstwa A. Czarneckiej i J. Podrackiego,196
za najliczniej reprezentowane w polszczynie ostatniego 50-lecia nale¿y uznaæ
nastêpuj¹ce klasy skrótowców:
1) tradycyjne polskie skróty typu: dr, m., p³k, dyr., prof., np., z³.;
2) utrwalone w polskich tekstach skróty obcego pochodzenia, u¿ywane jako
swego rodzaju cytaty: r.c. ← ang. ready cash op³ata gotówk¹, s/y ← ang.
sail yacht sportowy jacht ¿aglowy, nb. ← ³ac. nota bene dos³. zauwa¿ do-
brze → prawdê mówi¹c, PS ← ³ac. postscriptum dopisek do listu;
3) skróty wystêpuj¹ce wy³¹cznie w pimie i z regu³y nie odczytywane: ME
← Mistrzostwa Europy, R ← rekord wiata;
4) skróty w pe³ni zleksykalizowane, maj¹ce ju¿ w gruncie rzeczy funkcjê
wyrazów (rzeczowników) o okrelonym znaczeniu: zoo ← zoologiczny ogród,
cedet ← Centralny Dom Towarowy, radar ← ang. radio detecting and
ranging wykrywanie i okrelanie odleg³oci za pomoc¹ radia, a wiêc nale¿¹-
ce ju¿ de facto do klasy skrótowców (zob. 4.1.).
Liczbê skrótów, wystêpuj¹cych we wspó³czesnych polskich tekstach pisa-
nych, mo¿na szacowaæ na kilkanacie tysiêcy. Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest
to, ¿e funkcjonuj¹ z nielicznymi wyj¹tkami tylko w pisanym subkodzie jêzy-
ka, tak jak w okresie stpol. wystêpowa³y w subkodzie mówionym.
4.3. Rozwój skrótowców w polszczynie XX wieku
Historia skrótowców w jêzyku polskim jest znacznie krótsza ni¿ skrótów,

bo obejmuje jedynie wiek XX, ale rozwój tego typu struktur s³owotwórczych
jest jednym z najbardziej widocznych przejawów ewolucji polskiego systemu
s³owotwórczego w ostatnim 50-leciu197. Najwa¿niejsze bodce tego rozwoju
196
A. Czarnecka, J. Podracki, Skróty i skrótowce. Pisownia, wymowa, odmiana, sk³adnia,
Warszawa 1995, s. 8.
197
Zob. m.in. H. Satkiewicz, Innowacje s³owotwórcze w powojennym trzydziestoleciu [w:]
H. Kurkowska (red.), Wspó³czesna polszczyzna..., s. 4774; D. Buttler, Rozwój s³ownictwa pol-
skiego w szeædziesiêcioleciu [w:] J. Rieger, M. Szymczak (red.), Jêzyk i jêzykoznawstwo polskie...,
397

#1615
to: wzmo¿one tempo ¿ycia, popiech, wycig z czasem i ilociowy wzrost insty-
tucji publicznych, których nazwy s¹ tym d³u¿sze, im bardziej wielocz³onowe, aby
wyraziæ funkcjê danej instytucji w odró¿nieniu do innych; wieloæ placówek
handlowych, przemys³owych itp., które chc¹ siê pos³ugiwaæ zwartymi, sugestyw-
nymi, oryginalnymi a wygodnymi nazwami firmowymi; rozbudowa aparatu ad-
ministracyjnego, wojska, szkolnictwa itd., co rodzi potrzebê nazywania wielu
zró¿nicowanych jednostek, placówek, instytucji organizacyjnych198.
Skrótowce wyranie zaznaczy³y swoj¹ obecnoæ w polszczynie ogólnej
w latach I wojny wiatowej (19141918) i w 20-leciu miêdzywojennym; wcze-
niej w XIX w. by³y charakterystyczne przede wszystkim dla jêzyków tajnych.
Na ogó³ spotyka³y siê wtedy z negatywn¹ opini¹ ówczesnych jêzykoznawców
i u¿ytkowników jêzyka. «Z³o¿eñce» oceniano jako struktury niezrozumia³e i nie-
zgodne z duchem jêzyka polskiego, jednak¿e ich przyrost ilociowy postêpo-
wa³ w sposób ci¹g³y, por. np.: Jel ← hurtownia jelit, Domat ← biuro do-
staw materia³ów budowlanych, Famet ← fabryka wyrobów metalowych,
Techebu ← biuro artyku³ów technicznych i chemicznych, Artepor ← arty-
ku³y techniczne i elektrotechniczne, Konsistal ← konserwacja instalacji
wodoci¹gowych, Polrek ← polska reklama; Pepees ← Polska Partia So-
cjalistyczna, Enkaen ← Naczelny Komitet Narodowy, Bebewuer ← Bez-
partyjny Blok Wspó³pracy z Rz¹dem, PAR ← Polska Agencja Reklamowa,
PAT ← Polska Agencja Telegraficzna, PAU ← Polska Akademia Umie-
jêtnoci, LEO ← lekkie, eleganckie, oszczêdne obuwie, Herbewo ← Her-
liczka, Be³dowski, Wo³oszyñski (nazwiska w³acicieli firmy), Kelkra ← Kell-
ner + Kraków, Kapelupol, Kiszkopol, Myd³opol, Odzie¿pol, ledziopol,
Zegarpol (-pol ← polski), Blachometal, Kafloparkiet, Wodogaz, Ubranio-
zmian, Pierzeksport, Pierzpuch, Skóryhurt, Hygienabia³.
Okres II wojny wiatowej zintensyfikowa³ wystêpowanie skrótowców w ró¿-
nych odmianach polszczyzny. Najbardziej charakterystyczne grupy skrótowców
tego czasu to:
nazwy polskich organizacji wojskowych i konspiracyjnych, np.: AK, NSZ,
ZWC, ZWZ, Kedyw, ¯elbet, BIP;
nazwy formacji wojskowych i policyjnych obcych, np.: NKWD, gesta-
po, SS, RAF;
s. 5764; M. Szymczak, Rozwój wspó³czesnego jêzyka polskiego [w:] S. Urbañczyk (red.), S³owo
piêkne i prawdziwe..., s. 3047; K. Kleszczowa, Znaczenie lat wojny w rozwoju polskiego jêzyka
ogólnego [w:] S. Gajda, Z. Adamiszyn (red.), Przemiany wspó³czesnej polszczyzny..., s. 2532;
St. Dubisz, Rozwój wspó³czesnej polszczyzny, Przegl¹d Humanistyczny 1995, nr 5, s. 6988.
198
Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, op.cit., s. 624.
398

#1615
nazwy partii i ugrupowañ politycznych, np.: PPR, ZPP, WRN, NSDAP;
nazwy osób, np.: folks, szuc, politruk, ko³chonik;
nazwy organizacji spo³ecznych, np.: PCK, TON, COP;
nazwy instytucji pañstwowych, np.: ko³choz, Gorkom, KRN, PKWN;
nazwy broni i narzêdzi wojskowych, np.: vis, sten, piat, pepesza, radar,
fok, messer, I³;
nazwy miejsc, np.: kacet, oflag, stalag;
skrótowce utworzone od fraz, np.: PW ← Polska Walczy (symbol walki
podziemnej), JPP ← Jedna pani powiedzia³a (niepewne ród³o informacji).
Rzeczywistoæ wojenna wp³ynê³a na wzrost ilociowy tych formacji [tj.
skrótowców przyp. aut.], a to skutkiem 1) wzmo¿onego nacisku jêzyków
obcych posiadaj¹cych spore iloci skrótowców [tj. jêz. niem., ros. i ang. przyp.
aut.], 2) powstawania ró¿nych nowych formacji i instytucji ¿ycia spo³eczno-po-
litycznego, które zreszt¹ od dawna ulega³y tendencji do stosowania nazw skró-
towych, 3) s³abej zrozumia³oci skrótowca, który w pewien sposób zaszyfro-
wuje pe³n¹ nazwê, co by³o dogodne w warunkach konspiracyjnych; st¹d czês-
te konspiracyjne kryptonimy, w³anie w formie skrótowców199.
Najnowsze dzieje polszczyzny charakteryzuje sta³y wzrost skrótowców w ró¿-
nych komunikatach jêzykowych. Do przyczyn tej tendencji wymienionych wcze-
niej trzeba dodaæ jeszcze jedn¹ skrótowce czêsto powstaj¹ w obrêbie s³ow-
nictwa specjalnego jako terminy wygodne w stosowaniu i zrozumia³e dla dane-
go rodowiska zawodowego, a nastêpnie przechodz¹ do standardowych od-
mian polszczyzny. Trzeba tak¿e podkreliæ to, ¿e bardzo czêsto skrótowce
powstaj¹ od nazw jednostkowych (m.in. nazwy instytucji, organizacji itp.), któ-
rych powa¿ny przyrost w ostatnim 50-leciu spowodowa³ zarazem znaczne zwiêk-
szenie liczby tych struktur s³owotwórczych.
Wspó³czenie wyró¿nia siê siedem podstawowych typów skrótowców:
1. Skr. literowe (literowce), np.: MDM, PKO, PKP, UW;
2. Skr. g³oskowe (g³oskowce), np.: PAN, GUS, NOT;
3. Skr. grupowe, sylabowe (grupowce, sylabowce), np.: Torwar, Pafawag,
¿elbet;
4. Skr. mieszane, np.: Arged, Cepelia;
5. Skr. czêciowe (u³amkowe), np.: sam ← samoobs³ugowy;
199
J. Sobczykowa, Skrótowce czasu wojny [w:] I. Bajerowa (red.), Jêzyk polski czasu drugiej
wojny wiatowej..., s. 199. Podane wczeniej przyk³ady skrótowców zaczerpniêto równie¿ z tego
opracowania.
399

#1615
6. Skr. z³o¿one z elementów pochodzenia obcego, np.: Metalexport, Hor-
tex, Impexmetal;
7. Skr. z³o¿eniowe, np.: inwestbank, gastropunkt, litredakcja200.
200
Zob. J. M³odyñski, Skrótowce we wspó³czesnym jêzyku polskim, op.cit., s. 167.
400

#1615
5. TENDENCJE ROZWOJOWE POLSKIEGO
S£OWOTWÓRSTWA
Przyjmuj¹c za podstawê przegl¹d dziejów polskiego s³owotwórstwa, doko-

nany w niniejszym opracowaniu, oraz zasady periodyzacji dziejów jêzyka pol-
skiego Z. Klemensiewicza,201 nale¿y w superstrukturze czasowej polskiego
systemu s³owotwórczego wydzieliæ trzy podstawowe struktury czasowe (okre-
sy), obrazuj¹ce zmiany jêzykowe:
T1T2 = schy³ek X w. prze³om XV/XVI w.;
T2T3 = prze³om XV/XVI w. prze³om XVIII/XIX w.;
T3T4 = prze³om XVIII/XIX w. schy³ek XX w.
W tych trzech podokresach ewolucyjnych szczególnie wyranie zaznacza siê
oddzia³ywanie czterech tendencji rozwojowych jêzyka polskiego w zakresie
s³owotwórstwa oraz efektów tych tendencji202.
A. Tendencja do kompletowania elementów systemu s³owotwórczego (kom-
pletacja);
B. Tendencja do ró¿nicowania elementów systemu s³owotwórczego (repar-
tycja);
C. Tendencja do upraszczania struktur morfologicznych (ekonomizacja);
D. Tendencja do awansowania jêzykowego (nobilitacja).
Poni¿ej zestawiono wybrane przyk³ady oddzia³ywania tych tendencji (A, B,
C, D) w kolejnych strukturach czasowych (T1T2...) dla zobrazowania g³ów-
nych kierunków ewolucji polskiego systemu s³owotwórczego.
201
Zob. I.3.2. (tam¿e bezporednie odwo³ania).
202
Zob. I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969, z. 2 oraz
inne prace tej autorki przytoczone w Bibliografii. Por. tak¿e I.4.3.4.; I.14.
401

#1615
5.1. Okres staropolski (T1T2)
5.1.1. A. KOMPLETACJA (PRODUKTYWNE KATEGORIE,

TYPY S£OWOTWÓRCZE, FORMANTY)
A.1. Formacje z sufiksalnymi formantami pochodzenia rodzimego:

nazwy urzêdów z formantem -ê → -¦, np.: podstole, podskarbie;
nazwy miejsc wykonywania czynnoci z formantem -dlnia, np.: kowadl-
nia, wieczerzadlnia;
nazwy wykonawców czynnoci z formantem -acz, np.: badacz, gadacz,
z formantem -ca (dawca, s¹dca), -ciel (s³awiciel, tworzyciel), -ec (gêdziec,
igrzec), -nik (przedawnik, walecznik);
nazwy miejsc z formantem -iszcze, np.: Grodziszcze, Targowiszcze;
nazwy ¿eñskie zdrobnia³e z formantem -ica, np.: barwica szminka, prze-
pierzyca, jaskolica;
substantywizowane imies³owy z formantem -ec, np.: poddaniec ← pod-
dany, wypêdzeniec ← wypêdzony;
przymiotnikowe nazwy cech z formantem -isty, np.: uroczysty, zêbisty;
przys³ówki z formantami -ski, -skie, np.: jezdecki po jedziecku, jak
jedziec, przyjacielski po przyjacielsku, z³odziejskie po z³odziejsku, jak
z³odziej.
A.2. Formacje z sufiksalnymi formantami pochodzenia obcego:

-arz (apotekarz, w³adarz), -erz (morderz, oblêgierz), -telny (miertelny
zam. miertny, wierzytelny zam. wierzysty).
A.3. Formacje z formantem ujemnym (paradygmatycznym), np.: utok,

wysep, pych.
A.4. Produktywne formanty prefiksalne: s-//z- (← ps³. * sú, izú), ot- →

od- (← ps³. * otú).
5.1.2. C. EKONOMIZACJA
Zrastanie siê dwucz³onowych nazw miejscowych typu Bia³e Brzegi →

Bia³obrzegi, Czarny Las → Czarnolas.
402

#1615
Skracanie dwucz³onowych imion optatywnych, np.: Bronis³aw → Bro-
nisz, Stanis³aw → Stasz, Stach, Sta, Stanko, S³awomir → S³awosz.
5.1.3. D. NOBILITACJA
Powstawanie form nazwiskowych maj¹cych postaæ zestawieñ typu Jan

z Brzezia, Spytko z Melsztyna, Zbyszko z Bogdañca.
Powstawanie patronimicznych form nazwiskowych typu Stanis³aw →
Stachowicz, Staniewicz, Staszewicz, Staszyc, Staszak, Stanak.
5.2. Okres redniopolski (T2T3)
5.2.1. A. KOMPLETACJA (PRZYK£ADY PRODUKTYWNOCI)
A.1. Formacje z formantami sufiksalnymi pochodzenia rodzimego:

nazwy wykonawców czynnoci z formantem -acz, np.: oszukacz, zawo-
³acz, z formantem -ca (zniewa¿ca, z³oczyñca), -ciel (wykupiciel, pomno¿y-
ciel), -ec (bez¿eniec, plugawiec);
nazwy w³aciwoci z formantem -ak, np.: powistak lekkoduch, tu³ak
tu³acz;
nazwy znamionuj¹ce z formantem -(n)ik, np.: wojennik, nierz¹dnik,
nocnik ten, który siê w³óczy po nocy;
nazwy abstrakcyjne z formantem -oæ, np.: cielesnoæ, drogoæ, g³upoæ;
nazwy ¿eñskie z formantem -a, np.: che³pa, osnowa, ponêta, po¿oga;
nazwy miejsc z formantem -isko, np.: osiedlisko, pszeniczysko;
przymiotnikowe nazwy cech z formantem -ny, np.: ogrodny, wzgardny,
z formantem -ski (szkolski, dzieciñski), -liwy (b³¹dliwy, fukliwy), -³y (md³y,
docig³y);
przys³ówki z formantem -e, np.: janie, ³atwie, szeroce, miele.
A.2. Formacje z formantami pochodzenia obcego:

-unk//-unek, np.: frasunek, wizerunek, polerunek, ratunk.
A.3. Produktywne formanty prefiksalne:

przy-, np.: przybo, przycieñszy, przysporszy.
403

#1615
A.4. Kompozycje o wzorcu grecko-³aciñskim:
np.: fraszkopis, wodolejca, kozorogi.
5.2.2. B. REPARTYCJA
Chwiejnoæ, a wtórnie ró¿nicowanie siê (specjalizacja), funkcji forman-

tów prefiksalnych, np.: na- // o- // z- // s- // po-: nabladn¹æ // obladn¹æ // zblad-
n¹æ; poniewoliæ//zniewoliæ;
Wspó³zawodnictwo, a nastêpnie ró¿nicowanie siê (regionalne, socjalne,
chronologiczne), prefiksalnych formantów w stopniu najwy¿szym przymiotników
i przys³ówków: na- // naj-, na- → naj-, np.: nag³êbszy, naweselszy, najlepszy.
5.3. Okres nowopolski i najnowsze dzieje polszczyzny (T3T4)
5.3.1. A. KOMPLETACJA (ZAKRESY PRODUKTYWNOCI)
Bardzo intensywny rozwój rodków s³owotwórczych, szczególnie w trzech

wariantach komunikacyjno-stylowych jêzyka jêzyku artystycznym, jêzyku
potocznym, jêzyku naukowym (terminologia).
Du¿a produktywnoæ formantów sufiksalnych, np.: -acz, -arz, -ec,
-isko, -izna, -oæ, -stwo, -ny, -isty, oraz mechanizmów derywacji ujemnej (pa-
radygmatycznej).
Znaczny ilociowy wzrost kompozycji, szczególnie zestawieñ i z³o¿eñ.
5.3.2. B. REPARTYCJA (ZAKRESY ZMIAN)
Ró¿nicowanie siê i stabilizacja funkcji znaczeniowych formantów prefik-

salnych w czasownikach (2. po³owa XIX w.).
Intensywne procesy ró¿nicowania siê funkcji znaczeniowych formantów
i typów s³owotwórczych (szczególnie w 2. po³owie XX w.).
5.3.3. C. EKONOMIZACJA (JAKOÆ I CHARAKTER ZMIAN)
Upraszczanie struktur s³owotwórczych, po³¹czone zwykle z d¹¿eniem do

precyzji znaczeniowej: skrótowce, skróty, uniwerbizacja, elipsa (XX w.).
404

#1615
5.3.4. D. NOBILITACJA (PRZYK£ADY ZMIAN)
Maskulinizacja form nazwiskowych i nazw ¿eñskich (typ: cieborzanka

→ ciebora, Wójtowiczowa → Wójtowicz, dyrektorka → dyrektor, redak-
torka → redaktor).
Tzw. wewnêtrzne zapo¿yczenia s³owotwórcze z dialektalnych i regional-
nych wariantów jêzyka do polszczyzny ogólnej (szczególnie w odmianie potocz-
nej), np. typ: kurczak zam. kurczê, ciemniak, cwaniak.
5.4. Hierarchia tendencji rozwoju polskiego systemu s³owotwórczego
Dokonany w niniejszym opracowaniu przegl¹d procesów s³owotwórczych

typowych dla rozwoju polszczyzny pozwala na wniosek, ¿e g³ówn¹ tendencj¹
by³a (i jest) tendencja do kompletowania elementów systemu s³owotwórczego.
Polega ona na: 1) reprodukowaniu odziedziczonych modeli s³owotwórczych;
2) modyfikowaniu odziedziczonych modeli s³owotwórczych; 3) adaptowaniu
(przyswajaniu) nowych modeli s³owotwórczych; 4) wytwarzaniu nowych mo-
deli s³owotwórczych. Dzieje siê to w sferze derywacji (afiksalnej i bezafiksal-
nej) i kompozycji (zestawienia, zrosty, z³o¿enia), a tak¿e w sferze swoistej de-
strukcji funkcjonuj¹cych struktur s³owotwórczych i tworzenia skrótowców.
Przeledzenie wybranych tylko przejawów tendencji rozwojowych polskie-
go s³owotwórstwa (por. 5.1.5.3.) pozwala zaobserwowaæ to, jak znacznie
ró¿ni¹ siê rang¹ poszczególne tendencje. Przy ca³ej selektywnoci zestawienia
danych i ró¿norodnoci porównywanych zjawisk, obliczony w sposób jedno-
rodny wskanik rangi w wypadku kompletacji wynosi 25x, natomiast w wy-
padku pozosta³ych tendencji (repartycja, ekonomizacja, nobilitacja) wynosi
5x. wiadczy to jednoznacznie o dominacji tendencji do kompletowania ele-
mentów systemu s³owotwórczego tak w ca³ej superstrukturze dziejów jêzyka
polskiego, jak i w poszczególnych okresach ewolucyjnych.
Taki uk³ad tendencji rozwojowych polskiego systemu s³owotwórczego znaj-
duje uwarunkowania zarówno wewnêtrznojêzykowe, jak i zewnêtrznojêzyko-
we. Z jednej strony wi¹¿e siê ze sta³ym w dziejach polszczyzny przyrostem jed-
nostek s³ownikowych (od ok. 5000 do ok. 300 000) i wzajemnym oddzia³y-
waniem na siebie procesów leksykalno-semantycznych oraz mechanizmów s³o-
wotwórczych. Z drugiej za jest wynikiem ci¹g³ego cywilizacyjnego rozwoju
naszej grupy etnicznej, scalaj¹cej siê w naród i podlegaj¹cej dalszemu zró¿ni-
405

#1615
cowaniu socjalnemu, wymagaj¹cego zwiêkszania zasobu rodków jêzykowych
do celów komunikacyjnych.
W ten sposób realizuje siê cis³y zwi¹zek miêdzy doskonaleniem siê u¿yt-
kowników jêzyka a samym jêzykiem.
406

#1615
VI. SK£ADNIA W EPOCE PRZEDPOLSKIEJ
I POLSZCZYZNY PRZEDPIMIENNEJ

#1615
#1615
1. ZAGADNIENIA WSTÊPNE
1.1. Miejsce sk³adni w opisie diachronicznym jêzyka polskiego
Jak wiadomo, jêzyk jest systemem o zhierarchizowanej strukturze. Na

ka¿dym jego poziomie wydzielamy elementy, które odpowiednio po³¹czo-
ne, stanowi¹ jednostkê wy¿szego rzêdu. S¹ to: fonemy (g³oski), z których
s¹ zbudowane morfemy; natomiast morfemy s¹ sk³adnikami leksemów
(wyrazów); wyrazy z kolei stanowi¹ budulec zdañ (wypowiedzeñ). Ka¿-
demu poziomowi struktury jêzyka odpowiada dzia³ gramatyki: fonologia
(fonetyka) → morfologia → leksykologia → sk³adnia (syntaktyka).
Zadaniem gramatyki historycznej jest opisanie ewolucji ka¿dego pozio-
mu systemu jêzyka wed³ug okrelonych kryteriów.
Przedmiotem naszego opisu rozwoju historycznego polszczyzny by³a do-
tychczas ewolucja systemu fonologicznego (fonetycznego) oraz ewolucja
systemu morfologicznego (ujmowanego zarówno w perspektywie fleksyj-
nej: fleksja imienna, fleksja werbalna, jak i w perspektywie s³owotwór-
czej: wyrazy proste, niejako amorficzne, oraz wyrazy s³owotwórczo roz-
budowane: derywaty i kompozycje).
Przedmiotem tego i nastêpnego rozdzia³u jest ukazanie ewolucji syste-
mu syntaktycznego jêzyka polskiego w wietle wspó³czesnego stanu wie-
dzy w tym zakresie i na miarê potrzeb dydaktycznych.
1.2. Stan badañ nad sk³adni¹ historyczn¹ jêzyka polskiego
Badania nad sk³adni¹ historyczn¹ polszczyzny maj¹ stosunkowo krótk¹

tradycjê. Ich pocz¹tek stanowi¹ nastêpuj¹ce opracowania: A. Krasnowolski,
409

#1615
Systematyczna sk³adnia jêzyka polskiego (Warszawa 1898); J. £o, Sk³adnia
[w:] T. Benni, J. £o, K. Nitsch, J. Rozwadowski, H. U³aszyn, Gramatyka
jêzyka polskiego (Kraków 1923) oraz tego¿ Zasady sk³adni [w:] Krótka
gramatyka historyczna jêzyka polskiego (Lwów 1927). Systematyczne prace
zainicjowa³ Z. Klemensiewicz203. On te¿ wytyczy³ kierunki, okreli³ metody
badañ w tym zakresie204. Stwierdzi³ m.in., ¿e ca³y materia³ historyczny
mo¿na podzieliæ na dwie warstwy: 1) struktury ¿ywotne, ci¹g³e, istniej¹ce
od najdawniejszych czasów do dzi, oraz 2) struktury archaiczne, nieobec-
ne we wspó³czesnej polszczynie, zapomniane, nieci¹g³e205. Przedmiotem
zainteresowañ badaczy sta³y siê zw³aszcza tzw. konstrukcje zapomniane206.
203
Z. Klemensiewicz, Za³o¿enia i wytyczne Pracowni Polskiej Sk³adni Historycznej, Zeszyty
Naukowe UJ, z. 4, Kraków 1961, s. 529.
204
Zmiennoæ rozwojow¹ sk³adni mo¿na teoretycznie przypuciæ w dwu zakresach. Pierwszy
zakres to funkcjonalne zmiany konstrukcji sk³adniowych, tzn. zmiany ich znaczenia stosunko-
wego, które zamyka siê w takich kategoriach, jak np. predykatywnoæ, atrybutowoæ, apozycyjnoæ,
komplementywnoæ, konkretyzacyjnoæ, realizuj¹cych siê w zwi¹zku podmiotu z orzeczeniem,
podstawy z przydawk¹, dope³nieniem, okolicznikiem, a tak¿e na p³aszczynie hipotaktycznego
zespo³u dwu wypowiedzeñ. Badaj¹c historyczn¹ sk³adniê polsk¹, nie znajdujemy zmian rozwojo-
wych w tym zakresie; te bowiem funkcjonalne kategorie syntaktyczne, dzi obecne, trwaj¹ w niej
bez zmiany, kontynuuj¹c stan pras³owiañski i praindoeuropejski.
Drugi zakres to formalne zmiany zachodz¹ce w tej samej funkcjonalnie konstrukcji sk³ad-
niowej, tzn. zmiany w sposobie wyra¿enia syntaktycznego stosunku jej sk³adników w zwi¹zku,
albo wypowiedzeñ sk³adowych w wypowiedzeniu z³o¿onym. Rozmaitoæ sposobu polega na u¿y-
ciu ró¿nych rodków operacji wypowiedzeniotwórczej. Ze stanowiska sk³adni polskiej s¹ to rodki:
a) gramatyczne, mianowicie przypadkowe i osobowe formy paradygmatów fleksyjnych, for-
my rodzaju i liczby;
b) leksykalne spójniki, przyimki, zaimki wzglêdne i anaforyczne;
c) prozodyczne intonacja, akcent, pauza;
d) pozycyjne syntaktycznie wa¿na (relewantna) lokalizacja.
W referacie ma siê uwzglêdniæ g³ówne tendencje rozwoju sk³adniowego. Za g³ówn¹ uznamy
tak¹ tendencjê rozwojow¹, która wprowadza istotne zmiany z systemie syntaktycznym, co siê
dzieje, kiedy siê ona realizuje w szerokim zasiêgu faktów jêzykowych oraz w rezultacie prowadzi
do zaniku istniej¹cej albo do upowszechnienia nowej konstrukcji syntaktycznej, albo nowych rod-
ków operacji wypowiedzeniotwórczej G³ówne tendencje rozwojowe sk³adni polskiej [w:] A. Ka³-
kowska (red.), Sk³adnia, stylistyka, pedagogika jêzykowa..., s. 339340.
205
Teoretycznie mo¿liwe s¹ równie¿: 3) struktury innowacyjne, powsta³e w pewnym okresie
rozwoju polszczyzny, istniej¹ce do dzi, oraz 4) struktury innowacyjne epizodyczne, które po-
wsta³y w pewnej epoce historycznej polszczyzny, a nastêpnie wysz³y z u¿ycia.
206
Por. Zapomniane konstrukcje sk³adni staropolskiej. Wybór przyk³adów, oprac. Z. Kle-
mensiewicz, K. Pisarkowa, J. Konieczna-Twardzikowa, Wroc³aw 1966; Zapomniane konstrukcje
sk³adni redniopolskiej (XVI w.). Wybór przyk³adów, oprac. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa,
A. Ka³kowska, K. Oszywianka, J. Twardzikowa, Wroc³aw 1971; Zapomniane konstrukcje sk³adni
redniopolskiej (XVII w.). Wybór przyk³adów, oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa,
Wroc³aw 1972; Zapomniane konstrukcje sk³adni redniopolskiej (17001780). Wybór przyk³adów,
410

#1615
Koncepcje Z. Klemensiewicza rozwijali m.in.: K. Pisarkowa207, A. Ka³kow-
ska208, Cz. Bartula209.
Kanon opracowañ z zakresu polskiej sk³adni historycznej stanowi¹ na-
stêpuj¹ce monografie: Z. Klemensiewicz, Zarys sk³adni polskiej, Warsza-
wa 1969; K. Pisarkowa, Historia sk³adni jêzyka polskiego, Wroc³aw 1984;
I. Bajerowa, Kszta³towanie siê systemu polskiego jêzyka literackiego w XVIII w.,
Wroc³aw 1964; , Polski jêzyk ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. III:
Sk³adnia. Synteza, Katowice 2000.
Nale¿y tu równie¿ przywo³aæ te podrêczniki akademickie, w których
sk³adnia historyczna znalaz³a swoje miejsce. S¹ to przede wszystkim na-
stêpuj¹ce pozycje: Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk,
Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa, wyd. I, 1955, wyd. II,
1964 (por. s. 393508), wyd. III 1965; S. Rospond, Gramatyka historycz-
na jêzyka polskiego, Warszawa 1971 (por. s. 319370); Z. Klemensiewicz,
Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974 (por. s. 26; 120124; 309317;
419435; 625629); I. Bajerowa, Zarys historii jêzyka polskiego 19392000,
Warszawa 2003 (por. s. 7276).
1.3. Sk³adnia w podrêcznikach akademickich
Ewolucji podlega nie tylko jêzyk, ale tak¿e sposób jego opisu. Z. Kle-
mensiewicz we wstêpie do Sk³adni pisze: W czêci podrêcznika powiêco-
nej sk³adni historycznej stajemy tedy wobec dwu naczelnych zadañ: 1. poka-
zania zasadniczej ci¹g³oci rozwoju syntaktycznego, 2. uwy-
datnienia na tym tle najwa¿niejszych przemian rozwojowych.
oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa, Wroc³aw 1973; Zapomniane
konstrukcje sk³adni nowopolskiej (17801822). Wybór przyk³adów, oprac. A. Ka³kowska, K. Pisar-
kowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa, Wroc³aw 1974; Zapomniane konstrukcje sk³adni nowopol-
skiej (18221863). Wybór przyk³adów, oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa,
J. Twardzikowa, Wroc³aw 1975; Zapomniane konstrukcje sk³adni nowopolskiej (18631918). Wybór
przyk³adów, oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa, Wroc³aw 1977.
207
K. Pisarkowa, Miejsce sk³adni historycznej we wspó³czesnym jêzykoznawstwie polskim,
Jêzyk Polski 1973, s. 158172; por. tak¿e Diachronia a teraniejszoæ, Polonica 1979, t. 5,
s. 197224, oraz Mo¿liwoci i ograniczenia opisu zmian sk³adniowych w polszczynie, Polonica
1980, t. 6, s. 236242.
208
A. Ka³kowska, Problemy opisu sk³adni historycznej, Jêzyk Polski 1979, s. 329340.
209
Cz. Bartula, Z badañ nad sk³adni¹ polsk¹ na tle porównawczym, Kielce 1981.
411

#1615
Zadanie pierwsze rozwi¹¿emy dostarczaj¹c typowych przyk³adów ist-
nienia tak¿e w najstarszych zabytkach pewnych struktur sk³adniowych,
znanych wspó³czesnej polszczynie. Natomiast wiêcej uwagi powiêcimy
tym zjawiskom, które na tle wspó³czesnego systemu uderzaj¹ swoj¹ od-
miennoci¹210.
Realizuj¹c te zadania, Autor przedstawia historiê sk³adni polskiej w dwu
czêciach: I. Zdanie pojedyncze (A. Zwi¹zek g³ówny podmiotu z orzecze-
niem, B. Zwi¹zki poboczne), II. Zdanie z³o¿one. Uwzglêdnia równie¿ sk³ad-
niê gwarow¹. Charakterystyczn¹ cech¹ tego opracowania jest bogata do-
kumentacja filologiczna.
Tak¿e S. Rospond przedstawia historiê sk³adni polskiej równie¿ w dwu
czêciach, lecz wydzielonych wed³ug innych ni¿ u Z. Klemensiewicza kry-
teriów, por.: W Czêci ogólnej zwrócono uwagê na podstawowe procesy
syntaktyczne, których ukierunkowanie by³o zgodne z ogólnymi zjawiskami
rozwojowymi jêzyka polskiego (upraszczanie poprzez krystalizacjê funkcjo-
nalno-syntaktyczn¹, ucilenie zwi¹zków syntaktycznych). W Czêci szcze-
gó³owej wybrano tylko najwa¿niejsze ró¿ne struktury sk³adniowe. Dla lep-
szego zobrazowania porównywanych konstrukcji zastosowano wykresy,
które u³atwiaj¹ orientacjê w krotnoci i rzêdnoci wypowiedzeniowej. Mar-
ginalnie zwracano uwagê na specyfikê sk³adni gwarowej i poetyckiej211.
Dla ukazania pe³niejszego obrazu wiedzy syntaktycznej w tym podrêcz-
niku nale¿y dodaæ, ¿e S. Rospond w Czêci ogólnej swojego podrêcznika
przedstawia m.in. zagadnienia: krystalizacji funkcjonalno-syntaktycznej
wskaników zespolenia, bezspójnikowe i spójnikowe po³¹czenia zdañ,
bezprzyimkowe i przyimkowe sk³adniki syntaktyczne, zastêpstwo funkcji
s³owotwórczej przez kazualn¹ lub przyimkow¹, sk³adniê rz¹du i zgody
w rozwoju historycznym, szyk wyrazów, wp³ywy obce na sk³adniê polsk¹.
Natomiast Czêæ szczegó³owa zawiera przegl¹d struktur sk³adniowych w za-
kresie zdania pojedynczego i przegl¹d typów zdañ z³o¿onych.
Autor wyznacza te¿ rok 1500 na umown¹ cezurê chronologiczn¹ od-
dzielaj¹c¹ sk³adniê staropolsk¹ od sk³adni nowopolskiej.
Charakterystyczn¹ cech¹ ujêcia historii sk³adni polskiej przez Z. Kle-
mensiewicza w jego Historii jêzyka polskiego jest wprowadzenie czterech
przekrojów synchronicznych, tzn. 1) doba przedpimienna (do po³. XII w.),
210
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna jêzyka
polskiego, Warszawa 1965, s. 394.
211
S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1971, s. 321.
412

#1615
2) doba staropolska (po³. XII w. prze³om XV/XVI w.), 3) doba rednio-
polska (od XVI w. do ósmego dziesiêciolecia XVIII w.), 4. doba nowopol-
ska (od koñca XVIII w. do 1939 r.). Ponadto autor w wiêkszym ni¿ dot¹d
zakresie bada³ funkcjonaln¹ sprawnoæ sk³adniow¹ polszczyzny w poszcze-
gólnych dobach, ledzi³, w jaki sposób i z jakim skutkiem jêzykowy po-
tencja³ syntaktyczny danej epoki sprzyja³ kszta³towaniu wypowiedzi zró¿-
nicowanych funkcjonalnie, gatunkowo, osobniczo.
1.4. Charakter ewolucji systemu sk³adniowego
Syntaktolodzy zgodnie przyjmuj¹, ¿e: a) ewolucja sk³adni pozostaje

w cis³ym zwi¹zku ze zmianami w innych podsystemach: w morfologii,
w leksyce, i w semantyce; b) rozwój sk³adni przebiega na ogó³ powoli, a za-
chodz¹ce zmiany nie s¹ tak radykalne jak w zakresie fonologii, morfolo-
gii, leksyki; c) w rozwoju systemu sk³adniowego nie dochodzi do prostej
i bezporedniej zmiany jednej konstrukcji w drug¹; obok konstrukcji no-
wych istniej¹ starsze; d) sporód wszystkich podsystemów jêzyka sk³adnia
charakteryzuje siê najwiêkszym konserwatyzmem212; e) jednak¿e mimo po-
wolnoci i powierzchownoci zmian syntaktycznych jêzyk polski w swo-
im rozwoju historycznym wytworzy³ swój w³asny, ró¿ny od pras³owiañ-
skiego i ró¿ny od systemów innych jêzyków, system sk³adniowy213.
212
Tak¹ opiniê sformu³owa³ ju¿ w 1934 r. A. Meillet w pracy La slave commune: O ile fone-
tyka i morfologia dozna³y g³êbokich zmian, o tyle budowa zdania niewiele siê zmieni³a od stanu
praindoeuropejskiego, pras³owiañskiego do epoki starszej, a nawet nowoczesnej ró¿nych jêzyków
s³owiañskich. Wystarczy oprzeæ siê na ma³ej liczbie spostrze¿eñ, aby wykazaæ, jak ma³o jêzyki
s³owiañskie wprowadzi³y nowoci w tym zakresie. Wyrazy pomocnicze zdania, zaimek wzglêdny,
spójniki zosta³y w du¿ej mierze odnowione. Ale nic w tym nie ma osobliwego: inne jêzyki indo-
europejskie, nawet w najdalszej staro¿ytnoci zawiadczone, tak samo postêpowa³y. S¹ to innowa-
cje s³ownika, nie za innowacje sk³adni. (cyt. za Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski,
S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna..., op.cit., s. 393).
213
Badania Pracowni Sk³adni Jêzyka Polskiego IBL PAN wykaza³y, ¿e 70% konstrukcji stano-
wi¹ konstrukcje ci¹g³e (por. K. Pisarkowa, Miejsce sk³adni historycznej we wspó³czesnym jêzyko-
znawstwie polskim, op.cit., s. 160). Oczywicie ci¹g³oæ, trwa³oæ sk³adni nie oznacza to¿samoci
poszczególnych wypowiedzi, lecz trwanie okrelonej konstrukcji syntaktycznej. Mimo to jednak
podstawowym procesem w uk³adzie diachronicznym jest zmiana jêzykowa. Zmiany sk³adniowe
zdaniem Z. Klemensiewicza, G³ówne tendencje rozwojowe , op.cit., s. 340 mog¹ siê odbywaæ
na poziomie a) gramatycznym: przypadkowe i osobowe formy paradygmatów fleksyjnych, b) lek-
sykalnym: spójniki, przyimki, zaimki wzglêdne i anaforyczne, c) prozodycznym: intonacja, akcent,
pauza, d) pozycyjnym: syntaktycznie wa¿na lokalizacja.
413

#1615
1.5. Za³o¿enia, metoda i cel opisu sk³adni polskiej
Podczas pisania tego rozdzia³u podrêcznika przyjêto nastêpuj¹ce za³o-

¿enia:
a) Sk³adnia diachroniczna stawia sobie za cel owietlenie ewolucji sk³ad-
ni, tzn. wyodrêbnienie znamiennych zjawisk i procesów, ustalenie tenden-
cji rozwojowych oraz wyznaczenie okresów rozwojowych tego podsyste-
mu jêzykowego; przy czym opisowi podlegaj¹ fakty rzeczywiste i fakty
rekonstruowane, odnoszone do dalekiej przesz³oci.
b) Podrêcznikowy opis ewolucji sk³adni jêzyka polskiego powinien
uwzglêdniaæ wspó³czesny stan badañ syntaktologicznych.
c) Podrêcznik powinien byæ jednorodny metodologicznie, tzn. podob-
nie jak w opisie systemu fonologicznego i morfologicznego, tak i w opisie
systemu sk³adniowego powinny byæ stosowane metody strukturalistyczne
w takim zakresie, w jakim na to pozwala stan naszej wiedzy oraz charak-
ter samego systemu syntaktycznego (np. w opisie sk³adni nie funkcjonuje
system opozycji; tradycyjnie za podstawow¹ jednostkê przyjmuje siê
zdanie i zwi¹zane z nim kategorie, np. podmiot orzeczenie, okrelni-
ki grupy podmiotu i okrelniki grupy orzeczenia, zdanie równowa¿nik
zdania, zdanie proste zdanie z³o¿one, modalnoæ; funkcjonuje natomiast
system zmian i tendencji rozwojowych).
d) Ze wzglêdu na bazê materia³ow¹, tzn. filologiczny przedmiot nasze-
go opracowania, opis historii sk³adni jêzyka polskiego przedstawiamy
w dwu czêciach. Czêæ pierwsza, wstêpna, uwzglêdnia epoki prehistorycz-
ne (jêzyk praindoeuropejski i jêzyk pras³owiañski) oraz okres narodzin pol-
skiego jêzyka etnicznego. Czêæ druga, zasadnicza, przedstawia sk³adnio-
wo-stylistyczny rozwój literacki polszczyzny ogólnej. Jest spraw¹ oczy-
wist¹, ¿e obie czêci ró¿ni¹ siê tak¿e precyzj¹ opisu, poniewa¿ o rekon-
struowanym systemie syntaktycznym jêzyka praindoeuropejskiego mo¿na
powiedzieæ zdecydowanie mniej ni¿ o sk³adni polszczyzny dowolnej doby
pimiennej. Ten dualizm opisu jest w gruncie rzeczy uwarunkowany od-
miennymi obiektami badañ.
Naszemu podrêcznikowemu opisowi polskiej sk³adni historycznej (po-
dobnie jak to by³o równie¿ przy pisaniu poprzednich rozdzia³ów) przywie-
ca³y dwa cele: jeden teoretyczny, ogólny, poznawczy oraz drugi prak-
414

#1615
tyczny i szczegó³owy. Chcielimy bowiem nie tylko ukazaæ pradzieje i dzie-
je struktury syntaktycznej polszczyzny, ale tak¿e dostarczyæ materia³u da-
j¹cego podstawy do rozstrzygniêæ normatywnych, poprawnociowych w od-
niesieniu do wspó³czesnego jêzyka polskiego214.
Mamy przy tym wiadomoæ wszystkich ograniczeñ naszego opisu zmian
sk³adniowych polszczyzny i jêzyka epok j¹ poprzedzaj¹cych.
214
Na ten aspekt badañ historyczno-syntaktycznych zwraca³a uwagê m.in. Krystyna Pisarko-
wa, por. Historia sk³adni jêzyka polskiego, Wroc³aw 1984, s. 6.
415

#1615
2. EPOKA PRAINDOEUROPEJSKA
2.1. Podstawy sk³adni pie.
Zdanie jest struktur¹ wy¿szego rzêdu. W jêzyku pie. opiera siê ono na
zasadzie samodzielnoci wyrazu. Oznacza to, ¿e ka¿dy samodzielny wyraz
swoj¹ budow¹ morfologiczn¹ informowa³ o tym, jak¹ funkcjê pe³ni w zdaniu.
2.2. Budowa wyrazu
Z rozdzia³u powiêconego morfologii [zob. III.1., III.9.1., IV.1.] wie-

my, ¿e pierwotne wyrazy pie. mia³y trójelementow¹ budowê. By³a ona
nastêpuj¹ca: 1) czêæ leksykalna, pierwiastkowa, rdzenna (rozszerzana nie-
kiedy infiksem, sufiksem lub prefiksem) by³a nosicielem znaczenia; 2) ele-
ment tematotwórczy, czyli przyrostek tematyczny (inaczej: temat), formo-
wa³ czêci mowy: imiê (nomen) i s³owo (verbum), a tak¿e decydowa³
o przynale¿noci wyrazu do danego typu odmiany; 3) koñcówka, cz¹stka
podlegaj¹ca wymianie, pe³ni³a funkcjê wyk³adnika relacji syntaktycznych,
tzn. ukazywa³a zwi¹zek sk³adniowy tego wyrazu z innymi wyrazami. Naj-
istotniejszymi wiêc cechami wyrazu pie. by³a trójcz³onowa struktura i zró¿-
nicowanie formalne na podstawowe czêci mowy: nomen i verbum. O mo-
delu odmiany decydowa³ przyrostek tematyczny, czyli temat.
2.3. Kategorie gramatyczne (semantyczno-morfologiczne

i syntaktyczne)
Jêzyk pie. mia³ bardzo rozbudowan¹ fleksjê. Dysponowa³ nastêpuj¹cy-

mi kategoriami gramatycznymi: kategori¹ rodzaju, liczby, przypadka, oso-
by, czasu, aspektu, trybu i strony.
416

#1615
Te kategorie nale¿y postrzegaæ w dwu aspektach: asyntaktycznym (se-
mantycznym, morfologicznym) i syntaktycznym.
Kategoria rodzaju. W jêzyku pie. u podstawy kategorii rodzaju gra-
matycznego rzeczowników by³a opozycja semantyczna: ró¿nica p³ci (ro-
dzaj naturalny), np. m¹¿ ¿ona. Ale by³a to równie¿ kategoria syntaktycz-
na, poniewa¿ konotowa³a odpowiednie formy rodzajowe zaimków, przy-
miotników, czasowników, por. ten dobry m¹¿ by³ ta dobra ¿ona by³a.
Formy rodzajowe ten, dobry, by³ otwieraj¹ w obrêbie tekstu miejsce dla
rzeczowników konotowanej klasy, tzn. dla rzeczowników rodzaju mêskie-
go. Kategoria rodzaju jest zatem nie tylko zjawiskiem semantyczno-mor-
fologicznym, lecz równie¿ sk³adniowym.
Podobnie wygl¹da sprawa kategorii liczby w zakresie rzeczowników:
jest ona bowiem równoczenie kategori¹ semantyczn¹, poniewa¿ singula-
ris = 1, dualis = 2, pluralis = wiêcej ni¿ 2, wiele, oraz kategori¹ syntak-
tyczn¹, poniewa¿ konotuje specjalne liczebniki oraz specjalne formy przy-
miotników i czasowników, np. ten jeden dobry koñ biega i te dwa dobre
konie biegaj¹. Kategoria liczby czasowników i przymiotników jest kate-
gori¹ czysto syntaktyczn¹, konotuj¹c¹ stale liczbê rzeczownika.
Tak¿e kategoria przypadka jest inaczej postrzegana w perspektywie
morfologicznej, a inaczej w perspektywie syntaktycznej. Ujmuj¹c tê kate-
goriê w perspektywie morfologicznej, nale¿y stwierdziæ, ¿e koñcówki przy-
padkowe okrelaj¹ zale¿noci miêdzy imionami, m.in. wskazuj¹ na pewne
kierunki przestrzenne, por. np. pie. *domei (loc.) esmi jestem w domu,
³ac. dÂmï- (loc.) sum jestem w domu, stpol. jestem doma, pol. jestem w do-
mu. Tu nale¿y zwróciæ uwagê na to, ¿e w jêzyku pie. przyimków jeszcze
nie by³o215.
Natomiast ujmuj¹c kategoriê przypadka w perspektywie syntaktycznej,
stwierdzamy, ¿e przypadki konotuj¹ ró¿ne inne kategorie, np. mianownik
konotuje czasownik, którego ma byæ podmiotem, a mówi¹c krócej: rze-
czownik w mianowniku jest podmiotem, podobnie: rzeczownik w bierni-
ku dope³nieniem, natomiast rzeczowniki w innych przypadkach by³y
okolicznikami lub przydawkami. Przymiotnik w zwi¹zku z rzeczownikiem
by³ jego okreleniem, w zwi¹zku z czasownikiem byæ orzecznikiem.
215
Por. A. Weinsberg, Gramatyka porównawcza jêzyków indoeuropejskich, Czêæ IIIV, War-
szawa 1990, s. 97, oraz M.T. Roszak, Przegl¹d i charakterystyka przyimków indoeuropejskich
[w:] J. Sambor, J. Linde-Usiekniewicz, R. Huszcza (red.), Jêzykoznawstwo synchroniczne i dia-
chroniczne. Tom powiêcony pamiêci Adama Weinsberga, Warszawa 1993, s. 259271.
417

#1615
W jêzyku pie. wyodrêbni³y siê z ca³¹ wyrazistoci¹ kategorie osoby,
czasu, aspektu, trybu i strony [zob. IV]. Oprócz funkcji semantyczno-mor-
fologicznych pe³ni³y równie¿ funkcje syntaktyczne. Por. np. kategoriê oso-
by: czasownik w 1. i 2. osobie konotuje podmiot, na który wskazuje osoba
1. i 2. Osoba 3. (wykluczaj¹ca osoby 1. i 2.) pozostawia podstawow¹ ko-
notacjê czasownika otwiera w tekcie miejsce dla rzeczownika w mia-
nowniku, czyli inaczej mówi¹c ka¿dy czasownik w formie osobowej
pe³ni³ funkcjê orzeczenia.
Uwzglêdniaj¹c podane przyk³ady, nale¿y stwierdziæ, ¿e w jêzyku pie.
istnia³ rozbudowany system sk³adni rz¹du (rekcja) i sk³adni zgody (kon-
gruencja) realizowany za pomoc¹ kategorii rodzaju, liczby, przypadka,
osoby, czasu, aspektu, trybu i strony.
Wszystkie wymienione kategorie gramatyczne uleg³y w historycznym
rozwoju istotnym przeobra¿eniom, jednak w podstawowych swych funk-
cjach syntaktycznych s¹ kontynuowane przez jêzyk polski.
2.4. Szyk wyrazów
Szyk wyrazów w zdaniu pie., rozpatrywany jako zjawisko sk³adniowe,

by³ okrelony jako swobodny, co nie znaczy chaotyczny, przypadkowy,
absolutnie dowolny. Regu³y porz¹dkuj¹ce uk³ad wyrazów w zdaniu nie by³y
determinowane gramatycznie, formalnie, lecz warunkowane g³ównie funk-
cjonalnie. Mo¿na przyj¹æ, ¿e pierwotny uk³ad wyrazów w wypowiedzeniu
uwzglêdnia³ naturaln¹ percepcjê, naturalny ogl¹d wiata, a zatem w zda-
niu najpierw wystêpowa³ podmiot, a póniej dope³nienie i okoliczniki,
podobnie najpierw formu³owano przyczynê, a nastêpnie skutek. Mo¿na
zatem mówiæ o analogii miêdzy szykiem wyrazów w zdaniu, a poznaw-
cz¹, logiczn¹, czasow¹ kolejnoci¹ opisywanych przez nie zdarzeñ. Bar-
dzo wa¿nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na kolejnoæ wyrazów by³a kon-
sytuacja oraz przyjmowana przez nadawcê hierarchia wa¿noci (realizo-
wana wed³ug zasady: najpierw to, co najwa¿niejsze w danej chwili i bli-
skoci). Wa¿ny by³ równie¿ kontekst (wypowiadane struktury wyrazowe
zawiera³y zarówno odniesienia do tekstu ju¿ wyg³oszonego, jak i nawi¹za-
nia do tego, co ma nast¹piæ) oraz wzglêdy rytmiczne (wyraz krótszy przed
d³u¿szym).
418

#1615
Powtarzalnoci zdarzeñ sytuacyjnych i kontekstowych towarzyszy³a po-
wtarzalnoæ konstrukcji sk³adniowych, które utrwali³y siê w formie sche-
matów pe³ni¹cych okrelone funkcje. Ju¿ w pie. wytworzy³y siê funkcjo-
nalnie nacechowane pozycje: pierwsza i ostatnia. Szyk wyrazów uleg³ pew-
nej stabilizacji i w ten sposób ukszta³towa³ siê uniwersalny, neutralny uk³ad
wyrazów: jest on rekonstruowany w postaci podmiot dope³nienie orze-
czenie216, przy czym póniej nast¹pi³a zmiana kolejnoci cz³onów na pod-
miot orzeczenie dope³nienie.
W pie. zwi¹zek miêdzy cz³onami wypowiedzenia wyra¿a³a rekcja (zwi¹-
zek rz¹du) i kongruencja (zwi¹zek zgody)217. Szyk zdania pie. nie by³ de-
terminowany gramatycznie, lecz funkcjonalnie, znaczeniowo (np. bliskoæ,
wa¿noæ, nastêpstwo w czasie), rytmicznie. W rozwoju historycznym po-
szczególnych jêzyków wytworzy³ siê mniej lub bardziej sformalizowany
sta³y szyk gramatyczny (por. np. pozycyjny jêzyk angielski).
2.5. Klasyfikacja zdañ jêzyka pie.
Z gramatycznego punktu widzenia zdania jêzyka pie. dzieli siê na dwie

kategorie: 1) zdania pojedyncze oraz 2) zdania z³o¿one, polipredykatywne.
2.6. Sk³adnia zdania pojedynczego
Podstawow¹ konstrukcj¹ syntaktyczn¹ jêzyka pie. by³o pojedyncze zda-

nie werbalne. Obok niego istnia³o zdanie nominalne, pierwotnie bez copu-
li (³¹cznika), czyli tzw. czyste zdanie nominalne, którego formalnym wy-
k³adnikiem by³a postpozycja orzecznika po podmiocie i zapewne into-
nacja.
216
L. Bednarczuk, Wprowadzenie. Jêzyk praindoeuropejski [w:] L. Bednarczuk (red.), Jêzyki
indoeuropejskie, t. I, Warszawa 1986, s. 34; por. te¿ np. S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzy-
ka polskiego, Warszawa 1973, s. 319.
217
Te dwa schematy sk³adniowe w póniejszym okresie mog³y uzyskiwaæ niekiedy wymien-
noæ, np. Psa³terz Dawida Psa³terz Dawidów (Dawidowy). Dziêki nim, jako wystarczaj¹cym
wyk³adnikom relacji syntaktycznych, w szerokim zakresie mo¿e byæ stosowany szyk swobodny.
419

#1615
Wbrew czêsto spotykanej opinii (do której podstawê daje podobieñ-
stwo koñcówek nominatiwu i genetiwu: -os) nie ma na gruncie sk³adnio-
wym ¿adnych ladów konstrukcji ergatywnej [wyra¿aj¹cej wykonawcê lub
sprawcê czynnoci w przypadku zale¿nym przyp. aut.]; w epoce histo-
rycznej pojawi³a siê ona w niektórych jêzykach pod wp³ywem obcym218.
Natomiast przyjmuje siê zgodnie, ¿e ze wzglêdu na cel wypowiedzi
(czyli tzw. modalnoæ sk³adniow¹) w jêzyku pie. wystêpowa³y ju¿ trzy
typy zdañ pojedynczych: 1) zdania neutralne, informuj¹ce, oznajmiaj¹ce,
2) zdania pytaj¹ce, wyra¿aj¹ce w¹tpliwoæ, 3) zdania rozkazuj¹ce, wykrzyk-
nikowe. Ich rozró¿nianiu s³u¿y³a przede wszystkim intonacja: wyznaczni-
kiem zdañ informuj¹cych by³a intonacja falista, wznosz¹co-opadaj¹ca, zdañ
pytaj¹cych intonacja wznosz¹ca, a zdañ rozkazuj¹cych opadaj¹ca.
2.7. Sk³adnia zdañ z³o¿onych
W praindoeuropejskich konstrukcjach polipredykatywnych (z³o¿onych)

wystêpowa³y dwa typy zdañ: 1) parataksa, czyli zdania wspó³rzêdnie z³o-
¿one, bêd¹ce w powszechnym u¿yciu od najdawniejszych czasów, 2) hi-
potaksa, czyli zdania podrzêdnie z³o¿one pojawi³y siê póniej ni¿ wspó³-
rzêdnie z³o¿one i charakteryzowa³y siê wielk¹ ekspansywnoci¹219.
Pierwotnie zdania z³o¿one cechowa³ asyndeton, tzn. bezspójnikowe po-
³¹czenia zdañ sk³adowych. Dlatego te¿ wa¿nymi dla sk³adni zdañ z³o¿o-
nych kategoriami syntaktycznymi staj¹ siê: kategoria zaimków pytajno-
-wzglêdnych oraz kategoria spójników.
Epoki indoeuropejskiej siêgaj¹ dwa enklityczne spójniki parataktyczne
*k e i oraz *ûe/ûç albo. W okresie rozpadu wspólnoty pie. by³y w u¿y-
û
ciu zdania wzglêdne, na co wskazuj¹ odpowiednie formy zaimka *°o-220.

Istotê funkcji syntaktycznej zaimka wzglêdnego najlepiej mo¿na przedsta-
wiæ na tle zaimków pytajnych i anaforycznych221. Istota pytania polega na
wprowadzeniu substytutu, tj. elementu, który ma byæ zast¹piony przez jaki
218
L. Bednarczuk, Wprowadzenie..., op.cit., s. 34.
219
Por. T. Milewski, Jêzykoznawstwo, Warszawa 1969, s. 246.
220
Por. L. Bednarczuk, Wprowadzenie..., op.cit., s. 34.
221
Por. T. Milewski, Stanowisko sk³adni w obrêbie jêzykoznawstwa [w:] A.M. Lewicki (oprac.),
Problemy sk³adni polskiej. Studia. Dyskusje. Polemiki z lat 19451970, Warszawa 1972, s. 33.
420

#1615
inny termin substytuowany. Na przyk³ad polskie zaimki kto? co? zastêpu-
j¹ i konotuj¹ odpowied, która ma nast¹piæ w dalszym ci¹gu tekstu. I na
tym polega ich funkcja syntaktyczna. Kategoria zaimka pytajnego jest bli-
ska kategorii zaimka wzglêdnego, który graniczy równie¿ z anafor¹. Jest
to uwarunkowane tak¿e genetycznie. W pie. bowiem zaimki wzglêdne po-
wsta³y albo z zaimków pytajnych (pie. *kûi-/*kûo-), albo z zaimków ana-
forycznych (pie. *°o-). Je¿eli wiêc zaimek pytajny konotuje co, co ma
nast¹piæ po nim na linii tekstu, a zaimek anaforyczny wskazuje wstecz po
tej linii, to zaimek wzglêdny ³¹czy obie te funkcje. W zdaniu weszli do
miasta, które wyros³o przed nimi zaimek wzglêdny które wskazuje wstecz,
na miasto (cz³on zdania g³ównego), a równoczenie konotuje nastêpuj¹cy
po nim dalszy ci¹g zdania pobocznego, którego jest podmiotem. Zaimek
wzglêdny jest zawsze cz³onem zdania pobocznego przez niego konotowa-
nego, cz³onem, który jednoczenie wskazuje na jeden z cz³onów zdania
g³ównego. Dziêki temu w³anie mo¿e on spe³niaæ funkcje ³¹cznika miêdzy
dwoma zdaniami222.
Innymi wyk³adnikami hipotaksy by³y zapewne niektóre konstrukcje mo-
dalne, por. coniunctivus i optativus obliqui w grece oraz powszechne w wiêk-
szoci jêzyków u¿ycie trybu przypuszczaj¹cego w zdaniu celowym223.
2.8. Podsumowanie
Praindoeuropejski system sk³adniowy jest w ca³oci rekonstruowany, po-

dobnie jak pozosta³e systemy tego jêzyka.
Jednostk¹ scalaj¹c¹ wszystkie podsystemy jêzyka by³ wyraz. Wyraz mia³
okrelon¹ postaæ (budowê) fonetyczn¹; okrelone znaczenie odnosz¹ce siê
do rzeczywistoci pozajêzykowej; okrelon¹ strukturê morfologiczn¹ wy-
znaczaj¹c¹ relacjê z innymi wyrazami (zarówno na poziomie morfologicz-
nym, jak i syntaktycznym).
Z wyrazem by³y te¿ zwi¹zane podstawowe rodki syntaktyczne por.
intonacja, czyli zmiana wysokoci tonu podstawowego, która wystêpuje
w trzech postaciach: wznosz¹cej, opadaj¹cej oraz wznosz¹co-opadaj¹cej
222
T. Milewski, Stanowisko sk³adni..., op.cit.
223
L. Bednarczuk, Wprowadzenie..., op.cit.
421

#1615
i jest form¹ modalnoci; konotacja, która polega na tym, ¿e wyrazy zda-
niotwórcze (konotuj¹ce) otwieraj¹ obok siebie miejsca dla okrelonych
kategorii innych wyrazów realizowana przez rodzaj gramatyczny syn-
taktyczny, sk³adniê zgody, sk³adniê rz¹du i szyk.
Schematy zdaniowe choæ ma³o rozbudowane by³y na tyle zró¿nico-
wane, ¿e stanowi³y podstawê rozwojow¹ dla jêzyków nastêpnych epok
(zdania proste: oznajmuj¹ce, pytaj¹ce, rozkazuj¹ce; zdania werbalne i no-
minalne; zdania z³o¿one: parataksa i póniejsza hipotaksa).
Jêzyk pie. wystêpowa³ w postaci mówionej, oralnej. Jego forma by³a
uwarunkowana sytuacyjnie i zapewne w tworzeniu wypowiedzeñ konsy-
tuacja odgrywa³a wiêksz¹ rolê ni¿ kontekst.
Przyjmujemy, ¿e jêzyk pie. móg³ pe³niæ wszystkie podstawowe funkcje
w³aciwe jêzykowi etnicznemu (komunikacyjn¹, magiczn¹, ludyczn¹, per-
formatywn¹, ekspresywn¹, impresywn¹).
422

#1615
3. EPOKA PRAS£OWIAÑSKA
3.1. Czas trwania epoki pras³owiañskiej
Jak wiadomo, istnieje wiele metod datowania zarówno pocz¹tków wy-

odrêbniania siê wspólnoty pras³owiañskiej, jak i jej rozpadu (zob. I.2.1.).
Przypomnijmy najbardziej radykalne stanowiska w sprawie chronologii
epoki pras³owiañskiej.
Pocz¹tek tej wspólnoty jest datowany na wieki: XX, XV, XI, VI, IV,
I p.n.e., a nawet na prze³om starej i nowej ery. Natomiast za kres jej istnie-
nia przyjmuje siê najczêciej wiek II, III, IV, VI, b¹d VII naszej ery. W tym
podrêczniku wyznaczylimy granice istnienia wspólnoty pras³owiañskiej
na okres VI/V w. p.n.e. VI/VII w. n.e. [zob. I.2.1., I.3.1.]. Za tak¹ perio-
dyzacj¹ przemawia³y przede wszystkim procesy oraz zjawiska fonetyczne
i fonologiczne.
Inaczej jednak wygl¹da sprawa chronologii, a zw³aszcza kresu istnienia
jêzykowej wspólnoty pras³owiañskiej, rozpatrywana w perspektywie syn-
taktycznej. Dlatego odwo³amy siê tu do stanowiska wybitnego polskiego
jêzykoznawcy, slawisty i etymologa, Franciszka S³awskiego:
Do kiedy trwa nowsza doba jêzyka pras³owiañskiego? Nie mo¿na wy-
kluczyæ, ¿e nale¿y tu jeszcze wiek IX, w którym powsta³y pierwsze zabytki
literackie s³owiañskie, nie tylko t³umaczenia fragmentów Pisma wiêtego
z jêzyka greckiego, ale te¿ oryginalna wspania³a literatura, zarówno proza,
jak i poezja. Zawdziêczamy j¹ genialnemu Konstantynowi-Cyrylowi i jego
starszemu bratu Metodemu. Obaj bracia, zwani aposto³ami s³owiañskimi,
urodzili siê z pocz¹tkiem w. IX w miecie Soluniu (Konstantyn w r. 827).
Pierwszy zr¹b pimiennictwa staros³owiañskiego powsta³ w po³owie tego
wieku. Jêzyk jego jest w istocie swej pras³owiañski. Sami bracia nazywaj¹
go jêzykiem s³owiañskim (slovInüskú êzykú), a tych, którym powiêcili
423

#1615
swoje ¿ycie i dzie³o, nazywaj¹ S³owianami (SlovIne). Uderza fakt, ¿e by³
on równie zrozumia³y w okolicach Solunia, jak w Pañstwie Wielkomoraw-
skim czy te¿ na Rusi. Oparcie siê o pras³owiañski dialekt bu³garsko-mace-
doñski okolic Solunia po³owy IX w. t³umaczy spotykane tu lokalne cechy
dialektyczne, ca³kiem zrozumia³e w koñcowej przecie¿ ju¿ epoce pras³o-
wiañskiej.
Pamiêtaæ trzeba o tym, ¿e oryginalne zabytki cyrylo-metodiañskie nie
dochowa³y siê. Dzie³a ich i jêzyk znamy tylko porednio, na drodze rekon-
strukcji, poniewa¿ najdawniejsze zabytki staros³owiañskie znane nam s¹
dopiero z doby co najmniej w wiek póniejszej, tzn. z odpisów, z których
musimy dopiero usuwaæ naloty póniejszych kopistów, przepisywaczy, aby
dotrzeæ do mowy w. IX224.
Stanowisko Franciszka S³awskiego nie jest odosobnione. Dlatego przy-
wo³amy tu jeszcze jedn¹ wypowied slawisty i syntaktologa, Czes³awa
Bartuli:
Najstarszy jêzyk literacki S³owian, zwany staro-cerkiewno-s³owiañ-
skim, reprezentuje w przewa¿aj¹cej czêci struktur sk³adniowych stan z koñ-
ca okresu pras³owiañskiego [podkrelenie nasze KDK. i StD.] i pokrywa
siê w znacznym stopniu ze stanem ogólnos³owiañskim w tej epoce, kiedy
jeszcze nie istnia³y inne literackie (pisane) jêzyki s³owiañskie, mianowicie
w czasie od IX do XI wieku225.
Na ponaddialektalny charakter scs zwraca uwagê L. Moszyñski, lecz
genezê najstarszego literackiego jêzyka S³owian przedstawia inaczej: Wy-
rós³ on [jêzyk scs przyp. aut.] z gwary soluñskiej, wch³ania³ jednak elementy
morawskie, czeskie i panoñskie, a po przeniesieniu do Pres³awia i Ochrydy
bu³garskie i macedoñskie. Wczenie te¿ przenika³ na teren serbski i chorwac-
ki. Sta³ siê wiêc szybko oderwanym od konkretnej gwary ponadnarodo-
wym kocielnym i literackim jêzykiem wielu spo³eczeñstw s³owiañskich226.
Przyjêcie stanowiska, ¿e pras³owiañski system sk³adniowy funkcjono-
wa³ jeszcze w IX w., ma dla nas konsekwencje teoretyczne i praktyczne.
Oznacza to bowiem, ¿e ju¿ w odniesieniu do pras³owiañszczyzny (cilej:
do jej ostatniej fazy rozwojowej) mo¿na mówiæ o dwóch odmianach jêzy-
kowych: mówionej i pisanej.
224
F. S³awski, Jêzyki s³owiañskie [w:] L. Bednarczuk (red.), Jêzyki indoeuropejskie, t. II, War-
szawa 1988, s. 913.
225
Cz. Bartula, Z badañ nad sk³adni¹ polsk¹..., op.cit., s. 5.
226
L. Moszyñski, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984, s. 291.
424

#1615
Opis struktury sk³adniowej jêzyka pras³owiañskiego (w jego wersji pi-
sanej) nie jest wynikiem przeprowadzonej rekonstrukcji, nie jest hipote-
tyczny, lecz ma dokumentacjê materia³ow¹, filologiczn¹, a zatem i walor
pewnoci, weryfikowalnoci.
3.2. Dziedzictwo pie.
Ewolucja jêzyka dokonuje siê powoli. Zmiany zachodz¹ we wszystkich

podsystemach, i choæ wzajemnie siê warunkuj¹, to przebiegaj¹ z ró¿n¹ in-
tensywnoci¹ na poszczególnych poziomach systemu jêzykowego. Sk³ad-
nia, podsystem najwy¿szego rzêdu struktury jêzykowej, jest warunkowana
rozwojem pozosta³ych elementów systemu: fonologicznego, morfologicz-
nego, leksykalnego. Poszczególne zmiany przebiegaj¹ pocz¹tkowo niezau-
wa¿alnie, ujawniaj¹ siê z ca³¹ wyrazistoci¹ dopiero po zakoñczeniu danej
fazy rozwojowej. Nie obserwuje siê w zasadzie ostrych granic oddzie-
laj¹cych równoczenie wszystkie fazy rozwojowe na wszystkich poziomach
systemu jêzykowego. Nowe tendencje wspó³istniej¹ przez pewien czas
z tendencjami obecnymi wczeniej w jêzyku, zdobywaj¹ nad nimi domi-
nacjê i w koñcu spychaj¹ je do roli archaizmów lub ruguj¹ z jêzyka ca³ko-
wicie. Z obserwacji historycznych wynika, ¿e zdarzaj¹ siê takie sytuacje,
w których splot czynników zewnêtrznojêzykowych wywo³uje i powoduje
nasilenie ró¿nych tendencji w kilku podsystemach jednoczenie. Stanowi¹
one momenty prze³omowe w ewolucji danego jêzyka naturalnego.
Powstanie pras³owiañskiej wspólnoty jêzykowej by³o wynikiem takie-
go w³anie prze³omu. Dlatego te¿ podstawowym naszym zadaniem staje
siê odpowied na pytanie: czym ró¿ni siê system sk³adniowy jêzyka pra-
s³owiañskiego od systemu sk³adniowego jêzyka praindoeuropejskiego?
W wietle przedstawionych wy¿ej uwag ogólna odpowied na tak posta-
wione pytanie rysuje siê jasno: sk³adnia pras³owiañska jest kontynuacj¹
sk³adni praindoeuropejskiej, lub inaczej: fundament sk³adni pras³owiañskiej
stanowi sk³adnia praindoeuropejska.
Dziedzictwo pie. w strukturze sk³adni jêzyka pras³owiañskiego przeja-
wia siê nastêpuj¹co:
zachowanie samodzielnoci wyrazu (najwa¿niejsze zmiany ewolucyjne
dotyczy³y ps³. przekszta³ceñ fonetyczno-morfologicznych, tzn. przekszta³-
425

#1615
cenia struktury trójcz³onowej (rdzeñ, przyrostek tematyczny, koñcówka)
w strukturê dwucz³onow¹ (temat i koñcówka); koñcówka fleksyjna nadal
ukazuje relacjê syntaktyczn¹, wskazuje bowiem na zwi¹zek tego wyrazu
z innymi wyrazami w zdaniu [zob. III.3.1.];
szyk wyrazów w zdaniu uwarunkowany funkcjonalnie (tzn. treci¹ wy-
powiedzi, kontekstem, konsytuacj¹), a nie gramatycznie, w rozwoju histo-
rycznym jêzyka pras³owiañskiego ulega pewnej stabilizacji i mo¿e byæ wy-
korzystywany do celów stylistycznych;
obowi¹zuje zasada zgody gramatycznej zwi¹zanych ze sob¹ wyrazów
(kongruencja); obejmuje ona zgodê podmiotu i orzeczenia (w zakresie liczby
i rodzaju) oraz zgodê przymiotnika z okrelonym rzeczownikiem (w za-
kresie liczby, rodzaju i przypadka);
obowi¹zuje sk³adnia rz¹du (rekcja), oparta na przyzwyczajeniach, a nie
na podstawie kryterium logicznego jak w zwi¹zku zgody;
trwa kontynuacja konstrukcji sk³adniowych zdania prostego (werbal-
nego i nominalnego) oraz zdañ z³o¿onych (wspó³rzêdnie i podrzêdnie),
³¹czonych najpierw bezspójnikowo; nastêpuje rozwój syntaktycznej klasy
spójników.
3.3. Kategorie gramatyczne
Jêzyk pras³owiañski kontynuuje pie. kategorie gramatyczne, wprowa-

dza przy tym ró¿ne innowacje.
3.3.1. KATEGORIA RODZAJU
W pie. kategoria rodzaju mia³a charakter semantyczny (by³ to tzw. ro-

dzaj naturalny) oraz syntaktyczny (realizowany w zwi¹zku zgody). Nato-
miast w ps³. ujawni³a siê tendencja do morfologizacji rodzaju, która pole-
ga³a na powi¹zaniu rodzaju z przyrostkiem tematycznym (zob. III.2.1.
2.11.). Najwczeniej ujawni³a siê w rodzaju nijakim jego wyk³adnika-
mi sta³y siê przyrostki -t-, -s-, tak¿e -o-, jo-, -n-; wyk³adnikami rodzaju
¿eñskiego sta³y siê przyrostki: -Ú-, -r-, -a-, -ja-, a mêskiego: -Ù-, -o-, -jo-.
426

#1615
3.3.2. KATEGORIA ¯YWOTNOCI
W bezporednim zwi¹zku z kategori¹ rodzaju pozostaje powstaj¹ca

w epoce ps³. kategoria ¿ywotnoci. Okolicznoci jej narodzin by³y nastê-
puj¹ce: w pie. rzeczowniki o-tematowe, grupuj¹ce rzeczowniki rodzaju mê-
skiego, mia³y w mianowniku zakoñczenie -o-s, natomiast w bierniku -o-m.
W wyniku procesów fonetycznych (m.in. dzia³ania prawa sylaby otwartej
i zmian iloczasowych) nast¹pi³o ujednolicenie obu form przypadkowych
zakoñczonych teraz -ú. W strukturze zdania oba te przypadki mia³y do
spe³nienia cile okrelone wa¿ne funkcje syntaktyczne: mianownik by³
przypadkiem podmiotu, a biernik przypadkiem dope³nienia. Zatarcie ró¿-
nic formalnych miêdzy tymi przypadkami utrudnia³o, a nawet uniemo¿li-
wia³o pe³nienie podstawowych funkcji sk³adniowych w jêzyku o swobod-
nym szyku wyrazów w zdaniu, zw³aszcza jeli zawiera³o ono rzeczowniki
mêskie ¿ywotne. Zdanie Moli Pilat Josifú jest znaczeniowo niejasne nie
wiadomo bowiem, kto kogo prosi: Pilat Josifa czy Josif Pilata. Tê dwu-
znacznoæ usuniêto w³anie w ten sposób, ¿e biernik rzeczowników mê-
skich ¿ywotnych przyj¹³ koñcówkê dope³niacza, przy czym w tej funkcji
upowszechni³a siê w scs koñcówka -a. Wystêpowa³a ona niezale¿nie od
deklinacji (por. dope³niacz synu, ale biernik syna). Tak¿e w polszczynie
wyk³adnikiem ¿ywotnoci zarówno w dope³niaczu, jak i w bierniku staje
siê -a; wyj¹tek stanowi do dzi s³owo wo³u.
Zapocz¹tkowana w jêzyku pras³owiañskim kategoria ¿ywotnoci przy-
biera³a w poszczególnych jêzykach s³owiañskich ró¿n¹ postaæ i ró¿ny
zakres.
3.3.3. KATEGORIA LICZBY
Podobnie jak w pie., tak i w ps³. wyk³adnikiem kategorii liczby by³y

koñcówki przypadkowe. Jêzyk pras³owiañski kontynuuje trzy liczby: po-
jedyncz¹, podwójn¹ i mnog¹. Innowacje polegaj¹ m.in. na tym, ¿e pewne
grupy wyrazów bywaj¹ zwyczajowo u¿ywane w jednej tylko liczbie, st¹d
wyrazy typu plurale tantum, np. *usta, *vrata, oraz singulare tantum,
np.*milostü. Szczególn¹ grupê wyrazów stanowi¹ tzw. collectiva, czyli ta-
kie wyrazy, które oznacza³y mnogoæ, ale mia³y tylko formê liczby poje-
dynczej, np. *kamenüje lp. r.n. (por. *kamy lp. r.m. = kamieñ); *perüje
lp. r.n. (*pero lp. r.n.; por. pol. opozycjê (to) pierze pióro).
427

#1615
3.3.4. KATEGORIA PRZYPADKA227
W jêzyku pie. by³o osiem form przypadkowych, natomiast pras³owiañska

deklinacja obejmowa³a tylko siedem przypadków, zagin¹³ bowiem ablati-
vus, czyli przypadek oddalenia. Jego funkcje przej¹³ dope³niacz. W wiêk-
szoci deklinacji pie. ablativus mia³ postaæ równ¹ dope³niaczowi. Takie
ujednolicenie koñcówek dokona³o siê w deklinacji o-tematowej ps³. do-
pe³niacz przyj¹³ tu koñcówkê pie. ablativu -ôd (zamiast pierwotnego -e-so).
Reliktami dawnego ablativu jest zapewne ps³. forma *vüèera wczoraj od
*veèerú wieczór oraz *doma stpol. doma, npol. w domu od *domú dom
(z koñcówk¹ -a wtórnie przeniesion¹ do tematu na -Ù). Przegl¹d najwa¿-
niejszych syntaktycznych funkcji przypadków przedstawia siê nastêpuj¹co:
Mianownik przede wszystkim pe³ni³ funkcjê ergatywn¹, okrelania wy-
konawcy czynnoci. By³ to przypadek podmiotu dzia³aj¹cego, np. scs Vojüni
e vedoê jü (Mk 15,16) ¯o³nierze tedy zaprowadzili go...228; podmiotu
orzekania, np. Tüma bystú po vüseji zemli (Mt 27,45) Nasta³a ciemnoæ
po wszystkiej ziemi; a tak¿e podmiotu biernego, np. Túta e Simoña be
odrúima ogñemü (£k 4,38) A wiekra Szymona zdjêta by³a gor¹czk¹
wielk¹.
W³aciwa funkcja nominatywna wystêpuje w konstrukcjach nazywaj¹-
cych typu glavy jëvangelija jako tytu³ spisu treci oraz w konstrukcjach
orzecznikowych typu se èlovekú (J 19,5) oto cz³owiek.
Wo³acz, drugi obok mianownika przypadek niezale¿ny, by³ form¹ bez-
poredniego zwracania siê do rozmówcy, por. np. scs Otüèe! Súgreixú (...)
predú toboj¹ (£k 15,18) Ojcze, zgrzeszy³em (...) przed tob¹; O eno! ve-
lija jestú vera tvoja (Mt 15,28) O niewiasto! Wielka jest wiara twoja.
Dope³niacz pe³ni³ kilka funkcji syntaktycznych:
przy niektórych czasownikach tworzy³ formê dope³nienia bli¿szego,
np. Ovüce moje glasa mojego sluaj¹tú (J 10,27) Owce moje s³uchaj¹
g³osu mego;
zastêpowa³ biernik w zdaniach zaprzeczonych, np. Vlastü imamü
(J 19,10) i Ne imai oblasti (J 19,11) Mam moc i Nie mia³by ¿adnej mocy;
227
Rozdzia³ opracowany na podstawie pracy L. Moszyñskiego, Wstêp do filologii s³owiañ-
skiej, op.cit., s. 218219.
228
Ekwiwalenty cytatów scs podajemy za: Nowy Testament w przek³adzie polskim Jakuba Wujka
TJ, Wydanie nowe przejrzane i objanione, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1948;
cytaty w przek³adzie Jakuba Wujka s¹ sygnowane skrótem JW.
428

#1615
wyra¿a³ dope³nienie bli¿sze po supinum, np. Pride Marija (...) vi-
detú groba (Mt 28,2) Przysz³a Maria (...) obejrzeæ grób; oraz po rzeczow-
niku ods³ownym, np. Razdruenije xraminy tojê (£k 6,49) Sta³ siê upa-
dek tego domu.
Dope³niacz pe³ni³ tak¿e funkcje:
dzier¿awcz¹, por. Vú domu otüca mojego (J 14,2) W domu Ojca mego;
przynale¿nociow¹, por. Kamenü otú dvürii groba (Mk 16,4) Ka-
mieñ od drzwi grobowych229;
pochodzeniow¹, por. Synove otüca vaego (Mt 5,45) (Abycie byli)
synami Ojca waszego.
Dope³niacz cz¹stkowy rzeczowników niepoliczalnych wystêpuje po cza-
sownikach, np. Kupimú braüna (£k 9,13) Kupimy ¿ywnoci, i po ogól-
nych rzeczownikach miary, por. Koliko koü ukruxú vúzêste (Mk 8,19)
Wielecie odnieli koszów pe³nych u³omków?
Natomiast dope³niacz cz¹stkowy rzeczowników policzalnych wystêpu-
je po liczebnikach od piêciu wzwy¿, por. Pêtü xlebú prelomixú (Mk 8,196)
Gdym piêæ chlebów po³ama³.
Dope³niacz porównania wystêpowa³ po formie stopnia wy¿szego przy-
miotnika, por. Ne dua li bolüi jestú pitê i telo odedê (Mt 6,25) Czy¿
dusza nie jest wa¿niejsza ni¿ pokarm, a cia³o nili odzienie?
Dope³niacz jakociowy dokumentuje fraza: Èlovekú jeterú dobra roda
(£k 19,12) Pewien cz³owiek szlachetnego rodu.
Celownik to przede wszystkim przypadek dope³nienia dalszego, por.
Zapreti vetru i reèe moru (Mt 4,39) Zagrozi³ wiatrowi i rzek³ morzu.
Osobliw¹ konstrukcj¹ by³ celownik przynale¿noci i pochodzenia, np.
Synú inoèêdú materi svojeji (£k 7,12) Jedynego syna matki swojej; Mo-
lite sê ubo gospodinu êtve (Mt 9,38) Procie tedy Pana ¿niwa; Znamie-
nije Ione proroku (Mt 16,4) Znak Jonasza proroka.
Biernik to przypadek dope³nienia bli¿szego czasowników przechodnich,
por. Prinesei darú svojü (Mt 5,23) Przyszed³szy, ofiarujesz dar swój;
Ubedi uèeniky vúlesti vú korablü (Mt 14,22) Przymusi³ uczniów, by we-
szli do ³odzi; Vrúçi kamenü (J 8,7) Rzuci na ni¹ kamieñ; Obêza strupy
(£k 10,34) Zawi¹za³ rany jego.
Narzêdnik jest: a) przypadkiem narzêdzia w konstrukcjach czynnych
i b) przypadkiem wykonawcy czynnoci w konstrukcjach biernych por.
229
W nowszych przek³adach, np. w przek³adzie K. Romaniuka, w przek³adzie ekumenicznym:
kamieñ od wejcia do grobowca.
429

#1615
ad a) Tlúky sê kamenijemü (Mk 5,5) T³uk¹c siê kamieniami; Prüstomü
pisae na zemi (J 6,8) Pisa³ palcem po ziemi; ad b) Vüzvedenú bystú duxomü
vú pustyñ¹ (Mt 4,1) Zosta³ zawiedziony na puszczê przez Ducha; Vüsekú bo
ogñemü pojastú sê (Mk 9,49) Ka¿dy ogniem bêdzie posolony (sic!) (Mk 9,48).
Miejscownik pe³ni³ funkcjê dope³nienia bli¿szego przy niektórych cza-
sownikach z przedrostkiem pri-, por. Kojeji pritúèi priloimú je?; Jako
goruüne zrüne (Mk 4,30) Do jakiego podobieñstwa przyrównamy je?;
Jak ziarno gorczyczne.
Miejscownik tworzy³ konstrukcje lokalizuj¹ce w czasie i w przestrzeni, np.
Da ne b¹detú bestvo vae zime (Mt 24,20) Aby uciekanie wasze nie by³o w zimie.
W powy¿szym przegl¹dzie zosta³y uwzglêdnione tylko podstawowe
funkcje pras³owiañskich form przypadkowych.
3.3.5. PRZYIMKI
Jak wiadomo, w jêzyku praindoeuropejskim przyimków jeszcze nie by³o,

a wszelkie zale¿noci i relacje przestrzenne wyra¿a³y koñcówki fleksyjne.
Przyimki s¹ kategori¹ now¹, wytworzon¹ w okresie póniejszym, ju¿ po
rozpadzie wspólnoty pie. Pras³owiañskie przyimki pochodz¹ z ró¿nych
róde³, z których dwa s¹ najwa¿niejsze: 1) Wiele przyimków wykazuje
cis³y zwi¹zek genetyczny z przedrostkami (zarówno werbalnymi, jak
i imiennymi), por. np. vúxoditi vú domú, doiti do meta, otiti ot mesta;
2) Drugim ród³em przyimków by³y martwe formy przypadkowe imion,
por. np. scs medu miejscownik lpodw. rzeczownika meda granica, por.
te¿ stpol. miedzy, pol. miêdzy, od rzeczownika miedza), blizú (M. lp.), vúnú
(B. lp. r.m. od vúnú zewnêtrzny). Podobne zjawisko wystêpuje w ³ac.,
por. np. causâ dla, z powodu (rzeczownik w ablatywie), grâtiâ dla, z po-
wodu (rzeczownik w ablatywie), przy czym przyimek causâ zajmuje post-
pozycjê, a grâtiâ prepozycjê.
Pras³owiañskie przyimki wystêpowa³y w zasadzie w prepozycji, przed
rzeczownikiem, z którym by³y zwi¹zane. Oto najwa¿niejsze przyimki pra-
s³owiañskie230:
a) ³¹cz¹ce siê tylko z jednym przypadkiem:
z dope³niaczem: bez(ú), do, iz(ú), otú, u;
z celownikiem: kú;
230
Za: L. Moszyñski, Wstêp..., op.cit., s. 220.
430

#1615
z biernikiem: ob za, przez, vúz w zamian;
z miejscownikiem: pri;
b) ³¹cz¹ce siê z dwoma przypadkami:
z dope³niaczem i narzêdnikiem: sú, np. sú gory, sú uèeniky svojimi;
z biernikiem i narzêdnikiem: nadú, np. nadú ñü, nadú nami; podú,
np. podú krovú mojü vúnidei, postavlajotü jego podú spodomü; prìdú
*perdú, np. pred vladyky vedeni b¹dete, ni pometaite biserú vaixú prìdú
svinijami;
z biernikiem i miejscownikiem: na, np. na gor¹, na gorì; vú, np. vú
gor¹, vú gorì;
c) ³¹cz¹ce siê z trzema przypadkami:
z dope³niaczem, biernikiem i narzêdnikiem: za, np. pride za utra, jêtú
j¹ za r¹k¹, idi za múnoj¹;
z celownikiem, biernikiem i miejscownikiem: po, np. po vüsemu gra-
du, po vüsê düni, po némü.
Nieliczn¹ grupê stanowi³y w pras³owiañszczynie przyimki postpozy-
cyjne, tzn. wystêpuj¹ce po rzeczowniku, do którego siê odnosz¹. By³y to:
radi, por. np. scs sego radi dlatego, izgúnani pravüdy radi wygnani z po-
wodu prawdy, oraz dìlì, dìla dla; por. te¿ polskie kontynuanty dziela
(w Bogurodzicy): Twego dziela krzcziczela, boszicze; oraz dla w togodla
(w Kazaniach wiêtokrzyskich) i póniejsze, prepozycyjne dlatego.
3.3.6. KATEGORIA TRYBU
W stosunku do stanu pie. kategoria trybu w jêzyku ps³. uleg³a znacznemu

uproszczeniu, i to zarówno ilociowemu (w pie. 4 tryby, w ps³. 3 tryby, a po-
nadto pe³ny zasób form zachowa³ tylko tryb oznajmuj¹cy, natomiast pe³ny
paradygmat form trybu warunkowego mia³ tylko czasownik byti), jak i ja-
kociowemu (zob. IV. 3.3.). Innowacj¹ ps³. s¹ analityczne formy wyra¿a-
nia stosunku mówi¹cego wobec wypowiadanej treci przez ró¿ne drobne
wyrazy, zwane wyrazami modalnymi (partyku³y, np. jeda aby nie, czy¿,
li czy, lub, da niech, ate i chocia¿; wykrzykniki, np. o!, uva! hej!).
3.3.7. KATEGORIA CZASU
Kategoria czasu w jêzyku ps³. jest kontynuacj¹ stanu pie. O innowa-

cjach pras³owiañskich zob. IV.3.2.
431

#1615
3.3.8. KATEGORIA OSOBY I LICZBY
Formy osobowe czasownika ³¹cz¹ siê z zaimkami osobowymi, przy czym

w jêz. pie. do tej grupy nale¿a³y jedynie zaimki pierwszej i drugiej osoby;
funkcjê zaimka trzeciej osoby przej¹³ w jêz. ps³. zaimek wskazuj¹cy onú,
ona, ono [zob. III.6.1.].
Koñcówka fleksyjna, wyra¿aj¹ca kategoriê osoby, wyra¿a jednoczenie
i kategoriê liczby. Na podstawie zabytków jêzyka scs mo¿na przypuszczaæ, ¿e
ju¿ w ps³. zakres stosowania liczby podwójnej by³ ograniczony [zob. IV.3.1.].
3.3.9. KATEGORIA STRONY
W jêzyku pie. wystêpowa³y dwie strony: czynna i bierno-zwrotna, two-

rzone selektywnie od ró¿nych grup czasowników. Jêzyk ps³. kontynuuje
w zasadzie ten stan, a wprowadzone zmiany dotycz¹ powstania form
z³o¿onych w stronie bierno-zwrotnej [zob. IV.3.4.].
3.4. Sk³adnia zdania prostego
3.4.1. ZWI¥ZEK PODMIOTU Z ORZECZENIEM
Jêzyk ps³. kontynuuje pie. schemat sk³adniowy podmiotu z orzeczeniem.

Podmiot wyra¿ony rzeczownikiem w mianowniku pozostaje w zwi¹zku
zgody z orzeczeniem w zakresie liczby i rodzaju.
Rodzim¹ innowacj¹ pras³owiañsk¹ by³o wystêpowanie tzw. podmiotu
dope³niaczowego231. Pojawia siê w trzech wariantach: a) przy orzeczeniu
zaprzeczonym, b) przy orzeczeniu oznaczaj¹cym brak, ubywanie, c) w kon-
strukcjach rzeczownika z liczebnikiem.
Ad a) Cz. Bartula stwierdza232, ¿e u¿ycie form dope³niaczowych w za-
przeczonych zdaniach egzystencjalnych wystêpuje w tekstach scs obok
konstrukcji z podmiotem mianownikowym por. np. Bolüê seju inojê
zapovìdi nìstú (Mk 12,31; Kodeks mariañski), obok: Bolüi seju ina za-
povìdü nìstú (Kodeks Assemaniego), por. Nad to niemasz innego wiêksze-
go przykazania (JW); Jako isusa ne bystú tu ni uèenikú jego (J 6,24, Ko-
231
Ten fragment jest opracowany na podstawie pracy Cz. Bartuli, Z badañ nad sk³adni¹ pol-
sk¹ , op.cit.
232
Ibidem, s. 12 i nast.
432

#1615
deks mariañski), obok: Jako isusú ne bystú tu ni uèenici jego (Kodeks As-
semaniego), por. I¿ tam nie by³o Jezusa, ani uczniów jego (JW).
Na podstawie tego trybu dubletów mo¿na stwierdziæ, ¿e nast¹pi³a tu
swoista gramatykalizacja opozycja semantyczna twierdzenie : zaprzeczenie
ulega w pewnym sensie zatarciu na rzecz opozycji formalnej wyra¿aj¹cej
siê w ogólnym schemacie czasownik twierdz¹cy + rzeczownik w mianow-
niku : czasownik zaprzeczony + rzeczownik w dope³niaczu. Formy mianow-
nikowe podmiotu przedstawiaj¹ stan starszy, a jego utrzymywaniu sprzy-
ja³ wzór orygina³ów greckich.
Konstrukcje z podmiotem mianownikowym zamiast dope³niaczowym
przy orzeczeniu zaprzeczonym powiadczaj¹ teksty polskie z XV i XVI,
a nawet jeszcze XVII w.; por. np. W Rafindim nie by³a woda ku piciu ludzi
(Biblia królowej Zofii, Ex 17,1); ¯adne szlachectwo nie jest miêdzy z³emi,
miêdzy ³otry233.
Ad b) Podmiot dope³niaczowy przy orzeczeniu wyra¿aj¹cym brak, przy-
bywanie, ubywanie pojawia siê dopiero w jêz. ps³. Obowi¹zuje tu zasada
syntaktycznej wspó³zale¿noci obu cz³onów podmiotu i orzeczenia. Do-
pe³niacz podmiotowy (genetivus subiectivus) ma tu wyrane znaczenie
partytywne (stoi w opozycji do mianownika podmiotowego wyra¿aj¹cego
ca³oæ) orzeczenie ma równie¿ znaczenie partytywne (czynnoæ, stan
przebiega pewnymi etapami w czasie). Oba cz³ony zwi¹zku wzajemnie
siê warunkuj¹: dope³niacz wymaga formy 3. os. lp. r.n. pojêtej ogólnie,
niejako bezosobowo i zastêpuj¹cej wszystkie trzecie osoby wszystkich liczb
(w starszych okresach jêzyków s³owiañskich oprócz lp. i mn. tak¿e lpodw.),
natomiast 3. os. lp. r.n. wymaga formy dope³niacza podmiotu, inaczej
mówi¹c, konotuje podmiot w dope³niaczu234. Przyk³ady: Chlìbú ne
dovúletú imú (J 6,7; Kodeks Assemaniego), obok Chlìbi ne dovúlìj¹tú imú
(Ewangeliarz Ostromira) Nie wystarczy chlebów (= chleba) dla nich, Nie
wystarcz¹ chleby (= nie wystarczy chleb) dla nich.
Konstrukcje dope³niaczowe przy czasownikach typu przybywaæ, uby-
waæ, brakowaæ wystêpowa³y w staropolszczynie, nieobce s¹ równie¿ pol-
szczynie wspó³czesnej, por. wody przybywa, ubywa || woda przybywa,
ubywa; mieszkañ przybywa || mieszkania przybywaj¹, pensji wystarcza
|| pensja wystarcza, ale tylko: brakuje chleba, mas³a, pracy.
233
S. Petrycy, Przydatki do Etyki Arystotelesowej, cyt. za: Cz. Bartula, Z badañ nad sk³adni¹
polsk¹..., op.cit., s. 15.
234
Ibidem, s. 21.
433

#1615
Ad c) Podmiot dope³niaczowy kwantytatywny ma postaæ skupienia, czyli
po³¹czenia rzeczownika z liczebnikiem, przys³ówkiem liczebnikowym lub
innym rzeczownikiem oznaczaj¹cym iloæ. W jêz. scs konstrukcje tego typu
wystêpowa³y powszechnie, por. np. Be e vú nasú sedmü bratrij¹ (Mt 27,25)
By³o u nas siedmiu braci; Jadúichú e be chleby pêtü tys¹tü m¹ü (Mk
6,44) Jedz¹cych chleby by³o piêæ tysiêcy mê¿czyzn. Podobne konstrukcje
z dope³niaczowym podmiotem kwantytatywnym znane s¹ od najdawniej-
szych czasów do dzi wszystkim jêzykom s³owiañskim, w tym tak¿e pol-
szczynie. Innowacja jêzyka polskiego wi¹¿e siê z powstaniem kategorii
mêskoosobowoci i niemêskoosobowoci. Rzeczowniki niemêskoosobowe
w po³¹czeniu z liczebnikami dwa, trzy, cztery maj¹ formê mianownika,
a orzeczenie formê 3. os. lmn.; por. trzy kobiety by³y, ale: trzech panów
by³o.
3.4.2. SK£ADNIA ZGODY WED£UG ZNACZENIA (CONSTRUCTIO AD

SENSUM) W ZAKRESIE KATEGORII LICZBY
Sk³adnia tego typu polega na tym, ¿e orzeczenie przybiera formê lmn.

zamiast lp. ze wzglêdu na znaczenie zbiorowe rzeczownika podmiotu wy-
stêpuj¹cego w formie lp., jako collectivum, np. bratrija, èeljadü, èêdü lu-
dzie, druina, tak¿e gradú mieszczanie, narodú. Por.: Vúpraaach¹ e
jego druina jemu (Kodeks supraski) Zapyta³a go jego dru¿yna; I se vesü
gradú izid¹ protivo isusovi (Mt 8,34; Kodeks mariañski), obok Vüsü gradú
izide... (Kodeks zografski) Ca³e miasto wysz³o, Wszyscy mieszkañcy wy-
szli. Podobny stan jest w zabytkach staropolskich, a tak¿e póniejszych:
przy podmiotach rzeczownikach typu bracia, ksiê¿a, czelad, gród, lud,
pogañstwo, pañstwo, szlachta, nazwach krajów jak Ru, Litwa orzeczenie
wystêpuje w lp. i w lmn., np. Przecz skr¿yta³o pogañstwo... (Pfl) i Przecz
skr¿ytali pogañstwo... (Ppu³). Zanik sk³adni ad sensum wi¹¿e siê z rozwo-
jem sk³adni ad formam spowodowanym zmianami morfologicznymi i se-
mantycznymi dawnych collectivów, por. ta bracia, ksiê¿a idzie/id¹ → ci
bracia, ksiê¿a id¹; to licie leci/lec¹ → te licie lec¹; ten lud idzie/id¹
→ ten lud idzie.
Sk³adnia ad sensum obowi¹zuje wspó³czenie w odniesieniu do wyra-
zów typu pañstwo..., wujostwo... przyszli.
434

#1615
3.4.3. ZDANIA Z ORZECZENIEM S£OWNO-IMIENNYM I IMIENNYM
Od czasów pie. w funkcji orzeczenia wystêpowa³ czasownik; by³o to

tzw. orzeczenie werbalne. Obok niego wystêpowa³o te¿ orzeczenie imien-
ne. Mia³o ono dwa warianty: ³¹cznikowy i bez³¹cznikowy. Konstrukcja
bez³¹cznikowa, znana ju¿ w jêzyku pie., powstawa³a w ten sposób, ¿e ³¹cz-
nik by³ zastêpowany elementami prozodycznymi, tj. pauz¹ i intonacj¹.
Podmiot w takich zdaniach by³ konieczny, a szyk ustabilizowany. Elipsa
³¹cznika by³a mo¿liwa tylko w czasie teraniejszym realnym lub w szero-
ko pojêtym czasie ogólnym praesens universale. Konstrukcje z orzecze-
niem imiennym bez³¹cznikowym s¹ znane jêzykowi scs, najczêciej s¹
nacechowane stylistycznie (w tekstach psa³terzowych) i zgodne z wzorem
greckim, por. np. Bogú mojü pomotünikú mojü (Psa³terz synajski 17.3)
Bóg mój pomocnik mój (Ppu³.); I svêto imê jego (£k 1,49) I wiête imiê
jego (JW); Blaeni milostivi... (Mt 5,7; Kodeks zografski) B³ogos³awieni
mi³osierni... (JW; BT).
W staropolszczynie takie konstrukcje wystêpowa³y nierzadko, i to nie
tylko w tekstach religijnych, np. Duch wprawdzie ochoczy, ale cia³o md³e;
B³ogos³awieni cisi, ubodzy..., ale tak¿e wieckich, potocznych, por. frag-
menty rot Jako mój ociec niewinowat; So³tys ³upion i zabit. Przetrwa³y do
dzi w przys³owiach, zwrotach.
W funkcji ³¹cznika sekundarnie mog¹ wyst¹piæ czasowniki typu bywaæ,
staæ siê, zwaæ siê oraz partyku³y to, oto.
W jêzyku scs w funkcji orzecznika wystêpowa³ rzeczownik w mianowni-
ku. Normê stanowi³y konstrukcje typu: Jako ioanú prorokú be (£k 20,6)
pol. ¯e Jan by³ prorokiem; Vy jeste solü zemi (Mt 5,13) pol. Wy jeste-
cie sol¹ ziemi. Orzecznik w narzêdniku zdarza siê, lecz bardzo rzadko
jest tu innowacj¹ sk³adniow¹, wprowadzon¹ pod wp³ywem sk³adni dia-
lektów pó³nocno-zachodnios³owiañskich.
W historycznym rozwoju polszczyzny ewolucja form orzecznika (mia-
nownik/narzêdnik) przedstawia skomplikowany obraz.
3.4.4. ZDANIA BEZPODMIOTOWE
Zdania jednocz³onowe czasownikowe, czyli bezpodmiotowe w³aciwe,

to takie, w których podmiotu nie mo¿na bli¿ej okreliæ, poniewa¿ sprawca
czynnoci lub nosiciel stanu nie jest znany mówi¹cemu, np. Pada. wita.,
435

#1615
lub mówi¹cy nie precyzuje podmiotu, np. Rozpoczêto prace. Sta³o siê.
Orzeczenie czasownikowe zachowuje kategorie czasu, trybu, natomiast nie
w pe³ni wyra¿a kategoriê osoby, liczby i rodzaju.
Pod wzglêdem formalno-gramatycznym charakteryzuje siê tym, ¿e orze-
czenie wystêpuje tylko w formie 3. os. lp. r.n. pojêtej bezosobowo, nato-
miast semantycznie odnosi siê do zdarzeñ ogólnych, do zjawisk przyro-
dy, ¿ycia psychofizycznego cz³owieka.
Konstrukcje tego typu, choæ rzadkie, wystêpuj¹ w tekstach scs, por.
I bystú, jegda súkonüèa isusú vüsja slovesa si (Mt 7,28) I sta³o siê, gdy
Jezus dokoñczy³ tych s³ów (JW). W staropolszczynie jest ich znacznie
wiêcej ich u¿ycia s¹ uwarunkowane sytuacyjnie.
Drug¹ grupê zdañ bezpodmiotowych stanowi¹ konstrukcje typu pisze,
pisze siê, pisano, napisane jest, pisz¹. Orzeczenie wskazuje tu na nieokrelony
i uogólniony w ró¿nym stopniu podmiot, nazywaj¹cy sprawcê czynnoci
lub nosiciela stanu. Konstrukcje te maj¹ genezê pras³owiañsk¹; por. w scs: pietú
(Mt 4,4), pietú bo sê (Kodeks supraski 106,16), reèeno jestú (Mt 5,43).
W jêzyku polskim charakterystycznymi zdaniami bezpodmiotowymi
sta³y siê konstrukcje zbudowane z imies³owów biernych pisano, napisane
jest, przy czym te imies³owy uzyska³y znaczenie czynne. Z przeprowadzo-
nych badañ wynika, ¿e proces aktywizacji imies³owów biernych w tych
funkcjach sk³adniowych siêga epoki pras³owiañskiej235, choæ same konstruk-
cje sk³adniowe rozwinê³y siê w pe³ni dopiero w jêzyku polskim.
3.4.5. MODALNOÆ ZDANIOWA
Jêzyk ps³. kontynuuje stan z poprzedniej epoki. Podstawowymi struktu-

rami semantyczno-syntaktycznymi s¹ zdania oznajmuj¹ce, pytaj¹ce, roz-
kazuj¹ce (¿¹daj¹ce i ¿ycz¹ce).
Zdania oznajmuj¹ce to najbardziej uniwersalna i najbardziej trwa³a
struktura. Ich wyk³adnikiem jest forma trybu oznajmuj¹cego orzeczenia oraz
intonacja wznosz¹co-opadaj¹ca [zob. VI.2.7.].
Zdania pytaj¹ce wyk³adnikami tego typu zdañ jest intonacja wzno-
sz¹ca, szyk wyrazów oraz tzw. wyrazy pytajne: niektóre zaimki, partyku³y,
przys³ówki. S¹ dwa typy zdañ pytajnych: 1) zdania pytajne, pytaj¹ce o uzu-
235
Por. Cz. Bartula, Z badañ nad sk³adni¹..., op.cit., s. 73 oraz T. Brajerski, Geneza orzeczeñ
typu /z/jedzono i /wy/pito, Jêzyk Polski 1979, s. 8498.
436

#1615
pe³nienie nadawca chce siê dowiedzieæ o pewien szczegó³, np. o spraw-
cê czynnoci, o obiekt, o okolicznoci. Zaczynaj¹ siê one od zaimków, przy-
s³ówków pytajnych, np. kyjü, kotoryjü, jakyjü, jako, kako, pol. który, jaki,
jak; 2) zdania pytajne, pytaj¹ce o rozstrzygniêcie ich formalnym wyk³ad-
nikiem by³a postpozycyjna partyku³a li, która wystêpowa³a po najsilniej
akcentowanym wyrazie w zdaniu, por. np. Ty li jesi cesarü ijudeiskú?
(Mt 27,11) pol. Ty jest król ¿ydowski? (JW), Czy Ty jeste królem ¿y-
dowskim? (BT). W polszczynie partyku³a li stopniowo wychodzi z u¿ycia
zastêpowana przez czy; wzrasta te¿ rola intonacji i szyku wyrazów.
Zdania rozkazuj¹ce w porównaniu z epok¹ pie. zaznacza siê znacznie
ich zró¿nicowanie pod wzglêdem zakresu modalnoci: rozkaz polecenie
¿yczenie proba. S³u¿¹ temu zarówno ró¿ne rodki formalno-gramatyczne,
jak i leksykalne. Nadal bardzo wa¿n¹ rolê odgrywa intonacja zdaniowa.
W scs wystêpuj¹ formy imperatywu prostego, np. B¹di volija tvoja (Mt 26,42),
B¹di e slovo vae ei, ei i ni, ni (Mt 5,37), obok konstrukcji opisowych
z da, np. Da b¹detú volja tvoja (Mt 6,10), Da svêtitü sê imê tvoje (Mt 6,9).
W jêz. stpol. tê funkcjê pe³ni³y partyku³y aæ, niechaæ, niechaj, niech.
3.5. Sk³adnia zdania z³o¿onego
Zdania z³o¿one w ps³. charakteryzuj¹ siê bogactwem konstrukcji syn-

taktycznych. Odnosi siê to do jêzyka mówionego, g³ównie jednak do naj-
starszego s³owiañskiego jêzyka pisanego. W obu bowiem odmianach jêzy-
ka widaæ np. wp³ywy obce. Pierwsi t³umacze z jednej strony dostosowy-
wali istniej¹ce struktury jêzyka mówionego do potrzeb przek³adu, z dru-
giej natomiast ulegaj¹c wp³ywom stylistyczno-sk³adniowym orygina³ów
greckich wzbogacali sk³adniê scs nowymi rodkami syntaktycznymi236.
3.5.1. ZDANIA Z£O¯ONE WSPÓ£RZÊDNIE
S¹ one dziedzictwem pie. i maj¹ zasiêg ogólnos³owiañski. Wystêpuj¹

powszechnie w najstarszych zabytkach. Mog¹ wyra¿aæ stosunek syntak-
tyczny: ³¹czny, roz³¹czny, przeciwstawny i wynikowy.
236
Zob. tu: Cz. Bartula, Elementy pras³owiañskie zdania z³o¿onego w jêzyku staro-cerkiewno-s³o-
wiañskim [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 4: Jêzykoznawstwo, Warszawa 1972, s. 512.
437

#1615
1. Zdania ³¹czne
Z formalnego punktu widzenia mo¿na wydzieliæ dwa typy:
a) bezspójnikowe polegaj¹ce na szeregowaniu zdañ, powi¹zanych pro-
zodycznie (np. pauza, intonacja zdaniowa);
b) spójnikowe po³¹czone wskanikami i oraz a (przy czym prymarn¹
funkcj¹ tego spójnika jest wyra¿anie stosunku przeciwstawnego); w zda-
niach zaprzeczonych wystêpowa³y: ne..., ni... (pol. nie..., nie...), ni..., ni...
(pol. nie..., ani...), ne túkúmo... nú i... (pol. nie tylko..., lecz tak¿e...; nie
tylko..., lecz i...).
2. Zdania roz³¹czne
Formalnymi wyk³adnikami relacji roz³¹cznoci by³y spójniki ...li...; ...li...,
li...; ...ili... W ich funkcji wystêpuj¹ w jêzyku polskim lub, albo, czy...
3. Zdania przeciwstawne
Pras³owiañskimi wskanikami zespolenia w zdaniach z³o¿onych wspó³-
rzêdnie przeciwstawnych by³y: ...a...; ...ali...; ...i..., a w zdaniach zaprze-
czonych równie¿: ne..., nú; ne... nú túkúmo. Jêzyk polski kontynuuje a;
lecz...
4. Zdania wynikowe
Charakterystycznymi dla tego typu zdañ spójnikami by³y: ...bo; ...ilo...,
sego radi dlatego oraz temüe. Tê funkcjê spe³niaj¹ w polszczynie bo,
bowiem, albowiem, w stpol. równie¿ togodla i przeto.
3.5.2. ZDANIA Z£O¯ONE PODRZÊDNIE
Hipotaksa, znana ju¿ jêzykowi pie., uleg³a w ps³. wyranemu rozwojo-

wi. Do rozbudowywania struktur sk³adniowych tego typu i do ich zró¿ni-
cowania stylistycznego w scs przyczyni³a siê wiadoma praca t³umaczy oraz
wp³ywy wzoru greckiego. W jêzyku scs jest powiadczona obecnoæ na-
stêpuj¹cych konstrukcji hipotaktycznych:
1. Zdania podmiotowe zawieraj¹ce wskaniki zespolenia ie, jae, jee
oraz jako ¿e, dial. da aby, ¿eby;
2. Zdania dope³niaczowe zawieraj¹ce spójniki: jegoe, kúto, èüto, kyjü,
kúde; jako, dial. da;
3. Zdania przydawkowe zawieraj¹ce wskaniki zespolenia jie, jae,
jee; jakú, jaka, kyjü, kotoryjü, jegda; oraz jako;
4. Zdania okolicznikowe wielu typów, w ich strukturze wiêksz¹ rolê
odgrywaj¹ leksykalne wskaniki zespolenia, por.:
438

#1615
kúde, k¹du zdanie podrzêdne okolicznikowe miejsca;
jegda, vúnegda gdy, prìde zdanie podrzêdne okolicznikowe czasu;
jakoe, jakoe... tako zdanie okolicznikowe sposobu i porównania;
pone(e), zane(e) poniewa¿, bo zdanie okolicznikowe przyczynowe;
jako, jakoe, da zdanie okolicznikowe skutkowe;
da (przy przeczeniu: da ne) aby zdanie okolicznikowe celowe;
ate|| jete, ate bi, ate li, ate bo zdanie okolicznikowe warunkowe;
ate, ce, ace, ce i acz, aczkolwiek, chocia¿ zdanie okolicznikowe
przyzwalaj¹ce.
Z podanego ogólnego przegl¹du wskaników zespolenia tworz¹cych
konstrukcje hipotaktyczne wynika, ¿e by³y one wielofunkcyjne, a ich za-
sób doæ ograniczony. Przyjmuje siê, ¿e wa¿n¹ rolê odgrywa³a intonacja
zdaniowa.
3.6. Literackie konstrukcje syntaktyczne237
Odrêbnego omówienia wymagaj¹ literackie konstrukcje syntaktyczne.

Powsta³y one pod wp³ywem sk³adni greckiej. Nale¿¹ tu dativus absolutus,
dativus cum infinitivo, nominativus cum infinitivo, accusativus cum infinitivo.
3.6.1. Dativus absolutus jest to konstrukcja imies³owowa zastêpuj¹-

ca zdanie poboczne najczêciej czasowe, np. Súedúu e jemu sú gory vú
sledú jego id¹ narodi mnozi (Mt 8,1) A gdy zst¹pi³ z góry, sz³y za nim
wielkie rzesze; Súpêtemú e èlovìkomú pride vragú jego (Mt 13,25) A gdy
ludzie spali, przyszed³ nieprzyjaciel jego.
3.6.2. Dativus cum infinitivo jest to taka konstrukcja zdania pobocz-

nego, w której agens jest wyra¿ony w celowniku a orzeczenie ma postaæ
bezokolicznika, por. Podobajetú bo simú prìde byti (£k 21,9) Potrzeba,
aby to wpierw siê sta³o; Dastú jimb vlastú èêdomú boijemú byti (J 1,12)
Da³ im moc, aby siê stali synami Bo¿ymi.
3.6.3. Nominativus cum infinitivo i accusativus cum infinitivo kon-

strukcje te zastêpuj¹ zdanie przedmiotowe po s³owach mówienia (verba
237
Por. L. Moszyñski, Wstêp , op.cit., s. 297.
439

#1615
dicendi et sentiendi), por. Kúto ubo texú trüjü iskrüñüjü münitú ti sê byti
(£k 10,36) Który¿ z tych trzech zdaje ci siê byæ blinim; Kogo mê gla-
gol¹tú èlovìci byti (Mk 8,27) Kim ludzie byæ mnie powiadaj¹? (JW);
(nowsze: Za kogo mnie ludzie uwa¿aj¹ BT).
440

#1615
4. EPOKA PRZEDPIMIENNA JÊZYKA POLSKIEGO
4.1. Wyznaczanie granic czasowych epoki
Pocz¹tek samodzielnego rozwoju etnicznego jêzyka polskiego datuje-

my umownie na drug¹ po³owê X w., ³¹cz¹c ten fakt z powstaniem polskiej
pañstwowoci oraz z przyjêciem chrzecijañstwa [zob. I.3.1., 3.2.].
Ze wzglêdu na kryterium filologiczne wyodrêbniamy w historii jêzyka
polskiego dwie epoki: epokê przedpimienn¹ do 1136 r., oraz trwaj¹c¹
do dzi epokê pimienn¹238. Umown¹ granicê chronologiczn¹ miêdzy tymi
dwoma epokami wyznacza data prawdopodobnego sporz¹dzenia tzw. Bul-
li gnienieñskiej, urzêdowego oczywicie w jêzyku ³aciñskim sporz¹dzo-
nego dokumentu stolicy apostolskiej, w którym zosta³y zapisane auten-
tyczne polskie nazwy w³asne [zob. I.3.3.2.1.]. Du¿y zasób (ponad 400) nazw
miejscowych i nazwisk jest bardzo pomocny w odtwarzaniu polskiego sys-
temu fonologicznego i morfologicznego. Niestety, nie dostarcza on ¿ad-
nych informacji o sk³adni XII-wiecznej polszczyzny.
Dlatego te¿ z syntaktycznego punktu widzenia ze wszech miar zasadne
bêdzie przesuniêcie granicy chronologicznej doby przedpimiennej do cza-
sów wyst¹pienia dostatecznie bogatych i zró¿nicowanych stylistycznie tek-
stów ci¹g³ych zapisanych w jêzyku polskim, czyli na prze³om XIII i XIV w.
4.2. Sk³adnia polszczyzny epoki przedpimiennej
Z. Klemensiewicz stwierdza, ¿e wobec zupe³nego niemal braku tekstów

pisanych nie mo¿na nawet pokusiæ siê choæby o najbardziej szkicow¹ cha-
238
Z. Klemensiewicz wydziela te dwie epoki w obrêbie doby staropolskiej, por. Historia jêzy-
ka polskiego, Warszawa 1974, s. 15174; zw³aszcza rozdzia³ zatytu³owany Podzia³ na doby, s. 31.
441

#1615
rakterystykê tendencji rozwojowych w systemie sk³adniowym polszczy-
zny tej doby. Stwierdza on równie¿, ¿e zapewne podstawowe konstrukcje
w obrêbie zdania pojedynczego oraz g³ówne typy zdania z³o¿onego we-
sz³y do polszczyzny jako dziedzictwo wyniesione jeszcze ze wspólnoty
indoeuropejskiej. Ale poza te najogólniejsze przypuszczenia nie da siê
wyjæ239.
Inaczej tê epokê postrzega F. S³awski: Ostatnie badania E. Ostrowskiej
obali³y definitywnie mit o ubóstwie kulturalnym redniowiecznej pol-
szczyzny. Najstarsze polskie zabytki, jak Bogurodzica (siêgaj¹ca najpraw-
dopodobniej XI w.) i Kazania wiêtokrzyskie (XIIIXIV w.), okaza³y siê
ka¿de w swoim rodzaju arcydzie³ami, udowadniaj¹cymi, ¿e w Polsce
XIXIII w. istnia³a niema³a kultura literacka [podkrelenie nasze KDK.
i StD.]. Z zabytków póniejszych dorównuje im tylko najpiêkniejsza pieñ
XV w. ¯ale Matki Boskiej (Pos³uchajcie bracia mi³a). Autor Bogurodzicy
by³ pierwszym bardzo utalentowanym wielkim artyst¹ polskim, tworz¹cym
co najmniej cztery wieki przed Janem Kochanowskim. Wszystkie wspo-
mniane utwory przy pozorach prostoty okaza³y siê arcydzie³ami kunsztu
literackiego. Nie ma ¿adnej podstawy do kwestionowania oryginalnoci tych
zabytków, nacechowanych talentem poetyckim, wielk¹ twórczoci¹ arty-
styczn¹240.
Uwzglêdniaj¹c perspektywê ewolucji systemu sk³adniowego jêzyka pra-
s³owiañskiego oraz perspektywê rozwoju sk³adni polszczyzny doby pi-
miennej, mo¿emy przyj¹æ istnienie nastêpuj¹cych tendencji rozwojowych
pierwszej, przedpimiennej epoki jêzyka polskiego:
1) Kontynuacjê stanu pras³owiañskiego, która przejawia siê m.in. w za-
chowaniu podstawowych struktur zdania prostego, wszystkich typów zna-
czeniowych i formalnych zdania z³o¿onego, funkcjonowaniu zwi¹zków rz¹du
i zgody, ukszta³towaniu podstawowych czêci zdania, tj.: podmiotu, orze-
czenia, dope³nienia, okolicznika i przydawki, wielofunkcyjnoci wskani-
ków zespolenia. Paralelny rozwój tych konstrukcji syntaktycznych potwier-
dza równie¿ materia³ staroczeski, staroruski, staro-cerkiewno-s³owiañski241;
2) Wprowadzanie polskich innowacji; zdaniem Cz. Bartuli nale¿¹ tu np.
konstrukcje podmiotu dope³niaczowego, zw³aszcza po przeczeniu, konstruk-
239
Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka , op.cit., s. 27.
240
F. S³awski, Jêzyki s³owiañskie [w:] L. Bednarczuk (red.), Jêzyki indoeuropejskie, t. II, op.cit.,
s. 917.
241
Cz. Bartula, Z badañ nad sk³adni¹ , op.cit., s. 81.
442

#1615
cja orzecznika rzeczownego w narzêdniku, bezpodmiotowe konstrukcje na
-no, -to (typ jedzono, pito), niektóre podtypy modalne zdania rozkazuj¹ce-
go242; a tak¿e konstrukcje z imies³owami przys³ówkowymi wspó³czesnymi
i uprzednimi;
3) Oprócz niew¹tpliwego dziedzictwa ps³. oraz nowych innowacyjnych
tendencji na kszta³t systemu syntaktycznego polszczyzny epoki przedpi-
miennej w widoczny sposób wp³ywa³y inne jêzyki, a przede wszystkim
jêzyk ³aciñski i jêzyk czeski. Te wp³ywy by³y widoczne g³ównie w tek-
stach sakralnych, w modlitwach (por. np. szyk przydawki zaimkowej Oj-
cze nasz na wzór Pater noster wobec rodzimej konstrukcji w nasza sir-
ca, Zdrowa Maria, Bogurodzica dziewica Maria mianownik w funkcji
wo³acza, jak Ave Maria). Nie ulega bowiem w¹tpliwoci, ¿e Koció³ reali-
zowa³ swoj¹ misjê ewangelizacyjn¹ m.in. przez upowszechnianie w jêzy-
ku ojczystym podstawowych modlitw i ich poetyckich parafraz;
4) Mo¿na te¿ przyj¹æ, ¿e choæ w dobie przedpimiennej nie by³o ró¿ni-
cy miêdzy jêzykiem pisanym a mówionym, a nawet jak twierdzi K. Pi-
sarkowa243 nie by³o jej jeszcze w okresie najdawniejszych zabytków, to
ju¿ zaczê³y siê ujawniaæ odmiany funkcjonalne jêzyka mówionego (potocz-
na, poetycka, sakralna, ludowa).
Jest bowiem rzecz¹ oczywist¹, ¿e dzia³ania czynników zewnêtrznojê-
zykowych, takich jak budowanie pañstwowoci, a przede wszystkim wcho-
dzenie w wiat kultury chrzecijañskiej wymusza³y taki rozwój jêzyka
polskiego, który gwarantowa³ jego funkcjonaln¹ sprawnoæ w nowych
warunkach.
Podstawowe ró¿nice miêdzy sk³adni¹ stpol. a sk³adni¹ rpol. rejestruje
rozdzia³ nastêpny [zob. VII.1.,2.,3.,4.1.,5.1.].
4.3. Kszta³towanie siê polskiej pisowni i interpunkcji a sk³adnia
Badanie sk³adni historycznej jest jak wiadomo mo¿liwe tylko na

podstawie tekstów pisanych. Dlatego te¿ warto kilka s³ów powiêciæ po-
cz¹tkom polskiej grafii i interpunkcji.
242
Ibidem, s. 82.
243
Sk³adnia zabytków ukazuje brak alternatywy: pisane : mówione K. Pisarkowa, Historia
sk³adni , op.cit., s. 144.
443

#1615
Polszczyzna przez d³u¿szy czas wystêpowa³a tylko w formie mówio-
nej. Pismo jest zawsze wtórne w stosunku do mowy i w przeciwieñstwie
do jej naturalnego charakteru ma wymiar cywilizacyjny. Nie by³o takiej
potrzeby, by Polacy musieli wymylaæ swój alfabet od pocz¹tku, tworzyæ
pismo od nowa. Przyjmuj¹c chrzecijañstwo w rycie rzymskim, wchodzili
jednoczenie w wiat zachodnioeuropejski, którego wyk³adnikiem kultu-
rowym, cywilizacyjnym by³ m.in. alfabet ³aciñski, tzw. ³acinka. Póniej-
szej ekspansji ró¿nych pañstw europejskich na tereny obu Ameryk, Afry-
kê, Australiê, a tak¿e Azjê towarzyszy³o rozprzestrzenianie siê ³acinki (por.
np. nowy alfabet wietnamski).
W idealnym modelu zapisu ka¿demu fonemowi powinien odpowiadaæ
odrêbny grafem. Taki model w pewnym stopniu realizuje pisownia fone-
tyczna. Pierwsze zapisy polskich wyrazów by³y dalekie od tego, poniewa¿
najbardziej charakterystyczne dla polszczyzny fonemy nie mia³y swojej
graficznej reprezentacji. Dostosowywanie alfabetu ³aciñskiego do potrzeb
jêzyka polskiego polega³o na zwiêkszeniu liczby grafemów przez ³¹czenie
istniej¹cych liter (dwuznaki, trójznaki, sporadyczne czwórznaki) b¹d te¿
ich graficzn¹ modyfikacjê (znaki diakrytyczne) [zob. I.3.4.].
Pochodz¹ce z wieków IX, X, XI pierwsze zapisy pojedynczych wyra-
zów rodzimych [zob. I.3.3.1.] by³y dokonywane jeszcze w ca³oci alfabe-
tem ³aciñskim. Analiza zapisów polskich tekstów z póniejszych wieków
daje mo¿liwoæ przeledzenia procesu rodzimego systemu fonetycznego
oraz wprowadzania w³asnych rozwi¹zañ graficznych, co w konsekwencji
doprowadzi³o do powstania polskiej ortografii. Jej trwa³e podstawy zosta-
³y zbudowane dopiero w koñcu XVI w.
Wa¿nym sk³adnikiem pisowni tekstów ci¹g³ych jest interpunkcja. Sta-
ropolskie znaki przestankowe sygnalizowa³y pauzy ró¿nej d³ugoci, pe³-
ni¹ce ró¿ne funkcje retoryczne. Retorycznoæ staropolskich znaków inter-
punkcyjnych wywodzi siê z tradycji staro¿ytnej. Pocz¹tkowo by³a to kropka,
jeli sytuowana u góry wiersza, to sygnalizowa³a przerwê d³u¿sz¹, w rod-
ku wiersza pauzê redni¹, u do³u wiersza przestanek krótki. Ten sys-
tem jest dobrze zachowany w Pfl i BZ. Nie stosowano wielkich liter w na-
zwach w³asnych. Natomiast inicjalne du¿e litery zaczyna³y wiêksze partie
tekstu, pe³ni³y wiêc funkcjê dzielenia go na odcinki intonacyjno-treciowe
(por. rêkopis Legendy o w. Aleksym). Wraz z rozwojem drukarstwa zwiêk-
sza³a siê liczba znaków interpunkcyjnych i ró¿nicowa³y siê ich funkcje.
444

#1615
W XVI-wiecznych drukach wystêpuj¹: kropka, dwukropek, przecinek, py-
tajnik, nawias244.
Znaki interpunkcyjne tworzy³y system, by³y cile zwi¹zane z treci¹
i form¹ wypowiedzi, a dla odbiorcy stanowi³y czyteln¹ instrukcjê odautor-
sk¹, jak tekst powinien byæ wyg³aszany.
Stosowano skróty, najpierw w zapisie imion wiêtych, tzw. nomina sa-
cra (jest to zwi¹zane z tradycj¹ hebrajsk¹, ¯ydzi bowiem w obawie przed
profanacj¹ nie pisali imienia Boga w ca³oci), a póniej skracano tak¿e inne
wyrazy. Zawiera³y one pierwsz¹ literê i koñcówkê oraz tzw. tyt³ê, czyli
nadpisany znak skrócenia.
Ewolucja polskiej interpunkcji mia³a nastêpuj¹cy kierunek: 1) intona-
cyjna (retoryczna) → 2) intonacyjno-gramatyczna → 3) gramatyczna.
Pocz¹tkowo pisano gêsim lub pawim piórem na pergaminie (do XV w.),
np. BZ, Ppu³., a na papierze ju¿ od XIV w., np. Wielkopolskie roty s¹dowe.
Pierwsz¹ polsk¹ ksi¹¿k¹ drukowan¹ by³ Raj duszny wydany w 1513 r. w dru-
karni Floriana Unglera.
244
Wiêcej na ten temat zob. J. Godyñ, Interpunkcja staropolska uwagi historyka jêzyka na
marginesie tzw. sejmowego wydania Trenów Jana Kochanowskiego [w:] Studia historyczno-jêzy-
kowe. Wybór problemów i przegl¹d metod badawczych z zakresu historii jêzyka polskiego, Wro-
c³aw 1986, s. 3754.
445

#1615
#1615
VII. SK£ADNIOWO-STYLISTYCZNY
ROZWÓJ LITERACKIEJ POLSZCZYZNY
OGÓLNEJ (XVIXX W.)

#1615
448

#1615
1. CZYNNIKI SPRAWCZE
I UWARUNKOWANIA EWOLUCJI
Proces kszta³towania siê polskiego jêzyka literackiego by³ d³ugotrwa³y

i przebiega³ w trzech etapach. Syntetyczne wnioski na ten temat przedsta-
wiaj¹ siê nastêpuj¹co:
1. polski jêzyk literacki, rozumiany jako ponadregionalna pisana odmiana
polszczyzny podlegaj¹ca dzia³aniom normatywistycznym, nie znajdowa³
podstaw kulturowych przed wiekiem XIII;
2. awans kulturowy Polski i o¿ywienie intelektualne w orodkach ów-
czesnej kultury wysokiej w XIII w. wytworzy³o zapotrzebowanie polskich
elit umys³owych na pimiennictwo w jêzyku polskim i stworzy³o spo³ecz-
n¹ podstawê zacz¹tków polskiego jêzyka literackiego;
3. pod koniec XIV w. rejestrujemy w zabytkach polskojêzycznych wy-
niki dzia³alnoci normotwórczej, maj¹cej na celu stabilizowanie pierwszych
ponadregionalnych norm jêzykowych, a zatem mo¿emy mówiæ w odnie-
sieniu do tego okresu o pierwszej fazie kszta³towania siê polskiego jêzy-
ka literackiego;
4. drug¹ fazê tego procesu stanowi wiek XV, w którym rzecznikiem tej
odmiany polszczyzny sta³ siê stan szlachecki i nast¹pi³ znaczny rozwój pi-
miennictwa w jêzyku polskim;
5. o rozwiniêtym polskim jêzyku literackim, maj¹cym zasiêg ogólno-
pañstwowy, mo¿emy mówiæ w odniesieniu do 2. po³owy XVI w. (trzecia
faza), co wi¹¿e siê z renesansowym prze³omem w kulturze, polityce i reli-
gii oraz ukszta³towaniem siê nowo¿ytnego pojêcia pañstwa polskiego i na-
rodu polskiego, rozumianego wówczas jako stan szlachecki245.
245
Szerzej na ten temat zob.: Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974;
T. Milewski, G³ówne etapy rozwoju polskiego jêzyka literackiego [w:] Z zagadnieñ jêzykoznawstwa
449

#1615
Jêzyk literacki to jêzyk ogólny, pisany, kodyfikowany. Nale¿y zatem
przyj¹æ, ¿e jêzyk ogólny (ponadregionalny, ogólnopañstwowy, ogólnona-
rodowy) na ziemiach polskich w okresie staropolskim (X/XIXV/XVI w.)
nie móg³ wykszta³ciæ siê w mowie. W okresie staropolskim etniczno-ple-
mienne dialekty przekszta³ci³y siê w odmianie mówionej w ujednolicaj¹ce
siê regiolekty, ale nie w ponadregionalny kod ogólny. Dzia³o siê tak dlate-
go, ¿e nie by³o de facto potrzeby sta³ej ponadregionalnej komunikacji
mówionej, nie by³o równie¿ ku temu rodków technicznych, a miêdzyre-
gionalne kontakty dorane mog³y bez przeszkód zachodziæ w zwi¹zku z nie-
wielkimi ró¿nicami regiolektów.
W tej sytuacji jedynym racjonalnym rozwi¹zaniem jest przyjêcie, ¿e ka-
talizatorem, który spowodowa³ powstanie jêzyka ogólnego, by³o pismo.
Rodzima, s³owiañska cywilizacja w protopañstwach plemiennych oraz za
pierwszych Piastów pisma nie zna³a. By³a to sytuacja odmienna ni¿ w wy¿ej
zorganizowanych cywilizacjach zachodnioeuropejskich. Pismo przysz³o do
nas jako narzêdzie integracji wspólnoty komunikacyjnej na us³ugach central-
nej w³adzy pañstwowej i hierarchii religijnej, najpierw w tekstach ³aciñskich
(XXII w.), a nastêpnie w tekstach polskich (XIIIXV w.). W miarê postê-
powania tej integracji wytwarza³ siê ogólny jêzyk pisany literacki, który
podlega³ procesom unifikacji i standaryzacji (kodyfikacji). Oba te procesy
w swym zasadniczym kszta³cie dokona³y siê ostatecznie w wieku XVI.
Taki chronologiczny i jakociowy rozwój czynników sprawczych
ma okrelone konsekwencje dla ewolucji sk³adniowo-stylistycznej warstwy
literackiej polszczyzny ogólnej. Rozwój tej warstwy ³¹czy siê cile z kszta³-
towaniem siê zasobu tekstów ci¹g³ych. Jeli chodzi o mówion¹ (oraln¹)
odmianê jêzyka, to bez w¹tpienia teksty ci¹g³e licznie wystêpowa³y
w okresie staropolskim, stanowi¹c podstawê komunikacji jêzykowej. Jeli
natomiast chodzi o pisan¹ (graficzn¹) odmianê polszczyzny, to najwcze-
niejsze teksty ci¹g³e zachowa³y siê z wieku XIII, a znacz¹cy ich wzrost
ogólnego i historycznego, Warszawa 1969, s. 377413; W. Kuraszkiewicz, Pochodzenie polskiego

jêzyka literackiego [w:] Polski jêzyk literacki. Studia nad histori¹ i struktur¹, Poznañ 1986,
s. 4250; Z. Stieber, Udzia³ poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego jêzyka literackiego
[w:] wiat jêzykowy S³owian, Warszawa 1974, s. 272293; M. Szymczak, Udzia³ Mazowsza w kszta³-
towaniu siê polskiego jêzyka literackiego [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria IV: Jêzyko-
znawstwo, Warszawa 1972, s. 333338; B. Walczak, Zarys dziejów jêzyka polskiego, Poznañ 1995;
S. Borawski, Wprowadzenie do historii jêzyka polskiego. Zagadnienia historiozoficzne, Warszawa
2000; St. Dubisz, Pochodzenie i rozwój polskiego jêzyka literackiego [w:] Jêzyk Historia Kul-
tura (wyk³ady, studia, analizy), Warszawa 2002, s. 191211.
450

#1615
ilociowy przypada na wiek XV. Dopiero wiek XVI upowszechnia pisan¹
komunikacjê w jêzyku polskim w odniesieniu do tekstów formu³owanych
przez warstwê wykszta³con¹ i rednio wykszta³con¹. Kultura Odrodzenia
i Baroku bardzo rozwija gatunkowo publiczne formy pisanej komunikacji
jêzykowej, dlatego te¿ w³anie na okres redniopolski ex definitione musi
przypadaæ faza intensywnego rozwoju sk³adniowo-stylistycznej warstwy
polszczyzny literackiej ogólnej, pisanej, kodyfikowanej246.
Dwa podstawowe typy konstruowania wypowiedzeñ: sk³adnia paratak-
tyczna (parataksa) i sk³adnia hipotaktyczna (hipotaksa) s¹ genetycznie
i funkcjonalnie zwi¹zane z dwoma podstawowymi odmianami jêzyka: mó-
wion¹ i pisan¹ (...) sk³adnia parataktyczna jest znamieniem jêzyka po-
tocznego, a tak¿e gwar. (...) Niew¹tpliwie hipotaksê cechuje bardziej wnik-
liwe wycieniowanie stosunków logicznych miêdzy zdaniami. Z tych te¿
powodów w sk³adni staropolskiej, zw³aszcza w tekstach oryginalnych for-
muj¹cych luniejsze zwi¹zki miêdzyzdaniowe, jest przewaga parataksy lub
niecis³ych bezspójnikowych zdañ parataktyczno-hipotaktycznych247. Pa-
rataksa jest zatem oznak¹ (wyznacznikiem) oralnoci wypowiedzi, a hipo-
taksa oznak¹ graficznoci wypowiedzi. W zwi¹zku z tym to w³anie na
okres redniopolski (nie staropolski) musia³a przypadaæ faza intensywne-
go rozwoju sk³adniowo-stylistycznej warstwy ogólnej literackiej polszczy-
zny, w tym bowiem okresie stopniowo nastêpuje dominacja komunikacji
pisanej w publicznych kontaktach jêzykowych.
W ewolucji jêzyka poszczególne warstwy jego systemu rozwijaj¹ siê
w okrelonym nastêpstwie chronologicznym od warstw najprostszych do
warstw najbardziej skomplikowanych. O ile fonetyka i morfologia dozna³y
g³êbokich zmian, o tyle budowa zdania niewiele siê zmieni³a od stanu pra-
indoeuropejskiego, pras³owiañskiego do epoki starszej, a nawet nowoczes-
nej jêzyków s³owiañskich248. Znajduje to wyrane odzwierciedlenie w dzie-
jach polszczyzny.
Na okres staropolski (X/XIXV/XVI w.) przypada faza licznych zmian
podsystemu fonetycznego i fonologicznego, dokonuje siê równie¿ zasad-
niczy prze³om we fleksji (od kryteriów formalnych do kryteriów seman-
tycznych), wzrasta znacznie zasób rodków leksykalnych i s³owotwórczych.
246
Zob. uwagi dotycz¹ce periodyzacji dziejów komunikacji jêzykowej w obrêbie polskiej wspól-
noty komunikatywnej [w:] St. Dubisz, Jêzyk Historia Kultura..., op.cit., s. 2324.
247
S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1973, s. 331332.
248
A. Meillet, Le slave comun, Paris 1934, s. 538 cyt. za: S. Rospond, op.cit., s. 320.
451

#1615
Inaczej jest ze sk³adni¹. Jak stwierdza K. Pisarkowa, podstawowy kszta³t
zdania polskiego by³ gotowy w XIV w. i by³ wynikiem dziedzictwa sche-
matów struktury syntaktycznej z okresu przedpolskiego (ps³., pie.). Nato-
miast dalszy intensywny rozwój zarówno w zakresie struktury zwi¹zku
g³ównego, jak i w zakresie struktury zdania z³o¿onego przypada dopiero
na okres redniopolski (XVIXVIII w.)249. Wczeniej nie by³o ani koniecz-
noci (potrzeb, bodców) komunikacyjnych, ani rodków materialnych
(technicznych). I jedno, i drugie wytworzy³o pismo oraz rozwój gatunków
pisanej odmiany polszczyzny, a wczeniejsze przemiany fonologiczne,
morfologiczne i leksykalne umo¿liwi³y uruchomienie potencja³u podsys-
temu sk³adniowego jêzyka polskiego.
To swego rodzaju opónienie ewolucji sk³adni wobec innych struktu-
ralnych warstw jêzyka wynika równie¿ z uwarunkowañ natury wewnêtrz-
nojêzykowej. Podsystem sk³adniowy to struktura tzw. d³ugiego trwania.
Zmiany w nim dokonuj¹ siê stale, ale bardzo powoli, niezauwa¿alnie. Na
ogó³ w ci¹gu 100 lat nie zachodz¹ zmiany modeli syntaktycznych, choæ
mog¹ byæ dostrzegalne zmiany rekcji, ³¹czliwoci gramatyczno-leksykal-
nej oraz sposobów spo¿ytkowywania systemu w ró¿nych odmianach ko-
munikatywno-stylowych jêzyka250. To równie¿ t³umaczy, dlaczego zinten-
syfikowanie przemian podsystemu sk³adniowego nastêpuje nie od samego
konwencjonalnie przyjmowanego pocz¹tku rozwoju polszczyzny (2. po-
³owa X w.), lecz od momentu, w którym system jêzyka musia³ sprostaæ
zwiêkszaj¹cym siê potrzebom komunikacyjnym jego u¿ytkowników. Na-
st¹pi³o to wtedy, gdy polska wspólnota komunikatywna osi¹gnê³a odpo-
wiedni poziom spoistoci socjolingwistycznej. Fazê tê wyznacza prze³om
XV i XVI w.
249
Por. K. Pisarkowa, Historia sk³adni jêzyka polskiego, Wroc³aw 1984, s. 6265, 222245.
250
Por. E. Jêdrzejko, Sk³adnia wobec przemian kulturowych i komunikacyjnych: innowacje
i eksperymenty [w:] St. Dubisz, S. Gajda (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy
rozwoju, Warszawa 2001, s. 113114.
452

#1615
2. G£ÓWNE KIERUNKI ROZWOJU
I CEZURY PERIODYZACYJNE
Zdanie staropolskie realizuje schemat struktury syntaktycznej odziedzi-

czony z okresu przedpolskiego (← ps³. ← pie.):
P(odmiot) ← P(rzydawka) ← O(rzeczenie) ↔ D(ope³nienie), np.
Ojcowie........naszy.................zwiastowali...........nam 251.
Dalszy intensywny rozwój nastêpuje w dwóch kierunkach:
a) ustabilizowania schematu struktury zdania o dwucz³onowym zwi¹z-
ku g³ównym: P(odmiot) + O(rzeczenie);
b) odchodzenia od konstrukcji kondensuj¹cych w sobie liczne i skompli-
kowane funkcje znaczeniowe na rzecz konstrukcji prostszych, w których
suma wyk³adników formalnych daje linearny wyrazisty obraz funkcji zna-
czeniowych.
Ewolucja warstwy sk³adniowej polszczyzny bêdzie w tym wypadku pro-
wadzi³a do przebiegaj¹cych przez kilka wieków dwóch ci¹gów zmian:
analityzacji toku sk³adniowego i semantyzacji struktur syntaktycznych.
W okresie staropolskim krystalizuj¹ siê m.in. schematy syntaktyczne
negacji i orzecznika w orzeczeniu imiennym, które w okresach póniej-
szych bêd¹ podlega³y dalszym zmianom:
a) negacja: nie jest + M., np. Nie by³ cz³owiek, je¿ to dzia³a³ siemiê; Nie b¹d
jako koñ a mu³, w jich¿e nie jest rozum; Nie jest zbawienie jej w jego gospodzie;
251
Zob. S. Rospond, op.cit., s. 319. Przyk³ady wypowiedzeñ i fraz podajê za nastêpuj¹cymi
opracowaniami: I. Bajerowa, Kszta³towanie siê systemu polskiego jêzyka literackiego w XVIII wie-
ku, Wroc³aw 1964; , Polski jêzyk ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. III: Sk³adnia. Synteza,
Katowice 2000; D. Buttler, Innowacje sk³adniowe wspó³czesnej polszczyzny, Warszawa 1976; St. Du-
bisz, Jêzyk Historia Kultura..., op.cit.; E. Jêdrzejko, Sk³adnia wobec przemian kulturowych...,
op.cit.; Z. Klemensiewicz, Historia jêzyka polskiego, op.cit.; Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñ-
ski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna , op.cit.; K. Pisarkowa, Historia sk³adni..., op.cit.;
S. Rospond, Gramatyka historyczna..., op.cit.
453

#1615
b) orzecznik rzeczownikowy (zaimkowy) i przymiotnikowy w M., np.
Pomocnik je mój ty; S³odki jest gospodzin; Teæ to krol jeæ mi³ociwiej-
szy; Prawe jest s³owo gospodnowe.
Jak ju¿ zaznaczono, w sk³adni staropolskiej przewa¿aj¹ wypowiedze-
nia z³o¿one parataktyczne i bezspójnikowe zdania parataktyczno-hipotak-
tyczne; dominuj¹ zatem luniejsze zwi¹zki miêdzyzdaniowe. Przy tym trze-
ba zarazem podkreliæ, ¿e z okresu przedpolskiego jêzyk polski odziedzi-
czy³ wszystkie znaczeniowe i formalne typy zdania z³o¿onego, jednak¿e
zakres u¿ycia konstrukcji hipotaktycznych by³ znacznie ograniczony.
Towarzyszy³a temu wielofunkcyjnoæ staropolskich wskaników zespo-
lenia, zarówno parataktycznych, jak i hipotaktycznych por. przyk³adowo:
a 1) miêdzysk³adnikowa funkcja ³¹czna: Otrzymali zbawienie a kró-
lestwo niebieskie; 2) wspó³rzêdne ³¹czne: Jen¿e wyszedw w potkanie przy-
jaciela swego, pok³oni³ siê a poca³owa³ jego; 3) przeciwstawne: Bo zna
Bog drogê prawych a droga z³onych zaginie; 4) wynikowe: Postawiê ob-
licze me przeciwko wam, a padaæ bêdziecie przed nieprzyjacielmi waszy-
mi; 5) w³¹czne: Uczyñ sobie no¿e kamienne a obrze¿ wtore syny izraelskie;
6) dope³nieniowe (sporadycznie): Wiecie a samem od siebie nie przyszed³;
7) czasowe (sporadycznie): Co wam pomo¿e taka wielka t³uszcza, a wy
le¿ycie pora¿eni; 8) przy imies³owowym równowa¿niku zdania: Umar³ a nie
majê p³odu.
co, co¿, coby, czso¿, czsokole, czso¿koli, co¿ci 1) podmiotowe: Wszystko
pojdzie a bêdzie obrocono na wielk¹ pociechê wasz¹, cokolwiek siê jedno
stanie i z³ego, i dobrego nad wami; 2) dope³nieniowe: wiadczymy, co Piotr
¿a³owa³; 3) przydawkowe: Jaciem wasz Bog, co¿ jem ci ja was z teto
ziemie Egipta wywiod³; 4) celowe: A tako wiêc tamo Jozef swemu os³owi
i wo³kowi jest by³ jas³y uczyni³, co¿ byæ je on by³ nakarmi³; 5) przyczyno-
we: Ale co ociec mi³osierdzia (...) nigdy nie przestanie ucieszaæ nêdznych
(...) tegodla pos³a³ k niemu anio³a; 6) skutkowe: Wtoreæ on (jest) w odzie-
niu ubogi by³ (...) jego (mi³a) matuchna (Maryja) takoæ jest ona w tento
czas uboga by³a, i¿ ci (i¿eæ) ona nijednego ko¿uszka nie mia³a (æ go) jest
(ona) by³a, (a to) co¿ ci by ji ona przed zimnem by³a przykry³a; 7) orzecz-
nikowe: Taki¿ siê mróz zrobi³, co niemogli wytrwaæ.
S. Rospond podkrela, ¿e w jêzyku staropolskim liczba parataktycznych
wskaników zespolenia by³a mniejsza (20) ni¿ wskaników hipotaktycz-
nych (43), jednak¿e cech¹ charakterystyczn¹ jest ich wielofunkcyjnoæ
prowadz¹ca nawet do tego, ¿e niektóre wa¿ne wskaniki zespolenia s¹ i pa-
454

#1615
rataktyczne, i hipotaktyczne, np. lub(o), aza. Im dalej wstecz, tym wiêk-
sza by³a p³ynnoæ zwi¹zków miêdzyzdaniowych. S³owem s³absza deter-
minacja syntaktyczna, mniejsza precyzja. Tym siê te¿ t³umaczy doæ znacz-
na w jêzyku staropolskim iloæ po³¹czeñ bezspójnikowych podrzêdnych252.
Rozgraniczenie parataksy i hipotaksy to proces d³ugotrwa³y: (...) zda-
nia wspó³rzêdnie z³o¿one (parataksa) wystêpuj¹ w olbrzymiej wiêkszoci
jêzyków wiata, natomiast zdania z³o¿one podrzêdnie (hipotaksa) s¹ for-
macj¹ nowsz¹, ograniczon¹ tylko do niektórych jêzyków, ale obecnie wy-
ranie rozpowszechniaj¹c¹ siê, ekspansywn¹. Zdañ podrzêdnie z³o¿onych
brak prawie zupe³nie w jêzykach Indian amerykañskich, w starych jêzy-
kach uraloa³tajskich i wielu innych. Zdania te rozwinê³y siê natomiast nie-
zmiernie bogato w 1. tysi¹cleciu p.n.e. w grece, potem w ³acinie i w jêzy-
kach indoeuropejskich nowo¿ytnej Europy (...)253.
Jak ju¿ wy¿ej zaznaczono, w staropolszczynie granica miêdzy para-
taks¹ a hipotaks¹ by³a doæ p³ynna. Ich rozgraniczanie bêdzie siê odbywa-
³o systematycznie, ale stopniowo i powoli w wyniku ewolucji wskaników
zespolenia. Mo¿na tu wyró¿niæ cztery kierunki przekszta³ceñ:
a) wycofywanie wskaników nazbyt wielofunkcyjnych lub ogranicza-
nie ich funkcji do jednej, np. jeli [dope³nieniowe, czasowe, warunkowe]
→ jeli [warunkowe]; gdy [przydawkowe, czasowe, sposobowe, przyczy-
nowe, warunkowe, przyzwolenia] → gdy [czasowe];
b) wycofywanie wskaników archaicznych, wychodz¹cych z u¿ycia, np.
jen, jen¿e, kako, kaki, ali¿;
c) odnawianie wskaników poprzez ich ³¹czenie z partyku³ami -æ, -¿,
-by, -li, -koli, np. co, co¿, co¿ci, coby; jeli, jeliby; i¿e, i¿by, i¿eby; gdy,
gdy¿, gda¿; kêdy, kêdykoli, k¹dkoli, kêdykolwiek; pak, pakli, pakliby, pak-
niêli; i¿eæ, tedyæ, aleæ, abyæ;
d) odnawianie wskaników poprzez ³¹czenie ich z innymi, np. a jenak,
a lepak, a wdy; ale wszak, ale owszem, ale zasiê; a przez toæ, a takie¿ ci, a te¿ ci.
Ewolucja wskaników zespolenia zachodzi przez ca³y okres redniopolski
(XVIXVIII w.), a wraz z ni¹ postêpuje doskonalenie siê sk³adni zdañ z³o-
¿onych podrzêdnie i wspó³rzêdnie.
Zasygnalizowane pokrótce zmiany pozwalaj¹ na zaznaczenie dwóch
cezur periodyzacyjnych w dziejach podsystemu sk³adniowego polszczyzny.
252
S. Rospond, op.cit., s. 330 (por. tak¿e s. 322329).
253
T. Milewski, Jêzykoznawstwo, Warszawa 1969, s. 246.
455

#1615
Te cezury to prze³om XV i XVI w. oraz prze³om XVIII i XIX w., obie
zbie¿ne z klasyczn¹ periodyzacj¹ dziejów jêzyka polskiego wprowadzon¹
przez Z. Klemensiewicza254. W wypadku sk³adni wyranie zaznacza je in-
tensyfikacja procesów analityzacji toku sk³adniowego i semantyzacji struk-
tur syntaktycznych oraz zachodzenie zasadniczej fazy rozgraniczania pa-
rataksy od hipotaksy i doskonalenia sk³adni hipotaktycznej. Wszystko to
bowiem przypada na okres redniopolski (XVIXVIII w.), który z tego
punktu widzenia nale¿y uznaæ za g³ówny etap ewolucji polskiej sk³adni.
Wyodrêbniaj¹ce siê cezury periodyzacyjne znajduj¹ tak¿e motywacjê
w dominuj¹cych cechach komunikacyjno-stylowych tekstów trzech okre-
sów: staropolskiego, redniopolskiego i nowopolskiego. W tym kontekcie
sk³adniê pisanych tekstów staropolskich nale¿y okreliæ jako oraln¹, tzn.
niemaj¹c¹ jeszcze wykszta³conych tych cech systemowych i tekstowych,
które odró¿niaj¹ wypowied pisan¹ (graficzn¹) od mówionej (oralnej), i od-
zwierciedlaj¹c¹ w tekcie pisanym przede wszystkim cechy sk³adniowe
wypowiedzi mówionej.
Wed³ug K. Pisarkowej Przyczyn¹ dodatkow¹ wra¿enia, ¿e wiêkszoæ
zmian sk³adniowych w zakresie budowy zwi¹zku g³ównego dzieje siê
w czasie od XVI do XVIII wieku, jest prawdopodobnie fakt, ¿e w³anie
pod koniec w. XVIII na jêzyk zaczynaj¹ dzia³aæ hamuj¹ce si³y ustalanej,
uznawanej normy. Doprowadza ona do wykszta³conego w³anie chyba na
dobre w XIX w. rozdzia³u miêdzy wersj¹ mówion¹ a pisan¹ jêzyka255.
W tym kontekcie sk³adniê pisanych tekstów redniopolskich nale¿y okre-
liæ jako oralno-graficzn¹, tj. odzwierciedlaj¹c¹ cieranie siê dwóch ko-
munikacyjno-stylowych rejestrów syntaktycznych charakterystycznego
dla wypowiedzi mówionej i charakterystycznego dla wypowiedzi pisanej
sensu stricto, maj¹cego wyznaczniki m.in. w uporz¹dkowaniu wyrazów
w zdaniu wed³ug kryterium logiczno-semantycznego oraz w rygorze struk-
tury syntaktycznej zdañ hipotaktycznych.
Wykszta³cenie siê jednolitych regu³ budowania zdania z³o¿onego pisa-
nego, zasadniczo odmiennego od zdania z³o¿onego mówionego, jest osta-
tecznym wyznacznikiem zakoñczenia procesu strukturyzacji podsystemu
sk³adniowego. Ta nowa organizacja sk³adni powoduje, ¿e sk³adnia koñca
XIX wieku ma ju¿ zupe³nie inny charakter ni¿ sk³adnia wieków uprzednich.
254
Zob. Z. Klemensiewicz, op.cit., s. 31 i nast.; por. St. Dubisz, op.cit., s. 1721.
255
K. Pisarkowa, op.cit., s. 65.
456

#1615
Jej cech¹ strukturaln¹ (czyli zasad¹ organizuj¹c¹) staje siê (...) gramatycz-
noæ, tzn. budowê zdania wyznaczaj¹ w niej g³ównie gramatyczne stosun-
ki miêdzy czêciami zdania. Sk³adnia starszego typu opiera³a siê czêcio-
wo na innych zasadach, a mianowicie: na zasadzie psychologicznej, tzn.
doranych skojarzeñ psychicznych miêdzy mylowymi odpowiednikami
czêci zdania (mowa jest obrazem myli powiada Kopczyñski...), oraz
na zasadzie pragmatycznej, tj. u¿ytecznoci, ale w mówieniu256.
W tym kontekcie sk³adniê pisanych tekstów nowopolskich nale¿y okre-
liæ jako graficzn¹, tj. podporz¹dkowan¹ normom jêzyka pisanego, ofi-
cjalnego, wyranie zró¿nicowanego w stosunku do norm jêzyka mówione-
go, nieoficjalnego (potocznego).
256
I. Bajerowa, Polski jêzyk ogólny XIX wiek..., op.cit., s. 143.
457

#1615
3. DWA NURTY STYLISTYCZNO-SK£ADNIOWE
Wed³ug Z. Klemensiewicza a potwierdzaj¹ to tak¿e studia K. Pisarko-

wej oraz I. Bajerowej w tekstach pisanych okresu redniopolskiego wy-
ranie zaznaczaj¹ siê dwa nurty, jeli chodzi o sposób spo¿ytkowywania
rodków stylistyczno-sk³adniowych257.
Pierwszy z nich wywodzi siê ze stylistyki tekstów staropolskich, wi¹¿e
siê z oralnym stylem kolokwialnym, cechuje go rodzimoæ, potocznoæ i ru-
basznoæ. Z ró¿n¹ intensywnoci¹ przejawia siê w tekstach ca³ego okresu
redniopolskiego (XVIXVIII w.), choæ ostatecznie charakteryzuje go re-
gresywnoæ. Wyznaczniki tekstowe tego nurtu s¹ nastêpuj¹ce:
konstrukcje nominativus pendens, polegaj¹ce na tym, ¿e na plan pierw-
szy w M. jest wysuwany ten sk³adnik zdania, który jest przedmiotem zain-
teresowania (myli, ekspresji) pisz¹cego, nie za ten, który jest podmio-
tem gramatycznym;
znaczny udzia³ parataksy;
orzeczenie w lmn. przy podmiocie zbiorowym (constructio ad sensum);
szyk orzeczenia na koñcu zdania;
du¿a liczba zdañ bezpodmiotowych oraz z podmiotem osobowym
uogólnionym;
du¿a liczba orzecznikowych równowa¿ników zdania z opuszczon¹
form¹ s³owa posi³kowego;
konstrukcje skrótowe, w³¹czane jako zestawienia lub nawi¹zania
w strukturê innych zdañ;
konstrukcje anakolutowe;
257
Zob. Z. Klemensiewicz, op.cit., s. 425; K. Pisarkowa, op.cit., s. 6265; I. Bajerowa, Kszta³-
towanie siê systemu..., op.cit., s. 125131.
458

#1615
bezokolicznik w funkcji rozkazuj¹cej;
wieloæ wskaników zespolenia o nieucilonej funkcji;
wielofunkcyjnoæ poszczególnych wskaników zespolenia;
mieszanie mowy niezale¿nej z zale¿n¹.
Wszystko to prowadzi³o niejednokrotnie do niezrozumia³oci wypowie-
dzi; powodowa³o jej nieharmonijnoæ stylistyczn¹, dysonanse stylistycz-
ne, zawik³anie (nielinearnoæ) toku sk³adniowego; by³o przyczyn¹ nadmier-
nej dynamicznoci i ekspresywnoci tekstu. Przyk³ady realizacji tekstowej
tego nurtu znajdujemy m.in. w twórczoci sowizdrzalskiej, praktycznych
poradnikach, kalendarzach, apoftegmatach, tak¿e w figlikach i fraszkach.
Drugi nurt stylistyczno-sk³adniowy jest wytworem pimiennictwa rene-
sansowego, wi¹¿e siê z wzorami klasycznymi. Konstytuuje ten nurt nowy
pisany styl ksi¹¿kowy, jest nurtem progresywnym, który w XIX w. dopro-
wadzi do zró¿nicowania normy wypowiedzi pisanych i mówionych (gra-
ficznych i oralnych). Jego tekstowe wyznaczniki s¹ nastêpuj¹ce:
wyrana segmentacja tekstu na wypowiedzenia;
oszczêdnoæ i wystarczalnoæ rodków jêzykowych;
linearny uk³ad sk³adników wypowiedzenia;
gramatycznoæ podmiotu;
przesuwanie szyku orzeczenia do rodka zdania;
umiejêtne stosowanie parataksy i hipotaksy;
celowe stosowanie imies³owowych równowa¿ników zdania;
staranne zewnêtrzne (ponadzdaniowe) nawi¹zania wypowiedzeñ w ob-
rêbie tekstu;
staranny dobór sfunkcjonalizowanych wskaników zespolenia (spój-
ników, zaimków wzglêdnych, partyku³);
oddzielanie mowy niezale¿nej i zale¿nej.
Wszystkie te zabiegi mia³y zapewniæ zrozumia³oæ wypowiedzi, zhar-
monizowanie formy pisanej ze sk³adniow¹ struktur¹ tekstu; przejrzystoæ,
¿ywoæ i potoczystoæ stylu oraz eurytmicznoæ i eufonicznoæ tekstu. Przy-
k³ady realizacji tego nurtu daj¹ siê zauwa¿yæ w tekstach wierszowanych
XVI w., z których upowszechnia siê on tak¿e w tekstach prozatorskich.
Jest rzecz¹ zrozumia³¹ w wietle uwag wczeniejszych [zob. VII.1., 2.]
¿e oba te nurty wystêpuj¹ w okresie redniopolskim we wzajemnym
uwik³aniu, jest te¿ faktem, ¿e nie w tym okresie oba zosta³y zapocz¹tko-
wane i nie w tym okresie koñczy siê ich ¿ywotnoæ. Nie jest równie¿ tak,
¿e w którymkolwiek okresie dziejów polszczyzny i pimiennictwa w jêzy-
459

#1615
ku polskim który z tych nurtów wystêpowa³ jako jedyny. ledziæ mo¿e-
my natomiast ich uwarunkowania, wzajemne relacje zakresu wystêpowa-
nia i fazy dominacji jednego z nich nad drugim.
Trzeba zarazem podkreliæ, ¿e oba te nurty reprezentuj¹ pozycje biegu-
nowe skali zró¿nicowania stylistycznego tekstów. Mo¿na zatem przyj¹æ,
¿e nurt pierwszy potoczny, oralny, rodzimy jest odpowiednikiem stylu
niskiego w klasyfikacji Demostenesa i Cycerona, natomiast nurt drugi
ksi¹¿kowy, graficzny, klasyczny odpowiednikiem stylu wysokiego (po-
wa¿nego). Miêdzy nimi pozostaje ca³a sfera gatunków wypowiedzi nale-
¿¹cych do stylu redniego (poredniego)258.
Jak zatem przedstawiaj¹ siê fazy rozwoju obu tak rozumianych nurtów
stylistyczno-sk³adniowych w dziejach polszczyzny.
Dwa style patronuj¹ pocz¹tkom polskiego pimiennictwa: hymniczny
i retoryczny, styl poezji i styl wymowy, przy czym retoryka zdaje siê przeni-
kaæ na wskro ten pierwszy. Style te, zawiadczone w najstarszych utworach:
w pieni Bogurodzica i w Kazaniach wiêtokrzyskich, odznaczaj¹ siê wiel-
k¹ kunsztownoci¹ struktury wypowiedzi. W odró¿nieniu od póniejszych
dzie³ redniowiecza pisanych po polsku, bardziej przystêpnych, o kszta³-
tach jêzykowych nie tak wypielêgnowanych, dwa najstarsze zachowane
polskie teksty mieszcz¹ siê w innej sferze oddzia³ywania stylistycznego259.
Bogurodzica i Kazania wiêtokrzyskie to bez w¹tpienia teksty o styli-
styce wysokiej, sk³adni ksi¹¿kowej i kunsztownej. Biegun drugi o domi-
nacji stylistyki niskiej, sk³adni potocznej, oralnej reprezentuj¹ przyk³a-
dowo takie zabytki polszczyzny, jak Kazania gnienieñskie, Pieñ o Wi-
klefie, Satyra na leniwych ch³opów, Wiersz o zachowaniu siê przy stole,
Pieñ o zabiciu Andrzeja Têczyñskiego; przewagê oralnoci i potocznoci
mo¿na zauwa¿yæ w Rozmowie mistrza Polikarpa ze mierci¹, ich obecnoæ
w ¯alach Matki Bo¿ej pod krzy¿em.
Ten nurt stylistyczny odzwierciedla równie¿ warstwa sk³adniowa naj-
starszych polskich apokryfów: ¯ywota w. B³a¿eja, Rozmylania przemy-
skiego o ¿ywocie Pana Jezu Krysta i Historii Trzech Króli. £¹cznie zatem,
jeli uwzglêdnimy reprezentatywn¹ listê staropolskich tekstów pisanych,
to mo¿emy bez obawy pope³nienia b³êdu przychyliæ siê do tezy Z. Kle-
mensiewicza, ¿e Niew¹tpliwie najs³abiej przedstawia siê strona syntak-
258
Por. St. Dubisz, Jêzyk i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 1992, s. 17 i nast.
259
T. Skubalanka, Historyczna stylistyka jêzyka polskiego. Przekroje, Wroc³aw 1984, s. 28.
460

#1615
tyczna. (...) Strona sk³adniowo-kompozycyjna wypowiedzi ma, jak widaæ,
wiele niedostatków. (...) W swej podstawie, mianowicie potocznej postaci
mówionej, by³a ona raczej uboga, przyziemna, konkretna (...)260. W od-
niesieniu zatem do zasobu znanych nam pisanych tekstów staropolskich
nale¿y przyj¹æ, ¿e nurtem stylistyczno-sk³adniowym, który dominowa³, by³
nurt potoczny, oralny, kolokwialny.
W wieku XVI wzajemne relacje obu nurtów zaczynaj¹ siê zmieniaæ.
Co prawda w 1. po³owie tego stulecia wiêkszy zakres tekstowy obs³uguje
jeszcze nurt staropolski, ale zaznaczaj¹ siê ju¿ przyk³ady bardziej rygory-
stycznego podejcia do tekstu pisanego. Bez w¹tpienia potoczn¹, oraln¹
proweniencjê ma warstwa stylistyczno-sk³adniowa ¯ywota Ezopa Fryga...
pióra Biernata z Lublina, podobn¹ charakterystykê nale¿y odnieæ do sk³adni
tekstów autorstwa Miko³aja Reja oraz XVI-wiecznych apokryfów, które
w wiêkszoci zachowuj¹ staropolsk¹ kolokwialnoæ, por. np. Sprawa
chêdoga o Mêce Pañskiej, Ewangelia Nikodema, Rozmylanie dominikañ-
skie, Historia o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pañskim Miko³aja z Wil-
kowiecka. Równie¿ tzw. romanse XVI wieku (np. o Aleksandrze Wielkim)
nale¿¹ do grupy tekstów, które realizuj¹ tê tendencjê w warstwie stylistycz-
no-sk³adniowej. Refleks pónego redniowiecza odbi³ siê tak¿e na pimien-
nictwie Z³otego Wieku. Z pocz¹tkiem tego okresu wraz z rozwojem dru-
karstwa w Polsce zaczêto wydawaæ drukiem w Krakowie ró¿ne fabularne
opowieci, które J. Krzy¿anowski nazwa³ »romansami«, odró¿niaj¹c je od
powieci rozumianych w sensie nowo¿ytnym. (...) Niektóre z tych roman-
sów tylko chronologicznie mieszcz¹ siê w obrêbie epoki renesansu s¹
one i z ducha, i z jêzyka typowymi produktami kultury redniowiecza. (...)
Styl jêzykowy romansów szesnastowiecznych ra¿¹co odbija od innych ty-
pów polskiej prozy renesansowej, politycznej, moralistycznej, naukowej,
które by³y jak pisze J. Rytel przenikniête wzorcami retorycznymi261.
Owa retorycznoæ prozy renesansowej polega przede wszystkim na sto-
sowaniu sk³adni periodycznej o rozbudowanych, wielokrotnie zaszuflad-
kowanych konstrukcjach, na zacz¹tkach tendencji do nominalizacji sk³ad-
ni (choæ w dalszym ci¹gu wyranie przewa¿a sk³adnia werbalna, podobnie
260
Z. Klemensiewicz, op.cit., s. 141142.
261
T. Skubalanka, op.cit., s. 44, 47; por. J. Krzy¿anowski, Romans polski wieku XVI, Lublin
1934; J. Krzy¿anowski (oprac.), Proza polska wczesnego renesansu 15101550, Warszawa 1954;
J. Rytel, Z problematyki gatunków literackich w prozie staropolskiej [w:] K. Budzyk, J. Hrabák
(red.), Studia z dawnej literatury czeskiej, s³owackiej i polskiej, Warszawa 1963.
461

#1615
jak w tekstach staropolskich), na eksponowaniu hipotaksy wewn¹trzzda-
niowej i jej przewadze nad hipotaks¹ miêdzyzdaniow¹262.
Te cechy warstwy sk³adniowej prezentuj¹ jednak dopiero teksty powsta³e
w 2. po³owie XVI w. i w 1. po³owie XVII w. Chodzi tu o utwory i pisma
Stanis³awa Orzechowskiego, Marcina Kromera, Jana Kochanowskiego,
Piotra Skargi, w których w czêci dziêki sk³adni ³aciñskiej zaznaczaj¹
siê wszystkie cechy nurtu ksi¹¿kowego, pisanego, klasycznego. W tych
tekstach widaæ d¹¿enie do jasnoci i ³adu konstrukcji syntaktycznych, pod-
porz¹dkowanych zasadom logicznego mylenia, które jest wzbogacane
o zretoryzowane zabiegi maj¹ce na celu misternoæ uk³adów syntaktycz-
nych w zespo³ach ponadzdaniowych por. np.:
Zjachalicie siê w imiê Pañskie na opatrywanie niebezpiecznoci Ko-
ronnych, abycie to, co siê do upadku nachyli³o, podparli; co siê skazi³o,
naprawili; co siê zrani³o, zleczyli; co siê rozwi¹za³o, spoili; i jako g³owy
ludu, braciej i cz³onków waszych, jako stró¿owie pi¹cych i wodzowie
nieumiejêtnych, i wiece ciemnych, i ojcowie dzieci prostych, o ich do-
brym i spokojnym obmylali263.
W 2. po³owie XVII w. zaczyna znowu w wiêkszym zakresie dochodziæ
do g³osu stylistyczno-sk³adniowy nurt potoczno-oralny, oczywicie w no-
wej niestaropolskiej postaci. Przyczyni³a siê do tego i konceptualna, za-
wik³ana stylistyka Baroku, i retoryka elokucyjna nastawiona na szokowa-
nie (nie przekonywanie) audytorium, i demokratyzacja jêzyka powodu-
j¹ca obni¿enie poziomu kultury praktyki jêzykowej, i obni¿enie poziomu
nauczania w ówczesnych kolegiach (szko³ach rednich), i wreszcie sarmac-
ka obyczajowoæ czerpi¹ca podstawy z ni¿szych z³ó¿ subkultury szlachec-
kiej. Jak ujmuje to Z. Klemensiewicz, sytuacja taka powoduje rozlunie-
nie dyscypliny zdaniotwórczej, redundancjê treci, wzrost liczby konstrukcji
o niejasnej budowie syntaktycznej, nadmiern¹ indywidualizacjê i okazjo-
nalnoæ struktur sk³adniowych, liczne inwersje i dysjunkcje pozostaj¹ce
w sprzecznoci z logicznoci¹ wyk³adu treci. Nurt ten odgrywa tak¿e
pierwszoplanow¹ rolê w XVIII w.
Zaryzykowaæ mo¿na twierdzenie, ¿e ¿aden dzia³ jêzyka pisanego
XVIII w. (zw³aszcza w I po³owie) nie by³ tak zbli¿ony do jêzyka mówio-
262
Szerzej na ten temat zob. A. Wierzbicka, System sk³adniowo-stylistyczny prozy polskiego
Renesansu, Warszawa 1966.
263
P. Skarga, Kazanie pierwsze Na pocz¹tku Sejmu przy mszy sejmowej [w:] Kazania sejmo-
we i Wzywanie do pokuty, oprac. M. Korolko, Warszawa 1985, s. 1.
462

#1615
nego jak w³anie sk³adnia. Jest to wiêc sk³adnia swobodna, sk³adnia mniej
wiêcej wiernie oddaj¹ca tok mowy ¿ywej i naturalny tok mylenia. Mo¿na
do niej zastosowaæ trafne okrelenia Konecznej, charakteryzuj¹cej sk³ad-
niê Pamiêtników Paska: «porz¹dek gramatyczny jeszcze nie zapanowa³
ca³kowicie nad porz¹dkiem rzeczowym, jak to siê sta³o we wspó³czesnym
jêzyku polskim ( ) badaj¹c ten jêzyk odczuwamy nieustannie cis³¹ za-
le¿noæ syntaktycznych form wys³owienia od realnej treci stanowi¹cej
przedmiot narracji»264.
Bior¹c za podstawê cytowane opracowanie autorstwa I. Bajerowej,
mo¿na zestawiæ nastêpuj¹cy rejestr cech charakteryzuj¹cych oralne w³a-
ciwoci sk³adni tekstów pisanych w XVIII w.:
interpunkcja intonacyjna;
dobór podmiotu ze wzglêdu na relacje treciowe, nie gramatyczne
do rangi podmiotu awansuje ten desygnat, który pisz¹cemu wydaje
siê najwa¿niejszy, zatem zostaje wysuniêty na pocz¹tek zdania w for-
mie mianownika (nawet po przeczeniu);
anakoluty, elipsy, powtórzenia, przek³adnie rezultat swobody w kon-
struowaniu wypowiedzenia;
mniej precyzyjnie wyra¿any zwi¹zek g³ówny zdania: podmiot ← orze-
czenie, czêsta jednocz³onowoæ zwi¹zku g³ównego;
mniej precyzyjnie wyra¿ane zwi¹zki poboczne w zdaniu, znaczna liczba
zwi¹zków pobocznych wyra¿anych syntetycznie (kauzatywnie) re-
gres w procesie analityzacji toku sk³adniowego i semantyzacji sk³adni;
mniej precyzyjnie wyra¿ane zwi¹zki miêdzyzdaniowe:
zdarza siê brak wskaników zespolenia,
mniejsza wyrazistoæ niektórych wskaników zespolenia, które s¹
wspólnofunkcyjne,
wystêpowanie zdañ anaforycznych,
wzglêdna samodzielnoæ predykatywna imies³owowych równowa¿-
ników zdania.
Reforma systemu edukacyjnego, zapocz¹tkowana przez Stanis³awa Ko-
narskiego w 1740 r. (za³o¿enie Collegium Nobilium) i przeprowadzona
przez Komisjê Edukacji Narodowej w latach 17731783, spowodowa³a
przywrócenie prymarnej pozycji nurtowi polegaj¹cemu na stosowaniu
264
I. Bajerowa, op.cit., s. 125; por. H. Koneczna, O budowie zdania Imæ Pana Paskowego
s³ów kilkoro, Poradnik Jêzykowy 1957, s. 210, 212.
463

#1615
sk³adni ksi¹¿kowej, literackiej, skodyfikowanej, kontynuuj¹cej zalecenia
poetyki stylu klasycznego, cyceroniañskiego, wysokiego. Wi¹¿e siê to z wy-
krystalizowaniem siê i oddaleniem od siebie w epoce Owiecenia norm
dwóch podstawowych odmian polszczyzny ogólnej mówionej, potocz-
nej, niskiej oraz pisanej, oficjalnej, wysokiej. Presja tych norm doprowa-
dzi w ci¹gu XIX w. do wyranego rozdzia³u w sk³adni miêdzy mow¹ a pi-
smem (mimo kolejnej próby ich integracji w okresie romantyzmu).
Wtedy to zdaniem K. Pisarkowej utrwalaj¹ siê rejestry normatywne
faktów nietolerowanych (niepoprawnych) w tekcie pisanym i uznawanych
za charakterystyczne wy³¹cznie dla tekstów pisanych.
Do tych pierwszych zaliczano:
nieregularnie skorelowane zestawienia wzglêdne,
antycypacje podmiotu lub dope³nienia,
brak w³aciwej koordynacji miêdzy zdaniem g³ównym a podrzêdnym
(typ: Kto chce psa uderzyæ, ³atwo kij znaleæ),
kontaminacje mowy niezale¿nej z zale¿n¹.
Za te drugie uznawano przede wszystkim:
konstrukcje accusativus cum infinitivo (w XIX w. ju¿ wychodz¹ce
z u¿ycia),
imies³owowe równowa¿niki zdania, uzale¿nione sk³adniowo od zdañ
nadrzêdnych przez to¿samoæ podmiotu, i pozbawione wczeniejszej
samodzielnoci predykatywnej265.
Utrwalone normy i podzia³y w sk³adni XIX-wiecznej polszczyzny znaj-
duj¹ kontynuacjê w 1. po³owie XX w. Zachodz¹ tak¿e dalsze zró¿nicowa-
nia miêdzy parataks¹ i hipotaks¹ oraz dalsza specjalizacja funkcjonalna
wskaników zespolenia zw³aszcza w pisanej odmianie jêzyka.
Swego rodzaju novum wobec paradygmatów ustabilizowanych w XIX w.
jest powrót do sk³adni oralno-potocznej w niektórych tekstach prozator-
skich literatury piêknej. Dzieje siê tak przyk³adowo w utworach Zegad³o-
wicza, Uni³owskiego, Andrzejewskiego, Bia³oszewskiego, Myliwskiego
w zwi¹zku ze zmianami kodu artystycznego polszczyzny, prowadz¹cymi
do polifonii jêzykowej, stylizacyjnoci tekstu, upowszechniania techniki
potoku wiadomoci itp.
Literatura jest jak siê okazuje swego rodzaju laboratorium jêzyko-
wym, poniewa¿ w 2. po³owie XX w. coraz czêciej w tekstach pisanych
265
Por. K. Pisarkowa, op.cit., s. 253254.
464

#1615
(prasowych, artystycznych, dydaktycznych, utylitarnych) daje siê zauwa-
¿yæ w warstwie stylistyczno-sk³adniowej sk³onnoæ do odchodzenia od
norm sk³adni pisanej na rzecz sk³adni polszczyzny obiegowej (mówionej
potocznej). Dzieje siê tak w wyniku socjolingwistycznych przemian pol-
szczyzny w ostatnim trzydziestoleciu XX w.266
Z przedstawionych rozwa¿añ wynika, ¿e w dziejach polszczyzny pisa-
nej przez ca³y okres jej rozwoju by³y obecne oba nurty stylistyczno-sk³ad-
niowe: polegaj¹cy na potocznoci, oralnoci, kolokwialnoci oraz polega-
j¹cy na ksi¹¿kowoci, graficznoci, oficjalnoci. Dominacja jednego b¹d
drugiego z nich by³a w poszczególnych okresach historii jêzyka polskiego
uzale¿niona od pozycji kultury niskiej i kultury wysokiej, z którymi te nurty
pozostaj¹ w cis³ym zwi¹zku.
Tabela 63
Nurt 1. Nurt 2.
Okresy w dziejach jêzyka
Potocznoæ, oralnoæ, Ksi¹¿kowoæ, graficznoæ,
polskiego
kolokwialnoæ oficjalnoæ
Okres staropolski
------------- X–XII w. --------------
++++++++++++++ XIII–XV w. ++++
Okres redniopolski
++++++++++++++ 1. po³owa XVI w. +++++++++++++++
2. po³owa XVI w. +++++++++++++++
1. po³owa XVII w. +++++++++++++++
++++++++++++++ 2. po³owa XVII w.
++++++++++++++ 1. po³owa XVIII w.
++++++++++++++ 2. po³owa XVIII w. +++++++++++++++
Okres nowopolski i najnowsze
dzieje jêzyka polskiego
++++++++++++++ 1. po³owa XIX w. ++++++++++++++
2. po³owa XIX w. ++++++++++++++
1. po³owa XX w. ++++++++++++++
++++++++++++++ 2. po³owa XX w. ++++++++++++++
266
Por. St. Dubisz, Rozwój wspó³czesnej polszczyzny, Przegl¹d Humanistyczny 1995, nr 5,
s. 6988; , Probabilistyka lingwistyczna, czyli o rozwoju polszczyzny w XXI wieku [w:] S. Krze-
mieñ-Ojak, B. Nowowiejski (red.), Przysz³oæ jêzyka, Bia³ystok 2001, s. 4564; J. Mazur, Tenden-
cje rozwojowe wspó³czesnego jêzyka polskiego, Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska,
vol. XVIII, sectio FF, Lublin 2000, s. 177189.
465

#1615
4. EWOLUCJA SYSTEMU SK£ADNIOWEGO
LITERACKIEJ POLSZCZYZNY OGÓLNEJ.
PROCESY I TENDENCJE ROZWOJOWE
Dotychczasowe rozwa¿ania [por. VII.2., 3.] pozwalaj¹ na ujêcie sk³ad-

niowo-stylistycznego rozwoju literackiej polszczyzny ogólnej w czterech
okresach, które wydzielaj¹ siê w wyniku nak³adania siê ogólnych tenden-
cji rozwojowych systemu jêzykowego polszczyzny (i periodyzacji z tego
wynikaj¹cej) oraz faz rozwoju dwóch nurtów stylistyczno-sk³adniowych
polszczyzny literackiej. Zaznaczaj¹ siê tu nastêpuj¹ce okresy:
1. XVI w. 1. po³owa XVII w.;
2. 2. po³owa XVII w. XVIII w.;
3. XIX w.;
4. XX w.
Metodologicznie niniejszy opis opiera siê na teorii strukturalnej inter-
pretacji historii jêzyka I. Bajerowej, które to ujêcie zosta³o nieco zmodyfi-
kowane na potrzeby tego opracowania267. Przyjmuje siê zatem, ¿e ewolu-
cja systemu sk³adniowego jest podporz¹dkowana czterem tendencjom roz-
wojowym, którymi s¹:
1. kompletowanie sk³adników systemu kompletacja;
2. ró¿nicowanie pod wzglêdem formalnym i semantycznym sk³adników
systemu repartycja;
3. upraszczanie i usuwanie redundantnych sk³adników systemu ekono-
mizacja;
267
Zob. I. Bajerowa, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969, z. 2,
s. 81103; por. równie¿ cytowane ju¿ wczeniej inne opracowania tej badaczki oraz K. D³ugosz-
-Kurczabowa, St. Dubisz, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 2001, s. 1516,
7678 i in. (a tak¿e odpowiednie fragmenty tej edycji).
466

#1615
4. awansowanie (ekspresywne i stylistyczne) sk³adników systemu w pro-
cesie komunikacji jêzykowej nobilitacja.
Ca³oæ ewolucji systemu sk³adniowego jest ujêta w ci¹gi 10 g³ównych
procesów (zmian ogólnych), którym s¹ podporz¹dkowane zmiany szcze-
gó³owe. G³ówne procesy ewolucyjne s¹ nastêpuj¹ce:
1. Strukturyzacja wypowiedzenia kszta³towanie siê modeli syntaktycznych;
2. Nominalizacja toku sk³adniowego;
3. Analityzacja toku sk³adniowego;
4. Modalizacja toku sk³adniowego;
5. Parentetyzacja toku sk³adniowego;
6. Modyfikacje rekcji, po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych;
7. Skrócenia struktur sk³adniowych (elipsy, skróty, anakoluty);
8. Zapo¿yczenia z jêzyków obcych;
9. Przekszta³cenia wskaników zespolenia;
10. Wariantyzacja stylowa.
4.1. Okres 1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.)
4.1.1. G£ÓWNE PROCESY EWOLUCYJNE I ZMIANY SZCZEGÓ£OWE
[1.] Strukturyzacja wypowiedzenia kszta³towanie siê modeli syntak-

tycznych
[1.1.] Formowanie siê przypadka orzecznika (sta³e wahania od okresu ps³.):
Rzeczowny: XV/XVI w. M.
XVIXVIII w. M./N.
XVIII/XIX w. N.
Przymiotny: 1. po³owa XVI w. M.
2. po³owa XVI w. XVIII w. N.
XIX w. M.
(kompletacja, repartycja)
[1.2.] Ewolucja zwi¹zku zgody w zwi¹zku g³ównym
zgoda realnoznaczeniowa od okresu stpol. do XVIII w. w³¹cznie:
podmiot zbiorowy → orzeczenie w lmn., np. Tako lud bo¿y przez anie³a
wyciê¿stwo odzir¿eli; Szlachta poszli;
podmiot maj¹cy formê zestawienia liczebnikowo-rzeczownikowego
467

#1615
→ orzeczenie w lmn., np. Tako ona si³a z³ych duchów jêli wo³aæ ku
Jezusowi; Dwóch starszych synów brali nauki.
(repartycja)
[1.3.] Zgoda realnoznaczeniowa w konstrukcjach typu pan(i) + 2. os., np.
Waæpanna dzi by³a w kociele; Waæpan grzeczny kawaler, maj¹cych od
XVI do XVIII w. charakter honoryfikatywny (grzecznociowo-godnociowy).
(repartycja, nobilitacja)
[1.4.] Zastêpstwo funkcji s³owotwórczej przez kazualn¹ w przydawce po-
sesywnej: wyra¿ana od okresu ps³. za pomoc¹ przymiotnika dzier¿awcze-
go z sufiksami -ovú, -inú zaczyna byæ w XVI w. zastêpowana przez D.,
który precyzyjniej oddaje relacjê posesywnoci, np. s³owa Nehemiaszowa
→ s³owa Nehemiasza.
[1.5.] Rywalizacja D. i B. w dope³nieniu: stpol. dope³nienie w D. → rpol.
D./B. → npol. B. (na prze³omie XIX i XX w. wchodz¹ tu tak¿e C. i N.).
(ekonomizacja, repartycja)
[1.6.] Zanik M. w negacji (XVI w.), np.:
stpol. Jako to wiadczymy, i¿e nie by³a i jedna umowa (tu M.);
przejciowe Nie ma byæ w s¹dzie ani ³aska przyjacielska, ani nienawiæ,
ani bojani jedno jednego Boga maj¹ przed oczyma mieæ (tu M. i D.);
nowe Nie masz czym i kotki z k¹ta wywabiæ; Czeladnika ¿adnego nie
masz, nie by³o go komu oddaæ (tu ju¿: nie masz + D.).
(repartycja)
[1.7.] Ewolucja schematu negacji w zdaniu prostym:
stpol. nie ma + M.;
XVI w. nie ma¿ → nie masz + D.;
koniec XVII w. nie ma + D., np. Nie ma go doma.
[1.8.] Funkcjonowanie konstrukcji biernych z siê z podmiotem nieagentyw-
nym, np. Nim te pieni¹dze, które siê w Warszawie od Moskwy odbieraæ
bêd¹, pol¹ ci...; Transportowa³y siê prowianty...; Przeda³y siê ró¿ne ksiêgi.
Konstrukcje te funkcjonuj¹ od XV w. jako bierne, w XIX w. stan¹ siê zda-
niami bezpodmiotowymi.
(kompletacja)
[1.9.] Pocz¹tek rozwoju zdañ bezpodmiotowych z orzeczeniem w 3. os. lp.
(XVI w.) i 2. os. lp. (XVII w.) trybu oznajmuj¹cego, np. Wyjechawszy na
targ, wszystko najdzie kupiæ; Ró¿nych rzeczy dziwnych napatrzy siê na dnie
morskim; Z³emu nie wygodzisz.
468

#1615
Zdania tego typu w starannym jêzyku literackim wychodz¹ z u¿ycia
w XIX w., w jêzyku potocznym wystêpuj¹ do dzi por. np. Chleba nie
kupi(sz); S³oñca nie uwiadczy(sz); W gazecie pisze.
[1.10.] Syntetyczne kazualne formy okolicznika, np.:
okolicznik czasu w D.: B³ogos³awiony gospodzin dnia na ka¿dy dzieñ;
Ludzie siê schodzili czasu pluty; Ka¿dej chwili...;
okolicznik czasu w M. = B.: Jakom przy tem byli, i¿e ten dzieñ pan
chor¹¿y z domu nie wyje¿d¿a³;
okolicznik czasu w Msc.: Zimie siana nie dawano;
okolicznik miejsca w M. = B.: Ta okazyja by³a od Rawy mila.
Formy te wystêpuj¹ od okresu stpol. przez XVI i XVII w., zaczynaj¹ wy-
chodziæ z u¿ycia stopniowo od prze³omu XVII i XVIII w. Ca³y okres rpol.
charakteryzuje p³ynnoæ granic miêdzy okolicznikiem kazualnym a przy-
s³ówkowym, miêdzy przys³ówkowym a przyimkowym.
(kompletacja, ekonomizacja)
[1.11.] Ewolucja sk³adni liczebnika (XVXVIII w.) por. np.:
liczebniki o charakterze przymiotnym ni¿sze ni¿ 5 do XVIII w. bywa
sk³adnia rz¹du, potem ustala siê sk³adnia zgody;
liczebniki powy¿ej 5 do XVIII w. bywa sk³adnia zgody, choæ przy-
padki wymagaj¹ sk³adni rz¹du;
sk³adnia rz¹du zaczyna przewa¿aæ od prze³omu XVIII i XIX w.
[1.12.] Pocz¹tki zanikania zdañ z orzeczeniem eliptycznym, wyra¿onym
za pomoc¹ imies³owu biernego na -no, -to bez ³¹cznika, czyli formy oso-
bowej czasownika byæ. S¹ to konstrukcje o genezie ps³., charakterystyczne
dla wypowiedzi oralnych; pisany jêzyk literacki d¹¿y do uzupe³nienia elips
³¹cznika proces ten dobiega koñca na prze³omie XVIII i XIX w.
[1.13.] Wyrana samodzielnoæ predykatywna (póniejszego) imies³owo-
wego równowa¿nika zdania, polegaj¹ca na posiadaniu w³asnego podmio-
tu, czêsto innego ni¿ w zdaniu nadrzêdnym (ograniczanie tej samodzielno-
ci rozpocznie siê w XVIII w.).
(ekonomizacja, nobilitacja)
[1.14.] Rozwój zdañ anaforycznych, zaczynaj¹cych siê od jen¿e, który, co,
podtrzymywanych wp³ywem ³ac. qui i jego wariantów (rozwój ten trwa od
okresu stpol. do prze³omu XVIII i XIX w.).
469

#1615
[1.15.] Rozwój zdañ bez³¹cznikowych (asyndetycznych) w sk³adni zdañ
z³o¿onych, genetycznie zwi¹zanych ze stylistyk¹ rodzim¹, potoczn¹, oral-
n¹, podtrzymywanych tak¿e przez wp³yw ³aciny.
(ekonomizacja)
[1.16.] Wyrane zwiêkszenie w XVI w. zakresu wystêpowania zdañ spój-
nikowych (³¹cznikowych), znajduj¹cych stylistyczn¹ genezê w tendencji
ksi¹¿kowej, klasycznej, oficjalnej.
[1.17.] Rozwój struktur hipotaktycznych wielocz³onowych w okresie re-
nesansu, cile upodrzêdnionych w wyniku stosowania precyzyjnych wska-
ników zespolenia, jako wynik wiadomej obróbki syntaktycznej tekstów
sformu³owanych w jêzyku literackim (pisanym i kodyfikowanym).
[1.18.] Trudnoci z konstrukcjami w stronie biernej w zwi¹zku ze swego
rodzaju konfliktem miêdzy ich form¹ a znaczeniem problem repartycji
strona bierna : bezpodmiotowoæ w okresie od XV do XVII w. [por. 1.8.].
(repartycja)
[2]. Nominalizacja toku sk³adniowego

Zarówno w tekstach renesansowych, jak i barokowych dominuje sk³ad-
nia werbalna. Procesy nominalizacji toku sk³adniowego zaznaczaj¹ siê
w niewielkim zakresie i nie odgrywaj¹ jeszcze roli dystynktywnej [por. 3.].
Jêzykoznawcy s¹ zgodni w opinii, ¿e, ewoluuj¹c w kierunku nominali-
zmu, polszczyzna szesnastowieczna ma jeszcze charakter werbalny, a hi-
potaksa miêdzyzdaniowa przewa¿a nad wewn¹trzzdaniow¹: «(...) polszczy-
zna rozwija siê w kierunku nominalizacji (...) rozwój polszczyzny od prze-
wagi konstrukcji werbalnych i hipotaksy miêdzyzdaniowej do przewagi
konstrukcji nominalnych i wzrostu pojemnoci wewnêtrznej zdania poje-
dynczego nie ulega w¹tpliwoci»268.
[3]. Analityzacja toku sk³adniowego

[3.19.] Zmiany dope³nienia kazualnego w przyimkowe:
D. → do/od + D.: dojæ, dobiec, dolecieæ, doróæ, dopuciæ; odst¹piæ,
odejæ, odjechaæ, odbiec;
D. → z + D.: spowiedaæ, zwierzaæ, abdykowaæ;
268
E. Stryjniak Sztankóné, Sk³adnia i styl staropolskich apokryfów pasyjnych, Pécs 2000,
s. 81; por. A. Wierzbicka, op.cit., s. 38, 47.
470

#1615
B. → na + B.: pozwalaæ, czekaæ, z³orzeczyæ, dozwalaæ;
por. tak¿e np. D. → o + B., C. → dla + D., N. → przez + B.
[3.20.] Zmiany okolicznika kazualnego w przyimkowy:
okolicznik czasu przyimkowy, np. z rana, z wieczora, z po³udnia, na
w. Micha³, na Wielkanoc, pod czas, pod wówczas, w tydzieñ, w rok, za ich
przyciem, o godzinie, o wicie;
okolicznik miejsca przyimkowy, np. podle drogi, wedle miasta, obok
domu, mimo pola, opodal dworu, wznak jawora;
por. tak¿e np. D. → przed + N., D. → do + D.
[3.21.] Zmiany przydawki kazualnej:
D. po komparatywie → wyra¿enie przyimkowe, np. janiejszy s³oñca
→ janiejszy od/ni¿ s³oñce; podlejszy, bielszy, wietlejszy, gorszy...;
por. tak¿e np. D. → przed + N., D. → do + D.
[3.22.] Zmiany po³¹czeñ rekcyjno-walencyjnych bezprzyimkowych w przy-
imkowe, m.in. w wyniku leksykalizacji, np. czego nas dowiedzi → do cze-
go nas dowied; czekaæ kogo → czekaæ na kogo; cieszyæ siê czym
→ cieszyæ siê na co, z czego; p³akaæ czego → p³akaæ nad czym, po czym;
ujæ, chroniæ czego → ujæ, chroniæ przed kim, czym.
[3.23.] Uniwersalna ekspansywnoæ pewnych wyra¿eñ przyimkowych: z + D.,
od + D., do + D., w + B., na + B.
[3.24.] Ogólna zmiana uniwersalna: k → p + k (kazus → przyimek + ka-
zus), np. C. → p + Msc., D. → p + C., N. → p + C., N. → p + N.
Przekszta³canie siê syntetycznych konstrukcji kazualnych w analityczne
konstrukcje przyimkowo-kazualne powoduje zanikanie pewnych przy-
padków w tych konstrukcjach. Dotyczy to Msc., C. i N. Procesy te zacho-
dz¹ z ró¿n¹ intensywnoci¹, ale w najwiêkszym zakresie w okresie rpol.
W sposób wyrany ró¿nicuje to okres stpol. od okresu rpol.
[4]. Modalizacja toku sk³adniowego

[4.25.] Modalizacja to inaczej modyfikacje predykatu w zakresie czasu,
miejsca, przyczyny, warunku, skutku, celu, sposobu, akcji. Wszystkie
471

#1615
modyfikatory (w zasadzie przys³ówkowe) s¹ z pochodzenia formami ka-
zualnymi lub kazualnymi z rz¹dz¹cymi nimi przyimkami. Z perspektywy
historycznej widaæ, ¿e modyfikatory kazualne doæ szybko ulegaj¹ petry-
fikacji; byæ mo¿e ¿e nast¹pi³o to ju¿ w XIV w. por. np. wbrew, wewn¹trz,
podczas, przedtem, tylko, tylo, jedno. Modyfikatory wchodz¹ w okrelone
zwi¹zki sk³adniowe, ich walencja rozwija siê przez ca³y okres rpol.
[4.26.] Rozwój konstrukcji nacechowanych modalnie, takich jak: rozkaz,
pytanie, struktura z szeregiem alternatywnym, zdanie warunkowe, zdanie
intensjonalne, maj¹cych wyk³adniki modalnoci w postaci rodków gra-
matycznych i leksykalnych (tryb rozkazuj¹cy i przypuszczaj¹cy, partyku³y,
przys³ówki, spójniki).
[4.27.] Interpunkcja intonacyjna, wynikaj¹ca z oralnej, swobodnej, ekspre-
sywnej sk³adni tekstu pisanego [zob. VII.3.].
[4.28.] Swobodny wybór desygnatu na podmiot, wynikaj¹cy z oralnej, swo-
bodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego [zob. VII.3.].
[4.29.] Anakoluty, elipsy, powtórzenia, przek³adnie, wynikaj¹ce z oralnej,
swobodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego [zob. VII.3.].
(nobilitacja)
[4.30.] Zdania wielokrotnie z³o¿one, sk³adaj¹ce siê z bardzo du¿ej liczby
zdañ sk³adowych, jako wynik oralnej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni
tekstu pisanego [zob. VII.3.].
[4.31.] Du¿y procentowy udzia³ parataksy w sk³adni tekstu wynik oral-
nej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego [zob. VII.3.].
(ekonomizacja, nobilitacja).
[5.] Parentetyzacja toku sk³adniowego
[5.32.] Anakoluty, elipsy, powtórzenia, przek³adnie [por. 4.29.]
(kompletacja, repartycja, nobilitacja)
[5.33.] Swobodny wybór desygnatu na podmiot [por. 4.28.].
[5.34.] Uchylenia zwi¹zku zgody podmiotu i orzeczenia ze wzglêdów ora-
torsko-ekspresywnych.
472

#1615
[5.35.] Dodatkowe wyznaczniki intelektualne w tekcie typu: tylko, tylo,
jedno, wbrew, podczas, przedtem.
[5.36.] Znaczny procent zdañ wielokrotnie z³o¿onych o bardzo du¿ym stop-
niu krotnoci [por. 4.30.].
(nobilitacja)
[5.37.] Znaczny procent parataksy w sk³adni tekstu [por. 4.31.].
(ekonomizacja)
[5.38.] Redundancja zaimków wskazuj¹cych i anaforycznych, w czêci
wynikaj¹ca z oralnej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego
[por. VII.3.].
[5.39.] Podkrelanie (zabezpieczanie) spójnoci struktur zdaniowych sy-
gna³ami dystansu typu: mówi, powiada, prawi, tymi s³owy, rzek¹c tako, jako
to wiadczê.
[6.] Modyfikacje rekcji, po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych

[6.40.] Wahania co do przypadka dope³nienia, np. na wieki wieków//na wieki
wiekum; wspominam S¹d Bo¿y//wspominam S¹du Bo¿ego (s¹ to przyk³ady
z t³umaczeñ Biblii, bêd¹ce przedmiotem polemik poprawnociowych).
[6.41.] Liczne zmiany rekcji determinowane tendencj¹ do specjalizacji se-
mantycznej, np. têskniæ → 1) za + N., 2) po + N.; p³akaæ → 1) nad + N.,
2) za + N., 3) po + N.
[6.42.] Utrata lub pozyskiwanie przez czasowniki tranzytywnoci w zwi¹zku
ze zmianami rekcji, np. pisaæ, opowiadaæ, mówiæ, milczeæ, piewaæ, k³a-
maæ + B. pierwotnie by³y to czasowniki przechodnie, konotuj¹ce obiekt
biernikowo-dope³niaczowy.
[6.43.] Procesy homonimizacji czasowników, wynikaj¹ce ze zmian rekcji
i tranzytywnoci.
473

#1615
[7.] Skrócenia struktur syntaktycznych269
[7. 44.] Umiarkowana krotnoæ zdañ z³o¿onych w wyniku klasycznej, gra-
ficznej, gramatycznej sk³adni tekstu pisanego [por. VII.3.].
[7.45.] Oszczêdnoæ i wystarczalnoæ rodków jêzykowych w zdaniu jako
wynik klasycznej, graficznej, gramatycznej sk³adni tekstu pisanego [por. VII.3.].
[8.] Zapo¿yczenia z jêzyków obcych

[8.46.] Czêciowy wp³yw ³aciny na szyk orzeczenia na koñcu zdania (styl
potoczny) i jego przesuwanie siê do rodka i na pocz¹tek zdania (styl hiera-
tyczny, biblijny).
[8.47.] Porzeczownikowy (postpozycyjny) szyk przydawki przymiotnej pod
wp³ywem ³aciñskiej Wulgaty i modlitw, por. np. Pater noster; obroñca mój
(JW), w zestawieniu z pierwotnym ps³. szykiem przedrzeczownikowym
(prepozycyjnym), por. np. scs vüsü mirú.
[8.48.] Dodatkowy wp³yw ³aciny na postpozycyjny sztywny szyk formy
osobowej s³owa posi³kowego byæ w stronie biernej w stylu ksi¹¿kowym,
klasycznym, hieratycznym (← ³ac. divisa est, factum est). Prze³amanie tej
konwencji nast¹pi³o pod koniec XVI w.
[8.49.] Postpozycyjny sztywny szyk zaimka zwrotnego siê po formach cza-
sownikowych, np. w psa³terzach, pod wp³ywem jêz. ← staroczeskiego ←
staro-cerkiewno-s³owiañskiego ← greckiego.
[8.50.] ACI konstrukcja accusativus cum infinitivo, wystêpuj¹ca ju¿ w tek-
stach scs [por. VI.3.6.3.] i notowana w tekstach do XIX w. w³¹cznie. Po-
cz¹tkowo (XV w.) rzadko wystêpowa³a, poniewa¿ t³umacze z ³aciny wzo-
rowali siê na tekstach czeskich; od XVI w. czêsta, gdy¿ znacznie wzros³a
znajomoæ ³aciny (zob. np. prozatorskie teksty £. Górnickiego, S. Orze-
chowskiego).
269
Nie chodzi w tym wypadku o zmiany szczegó³owe maj¹ce charakter modalny i parente-
tyczny [por. 4., 5.].
474

#1615
[8.51.] Stosowanie mowy niezale¿nej i mowy zale¿nej (oratio recta i ora-
tio obliqua).
[8.52.] Zwiêkszenie czêstoci wystêpowania w XVI w. u niektórych pisa-
rzy konstrukcji imies³owowych i biernych pod wp³ywem tekstów ³aciñskich.
[8.53.] Porednictwo jêzyka czeskiego w zapo¿yczaniu ³aciñskich konstruk-
cji okolicznika celu (od XIV w.), np. ku pomno¿eniu, werzeniu, uchybieniu.
[8.54.] Porednictwo jêzyka czeskiego w zapo¿yczaniu ³aciñskiej konstruk-
cji dativus absolutus (XIVXVI w.).
[8.55.] Zapo¿yczone z jêzyka czeskiego niektóre wskaniki zespolenia,
np. poniewa¿ ← czes. ponìvad (od XVI w.), pakli warunkowe (stpol.).
(kompletacja)
[9.] Przekszta³cenia wskaników zespolenia

[9.56.] Intensywna specjalizacja funkcjonalna niektórych stpol. wskani-
ków zespolenia w XVI w., np. jeli warunkowe, gdy czasowe, który
przydawkowe, skoro czasowe, co/co ile, trochê (od XVI w.),
cokolwiek (od XVII w.).
(repartycja)
[9.57.] Ci¹gi wspólnofunkcyjnych wskaników zespolenia w XVI w. (taki
status ma jeszcze wiêkszoæ wskaników mimo intensywnej specjalizacji
por. 9.56.), np. i a, bo bowiem, choæ chocia chociaæ chociaj
chocia¿, gdy gdy¿ kiedy gdzie gdzie¿ gdzie, i¿ i¿e ¿e,
jak jako, jedno jeno tylko, lecz le a ale lepak, wiêc tedy,
za zasiê.
(kompletacja)
[9.58.] Ci¹gi wspólnofunkcyjnych partyku³ w XVI w., np. ali aliæ,
ano a to atoæ atoli, aza azaæ azali azaliæ azawiem azali
wiem aza¿ aza¿ci iza iza¿ izali za zali, czy czyli li,
niech niechaj niechaæ niech¿e niechaj¿e, przedsiê przedsiê¿
przedsie przeciê, wszak wszako¿ wszak¿e.
(kompletacja)
[9.59.] Dobór najlepszych wskaników zespolenia w wyniku polemik po-
prawnociowych, czyli dzia³alnoci kodyfikacyjnej, np. jen¿ Sandecki-
475

#1615
-Malecki, co Murzynowski, który Seklucjan, co/który Statorius-Sto-
jeñski.
[9.60.] Nowe szeregi funkcjonalne wskaników zespolenia ukszta³towane
w XVI w., np. dodawanie czego wspó³wystêpuj¹cego oraz, tudzie¿,
a tak¿e, a równie¿ = parataktyczne spójniki ³¹czne (najstarszy spójnik w tej
funkcji i).
[9.61.] Powstawanie nowych spójników w wyniku a) ³¹czenia siê z party-
ku³ami -æ, -¿, -by; b) ³¹czenia siê z innymi spójnikami.
[9.62.] Wycofywanie z u¿ycia (archaizacja) pewnej grupy spójników,
np. jen¿, co który.
(ekonomizacja)
[10.] Wariantyzacja stylowa

[10.63.] W XVI i 1. po³owie XVII w. intensywne cieranie siê dwóch
nurtów stylistyczno-sk³adniowych: [A] nowego, ksi¹¿kowego, pisanego,
linearnego, komunikatywnego; [B] starego, potocznego, mówionego, nie-
uporz¹dkowanego linearnie, zagmatwanego komunikatywnie [zob.VII.3.].
[10.64.] Dwie tendencje ³¹czenia siê z orzecznikiem:
potoczna, swobodna prepozycja i postpozycja (Murzynowski),
ksi¹¿kowa, rygorystyczna postpozycja (Sandecki-Malecki).
[10.65.] Zmiany szyku czêci zdania:
stpol.: P[odmiot] + d[ope³nienie], p[rzydawka], o[kolicznik] + O[rze-
czenie] (Rej, Pasek; tendencja oralna, potoczna);
rpol.: P[odmiot] + O[rzeczenie] + d[ope³nienie], p[rzydawka], o[ko-
licznik] (Kochanowski, Górnicki; tendencja pisana, ksi¹¿kowa, wp³yw ³a-
ciny).
[10.66.] Dwa typy szyku s³owa posi³kowego byæ w czasie przesz³ym i stronie
biernej:
stpol., XVI w.: luny, swobodny, prepozycyjno-postpozycyjny (Mu-
rzynowski; tendencja do oralnoci i potocznoci), np. jem oniemia³/onie-
mia³ jem;
476

#1615
stpol., XVI w.: sztywny, rygorystyczny, postpozycyjny (Sandecki-Ma-
lecki; tendencja do graficznoci i ksi¹¿kowoci), np. oniemia³ jem.
[10.67.] Spójnikowoæ (syndetycznoæ) i bezspójnikowoæ (asyndetycznoæ)
konstrukcji sk³adniowych:
stpol.: przewaga asyndetycznoci (wynik oralnoci i potocznoci sk³adni);
renesans: przewaga syndetycznoci (wynik graficznoci i ksi¹¿kowoci
sk³adni).
[10.68.] Parataktycznoæ i hipotaktycznoæ konstrukcji sk³adniowych:
stpol.: wiêkszy ni¿ w okresie póniejszym procentowy udzia³ para-
taksy (wynik oralnoci i potocznoci sk³adni);
renesans: intensywny rozwój hipotaksy (wynik graficznoci i ksi¹¿-
kowoci sk³adni).
[10.69.] Rozdzielenie w sk³adni dwóch norm na prze³omie XVIII i XIX w.:
oralnej, potocznej od graficznej, ksi¹¿kowej.
4.1.2. ZMIANY I TENDENCJE ROZWOJOWE PODSUMOWANIE
£¹cznie w 1. okresie rozwoju sk³adniowo-stylistycznego literackiej pol-

szczyzny ogólnej zachodzi³o 9 ogólnych procesów ewolucyjnych, które
rozk³ada³y siê na 69 zmian szczegó³owych. Procesy te by³y motywowane
ogólnymi tendencjami rozwojowymi jêzyka (kompletacja, repartycja, eko-
nomizacja, nobilitacja), a zarazem wp³ywa³y na mobilnoæ wyk³adników
tych tendencji. To zró¿nicowanie procesów i tendencji rozwojowych przed-
stawia tabela 64.
W tym okresie najwiêkszy zakres wystêpowania maj¹ procesy dotycz¹-
ce strukturyzacji wypowiedzenia, kszta³towania siê i przekszta³cania mo-
deli syntaktycznych. wiadczy to o intensywnym rozwoju systemu sk³ad-
niowego. Towarzysz¹ temu liczne zapo¿yczenia z jêzyków obcych, przede
wszystkim z ³aciny, ale tak¿e z jêzyka czeskiego, które w hierarchii proce-
sów ewolucyjnych zajmuj¹ w tym wypadku miejsce drugie. Kolejn¹ pozy-
cjê, co do rangi, zajmuje grupa procesów: modalizacja, parentetyzacja,
477

#1615
Tabela 64270
Zmiany Ranga Tendencje rozwojowe
Lp. Procesy ogólne szczegó³owe procesów – wskaniki zakresu
(liczba) ogólnych oddzia³ywania
1. Strukturyzacja 18 I komp. 10x, rep. 13x,
wypowiedzenia ek. 5x, nob. 3x
2. Nominalizacja toku 0 - ----------------
sk³adniowego
3. Analityzacja toku 6 IV komp. 6x, rep. 6x
sk³adniowego
4. Modalizacja toku 7 III komp. 2x, rep. 2x,
sk³adniowego ek. 4x, nob. 5x
5. Parentetyzacja toku 8 III komp. 2x, rep. 4x,
sk³adniowego ek. 3x, nob. 6x
6. Modyfikacja rekcji 4 V komp. 4x, rep. 4x
7. Skrócenia struktur 2 VI rep. 2x, nob. 2x
sk³adniowych
8. Zapo¿yczenia z jêzyków 10 II komp. 7x, rep. 8x,
obcych ek. 1x, nob. 6x
9. Przekszta³cenia 7 III komp. 4x, rep. 4x,
wskaników zespolenia ek. 1x, nob. 1x
10. Wariantyzacja stylowa 7 III komp. 4x, rep. 7x,
nob. 6x
69
przekszta³cenia wskaników zespolenia, wariantyzacja stylowa. Wszystkie

one ³¹cz¹ siê ze wspó³wystêpowaniem w pierwszej fazie tego okresu dwóch
nurtów stylistyczno-sk³adniowych: starszego (potocznego, oralnego, kolo-
kwialnego) i nowszego (ksi¹¿kowego, graficznego, oficjalnego)271, a tak¿e
z nasilaj¹c¹ siê cech¹ retorycznoci prozy renesansowej. Z potocznoci¹
i oralnoci¹ wi¹¿e siê znaczny wektor modalizacji i parentetyzacji toku
sk³adniowego, bowiem obie te kategorie s³u¿¹ sygnalizowaniu postawy
przede wszystkim nadawcy wypowiedzi, skracaj¹ dystans wobec odbiorcy,
narzucaj¹ okrelony punkt widzenia, zwiêkszaj¹ zakres funkcji aksjologicz-
nych, fatycznych, metatekstowych. Przekszta³cenia wskaników zespole-
nia i wariantyzacja stylowa dokonuj¹ siê natomiast pod wp³ywem nowszej
270
Rozwi¹zanie skrótów zastosowanych w tabeli: komp. kompletacja, rep. repartycja,
ek. ekonomizacja, nob. nobilitacja.
271
Zob. VII.3. Dwa nurty stylistyczno-sk³adniowe.
478

#1615
ksi¹¿kowej, graficznej, oficjalnej tendencji stylistyczno-sk³adniowej,
która d¹¿y do precyzji zwi¹zków sk³adniowych, linearnoci toku sk³adnio-
wego i gatunkowej wieloci wypowiedzi. Jest charakterystyczne, ¿e anality-
zacja toku sk³adniowego i modyfikacje rekcji choæ wyranie zaznaczone
zajmuj¹ w tej hierarchii miejsce dalsze, co wi¹¿e siê z dominacj¹ procesów
strukturyzacyjnych. Niewielki zakres skróceñ struktur sk³adniowych i de
facto brak procesów nominalizacyjnych wiadczy o wyranej dominacji
sk³adni werbalnej, znajduj¹cej jeszcze staropolskie uwarunkowania272.
Hierarchiê podstawowych tendencji rozwojowych jêzyka w odniesie-
niu do sk³adni tego okresu przedstawia tabela 65.
Tabela 65
Lp. Tendencja rozwojowa Zakres oddzia³ywania Hierarchia

1. Kompletacja 39x II
2. Repartycja 50x I
3. Ekonomizacja 14x IV
4. Nobilitacja 29x III
W tym wypadku wyranie dominuj¹ zakresowo repartycja i kompleta-

cja, co znajduje uwarunkowania w aktywnoci procesów strukturyzacji wy-
powiedzenia, zapo¿yczania, przekszta³cania wskaników zespolenia, wa-
riantyzacji stylowej, analityzacji. Ekonomizacja wyranie ma najmniejszy
zakres oddzia³ywania; redni zakres nobilitacji wi¹¿e siê ze cieraniem siê
dwóch nurtów stylistyczno-sk³adniowych.
4.2. Okres 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.)
[1.] Strukturyzacja wypowiedzenia kszta³towanie siê modeli syntaktycznych

[1.1.] Formowanie siê przypadka orzecznika:
rzeczowny → N./M.;
przymiotny → M./N.
272
Por. E. Stryjniak Sztankóné, op.cit.
479

#1615
[1.2.] Rywalizacja D. i B. w dope³nieniu, polegaj¹ca na cofaniu siê form
D. i upowszechnianiu siê form B. w dope³nieniu przedmiotowym.
(ekonomizacja)
[1.3.] Cofanie siê orzeczeñ osobowych (imies³ów przesz³y zakoñczony na
-³ + koñcówki osobowe) w zdaniach celowych, maj¹cych ten sam podmiot,
co zdanie nadrzêdne:
formy starsze, np. Aby tym bardziej z konterfektu poznawa³, y kocha³
Orygina³; Xi¹¿ê Lubomirski (...) wyprawiony od Imperium, aby siê (...) ³¹-
czy³ z Woyskami;
formy nowsze, np. Poniatowskiemu dadz¹ Bu³awê, ie¿eli mo¿na, ¿eby
mu i¹ y wydrzeæ; Iu¿ wlanie by³em w tey porze, aby sobie zas³ugiwaæ na
affekt braterski;
zmierza to do dominacji konstrukcji typu: Jadê do Zakopanego, aby
zobaczyæ zawody; Jadê do Zakopanego zobaczyæ zawody; procesy te za-
koñcz¹ siê w XIX w.
(repartycja, ekonomizacja)
[1.4.] Dominacja ilociowa syntetycznych (kazualnych) po³¹czeñ przy-
dawkowych i okolicznikowych w XVIII w., co stanowi regres w zapocz¹t-
kowanych w XVIXVII w. procesach semantyzacji struktur i analityzacji
toku sk³adniowego.
[1.5.] Zanikanie zdañ anaforycznych, luno zespolonych, na rzecz struktur
hipotaktycznych [por. Zapo¿yczenia z jêzyków obcych].
[1.6.] Zanikanie zdañ bez³¹cznikowych w sk³adni zdañ z³o¿onych. Jest to
konstrukcja o genezie ps³., charakteryzuj¹ca siê elips¹ (brakiem) ³¹czni-
ków miêdzyzdaniowych, czêsta w polszczynie XVII w. (wystêpuj¹ca tak¿e
w dialektach ludowych i w jêzyku rosyjskim). Bez w¹tpienia jest to gene-
tycznie konstrukcja oralna, podtrzymywana tak¿e przez wp³yw ³aciny. Pisa-
ny jêzyk literacki uzupe³nia brakuj¹ce ³¹czniki na prze³omie XVIII i XIX w.
[1.7.] Zanikanie zdañ z orzeczeniem imiennym eliptycznym, wyra¿onym
imies³owem biernym zakoñczonym na -no, -to bez ³¹cznika, czyli formy
osobowej czasownika byæ, np. Lecz wszelkie podeyrzenia pieszczotami u³a-
dzone; Przyjêta mile i u sto³a wy¿ej syna posadzona. Pisany jêzyk literacki
uzupe³nia brakuj¹ce ³¹czniki.
480

#1615
[1.8.] Hamowanie samodzielnoci równowa¿ników imies³owowych, cilej-
sze ich zespalanie ze zdaniem nadrzêdnym:
samodzielnoæ ta znajduje wyk³adnik w tym, ¿e równowa¿nik czêsto
ma swój podmiot inny ni¿ w zdaniu nadrzêdnym, np. Wiedz¹c Radziwi³³,
¿e Zamoyski (...) wkrótce nadci¹gnie; Ci Swiêci widz¹c zwyczay wieku
swego wzywania Swiêtych, y w nim nic z³ego, ale wiele chwalebnego widz¹c,
oni te¿ ten zwyczay stwierdzili; Sporz¹dziwszy dobrze Rzeczy Krol JMC. W Oy-
czynie in assistentia JMCi Panu Kasztellanowi Krakowskiemu, ordynowa³;
tak rozumiana samodzielnoæ sk³adniowa imies³owowych równowa¿-
ników jest widoczna przez ca³y wiek XVIII, ale w ci¹gu tego stulecia suk-
cesywnie jest ograniczana na rzecz sk³adni gramatycznej.
[1.9.] Sukcesywne likwidowanie konstrukcji ACI, która jest rzadziej stosowa-
na w XVIII w. i ostatecznie wychodzi z u¿ycia na prze³omie XVIII i XIX w.
(ekonomizacja)
[1.10.] Uzupe³nianie konstrukcji z³o¿onych zapowiednikami zespolenia;
wzrost w konstrukcjach hipotaktycznych po³¹czeñ za pomoc¹ wskaników
zespolenia (maleje liczba ich elips), np. Wspominamy w. Mêczenników nie
[po to] ¿ebymy siê za nich modlili, ale [po to] ¿eby siê oni za nami modlili.
[2.] Nominalizacja toku sk³adniowego

W dalszym ci¹gu wyranie dominuje sk³adnia werbalna. Nawrót sk³ad-
ni tekstu pisanego do oralnoci i potocznoci w tym okresie eliminuje no-
minalizacjê z zakresu faktów dystynktywnych.
[3.] Analityzacja toku sk³adniowego

[3.11.] Przejawy ekspansji form analitycznych w zwi¹zkach z dope³nie-
niem, jako kontynuacja tendencji zapocz¹tkowanych w XVI w. W obrêbie
konstrukcji przydawkowych i okolicznikowych procesy analityzacji zosta³y
w tym okresie znacznie ograniczone [por. 1.4.].
[4.] Modalizacja toku sk³adniowego

[4.12.] Interpunkcja intonacyjna jako wynik oralnej, swobodnej, ekspre-
sywnej sk³adni tekstu pisanego.
481

#1615
[4.13.] Swobodny wybór desygnatu na podmiot do rangi podmiotu
awansuje ten desygnat, który pisz¹cemu wydaje siê najwa¿niejszy i zosta-
je wysuniêty w M. na czo³o zdania wynik oralnej, swobodnej, ekspre-
sywnej sk³adni tekstu pisanego.
[4.14.] Anakoluty, elipsy, powtórzenia, przek³adnie jako wynik swobody
w formowaniu zdania oraz oralnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego.
(nobilitacja)
[4.15.] Zanikanie okolicznikowych zdañ podmiotowych typu: Monetê tak
nazwan¹ widzieæ dopiero w wieku trzynastym:
brak tu wyra¿enia podmiotu, a orzeczenie ma postaæ bezokolicznika;
jest to konstrukcja typowa dla XVII w. (Pasek);
zanik tych zdañ to wynik semantyzacji orzeczenia, a zarazem wkraczaj¹
tu formy podkrelaj¹ce modalnoæ wypowiedzi typu: nale¿y, trzeba, mo¿na.
[4.16.] Zwiêkszenie intensywnoci wystêpowania w wypowiedziach do-
datkowych wyk³adników intelektualnych typu: tylko, tylo, jedno, chyba,
np. Nie wchod tylo powoli; Nie wzi¹³ tylko iedno ¿ebro; Uszy moie nie
chcia³y o niczym innym s³uchaæ tylko o twoiey mi³oci; Nieznaydzie (...)
chyba uchylaj¹ce siê g³owy.
[4.17.] Zdania wielokrotnie z³o¿one, sk³adaj¹ce siê z bardzo du¿ej liczby
zdañ sk³adowych jako wynik oralnej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni
tekstu pisanego.
(nobilitacja)
[4.18.] Znaczny (wiêkszy ni¿ dzi) procentowy udzia³ parataksy w struk-
turze sk³adniowej wypowiedzi jako wynik oralnej, swobodnej, ekspresyw-
nej sk³adni tekstu pisanego.
(ekonomizacja)

[5.19] Anakoluty, elipsy, powtórzenia, przek³adnie, bêd¹ce wynikiem in-
dywidualnej, oralnej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego.
[5.20.] Swobodny wybór desygnatu na podmiot, podporz¹dkowany inten-
cji pisz¹cego, nie za regu³om sk³adniowym.
482

#1615
[5.21.] Zdarzaj¹ce siê uchylenia zwi¹zku zgody podmiotu i orzeczenia jako
wynik sk³adni indywidualnej i ekspresywnej.
[5.22.] Czêsto wystêpuj¹ce leksykalne wyk³adniki ekspresywno-intelektu-
alne typu: tylko, tylo, jedno, chyba.
[5.23.] Liczne zdania wielokrotnie z³o¿one o du¿ym stopniu krotnoci jako
wynik oralnej, swobodnej, ekspresywnej sk³adni tekstu pisanego.
(nobilitacja)
[5.24.] Znaczny procentowy udzia³ parataksy w strukturze sk³adniowej tekstu.
(ekonomizacja)
[5.25.] Redundancja zaimków wskazuj¹cych i anaforycznych, np. Æi Swiêci
widz¹c zwyczay wieku swego wzywania Swiêtych, y w nim nic z³ego, ale
wiele chwalebnego widz¹c, oni te¿ ten zwyczay stwierdzili.
(nobilitacja)
[6.] Modyfikacje rekcji, po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych

[6.26.] W dope³nieniu: stosowanie Msc. zamiast C., np. zapytaæ o tym.
[6.27.] W dope³nieniu: stosowanie B. zamiast C., np. Niech towarzyszy
wszystki wasze s³owa i uczynki.
[7.] Skrócenia struktur syntaktycznych

Wobec dominacji werbalnej sk³adni oralnej, indywidualnej, swobodnej,
ekspresywnej, charakteryzuj¹cej siê du¿ym udzia³em w strukturze sk³adniowej
wypowiedzi zdañ wielokrotnie z³o¿onych i parataktycznych, skrócenia struktur
syntaktycznych (z wy³¹czeniem tych, które ³¹cz¹ siê z modalizacj¹ i parentety-
zacj¹ toku sk³adniowego) nie nale¿¹ w tym okresie do faktów dystynktywnych.

[8.28.] Liczne konstrukcje w stronie biernej jako wynik oddzia³ywania tek-
stów ³aciñskich.
[8.29.] ACI konstrukcja accusativus cum infinitivo powolne zmniejsza-
nie siê frekwencji tekstowej; sukcesywny zanik na prze³omie XVIII i XIX w.
483

#1615
[8.30.] Zmniejszanie siê frekwencji tekstowej zdañ anaforycznych, poczy-
naj¹c od XVIII w.
Wystêpuj¹ one od okresu stpol. jako konstrukcje luno zespolone, sta-
nowi¹ce zespó³ dwóch zdañ, w których drugie rozpoczyna siê od jen¿e,
który, co, gdzie; s¹ wynikiem wp³ywu konstrukcji ³aciñskich, a ich wyco-
fywanie siê nast¹pi³o na skutek upowszechniania siê rozbudowanej sk³adni
hipotaktycznej (anafora staje siê zabiegiem stylistycznym).

[9.31.] Odmienne ni¿ wspó³czenie zakresy stosowania przyimków w przy-
dawkach przyimkowych, np. ku domowi, nad ludzie.
[9.32.] Odmienne ni¿ wspó³czenie zakresy stosowania przyimków w oko-
licznikach przyimkowych, np. za w okoliczniku akcesoryjnym, przyczyny, cza-
su, warunku.
[9.33.] Odmienne ni¿ wspó³czesne zakresy stosowania przyimków w do-
pe³nieniach przyimkowych, np. milsza nad wszystko; kommizeracyja nad
niekochanym od tak wielu ludzi.
[9.34.] Zmiany przyimków w wyra¿eniach przyimkowych, np. za → przy,
przez: za instynktem → przez instynkt; za pomoc¹ ludzk¹ → przy pomocy
ludzkiej.
[9.35.] Ograniczanie wielofunkcyjnoci spójników i wzmacnianie ich wy-
razistoci, np.
ni¿ = czasowe, stopnia i miary → tylko: stopnia i miary,
by = dope³niaj¹ce, modalne → tylko: dope³niaj¹ce,
lub(o) = roz³¹czne, przyzwalaj¹ce → lub = roz³¹czne, lubo = przy-
zwalaj¹ce.

[10.36.] Dominuje w tekstach pisanych sk³adnia oralno-potoczna
[por. VII.3.], ale przez ca³y okres stopniowo coraz wyraniej zaznacza siê
d¹¿noæ do przekszta³cania jej w sk³adniê graficzno-oficjaln¹: W tym
484

#1615
dziale jêzyka XVIII w. semantyzacja szczególnie wyranie siê zaznacza.
Choæ przemiany s¹ powolne, nieraz wrêcz trudno dostrzegalne, ogarniaj¹
one ca³okszta³t systemu sk³adniowego, podporz¹dkowuj¹c wszystkie ele-
menty naczelnej tendencji, tendencji do ucilania i uwydatniania zwi¹z-
ków logiczno-syntaktycznych pomiêdzy poszczególnymi cz³onami zdañ czy
pomiêdzy zdaniami. Od uk³adów bardziej prymitywnych, od toku swobod-
nego ale przez to nieraz chaotycznego i ma³o komunikatywnego prze-
chodzi siê z wolna do wypowiedzi wy¿ej zorganizowanej, skrêpowanej wiêc
ró¿nymi kanonami ale dziêki temu jasnej i precyzyjnej273.

tych tendencji. Porównanie 2. okresu rozwoju sk³adni jêzyka literackiego
(2. po³owa XVII w. XVIII w.) z okresem 1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.)
pozwala na stwierdzenie, ¿e w tym drugim okresie zmniejsza siê zakres
i stopieñ intensywnoci zmian sk³adniowych274. Zró¿nicowanie procesów
i tendencji rozwojowych w okresie 2. przedstawia tabela 66.
W tym okresie najwiêkszy zakres wystêpowania maj¹ w dalszym ci¹gu
procesy dotycz¹ce strukturyzacji wypowiedzenia, kszta³towania siê i prze-
kszta³cania modeli syntaktycznych. Drugie miejsce zajmuj¹ procesy mo-
dalizacji i parentetyzacji toku sk³adniowego, co znajduje uwarunkowania
w kulturze i retoryce Baroku oraz w nawrocie do oralno-potocznej tenden-
cji w formu³owaniu tekstów pisanych. Na miejscu trzecim znajduj¹ siê
intensywnie przebiegaj¹ce w okresie poprzednim przekszta³cenia wska-
ników zespolenia, a dalej w hierarchii zmian nale¿y wymieniæ modyfika-
cjê rekcji, zapo¿yczenia z jêzyków obcych (zmniejszaj¹ce swój zakres
wystêpowania), analityzacjê toku sk³adniowego (ograniczon¹ w XVIII w.
przede wszystkim do zwi¹zków z dope³nieniem) oraz wariantyzacjê stylo-
w¹. W dalszym ci¹gu mo¿na mówiæ o braku regularnych wyk³adników
273
I. Bajerowa, Kszta³towanie siê systemu..., op.cit., s. 125.
274
Zob. VII.4.1.2. Zmiany i tendencje rozwojowe...
485

#1615
Tabela 66
1. Strukturyzacja 10 I komp. 5x, rep. 6x, ek. 5x,
wypowiedzenia nob. 2x
2. Nominalizacja toku 0 - -------------------
sk³adniowego
3. Analityzacja toku 1 V komp. 1x, rep. 1x
sk³adniowego
4. Modalizacja toku 7 II komp. 1x, rep. 2x, ek. 3x,
sk³adniowego nob. 5x
5. Parentetyzacja toku 7 II komp. 1x, rep. 1x, ek. 4x,
sk³adniowego nob. 6x
6. Modyfikacje rekcji 2 IV komp. 2x, rep. 2x
7. Skrócenia struktur 0 - -------------------
syntaktycznych
8. Zapo¿yczenia z jêzyków 3 IV komp. 2x, rep. 1x, ek. 3x
obcych
9. Przekszta³cenia 5 III komp. 4x, rep. 5x, ek. 1x
wskaników zespolenia
10. Wariantyzacja stylowa 1 V komp. 1x, rep. 1x, nob. 1x
36
nominalizacji (przewa¿a oralna sk³adnia werbalna); istotny jest tak¿e brak

skróceñ struktur syntaktycznych, traktowanych jako wiadome zabiegi
w organizacji toku sk³adniowego. Licznie wystêpuj¹ce anakoluty i elipsy
s¹ bowiem wynikiem dominacji stylistyczno-sk³adniowej tendencji oral-
no-potocznej, nie za wynikiem d¹¿eñ do syntetyzacji struktury sk³adnio-
wej wypowiedzenia. Podkreliæ na koniec trzeba, ¿e wskaniki liczbowe
dotycz¹ce ogólnych procesów rozwojowych i zmian szczegó³owych s¹ od-
powiednio na poziomie 0,8 oraz 0,52 wskaników z okresu poprzedniego
(XVI w. 1. po³owa XVII w.). wiadczy to bez w¹tpienia o spowolnieniu
procesów ewolucyjnych.
Podobnie jak w okresie poprzednim, tak i w tym okresie dominuj¹ za-
kresowo: repartycja i kompletacja, co znajduje uwarunkowania przede
wszystkim w aktywnoci procesów strukturyzacji wypowiedzenia. Trzeba
486

#1615
Tabela 67
2. Repartycja 19x I
3. Ekonomizacja 16x III
zaznaczyæ, ¿e w tym okresie wyranie zbli¿y³y siê zakresy nobilitacji i eko-

nomizacji. Zaznaczaj¹ siê zatem wyraniej ni¿ poprzednio uproszczenia
systemu sk³adniowego, co dodatkowo potwierdza spostrze¿enie o spowol-
nieniu procesów rozwojowych i osi¹ganiu przez system poziomu wystar-
czalnoci rodków sk³adniowych275.
4.3. Okres 3. (XIX w.)
[1.] Strukturyzacja wypowiedzenia kszta³towanie siê modeli syntaktycznych

[1.1.] Formowanie siê przypadka orzecznika:
rzeczowny → N.,
przymiotny → M.
[1.2.] Ewolucja zwi¹zku zgody w zwi¹zku g³ównym:
kszta³tuje siê zgoda formalna zamiast zgody realnoznaczeniowej
w konstrukcjach z rzeczownikami zbiorowymi, np. szlachta poszli
→ szlachta posz³a; reszta listów s¹ pisane → reszta listów jest pisana;
dwóch starszych braci brali nauki → dwóch starszych braci bra³o
nauki; szeæ batalionów osadzi³y Amunaria → szeæ batalionów osadzi³o
Amunaria;
pozostaj¹ formy typu ksiê¿a, bracia poszli, ale zmienia siê ich status
gramatyczny, z form rzeczowników zbiorowych przekszta³caj¹ siê w for-
my liczby mnogiej rzeczowników ksi¹dz, brat.
275
Por. VII.4.1.2. Zmiany i tendencje rozwojowe...
487

#1615
[1.3.] Ewolucja zwi¹zku zgody w zwi¹zku g³ównym:
kszta³tuje siê zgoda formalna zamiast zgody realnoznaczeniowej
w konstrukcjach pan(i) + 2. os. → pan(i) + 3. os., np. Czy Pani by³a w ko-
ciele → Czy Pani by³a w kociele; Gdyby to hrabia wspomnia³ → Gdyby
to hrabia wspomnia³; Pan musia³e siê zdziwiæ → Pan musia³ siê zdziwiæ
(te konstrukcje by³y traktowane od XVI w. jako honoryfikatywne, w XIX w.
natomiast s¹ uznawane za poufa³e i dlatego wychodz¹ z u¿ycia).
[1.4.] Cofanie siê w 2. po³owie XIX w. konstrukcji biernych z siê i z pod-
miotem nieagentywnym, np. Ziemia siê kopie → Ziemia jest kopana; Tu
siê ceg³y wypalaj¹ → Tu ceg³y s¹ (bywaj¹) wypalane; Odprawi³y siê nie-
szpory → Nieszpory s¹ odprawiane.
(ekonomizacja)
[1.5.] Rywalizacja D. i B. w dope³nieniu:
cofanie siê D. na rzecz B., np. doby³ butelki → doby³ butelkê; naby³
piêknego budynku → naby³ piêkny budynek; obroniæ zamku → obroniæ za-
mek (jest to cofanie siê D. cz¹stkowego na rzecz g³ównego przypadka do-
pe³nienia, czyli B., które zaczyna siê w XVIII w., a g³ówna faza tego pro-
cesu przebiega w XIX w.).
(ekonomizacja)
[1.6.] Zmiana formy orzeczenia w zdaniu z³o¿onym celowym i innych ty-
pach zdañ zaczynaj¹cych siê od spójników (a-¿e)by, i¿by, byle, polegaj¹ca
na tym, ¿e formy imies³owu przesz³ego czynnego II na -³ zostaj¹ zast¹pione
bezokolicznikiem, np. Przyszed³em, abym zobaczy³ nowy dom → Przysze-
d³em, aby zobaczyæ nowy dom; Uradzili miêdzy sob¹, aby go zabili → Ura-
dzili miêdzy sob¹, aby go zabiæ; Czeka³em na rozkaz, abym z³o¿y³ raport
→ Czeka³em na rozkaz, aby z³o¿yæ raport.
[1.7.] Wzmacnianie upodrzêdnienia imies³owowego równowa¿nika zdania
R.[ównowa¿nik] i.[mies³owowy] w pe³ni upodrzêdniony to r.[ównowa¿-
nik] i.[mies³owowy] o agensie tym samym, co agens podmiotu zdania nad-
rzêdnego, przy czym agens ten jest powierzchniowo wyra¿ony tylko w ra-
mach zdania nadrzêdnego, a r.[ównowa¿nik] i.[mies³owowy] ze zdaniem
nadrzêdnym jest po³¹czony bezspójnikowo. Takie konstrukcje z r.[ówno-
wa¿nikiem] i.[mies³owowym] s¹ ju¿ w XIX w. panuj¹ce276.
276
I. Bajerowa, Polski jêzyk ogólny XIX wieku..., op.cit., s. 125.
488

#1615
[1.8.] Upraszczanie struktury zdania z³o¿onego przez zmniejszanie liczby
zdañ sk³adowych.
(ekonomizacja)
[2]. Nominalizacja toku sk³adniowego

[2.9.] Procesy nominalizacji wyranie zaznaczaj¹ siê przez ca³y XIX w.,
przede wszystkim w tekstach prasowych, w których sprowadzaj¹ siê do
wzrostu liczby rzeczowników (55% → 57%) i zmniejszeniu liczby cza-
sowników (25,5% → 21,5%) oraz przymiotników (16% → 15%).
[3]. Analityzacja toku sk³adniowego

[3.10] Przekszta³canie siê zwi¹zków z przydawk¹ rzeczown¹ (dope³niaczo-
w¹), np. apetyt podzia³u → apetyt na podzia³; pozwolenie udania siê
→ pozwolenie na udanie siê;
ogólny schemat przekszta³ceñ: podstawa + D. → podstawa + na + B.
[3.11.] Bardzo intensywne przekszta³cenia zwi¹zków z dope³nieniem,
np. wybieraæ pos³em → wybieraæ na pos³a; odst¹piæ zamys³u → odst¹piæ
od zamys³u; umieraæ ofiar¹ → umieraæ jako ofiara; b³agaæ opieki → b³agaæ
o opiekê; po¿yteczny towarzystwu → po¿yteczny dla towarzystwa; nale¿ny
p³ci → nale¿ny dla p³ci.
[3.12.] Przekszta³cenia zwi¹zków z okolicznikiem, np. roku 1795 → w roku
1795; uzyskaæ wyj¹tkowym sposobem → uzyskaæ w wyj¹tkowy sposób;
wyp³acaæ miesi¹cem naprzód → wyp³acaæ na miesi¹c naprzód; dawnymi
wiekami → w dawnych wiekach; s³u¿yæ wojskowo → s³u¿yæ w wojsku; s³aw-
ny rolnictwem → s³awny z rolnictwa; powiêkszyæ co czym → powiêkszyæ
co o co.
[4]. Modalizacja toku sk³adniowego

[4.13.] W zwi¹zku z rozgraniczaniem normy odmiany mówionej i pisanej
polszczyzny, nastêpuje zmniejszanie siê udzia³u zdañ o charakterze mo-
dalnym (roz³¹czne, warunkowe) w strukturze tekstu pisanego.
489

#1615
[5.14] W zwi¹zku z unifikacj¹, obiektywizacj¹, gramatykalizacj¹ i oficja-
lizacj¹ wypowiedzi pisanych, nastêpuje zmniejszanie siê zakresu wystê-
powania wyk³adników parentetyzacji w strukturze tekstu pisanego.
[6.] Modyfikacja rekcji, po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych

[6.15.] Stopniowe wycofywanie siê B. na rzecz D. w dope³nieniu, np. u¿y-
wa³ rzadkie futro → u¿ywa³ rzadkiego futra; skutek dowiód³ prawdê
→ skutek dowiód³ prawdy; odmówi³ mu to → odmówi³ mu tego.
(repartycja)

[7.16.] Z pocz¹tkiem XIX w. zaczyna siê proces wychodzenia z u¿ycia bar-
dzo d³ugich rozbudowanych zdañ, bêd¹cych pozosta³oci¹ rpol. sk³adni
oralnej, typu: Gdy znowu Cesarz Francuzów, pokonawszy woyska Rosyy-
skie, przyst¹pi³ do zawarcia pokoju; i gdy nadzieie Polaków ograniczy³ tak
szczup³¹ ziemi czêci¹, nie powróciwszy nawet w³aciwego ich imienia:
pisma stronnicze, wymiewai¹c ich pró¿ne usi³owania i nieograniczone
w swym zbawcy zaufanie, ubolewa³y w sposób szyderski nad ich zalepie-
niem, i¿ pró¿no wysiliwszy siê na niepodobne podwignienie swego naro-
du, musz¹ teraz ulegaæ czterem Panui¹cym, gdy dawniey trzem ulegaæ nie
chcieli; rachui¹c do tey liczby Fryderyka Augusta Króla Saskiego, iak gdyby
on chcia³ kiedy splamiæ swe dobre imie podzia³em Polski, albo przychodzi³
do obiêcia tego nowego Xiêstwa przez zmowê z iey przyw³acicielami, nie
za przez wybór narodu i Wielkiego Napoleona.
Pod koniec XIX w. tego typu zdania w tekcie pisanym zdarzaj¹ siê jedy-
nie wyj¹tkowo.
[7.17.] Sukcesywne uzupe³nianie oralno-sk³adniowych elips w tekcie pisa-
nym, np. Oszczêdzi siê na gwodziach, a czêsto i [na] robotniku; Prócz [ksi¹¿ki]
do modlenia rzadko gdzie siê taki przyjaciel, jak ksi¹¿ka znajdzie.
[7.18.] Sukcesywne poprawianie oralno-potocznych anakolutów sk³adnio-
wych, które jednak jeszcze przez ca³y wiek XIX wystêpuj¹ w tekstach pi-
sanych, choæ z wyranie malej¹c¹ frekwencj¹, np. Przez zarazê Duru, któ-
ra przyjmuje siê tak przez skórê zewn¹trz, jak i przez b³ony luzowe narz¹-
490

#1615
du oddychania, prze³yku i brzuch, przezco przeprowadza siê zmiana si³o-
wa, ta jednak w w³adzy czucia nie ginie i wtenczas to w³anie jest okres
napadowy.
[7.19] W wyniku wp³ywu jêzyka francuskiego pojawiaj¹ siê przeczenia
z brakiem jednej negacji lub bez partyku³y tylko w drugim cz³onie, np. Nie
zostanie im do ¿yczenia: iak tylko ¿eby mogli stwierdziæ sentymenta swoie
dowodem; Nie mam co ieæ, iak gruby chleb.

[8.20.] Elipsy i anakoluty wystêpuj¹ce pod wp³ywem jêzyka francuskiego
(szczególnie widoczne w tekstach prasowych i w tekstach podrêczników),
np. Tym grobom przypatruj¹c siê Rzymianie, i ju¿ oppida, ju¿ urbes
nazywaj¹c je, nie uwa¿ali [ich] za miasta; S¹ (...) leniczy, co ten ¿ó³ty
proszek, który w Maiu nakszta³t Szyszki formê mai¹, [który] na nich siedzi,
za kwiat mai¹.
(nobilitacja)

[9.21.] Sukcesywne ograniczanie niekompletnych spojeñ w obrêbie zdañ
z³o¿onych, np. To iu¿ iest [to]: co nazywa siê cnot¹; Bije po g³owie i oczach
[tego] kto iæ nie mo¿e; Ka¿dy z gazów ma w³asnoæ [tak¹], ¿e atomy jego
siê odtr¹caj¹; D³ugorêki, tak zwany [dlatego], ¿e stoj¹c móg³ palcami
dotkn¹æ swych kolan; Nie mo¿na wy³¹czaæ [na to] bez wzglêdu wreszcie,
czy do chwili zajêcia by³a rzecz w u¿yciu.
[9.22.] Ewolucja niedok³adnych po³¹czeñ w kierunku ich gramatykalizacji
i semantyzacji, np. ten co → ten który; takie gdzie → takie w któ-
rych; tyle jak → tyle ile.
[9.23.] Specjalizacja czêci przyimków w wyra¿eniach przyimkowych jako
wskaników zespolenia w okrelonych funkcjach, np. dla okolicznik przy-
czyny, od dope³nienie sprawcy, za okolicznik przyczyny i akcesoryjny,
na zamiast dzisiejszego do, o zamiast dzisiejszego w, w w zwrocie:
w wzglêdzie.
(kompletacja)
491

#1615
[9.24.] Specjalizacja spójników jako wskaników zespolenia w okrelonych
funkcjach i znaczeniach, np. co przeciwstawne, gdy skoro, poniewa¿,
gdyby choæby, ile jako ¿e, skoro, oraz tak¿e, zarazem, wraz.
(kompletacja)

[10.25.] W pierwszej czêci XIX w. widoczne s¹ jeszcze pozosta³oci sk³ad-
ni XVIII-wiecznej, najbardziej w tym okresie zbli¿onej do mowy sporód
wszystkich podsystemów jêzyka: interpunkcja intonacyjna, zdania nadmier-
nie rozbudowane kilkunastocz³onowe, zdania o niejasnych lub niewy-
ranych granicach, mówione elipsy i anakoluty, przek³adnie, szyk pod-
porz¹dkowany ekspresji nadawcy, nie za logice i gramatyce, niedostateczne
wyrobienie hipotaksy wewn¹trzzdaniowej i miêdzyzdaniowej. Te pozosta-
³oci stopniowo usuwane a¿ do koñca XIX w. maj¹ wyranie regresyw-
ny charakter.
[10.26.] Przez ca³y XIX w. widoczne jest konstytuowanie siê nowej sk³ad-
ni pisanej jêzyka ogólnego: interpunkcja sk³adniowa, zmniejszenie liczby
zdañ sk³adowych w zdaniu z³o¿onym, wzrost w tekstach liczby zdañ ³añ-
cucha przyczynowo-skutkowego (podrzêdne okolicznikowe przyczyny,
wspó³rzêdne wynikowe) w hipotaksie i parataksie, zmniejszenie w tekstach
liczby zdañ o charakterze opisuj¹cym (przydawkowe, rozwijaj¹ce), ogra-
niczenie frekwencji po³¹czeñ (spojeñ) niekompletnych, uwyranienie gra-
nic zdania, dominacja ilociowa konstrukcji upodrzêdnionych imies³owo-
wego równowa¿nika zdania, szyk podporz¹dkowany zwi¹zkom wyrazów
w zdaniu i relacjom gramatycznym logiczny i linearny. Te cechy stop-
niowo staj¹ siê konstytutywne do koñca XIX w., nabieraj¹c charakteru
wyranie progresywnego.

492

#1615
(XIX w.) z okresem 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.) pozwala na stwier-
dzenie, ¿e w tym trzecim okresie równie¿ zaznacza siê tendencja do zmniej-
szenia stopnia intensywnoci zmian sk³adniowych (1. okres 69 zmian
szczegó³owych, 2. 36 zmian, 3. 27 zmian), ale zarazem zwiêksza siê
zakres tych zmian, poniewa¿ zachodz¹ wszystkie analizowane ogólne pro-
cesy ewolucyjne (1. okres 9 procesów, 2. 8 procesów, 3. 10 proce-
sów)277. Zró¿nicowanie procesów i tendencji rozwojowych w okresie 3.
Tabela 68
1. Strukturyzacja wypowiedzenia 9 I komp. 4x, rep. 3x,
ek. 6x
2. Nominalizacja toku sk³adniowego 1 V ek. 1x, nob. 1x
3. Analityzacja toku sk³adniowego 3 III rep. 3x, nob. 3x
4. Modalizacja toku sk³adniowego 1 V rep. 1x, ek. 1x
5. Parentetyzacja toku sk³adniowego 1 V rep. 1x, ek. 1x
6. Modyfikacja rekcji 1 V rep. 1x
7. Skrócenia struktur syntaktycznych 4 II ek. 4x, nob. 4x
8. Zapo¿yczenia z jêzyków obcych 1 V nob. 1x
9. Przekszta³cenia wskaników 4 II komp. 3x, rep. 1x
zespolenia
10. Wariantyzacja stylowa 2 IV rep. 1x, ek. 1x, nob. 2x
27
W tym okresie, podobnie jak w poprzednich, najwiêkszy zakres wystê-

powania maj¹ procesy dotycz¹ce strukturyzacji wypowiedzenia, kszta³to-
wania siê i przekszta³cania modeli syntaktycznych. Uk³ad pozosta³ych pro-
cesów wskazuje jednak na wyrane ró¿nice w rozwoju sk³adni XIX-wiecz-
nej w porównaniu z okresami poprzednimi. Na miejscu drugim w tej hie-
rarchii znajduj¹ siê skrócenia struktur syntaktycznych (dot¹d s³abo siê za-
znaczaj¹ce lub wrêcz nieistotne) oraz przekszta³cenia wskaników zespo-
lenia, kontynuuj¹ce zapocz¹tkowan¹ w Odrodzeniu tendencjê do doskona-
lenia hipotaksy i precyzyjnoci powi¹zañ syntaktycznych, zwi¹zane z do-
277
Por. VII.4.1.2.; VII.4.2.2.
493

#1615
minuj¹c¹ w XIX w. tendencj¹ stylistyczno-sk³adniow¹ charakteryzuj¹c¹ siê
ksi¹¿kowoci¹, graficznoci¹ i oficjalnoci¹278. Wynikiem dominacji tej
tendencji jest zwiêkszenie zakresu analityzacji toku sk³adniowego (i tym
samym semantyzacji struktur syntaktycznych), wyrane rozgraniczenie
normy sk³adni pisanej i sk³adni mówionej [zob. 10. Wariantyzacja stylo-
wa], wyrane zaznaczenie siê procesów nominalizacji toku sk³adniowego
(choæ na razie przede wszystkim w tekstach prasowych). Zarazem wyni-
kiem dominacji tej tendencji i odejcia w tekstach pisanych od tendencji
oralno-potocznej, a tak¿e odsuniêcia retoryki na plan dalszy w ¿yciu pu-
blicznym, jest niewielka ranga procesów modalizacji i parentetyzacji, któ-
re dot¹d zajmowa³y w hierarchii zmian ewolucyjnych pozycjê znacz¹c¹.
Niewielki zakres zapo¿yczeñ z jêzyków obcych (g³ównie z jêzyka francu-
skiego) zwiastuje zmierzch epoki wp³ywów ³aciny, maj¹cej dot¹d w sk³ad-
ni najwiêkszy wektor oddzia³ywañ.
Tabela 69

1. Kompletacja 7x III
2. Repartycja 11x I
3. Ekonomizacja 13x I
4. Nobilitacja 9x II
I w tym wypadku zarysowuj¹ siê wyrane zmiany w hierarchii tenden-

cji rozwojowych w porównaniu z okresami wczeniejszymi. Dominuj¹c¹
dot¹d parê: repartycja + kompletacja zast¹pi³a para: repartycja + ekonomi-
zacja. Wskazuje to na zakoñczenie fazy ekstensywnego rozwoju systemu
sk³adniowego i nakrela nowy jego kierunek, który polega na intensyfika-
cji zmian determinuj¹cych wyrazistoæ i wystarczalnoæ rodków sk³adnio-
wych. Procesy nobilitacyjne wi¹¿¹ siê ze stabilizacj¹ normy sk³adniowej
pisanej odmiany polszczyzny. Procesy kompletacji (uzupe³niania) rejestru
rodków sk³adniowych oczywicie zachodz¹, ale stanowi¹ plan dalszy.
278
Zob. VII.3. Dwa nurty stylistyczno-sk³adniowe...
494

#1615
4.4. Okres 4. (XX w.)
[1.] Strukturyzacja wypowiedzenia kszta³towanie siê modeli syntak-

tycznych
Zasadnicze procesy kszta³towania modeli syntaktycznych zosta³y zakoñ-
czone w XIX w.

[2.1.] Rozwój i wzrost frekwencji tekstowej po³¹czeñ, w których centrum
stanowi rzeczownik odczasownikowy lub imies³ów, np. chêæ pisania, gwar
nieustaj¹cy, proces wodowania statku.
jest wynikiem najprostszej i najbardziej regularnej derywacji transpozy-
cyjnej (przy rezygnacji z trudniejszej derywacji paradygmatycznej),
np. mo¿liwoæ pracowania, prawo do oceniania, b³êdem jest s¹dzenie (od
czasowników pracowaæ, oceniaæ, s¹dziæ itp. tworzone s¹ derywaty trans-
pozycyjne pracowanie, ocenianie, s¹dzenie, nie za derywaty paradygma-
tyczne praca, ocena, s¹d, które dodatkowo ewokowa³yby werbalne kon-
strukcje syntaktyczne).
stanowi¹ transpozycyjne derywaty odprzymiotnikowe, np. zapadalnoæ na
choroby, ci¹galnoæ sk³adek, ogl¹dalnoæ telewizji.
[2.4.] Rozwój i wzrost frekwencji tekstowej po³¹czeñ, w których przydawka
jest wynikiem ci¹gniêcia konstrukcji zdaniowej, np. zespó³ kryzysowy, kre-
dyty klêskowe, wybory wiêkszociowe, d¹¿enia roszczeniowe.

[3.5.] Dominacja analitycznych po³¹czeñ przyimkowych nad kauzatywny-
mi po³¹czeniami syntetycznymi, np. doczekaæ czego → doczekaæ do cze-
go, przejæ ulicê → przejæ przez ulicê, biegaæ polem → biegaæ przez pole,
pomrzeæ g³odem → pomrzeæ (umrzeæ) z g³odu, dopaæ drzwi → dopaæ do
495

#1615
drzwi, uciec matce → uciec od matki, oddanie sprawie → oddanie dla
sprawy, wiernoæ ojczynie → wiernoæ wobec ojczyzny, dojæ czego
→ dojæ do czego, komisja czego → komisja do czego/do spraw, mo¿liwo-
ci czego → mo¿liwoci do czego, dobiec czego → dobiec do czego, upo-
minaæ siê czego → upominaæ siê o co, wzdragaæ siê czego → wzdragaæ
siê przed czym.
[3.6.] Szerzenie siê analitycznych konstrukcji orzeczeniowych, typowych
dla stylu urzêdowego, np. dawaæ rozkazy, przeprowadzaæ badania, uskutecz-
niaæ wyp³atê, mieæ mo¿noæ, ponieæ konsekwencje, dokonaæ kidnapingu,
mieæ asocjacje, uprawiaæ jogging, otrzymaæ dotacjê, prowadziæ mediacje.
(kompletacja, nobilitacja)
[3.7.] Nowe analityczne konstrukcje syntaktyczne, powstaj¹ce w wyniku
analogii, np. sprawozdanie z czego → protokó³ z czego, rozmowa z kim
→ wywiad z kim, wstrzemiêliwoæ od czego → abstynencja od czego.
[3.8.] Seryjnoæ modeli syntaktycznych z danymi przyimkami, np. z przy-
imkiem o jako wyk³adnikiem rekcji dziedziczonej przez rzeczownik od-
czasownikowy, por. apel o + B., wniosek o + B., wyst¹pienie o + B., nego-
cjacje o + Msc., debata o + Msc.

[4.9.] Uobecnienie nadawcy, jego postawy wobec rzeczywistoci i jej oce-
ny, przez nagromadzenie w tekstach ró¿nego typu modalizatorów, takich
jak np. bezporednie apostrofy (mo¿esz mieæ pewnoæ), leksemy podkre-
laj¹ce prawdziwoæ s¹dów (prawdziwy, naprawdê), leksemy narzucaj¹ce
s¹dy (trzeba, nale¿y, byæ mo¿e, powinnimy), zabieg uto¿samiania siê z od-
biorc¹ (my, nasze) itp. Rozwój szeregu klas modalizatorów leksykalnych,
gramatycznych, epistemicznych, deontycznych, emocjonalno-oceniaj¹cych.

[5.10.] Intensywna zakresowo inkrustacja tekstów wtrêtami o ró¿nych funkcjach
komunikacyjnych: objaniaj¹co-uszczegó³owiaj¹cych, koryguj¹co-ucilaj¹-
cych, wartociuj¹co-oceniaj¹cych, fatyczno-impresywnych, metatekstowych.
496

#1615
[6.] Modyfikacja rekcji, po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych
[6.11.] Modyfikacja w wyniku analogii semantyczno-syntaktycznej, np. re-
plikowaæ co (zamiast na co) ← prostowaæ, dementowaæ co; obwieciæ komu
o czym ← mówiæ, komunikowaæ komu o czym.
[6.12.] Modyfikacja w wyniku synonimii semantyczno-syntaktycznej,
np. obci¹¿aæ za co ← winiæ za co; denerwowaæ siê za co ← gniewaæ siê za co.
(ekonomizacja)
[6.13.] Kszta³towanie siê grup leksykalno-sk³adniowych o ustalonych sche-
matach rekcyjnych, por. np. grupa nazw uczuæ: szacunek, respekt, podziw
dla kogo → pob³a¿anie, poszanowanie, litoæ dla kogo.
[6.14.] Ró¿nicowanie siê znaczeniowe pierwotnych dubletów sk³adniowych,
np. oburzony na kogo : oburzony czym, obojêtny na co : obojêtny wobec
kogo, dotkn¹æ co : dotkn¹æ czego.
(repartycja)
[6.15.] Liczne zmiany (poszerzenia, zwê¿enia) ³¹czliwoci leksykalno-sk³ad-
niowej, np. zw¹tpiæ o czym → zw¹tpiæ w co; dopominaæ siê czego/dopomi-
naæ siê o co; oszczêdzaæ pr¹du/pr¹d; sukces kogo, czyj → sukces w czym;
rozmowy o czym/nad czym; obsadzaæ co kim → obsadzaæ co; rozliczyæ kogo
z czego → rozliczyæ kogo; wybraæ kogo na co/wybraæ kogo kim.
[7.] Skrócenia struktur syntaktycznych (niejednokrotnie niepoprawne)

[7.16.] Elipsy redukcje typowego schematu rekcyjnego, np. Janek po-
zna³ i przypatrywa³ siê dziewczynie; Sygnalizujemy to dzi, by pochwaliæ
i podziêkowaæ kierowcy; zdecydowaæ, ¿e zamiast: zdecydowaæ o tym, ¿e;
uprzedziæ, ¿e zamiast: uprzedziæ o tym, ¿e.
(ekonomizacja)
[7.17.] Skrócenia schematów struktur sk³adniowych, np. Nowe otwarcie rz¹-
du...; Przewodnik ku Europie; Powracaj¹cym wynajmê pokój; Nowe i sko-
rodowane kupiê.
(ekonomizacja)
[7.18.] Stosowanie imies³owowych równowa¿ników zdañ bez zachowania
zasady to¿samoci podmiotu w zdaniu g³ównym i równowa¿niku, co pro-
wadzi do anakolutu, np. Maj¹c na uwadze innych wielkich ludzi, b³êdy
Kohla prawie nie szokuj¹.
(ekonomizacja)
497

#1615
[8.19.] Repliki syntaktyczne z jêzyków obcych:
z jêzyka niemieckiego, np. ubraæ sukniê, spóniæ poci¹g, cieszyæ siê
na co (?);
z jêzyka rosyjskiego, np. winiæ w czym, braæ siê za robotê, odnonie czego,
w miejsce czego, w lad za czym, póki co, jak by nie by³o, co by nie by³o, za
wyj¹tkiem, pod rz¹d, wybraæ kogo kim, s³u¿yæ dowodem, nie patrz¹c na co.
(kompletacja)
[8.20.] Produktywne schematy sk³adniowe wymuszone przez nowe zapo-
¿yczenia leksykalno-semantyczne, np. schemat z rekcj¹ biernikow¹ por.:
(z)resetowaæ, (z)bindowaæ, (z)anarchizowaæ, (a)testowaæ co.
(kompletacja)

[9.21.] Zmiany zakresu stosowania wskaników zespolenia:
zmniejszenie zakresu, np. u ucho u dzbanka → ucho od dzbanka;
zwiêkszenie zakresu, np. przy, obok, na przestrzeni, ze strony, w re-
zultacie, w efekcie.
[9.22.] Nowe zró¿nicowania i specjalizacje wspólnofunkcyjnych wskani-
ków zespolenia, np. dla czego funkcja po¿ytku, na co funkcja przeznacze-
nia, z czego funkcja przyczyny wewnêtrznej, od czego funkcja przyczy-
ny zewnêtrznej.
(repartycja)

[10.23.] W 1. po³owie XX w. przewaga sk³adni pisanej, czyli oficjalnych
gatunków wypowiedzi: rozbudowana wewnêtrznie hipotaksa, literackie
regu³y nawi¹zania i spójnoci (koherencji i kohezji), pe³noznaczny czasow-
nik, tryb oznajmuj¹cy.
[10.24.] W 2. po³owie XX w. wyrane zaznaczanie siê w tekstach pisanych
sk³adni mówionej, czyli potocznej, socjolektalnej, subkulturowej: emocjo-
nalnoæ, zak³ócenia koherencji i kohezji, wyrównania analogiczne walencji
i rekcji, redukcja struktur wielosk³adnikowych, wzrost frekwencji tekstowej
zdañ pojedynczych i wspó³rzêdnie z³o¿onych, nominalizacja, elipsy, anakoluty.
498

#1615

rozk³ada³y siê na 24 zmiany szczegó³owe. Procesy te by³y motywowane
(XX w.) z okresami wczeniejszymi (3., 2., 1.) pozwala na stwierdzenie,
¿e w kolejnych ich parach wyranie zaznacza siê tendencja do ogranicza-
nia zarówno zakresu zmian (1. okres 9 procesów ogólnych; 2. 8 proce-
sów//3. 10 procesów; 4. 9 procesów), jak i stopnia intensywnoci zmian
sk³adniowych (1. okres 69 zmian szczegó³owych; 2. 36 zmian; 3. 27
zmian; 4. 24 zmiany). Nawet jeli za³o¿ymy, ¿e przedmiotem analizy s¹
tylko najwa¿niejsze ogólne procesy ewolucyjne i tylko najistotniejsze zmia-
ny szczegó³owe, to nie ulega w¹tpliwoci, ¿e w ci¹gu tych piêciu wieków
(XVIXX w.) aktywnoæ przekszta³ceñ systemu sk³adniowego sukcesyw-
nie mala³a279. Dane liczbowe pozwalaj¹ wród tych czterech okresów roz-
woju wyodrêbniæ dwa okresy o wiêkszej dynamice zmian:
1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.): 9 procesów ogólnych, 69 zmian
szczegó³owych,
3. (XIX w.): 10 procesów ogólnych, 27 zmian szczegó³owych;
oraz dwa okresy o mniejszej dynamice zmian:
2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.): 8 procesów ogólnych, 36 zmian
szczegó³owych,
4. (XX w.): 9 procesów ogólnych, 24 zmiany szczegó³owe.
Trzeba podkreliæ, ¿e okresy o wiêkszej dynamice zmian pokrywaj¹ siê
z pocz¹tkami dwóch kolejnych epok w dziejach jêzyka polskiego red-
niopolskiej i nowopolskiej.
Zró¿nicowanie procesów i tendencji rozwojowych w okresie 4. przed-
stawia tabela 70.
W tym okresie de facto nie wystêpuj¹ nowe procesy dotycz¹ce struktu-
ryzacji wypowiedzenia, ten aspekt rozwoju polskiej sk³adni zatrzymuje siê
na cezurze prze³omu XIX i XX w.: Na przestrzeni stulecia mo¿na wiêc
zauwa¿yæ np. pewne zmiany w³aciwoci rekcyjnych i konotacyjnych po-
279
Por. VII.4.1.2.; VII.4.2.2.; VII.4.3.2.
499

#1615
Tabela 70
1. Strukturyzacja wypowiedzenia 0 – ----------------
2. Nominalizacja toku sk³adniowego 4 II ek. 4x, nob. 4x
3. Analityzacja toku sk³adniowego 4 II komp. 3x, rep. 1x, ek. 1x,
nob. 3x
4. Modalizacja toku sk³adniowego 1 V komp. 1x, rep. 1x
5. Parentetyzacja toku sk³adniowego 1 V komp. 1x, rep. 1x
6. Modyfikacja rekcji 5 I komp. 2x, rep. 3x, ek. 3x
7. Skrócenia struktur syntaktycznych 3 III ek. 3x
8. Zapo¿yczenia z jêzyków obcych 2 IV komp. 2x
9. Przekszta³cenia wskaników 2 IV komp. 1x, rep. 2x
zespolenia
10. Wariantyzacja stylowa 2 IV ek. 1x, nob. 2x
24
szczególnych leksemów lub grup wyrazowych, albo czêciej ró¿nice

w zakresie ³¹czliwoci gramatyczno-leksykalnej pewnych wyrazów (...). Ale
g³êbokie przeobra¿enia ogólnych modeli syntaktycznych s¹ raczej wyj¹t-
kowe, a potencja³ sk³adniowy systemu pozostaje zasadniczo niezmienny280.
W tej sytuacji pierwsze miejsce w hierarchii ogólnych procesów rozwojo-
wych zajmuj¹ modyfikacje rekcji i po³¹czeñ leksykalno-sk³adniowych.
Towarzysz¹ im wyranie siê zaznaczaj¹ce procesy nominalizacji i anality-
zacji toku sk³adniowego, które w XX w. osi¹gnê³y najwiêkszy zakres wy-
stêpowania. Kolejna grupa zjawisk to skrócenia struktur syntaktycznych,
zapo¿yczenia z jêzyków obcych, przekszta³cenia wskaników zespolenia
i wariantyzacja stylowa. Wystêpuj¹ one z wiêksz¹ intensywnoci¹ ni¿
w okresie poprzednim (XIX w.), ale nie osi¹gaj¹ poziomu aktywnoci
z XVII i XVIII w. Trzeba podkreliæ jeli chodzi o wariantyzacjê stylow¹
¿e wiek XX jest niejako odwrotnoci¹ wieku XIX, w którym ustabilizo-
wa³a siê norma sk³adniowa pisanej odmiany jêzyka, zasadniczo odmienna
od normy odmiany mówionej. Dominuje ona w tekstach pisanych w 1. po³o-
wie XX w., ale w 2. po³owie nastêpuje renesans sk³adni oralnej, potocz-
nej, obiegowej w pisanych gatunkach wypowiedzi najpierw w tekstach
280
E. Jêdrzejko, op.cit., s. 113.
500

#1615
artystycznych, nastêpnie w tekstach prasowych, a u schy³ku wieku rów-
nie¿ w wielu gatunkach tekstów utylitarno-urzêdowych. Podtrzymuje to
procesy modalizacji i parentetyzacji wypowiedzi, które równie¿ zyskuj¹
sta³¹ obecnoæ w tekstach reklamy i w tekstach propagandowych.
Tabela 71
2. Repartycja 8x II
3. Ekonomizacja 12x I
4. Nobilitacja 8x II
W tym okresie nastêpuj¹ dalsze przesuniêcia w hierarchii tendencji roz-

wojowych. Na plan pierwszy wysuwa siê ekonomizacja, a towarzysz¹ jej
w niewielkim zró¿nicowaniu kompletacja, repartycja i nobilitacja. Taki
uk³ad dobrze koresponduje z przedstawionym wczeniej zró¿nicowaniem
ogólnych procesów ewolucyjnych w zakresie sk³adni. Wiek XX jest wiêc
faz¹ rozwoju drugoplanowych zjawisk w obrêbie sk³adni (wobec zakoñ-
czenia siê g³ównych procesów strukturyzacji wypowiedzenia) i doprecy-
zowywania rodków sk³adniowych s³u¿¹cych wyrazistoci i wystarczalnoci
komunikacyjnej wypowiedzi281.
4.5. Zestawienia zbiorcze
Zamieszczone w tym podrozdziale tabele 72 i 73 przedstawiaj¹ ca³o-

ciowo oba analizowane dot¹d uk³ady: uk³ad ogólnych procesów rozwojo-
wych sk³adniowo-stylistycznej warstwy literackiej polszczyzny ogólnej
(tabela 72) oraz uk³ad g³ównych tendencji rozwojowych jêzyka w odnie-
sieniu do tej warstwy (tabela 73).
Dzieje sk³adni literackiej polszczyzny ogólnej zawieraj¹ siê w dwóch
epokach historii jêzyka polskiego: redniopolskiej (XVIXVIII w.) i no-
wopolskiej (XVIIIXX w.) i dziel¹ siê na cztery okresy:
281
Por. VII.4.1.2.; VII.4.2.2.; VII.4.3.2.
501

#1615
rpol. 1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.);
rpol. 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.);
npol. 1. (XIX w.);
npol. 2. (XX w.).
Tabela 72
Ogólne Okresy w rozwoju systemu sk³adniowego £¹cznie Hie-
procesy 1. XVI/XVII 2. XVII/XIII 3. XIX 4. XX Zmiany/ rar-
Lp.
ewolucyjne Zmiany/ranga Zmiany/ranga Zmiany/ranga Zmiany/ranga ranga chia
rednia
1. Strukturyzacja 18/I 10/I 9/I ----------- 37/I I
wypowiedzenia
2. Nominalizacja ---------- ---------- 1/V 4/II 5/III IV
toku sk³.
3. Analityzacja 6/IV 1/V 3/III 4/II 14/III III
toku sk³.
4. Modalizacja 7/III 7/II 1/V 1/V 16/IV II
toku sk³.
5. Parentetyzacja 8/III 7/II 1/V 1/V 17/IV II
toku sk³.
6. Modyfikacja 4/V 2/IV 1/V 5/I 12/IV III
rekcji
7. Skrócenia 2/VI ----------- 4/II 3/III 9/IV IV
struktur syn-
taktycznych
8. Zapo¿yczenia 10/II 3/IV 1/V 2/IV 17/IV II
z jêzyków
obcych
9. Przekszta³ce- 7/III 5/III 4/II 2/IV 18/III II
nia wska.
zespolenia
10. Wariantyzacja 7/III 1/V 2/IV 2/IV 11/IV III
stylowa
69 36 27 24 651
W porównaniu z klasyczn¹ periodyzacj¹ dziejów jêzyka polskiego

Z. Klemensiewicza282, w odniesieniu do sk³adni zaznacza siê przesuniêcie
cezury chronologicznej miêdzy epok¹ redniopolsk¹ a nowopolsk¹ z trze-
ciej æwierci XVIII w. na prze³om XVIII i XIX w.
Ró¿nice w uk³adzie ogólnych procesów ewolucyjnych w poszczegól-
nych okresach by³y ukazywane przy okazji analiz szczegó³owych. W tym
miejscu nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce wnioski sumaryczne:
282
Zob. na ten temat: St. Dubisz, Jêzyk Historia Kultura..., op.cit., s. 1722.
502

#1615
1) Najintensywniej przekszta³cenia szczegó³owe zachodzi³y w okresie
rpol. 1. (69 zmian), w najwiêkszym zakresie ogólne procesy ewolucyjne
zachodzi³y w okresie npol. 1. (10 procesów); s¹ to wiêc okresy o wiêkszej
dynamice zmian sk³adniowych oba pocz¹tkuj¹ kolejne epoki w dziejach
jêzyka polskiego.
2) Sporód ogólnych procesów rozwojowych najwiêkszy zakres i naj-
wy¿sz¹ rangê maj¹ procesy dotycz¹ce strukturyzacji wypowiedzenia, kszta³-
towania siê i przekszta³cania modeli syntaktycznych; procesy te jednoznacz-
nie dominuj¹ do prze³omu XIX i XX w., zachowuj¹c najwiêkszy wskanik
zakresu oddzia³ywania, prymarn¹ pozycjê rangow¹ i prymarn¹ pozycjê
w hierarchii zmian mimo zaniku w XX w.
3) Ranga i pozycja w hierarchii zmian pozosta³ych ogólnych procesów
ewolucyjnych s¹ zró¿nicowane; uwzglêdniaj¹c dane dotycz¹ce hierarchii,
nale¿y przyj¹æ nastêpuj¹cy ci¹g pozosta³ych procesów (od najwa¿niejszych
do najmniej wa¿nych) w skali ca³ej ewolucji:
przekszta³cenia wskaników zespolenia zapo¿yczenia z jêzyków ob-
cych modalizacja toku sk³adniowego parentetyzacja toku sk³adniowego;
analityzacja toku sk³adniowego modyfikacja rekcji wariantyzacja
stylowa;
nominalizacja toku sk³adniowego skrócenia struktur syntaktycznych.
4) Oprócz strukturyzacji wypowiedzenia, dla kolejnych okresów ewo-
lucji najistotniejsze s¹:
rpol. 1.: zapo¿yczenia z jêzyków obcych; modalizacja parentetyza-
cja przekszta³cenia wskaników zespolenia wariantyzacja stylowa;
rpol. 2.: modalizacja parentetyzacja; przekszta³cenia wskaników
zespolenia; modyfikacja rekcji zapo¿yczenia z jêzyków obcych;
npol. 1.: skrócenia struktur syntaktycznych przekszta³cenia wska-
ników zespolenia; analityzacja; wariantyzacja stylowa;
npol. 2.: modyfikacja rekcji; nominalizacja analityzacja; skrócenia
struktur syntaktycznych.
5) W kolejnych okresach ewolucji najni¿sze pozycje rangowe zajmuj¹:
rpol. 1.: modyfikacja rekcji;
rpol. 2.: analityzacja wariantyzacja stylowa;
npol. 1.: nominalizacja modalizacja parentetyzacja modyfikacja
rekcji zapo¿yczenia z jêzyków obcych;
npol. 2.: modalizacja parentetyzacja.
503

#1615
Tabela 73
Okresy w rozwoju systemu sk³adniowego £¹cznie
Hie-
Tendencje 1. XVI/XVII 2. XVII/XVIII 3. XIX 4. XX liczba wyk³./
Lp. rar-
rozwojowe liczba liczba liczba liczba ranga
chia
wyk³./ranga wyk³./ranga wyk³./ranga wyk³./ranga rednia
1. Kompletacja 39/II 17/II 7/III 10/II 73/II II
2. Repartycja 50/I 19/I 11/I 8/II 88/I I
3. Ekonomizacja 14/IV 16/III 13/I 12/I 55/II III
4. Nobilitacja 29/III 14/III 9/II 8/III 60/III III
132 66 40 38 276
W odniesieniu do oddzia³ywania g³ównych tendencji rozwojowych jê-

zyka nasuwaj¹ siê nastêpuj¹ce konstatacje:
1) W ca³ym ci¹gu ewolucji sk³adni literackiej polszczyzny ogólnej ko-
lejne okresy charakteryzuj¹ siê malej¹cymi liczbami wyk³adników tendencji
rozwojowych: rpol. 1. 132, rpol. 2. 66, npol. 1. 40, npol. 2. 38;
wiadczy to bez w¹tpienia o zmniejszaj¹cym siê sukcesywnie stopniu in-
tensywnoci zmian sk³adniowych.
2) Dane powy¿sze w powi¹zaniu z danymi dotycz¹cymi uk³adu ogól-
nych procesów rozwojowych pozwalaj¹ na stwierdzenie, ¿e najintensyw-
niejsze przekszta³cenia systemu sk³adniowego polszczyzny dokonywa³y siê
w okresie rpol. 1. (XVI w. 1. po³owa XVII w.); w tym kontekcie okres
ostatni npol. 2. (XX w.) prezentuje siê jako faza przekszta³ceñ najmniej
intensywnych (obni¿enia aktywnoci g³ównych procesów rozwojowych);
okresy rodkowe rpol. 2., npol. 1. zajmuj¹ w tym uk³adzie miejsce
porednie.
3) W ca³ym ci¹gu ewolucyjnym prymarn¹ pozycjê zajmuje repartycja
(dominuj¹ca równie¿ w trzech kolejnych okresach rozwoju sk³adni literac-
kiej), co znajduje motywacje w intensywnych procesach semantyzacyjnych,
jeli chodzi o konstrukcje sk³adniowe.
4) Pozycjê drug¹ zajmuje kompletacja; wi¹¿e siê to z jednej strony
z faktem odziedziczenia przez sk³adniê literackiej polszczyzny ogólnej
okrelonego kwantum modeli syntaktycznych z epok nieliterackich: pol-
szczyzny przedpimiennej i przedpolskiej (kwantum stanowi¹cego obszern¹
bazê systemow¹) [zob. VI.], z drugiej za strony wynika to z dominuj¹cej
pozycji procesów dotycz¹cych strukturyzacji wypowiedzenia (doskonal¹-
cych strukturê syntaktyczn¹) do prze³omu XIX i XX w.
504

#1615
5) Pozycjê trzeci¹ w ³¹cznej hierarchii zajmuj¹ ekonomizacja i nobili-
tacja, przy czym trzeba podkreliæ, ¿e ekonomizacja wysuwa siê na plan
pierwszy w epoce nowopolskiej (kiedy s³abn¹ procesy strukturyzacyjne
i system sk³adniowy staje siê wystarczalny do potrzeb komunikacyjnych),
natomiast nobilitacja w ca³ym ci¹gu ewolucyjnym stanowi jedynie t³o dla
pozosta³ych tendencji rozwojowych.
505

#1615
5. PERIODYZACJA ROZWOJU SYSTEMU
SK£ADNIOWEGO LITERACKIEJ
POLSZCZYZNY OGÓLNEJ
Przyjêty w niniejszym podrêczniku podzia³ rozwoju sk³adni literackiej

polszczyzny ogólnej na cztery okresy: rpol. 1. (XVI w. 1. po³owa
XVII w.), rpol. 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.), npol. 1. (XIX w.),
npol. 2. (XX w.) wynika³ z nastêpuj¹cych czynników: uwzglêdnienia ogól-
nej periodyzacji dziejów jêzyka polskiego Z. Klemensiewicza oraz uwzglêd-
nienia cezur, które siê zarysowa³y w ewolucji nurtów stylistyczno-sk³adnio-
wych polszczyzny pisanej283. Dotychczasowa analiza potwierdzi³a s³usz-
noæ przyjêtej periodyzacji, nie wykaza³a jednak, jak te podzia³y zazna-
czaj¹ siê w uk³adzie ogólnych procesów ewolucyjnych oraz g³ównych ten-
dencji rozwojowych jêzyka. Te problemy stanowi¹ przedmiot tej czêci
opracowania. Rejestry zmian szczegó³owych bezporednio nawi¹zuj¹ do
rejestrów zamieszczonych w poprzedniej czêci opisu, dlatego te¿ pomi-
niêto tu szerszy materia³ egzemplifikacyjny.
5.1. Cezura 1.: stpol. rpol. 1. (prze³om XV i XVI w.)
5.1.1. PROCESY, ZMIANY I TENDENCJE WYZNACZAJ¥CE PERIODYZACJÊ
[1.] Strukturyzacja wypowiedzenia

[1.1.] Zastêpstwo funkcji s³owotwórczej przez kazualn¹ w przydawce po-
sesywnej, np. s³owa Nehemiaszowa → s³owa Nehemiasza.
283
Zob. VII.2. G³ówne kierunki rozwoju i cezury periodyzacyjne; VII.3. Dwa nurty stylistycz-
no-sk³adniowe.
506

#1615
[1.2.] Rywalizacja D. i B. w dope³nieniu: schemat stpol. dope³nienie w D.
→ schemat rpol. dope³nienie w D.//B.
[1.3.] Zanik M. w negacji, np. stpol. Nie ma byæ w s¹dzie ani ³aska przyja-
cielska → stpol. Nie masz w s¹dzie ani ³aski przyjacielskiej.
(repartycja)
[1.4.] Funkcjonowanie konstrukcji biernych z siê z podmiotem nieagen-
tywnym od XVI w., np. Przeda³y siê ró¿ne ksiêgi.
(kompletacja)
[1.5.] Pocz¹tek rozwoju zdañ bezpodmiotowych z orzeczeniem w 3. oso-
bie od XVI w., np. Wyjechawszy na targ, wszystko najdzie kupiæ.
[1.6.] Pocz¹tek zanikania w XVI w. zdañ z orzeczeniem eliptycznym wy-
ra¿onym imies³owem biernym na -no, -to bez ³¹cznika, czyli formy osobo-
wej czasownika byæ.
[1.7.] Wyrane zwiêkszenie w XVI w. zakresu zdañ spójnikowych, zwi¹-
zane z dominacj¹ tendencji stylistyczno-sk³adniowej klasycznej, oficjalnej,
ksi¹¿kowej, graficznej.
[1.8.] Rozwój struktur hipotaktycznych wielocz³onowych w okresie rene-
sansu, cile upodrzêdnionych za pomoc¹ precyzyjnych wskaników ze-
spolenia, zwi¹zany z dominacj¹ tendencji stylistyczno-sk³adniowej klasycz-
nej, oficjalnej, ksi¹¿kowej, graficznej.

[3.9.] Zmiany dope³nienia kazualnego w przyimkowe.
[3.10.] Zmiany okolicznika kazualnego w przyimkowy.
[3.11.] Zmiany przydawki kazualnej w okrelenie przyimkowe.
[3.12.] Zmiany bezprzyimkowych po³¹czeñ rekcyjno-walencyjnych w po-
³¹czenia przyimkowe.
[3.13.] Uniwersalna ekspansywnoæ pewnych wyra¿eñ przyimkowych
507

#1615
w XVI w., np. z + D., od + D., do + D., na + B., w ró¿nego typu tekstach
pisanych.
[3.14.] Zasadnicza uniwersalna zmiana na granicy stpol. i rpol.: k → p + k
(kazus → przyimek + kazus).
[6.] Modyfikacja rekcji

[6.15.] Bardzo liczne zmiany rekcji determinowane tendencj¹ do specjali-
zacji semantycznej.
[6.16.] Utrata lub pozyskiwanie przez czasowniki tranzytywnoci w zwi¹zku
(w wyniku) ze zmianami rekcji.

[7.17.] Umiarkowana krotnoæ zdañ z³o¿onych jako wynik tendencji do
sk³adni klasycznej, oficjalnej, ksi¹¿kowej, graficznej.
[7.18.] Oszczêdnoæ i wystarczalnoæ rodków jêzykowych w zdaniu jako
wynik tendencji do sk³adni klasycznej, oficjalnej, ksi¹¿kowej, graficznej.

[8.19.] ACI konstrukcje accusativus cum infinitivo wystêpuj¹ce w XV w.,
od XVI w. znacznie czêciej stosowane w zwi¹zku ze zwiêkszon¹ znajo-
moci¹ ³aciny.

[9.20.] Postêpuj¹ca w XVI w. funkcjonalna specjalizacja niektórych staro-
polskich wskaników zespolenia.
(repartycja)
[9.21.] Dobór najlepszych funkcjonalnie i stylistycznie wskaników zespo-
lenia w wyniku polemik poprawnociowych (dzia³alnoæ kodyfikacyjna).
508

#1615
[10.22.] cieranie siê dwóch nurtów stylistyczno-sk³adniowych: rodzime-
go, oralnego, potocznego, kolokwialnego oraz klasycznego, graficznego,
oficjalnego, ksi¹¿kowego.
[10.23.] Zmiany szyku czêci zdania: stpol. P(odmiot) + D(ope³nienie),
P(rzydawka), O(kolicznik) + O(rzeczenie) → rpol. P(odmiot) + O(rzecze-
nie) + D(ope³nienie), P(rzydawka), O(kolicznik).
[10.24.] Syndetycznoæ (spójnikowoæ) i asyndetycznoæ (bezspójnikowoæ)
struktur sk³adniowych stpol. asyndetycznoæ : rpol. syndetycznoæ.
[10.25.] Parataktycznoæ (wspó³rzêdnoæ) i hipotaktycznoæ (podrzêdnoæ)
struktur sk³adniowych stpol. parataktycznoæ : rpol. hipotaktycznoæ.
Dane dotycz¹ce uk³adu procesów i zmian ewolucyjnych oraz tendencji

rozwojowych zawieraj¹ tabele 74 i 75.
Tabela 74
Zmiany Ranga procesów Tendencje rozwojowe – wskaniki
Lp. Procesy ogólne
szczegó³owe ogólnych zakresu oddzia³ywania
1. Strukturyzacja 8 I komp. 6x, rep. 7x, ek. 1x
wypowiedzenia
3. Analityzacja toku 6 II komp. 6x, rep. 6x
sk³adniowego
6. Modyfikacja rekcji 2 IV komp. 2x, rep. 2x
7. Skrócenia struktur 2 IV rep. 2x, nob. 2x
syntaktycznych
8. Zapo¿yczenia 1 IV komp. 1x, rep. 1x, nob. 1x
z jêzyków obcych
9. Przekszta³cenia 2 IV rep. 1x, nob. 1x
wskaników
zespolenia
10. Wariantyzacja 4 III komp. 2x, rep. 4x, nob. 4x
stylowa
25
509

#1615
Tabela 75

2. Repartycja 23x I
3. Ekonomizacja 1x IV
Granicê miêdzy sk³adni¹ epoki stpol. a sk³adni¹ okresu rpol. 1. wyzna-

cza w sumie 25 zmian szczegó³owych. W ich obrêbie dominuj¹ te, które
dotycz¹ strukturyzacji wypowiedzenia (8 zmian), ulegaj¹cego dynamicz-
nym przekszta³ceniom na prze³omie obu tych epok (stpol./rpol.). Ponadto
istotne s¹ przede wszystkim zmiany zwi¹zane z analityzacj¹ toku sk³adnio-
wego (6 zmian), polegaj¹ce g³ównie na zastêpowaniu struktur kazualnych
strukturami przyimkowymi i prowadz¹ce do semantyzacji linearnej. Wresz-
cie na trzecim miejscu trzeba wymieniæ wariantyzacjê stylow¹ (4 zmiany),
która ³¹czy siê z konkurowaniem w tekstach pisanych dwóch nurtów: ro-
dzimego (oralnego, potocznego, kolokwialnego) oraz klasycznego (graficz-
nego, oficjalnego, ksi¹¿kowego). Pozosta³e procesy ewolucyjne stanowi¹
przy tej cezurze t³o (modyfikacje rekcji, skrócenia struktur syntaktycznych,
zapo¿yczenia z jêzyków obcych, przekszta³cenia wskaników zespolenia);
trzy z nich (nominalizacja, modalizacja, parentetyzacja) w ogóle w tym
wypadku nie pe³ni¹ funkcji diakrytycznej.
Sporód g³ównych tendencji rozwojowych jêzyka istotne s¹ przede
wszystkim wyk³adniki repartycji i kompletacji, co cile ³¹czy siê z jako-
ci¹ procesów ewolucyjnych.
5.2. Cezura 2.: rpol. 1. rpol. 2. (XVI w. 1. po³owa XVII w./

/2. po³owa XVII w. XVIII w.)

[1.1.] Ewolucja schematu negacji:
XVI w.: nie ma¿ → nie masz + D.;
koniec XVII w.: nie ma + D.
510

#1615
[1.2.] Rozwój zdañ bezpodmiotowych:
XVI w.: orzeczenie w 3. osobie trybu oznajmuj¹cego, np. Wszystko
najdzie kupiæ;
XVII w.: orzeczenie w 2. osobie trybu oznajmuj¹cego, np. Z³emu nie
wygodzisz.
[1.3.] Pocz¹tek w 2. po³owie XVII w. i w XVIII w. intensywnej fazy zani-
kania kazualnych (syntetycznych) form okolicznika, chocia¿ przez ca³y ten
okres ilociowo dominuj¹ jeszcze formy syntetyczne.
[1.4.] Prze³om (XVII/XVIII w.) w problemach z konstrukcjami w stronie
biernej przestaje istnieæ konflikt miêdzy kategori¹ strony biernej i katego-
ri¹ bezpodmiotowoci, poniewa¿ konstrukcje typu kopie siê funkcjonalnie za-
czynaj¹ oznaczaæ bezpodmiotowoæ, a formy zakoñczone na -ny, -na, -ne,
-ty, -ta, -te biernoæ.
(repartycja)
[1.5.] Dominacja ilociowo-zakresowa kazualnych (syntetycznych) okre-
leñ przydawkowych w XVIII w., co oznacza regres w stosunku do proce-
sów analityzacji rozpoczêtych w XVI w.
(ekonomizacja)

[7.6.] Zwiêkszenie aktywnoci oralnej tendencji stylistyczno-sk³adniowej
w tekstach pisanych nawrót do zdañ bardzo wielokrotnie z³o¿onych; prze-
ciwstawnoæ wobec rygoryzmu stylistyczno-sk³adniowego zapocz¹tkowa-
nego w XVI w.
(repartycja, ekonomizacja, nobilitacja)
[7.7.] Nawrót do redundancji rodków jêzykowych w zdaniu; przeciwstaw-
noæ wobec rygoryzmu stylistyczno-sk³adniowego zapocz¹tkowanego
w XVI w.

[8.8.] Faza pocz¹tkuj¹ca zanikanie w XVIII w. zdañ anaforycznych, roz-
poczynaj¹cych siê od jen¿e, który, co, gdzie, podtrzymywanych przez wp³yw
³aciny, co wi¹¿e siê z rozwojem struktur hipotaktycznych.
511

#1615
[9.9.] Dalsza intensyfikacja procesu ograniczania wielofunkcyjnoci wska-
ników zespolenia, np.:
ni¿ czasowe, stopnia i miary → stopnia i miary,
by dope³niaj¹ce, modalne → dope³niaj¹ce,
lub(o) roz³¹czne, przyzwalaj¹ce → lub roz³¹czne, lubo przyzwalaj¹ce.
(repartycja)

[10.10.] Zwiêkszenie aktywnoci (→ dominacja) tendencji stylistyczno-
-sk³adniowej rodzimej, oralnej, potocznej, kolokwialnej w tekstach pisanych.

Tabela 76
Tendencje rozwojowe
Zmiany Ranga
Lp. Procesy ogólne – wskaniki zakresu
szczegó³owe procesów
oddzia³ywania
wypowiedzenia
7. Skrócenia struktur 2 II rep. 2x, ek. 2x, nob. 2x
syntaktycznych
8. Zapo¿yczenia z jêzyków 1 II rep. 1x, ek. 1x
obcych
9. Przekszta³cenia 1 II rep. 1x
10. Wariantyzacja stylowa 1 II rep. 1x, ek. 1x, nob. 1x
10
Tabela 77
1. Kompletacja 3x III
2. Repartycja 8x I
3. Ekonomizacja 6x III
512

#1615
Granicê miêdzy sk³adni¹ 1. okresu rpol. a sk³adni¹ 2. okresu rpol.
wyznacza ³¹cznie 10 zmian szczegó³owych. Jest to wiêc cezura o wiele
mniej wyrazista ni¿ miêdzy epok¹ staropolsk¹ a epok¹ redniopolsk¹, jest
to zarazem co ju¿ podkrelano cezura oddzielaj¹ca okres bardzo dyna-
micznych zmian sk³adniowych, tj. okres rpol. 1., od okresu, w którym te
zmiany wyranie spowolnia³y. Zrozumia³a jest zatem znacznie mniejsza
liczba wyznaczników tej cezury, wród których bardzo wyranie zaznacza
siê jedynie grupa zmian dotycz¹cych strukturyzacji wypowiedzenia (³¹cz-
nie 5). Jest rzecz¹ charakterystyczn¹, ¿e a¿ po³owa sporód ogólnych proce-
sów ewolucyjnych (nominalizacja, analityzacja, modalizacja, parentetyza-
cja, modyfikacja rekcji) nie pe³ni w tym wypadku funkcji diakrytycznych.
Sporód g³ównych tendencji rozwojowych jêzyka przy tej cezurze na
plan pierwszy wysuwaj¹ siê wyk³adniki repartycji (podobnie jak przy ce-
zurze poprzedniej), co wi¹¿e siê ze sta³ymi procesami semantyzacji struk-
tur sk³adniowych. Na miejscu drugim w hierarchii sytuuj¹ siê wyk³adniki
ekonomizacji, co w czêci znajduje uwarunkowania w nawrocie do oral-
noci, potocznoci i emocjonalnoci tekstów pisanych w okresie rpol. 2.
5.3. Cezura 3.: rpol. 2. npol. 1. (prze³om XVIII i XIX w.)

[1.1.] Rywalizacja D. i B. w dope³nieniu: rpol. dope³nienie w D./B.
→ npol. dope³nienie w B.
[1.2.] Ewolucja sk³adniowa liczebnika od prze³omu XVIII/XIX w. zaczyna
przewa¿aæ sk³adnia rz¹du.
[1.3.] Ostateczny rozdzia³ w XIX w. miêdzy konstrukcjami bezpodmioto-
wymi i biernymi:
formy zakoñczone na -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te oznaczaj¹ stronê biern¹;
konstrukcje z siê typu: ziemia siê kopie wyra¿aj¹ zdania bezpodmiotowe.
(repartycja)
[1.4.] Zanikanie zdañ bez³¹cznikowych w sk³adni zdañ z³o¿onych pisa-
ny jêzyk literacki w XIX w. intensywnie uzupe³nia elipsy ³¹czników.
513

#1615
[1.5.] Ostatnia faza zanikania zdañ z orzeczeniem eliptycznym wyra¿onym
za pomoc¹ imies³owu biernego na -no, -to bez ³¹cznika, czyli bez formy
osobowej czasownika byæ pisany jêzyk literacki w XIX w. intensywnie
uzupe³nia te elipsy.
[1.6.] Zanik konstrukcji ACI w tekstach pisanych na prze³omie XVIII/XIX
i w XIX w.
(ekonomizacja)
[1.7.] Ewolucja zwi¹zku zgody w zwi¹zku g³ównym stabilizuje siê zgo-
da formalna zamiast zgody realnoznaczeniowej, np. szlachta poszli
→ szlachta posz³a (proces postêpuje przez ca³y XIX w.).
[1.8.] Stabilizacja zgody formalnej zamiast realnoznaczeniowej w konstruk-
cjach typu: pan(i) + 2. os. → pan(i) + 3. os., np. Pan musia³e siê zdziwiæ
→ Pan musia³ siê zdziwiæ w XVI w. te konstrukcje by³y traktowane jako
honoryfikatywne, w XIX w. funkcjonuj¹ ju¿ tylko jako poufa³e i dlatego
wychodz¹ z u¿ycia w jêzyku literackim.
[1.9.] Zmiana formy orzeczenia w zdaniach z³o¿onych celowych i innych
zdaniach zaczynaj¹cych siê od spójników (a-¿e)by, i¿by, byle pierwotne
formy imies³owu czasu przesz³ego czynnego zakoñczonego na -³, -³a, -³o
zostaj¹ zast¹pione w XIX w. formami bezokolicznika, np. Przyszed³em,
abym zobaczy³ dom → Przyszed³em, aby zobaczyæ dom → Przyszed³em
zobaczyæ dom.
[1.10.] Wzmacnianie upodrzêdnienia imies³owowego równowa¿nika zda-
nia w XIX w.
[1.11.] Ustabilizowanie siê w XIX w. ostatecznej formy przypadka orzecz-
nika rzeczowny w N., przymiotny w M.

[2.12.] W ci¹gu ca³ego XIX w. powolna, ale sta³a nominalizacja, przede
wszystkim w tekstach prasowych, polegaj¹ca na wzrocie liczby rzeczow-
ników (55% → 57%) oraz na zmniejszaniu siê liczby czasowników (25,5%
→ 21,5%) i przymiotników (16% → 15%).
514

#1615
[3.13.] Wyrany wzrost liczby analitycznych zwi¹zków dope³nieniowych
w XIX w.
[3.14.] Wyrany wzrost liczby analitycznych zwi¹zków z przydawk¹
w XIX w.
[3.15.] Wyrany wzrost liczby analitycznych zwi¹zków z okolicznikiem w XIX w.

[4.16.] Zmniejszanie siê tekstowego zakresu zdañ o charakterze modalnym
(roz³¹czne, warunkowe) w ci¹gu XIX w.

[5.17.] Zmniejszanie siê tekstowego zakresu wyk³adników parentetyzacji
w ci¹gu XIX w. [por. Skrócenia struktur syntaktycznych].

[7.18.] Zanikanie w XIX w. bardzo d³ugich, wielokrotnie z³o¿onych, baro-
kowych zdañ w tekstach pisanych.
[7.19.] Zanikanie elips i nadmiernych emocjonalnych skrótów struktur syn-
taktycznych w tekstach pisanych.
[7.20.] Zanikanie anakolutów sk³adniowych w tekstach pisanych.
[7.21.] Zanikanie eliptycznych przeczeñ tylko z jedn¹ negacj¹ w tekstach pi-
sanych.

[9.22.] Ograniczanie niedok³adnych po³¹czeñ sk³adniowych, np. ten co
→ ten który; takie gdzie → takie → w których; tyle jak → tyle ile.
515

#1615
[9.23.] Specjalizacja funkcjonalna przyimków jako wskaników zespole-
nia, np. dla okolicznik przyczyny, od dope³nienie sprawcy, za oko-
licznik przyczyny i akcesoryjny.
[9.24.] Specjalizacja funkcjonalna spójników jako wskaników zespolenia,
np. co w funkcji przeciwstawnej; gdyby w funkcji skoro, poniewa¿, ¿e; ile
w funkcji jako ¿e, skoro; oraz w funkcji tak¿e, zarazem, wraz.

[10.25.] Rozdzia³ w sk³adni tekstów pisanych dwóch norm: rodzimej, oral-
nej, potocznej, kolokwialnej oraz klasycznej, graficznej, oficjalnej, ksi¹¿-
kowej; wyrana dominacja zakresowa w 2. po³owie XIX w. normy gra-
ficznej, ksi¹¿kowej.

Tabela 78
Zmiany Ranga Tendencje rozwojowe – wskaniki
Lp. Procesy ogólne
szczegó³owe procesów zakresu oddzia³ywania
wypowiedzenia
2. Nominalizacja toku 1 III ek. 1x, nob. 1x
sk³adniowego
3. Analityzacja toku 3 II rep. 3x, nob. 3x
sk³adniowego
4. Modalizacja toku 1 III rep. 1x, ek. 1x
sk³adniowego
5. Parentetyzacja toku 1 III rep. 1x, ek. 1x
sk³adniowego
7. Skrócenia struktur 4 II ek. 4x, nob. 4x
syntaktycznych
9. Przekszta³cenia 3 II komp. 3x, rep. 3x
10. Wariantyzacja stylowa 1 III komp. 1x, rep. 1x
25
516

#1615
Tabela 79
2. Repartycja 18x I
3. Ekonomizacja 11x II
Granicê miêdzy sk³adni¹ okresu rpol. 2. a sk³adni¹ okresu npol. 1.

wyznacza ³¹cznie 25 zmian szczegó³owych, tyle samo co przy cezurze stpol.
rpol. 1. Jest to wiêc cezura wyznaczona wyranie. Równie¿ w tym
wypadku g³ówn¹ rolê odgrywaj¹ zmiany dotycz¹ce strukturyzacji wypo-
wiedzenia (w sumie 11), a wspomagaj¹ je procesy skróceñ struktur syn-
taktycznych, analityzacji toku sk³adniowego oraz przekszta³ceñ wskani-
ków zespolenia. S³abiej zaznaczone s¹ zmiany w zakresie nominalizacji,
modalizacji, parentetyzacji i wariantyzacji stylowej, a pozbawione funkcji
diakrytycznej s¹ w tym wypadku procesy modyfikacji rekcji i zapo¿ycza-
nia rodków sk³adniowych z jêzyków obcych.
Jeli chodzi o g³ówne tendencje rozwojowe jêzyka, to w najwiêkszym
zakresie ró¿nicuj¹ sk³adniê okresu rpol. 2. i npol. 1. wyk³adniki reparty-
cji, wspomagane przez wyk³adniki kompletacji i ekonomizacji. We w³a-
ciwy sposób oddaje to rozgraniczenie dwóch norm: pisanej i mówionej
odmiany jêzyka w pisanych tekstach polszczyzny XIX wieku.
5.4. Cezura 4.: npol. 1. npol. 2. (prze³om XIX i XX w.)

[2.1.] Intensywne procesy nominalizacji sk³adni tekstów za pomoc¹ trans-
pozycyjnych rzeczowników odczasownikowych; rzeczownikowych trans-
pozycyjnych derywatów odprzymiotnikowych; po³¹czeñ, w których przy-
dawka jest wynikiem ci¹gniêcia ca³ego zdania, np. proces wodowania stat-
ku, nie czuæ obra¿eñ, ci¹galnoæ sk³adek, d¹¿enia roszczeniowe.
517

#1615
[3.2.] Dominacja tekstowa po³¹czeñ analitycznych z przyimkami nad kon-
strukcjami kauzatywnymi, np. doczekaæ do czego, oddanie dla sprawy,
mo¿liwoci do czego.
[3.3.] Nowe analogiczne po³¹czenia analityczne, np. protokó³ z czego, abs-
tynencja od czego.
[3.4.] Seryjnoæ modeli po³¹czeñ z przyimkami, np. apel o + B., wniosek
o + B., negocjacje o + Msc., wyst¹pienie o + B., debata o + Msc.
[3.5.] Analityzacja predykatu peryfrastyczne orzeczenia charakterystyczne
szczególnie dla stylu urzêdowego, np. przeprowadzaæ badania, uskutecz-
niaæ wyp³atê, dokonaæ kidnapingu.

[4.6.] Znaczny wzrost ilociowy i jakociowy modalizatorów: bezpored-
nie apostrofy do odbiorcy (np. mo¿esz mieæ pewnoæ), leksemy potwier-
dzaj¹ce prawdziwoæ s¹dów (np. prawdziwy, naprawdê, pewnoæ), lekse-
my narzucaj¹ce s¹dy (np. trzeba, nale¿y, byæ mo¿e, powinnimy), formy
gramatyczne wprowadzaj¹ce uto¿samianie siê z odbiorc¹ (np. robimy ra-
zem, my, nasze), kategorie gramatyczne (np. tryby); modalizatory leksy-
kalne, gramatyczne, epistemiczne, deontyczne, emocjonalno-oceniaj¹ce
wystêpuj¹ce szczególnie czêsto w tekstach agitacyjnych, propagandowych,
reklamowych.

[5.7.] Wzrost rejestru funkcji elementów parentetycznych: objaniaj¹co-
-uszczegó³owiaj¹ca, koryguj¹co-ucilaj¹ca, wartociuj¹co-oceniaj¹ca, fa-
tyczno-impresywna, metatekstowa.
[6.] Modyfikacja rekcji

[6.8.] Analogia semantyczno-syntaktyczna, np. replikowaæ co (zamiast na
co), bo: prostowaæ, dementowaæ co.
518

#1615
[6.9.] Synonimia semantyczno-syntaktyczna, np. obci¹¿aæ za co, bo: winiæ za co.
(ekonomizacja)
[6.10.] Grupy leksykalno-sk³adniowe o takiej samej rekcji, np. szacunek,
respekt, podziw dla kogo → pob³a¿anie, poszanowanie, litoæ dla kogo (gru-
pa nazw uczuæ).
[6.11.] Ró¿nicowanie znaczeniowe pierwotnych dubletów sk³adniowych,
np. oburzony na kogo : oburzony czym; dotkn¹æ co : dotkn¹æ czego.
(repartycja)
[6.12.] Poszerzenia i zawê¿enia ³¹czliwoci sk³adniowej, np. dopominaæ
siê czego → o co; obsadzaæ co kim → obsadzaæ co.
(kompletacja, repartycja, ekonomizacja)

[8.13.] Kalki syntaktyczne z jêzyka niemieckiego (np. ubraæ sukniê), ro-
syjskiego (np. braæ siê za robotê, odnonie czego).
(kompletacja)
[8.14.] Produktywne schematy sk³adniowe, wymuszone przez nowe za-
po¿yczenia leksykalno-semantyczne, np. (z)resetowaæ, (z)bindowaæ, (a)te-
stowaæ, anarchizowaæ co (B.).
(kompletacja)

[9.15.] Nowe zró¿nicowania wspólnofunkcyjnych wskaników zespolenia,
np. dla czego funkcja po¿ytku, na co funkcja przeznaczenia, z czego
funkcja przyczyny wewnêtrznej, od czego funkcja przyczyny zewnêtrznej.
(repartycja)

[10.16.] Odrodzenie siê w 2. po³owie XX w. tendencji stylistyczno-sk³ad-
niowej rodzimej, oralnej, potocznej, kolokwialnej, emocjonalnej, subkul-
turowej w tekstach pisanych.

519

#1615
Tabela 80
Zmiany Ranga Tendencje rozwojowe – wskaniki
Lp. Procesy ogólne
szczegó³owe procesów zakresu oddzia³ywania
2. Nominalizacja toku 1 III ek. 1x, nob. 1x
sk³adniowego
3. Analityzacja toku 4 I komp. 3x, rep. 2x, ek. 1x, nob. 3x
sk³adniowego
4. Modalizacja toku 1 III komp. 1x, rep. 1x
sk³adniowego
5. Parentetyzacja toku 1 III komp. 1x, rep. 1x
sk³adniowego
6. Modyfikacja rekcji 5 I komp. 2x, rep. 3x, ek. 3x
8. Zapo¿yczenia 2 II komp. 2x
z jêzyków obcych
9. Przekszta³cenia 1 III rep. 1x
10. Wariantyzacja stylowa 1 III rep. 1x, ek. 1x, nob. 1x
16
Tabela 81
1. Kompletacja 9x I
2. Repartycja 9x I
3. Ekonomizacja 6x II
Granicê miêdzy sk³adni¹ okresu npol. 1. a sk³adni¹ okresu npol. 2. wy-

znacza ³¹cznie 16 zmian szczegó³owych, jest to wiêc cezura jednoznacz-
nie wyznaczona. Najwa¿niejsze w tym wypadku s¹ zmiany z zakresu ana-
lityzacji toku sk³adniowego oraz modyfikacji rekcji i po³¹czeñ leksykalno-
-sk³adniowych, które w XX w. wystêpuj¹ znacznie bardziej intensywnie
ni¿ w XIX w. Niediakrytyczne s¹ przy tej cezurze jedynie procesy struk-
turyzacyjne, które w XX w. de facto zanikaj¹. Wszystkie pozosta³e ogólne
procesy ewolucyjne potwierdzaj¹ zasadnoæ cezury w rozwoju sk³adni
literackiej na prze³omie XIX i XX w.
Znajduje to tak¿e dokumentacjê w uk³adzie wyk³adników ogólnych ten-
dencji rozwojowych jêzyka. W zbli¿onym stopniu ta cezura znajduje od-
zwierciedlenie tak w odniesieniu do kompletacji, jak i repartycji, w nieco
mniejszym w odniesieniu do ekonomizacji i nobilitacji.
520

#1615
5.5. Zestawienia zbiorcze
Dane sumaryczne dotycz¹ce periodyzacji rozwoju literackiej polszczy-

zny ogólnej prezentuj¹ tabele 82 i 83.
Tabela 82
Prze³omy okresów rozwoju systemu sk³adniowego
stpol.- rpol. 1.- rpol. 2.- npol. 1.- £¹cznie Hie-
Lp. Procesy ogólne -rpol. 1. -rpol. 2. -npol. 1. -npol. 2. zmiany rar-
zmiany/ zmiany/ zmiany/ zmiany/ szczegó³owe/ chia
/ranga /ranga /ranga /ranga /ranga
1. Strukturyzacja 8/I 5/I 11/I –/– 24/I I
wypowiedzenia
2. Nominalizacja –/– –/– 1/III 1/III 2/III IV
toku sk³.
3. Analityzacja 6/II –/– 3/II 4/I 13/II II
toku sk³.
4. Modalizacja –/– –/– 1/III 1/III 2/III IV
toku sk³.
5. Parentetyzacja –/– –/– 1/III 1/III 2/III IV
toku sk³.
6. Modyfikacja 2/IV –/– –/– 5/I 7/II III
rekcji
7. Skrócenia 2/IV 2/IV 4/II –/– 8/III III
struktur synt.
8. Zapo¿yczenia 1/IV 1/II –/– 2/II 4/III IV
z jêz. obcych
9. Przekszta³cenia 2/IV 1/II 3/II 1/III 7/III III
wsk. zespolenia
10. Wariantyzacja 4/III 1/II 1/III 1/III 7/III III
stylowa
25 10 25 16 76
Tabela 83
Prze³omy okresów rozwoju systemu sk³adniowego
Tendencje stpol.- rpol.1.- rpol. 2.- npol. 1.- £¹cznie Hie-
Lp.
rozwojowe -rpol. 1. -rpol. 2. -npol. 1. -npol. 2. liczba rar-
liczba wyk³./ liczba wyk³./ liczba wyk³./ liczba wyk³./ wyk³./ chia
/ranga /ranga /ranga /ranga /ranga
1. Kompletacja 17/II 3/III 11/II 9/I 40/II II
2. Repartycja 23/I 8/I 18/I 9/I 58/I I
3. Ekonomizacja 1/IV 6/II 11/III 6/II 24/II III
4. Nobilitacja 8/III 3/III 8/III 5/III 24/III III
49 21 48 30 148
521

#1615
Wnioski, które wynikaj¹ z tych sumarycznych zestawieñ, s¹ nastêpuj¹ce:
1) W najwiêkszym zakresie wyznaczniki periodyzacji rozwoju sk³adni
literackiej polszczyzny ogólnej wystêpuj¹ w sferze procesów strukturyza-
cji wypowiedzenia w odniesieniu do trzech cezur: stpol. rpol. 1., rpol. 1.
rpol. 2., rpol. 2. npol. 1.; ³¹cznie 24 zmiany szczegó³owe s¹ wyznacz-
nikami periodyzacyjnymi, co w tym kontekcie wysuwa procesy struk-
turyzacji wypowiedzenia na plan pierwszy.
2) Wyznaczniki wszystkich cezur periodyzacyjnych wystêpuj¹ jedynie
w dwóch sferach ogólnych procesów rozwojowych dotycz¹cych prze-
kszta³ceñ wskaników zespolenia oraz wariantyzacji stylowej; wiadczy to
o ci¹g³oci zmian w tych zakresach i ich funkcjach diakrytycznych.
3) W hierarchii wyznaczników periodyzacji drugie miejsce (po struk-
turyzacji wypowiedzenia) zajmuj¹ procesy analityzacji toku sk³adniowe-
go, szczególnie wa¿ne przy wyznaczaniu cezur nowszych okresów: rpol. 2.
npol. 1., npol. 1. npol. 2. oraz cezury najstarszej: stpol. rpol. 1.
4) Trzeci¹, co do funkcji periodyzacyjnych, grupê wyznaczników sta-
nowi¹ zmiany dotycz¹ce modyfikacji rekcji i skróceñ struktur syntaktycz-
nych, a grupê czwart¹ zmiany dotycz¹ce nominalizacji, modalizacji, pa-
rentetyzacji toku sk³adniowego oraz zapo¿yczeñ z jêzyków obcych.
5) W sumie wyznaczniki periodyzacji rozwoju sk³adni wystêpuj¹ we
wszystkich 10 sferach ogólnych procesów ewolucyjnych, co jednoczenie
potwierdza zasadnoæ przyjêtych cezur chronologicznych; najmocniej za-
znaczone s¹ cezury: stpol. rpol. 1. (25 wyznaczników) oraz rpol. 2.
npol. 1. (tak¿e 25 wyznaczników), najs³abiej cezura rpol. 1. rpol. 2.
(10 wyznaczników).
6) W najwiêkszym zakresie funkcjami diakrytycznymi, jeli chodzi o pe-
riodyzacjê dziejów sk³adni literackiej, s¹ obdarzone wyk³adniki repartycji
(³¹cznie 58), które prymarn¹ rolê odgrywaj¹ w odniesieniu do wszystkich
zaznaczaj¹cych siê cezur chronologicznych; wynika to z dominacji repar-
tycji wród ogólnych tendencji rozwojowych w wypadku sk³adni jêzyka
polskiego i jej cis³ego zwi¹zku z procesami semantyzacyjnymi.
7) Podobnie kompletacja i jej wyk³adniki zaznaczaj¹ wszystkie cezury
periodyzacyjne, jednak¿e liczba tych wyk³adników jest mniejsza (³¹cznie
40) ni¿ to jest w wypadku repartycji; odzwierciedla to we w³aciwy spo-
sób rolê przekszta³ceñ kompletacyjnych (uzupe³niaj¹cych zasób rodków)
w ewolucji sk³adni literackiej polszczyzny ogólnej.
522

#1615
8) Wyk³adniki ekonomizacji i nobilitacji odgrywaj¹ mniejsz¹ rolê w od-
niesieniu do cezur periodyzacyjnych ze wzglêdu na ich mniejsz¹ liczbê
(po 24); trzeba jednak podkreliæ, ¿e w obu wypadkach zaznaczaj¹ce siê
cezury znajduj¹ w nich pe³ne potwierdzenie.
9) £¹cznie wyk³adniki periodyzacji obejmuj¹ wszystkie podstawowe ten-
dencje rozwojowe (kompletacja, repartycja, ekonomizacja, nobilitacja); naj-
mocniej zaznaczone s¹ cezury: stpol. rpol. 1. (49 wyk³adników) oraz
rpol. 2. npol. 1. (48 wyk³adników).
10) Przyjête cezury periodyzacyjne znajduj¹ pe³ne uzasadnienie zarów-
no w uk³adzie zmian szczegó³owych, zachodz¹cych w obrêbie ogólnych
procesów ewolucyjnych, jak i w rozk³adzie wyk³adników g³ównych ten-
dencji rozwojowych.
523

#1615
6. ZAKOÑCZENIE
Rozwój systemu (podsystemu) sk³adniowego przebiega zgodnie z ogól-

nymi prawid³owociami ewolucji jêzyka polskiego. W historii polskiej
sk³adni bardzo wyranie zaznaczaj¹ siê dwie cezury chronologiczne, bêd¹ce
zarazem granicami czasowymi miêdzy epok¹ staropolsk¹ a redniopolsk¹
(prze³om XV i XVI w.) oraz z niewielkim przesuniêciem czasowym
miêdzy epok¹ redniopolsk¹ a nowopolsk¹ (prze³om XVIII i XIX w.).
W tym kontekcie epokê staropolsk¹ nale¿y ujmowaæ jako fazê dziedzi-
czenia i stabilizowania podstawy systemu sk³adniowego, stanowi¹cej bez-
poredni¹ kontynuacjê stanu przedpolskiego (pras³owiañskiego i praindo-
europejskiego). Epoka redniopolska to faza strukturyzacji sk³adni, g³ów-
na faza kszta³towania siê i przekszta³cania polskich modeli syntaktycznych,
przede wszystkim w odniesieniu do wypowiedzeñ hipotaktycznych i na-
wi¹zañ ponadzdaniowych (tekstowych). Epokê nowopolsk¹ nale¿y uznaæ
za fazê kszta³towania siê normy syntaktycznej jêzyka polskiego, z uwzglêd-
nieniem jego zró¿nicowania na odmianê pisan¹ i odmianê mówion¹, oraz
doskonalenia siê kategorii syntaktycznych i operacji tekstotwórczych pod
wzglêdem wystarczalnoci, wyrazistoci i ekspresywnoci rodków sk³ad-
niowych z punktu widzenia potrzeb komunikacyjnych u¿ytkowników
jêzyka.
W historii sk³adni literackiej polszczyzny ogólnej, któr¹ rozpoczynamy
od wieku XVI, wyrane s¹ jeszcze dwie cezury chronologiczne, dziel¹ce
wraz z wczeniejszymi ostatnie piêæsetlecie na cztery okresy: rpol. 1.
(XVI w. 1. po³owa XVII w.), rpol. 2. (2. po³owa XVII w. XVIII w.),
npol. 1. (XIX w.), npol. 2. (XX w.). Wszystkie te cezury, a zarazem wyró¿-
nione za ich pomoc¹ okresy, maj¹ w³asn¹ specyfikê, znajduj¹ swe wyznacz-
niki i wyk³adniki w uk³adzie ogólnych procesów ewolucyjnych, zmian
szczegó³owych oraz g³ównych tendencji rozwojowych jêzyka.
524

#1615
Ogólne procesy ewolucyjne to: strukturyzacja wypowiedzenia kszta³to-
wanie siê modeli syntaktycznych; nominalizacja toku sk³adniowego; anali-
tyzacja toku sk³adniowego; modalizacja toku sk³adniowego; parentetyza-
cja toku sk³adniowego; modyfikacja rekcji i po³¹czeñ leksykalno-sk³adnio-
wych; skrócenia struktur syntaktycznych; zapo¿yczenia z jêzyków obcych;
przekszta³cenia wskaników zespolenia; wariantyzacja stylowa. Zmiany
szczegó³owe, zachodz¹ce w ich obrêbie, s¹ spowodowane g³ównymi ten-
dencjami rozwojowymi jêzyka, którymi s¹: kompletacja, repartycja, eko-
nomizacja, nobilitacja, wywo³uj¹c zarazem mobilnoæ tych tendencji.
Przez ca³y cykl rozwojowy polszczyzny literackiej (pisanej) przewijaj¹
siê dwa nurty stylistyczno-sk³adniowe: pierwotny rodzimy, oralny, po-
toczny, kolokwialny oraz wtórny klasyczny, pisany, ksi¹¿kowy, oficjal-
ny, daj¹c zarazem podstawy rozwoju stylu niskiego i wysokiego, determi-
nuj¹c opozycyjne kategorie rubasznoci i retorycznoci, rodzimoci i kla-
sycznoci, prostoty i ozdobnoci, codziennoci i hieratycznoci. Wzajem-
ne relacje tych nurtów (dominacja, symbioza, destrukcja) nak³adaj¹ siê na
mechanizmy rozwoju systemu sk³adniowego, wzbogacaj¹ charakterystykê
kolejnych okresów i dodatkowo motywuj¹ zaznaczaj¹ce siê cezury chro-
nologiczne. Znajduj¹ te dwa nurty odzwierciedlenie zarówno w tekstach
artystycznych, jak i w tekstach utylitarnych. Znajduj¹ one motywacje w kon-
wencjach estetycznych i kierunkach artystycznych, charakterystycznych dla
kolejnych epok w dziejach kultury.
Zasadnicze znaczenie dla ewolucji sk³adni jêzyka polskiego mia³o pi-
smo. Rozwój ró¿norakich gatunków wypowiedzi pisanej, kszta³towanie siê
literackiej odmiany polszczyzny maj¹cej ponadregionalny zakres i jedno-
lit¹ normê, umo¿liwi³ pojawienie siê na naszym gruncie przejawów pisa-
nego, ksi¹¿kowego, oficjalnego nurtu stylistyczno-sk³adniowego, zasadni-
cze przekszta³cenia parataksy i zw³aszcza hipotaksy, gramatykalizacjê
i linearyzacjê toku sk³adniowego, poddanie sk³adni rygorom logiki oraz
poddanie interpunkcji rygorom sk³adni.
Kultura publicznej komunikacji w Polsce czasów nowo¿ytnych
(XVIXX w.) opiera siê na sprawnoci sk³adni pisanej odmiany jêzyka.
Poszczególne grupy spo³eczne bra³y w tej komunikacji udzia³ w takim stop-
niu, w jakim by³y w stanie formu³owaæ poprawnie i sprawnie teksty pisa-
ne. W tym te¿ zawiera siê istota rozwoju sk³adniowo-stylistycznego lite-
rackiej polszczyzny ogólnej.
525

#1615
BIBLIOGRAFIA
I. Bajerowa, Kszta³towanie siê systemu polskiego jêzyka literackiego w XVIII wieku,

Wroc³aw 1964.
, O zaniku samog³osek pochylonych. Pok³osie dyskusji, Katowice 1978.
, Polski jêzyk ogólny XIX w. Stan i ewolucja, t. I: Ortografia, fonologia z fonety-
k¹, morfonologia, Katowice 1986; t. II: Fleksja, Katowice 1992.
, Polski jêzyk ogólny XIX w. Stan i ewolucja, t. III: Sk³adnia. Synteza, Katowice
2000.
, Próba sformu³owania kilku praw ewolucji jêzyka (na materia³ach z historii
polskiego jêzyka literackiego), Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jêzyko-
znawczego 1965, XXIII, s. 125142.
, Rola zwi¹zku formy z funkcj¹ w ewolucji polskiego jêzyka literackiego, Biule-
tyn Polskiego Towarzystwa Jêzykoznawczego 1968, XXVI, s. 101120.
, Strukturalna interpretacja historii jêzyka, Jêzyk Polski 1969, z. 2, s. 81103.
, Zarys historii jêzyka polskiego 19392000, Warszawa 2003.
I. Bajerowa (red.), Jêzyk polski czasu drugiej wojny wiatowej (19391945),
Warszawa 1996.
Cz. Bartula, Elementy pras³owiañskie zdania z³o¿onego w jêzyku staro-cerkiew-
no-s³owiañskim [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 4: Jêzyko-
znawstwo, Warszawa 1972, s. 512.
, O dwu zapomnianych konstrukcjach sk³adni staropolskiej. 1. Constructio ad
sensum. 2. Orzecznik rzeczowny w mianowniku [w:] W s³u¿bie nauce i szkole.
Ksiêga pami¹tkowa powiêcona Profesorowi dr. Zenonowi Klemensiewi-
czowi, Warszawa 1970, s. 155162.
, Podstawowe wiadomoci z gramatyki staro-cerkiewno-s³owiañskiej, Warszawa
1994.
, Z badañ nad sk³adni¹ polsk¹ na tle porównawczym, Kielce 1981.
, Z problematyki badañ nad sk³adni¹ historyczn¹ jêzyka polskiego na tle porów-
nawczym [w:] Studia historycznojêzykowe, Wroc³aw 1968, s. 923.
526

#1615
J. Baudouin de Courtenay, Zarys historii jêzyka polskiego, Warszawa 1922.
L. Bednarczuk (red.), Jêzyki indoeuropejskie, t. I, II, Warszawa 1986, 1988.
S. Bernstein, Zarys gramatyki porównawczej jêzyków s³owiañskich, Warszawa 1985.
M. Bia³oskórska, Staropolskie semantyczne dublety s³owotwórcze rzeczowników
i ich kontynuacje w polszczynie XVI oraz XX wieku [w:] Studia historycz-
nojêzykowe, 1, Kraków 1994, s. 2942.
J. Bodnarowska-Kobyliñska, Zasady rozwoju mêskiej deklinacji s³owiañskiej na
gruncie jêzyka polskiego [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 3:
Jêzykoznawstwo, Warszawa 1968, s. 101108.
B. Bojar, Zarys jêzykoznawstwa dla informatyków, Warszawa 1976.
S. Borawski, Tradycja i perspektywy. Przesz³oæ i przysz³oæ nauki o dziejach jê-
zyka polskiego, Wroc³aw 1995.
, Wprowadzenie do historii jêzyka polskiego. Zagadnienia historiozoficzne, War-
szawa 2000.
W. Bory, Prefiksacja imienna w jêzykach s³owiañskich, Wroc³aw 1975.
T. Brajerski, Geneza orzeczeñ typu (z)jedzono i (wy)pito, Jêzyk Polski 1979,
s. 8498.
, Jêzyk staro-cerkiewno-s³owiañski, Lublin 1973.
M. Brodowska-Honowska, S³owotwórstwo przymiotnika w jêzyku staro-cerkiew-
no-s³owiañskim, Wroc³aw 1960.
D. Buttler, Innowacje sk³adniowe powojennego trzydziestolecia [w:] H. Kurkow-
ska (red.), Wspó³czesna polszczyzna. Wybór zagadnieñ, Warszawa 1981,
s. 187219.
, Innowacje sk³adniowe wspó³czesnej polszczyzny. Walencja wyrazów, Warsza-
wa 1976.
, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.
, Rozwój s³ownictwa polskiego w szeædziesiêcioleciu [w:] J. Rieger, M. Szym-
czak (red.), Jêzyk i jêzykoznawstwo polskie..., s. 5764.
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura jêzyka polskiego. Zagadnienia
poprawnoci gramatycznej, Warszawa 1973.
J. Chludziñska-wi¹tecka, Rzeczowniki postadiektywne. Studium s³owotwórczo-
-leksykalne, Warszawa 1979.
M. Cybulski, Elementy polskiej etykiety jêzykowej w «Trylogii» Sienkiewicza, Roz-
prawy £ódzkiego Towarzystwa Naukowego 1997, XLII, s. 43131.
A. Czarnecka, J. Podracki, Skróty i skrótowce. Pisownia, wymowa, odmiana, sk³ad-
nia, Warszawa 1995.
W. Decyk-Ziêba, St. Dubisz (red.), Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje,
Warszawa 2003.
K. Dejna, Dialekty polskie, Wroc³aw 1973.
K. D³ugosz-Kurczabowa, Czy istnieje w jêzyku polskim formant -mistrz, Slavia
Occidentalis 1998, XLV, s. 3540.
527

#1615
, Formant -us w jêzyku polskim, Slavia Occidentalis 1981, XXXVIII, s. 1532.
, Funkcje formantów rzeczownikowych w «Leksykonie» Jana M¹czyñskiego,
Prace Filologiczne 1977, XXVII, s. 47158.
, Sposoby przejmowania obcych formantów rzeczownikowych do polskiego sys-
temu s³owotwórczego, Poradnik Jêzykowy 1986, z. 4, s. 222228.
, Symbioza s³owotwórcza [w:] Sprawozdania Wydzia³u Filologiczno-Filozoficz-
nego PTPN, nr 103 za rok 1986, Poznañ 1988, s. 8083.
K. D³ugosz-Kurczabowa, St. Dubisz, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego,
Warszawa 2001.
, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego: 1. Pochodzenie jêzyka polskiego;
2. Fonetyka Fonologia, Warszawa 1993.
, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego: 1. Pochodzenie jêzyka polskiego;
2. Fonetyka i fonologia jêzyka polskiego rozwój historyczny; 3. Fleksja
imienna; 4. Fleksja werbalna, Warszawa 1998.
, S³owotwórstwo historyczne w podrêcznikach akademickich, Poradnik Jêzyko-
wy 1994, z. 56, s. 7788.
M. Domaradzki, Odprzymiotnikowe rzeczowniki atrybutywne w historii polszczy-
zny, Toruñ 1997.
W. Doroszewski, Monografie s³owotwórcze: 1. Formacje z podstawowym -k-
w czêci sufiksalnej, Prace Filologiczne 1928, XIII, s. 1261; 2. Forma-
cje z podstawowym -l-..., Prace Filologiczne 1928, XIV, s. 3485; 3. For-
macje z elementem -r-..., Prace Filologiczne 1930, XV/1, s. 275300;
4. Formacje z podstawowym -n-..., Prace Filologiczne 1931, XV/2,
s. 423436.
, Podstawy gramatyki polskiej, cz. 1, Warszawa 1963.
W. Doroszewski (red.), S³ownik jêzyka polskiego, t. IXI, Warszawa 19581969.
St. Dubisz, Dwie tendencje stylistyczno-sk³adniowe w rozwoju literackiej pol-
szczyzny ogólnej [w:] M. Wojtak, M. Rzeszutko (red.), W krêgu wiernej
mowy, Lublin 2004, s. 419428.
, Ewolucja systemu sk³adniowego literackiej polszczyzny ogólnej Barok i Owie-
cenie (2. po³owa XVII w. wiek XVIII) [w:] Ksiêga jubileuszowa Profesora
Aleksandra Wilkonia, Katowice 2005 (w druku).
, Ewolucja systemu sk³adniowego literackiej polszczyzny ogólnej Renesans i Ba-
rok (wiek XVI 1. po³owa XVII w.), Rozprawy Komisji Jêzykowej £TN
XLIX, £ód 2004, s. 127140.
, Ewolucja systemu sk³adniowego literackiej polszczyzny ogólnej w XX wieku,
Poradnik Jêzykowy 2004, z. 5, s. 314.
, G³ówne kierunki i fazy rozwoju podsystemu sk³adniowego polszczyzny [w:]
H. Kara (red.), Zamkniête w jêzyku. Studia jêzykoznawcze, Warszawa 2004,
s. 1115.
, Jêzyk Historia Kultura (wyk³ady, studia, analizy), Warszawa 2002.
528

#1615
, Jêzyk i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 1992.
, Latynizmy i makaronizmy w dwóch listach Marii Ludwiki Gonzagi z 1657 r.
[w:] Wokó³ jêzyka. Rozprawy i studia powiêcone pamiêci Profesora Mie-
czys³awa Szymczaka, Wroc³aw 1988, s. 121130.
, Miejsce terminologii w nowym wydaniu «S³ownika jêzyka polskiego PWN»,
NEOTERM. wiatowa Terminologia Specjalistyczna 1996, nr 78, s. 1931.
, Paralelizmy s³ownikowe w jêzyku zbiorowoci polonijnych i w polszczynie stan-
dardowej w kraju [w:] S. Gajda, Z. Adamiszyn (red.), Przemiany wspó³-
czesnej polszczyzny..., s. 143152.
, Rozwój wspó³czesnej polszczyzny, Przegl¹d Humanistyczny 1995, nr 5, s. 6988.
, Rozwój polskiego systemu fonologicznego [w:] W. Kupiszewski (red.), Studia
z historii jêzyka..., s. 919.
, Rozwój wspó³czesnej polszczyzny, Przegl¹d Humanistyczny 1995, nr 5, s. 6988.
, Uwagi o nauczaniu gramatyki historycznej jêzyka polskiego [w:] Jêzyk. Teoria
Dydaktyka. Materia³y I konferencji..., Kielce 1977, s. 7992.
, Z problemów nauczania gramatyki jêzyka staro-cerkiewno-s³owiañskiego na
uniwersyteckich studiach polonistycznych [w:] Jêzyk. Teoria Dydaktyka.
Materia³y IV konferencji..., Kielce 1980, s. 229241.
St. Dubisz (red.), Jêzyk Kultura Spo³eczeñstwo. Wybór studiów i materia³ów,
Warszawa 1990.
, Nauka o jêzyku dla polonistów, Warszawa 1996, 1999.
, S³owa w ró¿nych kontekstach, Warszawa 1998.
B. Dunaj, Jêzyk polski najstarszej doby pimiennej (XIIXIII wiek), Kraków 1975.
, Ogólne zasady rozwoju fleksji rzeczowników w jêzyku polskim, Prace Filolo-
giczne 1985, XXXII, s. 109114.
, Wzd³u¿enie zastêpcze w jêzyku polskim, Kraków 1966.
A. Furdal, O przyczynach zmian g³osowych w jêzyku polskim, Prace Wroc³aw-
skiego Towarzystwa Naukowego, seria A 94, Wroc³aw 1964.
S. Gajda, Z. Adamiszyn (red.), Przemiany wspó³czesnej polszczyzny. Materia³y
konferencji naukowej, Opole 2022.09.1993 r., Opole 1994.
J. Godyñ, Interpunkcja staropolska uwagi historyka jêzyka na marginesie tzw.
sejmowego wydania Trenów Jana Kochanowskiego [w:] Studia historycz-
nojêzykowe. Wybór problemów i przegl¹d metod badawczych z zakresu hi-
storii jêzyka polskiego, Wroc³aw 1986, s. 3754.
Z. Góralski, Urzêdy i godnoci w dawnej Polsce, Warszawa 1988.
H. Grappin, Histoire de la flexion du nomen polonais, Wroc³aw 1956.
A. Grybosiowa, Sk³adnia [w:] S. Gajda (red.), Najnowsze dzieje jêzyków s³owiañ-
skich. Jêzyk polski, Opole 2001, s. 108118.
R. Grzegorczykowa, Zarys s³owotwórstwa polskiego, Warszawa 1974.
R. Grzegorczykowa, J. Puzynina, S³owotwórstwo wspó³czesnego jêzyka polskie-
go. Rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa 1979.
529

#1615
R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka wspó³czesnego
jêzyka polskiego. Morfologia, Warszawa 1984.
K. Handke, Budowa morfologiczna i funkcje compositów polskich (z uwzglêdnie-
niem innych jêzyków s³owiañskich), Warszawa 1976.
A. Heinz, Funkcja egzocentryczna rzeczownika, Wroc³aw 1957.
M. Honowska, Problemy historii fleksji s³owiañskiej na tle nowszych ujêæ syn-
chronicznych, Wroc³aw 1965.
L. A. Jankowiak, Pras³owiañskie dziedzictwo leksykalne we wspó³czesnej pol-
szczynie ogólnej, Warszawa 1997.
E. Jêdrzejko, Sk³adnia wobec przemian kulturowych i komunikacyjnych: innowa-
cje i eksperymenty [w:] St. Dubisz, S. Gajda (red.), Polszczyzna XX wieku.
Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa 2001, s. 11140.
S. Jod³owski, Losy polskiej ortografii, Warszawa 1979.
H. Kara, Rusycyzmy s³ownikowe w polszczynie okresu zaborów, Warszawa 1996.
H. Kara (oprac.), Gramatyka historyczna jêzyka polskiego. Materia³y do æwi-
czeñ, Warszawa 1994.
, Gramatyka jêzyka staro-cerkiewno-s³owiañskiego. Materia³y do æwiczeñ, War-
szawa 1994.
A. Ka³kowska, Problemy opisu sk³adni historycznej, Jêzyk Polski 1979, s. 329340.
M. Kara, Historia jêzyka w ujêciu Z. Klemensiewicza, Poradnik Jêzykowy 1970,
z. 3, s. 139150.
J. Kar³owicz, A.A. Kryñski, W. Niedwiedzki, S³ownik jêzyka polskiego, t. IVIII,
Warszawa 19001927.
M. Karpluk, O jêzyku poezji Jana Kochanowskiego, Jêzyk Polski 1975, s. 316,
8794.
B. Klebanowska, Interpretacja fonologiczna zjawisk fonetycznych w jêzyku pol-
skim, Warszawa 1990.
Z. Klemensiewicz, G³ówne tendencje rozwojowe sk³adni polskiej, Sprawozda-
nia z Prac Naukowych Wydzia³u I PAN, Warszawa 1963, z. 34, s. 110
(przedruk [w:] A. Ka³kowska (red.), Sk³adnia, stylistyka, pedagogika jêzy-
kowa. Wybór prac, Warszawa 1982, s. 339351).
, Historia jêzyka polskiego, Warszawa 1974.
, Podstawowe wiadomoci z historycznej fonetyki i fleksji jêzyka polskiego, Kra-
ków 1953, wyd. 2 (maszynopis powielony).
, Za³o¿enia i wytyczne Pracowni Polskiej Sk³adni Historycznej, Zeszyty Na-
ukowe UJ, z. 4, Kraków 1961, s. 529.
, Zarys sk³adni polskiej, Warszawa 1969.
Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Sp³awiñski, S. Urbañczyk, Gramatyka historyczna
jêzyka polskiego, wyd. 3, Warszawa 1965.
K. Kleszczowa, Znaczenie lat wojny w rozwoju polskiego jêzyka ogólnego [w:] S. Gaj-
da, Z. Adamiszyn (red.), Przemiany wspó³czesnej polszczyzny..., s. 2532.
530

#1615
K. Kleszczowa (red.), S³owotwórstwo jêzyka doby staropolskiej. Przegl¹d forma-
cji rzeczownikowych, Katowice 1996.
H. Koneczna, Charakterystyka fonetyczna jêzyka polskiego na tle innych jêzyków
s³owiañskich, Warszawa 1965.
, O budowie zdania Imæ Pana Paskowego s³ów kilkoro [w:] H. Rybicka (oprac.),
O jêzyku i stylu..., op.cit., s. 115172.
, Próba objanienia przeg³osu w jêzykach s³owiañskich, Sprawozdania Towa-
rzystwa Naukowego Warszawskiego 1932, XXV.
, Wzd³u¿enie zastêpcze [w:] Ksiêga referatów II Miêdzynarodowego Zjazdu Sla-
wistów, sekcja I: Jêzykoznawstwo, Warszawa 1934.
A. Kowalska, Ewolucja analitycznych form czasownikowych na -³- w jêzyku pol-
skim, Katowice 1976.
A. Krasnowolski, Systematyczna sk³adnia jêzyka polskiego, Warszawa 1898.
Z. Kr¹¿yñska, Staropolskie konstrukcje z przyimkami, cz. 1, 2, Poznañ 2000, 2001.
B. Kreja, Nazwy pomieszczeñ na -(a)lnia w jêzyku polskim, Jêzyk Polski 1967,
z. 3, s. 182193.
, Nazwy pomieszczeñ na -arnia w jêzyku polskim, Jêzyk Polski 1967, z. 4, s. 259276.
, S³owotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w jêzyku polskim. Formacje na
-ik, -k, -isko i -ina, Gdañsk 1968.
, Studia z polskiego s³owotwórstwa, Gdañsk 1996.
A. Krupianka, Formacje rzeczownikowe z przedrostkiem o-, ob- w jêzyku polskim,
Toruñ 1969.
, Czasowniki z przedrostkami przestrzennymi w polszczynie XVIII wieku, War-
szawaToruñ 1979.
A. Ksi¹¿ek-Bry³owa, Wariantywnoæ fleksji w historii i gwarach jêzyka polskie-
go, Lublin 1994.
M. Kuca³a, Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny, Wroc³aw 1978.
, Rozwój iteratiwów dokonanych w jêzyku polskim, Wroc³aw 1966.
M. Kuca³a (oprac.), Jakuba Parkoszowica «Traktat o ortografii polskiej», War-
szawa 1985.
W. Kupiszewski (red.), Studia z historii jêzyka polskiego, Warszawa 1994.
W. Kuraszkiewicz, Pochodzenie polskiego jêzyka literackiego [w:] Polski jêzyk
literacki. Studia nad histori¹ i struktur¹, Poznañ 1986, s. 4250.
, Podstawowe wiadomoci z gramatyki historycznej jêzyka polskiego z wyborem
tekstów staropolskich do æwiczeñ, Warszawa 1970.
, Przyczynki wyrazowe. 1. niebo¿e nieboszczyk, niebo¿ê nieborak, Jêzyk
Polski 1957, z. 2, s. 119124.
H. Kurkowska, Budowa s³owotwórcza przymiotników polskich, Wroc³aw 1954.
H. Kurkowska (red.), Wspó³czesna polszczyzna. Wybór zagadnieñ, Warszawa 1981.
J. Kury³owicz, Podstawowe kategorie morfologiczne, Biuletyn Polskiego Towa-
rzystwa Jêzykoznawczego 1971, 28.
531

#1615
Z. Kurzowa, Z³o¿enia imienne we wspó³czesnej polszczynie, WarszawaKraków
1976.
R. Laskowski, System fonologiczny jêzyka polskiego [w:] S. Urbañczyk (red.),
Encyklopedia wiedzy o jêzyku..., s. 342345.
T. Lehr-Sp³awiñski, Element pras³owiañski w dzisiejszym s³ownictwie polskim [w:]
Studia historyczne ku czci Stanis³awa Kutrzeby, t. II, Kraków 1938, s. 469481.
, Jak mówiono w Polsce w dobie Mieszka I. Szkic gramatyczny [w:] Pocz¹tki
pañstwa polskiego. Ksiêga Tysi¹clecia, t. II: Spo³eczeñstwo i kultura, Po-
znañ 1962, s. 189214.
T. Lehr-Sp³awiñski, Cz. Bartula, Zarys gramatyki jêzyka staro-cerkiewno-s³owiañ-
skiego, Wroc³aw 1973, wyd. 6.
M.S.B. Linde, S³ownik jêzyka polskiego, Warszawa 18071814, t. IVI (wyd. 2,
Lwów 18541860).
W. Luba, Kultura jêzykowa Polaków [w:] St. Dubisz (red.), Jêzyk Kultura
Spo³eczeñstwo..., s. 816.
J. £o, Gramatyka polska, cz. I: G³osownia historyczna; cz. II: S³owotwórstwo;
cz. III: Odmiennia (fleksja) historyczna, LwówWarszawaKraków 1922.
, Krótka gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Lwów 1927.
, Sk³adnia [w:] T. Benni, J. £o, K. Nitsch, J. Rozwadowski, H. U³aszyn, Gra-
matyka jêzyka polskiego, Kraków 1923, s. 287408.
, Zasady sk³adni [w:] Krótka gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Lwów
1927.
M. Majewska, Terminologia dotycz¹ca homonimii w ujêciu Danuty Buttlerowej
[w:] St. Dubisz (red.), S³owa w ró¿nych kontekstach, s. 135180.
M. Malec, Budowa morfologiczna staropolskich z³o¿onych imion osobowych,
Wroc³aw 1971.
, Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwucz³onowych, Wroc³aw 1982.
M. Malik, S³owotwórczo-leksykalna charakterystyka s³ownictwa dotycz¹cego ubio-
ru kobiecego w polszczynie XIX i XX wieku [w:] St. Dubisz (red.), S³owa
w ró¿nych kontekstach, s. 2144.
W. Mañczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, Warszawa 1963, 1965, 1983.
, Przedhistoryczne migracje S³owian i pochodzenie jêzyka staro-cerkiewno-s³o-
wiañskiego, Kraków 2004.
W. Mañczak (red.), Praojczyzna S³owian, Kraków 2001.
A. Meillet, Wstêp do jêzykoznawstwa indoeuropejskiego, t³um. T. Milewski, War-
szawa 1958.
, Zarys gramatyki porównawczej jêzyków indoeuropejskich, t³um. S.F. Michal-
ski, Warszawa 1919.
T. Milewski, G³ówne etapy rozwoju polskiego jêzyka literackiego [w:] Z zagad-
nieñ jêzykoznawstwa ogólnego i historycznego, Warszawa 1969, s. 377413.
, Jêzykoznawstwo, Warszawa 1969, wyd. 3.
532

#1615
, Polskie imiona z³o¿one nieznane innym jêzykom s³owiañskim, Slavia Occi-
dentalis 1960, XX, s. 101107.
, Stanowisko sk³adni w obrêbie jêzykoznawstwa [w:] A.M. Lewicki (oprac.),
Problemy sk³adni polskiej. Studia. Dyskusje. Polemiki z lat 19451970,
Warszawa 1972, s. 1736.
I. M³odyñski, Skrótowce we wspó³czesnym jêzyku polskim [w:] H. Kurkowska
(red.), Wspó³czesna polszczyzna..., s. 156186.
L. Moszyñski, Rozwój systemu fonologicznego od wspólnoty jêzykowej pras³o-
wiañskiej do jêzyka Cyryla i Metodego [w:] Z polskich studiów slawistycz-
nych, seria 4: Jêzykoznawstwo, Warszawa 1972, s. 293304.
, Uwagi o rozwoju pie. apofonii e o w jêzyku polskim, Studia Polonistyczne
1976, III, s. 133139.
, Wstêp do filologii s³owiañskiej, Warszawa 1984.
E. Mróz-Ostrowska, Rzeczowniki z przyrostkiem -oæ w jêzyku XVI wieku [w:]
Odrodzenie w Polsce, cz. II: Historia jêzyka, Wroc³aw 1962, s. 303504.
B. Nowowiejski, Zapo¿yczenia leksykalne z jêzyka niemieckiego w polszczynie
XIX wieku (na materiale czasopism), Bia³ystok 1996.
Nowy Testament w przek³adzie polskim Jakuba Wujka TJ, Wydanie nowe przej-
rzane i objanione, Kraków 1948.
M. Orgelbrand (ed.), S³ownik jêzyka polskiego, t. III, Wilno 1861.
F. Pep³owski, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynnoci w polszczynie XVI
wieku, Wroc³aw 1974.
, Z historii odczasownikowych nazw wykonawców czynnoci. Rzeczowniki
z formantem -ciel w XVI wieku, Pamiêtnik Literacki 1967, z. 1, s. 121176.
K. Pisarkowa, Diachronia a teraniejszoæ, Polonica 1979, t. 5, s. 197224.
, Historia sk³adni jêzyka polskiego, Wroc³aw 1984.
, Miejsce sk³adni historycznej we wspó³czesnym jêzykoznawstwie polskim,
Jêzyk Polski 1973, s. 158172.
, Mo¿liwoci i ograniczenia opisu zmian sk³adniowych w polszczynie, Polo-
nica 1980, t. 6, s. 236242.
Pismo wiête Starego i Nowego Testamentu w przek³adzie z jêzyków oryginal-
nych, Poznañ 1965.
J. Podracki, Skróty i skrótowce [w:] A. Czarnecka, J. Podracki, Skróty i skrótow-
ce..., s. 930.
K. Polañski (red.), Encyklopedia jêzykoznawstwa ogólnego, Wroc³aw 1993.
H. Popowska-Taborska, Wczesne dzieje S³owian w wietle ich jêzyka, Warszawa
1993.
J. Puzynina, Jak pracowaæ nad s³owotwórstwem historycznym jêzyka polskiego,
Poradnik Jêzykowy 1975, nr 4, s. 173179.
, Morfem a formant, analiza morfemowa a analiza s³owotwórcza, Biuletyn Pol-
skiego Towarzystwa Jêzykoznawczego 1977, XXXV, s. 7584.
533

#1615
, Skróty jêzykowe charakterystyczna struktura XX wieku [w:] Z problemów
wspó³czesnych jêzyków i literatur s³owiañskich, Warszawa 1976, s. 8189.
, Zwi¹zki frazeologiczne a derywaty (na materiale jêzyka polskiego), Prace Fi-
lologiczne 1974, XXV, s. 441446.
J. Rieger, M. Szymczak (red.), Jêzyk i jêzykoznawstwo polskie w szeædziesiêcio-
leciu niepodleg³oci (19181978). Materia³y konferencji naukowej, War-
szawa 25 padziernika 1978, Wroc³aw 1982.
S. Rospond, Gramatyka historyczna jêzyka polskiego, Warszawa 1971, 1973.
, Mówi¹ nazwy, Warszawa 1976.
, Struktura i klasyfikacja s³owiañskich antroponimów, Biuletyn Polskiego To-
warzystwa Jêzykoznawczego 1966, XXIV, s. 203224.
M.T. Roszak, Przegl¹d i charakterystyka przyimków indoeuropejskich [w:] J. Sam-
bor, J. Linde-Usiekniewicz, R. Huszcza (red.), Jêzykoznawstwo synchro-
niczne i diachroniczne. Tom powiêcony pamiêci Adama Weinsberga, War-
szawa 1993, s. 259271.
H. Rybicka (oprac.), O jêzyku i stylu Pamiêtników Jana Chryzostoma Paska,
Warszawa 1989.
W. Rzepka, Demorfologizacja rodzaju w liczbie mnogiej rzeczowników w pol-
szczynie XVIXVII wieku, Poznañ 1985.
Z. Saloni, Kategoria rodzaju we wspó³czesnym jêzyku polskim [w:] Kategorie
gramatyczne grup imiennych w jêzyku polskim, Wroc³aw 1976.
H. Satkiewicz, Innowacje s³owotwórcze w powojennym trzydziestoleciu [w:]
H. Kurkowska (red.), Wspó³czesna polszczyzna..., s. 4774.
, Kryterium ilociowe jako wskanik produktywnoci formantów s³owotwórczych,
Prace Filologiczne 1969, XIX, s. 109118.
F. de Saussure, Kurs jêzykoznawstwa ogólnego, t³um. K. Kasprzyk, Warszawa 1961.
E. Sêkowska, Budowa wyrazów [w:] St. Dubisz (red.), Nauka o jêzyku dla polo-
nistów, s. 144175.
E. Siatkowska, Rodzina jêzyków zachodnios³owiañskich, Warszawa 1992.
R. Sinielnikoff, Kszta³towanie siê polskiej terminologii prawnej w XVI w. [w:]
W. Kupiszewski (red.), Studia nad histori¹ jêzyka..., s. 73112.
T. Skubalanka, Historyczna stylistyka jêzyka polskiego. Przekroje, Wroc³aw 1984.
T. Skubalanka, W. Ksi¹¿ek-Bry³owa, Wariantywnoæ polskiej fleksji, Wroc³aw
1992.
F. S³awski, Zarys s³owotwórstwa pras³owiañskiego [w:] F. S³awski (red.), S³ownik
pras³owiañski, Wroc³aw, t. I 1974, s. 43141; t. II 1976, s. 1360; t. III
1979, s. 1119.
J. Sobczykowa, Skrótowce czasu wojny [w:] I. Bajerowa (red.), Jêzyk polski cza-
su drugiej wojny..., s. 196206.
K. Solarz, Ewolucja znaczeniowa wyrazu pó³ w jêzyku polskim (na pod³o¿u indo-
europejskim), WarszawaKraków 1986.
534

#1615
Z. Stieber, Historyczna i wspó³czesna fonologia jêzyka polskiego, Warszawa 1966,
wyd. 4.
, Udzia³ poszczególnych dialektów w formowaniu polskiego jêzyka literackiego
[w:] wiat jêzykowy S³owian, Warszawa 1974, s. 272293.
, Uwagi o pochodzeniu polskiego jêzyka literackiego [w:] wiat jêzykowy S³o-
wian, op.cit., s. 246248.
, Zarys gramatyki porównawczej jêzyków s³owiañskich, Warszawa 1973, 1979.
E. Stryjniak Sztankóné, Sk³adnia i styl staropolskich apokryfów pasyjnych, Pécs
2000.
M. Szymczak, Rozwój wspó³czesnego jêzyka polskiego [w:] S. Urbañczyk (red.),
S³owo piêkne i prawdziwe..., s. 3047.
, Udzia³ Mazowsza w kszta³towaniu siê polskiego jêzyka literackiego [w:] Z pol-
skich studiów slawistycznych, seria 4: Jêzykoznawstwo, Warszawa 1972,
s. 333338.
M. Szymczak (red.), S³ownik jêzyka polskiego, t. IIII, Warszawa 1995.
W. miech, Rozwój form czasu teraniejszego czasowników w jêzyku polskim, £ód
1967.
W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Kraków 1926.
, Najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego, Wroc³aw 1963; wyd. 5 rozszerzone
Wroc³aw 1975.
J. Tokarski, Fleksja polska, Warszawa 1978.
S. Urbañczyk, Jak¹ polszczyzn¹ mówi³ Jan Kochanowski i jego rówienicy, Jê-
zyk Polski 1953, s. 214224.
S. Urbañczyk (red.), Encyklopedia wiedzy o jêzyku polskim, Wroc³aw 1978.
, Encyklopedia jêzyka polskiego, Wroc³aw 1999.
, S³ownik staropolski, t. IXI, Wroc³aw 19531989.
, S³owo piêkne i prawdziwe. Materia³y kongresowe, Warszawa 1987.
S. Vrtel-Wierczyñski (oprac.), Wybór tekstów staropolskich. Czasy najdawniejsze
do roku 1543, Warszawa 1963, wyd. 3.
A. Walczak, Zarys dziejów jêzyka polskiego, Poznañ 1995.
A. Weinsberg, Gramatyka porównawcza jêzyków indoeuropejskich, cz. I, II, War-
szawa 1986; cz. III, IV, V, Warszawa 1990.
B. Wieczorkiewicz, R. Sinielnikoff, Elementy gramatyki historycznej jêzyka pol-
skiego z æwiczeniami, Warszawa 1959.
A. Wierzbicka, System sk³adniowo-stylistyczny prozy polskiego Renesansu, War-
szawa 1966.
I. Winiarska, S³ownictwo specjalne pierwszego polskiego przek³adu «Etyki niko-
machejskiej» Sebastiana Petrycego z Pilzna [w:] W. Kupiszewski (red.),
Studia z historii jêzyka..., s. 122134.
W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wro-
c³aw 1984; wyd. 2 poprawione i uzupe³nione, Wroc³aw 1995.
535

#1615
A. Zajda, Nazwy staropolskich powinnoci feudalnych, danin i op³at (do 1600 r.),
Kraków 1979.
, Nazwy urzêdników staropolskich (do 1600 r.), Kraków 1970.
, Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków 1990.
Zapomniane konstrukcje sk³adni nowopolskiej (17801822). Wybór przyk³adów,
oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, M. Szybistowa, J. Twardzikowa, Wro-
c³aw 1974.
c³aw 1975.
c³aw 1977.
Zapomniane konstrukcje sk³adni staropolskiej. Wybór przyk³adów, oprac. Z. Kle-
mensiewicz, K. Pisarkowa, J. Konieczna-Twardzikowa, Wroc³aw 1966.
Zapomniane konstrukcje sk³adni redniopolskiej (XVI w.). Wybór przyk³adów,
oprac. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa, A. Ka³kowska, K. Oszywianka,
J. Twardzikowa, Wroc³aw 1971.
Zapomniane konstrukcje sk³adni redniopolskiej (XVII w.). Wybór przyk³adów,
oprac. A. Ka³kowska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa, Wroc³aw 1972.
Zapomniane konstrukcje sk³adni redniopolskiej (17001780). Wybór przyk³adów,
c³aw 1973.
I. Zieniukowa, Liczebniki polskie wyrazy k³opotliwe, Studia z Filologii Pol-
skiej i S³owiañskiej 1987, t. 24, s. 101113.
536

#1615
WYKAZ SKRÓTÓW I OZNACZEÑ
A oznaczenie (symbol) d³u¿. dolno³u¿ycki

ka¿dej samog³oski ed. edytor
ACI accusativus cum fr. francuski
infinitivo GB Geograf Bawarski
ang. angielski germ. germañski
aor. aoryst g³u¿. górno³u¿ycki
awest. awestyjski goc. gocki
B Bogurodzica grec., gr. grecki
B. biernik gw. gwarowy
ba³t. ba³tycki het. hetycki
ba³to-s³ow. ba³to-s³owiañski ie. indoeuropejski
Bgn. Bulla gnienieñska im. imies³ów
b³r. bia³oruski ind. indyjski
bu³g. bu³garski irañ. irañski
BT Biblia Tysi¹clecia J Ewangelia wg w. Jana
BZ Biblia królowej Zofii jêz. jêzyk, jêzyki
C. celownik JP Jakub Parkoszowic,
cyg. cygañski Traktat o ortografii
cz. czêæ JW t³umaczenie Jakuba
cz. przesz. czas przesz³y Wujka
cz. przysz. czas przysz³y kasz. kaszubski
cz. ter. czas teraniejszy Kgn. Kazania gnienieñskie
czas. czasownik Kh. Ksiêga henrykowska
czes. czeski kopt. koptyjski
czyn. czynny K Kodeks wiêtos³awów
D. dope³niacz Kw. Kazania wiêtokrzyskie
Di. Dagome iudex Kth. Kronika Thietmara
dk. dokonany LA Legenda o w. Aleksym
537

#1615
lit. litewski p³n.wsch. pó³nocno-
Lm. List mi³osny -wschodni
lmn. liczba mnoga p³n.zach. pó³nocno-zachodni
lp. liczba pojedyncza p.n.e. przed nasz¹ er¹
lpodw. liczba podwójna pol. polski
³ac. ³acina, ³aciñski por. porównaj
£k Ewangelia wg w. posp. pospolity
£ukasza Ppu³. Psa³terz pu³awski
M. mianownik przedpol. przedpolski
mac. macedoñski przyp. przypadek
m.in. miêdzy innymi ps³. pras³owiañski
Mk Ewangelia wg w. pn.ps³. pónopras³owiañski
Marka red. redakcja, redaktor
mors. morski r.m. rodzaj mêski
mos. mêskoosobowy r.mos. rodzaj mêskoosobowy
Msc. miejscownik r.n. rodzaj nijaki
Mt Ewangelia wg w. r.nmos. rodzaj niemêskooso-
Mateusza bowy
N. narzêdnik r.¿. rodzaj ¿eñski
n. nazwa ros. rosyjski
ndk. niedokonany RP Rozmowa mistrza
n.e. naszej ery Polikarpa ze mierci¹
niem. niemiecki Rprzem. Rozmylanie przemy-
nieos. nieosobowy skie
nind. nowoindyjski Rs. Roty s¹dowe
np. na przyk³ad rus. ruski(e)
npol. nowopolski rzecz. rzeczownik
nr numer s. strona
ogpol. ogólnopolski sans. sanskryt
op.cit. opus citatum sch. serbsko-chorwacki
orm. ormiañski scs staro-cerkiewno-
os. osoba, osobowy -s³owiañski
pie. prainodeuropejski skr. skrót, skrótowiec
Pfl. Psa³terz floriañski S³. S³ota, O zachowaniu
p³d. po³udniowy siê przy stole
p³d.s³ow. po³udniowos³owiañski s³ow. s³owiañski
p³d.wsch. po³udniowo- s³owac. s³owacki
-wschodni s³oweñ. s³oweñski
p³d.zach. po³udniowo- stind. staroindyjski
-zachodni stisl. staroislandzki
p³n. pó³nocny stirañ. staroirañski
538

#1615
stniem. staroniemiecki wed. wedyjski
stpol. staropolski wêg. wêgierski
strus. staroruski w³os. w³oski
stsch. staroserbsko- wsch.s³ow. wschodnios³owiañski
-chorwacki wsp. wspó³czesny
rind. rednioindyjski WT Wiersz o zabiciu
r³ac. redniowieczna ³acina Jêdrzeja Têczyñskiego
rod. rodowiskowy wyd. wydanie
rpol. redniopolski z. zeszyt
T oznaczenie (symbol) zach. zachodni
ka¿dej spó³g³oski zach.s³ow. zachodnios³owiañski
t. tom zam. zamiast
tj. to jest zob. zobacz
t³um. t³umaczenie ¯B ¯ywot w. B³a¿eja
tr. rozk. tryb rozkazuj¹cy ¯MB ¯ale Matki Boskiej
tr. war. tryb warunkowy pod krzy¿em
tur. turecki * forma zrekonstruowa-
tzn. to znaczy na
tzw. tak zwany →← kierunki przekszta³ceñ
W. wo³acz (zmian) jêzykowych
w. wiek // obocznoæ
wcz.ps³. wczesnopras³owiañski )( kontaminacja
539

#1615
INDEKS POLSKICH FORM WYRAZOWYCH
a ci 312 ap(o)tekar 343 azotobakter 393

abecadariusz 368 apotekarz 402 baba 167, 336, 347
aby 315 aprobata 366 babczyn 242
abychom poznali 315 arab 340 babczyna 242
acan 364, 396 arabczyk 360 babimór 391
acetyloceluloza 393 arabski 360 babus 368
ach 336 archidiecezja 369 bäæ ê 125, 395
aæ 312 arcybiskup 369 badacz 402
adamita 367 arcydobry 345 badany 374
adaptera D. lp. 203 arcydzie³o 345, 369 bajêda 363
adapteru D. lp. 203 arcyksi¹¿ê 369 bajkopisarz 380
adiunkt 196 arcy³otr 345, 369 Balouanz 119
aforyzm 370 arcymi³y 345 ba³amut 370
ahoj 336 arcypasterz 345 ba³wanodziej 364
AK 398 Arged 399 ba³wochwalstwo 393
akademik 340 arlekin 367 ba³y siê 145
akta M., W. lmn. 206 arlekinada 367 baraniada 368
aktorka 335 Artepor 398 barbaria 366
alech siê gniewa³a 308 arterioskleroza 393 barbaryzm 366
alkierz 370 asandziej 364 barbarzyñca 366
amoralny 369 asemita 369 barbarzyñstwo 366
anio³ 90 asindziej 364, 396 baræ 109
antykocielny 369 Asindziejka 396 bäræ 109
antynomia 369 Aspan 396 båræ 109
antypañstwowy 369 aspo³eczny 344, 369 bardzo 109
antypolskoæ 345 asymetria 369 bar¼o 160
antypolski 344 Aæ 396 bark 109, 115
antyrz¹dowy 369 Aæka 396 bãrk 109
antysemita 369 ateista 366 barè 109
antyspo³eczny 344 ateizm 366 bäršc 109
apelacyjny 369 attaché kulturalny 379 bårè 109
apolityczny 344 autor 237 bartodziej 391
apoteka 343 awon 158 barva 153
540

#1615
barwica 402 Bia³obrzegi 383, 402 birbus 376
barwolepota 380 bia³obrzeski 388 bi‡mowaæ 153
barzo 160 bia³o-czerwony 380, 388 biskup krakowski 385
bãrzo 109 bia³og³owa 378, 388 Biskup Rzymski 384
bawidamek 380 bia³og³owski 388 biskup warmiñski 385
bþchmy 68 bia³ogrzywy 392 biskupami N. lmn. 262
bþdþ 119 bia³omleczny 392 biskupoma C., N. lpodw. 183
bþdþþ 119 bia³onogi 392 biskupowie M., W. lmn. 206
bþdze 68 bia³oskrzyd³y 392 biskupy 262
B¹dzieciech 390 Bia³osza 89 bit 320
b¹d 313 Bia³ow¹s 89, 390 bita 321
b¹dcie 314 Bia³owie¿ycy 89 bite 321
b¹dicie 314 bia³y 260, 343 bity 321
b¹dimy 314 ba³y 90, 145 Blachometal 398
b¹dita 314 Bia³y Stok 383 blastoderma 393
b¹diwa 314 Bia³ystok 378, 379, 383, 387 blaszkoskrzelny 393
b¹dmy 314 biæ 91, 93, 145 blisko 242
b¹dta 314 bieda 87 Blizbor 384, 387
b¹dwa 314 beda 87 b”izka 240
Bebewuer 398 bieg 260 b”izki 240
beksa 196 bieg ja³owy 385 b”izko 240
be³taæ 84 biegacz 376 blunierz 368
ber³o 153 begaæ 141 b³azenada 367
beømovaæ 153 biegas 375 b³¹dliwy 403
bepeèny 161 biegiem 260 b³eška 30
bez 88, 90, 98, 101, 105 biegn¹cy 322 b³ogos³awiæ 381
bezem 101 biegnê 294 b³ogos³awion 321
bezlitosny 161 biegñesz 294 b³ogos³awiony 388, 391
bezlitony 161 biegnij 312 b³oto 47
bezrz¹d 371 biegus 375, 376 b³yèê 141
bezu D. lp. 101 biel 198 b³yšcê 141
bez¿eniec 403 bieleæ 343 bochenek 225
bêc 336 bieleje 358 bochenka D. lp. 225
bêd¹ siê baæ 310 bieliæ 343 bochnek 225
bêd¹ siê bali 310 bielid³o 343 Bochwa³ 390
bêd¹cy 322 bielizna 348 boczny 371
bêdê chwaliæ 310 bielizna kolorowa 348 bodaj 160, 395
bêdê chwali³ 310 bielmo 357 Bodze Msc. lp. 205, 225
bêdêcy 322 Bielsko 374 bodzech 262
bêdziecie obiatowaæ 310 biernoæ 281 Bo»e 143
bêdziecie obiatowali 310 berny 86 Bo»o 160
bêdzieta 302 beøe 95 bogach 262
bêdziewa 302 bezê 141 Bogarodzica 379, 387
biada 87 bij 312 bogdaj 160, 395
bada 87 bijatyka 368 Bogdan 160
bia³awy 343, 357 bijê 98 Bo«dan 155
Bia³e Brzegi 383, 402 borê 83, 95, 105 bogini M., B., W. lp. 210213,
Bia³egostoku D. 379 BIP 398 357
bia³o 242 birbant 376 boginiach Msc. lmn. 215
541

#1615
boginiami N. lmn. 214 bój 93 bry M. lp. 210
bogini¹ N. lp. 212 bólu D. lp. 203, 225 bryd¿a D. lp. 203, 204
boginie M., B., W. lmn. 213 braci D., C., B., Msc. lp. 221 bøeg 47
boginiê B. lp. 211 bracia M., W. lp. 221 brzegu W. lp. 206
boginiom C. lmn. 214 braæä M., W. lp. 125 bøemê 189
bogiñ D. lmn. 214 braciach Msc. lp. 221 bøeina 91
bogobojny 381 braci¹ B., N. lp. 221 Brze¿anie 59
bogoch 262 bracio W. lp. 221 brze¿ny 344
Bogochwa³ 390 braciom C. lp. 221 bøoza 89, 91
Bogodan 390 bractvo 162 Brzozogaj 383
Bogomi³ 390 braæ 269, 270 Brzozowy Gaj 383
Bogu Msc. lp. 143, 205, 225 braæmi N. lp. 221 brzuchal 374
Boguchwa³ 384, 387 brakorób 379 brzuchomówca 379
Bogumi³ 378, 379, 382, 387 brakoróbstwo 371 brzydal 374
Bogurodzica 379, 387 brale jesta 307 bøytevka 100
bogyni M., C., Msc., W. lp. bralesta 307 bøytvka 100
210213 bran 270 buch 336
bogyniach Msc. lmn. 215 brany 270 budowniczy 363
bogyniam C. lmn. 214 brat 189, 197, 204, 342 buduje siê 229
bogyniami N. lmn. 214 brata D. lp. 197 budujê 321
bogyni¹ B., N. lp. 211, 212 braterstwo 189 Budzis³aw 389
bogynie D. lp., M., B., W. lmn. bratobójstwo 393 bufetowy 374
210, 213 bratowa 373 bufon 367
bogyniom C. lmn. 214 Bratumi³ 387 bufonada 367
bogyñ D. lmn. 214 brew M. lp. 210, 262 bujda 363
bohatery M., W. lmn. 207 brev 187 buk 342
bojaæ ê 125, 126 b‡eza 89 burak 348
bojañ 184 b‡oza 89 burèeæ 110
bok 103, 260 brodaty 357 burszonada 368
bokiem 260 Brodzis³aw 389 bury 348
boku Msc. lp. 205, 226 brona 103 burz¹ca 260
Boles³aw 59, 382, 390 Bronis³aw 362, 389, 390, 403 bustvo 162
borowika D. lp. 203 Bronis³awa 362 BUW-u D. lp. 203
borowy 374 Bronisz 403 by 315
Borzys³aw 389, 390 broñ 196 bych 315
Borzywoj 390 bruczesz 298 bych siê postarza³ 315
bosi 234 bruczê 298 bych spad³ 315
boi 225 brud 199 bych¹ 315
bosy 225 brudas 357, 368 bych¹ wiedzieli 315
boszem 68 brudy 199 bychom 315
bosziim 127 brukam 298 bychom byli zmarli 315
Bo¿e W. lp. 206 brukasz 298 byæ 91, 286, 291, 294296,
Bo¿e Narodzenie 378 brukev 187 304, 306, 308310, 313,
bo¿stwo 370 bruna 103 315, 316, 328, 329, 338,
Bóbr 59 brwi M., B., W. lmn. 213, 214 342
bóg 22, 143, 204, 224, 225, brwiach Msc. lmn. 215 byæi 294
346, 384 brwiam C. lmn. 214 Bydgoszcz 242
Bóg Ojciec 384 brwiami N. lmn. 214 Bydgoszczy D. 242
Bóg zap³aæ 312 brwiom C lmn. 214 bydlê 362
542

#1615
bydli 311 calusieñki 363 ch³odny 360
byd³o 362 ca³a 239 ch³op 196, 362
byd³obójnia 371 ca³e 239 ch³opas 375
bykowe 375 ca³y 239 x³opca 149, 225
bylebychwa 308 cana M. lp. 87 ch³opcu C. lp. 203, 204
byli 309, 315 cas 150 ch³opi M., B., W. lmn. 224,
byli jecie 295 casaø 86 200, 206
byli jemy 295 cebularz 376 x³opca 149
byliby zrobili 316 cebulus 376 ch³opiec 373
bylibychmy 308 cedet 397 x³opec 225
bylibycie zrobili 316 celowniczy 363 ch³opiê 362
bylibymy zrobili 316 cena 87 ch³opina 196
bylicie 295, 309 ceñiæ 87 ch³opisko 196
bylimy 315, 295, 309 ceñe Msc. lp. 87 ch³opka 357
by³ 309, 320 Centralna Ameryka 385 ch³opobyk 388, 392
by³ je zrobi³ 309 Centralny Dom Towarowy ch³opów D. lmn. 225
by³ jeæ 295 397 ch³opus 375
by³ jem 295 centymetra D. lp. 203 ch³opy B. lmn. 208
by³a 309, 320 Cepelia 399 chodnik 360
by³aby zrobi³a 316 cerkiew M., B. lp. 223, 262, chodzili 307
by³abychwa 308 363 chodzili s¹ 307
by³abym zrobi³a 316 cerkev 187 chodzilimy 134
by³aby zrobi³a 316 cerkwie M., B., W. lp. 213 chodzi³a jeswa 307
by³am 308 cerkwi D. lp. 210 chodzi³aswa 307
by³a 308 cêrñiæ 110 chodzi³y 307
by³by zrobi³ 316 cesarz 342, 362 chodzi³y s¹ 307
by³bych 308 cesarze M., W. lmn. 206 Chojnica 384
by³bym zrobi³ 316 cesarzowa 362 Cho³m 113
by³by zrobi³ 316 cham 361 xo³pic 112
by³e 320 chamowaty 361 chor 256
by³em 308, 315, 295 Chanstobor 84 chor¹giew M. lp. 210, 363
by³e 315, 295, 308 xæa³ 88 xorÄgev 188
by³em 308 xæeæ 88 chor¹gy M. lp. 210
by³o 309 xæe”i 88 chor¹¿y 260
by³oby zrobi³o 316 chcielibymy 134 chor¹¿y wielki koronny 385
by³om 308 xe³m 111 chor¹¿y wielki litewski 385
by³o 309 che³pa 403 chorowaæ 360
by³y 320, 309 xe³piæ (ê) 111 chorownia 360
by³yby zrobi³y 316 cherlak 376 chory 260, 360, 347
by³ybycie zrobi³y 316 cherlus 376 xory 160
by³ybymy zrobi³y 316 xêæ 122 chowam 298
by³ycie 309 xfa³a 153 chowasz 298
by³ymy 309 xfila 153 chowiesz 298
bym 315 chi 336 chowiê 298
by 315 chleb 27, 342 xrust 160
bycie 315 chlebojedca 346 xuæ 122
bycie wiedzieli 315 chleeb 127 xväæ ê 395
bymy 315 chlewmistrz 365, 368 chudeusz 368
byt 338 ch³odnik 360 chuliganeria 368
543

#1615
chwal 311, 395 ciebie D., B. lp. 228, 230 ciotczyn 242
chwala 68 æe 123 ciotczyna 242
xvala 160 æec 47, 92 æiba 161
chwal¹ 303 ciekaw 241 cka M. lp. 100, 225
chwal¹cy 322 ciekawy 241 cki D. lp. 100
chwalba 374 ciel¹t D. lmn. 218 clannl 119
chwalca 376 cielesnoæ 403 cm 397
chwalcie 313 æelesny 191 co M., B. 227, 236, 237
Xvaleñica 153 cielê M., B., W. lp. 215, 362 cognac 373
chwalê 294, 302 æelê 226 co³o 150
chwalêcy 322 cielêcia D. lp. 216 COP 399
chwali 133, 302, 311, 395 æelêæa D. lp. 216, 226 cora 188
Chwalibog 390, 389 cielêciech Msc. lmn. 219 coscola 68
chwalicie 313 cielêciem N. lp. 217 córczyn 242
Xvaliæe 303 cielêciu Msc. lp. 217 córczyna 242
chwalile 306 cielêcy 357 córka 188
chwalili 306 cielêta M., B. lmn. 218 cudo 191
chwali³ 306 cielêtach Msc. lmn. 219 cudzoziemiec 379, 380
chwali³a 306 cielêtami N. lmn. 219 cudzoziemka 393
chwali³o 306 cielêtom C. lmn. 219 cudzozmieñca 391
chwali³y 306 cielêty N. lmn. 219 cukru D. lp. 203
chwalim 303 ciemniak 405 cwaniak 376, 405
Xva”imi‡ 153 ciemnobr¹zowy 393 cwanus 376
xvalite 303 ciemnoniebieski 380 cygania 368
Xvalkovski 153 ciemnooki 393 cynich 67
xva³a 395 ciemnozielony 388 cyrky 188
chwalimy 303, 313 cieniuteñki 363 Cyrnela 113
chwalisz 294, 302 ciep³ownia 360 èad 92
chwalita 302, 313 cierniopromienny 393 czar 199
chwaliwa 302, 313 æerñ 110 èarni 111
chwalmy 313 æêrñ 110 èarno 109, 115
chwalta 313 æ¦rñ 110 èårno 109
chwalus 376 cierpi¹cy 374 cärno 109
chwalwa 313 Cies³aw 390 czarnobyl 391
xväæ ê 125 cieszesz 298 Czarnolas 378, 383, 402
xvejaæ ê 125 cieszê 298 czarny 250
chwiejba 374 Cieszymys³ 389, 390 èarny 84, 111, 114
chwila 27 Cieszys³aw 390 carny 84
xvila 153 æeæe 91 Czarny Las 383, 402
Xyny 147 ciê B. lp. 228 czarodziej 364
Xypan 147 æê 123 czarownik 360
ci C. lp. 221, 228, 232, 233 ciêgatura 368 èart 84, 109, 114, 115
ciach 336 ciê¿ki 357 cart 84
æa³o 145, 191 cma 145 cart 109
æasto 91 ciocia 336, 347 czary 199
æÄæ 107 ciocin 242 czas 69, 370
ci¹gni 312 ciocina 242 èas 92, 150
cichusienki 363 ciosam 298 cas 150
cie B. lp. 228 ciosasz 298 czasach 262
544

#1615
czasogulnik 391 èo³o 150, 191 czyniw 316
czasokres 370 co³o 150 czytam 299
czasopismo 370 czopowe 375 czytasz 299
czasu 229 èosaæ 87 èytelny 151
czasy N. lmn. 209 cosaæ 87 æma 97, 145,150, 254
ÈÄstobor 84, 117 czso B. 236 ævartka 109
Czcibor 390 czsosmy zgrzeszyli 307 æwiczebny 361
czciesz 299 czsomy zgrzeszyli 307 æwiczyæ 361
Czech D. lmn. 207 czterdzieci 387 æwieka 204
czego D. 236 czterech M., D., B., Msc. 251, ævir¼a 111
èego 237 252, 258 ævir»iæ 111
czekþcych 69 czterechnacie 255 da 295, 296
czem Msc. 236 czterej M. 251, 252, 258 dachowe 375
czemu C. 236 czterem C. 252 daxu 226
czernica 357 czterema N. 251, 252 daæi 294
èerñiæ 110 cztery M., B. 252254, 257, dacie 295, 296
è¦rñiæ 110 261 daæ 294, 295, 313, 315
cêrñiæ 110 ètery 249 Dadosesani 89
czernid³o 372 czterysta 254, 255, 387 dadz¹ 295, 296
czerñ 250 cztê 299 dadzê 321
czerpam 299 cz(t)wior M. 256 da¼Ä 294
czerpasz 299 cztyr D. 252 dad 313
czerpiesz 299 cztyrze M. 252 dadicie 314
czerpiê 299 cztyrzech Msc. 252 dadimy 313
èerstvy 111 cztyrzem C. 252 dadita 314
czerwiogubny 393 cztyrzmi N. 252 dadiwa 314
èervo 191 cztyrzy M., B. 252 Dago 59
èesaæ 87 czuæ 299, 326 Dagobert 59
cestovaæ 122 èudo 191 daj 313
èee 87 czuj¹c 322 dajcie 314
èeê 87 czujesz 299 dajicie 314
ceæ 122 czujê 299, 326 dajimy 313
Czêstochowa 241, 373 czu³ 320 dajita 314
Czêstomir 390 czu³a 320 dajiwa 314
èêstovaæ 122 czu³e 320 dajmy 313
cija 98 èu³no 112, 114, 115 dajta 314
cirñiæ 113 czu³y 320 dajwa 314
c¯rñiæ 110 czury³o 370 daleki 357
cz³owiecy 199 czwora D. 256 dalekowidz 380
cz³owiecze W. lp. 206 czworga D. 256 daleky 147
cz³owieczeñstwo 370 czworgiem N. 256 da³o 134
cz³owieczy 362 czworgu C., Msc. 256 da³o ê 134
cz³owiek 199, 319, 362 czworo 256, 261 dam 150, 296
cz³owieku W. lp. 206 czwór M. 256 dam 150, 294, 295
èÃlno 114 èyja 98 Dambnica 119
èo³gaæ 112, 115 czym N., Msc. 236 dame 226
cÂ³gaæ 112 czynie Msc., W. lp. 205, 206 damy 303
èÁ³no 112 czynieni Msc. lp. 217 dam[y] 294, 295
cÃ³no 112 czynion 316 dañ 184
545

#1615
daræe 111 dkg 397 dobrymi N. lmn. 244, 245
dar³ 111 dlañ 231 dobrÏmi N. lmn. 244, 245
dar³o 315 dlatego 261 dobranoc 378, 379, 387
darmozjad 207 d³ubê 112 dobro 199, 241, 248, 259
darmozjady M., W. lmn. 207 d³uge 147 dobroæ 357
darowaæ 358 d³uge 147 dobrodziej 364, 391
daruje 358 d³ugi 147 dobrorzeczyæ 392
dasz 295, 296 D³ugie Pole 383 dobrze 242, 248, 260
da 294 d³ugonogi 379 dobrzechwa kupi³a 308
daæ 294 d³ugopis 380 dobrzi M. lmn. 246
daæe 294 D³ugopole 378, 383 dobrz¯ M. lmn. 244
data 295, 302 d³ugopolski 388 dobrzy 244, 246
dawa 302 dmê 107 dojæ 326
dava 295 dmuchalnia 359 dojæ 326
dawca 402 dni M., B. lmn. 190, 208 dokþþd 119
dawniej 309 dnie Msc. lp. 205, 208 dokonan 321
d¹b 116, 342 Dniepr 22 dokonana 321
dÄb 120, 225 dnioch Msc. lmn. 209 dokonane 321
dÇb 118 do 207, 231 dokonany 321
dÄæ 107 do (niego) 231 doktor 196, 339, 396
D¹browa Górnicza 383 do (W³och) D. lmn. 207 doktory M., W. lmn. 207
dba³y 320 dobra M., B. lmn. 199, 245, dol. 397
dxa D. lp. 100 246 dolny 371
dxu C. lp. 100 dobrä M., B. lmn. 125, 244, Do³up³oz 384, 387
dech 100 245 dom 103, 186, 229, 234, 336,
dex M. lp. 98, 100 dobr¹ B., M. lp. 245 346, 395
dedykacyja 370 dobrW B., M. lp. 245 dõm 395
defilada 367 dobre M., D., B. lp., M., B. dÁm 103
defilowaæ 367 lmn. 244, 245, 246 dom akademicki 340
dereniak 350 dobrê M., D., B. lp., M., B. dom spokojnej staroci 378
desek D. lm. 100, 225 lmn. 125, 244, 245 Domas³aw 384, 387
desk D. mn. 100, 225 dobrego D., B. lp. 244 Domat 398
deska M. lp. 100, 225 dobrêgo D., B. lp. 125, 244 domb 104
deski D. lp. 100 dobr¦go 130 domek 335, 336, 338
deszcz 100, 361 dobrej C., Msc. lp. 245 domowy 336, 343, 357
deè M. lp. 100 dobrêj C., Msc. lp. 245 domu Msc. W. lp. 205, 206
deèem N. lp. 100 dobrêm N., Msc. lp. 244 domy 206, 225
deèovi C. lp. 100 dobrêmi 244 Don 22
deszczownica 361 dobremu C. lp. 244 donosiciel 340
deèu D. lp. 100 dobrêmu C. lp. 125, 244 dope³niacz 370
deuicha 68 dobry M., B. lp. 98, 244, 342 dopero 160
de¿d¿ 100 dobrÏ M., B. lp. 244 dopirvo 160
deC D. lp. 100 dobrych D., Msc. lmn. 244, dopytawaæ 326
dêba 225 245 doraci 68
dêbostan 393 dobrÏch D., Msc. lmn. 244, 245 dorêczyciel 335, 340
diab³u C. lp. 204 dobrym N., Msc. lp., D., C. dosiêgni 312
Diedesisi 89 lmn. 244, 245 doskona³y 320
deñ 145 dobrÏm N., Msc. lp., D., C. dostatnio 242
diunem 68 lmn. 244, 245 dostrzegalny 363
546

#1615
docig³y 403 dusz D. lmn. 182, 214 dwojego D. 256
dowiadczalny 363 dusza 182, 210 dwojga 256
dotkni 312 dua 150 dwojgiem 256
dotychczas D. lmn. 207 duša 150 dwojgu 256
dotyczesz 298 duszach Msc. lmn. 182, 215 dwojmorski 392
dotyczê 298 duszam C. lmn. 182, 214 dwom C. 251
dotyczysz 298 duszama C., N. lpodw. 182 dwoma 251
dowódca obrony potocznej duszami N. lmn. 182, 214 dwora D. lp. 203
385 dusz¹ N. lp. 182, 212 dworak 376
dóm 103, 104 dušÄ 118 dworu D. lp. 203
dr 396, 397 dusze D., W. lp., M., B. lmn. dworus 376
drapam 299 182, 206, 210, 213, 262 dworzec g³ówny 379
drapasz 299 due M., B. lmn. 47 dwóch M., D., Msc. 251
drapiesz 299 duszej 262 dwój 256
drapiê 299 duszê B. lp. 182, 211 dwóm C. 251
dr¹gal 374 duszo W. lp. 182, 213 dwu D., Msc. 222, 251, 255,
drobniuteñki 363 duszom C. lmn. 182, 214 258
droce 68 duszpasterz 370, 380 dwudziestu 255, 257
droga 147 duszu D., Msc. lpodw. 182 dwudziestu dwu 255
droge B. lp. 147 duszy D., Msc. lp., M., B., W. dwukrotnie 390
droge M. lmn. 147 lpodw. 182, 210212 dwukrotny 249
drogê B. lp. 147 dwa M., B., W. 222, 249, 251, dwunastoma 255
drogi M. lp. 147 253255, 257, 258, 275, dwunastu 255
Drogomi³ 390 301 dwunacie 255
drogoæ 403 dva 97, 249, 255 dwuszereg 380
drogowe 374 dwa dziesiêcia 382, 383, 387 dyby 198
drób 185 dwa dziecia 383, 387 dyme 226
drógmistrz 365 dwa na dziesiêcie 382, 383 dyndaæ 348
druge 147 dwa na dziecie 382, 383 dyn-dyn 348
drugi 249 dwadziecia 255, 383, 387 dyplom 340
druhman 365, 368 dwadziecia dwa 255 dyr. 396, 397
dru¿ka 342, 357 dwadziecia piêæ 383 dyrektor 259, 396, 405
dru¿ynowy 374 dwaj 251, 258 dyrektora D. lp. 259
drwal 374 dwakroæ 390 dyrektorka 405
drylownik 371 dwanaææe 383 dy¿urant 368
drzewo 69 dwanadæe 383 dzewka 68
drzewodziej 364 dwanacie 255, 383 dziaæ 364
drzewostan 393 dvanaæe 255 ¼ad 145
drzwi 198, 257 dwie M., B., W. 222, 251, 258 »ad 145
dr¿enim N. lp. 217 dwie pary 257 dziadek 237
dska M. lp. 100 dwie cie 382, 383, 387 Dziadoszanie 59, 89
dsky D. lp. 100 dwiema C., N. 222, 251, 255 »adoañe 89
Duch wiêty 384 dwiecie 254, 255, 383, 387 Dziadoszycy 59, 89
duchu W. lp. 206 dvigñete 303 »adoycy 89
Dudek 259 dwoi 256 Dziadumi³ 387
Dudka 259 dwoj M. 256 dziadyga 374
Dulanbanky 119 dwoja 256 dziadzia 347
Dunaj 22 dwojaki 249, 357 »a³ä 126
dusa 150 dwoje 249, 256, 257, 261 dzia³ale 306
547

#1615
dzia³ali 306 dziecie 383, 387 dwigniwa 313
dzia³a³ 306 »eæe 255 dwigowy 374
dzia³a³a 306 »eva 180 efektywny 364
dzia³a³o 306 dziewcz¹t 257, 261 eksm¹¿ 345
dzia³a³y 306 dziewczêta 261 emigrant 376
»a³ä 126 dziewi¹ci D., C., Msc. 253 emigrus 376
dzia³o 87 dziewi¹ci¹ N. 253 empiria 366
Dziarnowo 110 »evica 143 empiryka 366
»arnovo 110 dziewice 322 empiryzm 366
»arski 109 »eveø 189 Enkaen 398
»Äs³o 116 dziewiêæ 251, 253, 254 erudyta 220
»æe 255 dziewiêædziesi¹t 255 etc. 397
dzieci M., D. lmn. 199, 204 dziewiêæset 134, 255 Europa 360
dzieci¹tko 319, 322 dziewiêæset dziewiêædziesi¹t Europejczyk 360
dzieciê 322 dziewiêæ 383 europiñski 364
dzieciêci C. lp. 200, 217 dziewiêæsi³ 392 ewanielij¹ B. lp. 211
dziecina 196 dziewiêtnacie 254 ewolucja 366
dziecinada 367, 368 dziewka 322 Fabian 153
dzieciñski 403 »evoja 180 Faleñica 153
dzieciobójca 388 dzikolud 393 Falimir 390
dzieciojad 392 dziñsia 383 Fa”imiø 153
dziecka D. lp. 199 »onek 88 Falkovski 153
dziecko 199 dzir¿an 321 faly 67
dziej 364 Dzir¿ykraj 389 fa³a 153, 160, 395
dzieje 364 dzisia 322 fa³esznik 366
dziejotwórczy 388 dzisiaj 383 fa³szarz 366
dzielna 374 dzi 232 fa³szyrz 366
dzie³o 87 ¼von 160 Famet 398
dziennik 360 dzyñ-dzyñ 348 fanatyczny 369
dzienny 360 »vêk 107 farba 153
dzieñ 205 d¿d¿a 100 figla 204
»eñ 88, 106, 145 CCa D. lp. 100 figlarczuk 368
dzier¿awa 350, 358 CCu C. lp. 100 fila 153
dzier¿awiæ 358 dwign¹ 303 Filip 384
dzier¿ê 321 dwign¹æ 270, 325, 358 filologia polska 386
dzier¿yæ 358 dwign¹æi 325 filozofia obyczajowa 384
dziesi¹ci D., C., Msc. 253 dwignê 294, 302 filozofia wiecka 384
dziesi¹ci¹ N. 253 dwigni 312 fiserunk 370
dziesi¹t 387 dwignicie 313 flejtuch 207
dziesiêci 255 dwigniecie 296 flejtuchy M.,W. lmn. 207
dziesiêcia 255, 383, 387 ¼vigñeæe 30 florentyñski 369
dziesiêcie 383, 387 dwigniesz 302 flores 368
»eêæe 255 dwigñesz 294 Fok 399
dziesiêciokroæ 390 dwignij 269, 312 Folks 399
dziesiêciokrotnie 390 dwignijcie 313 fotela D. lp. 203
dziesiêæ 140, 252254, 257 dwignijmy 269, 313 fotelu D. lp. 203
»eêæ 249 dwignijta 313 frasunek 370, 403
dziestoma 255 dwignimy 313 fraszkopis 392, 404
dziecia 383, 387 dwignita 313 fruvaæ 153
548

#1615
frycowe 375 gêdziec 402 goleñ 196
fu 336 gêsi 362 Golêszycy 59
fukaæ 336 gê 116, 362 golibroda 389
fukliwy 403 gibki 147, 160 golus 375
furman 391 gez 147 go³¹b 150, 151, 198, 202, 259,
gacie 198 ginÄæ 160 362
gadacz 402 gitariada 368 go³Äb 106, 185, 202
gadaczka 371 gleboznawstwo 393 go³Äb M. lp. 150, 202
gadaæ 346, 361 glêdba 374 Go³¹b 198, 259
gadateusz 368 gliniasty 357 Go³¹ba D. 198, 259
gadatliwy 361 g³¹biusz 368 goûomp 151
gadulski 374 g³êboka 239 go³êbi 207
gagatek 207 g³êboki 116, 239, 357 go³êbia 198, 259
gagatki M., W. lmn. 207 g³êbokie 239 go³êba D. lp. 151
gaji 205 G³ogów 59 go³êbie M. B., W. lmn. 207,
galopada 367 g³osek D. mn. 100 208
galopowaæ 367 g³osownia 360 go³êbiewi C. lp. 203
ga³êzi M., B., W. lpodw. 186 g³onik 360 go³êbiê 362
Gamba 119 g³ony 150, 360 go³êbiowi C. lp. 203
gañba 155 g³owa 342, 359 go³êbiu W. lp. 206
gapa 196 g³ove 226 go³êbnik 372
gapowe 374, 375 g³ownia 359 go³ota 155
garb 109 g³owny 359 go³ow¹s 380
gärb 109 g³owonóg 380 goñiæ 93
gårb 109 g³ówkowaæ 371 goñê 141
garbus 375 g³ównodowodz¹cy 371 gontal 374
garbu 375 g³upcu W. lp. 206 Goplanie 59
gard³o 109 g³upcze W. lp. 206 gora 126
gãrd³o 109 g³upio 242 gor¹cy 260, 348, 374
gardy 155 g³upoæ 403 gorej¹cy 348
garnka D. lp. 203 g³upota 357 Gorkom 399
garæ 109 g³uptas 369 gorzeæ 348
gäræ 109 g³uptasiñski 369 gorzej 230
gåræ 109 gnaæ 107 gospodaø 185
gastropunkt 400 gniæ 360, 369 gospodna 133
gatunkotwórczy 393 gñiæ 93 gospodyni M. lmn. 200
gawêda 363 gnieæ 360 Gospodzin 384
gawronada 367, 368 gniewaj¹c siê 322 gospo»ina 133
g¹æ 116 gniewliwy 357 goci D. lmn. 204, 207, 208
Gdañsk(o) 374 Gniewomir 390 gocia D. lp., M., B., W. lpodw.
gdym szed³ 307 Gniezno 59 186, 202, 204, 361
gemze 67 Gñezno 160 gocie M., B., W. lmn. 206-
generalny 369 gnilec 360 -208
genera³ ma³opolski 385 gnilny 369 gociec 338, 373
geniusza D. lp. 203 gniotownik 360 gociech Msc. lmn. 209
geniuszu D. lp. 203 gnój 93 gociem N. lp. 204
gestapo 398 go D. lp. 99, 230, 231, 262 gociewi C. lp. 203
Gewa 158 goiæ 94 gociniec 360
gez 147 golas 375 gociom C. lmn. 207
549

#1615
gocioma C., N. lpodw. 186 gryzipiórek 380 Helena 155
gociowi C. lp. 203 gryzos³aw 392 Helska 159
Gocirad 389, 390 grzebaæ 325 Herbewo 398
gociu W. lp., D., Msc. lpodw. grzebalny 350 heroiczny 155
186, 205, 206 gøeb 150 hetman 362
Gociwuj 389 gøebmy 149 hetmanowa 362
goæ M. lp. 161, 185, 196, grzebê 298, 325 hezye 159
202, 338, 360, 361 gøeb 150 hipokryta 368
goæmi N. lmn. 208 grzebiesz 298 historycznoliteracki 388
gotowicie byli 315 grzebiê 94, 298, 325 hochal 68
gotowy 241, 247 gøebmy 149 «o³ota 155
gotów 241, 247 grzech 223, 225, 350 homonimia leksykalna 385
gó-gó-³a 348 grzechnik 372 homonimy czêciowe 385
góra 342 grzechu Msc. lp. 205, 225 Hortex 400
gÃra 126 grzechy B. lmn. 208 hrabia 220
gÁra 126 grzesze Msc. lp. 205, 225 «uèiñi³ 155
góral 374 grzeszech Msc. lmn. 223 hulanda 368
gr 397 grzesznich 69 hy 159
gra 99 grzesznicy 68 Hygienabia³ 398
grabiæ 94 grzesznik 372 hyshe 159
grabie 198 grzeæ 325 iaco 67
grabie¿ 357, 374 grzmot 357 ich D., B., Msc. lmn. 230, 231,
graæ 99 grzybobranie 379 234, 238
gradobitka 391 guor 127 iæ 326
grafik komputerowy 386 gura 126, 130 id¹c 322
graj¹ 358 gurbiæ ê 110 ide 98, 121
gramatyka historyczna 378 GUS 399 idiota 220
gramatyka transformacyjno- gusman 365, 368 idziech¹ 277
-generatywna 378 guzdralski 374 idzieta 302
grandus 376 gwa³townik 360 ien 68
grandziarz 376 gvazda 46, 143 iesz 68
graptolit 393 gwiazdmistrz 365 igra 98
gr¹d 116 gwiazdozorca 392 igraæ 99
groba 141 gvìzda 143 igrzec 402
grobla 141 gviz¿ 152 I³ 399
grododzier¿ca 391 gvi» 152 im N. lmn. 230, 231
grodziszcze 402 gwodziami N. lmn. 209 imaæ 98
gromada 367 gwodmi N. lmn. 209 imê 226
gromow³adny 388 gvó» 185 imieæ 98
gronostaj 391 gybky 147 imieni 200
groze 150 gydze 158 imienia 189, 216
groê 150 gygrali 158 imeña D. lp. 216, 226
grozê 150 gymyal 158 imieniech Msc. lmn. 219
grony 150 gymyenyu 158 imieniem N. lp. 217
grób 94 gynego 158 imieniom C. lmn. 219
Grób Nieznanego ¯o³nierza halniak 371 imieniowi C. lp. 217
347 hamulcowy 374 imieniu Msc. lp. 217
gród 242 «añba 155 imiê M., B., W. lp. 190, 215
grunta M., W. lmn. 206 «ardy 155 imê 189
550

#1615
imiê pospolite 370 Janów 374 jediwa 314
imiê w³asne 370 jar 92 jego D. lp. 99, 230, 231, 233,
imion D. lmn. 190, 218 jarmarkowe 375 234, 237, 238
imiona M., B., W. lmn. 190, Jarnold 158 Jego Ekscelencja 386
218 jary 92 Jego Eminencja 386
imionach Msc. lmn. 189, 219 jarzêbiak 373 Jego Królewska (Ksi¹¿êca)
imionami N. lmn. 189, 219 jaskolica 402 Mi³oæ (Moæ) 385
imionom C. lmn. 189, 219 jas³ach 322 Jego Magnificencja 386
imiony N. lmn. 219 jasnog³owy 393 Jego wi¹tobliwoæ 386
Imis³aw Herman 384 jasnopopielaty 393 Jego (Wasza) Dostojnoæ 385
Impexmetal 400 janie 403 Jego (Wasza) Mi³oæ 385
indukcja 366 javiæ ê 158 Jego (Wasza) Mi³oæ Pan 385
infantilis 369 jaz 140 Jego (Wasza) Moæ 385
infantylny 369 jazda 43 Jego (Wasza) Wielebnoæ 385
instytutu D. lp. 203 ja¿e 230 Jego (Wasza) Wielmo¿noæ
Inwestbank 400 j¹ B., N. lp. 230 385
in¿ynier 196 j¹æ 158 jej D., C., Msc. lp. 230, 231,
iskam 298 jÄtrev 116, 189 234, 238
iskasz 298 jÄtrevka 189 Jel 398
iskorodny 392 je B. lp., B. lmn. 294296, 230 jeleñ 158
iskra 98, 99 jecie 295, 296 jeleñ wiatronogi 382
iszczesz 298 jeden 158, 249, 250, 253, jem 157, 296
iszczê 298 254, 256258 jem Msc. lp. 230
iæ 326 jeden na dziesiêcie 387 jem 294, 295
itd. 397 jeden na dziecie 387 jemu C. lp. 157, 230, 231, 233
itp. 397 jedenaææe 387 jemy 303
Izabelin 241 jedenacie 254 jem[y] 294, 295
izba 160 jedennadæe 387 jen D. lp. 157, 227, 233, 262
izdebka 160 jedlina 357 jeno 160, 395
ja M. lp. 227, 228, 230, 231, jedna 258 jenze 67
237 jedni 250 jen¿eby ¿eg³ 315
jab³ce 225 jedno 258, 395 jesm[y] 294
jab³ko 225 jednorêki 388 jesmy 306
jab³ku 225 jednoro¿ec 346 jesmy zgrzeszyli 307
jadaæ 369 jednosylabowiec 393 jest 294296, 306, 307
jadalny 350, 363, 369 jednocian 393 jest by³o 307
Jafroszka 158 jedz 313 jest udzia³a³ 306
Jagnieszka 158 jedz¹ 295, 296, 303 jesta 295, 302, 306
jagniê 362 jedz¹cy 322 jesta przysz³a 307
jako 158 jedzcie 314 jestem 295, 296
jakochmy po³o¿yli 308 je¼Ä 294 jeste 295, 296
jakokoli 381 jedzmy 314 jestecie 295, 296
jakoswa by³a 307 jedzon 321 jestemy 295, 296
jako¿e osiad³ 307 jedzta 314 jeste 303
Jan 197, 224 jedzwa 314 jeswa 302, 306
Jan z Brzezia 384, 403 jedicie 314 jesva 295
Jana 197 jedimy 314 jeswa by³a 307
Janko Czarnkowski 384 jedimy 314 jesz 295, 296
Janko z Czarnkowa 384 jedita 314 je 294, 296, 306
551

#1615
je by³ zrobi³ 309 ju 158 kapelmistrz 365
je osiad³ 307 jw. 397 Kapelupol 398
je pnia³o 307 k nie 322 karan 321
je wywiod³ 306 k niemu 230 karèma 109
jecie 306 ka 237 kãrcma 109
jecie nieli 306 kacerz 370 kark 109
jecie ofiarowali 307 Kacet 399 kãrk 109
jeæ 157, 294, 295, 306, 313, kadziæ 92, 361 karty 198
342 kadzielnica 361 karv 194
jeæe 294, 303 Kafloparkiet 398 kasata 366
jeæi 294 kaka 237 kaszlam 299
jeeñ 158 kaki 237 kaszlasz 299
jeon 158 kakie 237 kaszlesz 299
jeli 160 ka”idy 133 kaszlê 299
jem 306, 308 kaldy 133 kasztelan wileñski 385
jem by³ 306 kamieni D. lmn. 189, 190, 207 Kaszubita 367
jem siê starza³a 307 kamienia D. lp., M., B. W. katarynka 373
jem szed³ 307 lpodw. 189, 190, 202 kazaæ 361
jem us³ysza³ 307 kamieniach Msc. lmn. 189, kazalnica 361
jem 294, 296 190, 209 kåzañå D. lp. 216
jemy rzucili 307 kamieniami N. lmn. 189, 190, Kazimir 389, 390
jeta 295 208 kaznodzieja 388, 391
jeva 295 kamienie M. B. W. lmn. 198, kaznodzieja nadworny 385
jezdecki 402 190, 206208 kÄt 116, 123
jezierze 225 kamieniech Msc. lmn. 209 Kedyw 398
jezioro 225 kamieniem N. lp., C. lmn. 190, Kelkra 398
jeziorze 225 204 ke³ 147
jedziec 357 kamieniewi C. lp. 203 ke³basa 111, 115, 147
je¿ê 141 kamieniodruk 393 kedy 160
jez¿ê 141 kamieniokruszny 393 ke³ 147
je¿e 230 kamieniom C. lmn. 189, 190, ke³basa 111, 147
jêèmeñ 189 207 kê»ory 122
jê¼a 143 kamienioma C., N. lpodw. 190 kês 116, 122
jêt 320 kamieniowi C. lp. 189, 190, Kêty 123
jêzyk 107, 158 203 kg 397
jêzykoznawczy 388 kamienisty 357 ki 237, 238
ji B. lp. 99, 230, 231 kamieniu Msc., W. lp., D., kie 237
jim N. lp. 230 Msc. lpodw. 190, 205, 206 kegdy 160
jimi N. lmn. 230, 231 kamienny 357 kiego 238
JKM 396 kamieñ M., B. lp. 189, 190, kie³bodziej 391
JO 396 202, 204, 223, 233 kiem Msc. 236
Johannes 384 kameñ 189 kierowaæ 372
jod³a 157 kamieñmi N. lmn. 208 kierownik 363, 372
Józef 153, 197, 362 kamizelka z baskink¹ 385 kierz 338
Józefa 197, 362 kamyk 357 kieszonkowe 374
JPP 399 kanclerz wielki koronny 385 kij 147
jutrzni¹ 262 Kanty (Jan) 123 kilkakroæ 381
jutrzniê 262 kapcanizm 368 kim N., Msc. 236
juwenalia 367 kapelmajster 365 Kiszkopol 398
552

#1615
klepê 93 ko³basa 112 kosz 241
klêèê 93 Ko³choz 399 koba 374
kliper 370 Ko³chonik 399 koci D., C., Msc., W. lp., M.,
klni 312 kÃ³ìèkÂ 128 D., B., C., W. lmn. 98, 186,
klownada 367 ko³o 191 200, 204, 210214
klub-kawiarnia 380 ko³odziej 364, 388, 391 koc¯ 125
kluæ 326 ko³owe 375 kociach Msc. lmn. 186, 215
klwaæ 326 ko³owrót 391 kociam C. lmn. 214
k³amajê 321 ko³p 112 kociami N. lmn. 215
k³amam 299 kÁûra 131 koci¹ N. lp. 186, 212
k³amasz 299 komandor 396 koæÄ 118
k³amca 376 komendant 396 koæÇ 125
k³amiesz 299 komu C. 236, 238 kociech Msc. lmn. 186, 215
k³amiê 299 koncertmajster 365 kociem C. lmn. 186
k³amus 376 koncertmistrz 365, 371 kociom C. lmn. 186, 214
K³odzko 374 konev 188 kociotrup 388
k³opot 93 koniak 348, 350, 373 koció³ 90
k³óæ 299 koñec 93 koæ 161, 185, 186, 196, 210,
k³ujesz 299 konioch Msc. lmn. 209 211, 253
k³ujê 299 koniow³osy 392 koæmi N. lmn. 186, 214, 215
k³usak 190 konny 150 kotek 335
km 397 Konsistal 398 kotev 188
kmdr 396 kontent 241, 247 kot³a 225
kmdt 396 kontrakcja 369 kot³owe 375
kmiecie 319 kontrargument 369 kotu C. lp. 203, 204
kmeæ 184 kontrpara 369 kotvica 188
kñeja 163 kontrwywiad 369 kowadlnia 359, 402
kobiet D. lmn. 251, 253 konty 104 kowad³o 372
kobeta 86 koñ 97, 98, 103, 183, 196, kowal 357, 374
kobieta interesu 386 204, 224 koza 359
kobietach Msc. lmn. 251, 253 kÁñ 103 Kozacze W. lp. 206
kobietami N. lmn. 251, 253 koñmi 208 Kozaku W. lp. 206
kobietom C. lmn. 251, 253 koñny 150 kozarnia 359
koci 357 kopam 299 kozie³ 362
koæec 163 kopasz 299 koe³ 88
kocio³ 27 kopiesz 299 kozla 149
koæo³ 225 kopiê 299 kozio³ 198
koæca 163 kopnÄæ 160 koo³ 88, 225
kogo D., B. 224, 236238 kopu D., Msc. 222 Kozio³ 198
kojca 163 korczak 111 Kozio³a 198
kokorzeæ 348 Korea 360 koz³a 149, 198, 225
kolasa 191 Koreañczyk 360 kozopas 391
kolczykator 368 korespondencyja 370 kozorogi 392, 404
kolesa 191 korkoci¹g 370 kolê 190, 362
kolesz 299 korónki 103 kó³ko 357
koleñica 191 korva 194 kóñ 103, 104
koleñik 191 korzenie 199 kradê 299
kolê 299 korzeñ 199 kradnê 299
kolusz 368 kosynier 368 kradni 312
553

#1615
kradniesz 299 krvi D. lp. 151 ksiê¿ej C., D., Msc. lp. 221
kradzie¿ 374 krwi¹ 212 ksiê¿mi N. lmn. 221
krÄg 116 krwie D., Msc. lp. 210, 212 ksiê¿o W. lp. 221
kraj 204, 312 krwiodawca 382 ksiê¿om C. lmn. 221
krajczy ziemski 385 krwiopijca 379 ksiê¿y D., C., Msc. lp., D., B.
kraje B. lmn. 208 kry M. lp. 188, 210 lmn. 221
Kraków 59, 225, 241, 248, kryj 312 ksiê¿yc 348
374 krzak 338 kto M. 236238
Krasnystaw 387 køas³o M. lp. 87 ktorþþsz 119
krasomowca 381, 392 køemeñ 189 którasta przysz³a 307
kraæ 299 køesaæ 87 któr¹cie ofiarowali 307
kravc 100 køee 87 który 126, 395
krawnik 360 køeê 87 ktÁry 126
kr¹¿ownik 360 køes³o 87 ktÃry 126, 395
kr¹¿yæ 360 køele Msc. lp. 87 ktury 126
krechki 350 Krziwosand 119 ku 204
krew M. lp. 210, 211, 262, 350 køosaæ 87 ku (Krakowowi) C. lp. 204
krev 150, 151, 188 køos³o 87 ku (Krakowu) C. lp. 204
krewki 350 køyèaæ 88 kubas 368
krewna 362 køyèa³ 87 kuchen D. lmn. 214
krewny 362, 374 køyèe”i 87 kuchmistrz nadworny 385
krêgle 198 køyèeæ 87, 88 kuchni D. lmn. 214
krêpulec 367 Krzysztofory 153 kud³y 122
krêtki 361 krzywda 350, 358 kujon 376
krêtkownica 361 krzywdziæ 350, 358 kujus 376
K‡itopor 153 krzywoprzysiê¿ny 392 kukaæ 348
KRN 399 krzywulec 368 ku-ku 348
krochmalnia 359 krzywy 350, 358 kulawy 260
krokev 188 krzy¿ 199 kup 150
krola 301 krzy¿e 199 kupcu W. lp. 206
krolestwo 256 krzy¿ulec 367 kupcze W. lp. 206
kropa 141 ks. 396 kup 150
kropiæ 340, 361 ksi¹dz 27, 338, 342, 362, 396 kupiæ 27
kropid³o 340 kÄ¼ 40, 163 kupowaæ 358
kropielnica 361 ksi¹¿ê 348, 362 kur 362
kropja 139 ksi¹¿ka 339 kura 362
kropla 139, 141 ksi¹¿kowstrêt 393 kurè 110
Krosno 59 ksieniej C. lp. 211 kurczak 371, 405
krova 194 kê¼ 163 kurcz¹t 257
król 237, 362 kê¼e 226 kurczê 371, 405
Król Niebieski 384 ksiêga 143, 339 kurierski poci¹g 385
króle B. lmn. 208 kêga 163 Kurlandia 28
Królestwo Niebieskie 384 ksiêgach 256 kurnik 372
królewna 225 ksiêgowy 374 kuropatev 188
króloma C., N. lpodw. 184 ksiêgozbiór 370 kuropatwa 391
królowa 225, 362, 373 ksiê¿a M., W. lp., M., W. lmn. kuropatva 188
królu D., Msc. 222 221 kurp 150, 151
kruchy 350 ksiê¿ach Msc. lmn. 221 kurp 150
krwi 210213 ksiê¿¹ B., N. lp. 221 kurpa D. lp. 151
554

#1615
kurpe 110 legat 368 list 68, 360
kurp 151 legenda 363 list 146
kurzawa 359 legus 375 listewnik 360
kurzawnia 359 legu 375 listonosz 370, 378, 382, 388
kurzy 362 lek 342, 343 listopad 388, 391
kurzylad 393 lekarz 342, 343 liszajec 373
kwciesz 299 lekarze M., W. lmn. 207 liszkojad 393
kvìt 143 lekcewa¿yæ 387 licie 198
kvat 46, 83, 90, 104, 143 lekka 240 liæ 204
Kwiatek 89 lekki 240 litkup 391
kwiates 368 lekko 240 litociwy 357, 363
kvetny 86, 104, 395 lekodziej 364 litredakcja 400
kwiæ 299 len 89, 104, 225, 395 Litwin 357
kwitnê 299 leniuch 376 lizacz 376
kwitniesz 299 lenius 376 lizuch 376
kwitowe 375 LEO 398 lizus 375, 376
kwtê 299 Leopolita 367 lizu 375
kyj 147 lepiej 230 lnu 225
lala 336 lee 87, 91, 225 lody 199
las 83, 87, 90, 91, 94, 98, 105, leniczy 363 logika 134
145, 225 letnik 372 lokajczuk 368
lasu D. lp. 203 lewita 367 lód 199
lasy galeriowe 385 lewmistrz 365 lubê 141
lat 218, 251, 253 leaæ 88 Lubin 374
lata 199, 216, 218, 336 lea³ 87 Lub”in 141
latach 219, 251, 253 le¿¹c 322 Lucyfer 153
lataæ 360, 361 leeæ 87, 88, 93 lud 129
latami 219, 251, 253 lee”i 87 luda D. lp. 262
latawica 361 Lêdzicy 59 Ludmi³ 390
latawiec 360 lêgnê 346 ludo¿erca 379
latem 217 Lgota 143 ludu D. lp. 262
lato 91, 215, 225 licea M., B., W. lmn. 221 Ludwik 362
latom 219, 251, 253 liceach Msc. lmn. 221 Ludwika 362
latoma C., N. lpodw. 183, 222 liceami N. lmn. 221 ludy indoeuropejskie 385
lato 232 licemiernik 388 ludzi B. lmn. 200
latu D., Msc. lpodw. 183, 217, liceom C. lmn. 221 ludzie 199
222 liceów D. lmn. 221 ludziem C. lmn. 208
laty N. lmn. 209, 219 liceum M. lp. 221 Ludzimi³ 390
l¹dotwórczy 393 lichoth 68 lugotrawler 393
l¹k siê 318 lichwa 27 luteria 368
Lechita 367, 368 lico 346 lutownik 372
leæa³ 88 lico 146 Lwów 225
lecie M., B., W. lpodw. 183, liczba 161, 357 lza 143
217 liczman 365, 368 ³agev 188
leæe 91, 225 lider 370 ³ajdak 376
leciech Msc. lmn. 219 liCba 161 ³ajdus 376
leæeæ 88 lirnik 372 ³ajdu 376
leæe”i 88 lis 342, 362 ³akn¹æ 46
lëdu 129 lisi 362 ³akomy 260, 323, 347
555

#1615
³amiaczka 371 macierach Msc. lmn. 215 mase³ko 100
³amiarka 371 macieram C. lmn. 214 mas³ko 100
³aña 46 macierzami N. lmn. 214 masz 295
³anowe 375 macierami N. lmn. 214 maszyna do pisania 379
³apczywy 363 macierz¹ N. lp. 212 maszynopisanie 388
³apikopa 392 macier¹ N. lp. 212 maszynownia 360
³apo¿onny 392 macierze M., B., W. lmn. 213 maci M., B., W. lmn. 213
³atwie 403 maciere M., B., W. lmn. 210, maciodziej 364
³e 185 212 matczyn 357, 242
³êk 122 macieri C., W. lp., M., D., B., matczyna 242
³gam 298 W. lmn. 211, 213, 214 matczysko 196
³garz 376 macierzom C. lmn. 214 matka 188
³gasz 298 macierom C. lmn. 214 Matka Bo¿a 384
³gus 376 macierzy D. lp. 210214 matko 237
³gu 376 maciery D. lp. 210 matula 336
³obuzeria 368 macoxa 88 ma 185
³odzi Msc. lmn. 200 macoszyn 242 m¹ciæ 360
³o»a 47 macoszyna 242 m¹dr 256
³odzie M., B., W. lmn. 213 maæ 188, 210 m¹drausz 368
³okeæ 47, 185 magister 365 m¹dry 338, 360
³opatologia 393 maja D. lp. 203 mÇka 117, 127
³otras 375 maj¹c 322 mÄka 117, 127
³otrus 375 Majestat Bo¿y 384 mþþky 119
³owczy M., B., W. lp. 216, 363 major 396 mþsz 68
³ovê 141 makol¹dwa 391 mÄtev 188
³owy 199 maleñki 363 m¹¿ M. lp. 184, 202, 204, 224,
³oe 191 malowid³o 372 261, 338
³oyæ 93 malusi 363 mÄ 183, 225
³ódka 47 malusz 368 mÄ M. lp. 202
³ów 199 ma³o 242 mchu 198
³uk 122 Ma³ogoszcz 242 md³y 403
³una 180 Ma³ogoszczy D. 242 MDM 399
³upam 299 ma³okalibrowy 393 Me 59
³upasz 299 ma³omiasteczkowy 393 ME 397
³upiesz 299 mama 336, 347 mecenasi 234
³upie¿ 374 mamin 242, 357 mech 198, 360
³upiê 299 mamina 242 mex 101, 105
³ykieria 368 mara 91, 146, 167 Mech 198
³ysi 234 marxev 188 Mecha D. 198
³¿esz 298 markiz 361 mexem N. lp. 101
³¿ê 298 markiza 361 mexu D. lp. 101
m 397 Marlec 113 meem 127
m. 397 marsza³ek ko³a rycerskiego mego 236, 238
m.in. 397 385 mêgo 126
mäcie 295 marszobieg 379 mego 395
macierz M., B. lp. 210, 211, martvy 110 melodia 369
261, 223 martwy 84 melodyjny 369
macier M., B. lp. 210, 211 Marysin 374 Mesco 59
macierzach Msc. lmn. 215 marznÄæ 109 Messer 399
556

#1615
meÿkaiþch 67 mê¿y D. lmn. 207 mêkka 240
Metalexport 400 mg³a 149 mêkki 240
metaloceramika 393 mi C. lp. 228 mêkko 240
metaloznawca 393 mianownik 370 miêkus 376
metropolita 367 mianuj¹cy 370 miêkusz 376
mêczyæ siê 345 mara 84, 91, 104, 145, 167 miêsny 161
mêdrzec 338, 360 merny 395 miêsopusty 391
mêski 343, 370 miarodajny 371 mgla 149
mêstwo 106, 338, 348 martvy 110 milèaæ 88
mêstvo 162 masto 84, 91, 105, 163 milèa³ 87
mêtlik 360 ma¾ê 141 milèeæ 87, 88, 112
mê¿a D., B. lp., M., B., W. maz¿ê 141 milczek 357
lpodw. 184, 202, 222, 261, mi¹¿szygrosz 392 milèe”i 87
301 mie B. lp. 228 mileñki 363
mêa D., B. lp., M., B., W. me 123 milion 254
lpodw. 225 miecerz 368 miliona D. lp. 203
mê¿ach Msc. lmn. 184, 209 Miechowita 367 milk(n¹æ) 112
mê¿ami N. lmn. 184, 208 miechowita 367, 368 milosciuy 67
mê¿czyzn D., B. lmn. 220 Miecis³aw 389, 390 milosciwi 69
mê¿czyzna M. lp. 196, 220 Miecs³aw 59 milusieñki 363
mê¿czyznach Msc. lmn. 220 miecz 27 milutki 363
mê¿czyznami N. lmn. 220 meæ 99 mi³osierdzie 370, 381, 391
mê¿czyzn¹ N. lp. 220 miednica 348 mi³osierdzim N. lp. 217
mê¿czyznê B. lp. 220 me¼a 47, 141, 150 mi³oerny 160
mê¿czyzno W. lp. 220 me»a 141, 150 mi³osirdy 381
mê¿czyznom C. lmn. 220 miedziany 357 mi³osny 161
mê¿czyzny D. lp. 220 miedzie 225 mi³ociwy 364
mê¿czyni M., W. lmn. 220 miedzy 260 mi³oæ 342
mê¿czynie C., Msc. lp. 220 me¼y 122 Mi³oæ 396
mê¿e M., B., W. lmn. 206, 208 me»ve» 161 mi³ony 161
mê¿ech Msc. lmn. 209 mejsce 143, 163 mi³y 342, 346
mê¿em N. lp., C. lmn. 184, 204 mejscski 162 mi³y 145
mê¿ewi C. lp. 203 mejski 106 min¹w 318
mê¿i Msc. lp. 184 mejski 162 miodu D. lp. 202
mê¿mi N. lmn. 208 mielibychom 315 miodzie Msc., W. lp. 205, 206
mê¿obójca 391 mierniczy 363 mo³³ 113
mê¿ochwyta 392 merny 104 miotle 225
mê¿om C. lmn. 184, 207 meøe 91 miot³a 225
mê¿oma C. lmn. 222 Mieszko 59 miód B. lp. 204, 225
mê¿ow D. lmn. 207 mece 143 mód 186
mê¿owi C. lmn. 184, 203, 262 meæe 91 Miros³aw 390
mê¿owie M., W. lmn. 184, 206 meæce 163 misek D. lm. 100
mê¿ów D., B. lmn. 184, 207, meæski 162 mislicz 68
208 meæsky 106 mistrz 365
mê¿stwo 348 mietle 225 Mistrzostwa Europy 397
mê(¿)stwo 338 miê 228 mityng 370
mêstwo 106 mê 123 mjr 396
mê¿u Msc., W. lp., D., Msc. miêdzy 260 mleæ 93
lpodw. 184, 205, 262 mê¼y 122 mleko 47
557

#1615
m³odoæ 198 mÁ³viæ 111 móCek 150
m³ody 360 mÃ³viæ 111 mrê 94
m³odzian 357 moØka 121 mrovica 185
m³odzieniec 360 monta¿ownia 360 mróvka 185
m³odzie¿ 198 Mopan 396 mruczando 368
m³odzik 357, 360, 372 mord 366 mrzeæ 94
m³ot 93 morderca 366 møeæ 93
m³ota D. lp. 203 morderz 366, 402 mszarnik 360
m³otowy 374 mordowaæ 366 Mcis³aw 390
m³ynarczyk 360 mo‡e 141 mu C. lp. 230, 231
m³ynarz 360 morski 344 muxa 142, 143
mn¹ N. lp. 228 morza D. lp., M. lmn. 184 muchomor 391
mnie D., C., B., Msc. lp. 228, morzach Msc. lmn. 184 musielibymy 134
230, 237 morzami N. lmn. 184 musi³oby 315
Mnisi 262 morze M., B., W. lp. 184 mue 143
mñii 225 moøe M., B., W. lp. 141 muše C. lp. 46, 143
mniszy 262 morzem N. lp. 184 muka 142
mnix 225 morzi Msc. lp. 184 muška 142
mno¿na 374 morzom C. lmn. 184 muv 150
mñiy 225 morzoma C., N. lpodw. 184 muviæ 111
moc 185 morzu C., Msc. lp. 184 muz¼ek 150
moce M., B., W. lmn. 213 morzy 217 muzyka 134
mocy M., B., W. lmn. 68, 213 moskal 374 muzyka powa¿na 386
moczymorda 389 Mospan 396 my M. lmn. 228, 230, 237
modl¹c siê 322 mosterdziej 364 mychmy dzwonili 308
modliæ ê 46 mostowe 374, 375 myæ 299, 340, 345
modlimy 358 mosztardziej 364 myæ siê 345
mog¹ 266 mocidziej 364 myde³ko 100
mogê 266 Moæ 396 myd³ko 100
moi M. lmn. 234, 235 motorniczy 363 myd³o 340, 357, 372
moich D., Msc. lmn. 235 mova 111, 115 Myd³opol 398
moim N., Msc. lp., C. lmn. 235 mowi 311 myj 311, 312, 395
moimi N. lmn. 235 mov 150 myj¹cy 322
moja M. lp., M. lmn. 235 mowiê 321 myjcie 313
moj¹ B., N. lp. 235, 238 moworzeczna 391 myjecie 296
mojÄ B., N. lp. 118 mÃz4ek 150 myjeæe 303
moje M., B. lp., M., B. lmn. mo¿e 266 myjesz 294, 299
234, 235 mo¿ecie 266 myjete 303
mojego D. lp. 126, 234238 mo¿emy 266 myjê 294, 299
mojej D., C., Msc. lp. 234, 235 mo¿esz 266 myji 311
mojem Msc. lp. 235 móc 47, 266, 269 myjicie 313
mojemu C. lp. 235 mój M., B. lp. 234236, 238, myjimy 313
mojê B. lp. 235, 238 256 myjita 313
Mojmir 390 mól 336 myjiwa 313
mol 336 mór 93, 94 myjmy 313
moll 336 mórz D. lmn. 184 myjta 313
molowy 336 mówi siê 229 myjwa 313
mo³èec 112 mówiêcy 322 myrdaæ 110
mo³va 111 mówi³ 315 Myslentino 84
558

#1615
my 185 namiestek 370 nauczy 311
myl 185 namiestnik 361 nauczyciel 335, 338, 357
myl¹cy 374 namiestnikowski 361 nauczyciela D. lp. 234
mylê 141 Nancy 134 nauczycielka 335, 338
Mylêcino 374 naparstek 109 nauka 396
Mylêæino 84 napaci M., B., W. lmn. 213 naweselszy 404
myliwcowa 362 napawan 321 nawypisywaæ 344
myliwiec 362 nape³ñ 133 nazwaæ siê 272
na 228 napisaæ 344 nb. 397
na (czele) 87 napisywaæ 344 nerwowiec 376
na (czole) 87 napiszê 310 nerwus 376
na (køele) 87 napój 93 neutron 396
na (añe) 87 Narew 363 ni sio 232, 238
naego 68 Narev 187 ni to 232, 238
naih 68 narodene 68 niañczyn 242
naas 127 narty wodne 386 niañczyna 242
nabladn¹æ 404 Nary 188 ni¹ B., N. lmn. 237, 230
Naczêmir 389 narzekaæ 94 nich D., B., Msc. lmn. 230
Naczês³aw 390 narzêdziownia 360 niæmi D. lmn. 215
nad 101 nas D., B., Msc. lmn. 228, 230 nie 315
nad (brzegiem) 344 nasi M. lmn. 234, 235, 237 nie B. lp., B. lmn. 230
nad (morzem) 344 nai 237 nieba 223, 261
nadbrze¿ny 344 naskok 371 ñebeski 191
nade 101 nastawniczy 363 niebieskooki 388
nadêtuch 376 nastolatek 371 niebiesko-zielony 388
nadêtus 376 nasuwnik 372 niebiosa 223, 261
nadludzki 344 nasz M. lp. 234, 235 ñebosa 191
nadmorski 344 nasza M. lp., M. lmn. 235 niebiosach 223
nadpisaæ 344 nasz¹ B., N., Msc. lp. 235, ñebo 191
nadpisywaæ 344 238, 262 niebogi 362
nadszemyþþ 119 nasze M., B. lp., M., B. lmn. nieboski 344
nadwaga 371 234, 235 niebo¿ê 362
nadziei D. lmn. 214 naszego D. lp. 234, 235 niech 312314
nag³êbszy 404 naszej D., C. lp. 234, 235, 238 niech bêdê 313
nagulec 376 naszem Msc. lp. 235 niech bêdzie 313
nagus 376 naszemu C. lp. 235 niech da 313
nagusieñki 363 naszê B. lp. 235, 238, 262 niech dam 313
najæ 326 nai 237 niech dwignie 269
najlepszy 404 naszy M. lmn. 234, 235 niech je 313
najmita 367 nay 237 niech jem 313
najæ 326 naszych D., Msc. lmn. 235 niech wie 313
naju D., Msc. lpodw. 228 naszym N., Msc. lp., C. lmn. niech wiem 313
Najwy¿sza Izba Kontroli 386 235, 238 niechaæ 312
nakowadlnia 359 naszymi N. lmn. 235 niechaj 312314
nalazimy 68 naladowaæ 360 Niedamir 389
nalezion 321 naladownik 360 niedobry 344
nam C. lmn. 228 narubnik 372 niedo³êga 196
nama C., N. lpodw. 228 naucz 311 niedzieli M., B. W. lpodw. 182
nami N. lmn. 228 nauczaæ 338 niedzielu D., Msc. 222
559

#1615
ñe»ve» 161, 185 niemy 313 noiæ 93, 95
niego D. lp. 230, 231, 237 nieta 313 nosoro¿ec 380
niej D., C., Msc. lp. 230, 237 niewa 313 nosz¹c 322
niem Msc. lp. 230 niewiadomy 374 nosze 198
Niemcach 224 niewiastama C. lmn. 222 noê 141
Niemcy 197 niewidomy 323 nošê 141
Niemcza 59 niez³y 344 NOT 399
Niemczech 224 nieznany 260, 347 Nowa Huta 378
Niemiec D. lmn. 197, 207 nijaki 370 novu D. lp. 151
ñemecki 162 nikt 236 noworodny 392
Niemir 384, 387 nim C., N., Msc. lp. 230, 237, nowotwór 393
Niemoj 384, 387 238 nowowiarek 346
ñemovlê 141 nimi N. lmn. 230 nowo¿eñcy 393
niemu C. lp. 230, 231, 237 nimy 68 Nowy Dwór 383
nieprzyjació³ D. lmn. 207 nios¹ 303 Nowy S¹cz 383
nieroby M., W. lmn. 207 ñosÄ 289 no¿yce 198
nierób 207 nios¹c 269, 322 no¿yczek 257
nierz¹dnik 403 nios¹ca 269 nÁv 150
niesi 311, 395 nios¹cu 269 nó 183
niesicie 313 nios¹cy 269, 322 np. 397
niesiecie 296 niosê 294, 302 NSDAP 399
niesiem 303 ñosê 83, 91, 95, 145, 289 NSZ 398
niesiemy 303 nios³a 306 nuf 151
niesiesz 302 nios³o 306 nu 151
niesieta 302 nios³y 306 nuv 150, 151
niesiewa 302 niós³ 306 nyezapomnyaal 127
niesimy 313 niós³szy 270, 319 o 259
niesion 321 nisko 260 o (pañstwie) 224
niesita 313 NKWD 398 o (pañstwu) 224
niesiwa 313 noc 47, 185 o (oñe) 87
nieszpory 199 nocÇ 125 oba 275, 301, 319
nieszpór 199 noce M., B., W. lmn. 213 obadwa widzia³achwa 308
nie 311, 395 nochal 374 obaøanek 160
nieæi 325, 395 noc¯ 125 oberwaniec 376
niecie 313 nocnik 403 oberwus 376
ñeæora 188 nocowietny 392 obiada D. lp. 203
nieæ 265, 269, 270, 280, 325 nocy M., B., W. lmn. 213 obiadu D. lp. 203
ñeæ 91, 93, 395 nocÏ 125 obetñica 160
niee 302 no¼e 225 obfity 348
ñee 95, 289 noga 225 obietowaw 318
ñeeæe 289, 303 nogal 374 Objês³aw 389
ñeemy 289 nogÇ 125 obladn¹æ 404
nieesz 294 nogê 211 obleczon 321
ñee 289 nogi 210 oblek 318
ñeeta 289 nogi 147, 225 oblêgierz 402
ñeete 303 nogy 147 oblicza 69
ñeeva 289 nos 102 oblicze 346
niele 306 nosa 204 ob³ocy 306
nieli 306 nosal 374 ob³ok 160
560

#1615
ob³ud 312 odwracalny 350 oni M. lmn. 230, 237
ob³y 160 Odzie¿pol 398 onich D., Msc. lmn. 230
obmyæ siê 344 ofara 153 onim C. lmn. 230
oboim 256 of ara 153 ono M., B. lp. 229, 230
oboj 256 of era 153 ony M., B. lmn. 230
obora 160, 395 Oflag 399 onym N. lp. 230
obony polny 385 ogarnê³y s¹ mie z³a 307 oparzaæ 360
obój 256 ogieñ 225 oparzelnik 360
obraz 322 ogeñ 185 opatrzyta 302
obroci 311 ognia 225 opijca 376
obrociw 318 ogniomistrz 371 opijus 368, 376
obroñca 357 ogniotrwa³y 371, 388 opisaæ 344
obro¿a 160 ognisko 357 opisowaæ 326
obrzuci 311 ognisto¿ó³ty 393 opisywaæ 326, 344
obrzyd³y 374 ogñ 225 op³acalny 350
obuz 160 ogólnokszta³c¹cy 371 op³fity 348
obvora 395 ogrodny 403 op³ukawaæ 326
obyèaj 160 ogro»ca 163 op³ukiwaæ 326
obyczajami 262 ogro»ec 163 op³wity 348
obyczajem 256 ogrojca 163 Opolanie 59
obyczajmi 262 ojca 163, 204, 224, 234 opona 93
obyk³a jest 307 ojciec 224, 373 oportunista 350
obyvaæel 151 ojcowie M., W. lmn. 206 opromienienie 373
obyvatel 151 Ojców 260, 374 opucilibycie 315
obywatelu 237 ojcu C. lp. 204 opyþþdz 119
ob¿artuch 376 ojczym 374 oracz 357
ob¿artus 376 ojoj 336 ordynariusz 368
ochlapus 363 oka 198 ordynus 363
ochmistrz dworu królowej 385 okaza³y 320 orêdownik 360
ociec 197 oken 147 or³a 225
ociekalnia 359 oken 147 orzechówka 373
oci 142 oko 142, 191 orze³ 225
oczu 257 okpiwancja 368 osada 242
oczy 198, 222 oku 222 osch³y 320
oèy 142 Olszewski 225 osiedlisko 403
oczyma 222 Olszowski 225 oe³ 88
oczyci 311 omoczyw 318 osiem 251, 253, 254
oæca 163, 197 omyæ siê 344 oem 185
oæec 163 on M., B. lp. 229, 230, 237, 238 osiemset 134, 255
oæec 143 ona M. lp., M., B. lmn. 229, osio³ 27
odepchni 312 230 oo³ 88, 225
odewrzy 312 on¹ N. lp. 230 oskar¿yciel 340
odj¹³ 315 one M. lmn. 230 os³a 225
odjemna 374 onego D. lp. 229, 230, 262 osnowa 403
odpisaæ 344 onej D., C., Msc. lp. 230 Osoba Bo¿a 384
odpisywaæ 344 onem Msc. lp. 230 Ostra £¹ka 383
odprowad 311 onemi N. lmn. 230 Ostro³êka 383
odpuci 311 onemu C. lp. 230 ostropest 391
Odra 59 onê B. lp. 230 ostroæ 357
561

#1615
oszukacz 403 pagórek 345 patoka 345
oszukawaæ 326 pakowalnia 359 PAU 398
oszukiwaæ 326 palarnia 359 pav 153
o 185 pal¹cy 374 pav 164
oci M., B., W. lmn. 213 palba 374 paznokæ 100
olê 190 palec 348 pÄæ 116
om M., B. 253 paliæ 359 pþc 68
omi D., C., Msc. 253 pa³a 348 põl 218
omi¹ N. 253 pa³ka 367 pxasek 139
omiornica 360 pa³kierz 366 pxûa 30
omioro 361 pamêæ 185 PCK 399
owiacie 225 pamroka 345 peckle 68
owiata 225 pan 229, 250, 362 pedanctwo 366
owieci 311 PAN 399 pedanteria 366, 367
owiecie 225 pana D. lp. 145 pedantyzm 366
oveæim 150 panach Msc. lmn. 251 pekinszczyk 360
Owiêcim 242 panami N. lmn. 251 pekiñczyk 360
Ovêæim 150, 151 panamita 368 pekiñski 360
Owiêcimia D. lp. 242 panev 188 peklówka 371
Ovêæima D. lp. 151 pani 200, 229 pe³en 241
otca 319 pañi 226 pe³³ 112
otociem us³ysza³ 307 pani¹ B. lp. 211 pe³ñiæ 113
otroèê 190 paniej C., D. lp. 211 pe³niuteñki 363
owaki 238 paniê 362 pe³nostrza³y 392
ow¹ 262 panna 357 pe³ny 84, 112, 113, 241
owca 362 panna m³oda 379 Pe³tew 363
ovca 149, 185 panom C. lmn. 251 Pe³tev 187
owczarnia 359 panowie 233 Pe³ty 188
owczarz 359 panów D. lmn. 225, 251 pe³zaæ 84, 112
ovèê 190 panu C., Msc. lp. 222 penandze 119
owczy 362 PAN-u D. lp. 203 Pepees 398
owê 262 pañstwa (te) 197 Pepesza 399
ovca 149 pañstwo (ci) 197, 229 petrografia 393
ovoc 150 pañstwo (to) 250, 357 pêkaæ 122
owocz 69 papa 336, 347 piachu D. lp. 203
Oep 153 papierosa 204 pana 145
P. Bóg 396 papusiaæ 336 piasek 361
Pabian 153 PAR 398 piaskownica 361
pac 336 parchotrêtny 392 Piat 399
pad³ jem 307 Parczew 225 pi¹ci D., C., Msc. 253
pad³em 307 parostatek 370, 380 pi¹ci¹ N. 253
pad³szy 319 parskaæ 84 pi¹ci¹nacie 255
padnê 299 part 111 pi¹ty 250
padniesz 299 päs 125 pÄty 120
padó³ 345 pasieka 345 piæ 342
padszy 318 paæ 299 piæ 93, 94, 145
padwszy 318 paèêka 122 piæê 125
paf 153, 164 pašceka 122 piæi M., B., W. lp. 216
Pafawag 399 PAT 398 piec 312, 325
562

#1615
pec 47, 185 piesz¯m N. lp., C. lmn. 244, 245 pisorym 392
piec 325 piesz¯mi N. lmn. 244, 245 pisownia 360
piecowy 374 pieszo 242 pisywaæ 344
piecz 312 pieszych D. lmn. 245 pisz 311, 395
piecz¹ B. lp. 211 pieszym Msc. lp., C. lmn. 245 pisz¹ 303
pieczesz 312 pieszÏm Msc. lp., C. lmn. 244 piszcie 313
piekarczyk 360 pienioksi¹g 388 piszczek 362
piekarnia 359 piêcioksi¹g 380 piszczel 196
piekarnja 359 piêcior 256 piszczkowa 362
Piekary l¹skie 383 piêcioro 257 piszesz 294, 296, 302
piekarz 359, 360 piêciu 258 piszeta 302
piekê 312 piêæ 250, 251, 253, 254, 257, piszewa 302
pielêgnacja 368 258 piszê 294, 296, 302
pieni¹dz 342 pêæ 116, 185 piszi 311, 395
peñÄ¼ 143 piêæ dziesi¹t 387 piszicie 313
peñê¼ 143 piêæ set 383, 387 piszimy 313
pì‡xnÄæ 110, 115 piêæset 254, 383, 255 piszita 313
piernikalia 368 piêkno 241, 259 pisziwa 313
pierwomiesiêczny 392 pêæ 185 piszmy 313
pierworództwo 393 piêtrus 368 piszta 313
pierworys 393 pij 312 piszwa 313
peøxnÄæ 110 pijak 376 pimid³o 373
pierze 198 pijalnia 359 puro 126
Pierzeksport 398 pijas 375 piw D. lmn. 183
Pierzpuch 398 pjasek 139 piwa D. lp., M., B. lmn. 183
pies 336 pijatyka 368 piwach Msc. lmn. 183
pes 89, 98, 104, 225 pijus 363, 375, 376 piwami N. lmn. 183
piesek M. lp. 99, 335, 336 piju 376 piwem N. lp. 183
peska D. lp. 99 pinczer 370 piwie Msc. lp. 183
pesku C. lp. 99 po³³ 113 piwo M., B., W. lp. 183, 357
piesza M. lp., M., B. lmn. 245 po³ny 113 piwom C. lmn. 183
pieszä M. lp., M., B. lmn. 244, Piotr 90, 362 piwowar 391
245 Piotr Koniecpolski 384 piwu C. lp. 183
piesz¹ B., N. lp. 245 Piotr z Koniecpola 384 PKO 399
pieszW B., N. lp. 245 Piotra 362 PKP 399
piesze M., D., B. lp., M., B. Piotrumi³a 387 PKWN 399
lmn. 245 pÃro 126 plecoma C. 222
pieszê M., D., B. lp., M., B. pÁro 126 plecy M., B., W. lp. 198, 222
lmn. 244, 245 p®‡xnÄæ 110 plemê 189
pieszego D., B. lp. 245 pisaæ 338, 344, 348 pleæ 91, 92, 93
pieszêgo D., B. lp. 244 pisan 321 plewnia 359
pieszej C., D., Msc. lp. 245 pisani Msc. lp. 217 plewny 359
pieszêj C., D., Msc. lp. 245 pisañê 125 plewy 359
pieszêm N., Msc. lp. 244 pisanka 348 plotka 91
pieszêmi N. lmn. 244 pisaria 368 plotkarz 376
pieszêmu C. lp. 244 pisarka 335 plotkus 376
piesz¯ M., B. lp., M. lmn. 244 pisarz 338 plot³a 46
pieszich 245 pismo 149 pluæ 326
piesz¯ch D., Msc. lmn. 244, 245 pismo 149 plugawiec 403
563

#1615
pluskaæ 141 poddaniec 402 pokojowa 347
plwaæ 326 poddany 402 pokojów D. lmn. 207
p³aczesz 299 pode 101 pokoleniu C., Msc. lp. 222
p³aczê 299 podkomorza M., B., W. lmn. pokonywam 371
p³aèê 141 218, 362 pokryciec 367
p³acê 141 podkomorze M., B., W. lp. 216 pokryta 367
p³aczorody 392 podkomorzowie M., B., W. pola M., B. lmn. 216, 218
p³akaæ 346 lmn. 218 polach Msc. lmn. 219
p³aka³ach 308 podkomorzy M., B., W. lp. Polaci M., W. lmn. 206
p³akam 299 216, 362 Polacy M., W. lmn. 206
p³akasz 299 podlug 69 polami N. lmn. 219
p³aski 360 podnaszajê 293 pole M., B., W. lp. 141, 215,
p³askownik 360 podpis 340 242, 342
p³k 397 podpisaæ 337, 340, 344 polê M., B., W. lp. 216
p³omeñ 189 podpisywaæ 344 polech Msc. lmn. 219
p³ot 92, 93, 103 podpora 93 polem N. lp. 217
p³uga D. lp. 203 podró¿ny 374 polerunek 403
p³ugu D. lp. 203 podrygans 368 poli M., B., W. lpodw. 184
p³ywak 357 podskarbi krakowski 385 politruk 399
po 260 podskarbie 402 polityczny 369
pobucha 68 podskarbiñski 364 polityka 134
pobudzi³ech 308 pods³uxivaæ 148 politykier 376
poca³unek 368 pods³uxovaæ 148 politykus 376
pocþhþ 119 pods³uxyvaæ 148 polmi N. lmn. 219
poxev 188 podstole M., B., W. lp. 216, 402 polom C. lmn. 219
pochwalê 310 podstoli M., B., W. lp. 216 poloneza 204
poci¹gaj¹cy 374 podstoli ziemski 385 polonizm 369
pocz¹tek 223 podstolina 374 polonizowaæ 369
poèÄtek 93 podtrzymaæ 371 Polrek 398
poczanl 119 podwójny 249 Polska 198
poczekalnia 359 podzia³ 340 polski 357
poczê³a je 307 podzieliæ 340 polu D., Msc. lpodw. 184, 217
poczêstunek 368 poeta 220 po³onicznik 360
poczêt 320 pogawêd[k]a 363 po³onina 360
poczêta 321 pogineli 121 po³o¿on 316
poczête 321 pog³ówne 374 po³o¿yw 316, 318
poczêty 321 pogodynka 373 po³udniowi C. lp. 217
poczni 312 pogrzebaæ 94 pomarañczówka 373
pocztmajster 365 pogrzebion 321 pomidora D. lp. 203
pocztmistrz 365 pogrzebszy 319 pomno¿yciel 403
poczyrpw 318 poiæ 94 pomoch 68
poæbiega 180 pojadw 318 pomogê 312
pod 101 pojdzi 133 pomo¿esz 313
podczasza M., B., W. lmn. 218 pojdzie 322 pomódz 312, 313
podczasze M., B., W. lp. 216 pokazowaæ 326 pomó¿ 313
podczaszowie M., B., W. lmn. pokazywaæ 326 Pompidou 134
218 poker 370 pomponat 368
podczaszy M., B., W. lp. 216 pok³on 93 ponawypisywaæ 344
podczaszy koronny 385 pokoi D. lmn. 207 ponêta 403
564

#1615
poniatoszczak 371 powiecid³o 373 pó³wysep 365
poniesieta 302 powieciopisarz 380 pó³¿ywy 365
poniewoliæ 404 powszedni 387 PPR 399
poñ 231 powtarzalny 350 prababa 345
poon 127 poydi 67 praca dyplomowa 340
pop 362 poomka 88 pracowaæ 372
popisywaæ 344 poómek 103 pracownik 372
popowa 362 poz³acany 374 pradawny 344
poprosiw 318 poznajê 293 pradziad 345
por. 396, 397 poznan 321 pralnia 359
porodziwszy 318 poznana 321 prastary 344
portki 111 poznane 321 prawda 357
portowe 375 Poznania D. 242 prawdomówny 388
porucznik 396 poznany 321 prawnuk 345
porywczy 363 Poznañ 242 prawo cesarskie 384
porzesz 299 po¿egnajê 293 prawo magdeburskie 384
porzê 299 po¿egnaw 318 prawo pisane 384
porzucita 302 po¿egszy 318 prawo polskie 384
posiwia³y 260, 320, 347, 374 po¿egwszy 318 prawo pospolite 384
pos³an 321 po¿oga 403 prawomylnoæ 371
pos³aw 318 pooga 88 prawoskrzyd³owy 379
pos³owie 256 po¿ó³k³y 260, 347, 374 Prezes Rady Ministrów 386
pos³y M., W. lmn. 207 pól D. lmn. 218 Prezydent Rzeczypospolitej
pospiesza³ 322 pÃlk 111 Polskiej 386
pospolity 357 pÁ³k 111 prezydent Trybuna³u 385
pospólstwo 198 pó³ 186, 249, 337, 365 prêdkolotny 392
postaci M., B., W. lmn. 213 pó³achtelek 391 prêdkopióry 392
postacie M., B., W. lmn. 213 pó³aksamit 365 prêgierz 370
postawion 321 pó³analfabeta 365 priiazny 68
postkomunistyczny 345 pó³anio³ 365 p‡Ãd 89
postmodernizm 345 pó³arkusz 365 proch 69
postojowe 375 pó³bia³y 365 prochownia 360
postrzygadlnia 359 pó³centymetrowy 337, 365 prof. 396, 397
postsolidarnociowy 345 pó³æwiartek 391 profesor 396
poszed³szy 319 pó³gêbek 391 profesor szko³y redniej 386
poszlichmy 308 pó³gêsek 391 promeñ 189
popieszich¹ 277 pó³groszek 391 proporzec 348
powistak 403 pó³kopek 391 prorok 92, 94
potomek 233 pó³ko¿uszek 393 prosiæ 325
potomny 233, 261 pó³kruchy 393 proiæ 395
potrzebnicki 374 pó³ksiê¿yc 393 prosiæi 325
Powa³a z Taczewa 384 pó³kula 365 proiæi 395
powedz 69 pó³³anek 391 prosiê 362
powiadajê 293, 294 pó³mrok 338, 365 prosimy 358
powiadäsz 294 pó³panek 365 prosta 347
powiedz¹ 237 pó³pasiec 373 prostok¹t 380
powielaæ 359 pó³szwadron 371 proszê 321
powielarnia 359 pó³tora 249 pro 311
powielator 368 pó³w³óczek 391 proba 374
565

#1615
prowad 312 pøód 89 przywodzêcy 322
próæ 299 przy 231 przywyeescz 127
prujesz 299 przy nim 231 pøyvykaæ 158
prujê 299 przyblady 344 pryznawajê 293
Prusowie 59 przybo 403 PS 397
Prut 22 przyciemny 344 psa 225, 233, 336
pruny 160 przycieñszy 403 psalmodziej 364
prymasi 234 przyæ 326 psek M. lp. 99
przebieraæ 360 przyg³uchy 344 pseudologia 369
przebieraniec 360 przyg³up 344 pseudoludowy 369
przebogaty 344 przyg³upi 344 pseudomorfizm 369
przecz 237 przyjaciel 342 pseudonaukowiec 369
pøeæ 93 przyjacielski 402 pseudonaukowy 345
przed 101, 209, 219 przyjació³ D. lmn. 207 pseudopatriotyczny 345
pøed 88 przyjazny pseudouczony 345
pøed ê 123 przyjany psi 306
przedawnik 402 przyjdzieta 302 pasek 139
przede 101 przyjd królestwo Twoje 312 pe 336
przedmieci D. lmn. 218 przyjêli bychom 315 psóm 103
przedmieæ D. lmn. 218 przyjæ 326 psu C. lp. 204
przedobry 343 przykroci M., B., W. lmn. 213 psubrat 379
przedsiêwziêcie 387 przykryjeta 302 pszeniczysko 403
przedtem 309 przykryt 321 ptak 362
przegorzki 344 przyluny 344 ptakach 262
przekaz 340 przymilaæ siê 346 ptaki B. lmn. 208
przekazaæ 340 przypadek 370 ptaki piewaj¹ce 347
przeklni 312 przypadka D. lp. 203 ptaszê 362
przeklnij 312 przypadku D. lp. 203 pukaæ 122
przekupieñ 357 przypisaæ 344 puk-puk 348
przem¹dry 344 przypisywaæ 344 pu³k 111
przemys³ cukrowniczy 378 przyp³yw 340 purxavka 110
przemys³ górniczy 386 przyp³ywaæ 340 pusty 359
przenos 371 przysi¹g³ je 307 puszcza 359
przepierzyca 402 przysi¹g³e 307 puèa 141
przepiêkny 344 przysiêgajê 294 pušca 141
przepisaæ 344 przys³owi D. lmn. 218 puci 133
przepisywaæ 344 przys³owie 370 PW 399
przeprawiw 318 przys³ów D. lmn. 218 pych 402
przerêbla 141 przys³ówek 370 r.c. 397
przerzucinó¿ka 392 przysporszy 403 rabacja 368
przespeie 68 przyszed 318 rachowaæ 360
przesz³y 320 przyszedszy 319 rachownik 360
przewiedle jesta 307 przyszli 221 Racibor 390
przewijalnia 359 przyszli jesmy 307 raczy 133
przewone 374 przyszlismy 307 raczy³a 315
pøez 88 przyszlimy 307 rad 241, 247
pøez æê 123 przysz³a 221 rada 163
prze¿yæ 343 przysz³y 320 Radanta 119
przikazaal 127 przytomny 233, 348 radar 397, 399
566

#1615
rad³o 46 rêku D., Msc. lpodw. 181, 198 rozdro¿e 218
radna 362 rêky 147 rozdro¿y D. lmn. 218
radny 362, 374 reka 146 rozerwan 321
Radogoszcz 242 ‡¨d 118 rozeznajê 294
Radogoszczy D. 242 rihlem 67 rozgadaæ siê 346
Radom 242 robe 121 rozgrzeszyæ 350
Radomia D. 242 robilibychmy 308 rozkaz 361
Radomsko 374 robilimy 134 rozkazania 256
Rados³aw 390 robi³bych 308 rozkazywaæ 361
radowa³a jem 307 roda 301 rozkoszarium 368
radze 69 rodowód 393 roz³¹kowe 374, 375
RAF 398 rodu D., Msc. lpodw. 183 rozpisaæ 337, 344
Rafa³ 153 rodu 225 rozpisywaæ 344
rajca 163 rodzaj 256, 370 rozp³akaæ siê 346
ramê 46 rodzaj gramatyczny 378 rozpostarw 318
Rapa³ 153 rodzaj mêski 385 rozpracowaæ 371
ratowaæ 360 rodzeñstwa 257 rozrzeszyæ 350
ratownik 360 rodziców 257 rozst¹p siê ziemia 312
ratunk 403 rodziæ 345 roztrz¹ni 312
rÄbnÄæ 160 rodziæ siê 345 rozumian 321
r¹k 257 ro»e 225 rozwlek³y 320
rÄkÇ 125 rodzimy 323 ród 225
rech 68 rodzon 321 róæ 299
redaktor 405 rodzona 321 rów 94
redaktorka 405 rodzone 321 równiuteñki 363
regimentarz generalny 385 rodzony 321 równouprawnienie 393
rejent grodzki 385 rogala 204 równowa¿nik 393
rekord wiata 397 Rogalino 374 róvny 47
Rendissouo 84 rogodziej 364 ró¿anecznik 360
reØka 121 rok 103, 199, 336 ró¿anorêki 392
Respublica 134 roki 199 ró¿any 360
re 185 roku 232, 238 ró¿nobarwny 393
rêbaczka 371 rolä 125 ró¿norymny 392
rêbaj³o 368 rolej D., C. lp. 211 R 397
rêbarka 371 romansid³o 373 roda 162
rêce M., B., W. lpodw., lmn. ropa 361 rþkþþ 119
143, 181, 222, 225 ropowica 361 ruchomy 323
rêce 143 rosnÄæ 47 rudow³osi 234
rêèñica 122 rosnê 299 rudy 360
rêka 120, 143, 198, 225, 342 rosniesz 299 rudzielec 360
rêkama C., N. lpodw. 181 roÿpachaÿ 68 runo 191
rêkaw 357, 374 rost¹c 322 Rusowie 59
rêkÄ 118 rostê 299 ruñica 122
rêki 147, 225 rostnÄæ 47 rwê 94
rêkodzie³o 393 rociesz 299 rybie M., B., W. lpodw. 181
rêkojeæ 122, 391 rotmajster 365 rycerzach Msc. lmn. 253
rêkojêæ 122 rotmistrz 365 rycerzami N. lmn. 253
rêkojmia 388 rower górski 386 rycerzem C. lmn. 208
rêkoma C., N. lpodw. 181, 222 rozdart 321 rycerzom C. lmn. 253
567

#1615
rycerzów D. lmn. 253 samotrzeæ 258, 390 serce 110, 115, 140, 151, 160,
ryæ 94, 360 samouwielbienie 393 185
rylec 360 samowara D. lp. 203 sìrce 110
rymodziej 364 samowaru D. lp. 203 set D. lmn. 254, 383, 387
øazaæ 145 samowtór 390 Sêdomiø 123
rzec 94, 312, 325 sampierz 345 sêdzia 220, 361
rzec 325 sand 119 sê»a 120
rzecz 312 Sandomierz 242 Sêdzimir 389, 390
øeè 185 Sandomeø 123 sêdziowski 361
rzeczt 119 Sandomierza D. 242 sêkulec 368
rzecze 269 Sandziwoy 119 siaki 238
rzeczesz 312, 269 sankada 367 ana 87
rzeczoma C. lmn. 222 Santok 123, 345, 348 ano 87
Rzeczpospolita 134, 387 sapie¿yna 374 siano¿êæ 391
rzek 318 sarn 362 arna 110
rzeka 47 sarna 84, 110, 362 si¹dê 326
rzekt 119 sarnek 362 si¹æ 326
rzekê 269, 312, 321 sarnka 362 sie B. lp. 229
øekê 92 satysfakcyja 370 e 123
rzek³ 319 s¹ 281, 295, 296, 303, 306, 307 siebie D. lp. 229, 237
rzek³szy 319 sÄ 294 siedem 251, 253, 254
rzekom 323 sþ 119 edem 185
rzekoma 323 s¹ dr¿eli 307 siedemset 255
øekomego 289, 290 s¹c 322 Siedlewit 387
øekomem 290 s¹dy 321 siedm 253
rzekomo 323 s¹dca 402 siedmi D., C., Msc. 253
øekomemu 289 s¹mnienie 381 siedmi¹ N. 253
rzekomy 323, 374 s¹pierz 345, 348 siedmioro 257
øekomy 289, 290 sÄpeø 123 siedz¹ 295, 296
øekomym 290 s¹siad M. lp., D. lmn. 207, siedzêcy 322
rzekszy 319 345, 348 siejba 374
rzekw 318 sÄad 123 ekê 145
øemeñ 189 s¹siadów D., B. lmn. 207 elski 91
rzeszoto 350 s¹siedzi M. lmn. 306 emê 189
rzewny 348 s¹e¼tvo 162 eñe 87
rzezaæ 358 sÄek 123 erce 151
rzezikamiennik 380, 381, 389 s¹cie 295 ìrce 110
rzeba 358, 374 s¹my 295 sierociñski 364
rzebiæ 358 s¹tok 345, 348 sierota 196
rzenia 357 s¹¿niowe 375 erp 111
øodkev 188 sczesaæ siê 344 Siestrzemi³ 387
rzucza 69 sedzal 68, 69 siê B. lp. 229, 231, 317, 343,
rzwieæ 337, 348 sejm 224, 225 345
rud³o 162 sejma D. lp. 99 ê 123
s/y 397 sejmu C. lp. 99, 224, 225 siêdê 346
sadza 199 sen 90, 98, 104, 105, 160, 163, sin 129
sadze 199 199, 225, 259 o³o 91
sam 399 sëna 129 siostra 361
samoczwart 390 senatory M., W. lmn. 207 ostra 90, 145, 189
568

#1615
Siostroch 89 s³owo 140, 215, 218, 223, 370 so³tyi 225
siostrzenica 361 s³ovo 191 sól 185, 199
siódmoklasista 393 s³owom 219 spaæ 160
s®rce 110 s³oworzeczna 391 spadw 318
irp 111 s³owu C. lp. 217 spawaæ 361
siwiuteñki 363 s³owy N. lmn. 219, 261 spawalnica 361
sjem M. lp. 99, 224, 225 s³ów D. lmn. 218 spÄæ 93
skar¿ypyta 389 s³uchäcie 295 spisaæ 344
skaitelny 151 s³uchaczów D. lmn. 207 spisywaæ 344
ska¿ 311 s³uchaczy D. lmn. 207 spi¿a 359
skora 126 s³uchasz 295 spi¿arnia 359
skotopaca 391 s³uchäsz 296 spoczþtka 69
skÃra 126 s³uga 142, 196, 201, 220 spodni 257
skÁra 126 s³ugus 376 spodnie 198
Skóryhurt 398 s³uma 103 spor 256
skra 99 s³uñce 111 sport 360
skøyd³o 46 s³up 111, 115 sporta D. lp. 203
skrzyd³olotny 392 s³u¿alec 376 sportowiec 360
skrzyd³onogi 392 s³u¿¹ca 362 spuci 75, 133, 311
skrzypiec 257 s³u¿¹cy 362, 374 Spycigniew 384, 387
skubaæ 325 s³u¿ba 374 Spytko z Melsztyna 384, 403
skubê 298, 325 s³uyæ 142 srebra 199
skubiesz 298 s³uziæ 142 srebro 199
skubiê 298, 325 s³ycham 299 srêèyæ 160
skura 126 s³ychasz 299 Sroczyna 242
skuæ 325 s³ysz 75, 133, 311 SROM 22
skutce 225 s³yszan 321 SS 398
skutek 225 s³yszany 374 sta D. lp., M. lmn. 254, 383
skutku 225 s³yszeli bych¹ 315 stach Msc. lmn. 254
skutkuov 127 s³yszê 296, 299 Stach 403
slawa 68 s³yê 141 Stachowicz 403
sliping 370 s³yšê 141 stäæ 125, 395
s³abeusz 368 s³yszysz 299, 296 staf 153
s³awiciel 402 smag³y 374 stajach 256
S³awomir 390, 403 smaroch³odziwo 393 stal 69
S³awosz 403 sma¿alnia 359 Stalag 399
s³odkobrzmi¹cy 392 smok 362 Stalowa Wola 378
s³oma 103 smokowa 362 sta³ 320
s³oñ 196 snopk 100 sta³a 320
s³oñce 111 snopy B. lmn. 224, 225 sta³e 320
s³oñcy M., B., W. lpodw. 184 snu 225, 259 sta³y 320
s³ow 218 sny 199 stami 254
s³owa D. lp. M., B., W. lmn. sob¹ N. lp. 229 Stanak 403
216, 218, 223 sobie C., Msc. lp. 229 Staniewicz 403
s³owach Msc. lmn. 219 Sobies¹d 387 Stanis³aw 362, 378, 389, 390,
s³owami N. lmn. 219, 261 Sochaczew 225 403
s³owem N. lp. 217 sole 199 Stanis³awa 362
s³owie 217 so³tys 225 Stanko 403
s³owiech Msc. lmn. 219 so³tysi B. lmn. 224, 234 stanoû 121
569

#1615
stanowiczny 363 stronu D., Msc. lpodw. 181 sukni D. lmn. 214
starodruk 337 stoper 370 suknia domowa 385
starosta 196, 201, 220, 369 stopieñ 225, 370 sukno 357
starosta bartny 385 stopieñ najwy¿szy 370 supermê¿czyzna 369
starosta ¿mudzki 385 stopieñ przewy¿szaj¹cy 370 supernowoczesny 369
starocina 242, 248, 374 stopieñ wy¿szy 385 superrewizja 369
starociñski 369 stopnia 225 supersoniczny 369
starowieczny 392 storczyk 111 susza 359
starszy cechowy 385 stó³ 225 suszarnia 359
stary 98, 360 strach 198, 373 suszony 260
starzec 360 straszyæ 373 suszyæ 359
Stasz 403 straszyd³o 373 suwaæ 360
Staszak 403 straszy³o sie jest 307 suwnica 360
Staszewicz 403 strawne 374 suwnicowy 374
Staszyc 403 stra¿nik powiatowy 385 sva»ba 161
Sta 403 strêèyæ 160 swanthy 119
staw (staæ) 338 stronie 181 Swantohne 119
staw 338 stró¿ 361 swawola 387
stav 153 stró¿a 361 swego 236, 238
stem N. lp. 254 strugam 298 swej 236
Sten 399 strugasz 298 sweter á la blezer 385
st³uczon 321 strumeñ 189 sveca 141, 150
st³uczona 321 strut 321 swojego 236, 238
st³uczone 321 stru¿esz 298 swojej 236
st³uczony 321 stru¿ê 298 swoy 68
st³up 111 strzedz 312, 313 swój 236, 238, 256
sto M., B. lp. 249, 253, 254, strzegê 312 syæ 150
257, 258 strzelba 374 syn M. lp. 97, 98, 186, 187,
sto dwadziecia osiem 383 strze¿ 313 202, 224, 342, 346, 362
sto dwadziecia trzy 255 strze¿esz 313 Syn Bo¿y 384
stobþþ 119 Strze¿ymir 389 syna D., B. lp. 187, 202, 204,
Stoigniew 390 strzêpiæ 360 224
stojaæ 125, 126 strzêplica 360 synach Msc. lmn. 187, 209
stok³osa 391 støoda 161, 162 synal 374
stokorodny 392 stu C. lp., D., Msc. lpodw. synami N. lmn. 187, 208
stokroæ 390 254, 258 synem N. lp. 187, 204
stokrotnie 390 stu dwudziestu trzech 255 syniech Msc. lmn. 187, 209
stolarz 348 studentów 257 synmi N. lmn. 187, 208
stolci Msc. lp. 205 studni D. lmn. 214 synox Msc. lmn. 30
stolcy 205 studzien D. lmn. 214 synom C. lmn. 187, 207
stolczu 68 sty N. lmn. 254 synoma C., N. lpodw. 187
stole 226 stycznia D. lp. 203 synow D. lmn. 207
stoli 306 styrèeæ 110 synuov 127
Stolp 113 suchy 359 synowa 362
Stolpia 113 suæ 299, 325 synowi C. lp. 187, 203
sto³owe 375 sugestywny 364 synowie M., W. lmn. 187, 206
sto³u 225 sujesz 299 synów D., B. lmn. 187, 207, 208
stom C. lmn. 254 sujê 299 synu D., Msc., W. lp., D., Msc.
stoma C., N. lpodw. 254 sukien D. lmn. 214 lpodw. 187, 205, 206
570

#1615
syny M., B., W. lpodw. 187, szk³o 27, 342 lizgawica 361
208 szk³odziej 364 mäæ ê 125
sypaæ 325 szkoda 256 mia³ek 357
sypê 298, 325 szkolski 403 miechu D. lp. 203
sypialnia 359 Szko³a Podstawowa 386 mejaæ ê 125
sypiesz 298 szlachcic 357 miele 403
sypiê 298, 325 szlachta 198 mieræ 94
szachy 198 szlagon 376 meræ 185
Szanowny Pan 386 szlagus 376 merny 86
szarpalnia 359 sz³a jesta 307 miertelny 151, 402
szast 336 sz³asta 307 mietnik 372
szastaæ 336 szmelcerz 366 ñe 259
szast-prast 336 szmelcowaæ 366 pê 141
ata 92 szmelcowy 366 pi 161
Szczecin 59 szmelctygier 366 piew s³odkobrzmi¹cy 382
szczekacz 376 szmer M. lp. 225 piewaj¹cy 260, 347
szczekus 376 mer M. lp. 99 rednia Azja 385
szczeniak 371 szmeru 225 roda 162
szczeniê 362, 371 Szuc 399 øoda 161
èêlivy 160 szufladyzacja 368 wiadom 323
szczuæ 326 szufladyzowaæ 369 wiadomy 260, 323, 374
szczwaæ 326 szukan 321 vat 87, 91, 153, 225
szczypce 198 szwiec 224, 225 wiat³oczu³y 371
szczyta M., B., W. lmn. 222 szybko 229 wiat³y 348
szedszy 318 szybkostrzelny 380 wiatopogl¹d 371, 388
szedwszy 318 szybkowar 380 vÄtoš 84, 117
szefowa 373 szyæ 340 veca 47, 141, 150
szemr 225 yæ 150 veæe 87, 91, 225
emra D. lp. 99 yja 98 wiecy M., B., W. 222
emraæ 99 szyd³o 340, 372 vekra 187
emru C. lp. 99 szyj D. lmn. 214 vekry 187
szept 260 szyrokee 127 wierad 390
szeptem 260 ci¹gn¹w 318 wierzepica 362
szeroce 403 cie M., B., W. 222, 254, 383, wierzepiec 362
szerokow³adny 392 387 wiêcie 248
szeci¹ N. 253 ciebora 405 wiêæ siê imiê Twoje 312
szeci D., C. Msc. 253 cieborzanka 405 wiêto 241, 248
szeciór 256 ciech 254 wiêtokradca 391
szeciu 258 ciêt 321 wiêtokupiec 391
szeæ 251, 253, 254, 257 cigant 368 wiêtope³k 390
eæ 185 æwirdzajê 293 wiêtoci 199
szeæset 254, 255 fadek 161 wiêtoæ 199
szewc 224, 225 fat 153 wiêty 22
szewca 224, 225 le» 184 vêty 120
evcu C. lp. 226 ledziopol 398 winiopas 388
szewlucha 370 lepy 260 ta M. lp. 195, 196, 221, 232,
sziin 127 lê¿anie 59 233, 250, 259
šija 98 liwka wêgierska 340 taco 68
šiti 150 lizgaæ 361 talerze M., W. lmn. 207
571

#1615
tamoch widzia³ 308 tob¹ N. lp. 228 trzy M., D., C. 252254, 257,
tañi 98 tobie Msc. lp. 228 261
targ 109, 113, 115 toczyæ 229, 345 trÿy 68
tärg 109 toczyæ siê 229, 345 tøy 249
tårg 109 toga 92 trzy pary 257
Targossa 113 togo 233 trzy sta 383
targowiszcze 402 tok 92 trzydzieci 387
Tarnowska Wola 383 to³maè 112 trzydziecioro 257
tata 336, 347 Tomaszów Lubelski 378 trzyk¹t 392
t¹ N. lp. 232 tomu 233 trzykroæ 390
tÄgy 147 TON 399 trzykrotnie 390
tÄpnÄæ 160 tonÄæ 160 trzymam 298
t¹to 322 toñ 196 trzymasz 298
tchu 100 topiæ 160 trzynadziecie 381
tczesz 298 topora D. lp. 203 trzynastoma 255
tczê 298 Topór 22 trzynastozg³oskowiec 393
te M., B. lmn. 232, 233 Torwar 399 trzynastu 255
teatru D. lp. 203 Towarzystwo Kultury Jêzyka trzynacie 255
Techebu 398 386 trzynóg 392
teæ 233 Towarzystwo Naukowe trzysta 254, 255, 383, 387
tedy 160, 395 Warszawskie 386 tuczybrzuch 392
tegdy 160, 395 Transouo 84 tu³ak 403
tego D. lp. 130, 232, 233, 259, TrÄsovo 84, 117 tuman 254, 361
262 trochê 249 tumanowaty 361
tej D., C. N. lp. 232, 259 troj 256 turbomig³owiec 393
temu C. lp. 232, 233 troje 257, 261 turkot 110
ten M. lp. 195, 196, 227, 232, troszczesz 298 turkotaæ 110
233, 259, 348 troszczê 298 twardog³owy 393
Teresin 374 troszczysz 298 tvardy 111
teskny 122 trój 256 tvaø 98, 185
tecia 361 Trójmiasto 380 twarze M., B., W. lmn. 213
teciowa 373 trójniak 350 twarzy 210
teæ 361 trójnóg 379 twego 236, 238
tet 233 trójwartociowy 393 twêgo 126
tê B. lp. 161, 232 truæ 326 tvêgo 395
têgi 147 trujê 326 tvi(e)r¼a 111
têskny 122 trupokupiec 388, 392 tvi(e)r»iæ 111
t¯rñ 110 tøÄæ 116 twojego 126, 236, 238
tkalnia 359 trze M. 252 tvojego 395
tkam 298 trzebie¿ 374 tworzyciel 402
tkasz 298 trzech M., D., B., Msc. 251, twój 236, 238, 256
tlenowodorowy 393 252, 258 ty M. lmn. 227, 228, 230, 231,
t³ukê 112 trzej M. 251, 252, 258 233, 237
t³usty 112, 359 trzem C. 252 tych D., B., Msc. lmn. 232
t³uszcza 359 trzema N. 251, 252 tym N., Msc. lp. 230, 232, 238
tnÄ 149 trzemi N. 252 tymczasem 387
tnê 149 trzimiesz 298 tymi N. lmn. 232
tni 312 trzimiê 298 tyrkotaæ 110
to M. lp. 195, 196, 232, 250 tøoda 47 tysi¹c 254
572

#1615
tyÄc 107 ujejski 163 upfaæ 153
tysi¹c dwiecie trzydzieci uje¼ski 163 uporczywy 363
cztery 255 ujøeæ 162 upvaæ 153
tysi¹c piêæset dwadziecia ujøeæ 162 urazonego 68
cztery 383 ujæ 326 uroczystalia 368
ubogi 344, 346 uk³oniciel 340 uroczysty 402
Ubraniozmian 398 ukrad³szy 319 urodziny 357
ucha 198 uleg³y 374 Urz¹d Rady Ministrów 386
uxo 191 ulga 143 urzêdnik 372
uchopi³by 315 ultraakustyka 369 us³uchany 374
uchu 222 ultradwiêki 345, 369 us³ysz 133, 311
ucieczmy siê 322 ultrafioletowy 345, 369 us³yszan 316
ucieka³ 307 ultranowoczesny 369 us³yszaw 318
ucieka³a 307 ultras³oneczny 345 us³yszawszy 319
ucieka³o 307 umar³ 320 us³yszew 316, 318
ucieka³o jest 307 umar³a 320 usta 198
ucieka³o je 307 umar³e 320 ustawiaæ 369
uæekañi M., B., W. lp. 216 umar³y 320 ustawiczny 363, 369
uciekinier 368 umarzaæ 94 usynowiæ 346
uciny 68 umê 126 uszko 357
uczennic 257 umêczeni Msc. lp. 217 uszlichmy 308
uczesaæ siê 344 umiê 296 uszu 257
uczestnik 122 umiêcie 296 uszy 198, 222
uczêstnik 122 umieæ 300 uszyma 222
vczini 68 umiej¹ 296 utok 402
uczniów 257 umiejê 294296, 328, 395 utracjusz 368
uczyniê 310 umiem 296, 395 UW 399
uczynili 308, 309 umiêm 296 uwodziwo³ek 392
uczynilicie 309 umieraæ 94 uzda 361
uczynilimy 309 umiêsz 296 uzdrow 312
uczyni³ 308, 309 umêsz 294 uznaie 67
uczyni³a 308, 309 umizgacz 376 uznajê 293
uczyni³am 308 umizgant 368, 376 uznamonaw 68
uczyni³a 308 umizgus 376 vzrely 67
uczyni³ech 308 umizgu 376 udzienica 361
uczyni³em 308 umkneli 121 urzaw 318
uczyni³e 308 umrzy 312 urzawszy 318
uczyni³o 308, 309 umrzyj 312 urzew 318
uczyni³om 308 umyæ siê 272, 344 w 101, 205
uczyni³o 309 umywalnia 359 w (czwartek) 101
uczyni³y 308, 309 Unia Pracy 386 w (dniu) 205
uczyni³ycie 309 Unia Wolnoci 386 v (domu) 101
uczyni³ymy 309 unikalny 350 w (niebach) 223
uczynkoch Msc. lmn. 209 unikat 350 w (niebiesiech) 223
udo 191 unikatowy 350 w (niwecz) 237
uekom 68 Uniwersytet Warszawski 386 w (nocy) 205
ufaæ 153 uparciuch 376 v (ogule) 396
Ujazd 163 upartus 376 w (rêce) 198, 261
ujæ 326 upe³nomocniony 371 w (rêkach) 198, 261
573

#1615
w (rêku) Msc. 198, 222, 261 w¹s 199 vêgel 158
w (trójkê) 101 w¹sal 374 wêgierka 340
W. Twoja 396 vÄski 158 Wêgorzyno 241
V. 396 w¹sy 199 wêze³ 225
v (vadøe) 87 w¹tek 345 wêz³a 225
wa 228 w¹tor 345 wê¿ewi C. lp. 203
wachmajster 365 vÄtroba 158 wê¿u W. lp. 206
wachmistrz 365 w¹wóz 345 wg 397
Vac³av 122 w¹z³ 225 wiadomy 323, 374
Waæpan 396 vdova 180 vadra D. lp. 87
Wadowita 367 wcale 242, 260 vadro 87
va«aæ ê 155 wczera 260 wialnia 359
wagonownia 360 wczeniej 309 wiara 342
wagowaæ siê 367 wczoraj 260 vara 91, 105, 145, 163
vagovaæ ê 155 we 101, 205, 209, 259 vara 87, 167
wagus 367 we (czwartek) 101 wiaro³omny 388
waju 228 we (dnie) 205 wiatr 350
walca D. lp. 203 ve (dñe) 101, 149 vatr 104
walcerz 368 we (mnie) 101 wiatronogi 388, 392
walconóg 393 we (nie) 101 wiatrówka 371
walczyæ 339, 358 we (trójkê) 101 wicekról 369
walecznik 402 we (Wiedniu) 101 wicewojewoda 369
waliæ 339, 358 we (W³ochach) Msc. lmn. 209 widam 299
walka 339, 358 we (W³oszech) Msc. lmn. 209 widasz 299
wam 228 we (wodzie) 101 widelec 348
wama 228 we (wsi) 101 wid³y 198
wami 228 Wejherowo 241, 374 widok 357
var 98 we³na 113 widomy 323, 347, 374
vara 91, 145, 167 ve³na 84, 112114 widz¹ 295, 296
warstwomierz 393 ve³nê B. lp. 113 widzê 296, 299
Warszawa Goc³aw 383 ve³ñe C., Msc. lp. 113 vi»a³ 88
wart 241, 247 ve³no N. lp. 113 widzieæ 270
wartki 357 ve³ny D. lp. 113 vi»eæ 88
vaøyæ 93 weñ 231 widziele jesta 307
was 230, 228 wereszczaka 370 vi»e”i 88
wasi 234 veselå D. lp. 216 widzisz 296, 299
wasindziej 364 wesel¹cy siê 322 wie 295, 296
Wasza Mi³oæ 396 vesele 151 wiecie 295, 296
Wasza Mi³oæ Pan 396 weseli³a siê jesta 307 wieczerzadlnia 359, 402
wasz¹ B. lp. 238 weseli³y jecie 307 wieczne pióro 379
Waszeæ 396 weseli³ycie 307 wiecznod³ugi 392
waszê B. lp. 238, 262 weso³y 241, 247 vedøe 87
Waszmoæ 396 veso³y 151 wiedz 313
Waszmoæ Pañstwo 385 wesó³ 241, 247, 256 wiedz¹ 295, 296
waszy 234 ve 185 ve¼Ä 294
Waæ 396 veszeliim 127 wiedzcie 314
watosekunda 393 wesz³y s¹ 307 wiedzieæ 295, 313
Wawel 198 wezwaw 318 ve¼eæ 294
w¹dó³ 345 wêdzid³o 372 ve¼eæi 294
574

#1615
wiedzmy 314 veøx 110, 186 vilcex Msc. lmn. 30
wiedzta 314 v¦øx 110 Vilchanta 113
wiedzwa 314 wierzytelny 402 vilga 112
wiedicie 314 veøytelny 151 wilgociolubny 393
wiedimy 313, 314 veele 151 wilk 197, 202, 342
wiedita 314 wiesielim N. lp. 217 vilk 112, 113, 115, 202
wiediwa 314 veo³y 151 wilka D., B. lp. 197, 202, 204
vejski 163 veska 88 wilkach Msc. lmn. 209
wieka D. lp. 303 wiesz 295297 wilkami N. lmn. 208
wieku D. lp. 203 wieszcz 361 wilki M., W. lmn. 206, 208
wielb³¹d 27 wieszcza 361 wilkiem N. lp. 204
Wielce Mi³ociwa Pani 385 ve 88, 98, 106, 163, 185 wilkierz 370
wiele 249 ve 294 wilkom C. lmn. 207
wiele set 254 wieæ 326 wilkow D. lmn. 207
wielgas 375 veæ 93 wilkowi D. lp. 203
wielgus 375, 376 veæ 294 wilków D. lmn. 207
ve”iki 133 veæe 294 wilku W. lp. 205, 206
Wielis³aw 390 wienie 225 wilky M., W. lmn. 206, 208
Wielkanoc 379, 387 veski 163 winiak 373
Wielkanocy 379 veta 295 wino 342
velki 133 vetxy 239 winograd 392
Wielkiejnocy 379 wietrzeæ 350 winomiot 392
wielki ksi¹¿ê litewski 385 vetøny 104 wiodê 326
wielkoduszny 388 wietszeæ 350 vodê 90
wielkomylny 392 veva 295 vod³a 46
wielkusz 376 wie 311 vo³na 113
Wielmo¿na Pani 386 veæ 91, 93 vosek D. lm. 100
Wielmo¿ny Pan 396 wiezi 311 voska 88
wieloboista 368 wieesz 294 wiosna 225
wielo¿¹dny 392 wie¿oma C., N. lpodw. 182 wionie 225
wielo¿ywny 392 Wiêces³aw 362 wiozê 294
wiem 296, 297 Wiêces³awa 362 vozê 91
wiem 295 V´êc³av 122 vi‡ba 110
vem 294 v¨z 118 Wirzchos³aw 390
wiemy 303 vêzy 158 Vis 399
wiem[y] 295 viceregencja 369 wisieæ 360
vem[y] 294 viceregent 369 wisielec 360, 376
vepø 185 viæêstvo 106 Wis³aw 390
vê‡ba 110 viæ 145 wisus 376
Wiercanie 59 vi¼ê æe 123 Wilanie 59
wiercipiêta 389 vijê 98 winiak 350, 373
wierny 342 wiklesz 298 winiówka 373
verny 86, 150 wiklê 298 Witos³aw 390
verny 150 wik³am 298 wizerunek 403
vê‡x 110 wik³asz 298 wkrótce 242, 260
wierszokleta 379 wilce Msc. lp. 205 vlekê 47
wierszyd³o 373 wilcech Msc. lmn. 209 vlokê 47, 88
veøba 110, 115 wilcy M., W. lmn. 306, 206 w³adam 298
v¦øba 110 wilcze W. lp. 205, 206 w³adarz 402
575

#1615
w³adasz 298 wojski M., B., W. lp. 216, 260 Wójtowiczowa 405
w³adca 201 wojsko 374 vó³ 186
w³adczyni 357 wola 342 wóz M. lp. 183, 202, 204
W³adys³awowo 374 wol¹ B. lp. 211 vóz 102, 103, 225
w³asnoci M., B., W. lmn. 213 wole Msc., W. lp. 205, 206 vÃz 102
V³ox 225 voli 146 WP 396
w³odaæ 343 vo”i 226 wpisaæ 344
w³odarz 343, 357 wolniusieñki 363 wpisowe 374
W³odek 362 Wolski 260 wpisowe 375
W³odkowa 362 vo³k 112 wpisywaæ 344
v³o¼a 150 wo³u D. lp. 202, 203 WRN 399
v³o¼a 150 wonczas 229 Wrocis³aw 389, 390
w³odziesz 298 voñ 158 Wroc³aw 59, 390
w³odziê 298 woz B. lp. 204 vrona 47
W³odzis³aw 389 woza D. lp., M., B., W. lpodw. wróbel 362
w³os 199 183, 301 wróblê 362
W³osi 262 wozach Msc. lmn. 183 vróg 47
V³oi 225 wozami N. lmn. 183, 208 vrÃg 47
w³osie 357 wozem N. lp. 183 wró¿ba 374
w³oski 106 wozi 311 wró¿bita 367
v³oski 162 wozicie 313 vøeæ 93
w³osy 199 wozie Msc., W. lp. 183, 205 vøemê 189
W³oszczowa 373 wozimy 313 wrzosy B. lmn. 224
v³osky 106 wozita 313 wsþdze 68
W³oszy 262 woziwa 313 wsi M., B., W. lmn. 213
V³oy 225 wozom C. lmn. 183 vÄ 118
w³ocianin 357 wozowi C. lmn. 183 wsie M., B., W. lmn. 213
w³óczykij 380 wozownia 360 wspomnion 321
w³ókita 367 wozów D. lmn. 183 wspólnota praindoeuropejska
vmoch 68 wozu C., D. lp. 183, 202 385
wnêka 122 vozu 225 wstani 133
Wniebowziêcie 387 wozy M., B., N., W. lmn. 183, wstañ 133
wniebowziêty 379 206, 208 wstawszy 319
wnioskodawca 393 wo 311 wszechnawiêtszy 392
wnuk 122 wocie 313 wszedw 318
wobiczaya 158 voiæ 93 vego 237
wodoci¹g 388 voe 259 ve”iki 133
Wodogaz 398 woisz 294 velkí 133
wodog³owie 379 womy 313 wszemog¹cy 381
wodolejca 379, 392, 404 wona 362 Wszerad 390
wodomca 391 wony M., B., W. lp. 216, 260, vši 46, 143
wodop³awny 392 362, 374 vystek 46, 143
vo»iæ 93 wony trybunalski 385 wszystkoizm 368
Vognya 158 wota 313 wszystkokr¹¿ny 392
Wojciech 390 wowa 313 wszystkokrotny 392
wojennik 403 wo¿ê 294 wszystkorodny 392
wojewoda 388 voê 141 wszystkorz¹dny 392
wojewodzina 242 vozê 141 wszystkory 392
wojska 374 Wójtowicz 405 wciek³y 320
576

#1615
vtory 126 wyrozumia³y 320 zadomowiæ siê 336, 345, 346
vtÃry 126, 158 wyrwancja 368 zaimek 370
vtÁry 126 wysep 402 zajazd 347
vtury 126 vysoke 147 zajæ 326
wujec 373 vysoke 147 zaje¿d¿aæ 347
vuz 259 wysoko 242 zajæ 326
wy 228, 230, 237 wystawiaæ 360 zakochany 374
wybieraæ 336 wystawiennik 360 zakonoma C. lmn. 222
wybierz 336 wyst¹p 311 zal 150
wybiorê 336 Wyszebor 390 Zalew Kuroñski 28
wybory 336 wyszed³ jem 306 zälÂtÌ 128
wybór 336 wyszedszy 319 za³ogant 368
wybraæ 336 wytargni 312 Zambatino 119
wybrze¿e 218 vyvo³ga 113 zamek 103
wybrze¿y D. lmn. 218 wyznajê 294 zamkni 312
wychud³y 374 wyÄæ 107 zamojski 163
wychwaliwan 321 vymê 107 zamordyzm 368
wycieruch 376 wzacone 68 Zamoæ 163
wycierus 376 wzajemnoæ 281 zamoæski 163
wyczesaæ siê 344 vzastþpy 119 zamra¿aæ 360
vydra 158 wzgardny 403 zamra¿alnik 360
wydrzy 312 vÄæ 120 zapalczywy 363
wygadany 374 wzi¹³ je 306 zapamiêta³y 320
wygibus 363 wzi¹wszy 319 zapiek³y 320
wygodnicki 374 vêty 120 z³otousty 388
wyj¹w 318 voû 121 zapisaæ 344
wykidaj³o 368 wznios³y 260 zapisaæ siê 272
wyk³adowca 220 X 396 zapisobiorca 393
wykonywam 371 ydehþ 119 zapisywaæ 344
wykupiciel 403 yþzik 119 zapowiadajê 294
wylewajê 293 yze 68 zapprawþ 119
wy³udziñski 364 z 101, 260 zaprzy 312
wymaxivaæ 148 z (nim) 230 zaprzyj 312
wymachiwam 371 z (rada) 161 Zarêbina 242
vymaxovaæ 148 z (rady) 161 zarno 111
vymaxyvaæ 148 z (rêki) 161 zaÿtþpy 68
wymok³y 374 z (roju) 161 zatwardzia³y 320
wymyæ siê 344 z (ruj) 161 zaufany 374
wynidzie 322 za 231 zawalidroga 389
wynidziewa 302 za nim 231 zawiei D. lmn. 214
wypêdzeniec 402 za ê 123 Zawisza Czarny z Garbowa 384
wypêdzony 402 zäbãvã 128 zawitaj¹c j¹ 322
wypêd 312 zabi³bych 315 zawo³acz 403
wypisaæ 344 zaciek³y 374 zawo³aw 318
wypisywaæ 344 zacofany 374 zavora 93
wyp³acalny 350 zacone 69 zavøeæ 93
wyporodkowaæ 371 zacz 237 za¿eg³ jest 306
wypraw 311 zaczesaæ siê 344 zÄb 120, 225
wyra¿ans 368 zaczêt 321 zþby 119
577

#1615
zbaw 311 zetrzywa 313 znäcie 296
zbawiciel 335, 370 zêba 225 znaæ 140, 270, 300, 325
zbiega D. lp. 203 zêbisty 402 znaæi 325
zbiegszy 319 zge³k 111, 147 znaj 313
zbiegu D. lp. 203 zgibajê 294 znaj¹ 296
zberaæ 161 zge³k 111, 147 znajê 294296, 328
zbory 95 zgin¹³bych 315 znajomy 260, 323, 374
zbladn¹æ 404 zgliszcze 357 znalene 374
zbory 95 zgnilec 376 zna³ 270, 395
zboe M., B., W. lp. 216, 395 zgnilus 376 znam 296
zboê M., B., W. lp. 216 arno 109, 111 znäm 296
zboy M., B., W. lp. 216 elñik 91 znameniti 68
zbroi D. lmn. 214 zielsko 357 znamê 189
zbrojownia 360 ziemi D. lmn. 200 znany 260, 374
Zbygniew 389, 390 emi 226 znäsz 294, 296
Zbyszko z Bogdañca 403 ema 141, 145 znä 125
zdrada 161 ziemiu D., Msc. lpodw. 182 znata 302
zdrêki 161 Ziêba 259 znawa 302
zdrowy 241, 247, 261 Ziêby 259 zniewa¿ca 403
zdrów 241, 247, 256, 261 zimorodek 379 zniewiecia³y 374
zdruj 161 o³o 84, 90, 91, 145 zniewoliæ 404
zdøud³o 161, 162 irñe Msc. lp. 111 znikczemnia³y 320
zdzierca 376 Zlechita 367 znikomy 323, 374
zdzierus 376 zliczy 311 zniosw 318
Zdzies³aw 389 z³ 397 zob. 397
Zdzis³aw 362, 390 z³o 241, 248, 259 zobaczy³ 134
Zdzis³awa 362 z³oczynny 392 zÃ³v 112
ze 101 z³oczyñca 391, 403 zÃ³æ 112
ze stu dwudziestoma piêcioma z³odziei D. lmn. 207 zoo 397
255 z³odziej 364, 388, 391 zoologiczny ogród 397
ze stu dwudziestu piêcioma 255 z³odziejów D. lmn. 207 zorza 199
zebraw 318 z³odziejskie 402 zorze 199
Zegarpol 398 z³otnik 360 zostaæ 316
zegarynka 373 z³oto 47 zowê 298
zeme 68 z³otodajny 388, 393 zowiesz 298
zemrþþ 119 z³otodziej 364 zowiê 298
zeñ 231 z³otoki 392 ZPP 399
zepni 312 z³otokwiat 391 zrêkowiny 160
zeyæe 226 z³otopromienny 392 zrobili 308, 309
zeszyt 234 z³otoruchy 392 zrobiliby 316
zetrzy 312 z³otowierzby 392 zrobilibycie 316
zetrzycie 313 z³y 342 zrobilibymy 316
zetrzyj 312 Z³ymys³ 387 zrobilicie 309
zetrzyjcie 313 zmar³y 113, 320 zrobilimy 309
zetrzyjmy 313 Zmarsk 113 zrobi³ 308, 309
zetrzyjta 313 zmarszczka 113 zrobi³ by³ je 309
zetrzyjwa 313 Zmartwychwstanie 387 zrobi³ by³ jem 309
zetrzymy 313 zna 293 zrobi³ je by³ 309
zetrzyta 313 znä 126, 296 zrobi³a 308, 309
578

#1615
zrobi³aby 316 zyszczy 133, 311 o³dñeø 395
zrobi³abym 316 le 242, 248, 260 o³ñeø 160, 395
zrobi³aby 316 rebiê 362 zomb 104
zrobi³am 308 ród³o 162 ¿o³nierze M., W. lmn. 207
zrobi³a 308 rud³o 162 ¿o³nierzy 207
zrobi³by 316 øud³o 161 ¿on D. lmn. 181, 214
zrobi³bym 316 ¿abciu W. lp. 213 ¿ona M. lp. 103, 181, 210,
zrobi³by 316 ¿aden 370 224, 225
zrobi³em 308 aden 106 zona 94, 105
zrobi³em by³ 309 a»en 106 ona 84, 87, 91, 225
zrobi³e 308 ¿akinada 368 ¿onach Msc. lmn. 181, 215
zrobi³e by³ 309 al 150 ¿onam C. lmn. 181, 214
zrobi³o 308, 309 zal 150 ¿onami N. lmn. 181, 214
zrobi³oby 316 a³osny 160 ¿on¹ N. lp. 212
zrobi³om 308 aræe 111 ¿onÄ 181
zrobi³o 309 ar³ 111 ¿onê B. lp. 181
zrobi³y 308, 309 ¿artkonogi 392 ¿onie C., Msc. lp. 181, 211,
zrobi³yby 316 ¿e 212, 224, 225
zrobi³ybycie 316 ¿ech nosi³ 308 oñe 225
zrobi³ybymy 316 ¿ech zrobi³ 308 ¿ono W. lp. 181, 213
zrobi³ycie 309 ëda 129 ¿onom D. lmn. 214
zrobi³ymy 309 ¿egocina 241 ¿ony D. lp., M., B. lmn. 181,
zrobiwszy 319 eka 146 210, 213
zrzeszotowia³y 350 ¿elazobeton 388 ony D. lp. 87
zsiad³y 374 ¿elbet 398 Á³æ 112
zsiwia³y 374 ¿elbet 399 ó³æ 185
Zuantos 84 ¿elistryj 390 ¿ó³ta mied 385
zumek 103 e³va 188 Á³v 112
zuwadlnia 359 e³vca 188 ¿uæ 326
zvon 160 zenÄ 118 u³æ 112
zwal 312 enê 93 u³v 112
zwartowybuchowy 379 ¿enie 224, 225 una 103
ZWC 398 zeñe 87 ¿upnik olkuski 385
zwi¹zaw 318 ¿eñski 370 ¿upnik ruski 385
zwierz 362 eñski 91 ¿waæ 326
zwierzê 362 erdka 111 ¿wirkonalia 368
zwierzo-cz³eko-upiór 380 er» 111 ¿ycie 342
zwierzostan 393 ¿iæ 299 yæ 94
zwrotniczy 363 it 129 ¿yjesz 298, 299
zwrotnoæ 281 ¿iwê 298, 299 ¿yjê 298, 299
ZWZ 398 ¿iwiesz 298, 299 ¿ytni 357
zyskam 298 ¿mij D. lmn. 214 ¿ywodawny 392
zyskasz 298 ¿ni 312 ¿ywokost 391
zyszczesz 298 o³Ä» 185 ¿ywop³ot 380
zyszczê 298 o³d 160 ¿ywot 256
opracowa³a Ewa Dulna-Rak
579

#1615
WYDAWCA POLECA
Krystyna D³ugosz-Kurczabowa, Stanis³aw Dubisz

Gramatyka historyczna jêzyka polskiego
w testach, æwiczeniach i tematach egzaminacyjnych
Warszawa 2006, cena 23,50 z³, ISBN 83-235-0201-3
Zbiór æwiczeñ, uzupe³niaj¹cy ceniony przez wyk³adowców i s³uchaczy uniwer-

syteckich studiów polonistycznych podrêcznik Gramatyka historyczna jêzyka pol-
skiego autorstwa Krystyny D³ugosz-Kurczabowej i Stanis³awa Dubisza. Stanowi
jego doskona³e dope³nienie, mo¿e byæ swego rodzaju przewodnikiem dla studen-
tów po trudnej problematyce historycznojêzykowej.
Zawiera testy wielokrotnego wyboru o ró¿nym stopniu trudnoci, æwiczenia (te-
sty otwarte), a tak¿e przyk³adowe tematy egzaminacyjne, maj¹ce na celu wykszta³-
cenie u u¿ytkownika umiejêtnoci analizy historycznojêzykowej oraz dokonywa-
nia syntezy, okrelania problemów podstawowych, tj. wskazywania najwa¿niejszych
tendencji w rozwoju jêzyka i procesów nimi uwarunkowanych.
Cenna pomoc dydaktyczna, która dziêki do³¹czonym kluczom daje studentom
mo¿liwoæ samodzielnego oceniania nabytej wiedzy.
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego publikuj¹ zmienion¹ wersjê pierw-
szego wydania æwiczeñ (Harmonia, Gdañsk 1999), które podobnie jak podrêcz-
nik zosta³y poszerzone o zagadnienia z zakresu sk³adni.
Nasze publikacje mo¿na zamówiæ na stronie internetowej http://wuw.pl/ksiegarnia

Sprzeda¿ prowadzi Dzia³ Handlowy WUW: tel. (0 22) 55-31-333,
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl

#16151#- WUW - TRESC C

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz - Gramatyka Historyczna Języka Polskiego PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz - Gramatyka Historyczna Języka Polskiego PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRYSTYNA DLUGOSZ–KURCZABOWA

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

   ­­

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

I. Pochodzenie jêzyka polskiego .......................................................................................... 17

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

II. Fonetyka i fonologia jêzyka polskiego  rozwój historyczny ....................................... 79

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

III. Fleksja imienna ........................................................................................................... 177

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

IV. Fleksja werbalna .......................................................................................................... 263

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

V. S³owotwórstwo ............................................................................................................. 331

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

VII. Sk³adniowo-stylistyczny rozwój literackiej polszczyzny ogólnej

Bibliografia ......................................................................................................................... 526

Wykaz skrótów i oznaczeñ ................................................................................................. 537

Indeks polskich form wyrazowych (opracowa³a Ewa Dulna-Rak) ..................................... 540

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

Niniejszy podrêcznik obejmuje pe³ny zakres wiedzy z gramatyki historycznej

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

Na ostateczn¹ zawartoæ podrêcznika oraz zastosowane w nim ujêcia problematy-

Warszawa, czerwiec 2004 r. Krystyna D³ugosz-Kurczabowa

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

1.1. Wspólnota praindoeuropejska

Jêzyk polski nale¿y do jêzyków indoeuropejskich. Wywodz¹ siê one

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

2. dialekty (odmiany) jêz. pie.

3. prajêzyki rodzin jêzyków indoeuropejskich

4. rodziny jêzyków indoeuropejskich

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

Wspó³czenie wyró¿niamy dwanacie rodzin jêzyków indoeuropejskich.

1.2.1. JÊZYKI TOCHARSKIE

Wystêpowa³y one na obszarze wschodniego Turkiestanu Chiñskiego

1.2.2. JÊZYKI INDYJSKIE

Jêzyki indyjskie wraz z jêzykami irañskimi i dardyjskimi tworzy³y

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

1.2.3. JÊZYKI IRAÑSKIE

Dzieje rodziny jêzyków irañskich ujmujemy równie¿ w trzech okresach:

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

1.2.4. JÊZYKI ANATOLIJSKIE (HETYCKIE)

Pañstwo Hetytów, ze stolic¹ w Hatusas, istnia³o w dorzeczu dzisiejsze-

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

W staro¿ytnoci ta rodzina jêzykowa obejmowa³a jêzyki (dialekty) trac-

1.2.6. JÊZYKI GRECKIE

Dzieje tej rodziny jêzykowej ujmujemy w piêciu okresach: 1) okres

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

1.2.7. JÊZYKI ALBAÑSKIE

Wspó³czenie wystêpuje tylko jeden reprezentant tej rodziny jêzykowej

1.2.8. JÊZYKI ITALSKIE (ROMAÑSKIE)

Najstarszy hipotetyczny zapis (napis na fibuli) w jêzyku ³aciñskim po-

#16151#- WUW - TRESC CHRONIONA PRAWEM AUTORSKIM

1.2.9. JÊZYKI CELTYCKIE

Pierwotnie ta rodzina jêzykowa obejmowa³a swym zasiêgiem terytorial-

1.2.10. JÊZYKI GERMAÑSKIE

II. Fonetyka i fonologia jêzyka polskiego rozwój historyczny ....................................... 79

Na ostateczn¹ zawartoæ podrêcznika oraz zastosowane w nim ujêcia problematy-

Wspó³czenie wyró¿niamy dwanacie rodzin jêzyków indoeuropejskich.

W staro¿ytnoci ta rodzina jêzykowa obejmowa³a jêzyki (dialekty) trac-

Wspó³czenie wystêpuje tylko jeden reprezentant tej rodziny jêzykowej

W wiêkszoci wspó³czesnych ujêæ przyjmuje siê, ¿e jêzyki ba³tyckie

Wspó³czenie do tej rodziny jêzykowej nale¿y zaliczyæ trzynacie jêzy-

Terminów okrelaj¹cych etapy migracji Indoeuropejczyków u¿ywamy

sans. dádämi daj¹

het. tekan||takan ziemia

het. kurtas twierdza

het. kaneszi znajdujê

sans. gáyah gospodarski

het. kwenzi uderza

sans. gharmáh ¿ar

het. yukan jarzmo

sans. lúbhyati pragnie

het. lukkes wieciæ

sans. vis- wie

het. nepis niebo

het. nekut wieczór

het. laman imiê

sans. saptá siedem

het. tri trzy

Czes. Czerspienianie Ratar. Ratarowie

ps³. i1 ← pie. ¯ pie. gÞ¯ûos → ps³. ziv{ ¿ywy

Wyodrêbnienie siê trzech grup dialektów (a póniej jêzyków) s³owiañ-