I rozbiór Polski.

Sejm rozbiorowy i jego reformy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia , red. Marek Dębowski, tłum. Wawrzyniec
Brzozowski, wybór Dominique Triaire, Warszawa 2013.
 I rozbiór Polski. Sejm rozbiorowy i jego reformy

Rejtan - upadek Polski.

Źródło: Jan Matejko (1838–1893), 1866, Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Po serii klęsk zadanych siłom osmańskim w 1769 r. wojska Katarzyny II zajęły Krym
i Taganrog oraz – czasowo – Mołdawię i Wołoszczyznę. Ekspansja rosyjska kosztem Turcji
mogła zagrozić na Bałkanach interesom Austrii, wobec czego ta ostatnia podjęła rozmowy
z wrogimi sobie dotąd Prusami. W wyniku negocjacji w Nysie postanowiono działać
wspólnie, by zmusić Rosję do podzielenia się Rzecząpospolitą i rezygnacji z nabytków na
Bałkanach.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Przeanalizujesz, jak doszło do I rozbioru Rzeczypospolitej.

Wyjaśnisz, dlaczego Rosji zależało na zwołaniu sejmu rozbiorowego, i ocenisz, czy
polscy posłowie mieli szansę pokrzyżować zaborcom ich plany.
Scharakteryzujesz reformy podjęte podczas sejmu rozbiorowego, analizując
kompetencje Rady Nieustającej.
Przeczytaj

I rozbiór Rzeczypospolitej
Nie była to pierwsza próba rozbioru państwa polsko‐litewskiego. W 1769 r. Fryderyk II
proponował Katarzynie pomoc w wojnie z Turcją w zamian za zgodę na zaanektowanie
przezeń Prus Królewskich, a Lwowa przez Austrię, która zresztą pod pretekstem
naruszenia granicy przez barszczan zajęła Spisz i Podhale. Wówczas jeszcze Rosja na to nie
przystała, co nie znaczy, że myśl o oderwaniu kawałków ziem sąsiada była jej obca.
W Petersburgu już w okresie bezkrólewia z lat 1763–1764 oraz w 1767 r. mówiono o zmianie
wschodniej granicy Rzeczypospolitej, lecz cesarzowa obawiała się, że jednostronna aneksja
może doprowadzić do protestów Prus i Austrii.


Portret Fryderyka II.
Źródło: Anton Graff (1736–1813), 1781 r., olej na płótnie, Sanssouci, Poczdam, Niemcy, Wikimedia Commons, domena
publiczna.

Ostatecznie traktaty rozbiorowe z 1772 r. przypieczętowały podjętą rok wcześniej decyzję.

Rosja zajęła ziemie na wschód od Dniepru i Dźwiny z miastami wojewódzkimi: Połockiem,
Witebskiem i Mścisławiem. Austria uzyskała nieco mniejsze, za to znacznie gęściej
zaludnione terytorium południowej Małopolski i województw bełskiego i ruskiego. Pod
względem powierzchni i liczby ludności najmniej zyskały Prusy, lecz opanowane przez nie
Warmia i Prusy Królewskie (odtąd zwane Prusami Zachodnimi), miały szczególną wartość
jako gospodarczo najbardziej rozwinięte. Sam Gdańsk pozostał we władzy Rzeczypospolitej,
podobnie zresztą jak drugie największe miasto regionu – Toruń. Oficjalnie zaborcy
deklarowali, że każdy z nich odbiera jedynie to, co kiedyś doń należało, w co jednak nikt nie
wierzył. Ugruntowanie takiej interpretacji genezy I rozbioru nastąpiło dopiero pod
wpływem XIX- i XX‐wiecznych historyków niemieckich, austriackich i rosyjskich.

Mapa przedstawiająca ziemie odebrane Rzeczypospolitej podczas pierwszego rozbioru w 1772 r. Co stanowiło
granicę terenów przyłączonych do Rosji? Jakie ziemie Rzeczypospolita utraciła na rzecz Rosji?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Reformy sejmu rozbiorowego

Aby uspokoić mniejsze państwa europejskie,
które obawiały się podobnego losu, oraz
zalegalizować dokonane zmiany,
postanowiono, że zgodę na nie wyrazi sejm,
nazywany w czasach późniejszych
rozbiorowym. Pod naciskiem Rosji zebrał się
on w 1773 r. w Warszawie. Przed jego
rozpoczęciem zawiązano konfederację pod
przewodnictwem byłego konfederata
radomskiego Adama Ponińskiego, którego
odpowiednio wynagrodził ambasador
rosyjski. Stało się to jednak wbrew prawu,
które nakazywało ogłosić, że sejm będzie
skonfederowany, już na sejmikach
przedsejmowych. Dało to pretekst do
Portret Tadeusza Reytana (1742–1780).
zgłoszenia protestu posłowi
Źródło: autor nieznany, I poł. XIX w., Wikimedia Commons,
nowogródzkiemu Tadeuszowi Rejtanowi, domena publiczna.
który chciał skorzystać z liberum veto,
zerwać sejm i tym samym pokrzyżować plany zaborców. Do kontrowersji formalnych nie
przywiązywano już jednak większej wagi: gdy Rejtan odmówił przyjęcia łapówki,
a w dodatku sam sarkastycznie zaproponował Ponińskiemu jeszcze wyższą, by ten
zrezygnował z marszałkowania, jego zastrzeżenia zignorowano i sejm, otoczony przez
rosyjskie i pruskie wojska, zaakceptował traktaty graniczne z sąsiadami.
Rejtan - upadek Polski.
Czyj portret góruje nad posłami udającymi się do sali senatu, aby podpisać traktat rozbiorowy?
Źródło: Jan Matejko (1838–1893), 1866, Zamek Królewski w Warszawie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Obrady sejmu rozbiorowego trwały aż do 1775 r., a w tym czasie nowa delegacja, którą
skompletował ambasador rosyjski Otto Stackelberg, przygotowała i przedłożyła ponad
tysiąc ustaw, które w istotny sposób zmodyfikowały ustrój Rzeczypospolitej. Potwierdziwszy
prawa kardynalne, powołano do życia Radę Nieustającą, w której zasiadali wybierani przez
sejm konsyliarze, w okresach pomiędzy sejmami przebywający przy królu i kontrolujący jego
poczynania. Rada dzieliła się na pięć departamentów: spraw zagranicznych, wojska, skarbu,
sądownictwa oraz administracji i stanowiła zalążek rządu i centralnej administracji, których
dotąd Rzeczpospolita nie posiadała. Na negatywnej opinii o niej zaciążyła jednak jej geneza
(powstała z inicjatywy Katarzyny II). Sejm Rozbiorowy 14 października 1773 r. powołał też na
wniosek Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisję Edukacji Narodowej (właść. Komisja
nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca), zależną od króla i Sejmu. Komisja była
pierwszą w Europie instytucją o charakterze ministerstwa oświaty. Kierunek jej działaniom
nadawał Hugo Kołłątaj. Eksperci pod jego wodzą opracowali mi.n. trzystopniowy model
szkół podstawowych i średnich (szkoły parafialne, państwowe szkoły powiatowe
i uniwersytety), przeprowadzono reformę Akademii Krakowskiej i powołano Towarzystwo
do Ksiąg Elementarnych.
 sejm rozbiorowy (1773 r.)

podpisanie traktatów rozbiorowych

utworzenie Rady Nieustającej i Komisji Edukacji Narodowej

władza ustawodawcza należy do sejmu

utrzymanie praw kardynalnych

protest Tadeusza Rejtana

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DW1nyx3ti

Film nawiązujący do treści materiału

Słownik
rozbiór

zniweczenie bytu politycznego państwa polegające na podziale jego obszaru na części

i włączeniu w granice państw zewnętrznych

aneksja

włączenie siłą przez państwo całości lub części terytorium innego państwa

konfederacja

to w najogólniejszym sensie związek zawierany dla osiągnięcia celów politycznych lub

zmian prawnych; w Rzeczypospolitej występowało kilka jej rodzajów:

- konfederacje szlachty domagającej się od władcy realizacji swych żądań (od momentu
wybuchu zbrojnego konfliktu z królem nazywa się je rokoszami);

- konfederacje lokalne zawiązywane przez szlachtę na czas bezkrólewia dla utrzymania

porządku w państwie;

- związki zbrojne organizowane w XVIII w. przez stronnictwa polityczne;

- u schyłku XVIII w., by uniknąć zerwania obrad, zawiązywano sejmy skonfederowane, do

których imiennie przystępowali wszyscy senatorowie i posłowie, a ich uchwały zapadały
większością głosów.

konfederacja radomska
 konfederacja zawiązana w 1767 r. w Radomiu przez opozycję przeciwko królowi,
Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu; udział w niej zgłosili m.in. W. Rzewuski, F.S.
Potocki, J.K. Branicki i A.S. Krasiński; konfederacja poprosiła o wsparcie cesarzową Rosji
Katarzynę II

konsyliarz

urzędnik, który pełnił funkcję doradcy

prawa kardynalne

prawa niezmienne; w XVII‐XVIII wieku w Polsce podstawy ustroju państwa m.in. zasada
wolnej elekcji, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi przez szlachtę, nietykalność
osobista szlachty; prawa kardynalne gwarantowały szlachcie dominującą pozycję
w państwie

Rada Nieustająca

rada powołana w 1775 r. przez sejm rozbiorowy jako najwyższa włądza administracyjna
Rzeczpospolitej; złożona był z króla, 18 posłów (przedstawicieli szlachty) oraz 18
senatorów; zadaniem Rady było ograniczenie władzy królewskiej i przeciwstawianie się
reformom; w 1789 r. została zlikwidowana przez Sejm Czteroletni

sejmik przedsejmowy

w daw. Polsce: rodzaj sejmiku ziemskiego; podczas zebrań uchwalano instrukcje

poselskie oraz wybierano posłów na sejm walny

Słowa kluczowe
I rozbiór, sejm rozbiorowy, Adam Poniński, Tadeusz Rejtan, Rada Nieustająca, rozbiory
Polski, rozbiory Rzeczypospolitej, Rzeczpospolita w XVIII w.

Bibliografia
T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.

Historia Polski 1764–1795. Wybór tekstów źródłowych, oprac. J. Michalski, Warszawa 1954.

S. Grodziski, Wielka historia Polski, t. 6, Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków

1999.

Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, pod
red. B. Krauzego, Warszawa 1951.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Schemat

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym schematem, a następnie wykonaj polecenia.

Obraz Europy w lipcu 1772 r., satyryczna rycina brytyjska.

Źródło: domena publiczna.

Polecenie 2

Wymień reformy sejmu rozbiorowego i oceń ich znaczenie.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

W jaki sposób mocarstwa zaborcze i ich stronnicy próbowali legitymizować zajęcie ziem
Rzeczypospolitej?

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przedstaw genezę I rozbioru Rzeczypospolitej. Jaką politykę względem państwa

polsko-litewskiego prowadzili poszczególni zaborcy?

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 2 輸

Połącz wydarzenia z odpowiadającymi im datami.

pierwsza próba rozbioru państwa

polsko-litewskiego – propozycja
1773–1775
Fryderyka II, na którą Rosja nie
przystała

1769 I rozbiór Rzeczypospolitej

1772 sejm rozbiorowy w Warszawie

Ćwiczenie 3 醙

Na podstawie mapy wymień ziemie zajęte przez poszczególnych zaborców.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie mapy z ćwiczenia 3 wymień najważniejsze miasta Rzeczypospolitej zagarnięte

podczas pierwszego rozbioru.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 5 醙

Przyjrzyj się poniższej tabeli i wykonaj polecenie.

Powierzchnia i liczba mieszkańców ziem objętych I rozbiorem

Zabór Powierzchnia (w tys. km2) Ludność (w mln)

austriacki 83,0 2,65

pruski 36,5 0,58

rosyjski 92,0 1,30

Podaj, które państwo zagarnęło: największy obszar, najgęściej zaludniony obszar, najlepiej rozwinięte gospodarczo ziemie
Rzeczypospolitej.
 Ćwiczenie 6 醙

Podanym poniżej osobom przyporządkuj odpowiadające im biogramy.

Stanisław August Poniatowski, Tadeusz Rejtan, Adam Poniński

Osoba Biogram

Stanisław August
Poniatowski

Tadeusz Rejtan

Adam Poniński
Ćwiczenie 7 難

Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie wykorzystując własną wiedzę, wyjaśnij, odwołując się
do głównych zasad ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów, polityczno-prawny sens
przedstawionych w nim czynności.

Fragment pamiętników króla Stanisława Augusta

“ Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia

Wreszcie, 19 kwietnia 1773 roku nadszedł dzień otwarcia sejmu.

Dopełniwszy na wstępie zwyczajowych formalności, posłowie udali się
do swej sali, gdzie Łętowski, szambelan i najpierwszy krakowski poseł,
otworzył posiedzenie takimi oto słowy: „Powołano konfederację
generalną. Marszałkiem jej został Poniński i tym samym marszałkiem
jest on sejmu, a zatem to jemu przekazuję marszałkowską laskę”.

Źródło: Pamiętniki króla Stanisława Augusta. Antologia, red. Marek Dębowski, tłum. Wawrzyniec Brzozowski, wybór
Dominique Triaire, Warszawa 2013, s. 393.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 8 難

Przyjrzyj się poniższej karykaturze i wykonaj polecenia.

Źródło: XVIII wiek, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wymień osoby, które zostały przedstawione na powyższym obrazie.

Wyjaśnij, jak autor ilustracji przedstawia postawę państw postronnych wobec I rozbioru Polski.
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: I rozbiór Polski. Sejm rozbiorowy i jego reformy

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XXVI. Rzeczpospolita w XVIII w. (od czasów saskich do Konstytucji 3 maja). Uczeń:
4) wyjaśnia przyczyny i przedstawia zasięg terytorialny pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXVI. Rzeczpospolita w XVIII w. (od czasów saskich do Konstytucji 3 maja). Uczeń: spełnia
wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
4) charakteryzuje położenie międzynarodowe i sytuację wewnętrzną Rzeczypospolitej po
pierwszym rozbiorze;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

opisuje, jak doszło do I rozbioru Rzeczypospolitej;

wymienia tereny Rzeczypospolitej, które przypadły poszczególnym zaborcom;
wyjaśnia, dlaczego powołano sejm rozbiorowy, i wskazuje najważniejsze jego reformy;
tłumaczy, czym była Rada Nieustająca i jakie miała kompetencje.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
 konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby przypomnieli sobie elekcję Stanisława Augusta

Poniatowskiego oraz wydarzenia konfederacji barskiej.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy i przybliża uczniom temat i cele lekcji. Określa wiążące
dla uczniów kryteria sukcesu.
2. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta:
W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej? Prosi jedną osobę
o przypomnienie przyczyn zawiązania konfederacji barskiej i jej przebiegu. W razie
potrzeby dopowiada istotne informacje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel krótko przybliża sytuację międzynarodową, mówi o wojnie Rosji z Turcją

oraz dążeniach Austrii i Prus do podziału Rzeczypospolitej. Wspomina o pierwszych
pomysłach rozbioru w 1769 r. i realizacji tej idei. Omawia przebieg sejmu rozbiorowego
i próby protestów polskich posłów.
2. Praca z multimedium („Schemat interaktywny”). Nauczyciel zapowiada, że uczniowie
zapoznają się z tekstami źródłowymi, które przybliżą decyzje I rozbioru Polski oraz
reform wprowadzonych przez sejm rozbiorowy. W tym celu dzieli klasę na trzy lub
 sześć grup (w zależności od liczebności klasy), każda z nich czyta wskazane fragmenty
tekstów i opracowuje ich podsumowanie:

grupa 1 i 4 – plany Prus, Rosji i Austrii odnośnie do Rzeczypospolitej (teksty: tajna

depesza Fryderyka II do Petersburga; manifest Katarzyny II oraz deklaracja Katarzyny
II);
grupa 2 i 5 – przebieg sejmu rozbiorowego i jego decyzje (fragmenty pamiętników
Stanisława Augusta Poniatowskiego; fragmenty ustaw sejmu rozbiorowego - powołanie
konfederacji generalnej oraz Rady Nieustającej);
grupa 3 i 6 – traktaty zawarte z Rosją, Prusami i Austrią (fragmenty trzech traktatów).

Po ustalonym wcześniej czasie wyznaczeni przedstwiciele każdej z grup prezentują

podsumowania, pozostali uczniowie przygotowują swoje notatki.

3. Nauczyciel, nawiązując do materiałów źródłowych, zadaje uczniom pytania: W jaki

sposób sąsiedzi Rzeczypospolitej udowadniali konieczność rozbioru Polski? Jakie straty
terytorialne poniosła Polska? Poleca uczniom wykonać ćwiczenia 4 i 5. Wskazani
uczniowie udzielają odpowiedzi, nauczyciel w razie konieczności dopowiada istotne
informacje.
4. Uczniowie wykonują ćwiczenie 8, analizując ilustrację oraz charakteryzując postawę
państw postronnych wobec rozbioru Polski.
5. Nauczyciel przedstawia najważniejsze reformy wprowadzone podczas sejmu
rozbiorowego. Omawia powołanie Komisji Edukacji Narodowej oraz stworzenie Rady
Nieustającej jako pierwowzoru Rady Ministrów. Zadaje uczniom pytanie: Jak można
ocenić te decyzje? Czy były szansą na poprawę Rzeczypospolitej? Jak myślicie, czy Rada
Nieustająca miała szansę przetrwać? Uczniowie przedstawiają swoje argumenty.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń i poleceń z sekcji

„Sprawdź się”.
2. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.
3. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy klasy.

Praca domowa:

Wykonaj polecenie 3 dołączone do Schematu interaktywnego: „W jaki sposób mocarstwa

zaborcze i ich stronnicy próbowali legitymizować zajęcie ziem Rzeczypospolitej?”.

Materiały pomocnicze:

T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.

Historia Polski 1764–1795. Wybór tekstów źródłowych, oprac. J. Michalski, Warszawa 1954.
S. Grodziski, Wielka historia Polski, t. 6, Polska w czasach przełomu (1764–1815), Kraków
1999.

Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, pod
red. B. Krauzego, Warszawa 1951.

Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Wskazówki metodyczne:

Materiały źródłowe mogą zostać opracowane przez uczniów przed lekcją, zgodnie
z podziałem zaproponowanym w fazie realizacyjnej (na trzy lub sześć grup). Wówczas
uczniowie przygotowują krótkie prezentacje dotyczące danego zagadnienia i przedstawiają
je podczas zajęć.