VI.

KARAKTERISTIKAT FIZIKO-GJEOGRAFIKE TË TOKËS

Evolucioni gjeologjik I tokës ka filluar që prej kohës së formimit të kores së
fortë shkëmbore dhe deteve dhe oqeaneve tē para. Gjatë këtij vendet gë më parë nuk
kanë ekzistuar, malet tjera janë shkatëruar dhe në vend të tyre janë krijuar
rrafshira. Si rezultat I këtyre ndryshimeve janë bērē ndryshime edhe në natyrën e
klimës, ndryshim I cili ka ndikuar edhe në ndryshimin e botës organike. Disa lloje
të organizmave u zhdukën, kurse u paraqitēn forma dhe lloje të reja.
Evolucionin e Tokês e shpjegon shkenca e gjeologjisë, e cila nëpërmjet studimit të
mbeturinave (fosileve) të shkëmbinjëve, të shtazëve dhe tëbimëve, që janë ruajtur
në shtresat e ndryshme të kores sē Tokës shpjegon zhvillimin e saj.
Historia e kores së tokës ështē ndarë në katêr era gjeologjike:
1-ERA PARAKEMBRIKE:fillon me formimin e kores së parë të fortë të tokës dhe ka
zgjatur më shumë se të gjithë erat tjera. Shkëmbinjtēe kēsaj ere shtrihen në
shtresat më të thella të kores së tokës dhe vetëmnë disa vende dalin në sipërfaqe.
2-ERA PALEOZOIKE:në të janë bërë ndryshime të mëdha në rradhitjen e kontinenteve
dhe deteve, klimës dhe botës organike.Atëher kanëekzistuar dy zona të mëdha
kontinentale: kontinenti verio-atllantik në hemisferën veriore dhe kontinenti I
madhë Gonduana në hemisferën
jugore,të cilët kane qenë të ndarë nga deti I madhë Tetis.Gjatë kësaj ere janë
ngritur malet Kaledoniane,duke filluar prej Irlandês dhe Skocisë deri në pjesën
veriore të Norvegjisë së sotme.Ndërsa gjatëorogjenezes Herciniane, malet në Evropên
perëndimore dhe qendrore si dhe malet Rodope.Klima ka qenëe ngrohte dhe me
lagēshti, kjo ka ndikuar në zhvillimin e bujshëm të pyjeve dhe llojeve të ndryshme
tëbimēve,të cilēt mē vonë kanë shërbyer si bazë për formimin e baseneve tē mëdha tē
thëngjillitdhe naflēs.Në botên shtazore shfaqen peshqit, jokurrizorët e parë,
ujētokësorët,etj.
3-ERA E MEZOZOIKUT:dallohen organizma mê të pērsosur dhe me lëvizje më të dobëta tē
kores sētokēs Paraqiten zogjtë,dinosaurēt etj. Gjatë kësaj ere janë formuar: oqeani
Atllantik dhe Indian,kurse nga Gonduana krijohen: masivi Brazilian, Afrika,India
dhe Australia.
4-ERA KENOZOIKE:ndahet nedy periudha; në Tercier dhe Kuarter.Gjatë Tercierit Toka
merr pamjen e sotme.Në tercier është kryer orogjeneza Alpine e cila ka pērfshrê tē
gjithë kontinentet.U ngritën vargmalet e reja të Tokës si:Alpet,
Himalajet,Atllaset,Kordilieret dhe Andet.Kuarteri ēshtë periudha kur eshtë
paraqitur njeriu.Ndahet në Dilivium dhe Aluvium. Nē dilivium klima ka qenë me
lagështi dhe shumë e ftohtë dhe gjatë saj formohen akullnajat të cilat zënë një
sipërfaqe shumë të madhe të Azisë, Evropës,Amerikës Veriore.Kurse gjatë periudhës
interglaciale ka ndodhur stkrirja e një pjesë të akulinajave.Aluviumi zgjatë edhe
sot.
NDERTIMLLBRENDSHEM ITOKËS
Perberja dhe ndërtimi I Tokës përcaktohet në bazë të hulumtimeve të shkëmbinjëve
nëpër kanionet e lumejve, tunelat si dhe nga analiza e materialit të nxjer nga
thellësia e Tokës me anënë e shpuarjeve që kanë arritur thellësinë 12 km, kurse
qendra e Tokës gjendet në thellēsi prej 6371km nga sipërfaqja.Njohjet e sotme janë
përfituar edhe në bazë të valëve të tërmeteve në brendësinë e Tokës.Është
konstatuar se valet e tërmeteve në thellësi të caktuar të Tokës e ndërojnë
drejtimin dhe shpejtësinë, kjo vjen si rezultat I ndërtimit të ndryshëm të
brendësisë sēTokës.Kështu ,valët e tërmeteve thyhen dhe ndryshojnë shpejtësinë në
50-100 km pastaj në 2900 km dhe 5000 km.
Prandaj duke filluar nga sipërfaqja në brendi kemi këto sfera:

1-Litosfera (korja e tokës): paraqet pjesën e fortë shkëmbore të Tokës.Ka trashësi

prej 50-100 km nën kontinente dhe 10 km nën oqeane.Shk ëmbinjë janë të ndërtuar nga
elemente të lehta, si siliciumi dhe aluminiumi, nga kjo njihet edhe me emrin SIAL
zona (SI+AL).
2-Mbēshtjellsi I bērhamēs së Tokës: shtrihet nën litosfer deri në 2900 km, ai
ndodhet në gjendje brumo-plastike me një temperatur rreth 1400C. Kjo shtresë është
vatër e vullkaneve dhe e tërmeteve.Në të dominojnë siliciumi dhe magneziumi,dhe
quhet SIMA zona (Si+Mg).3-Bērthama e tokēs:fillon prej thellësisë 2900 km e deri në
qendër të Tokës,ka formën e një topi me diametër prej 7000 km. Supozohet se ajo
përbéhet nga nikeli dhe hekuri,dhe e quajnë NIFE zona (Ni+Fe).Është në gjendje të
zjarrtë e të lëngshme me një temperatur 5000℃.
Era,Periudha,Epoka,orogjeneza,Gjallesat,Kenezoik,Kuarter,Aluvium
(holocen),Alpine,Njeriu,Majmunēt ,Tercier,Neogjen ,Pliocen,Miocen,Oligoce
EocenPaleocen,Mezozoik,ShkumezTriss,Jura,Era e qetesimit,Shpezē
sisorë,halor,Palaozoik,Perm,Karbon,Devon,,Hercine ,Rrëshqitës ,Arkaik,
Algouike,Arkaike,
Alga,