KAYNAKLAR

1. Üniversiteler için FİZİK, Bekir Karaoğlu, 3. Baskı,

Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2015.
2. Sears & Zemansky’nin ÜNİVERSİTE FİZİĞİ,
H.D.Young, R.A. Freedman, 14. Baskı, Çev Ed. H. Ünlü,
Pearson, 2016.

1
 Bölüm 1

FİZİKSEL NİCELİKLER
ve
VEKTÖRLER

2
 FİZİKSEL NİCELİKLER ve VEKTÖRLER
Öğrenim Hedefleri
1. Fiziğin ne olduğu,

2. Fiziksel niceliklerin ve birimlerinin ne olduğu,

3. Boyut ve birim analizinin niçin ve nasıl yapıldığı,

4. Anlamlı rakamlar ve ölçmede kesinlikle ilgisinin ne olduğu,

5. Yuvarlatmanın neden ve nasıl yapıldığı,

6. Vektörel ve skaler niceliklerin ne olduğu,

7. Vektörlerle işlemlerin nasıl yapıldığı,

8. Birim vektör ve bileşenlerin nasıl kullanıldığı.

 GİRİŞ

FİZİK nedir?

Doğa Bilgisi anlamına gelen FİZİK,

• uzay ve zaman vasıtasıyla maddeyi,
• onun hareketini ve davranışını,
• enerji ve kuvvetle ilişkisini
inceleyen en temel doğa bilimidir.

4
 Giriş

Fiziksel Nicelikler

Fiziksel nicelikler bizlerce tanımlanan ve ölçülebilen

niceliklerdir
ve fiziksel bir etkiyi (kuvvet, moment, itme, gerilme…)
veya durumu (hacim, yoğunluk, esneklik, sıcaklık…)
belirlerler.

5
 1.1 BOYUTLAR ve BİRİMLER
Boyut
Bir fiziksel niceliğin belirli temel nicelikler (uzunluk,
kütle, zaman vb.) cinsinden ölçülme özelliğidir.
– Ebatlar: Uzunluk boyutunda.
– Alan: Uzunluğun karesi boyutunda.
– Hız: Uzunluk / zaman boyutunda.
– Frekans: Zamanın tersi boyutunda.

Uzunluk için boyut sembolü: L

Kütle için boyut sembolü :M
Zaman için boyut sembolü : T
6
 Boyutlar ve birimler

Ölçme
Fiziksel niceliklerin değerlerini aynı cinsten (boyutta)
belirli miktardaki örnek büyüklükle karşılaştırarak
belirleme işlemi.

Birim

Ölçme işleminde başvurulan örnek büyüklük.

– Metre, kilogram, saniye…

7
 Boyutlar ve birimler

Birim sistemleri

– Santimetre, gram saniye (CGS) sistemi.

– Metre, kilogram, saniye (MKS) sistemi.
– Metre, kilogram, saniye, amper (MKSA) sistemi.
– Uluslararası Birim Sistemi (SI)

8
 Boyutlar ve birimler

CGS Birim Sistemi

Birimi Birim
Temel Nicelik
sembolü
1. Uzunluk santimetre cm
2. Kütle gram g
3. Zaman saniye s

9
 Boyutlar ve birimler

Uluslararası Birim Sistemi (SI)

Birimi Birim
Temel Nicelik
sembolü
1. Uzunluk metre m
2. Kütle kilogram kg
3. Zaman saniye s
4. Elektrik akımı amper A
5. Termodinamik sıcaklık kelvin K
6. Aydınlatma şiddeti mum cd
7. Madde miktarı mol mol

10
 Boyutlar ve birimler

SI-Sisteminde Ondalık Çarpanlar

Üst katlar Alt katlar

Çarpan Önad Sembol Çarpan Önad Sembol
10 deka da 10-1 desi d
102 hekto h 10-2 santi c
103 kilo k 10-3 mili m
106 mega M 10-6 mikro µ
109 giga G 10-9 nano n
1012 tera T 10-12 piko p

11
 Boyutlar ve birimler

Bazı Türetilmiş Birimler

Türetilmiş Tanım Birimi Birim
nicelik bağıntısı sembolü
Hacim V =axbxc metreküp m3
Frekans f=1/T hertz Hz (s-1)
Hız v=x/t metre/saniye m/s
Kuvvet F=ma Newton N (kg.m/s2)
Elektrik yükü Q=I.t Coulomb C (A.s)
İş, enerji W=F.d Joule J (N.m)
Güç P=W/t Watt W (J/s)
Elektrik potansiyel P=VI Volt V (W/A)
Direnç R=V/I Ohm Ω (V/A)

12
 Boyutlar ve birimler

Boyut / Birim Denkliği

Tam ve doğru yazılmış bir fiziksel eşitlikte
her terim aynı boyutta / birimde olmalıdır.

Örnek
x = x 0 + vt
L
L = L + ⋅T → L = L + L
T
Örnek
T = 2π l / g

T = L /( L / T 2 ) = T
13
 1.2 HATA PAYI-ANLAMLI RAKAMLAR

Ölçme Sonucunun Anlamlı Şekilde İfade Edilmesi

Hatasız ölçme olmaz!
Birimsiz bir şey hiçbir şeydir.

Mutlak hata cinsinden ölçme sonucu

Ölçme sonucu
x = x ± ∆x ( birim )

14
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Bağıl hata cinsinden ölçme sonucu

∆x
ε = Bağıl hata
x
∆x
%ε = % .100 Yüzde bağıl hata
x
Ölçme sonucu

x = x ( birim ) ± %ε

15
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Tek bir ölçmedeki mutlak hata, en fazla, kullanılan ölçme

aletinin ölçek birimi kadar alınır.

Örnek
Bir uzunluk mm taksimatlı bir cetvelle ölçülmüş ve 294 mm bulunmuştur.
Anlamlı ölçme sonucu?...

16
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Örnek
Önceki örneğin sonucunu bağıl hata cinsinden ifade ediniz.

17
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Hataların Birleştirilmesi

Toplama ve çıkarmada mutlak hatalar toplanır.

z = x ± y  ǀΔzǀ = ǀΔxǀ + ǀΔyǀ

Çarpma ve bölmede bağıl hatalar toplanır.

z = x.y , z = x/y  εz = εx + εy

18
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Örnek
Bir halının boyutları a= 5,2±0,1 m ve b= 8,3±0,2 m olduğuna
göre çevresi ne kadardır?

19
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Örnek
Bir halının boyutları a= 5,2±0,1 m ve b= 8,3±0,2 m olduğuna
göre alanı ne kadardır?

20
 Hata payı-anlamlı rakamlar
Anlamlı Rakamlar

Ondalıklı ölçme sayısının sol tarafındaki sıfırlar ile

tam sayıların sağ tarafındaki sıfırlar dışında bütün
rakamlar anlamlıdır.
Sayı ARS
974 3
2006 4
0,003050 4
3,8700 5
14000 2

Anlamlı rakam sayısı ölçmenin kesinliğinin / hassaslığının

bir ölçüsüdür.
21
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Sonuçların Yuvarlatılması

• Yapılan işlemlerde elde edilen sonuçlar, anlamsızlığa

(pratik olarak kullanılamama), ve bilgi kaybına sebep
olunmaması için yuvarlatılmalıdırlar.

22
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Yuvarlatma Kuralları

• Bir sayının n-tane anlamlı rakamı olacak şekilde

yuvarlatılması için, o sayının en solundaki anlamlı
rakamdan başlanarak, n-tane anlamlı rakam korunur
ve artan kısım atılır.
– Artan kısım 5, 50, 500, …, den küçükse, korunan son
basamaktaki sayı olduğu gibi bırakılır.
– Artan kısım 5, 50, 500, …, den büyük ya da eşitse, korunan
son basamaktaki sayı 1 artırılır.
– Tam sayıların yuvarlatılmasında sayının büyüklük
mertebesinin değişmemesi için atılan rakamlar yerine sıfır
yazılır.
23
 Hata payı-anlamlı rakamlar

Yuvarlatma Örnekleri
Yuvarlatılmış sayı
Sayı ARS
ARS 4 ARS 3 ARS 2
82560 4 82560 82600 83000
16015 5 16020 16000 16000
0,017250 5 0,01725 0,0173 0,017
0,4751 4 0,4751 0,475 0,48
3,14159 6 3,142 3,14 3,1

24
 Hata payı-anlamlı rakamlar
Bir işlemde elde edilen sonuçların yuvarlatılması

Toplama ve çıkarmada ondalık basamak sayısı en az olan

esas alınır.

Çarpma ve bölmede anlamlı rakam sayısı en az olan esas

alınır.

25
 1.3 VEKTÖRLER

Fiziksel nicelikler skaler ve vektörel olmak üzere

iki sınıfa ayrılırlar.

Skaler nicelikler
Sadece büyüklükleri ile tanımlanabilen nicelikler (kütle,
zaman, sıcaklık vb.)
Vektörel nicelikler
Büyüklüğüne ek olarak doğrultu ve yöne de sahip
olanlar (kuvvet, hız, ivme vb.)

26
 Vektörler

Vektörlerde Bileşke ve Bileşen

Vektörlerin Toplanması Vektörlerin Çıkarılması

27
 Vektörler
Vektörlerde bileşke ve bileşen - devam

Dik Bileşenler

28
Vektörler

29
 Vektörler
Birim Vektörler
Bir vektörün birim vektörü, o vektörün, kendi büyüklüğüne
oranıdır.

x-y düzlemindeki bir vektörün birim vektörlerle ifade edilmesi

    
a = ax + a y = ı ax + ja y

30
 Vektörler

(a) (b)

(c)

31
 Vektörler
Vektörlerin Çarpılması
Skalerle çarpma

Skaler çarpım
 
A.B = AB cos φ

İki vektörün skaler çarpımı sonunda bulunan nicelik skaler bir

niceliktir.
32
 Vektörler

(a)

(b)

33
 Vektörler

Vektörel çarpım
  
AxB = C
C = AB sin φ

İki vektörün vektörel çarpımı sonunda bulunan nicelik vektörel

bir niceliktir.

Vektörel çarpımı sonunda bulunan vektörün yönü sağ el kuralı

ile elde edilir..

34
 Vektörler

Yüzey vektörü
  
S = axb = Sn̂
S = ab sin φ

Yüzeyin sadece büyüklüğü değil yönelimi de

önemli olduğundan bir vektörle temsil edilir.

Dik bileşenler cinsinden vektörel çarpım

35
 Vektörler

Yönü sağ-el kuralı ile –z yönünde bulunur.

36
1. BÖLÜM
SONU

37