UMOWA SPOŁECZNA: PRODIKOS, EPIKUR, GROCJUSZ, HOBBES, LOCKE, J.J.

ROUSSEAU, TOMASZ JEFFERSON, STASZIC, KANT, PROUDHON

PODZIAŁ WŁADZ: MONTESKIUSZ, KANT, DE TOQUEVILLE, CONSTANT, JOHN

STUART MILL

1. STAROŻYTNOŚĆ

a) Starożytne Chiny – mało, zrobi się kiedyś tam

b) Starożytna Grecja: sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles

Sofiści - V wiek p.n.e. – szkoła filozoficzna w Atenach o orientacji humanistycznej i relatywistycznej;

wędrowni nauczyciele przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez nauczanie retoryki,
polityki, filozofii, etyki. Rola sofistów w życiu intelektualnym Grecji była doniosła. Badaniom
naukowym nadali oni kierunek humanistyczny. Poprzednio filozofia badała przede wszystkim
przyrodę, sofiści położyli nacisk na człowieka (antropocentryzm filozoficzny) i społeczeństwo.
Metody badań oparli na empiryzmie, a nie jak poprzednio na dedukcji. Mieli również inny niż
poprzedni filozofowie pogląd na naturę poznania. Uważali, że wiedza może spełnić tylko minimalne
wymagania, gdyż umysł ludzki nie może ogarnąć absolutu. Pisma filoz. sofistów nie zachowały się, a
ich poglądy znane są z krytyk Platona, Arystotelesa. Byli oni krytykowani przez konserwatystów za to,
że sprzedawali wiedzę (wiedza towarem), sprzeciwiali się religii i oligarchii, tradycyjnemu systemowi
wartości głosząc wolność ducha. Twierdzili np., że wartość człowieka opiera się na wiedzy a nie na
szlachectwie krwi. "Sofista" oznaczał początkowo "uczonego", później nabrał pejoratywnego
znaczenia ("pseudouczony").

> Prawo natury (łac. lex naturalis) – doktryna prawna mająca za przedmiot prawo, które wg jej
zwolenników wypływa z niezmiennej natury człowieka, prawo będące nakazem "prawego rozumu",
mówiącego, że pewne działania są dobre lub złe same przez się. Praźródłem prawa natury ma być
sama natura, dla jednych rozumiana jako wola Boga, a dla innych nakaz rozumu ludzkiego
wypływający z natury ludzkiej czy wrodzonego poczucia sprawiedliwości (psychologiczna koncepcja
prawa natury). Prawo natury reprezentuje wartości samoistne, autonomiczne, uniwersalne i
ponadczasowe, które są przeciwstawiane prawu pozytywnemu (łac. ius positivum) - stanowionemu
w danym czasie przez określonych ludzi, zmienne na przestrzeni dziejów - pozytywizm prawniczy.
Prawo natury ma uzasadniać nienaruszalne prawa człowieka i jako takie jest uważane za nadrzędne
wobec prawa stanowionego wobec czego zwolennik prawa natury jest zwolniony z przestrzegania
prawa stanowionego gdy to jest z nim w sprzeczności. W szczególności koncepcje prawa natury
poszukują odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo stanowione, co to znaczy sprawiedliwość
oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu. Krytycy idei prawa natury
uważają, że nie ma takiego czegoś jak prawo natury, jak niezmienna natura człowieka oraz, że
ludzkie działanie nie może być determinowane przez tzw. prawy rozum będący odbiciem natury a
ocena czy coś jest dobre lub złe zależy od wielu czynników. Po rewolucji darwinowskiej prawo to
straciło dla zwolenników naturalizmu swój kategoryczny wyraz moralny i oznaczać może coś zupełnie
odwrotnego: wyraz podporządkowania się nieskrępowanym prawom rządzącym biologiczną naturą
życia - biologiczne prawo natury zdominowane przez instynkty (por.:prawo naturalne). Do tak
specyficznie pojmowanego prawa natury odwoływały się nazistowskie Niemcy aby uzasadnić swoją
zbrodniczą doktrynę.

> Ideologowie prawa natury:

>· starożytność: sofiści, Arystoteles, szkoła starej Stoi

>· średniowiecze: Tomasz z Akwinu

>· XVII: Grocjusz, Samuel Pufendorf (Szkoła prawa natury), Baruch Spinoza, John Locke

>· XIX / XX: Rudolf Stammler (prawo natury o zmiennej treści)

>· XX: Gustaw Radbruch, Lon Luvois Fuller (formalne prawo natury), John Finnis.

> Sofiści pierwsi oddzielili prawo natury od prawa stanowionego, a niektórzy z nich związali je z
zasadą równości ludzi. U Arystotelesa natura występuje jako stróż powszechnego ładu, twórca
harmonii świata. Stoicy uważali prawo natury za wieczne i jednakowe dla wszystkich, zgodne z
naturą świata i naturą człowieka. Prawo natury miało dla nich charakter norm społecznych, których
przestrzeganie było wyrazem mądrości.

> Dla Tomasza z Akwinu prawo natury stanowiło odbicie w rozumie ludzkim prawa wiecznego
pochodzącego od Boga. Prawo ludzkie powstaje z konkretyzacji prawa natury, które ma formę
etycznych nakazów i zakazów. Prawo stanowione sprzeczne z prawem natury nie jest prawem i nie
ma obowiązku jego przestrzegania.

> Grocjusz uznawany za twórcę nowożytnego prawa natury uważał, że prawo natury jest w pełni
zracjonalizowane i wynika z niezmiennej natury ludzkiej a do jego poznania można dojść tylko przez
badanie społecznej natury człowieka. Dla Samuela Pufendorfa zasady prawa natury to uniwersalne
reguły poznawalne tylko przez rozum, a Bóg raz stworzywszy człowieka stracił moc zmieniania jego
natury. Baruch Spinoza z kolei uważał, że podstawowym prawem natury człowieka jest wolność
przekonań. Wedługo Johna Locke'a zaś, człowiek rodzi się otrzymując od natury niezbywalne prawa
podmiotowe.

> Rudolf Stammler - Prawo natury jako nakaz rozumu jest wyłącznie formą prawa, a jego treść jest
zmienna. Prawem natury jest prawo uznane za sprawiedliwe we wspólnocie wolnych ludzi, w której
każdy byłby traktowany sprawiedliwie przez wszystkich.

> Gustaw Radbruch określił jakie warunki powinno spełniać prawo natury nie określając jaka ma być
jego treść. Prawo jednak nie może zawierać dowolnej treści. Wg niego istnieją zasady prawne
silniejsze od wszystkich przepisów prawnych wobec czego ustawa pozbawiona tych zasad nie ma
mocy obowiązującej. Zasady te określił jako prawo naturalne bądź rozumowe. Twierdził, że ludzie
mają pewne wyobrażenia o prawie i jego naturze - jest im dana idea prawa, która zawiera w sobie 3
elementy:

> 1. postulat sprawiedliwości - aby prawo było jednakowe dla wszystkich

> 2. idea dobra powszechnego - musi istnieć wyobrażenie, że prawo służy dobru powszechnemu

> 3. pewność prawa - z czego wynika bezpieczeństwo prawne

1) Sofiści starsi: Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Prodikos

- Człowiek jest kowalem własnego losu
- Wszechstronność wykształcenia

I. Protagoras z Abdery:
- “Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek: istniejących, że istnieją, nieistniejących, że nie
istnieją”
- V w. p.n.e.
- “Sztuka erystyczna”, “O państwie”, “O cnotach”, “O pochodzeniu życia społecznego”
- Wszystko jest relatywne
- Sensualizm, agnostycyzm i relatywizm poznawczy
- Nauczał sztuki przekonywania
- Konwencjonalizm wszystkich zjawisk
- Państwo powstaje na zasadzie umowa społeczn

II. Gorgiasz:
- “Ci oto bowiem posiedli siłę boską, ludziom zaś nad bezwzględność sprawiedliwości,
prawdę słów nad rygor, by w stosownej chwili, to co właściwe i powiedzieć, i przemilczeć, i
uczynić, i zaniechać...”
- V w. p.n.e.
- Uważał, że nic nie ma. Gdyby nawet coś było, to byłoby to niepoznawalne. Ale, gdyby nawet
było poznawalne, to i tak wiedzy o tym nie udałoby się przekazać.
- “O niebycie albo o naturze”, “Mowa olimpijska”
- Cnota dzielności obywatelskiej
- Państwo jest umowne

III. Prodikos:
- “Wiedz zatem, że żadnej z rzeczy, które są piękne i dobre, nie użyczają bogowie za darmo”
- “O naturze”, “O poprawnym mówieniu”
- Poznanie natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa
- Państwo na zasadzie umowa społeczna
- Najlepsza demokracja

2) Sofiści młodsi: Hippiasz z Elidy, Kallikles, Trazymach

I. Hippiasz z Elidy:
- “Obywatele, was tutaj obecnych uważam za krewnych, za współobywateli wszystkich razem,
wedle natury, nie wedle prawa. Coś tam coś tam gwałt zadaje naturze.”
- Przewaga praw natury w stosunku do instytucji społecznych
- Państwo to mowa społeczna, prawo to dzieło ludzi
- Prawa natury działają skuteczniej
- Państwo i prawo są w kolizji z prawem równości
- Sensualizm i relatywizm
- Prawo natury = egalitaryzm

II. Kallikles:
- “ja mam wrażenie, że ci, co prawa układają, to są ludzie słabi, to ci, których jest wielu.”
- Postać fikcyjna, stworzona przez Platona
- Prawa stanowione są po to, aby hamować silne i zdecydowane jednostki
- Siła jako fundament sztuki rządzenia

III. Trazymach:
- “demokracja ustanawia prawa demokratyczne, dyktatura dyktatorskie a inne rządy tak
samo.”
- “o państwie”, “o naturze”
- Sprawiedliwość to interes silniejszego
- Prawo to egoizm
2) Sokrates:

 “nie ma nieświadomości bardziej hańbiącej, jak przekonanie, że coś się wie, o czym się nic
nie wie, i nie ma większego dobra, jak pozbycie się fałszywych pojęć”
 V w. p.n.e.
 Jego uczniowie to Platon i Antystenes
 NIE POZOSTAWIŁ DZIEŁ PISANYCH
 Pierwszy filozof, który przedmiotem swoich badań uczynił człowieka
 Absolutyzm etyczny
 Twórca etyki
 Cnota jest absolutna
 Wiedza determinuje moralnie właściwe postępowanie człowieka
 Cnota to wiedza, a wiedza to mądrość
 Lepszy jest ten człowiek, który świadomie czyni zło, od tego, który nieświadomie dopuszcza
się zła
 Ostro krytykował tyranię i demokrację
 Rządy w państwie to niezwykłe umiejętności praktyczne
 Demokracja to ustrój oparty na pozorach
 Potrzeba umiarkowania
 Unikanie skrajności
 Sprawiedliwość to znajomość praw państwa i ich przestrzeganie, to wyraz cnoty,
obywatelskości i patriotyzmu

3) Platon (Arystokles):
- “w demokracji: dusza obywateli robi się delikatna i wrażliwa, że choćby im ktoś tylko
odrobinę przymusu próbował narzucić, gniewają się i nie znoszą.”
- Uczeń Sokratesa
- “Państwo”, “Protagoras”, “Gorgiasz”, “Obrona Sokratesa”, “Polityk”, “Prawo”
- Idealizm obiektywny
- Człowiek to ciało i nieśmiertelna dusza
- Nieśmiertelna dusza włada śmiertelnym ciałem
- Hierarchia bytów
- Cnota jest absolutna
- Na szczycie idei jest idea dobra
- Degeneracja form ustrojowych
- Odrzuca demokrację
- Najlepsze są monarchia i arystokracja
- Najgorsze są timokracja, oligarchia, demokracja, tyrania
- Prawo dzieli się na pisane i niepisane
- Państwo jest naturalne, powstałe spontanicznie, zamknięte, praworządne
- Małe państwo, ok. Rozmiaru polis
- Państwo idealne oparte na hierarchii, wyróżnia 3 stany hierarchicznie zróżnicowane ze
względu na zapotrzebowanie państwa na 3 typy służby
 - Organy centralne to 37 Strażników Praw, którzy stoją na straży praw, sprawują nadzór nad
wykazami mienia i Rada (przedstawiciele 4 grup majątkowych), która zwołuje i rozwiązuje
zgromadzenia, Zgromadzenie, organy wojskowe z urzędem stratega na czele
- Rządy filozofów
- Państwo - dyscyplina, sykonomia
- Najlepsza jednak forma mieszana
- Utylitaryzm leży u podstaw genezy państwa
- Komunizm konsumpcyjny - państwo I stopnia, podział społeczeństwa na 3 grupy:
wytwórców, wojowników i filozofów

> Etyka i Teoria Państwa PLATONA

> Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest
brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; pogląd ten wywodzi się od Sokratesa i zwany jest
intelektualizmem etycznym. Dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót
duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i
wcieleniem. Ta koncepcja etyczna została uzupełniona przez nawiązującą do podziału duszy na trzy
części teorię cnoty. Każdej części duszy odpowiada właściwe jej dobro. Zadaniem części rozumnej
jest osiągnięcie mądrości, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi:
popędliwość osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie
nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Koncepcja ta została
przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych. Idealne państwo polega na
podziale zadań i tak jak trzem częściom duszy odpowiadają trzy cnoty, tak samo powinny
odpowiadać im trzy stany społeczeństwa: stan uczonych (władców-filozofów) dbających o rozumne
kierowanie państwem i umożliwiających prowadzenie przez pozostałych obywateli rozumnego i
cnotliwego życia; stan strażników (wojskowych) dbających o wewnętrzne i zewnętrzne
bezpieczeństwo państwa oraz stan żywicieli, zapewniających zaopatrzenie wspólnoty w potrzebne
dobra materialne. Platon kładł ogromny nacisk na hierarchię społeczeństwa. Utożsamiał losy
państwa z losem klasy rządzącej. Aby państwo było trwałe, potrzebna jest mu silna pozycja
arystokracji. Osiągnąć ją należy przez swoisty kolektywizm. Jego istota polega na tym, że arystokraci
muszą być względem siebie równi, aby nie zazdrościli sobie wzajemnie i nie dzielili się w ramach
grupy. Każdy podział jest zmianą a tej oczywiście wg Platona należy unikać. Głosił tzw. mit o krwi i
ziemi, według którego ludzie z poszczególnych grup społecznych posiadają w sobie pewien metal. I
tak filozofowie - złoto, strażnicy - brąz, a żywiciele - żelazo. Platon uważa, że klasa najwyższa musi
pozostać "czysta". Nie dopuszcza mieszania się różnych metali, ponieważ każda mieszanka jest
zmianą i prowadzi do degeneracji. Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie,
ponieważ jedynie oni posiadają prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję
idealnego państwa, do którego realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym
co przez miano filozofa rozumiał Sokrates i Platon. Dla Sokratesa filozof to osoba poszukująca
wiedzy, dla Platona to dumny posiadacz wiedzy. Nadrzędną wartością dla Platona jest
sprawiedliwość. Aczkolwiek pojęcie to jest rozumiane całkiem inaczej niż to przez nas obecnie. Dla
Platona najważniejsze było państwo i jego dobro. Wszystko co prowadzi do dobra państwa jest
dobre. Nawet kłamstwo rządzących jest pozytywne jeśli służy wyższemu celowi, czyli dobru państwa.
Sprawiedliwe dla Platona jest to, aby każdy robił to co do niego należy. Każdy ma pewne zdolności i
powinien je realizować. Podstawę państwowości stanowi wychowanie. Najzdolniejsi powinni
kontynuować edukację przechodząc kolejne szczeble "wtajemniczenia" odpowiadające kolejnym
etapom przypominania sobie świata idei. Stan filozofów powinien być produktem kształcenia oraz
starannego doboru. Nauka ta obejmować winna 10. letnie studia w zakresie matematyki, astronomii
i teorii harmonii (muzyki), 5. letnie studia dialektyki oraz 15. letni okres praktycznej działalności
politycznej. Dwa wyższe stany powinny całkowicie poświęcić się dobru wspólnoty, wyrzec egoizmu i
własności prywatnej (także kobiet i dzieci). Platon nie chciał wtajemniczać zbyt młodych ludzi,
ponieważ uważał, że mają zbyt wiele zapału i są skłonni reformom. A każda reforma jest zmianą, a
więc czymś złym.

> CZYLI:

>· MONARCHIA

>· ARYSTOKRACJA

>· TIMOKRACJA

>· OLIGARCHIA

>· DEMOKRACJA

>· TYRANIA

4) Arystoteles (Stagiryta):
- “wszystkim ludziom właściwy jest z natury pęd do życia we wspólnocie, państwo należy do
tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie”
- “Polityka”, “ustrój polityczny Aten”
- Uczeń Platona
- Empiryzm, sensualizm
- Poznanie ma dwojaki charakter - zmysłowe i rozumowe
- Metoda indukcyjna
- Homo politicus - społeczna natura człowieka
- Dobrem najwyższym jest szczęście (eudajmonia)
- Przedmiotem moralności jest zawsze najwyższe dobro człowieka
- Hierarchia cnót
- Szczęście polega na świadomie dokonywanym działaniu
- 2 rodzaje cnót: intelektualne, moralne (moralne podporządkowane intelektualnym)
- Sprawiedliwość w znaczeniu ogólnym i szczegółowym
- Sprawiedliwość wymierzająca i wyrównująca
- Głos wewnętrzny, poczucie słuszności są wyrazem prawa naturalnego
- Nadrzędność prawa natury w stosunku do prawa pozytywnego
- Państwo to zbiór indywidualności, nakierowane na szczęście i samowystarczalność
- Małe państwo, ok. Rozmiaru polis
- Autarkia, eudajmonia
- Państwo wyłoniło się z rodziny i jest ostatnim, po rodzinie i gminie, ogniwem
uspołecznienia się jednostki
 - KOMPROMIS
- “Państwo jest wspólnotą ludzi, która istnieje dla jakiegoś celu, jak każda ludzka wspólnota.
Celem państwa jest zatem szczęśliwe życie. Państwo to wspólnota rodów i miejscowości dla
doskonałego i samowystarczalnego bytowania.”
- “Państwo to zgromadzenie i wspólnota ludzka ku życiu szczęśliwemu i
samowystarczalnemu ustanowiona.”
- Formy właściwe to królestwo, arystokracja, politeja
- Formy niewłaściwe to tyrania, demokracja, oligarchia
- Optymalna jest politeja, państwo rządzone przez klasę średnią

> Teoria "złotego środka"

> Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite
ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało
komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby. W swoim postępowaniu człowiek
powinien kierować się "złotym środkiem", który jest określany przez jego rozum, gdyż jest to droga
do osiągnięcia szczęścia, najwyższego dobra, które jest naszym celem ostatecznym. Wynika z tego, iż
człowiek powinien podążać drogą "złotego środka" – nie ignorować żądz, ale też nie może się im
podporządkowywać, nie może im ulegać. Jego działanie ma być umiarkowane, ale ma jednocześnie
przynosić mu przyjemność. Żądze muszą zostać zaspokojone, ale w sposób umożliwiający harmonijny
rozwój także rozumnej części duszy, która to dusza powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować
również umiejętności panowania nad żądzami, poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek. Wg
Arystotelesa nie w każdym postępowaniu można odnaleźć "złoty środek", do takich czynów zalicza:
cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe!

> Teoria państwa

> Z etyki wynikała już logicznie teoria państwa. W tej dziedzinie Arystoteles twierdził, że państwo jest
naturalną formą społeczeństwa ("człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie"). Tak samo
jak każda forma państwo powinno być więc dobrze dopasowane do społeczeństwa i warunków w
którym żyje. Oznaczało to w praktyce, że różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw.
Jedne społeczeństwa wymagają monarchii a inne dobrze funkcjonują w warunkach demokracji.
Jednak pierwotniejsza od państwa rodzina (wspólnota domowa), z połączenia których powstaje
gmina, a dopiero z połączenia gmin – państwo. Arystoteles opowiadał się wbrew Platonowi za
poszanowaniem własności prywatnej, ale jednocześnie uważał za usprawiedliwioną instytucję
niewolnictwa. Większość form rządzenia powstaje zwykle na drodze historycznego rozwoju i te
naturalne formy są zwykle najlepsze dla danego społeczeństwa. Podobnie najlepiej przystosowanymi
do rządzenia ludźmi są ci, którzy w naturalny sposób znaleźli się na stanowiskach (przez wolę
wyborców albo z urodzenia) a nie filozofowie-teoretycy. To czy dane państwo jest dobrze czy źle
rządzone zależy często nie od formy rządów lecz od jakości przymiotów ludzi u władzy. Zadaniem
filozofa jest więc tylko edukowanie i doradzanie rządzącym oraz proponowanie im dokonywania
drobnych, powolnych zmian w strukturze państwa. Dobra edukacja jest bardzo ważna dla osób
rządzących, gdyż umożliwia im obiektywną ocenę sytuacji, ale oprócz edukacji formalnej rządzące
osoby muszą rozwijać cnoty "złotego środka", a więc silną wolę, odwagę i rozsądek. Cnoty te są
często ważniejsze dla rządzących od formalnej wiedzy, którą można na bieżąco uzyskiwać od
doradców-filozofów. Sami filozofowie są zwykle niezbyt dobrze przygotowani do sprawowania
władzy, gdyż całe życie koncentrują się na nabywaniu wiedzy i dysputach, a nie na kultywowaniu
cnót niezbędnych przy rządzeniu. Najsłynniejszy starożytny badacz greckiego społeczeństwa i
polityki, filozof Arystoteles (384-322 p.n.e.), twierdził, że powstanie polis było nieuniknionym
skutkiem działania sił natury. "Człowiek - mówił - jest z natury stworzony do życia w państwie".3)
Każdy, kto żyje poza wspólnotą polis, musi być - jak tylko na wpół żartobliwie zauważył filozof - albo
dzikim zwierzęciem, albo bogiem 4). Mówiąc o naturze, Arystoteles miał na myśli wynik działania
połączonych sił społecznych i ekonomicznych. Ale na proces zorganizowania ludzkich społeczności w
taki właśnie sposób wpływ wywarły również warunki geograficzne Grecji. Potężne pasma górskie
przecinające ląd grecki powodowały, że poleis często były od siebie oddzielone fizycznymi, trudnymi
do przebycia barierami, co w sposób oczywisty wzmacniało ich skłonność do politycznej izolacji i
unikania wzajemnej współpracy, nawet pomimo wspólnej kultury i tego samego języka.
Najsłynniejszy starożytny badacz greckiego społeczeństwa i polityki, filozof Arystoteles (384-322
p.n.e.), twierdził, że powstanie polis było nieuniknionym skutkiem działania sił natury. "Człowiek -
mówił - jest z natury stworzony do życia w państwie".3) Każdy, kto żyje poza wspólnotą polis, musi
być - jak tylko na wpół żartobliwie zauważył filozof - albo dzikim zwierzęciem, albo bogiem 4).
Mówiąc o naturze, Arystoteles miał na myśli wynik działania połączonych sił społecznych i
ekonomicznych. Ale na proces zorganizowania ludzkich społeczności w taki właśnie sposób wpływ
wywarły również warunki geograficzne Grecji. Potężne pasma górskie przecinające ląd grecki
powodowały, że poleis często były od siebie oddzielone fizycznymi, trudnymi do przebycia barierami,
co w sposób oczywisty wzmacniało ich skłonność do politycznej izolacji i unikania wzajemnej
współpracy, nawet pomimo wspólnej kultury i tego samego języka.

> Politea - ustrój polityczny, charakteryzujący się posiadaniem szerokiej klasy średniej, stanowiący
połączenie oligarchii i demokracji. Do jego zwolenników zaliczyć można Arystotelesa.

Przedstaw założenia koncepcji genezy państwa w doktrynie Arystotelesa

Państwo pochodzi z natury, powstało na drodze rozwoju naturalnego przez syntezę mniejszych
wspólnot rodzinnych w osady, które tworzyły polis

c) Okres hellenistyczny i Starożytny Rzym: cynicy, cyrenaicy, epikurejczycy, stoicy

- Nacisk na problematykę etyczną
- Niechętny stosunek do aktywności politycznej i zaangażowania w życie społeczne

1) Cynicy: Antystenes, Diogenes, Krates

> Filozofia cynicka to zespół poglądów właściwych grupie filozofów antycznej Grecji, powstały w V
wieku p.n.e. a gasnący dopiero pod koniec starożytności. Trudno rozstrzygnąć, czy filozofia cyników
była sposobem życia, czy właściwą szkołą filozoficzną (do tego ostatniego poglądu przychyla się
Diogenes Laertios). Starożytni cynicy greccy wywodzą swe poglądy od Sokratesa. Antystenes z Aten,
pierwszy z cyników, był jego uczniem. Inni znani cynicy to legendarny Diogenes z Synopy, Krates z
Teb i jego żona Hipparchia. Cynikiem był także wielki pisarz Lukian. Nazwa szkoły wzięła się albo od
gimnazjum Kynosarges w Atenach, gdzie nauczał Antystenes, albo od przezwiska psy (pies - grec.
kynos) nadanego cynikom od właściwego im zwyczaju publicznego załatwiania wielu potrzeb,
również fizjologicznych. Zwykłym Psem nazywano na przykład Antystenesa.

> Filozofia cyników jako filozofia życia

> Filozofia cyników była pierwszym systemem z całego szeregu greckich filozofii życia. Cynicy
programowo odrzucali rozważanie zagadnień z teorii bytu i teorii poznania koncentrując się prawie
wyłącznie na etyce. Dla cyników jedyną wartością godną analiz filozoficznych była cnota. Wszystko
inne było im obojętne – łącznie z szeroko rozumianą wiedzą. Według cyników jedynym prawdziwym
dobrem i celem życia jest sama cnota, a wszystko inne powinno być dla człowieka całkowicie
obojętne. Prowadziło to do wniosku, że wszystko poza cnotą jest całkowicie niepotrzebne, bo ona
sama całkowicie wystarcza do osiągnięcia pełni szczęścia. Wszystko inne odciąga człowieka od prób
osiągnięcia i zrozumienia prawdziwej cnoty i dlatego jest w istocie złem. Aby osiągnąć stan cnoty
należy wobec tego całkowicie zobojętnieć na wszystko inne. Ostateczną konsekwencją takiego
rozumowania stało się przyjęcie zasady, że stan doskonałej obojętności jest równoważny prawdziwej
cnocie. Obojętność ta była rozumiana przez cyników jako rodzaj całkowitej abnegacji swoich
osobistych potrzeb. Bogaci cynicy przystępując do szkoły rozdawali majątek, a jedyna własność, jaką
posiadali to chiton, kij oraz charakterystyczna dla nich torba wędrowca na drobne przedmioty. Żywili
się oni czym popadnie, pili zimną wodę, mieszkali w przygodnych schronieniach. Oprócz tego
obojętność ta polegała na oderwaniu się i lekceważeniu tradycji, wszelkich struktur społecznych i
powszechnie przyjętych obyczajów. Z założeń tych zrodził się program życia „wedle natury”. Cynicy
potępiali wszelkie formalne struktury społeczne i państwowe nawołując do ich bojkotowania. Głosili,
że nie ma czegoś takiego jak „społeczeństwo” – są tylko indywidualni ludzie, z których każdy jest
wart tyle samo niezależnie od tego, jakie miejsce zajmuje w hierarchii społecznej. Interesem i celem
każdego człowieka powinno być indywidualne dążenie do osiągnięcia cnoty w rozumieniu cynickim,
w którym to dążeniu uczestniczenie w życiu społecznym może tylko przeszkadzać.

sensualizm – doktryna mówiąca, że istnieje tylko to co się poznaje zmysłami, a reszta to czyste
spekulacje. Koncepcja ta powstała jako opozycja do teorii poznania zaproponowanej przez Platona,
który uznawał wyższość poznania abstrakcyjnego i negował użyteczność poznania zmysłowego.

I. Antystenes:
- V w. p.n.e.
- Uczeń Sokratesa
- Nie zachowały się jego pisma
- Ludzie z natury są równi
- Jedyną miarą wartości człowieka jest jego praca
- Kult wiedzy
- Społeczność bezpaństwowa
 - Prymat prawa naturalnego
- Kompromis z każdym systemem politycznym

II. Diogenes:
- Kosmopolityzm

2) Cyrenaicy: Arystyp z Cyreny

- Twórca szkoły cyrenaików
- Życie polega na kompromisie z każdym systemem politycznym
- Człowiek powinien skupiać się na swoich przeżyciach subiektywnych, wewnętrznych
- Model życia pasywnego

3) Epikurejczycy: Epikur
- IV w. p.n.e.
- Założył tę szkołę
- Większość jego tekstów zaginęła, zostały tylko 3 listy
- Hedonistyczna etyka
- Materialistyczna fizyka
- Sensualistyczna teoria poznania
- Cnota to sztuka osiągania przyjemności
- Umiarkowanie w każdym działaniu
- Ataraksja - całkowite uspokojenie
- Doktryna przyjaźni
- Umowa społeczna
- Państwo oparte na prawie i strachu
- Celem państwa obrona obywateli przed innymi państwami i ludźmi

Dla tego sposobu filozofowania kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym.
Były to więc przede wszystkimi systemy etyczne. Wszelkie inne rozważania filozoficzne z zakresu czy
to teorii poznania, czy metafizyki, miały tu znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do
uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania – jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo
takich założeń pierwotnych epikureizmu, jego koncepcje metafizyczne, zwłaszcza w teorii poznania,
miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych.Najbardziej oryginalne
było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, jak sam
powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

> Etyka umiarkowanego hedonizmu

> Epikureizm był jako system etyczny z gruntu hedonistyczny, tj. zakładał, że dobro równa się
przyjemności i dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest
większa niż suma cierpienia. Z czystym hedonizmem w duchu Arystypa epikureizm nie miał jednak
poza tym wiele wspólnego. Arystyp zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności,
należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych doznań ile się da, nie zważając na konsekwencje.
Epikur stał na bardziej zrównoważonym stanowisku, twierdząc, że zanim skorzysta się z jakiejś
przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, które będzie związane z
osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej. W tym celu Epikur stworzył swoją
teorię różnych rodzajów przyjemności (rachunek przyjemności), które następnie usystematyzował
wg wartości. Za najbardziej wartościowe przyjemności uważał te, których osiągnięcie nie wymaga
wysiłku i które nie są związane z przykrymi następstwami. Oto ów podział przyjemności, ułożony od
najlepszych do najbardziej podejrzanych:

>· radość samego życia – absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest
czysta radość życia. Wg Epikura, gdyby człowieka odciąć nagle od wszelkich bodźców zewnętrznych,
odczuwałby on przyjemność z samego faktu istnienia.

>· inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku – takie jak
współodczuwanie radości życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń
itp.

>· przyjemności czynne – czyli wymagające wysiłku w ich osiągnięciu i często też związane z
przykrymi konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:

>o duchowe – takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. –
które co prawda wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.

>o fizyczne – takie jak jedzenie, seks itp. – które również wymagają wysiłku i są też zawsze
obarczone ryzykiem fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie, czy choroby weneryczne.

4) Stoicy
I. Stoicy starsi: Zenon z Kition, Chryzyp z Cylicji, Kleantes,

> Filozofia stoicka

> Stoicy używali wyraźnego rozgraniczenia trzech podstawowych działów filozofii – teorii poznania,
które nazywali logiką, teorii bytu, którą nazywali fizyką i teorią moralności i życia, którą nazywali
etyką

> Etyka stoicka - cnota, natura i obowiązek

> Etyka stoicka wywodzi się wprost z jej teorii bytu. Skoro światem "rządzi" pneuma, która jest
wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu jej się przeciwstawiać.
Przeciwstawianie się prawom natury jest możliwe na krótką metę, lecz nie jest w stanie zmienić na
dłuższą metę ogólnego biegu wydarzeń. Przeciwstawianie się to jednak ma zwykle opłakane skutki
dla osoby, która chce płynąć "pod prąd". Dlatego jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest
zaakceptowanie praw natury i przystosowanie się do nich. Przystosowanie to jednak wymaga
osiągnięcia stanu cnoty. Cnotę stoicy rozumieli totalnie. Było to dla nich pełne zrozumienie praw
natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Cnotę można
tylko posiąść całą, albo w ogóle jej nie mieć. Kto raz osiągnął prawdziwą cnotę, był już "bezpieczny"
w tym sensie, że nie groziła mu nigdy jej utrata. Cnota stoicka jest równoważna dobru i szczęściu. Kto
jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników
zewnętrznych. Wszystko poza cnotą jest moralnie obojętne lub złe. Oznacza to więc w praktyce
wypełnianie obowiązków, które wynikają z naturalnej kolei rzeczy (takich jak obowiązki rodzinne,
zawodowe itp.), ale nie szukanie dodatkowych zajęć i podniet.

1) Zenon z Kition:
- “żyć zgodnie z sobą samym”
- IV w. p.n.e.
- Założyciel szkoły stoickiej
- Podział filozofii na: fizykę, etykę i logikę
- Cnota jest wiedzą
- Mądrość = wolność
- Ideałem dla człowieka jest mędrzec pełen dystansu do świata zewnętrznego
- Idea prawa naturalnego
- Rozróżnienie prawa natury od prawa naturalnego
- Wyższość prawa naturalnego nad stanowionym
- Cnoty: kardynalne, podporządkowane
- Społeczeństwo to zbiór jednostek w pewnych grupach jednocześnie
- Jest tylko jedna niewola – niewola głupoty
- Państwo to konsekwencja społecznej natury człowieka
- Najlepszy w państwie jest ustrój mieszany (monarchia + arystokracja + demokracja)
- Kosmopolis
- Prymat prawa naturalnego

II. Stoicy okresu średniego: Polibiusz, Cycero, Seneka, Marek Aureliusz

- Zastąpili koncepcję samowystarczalnej jednostki ludzkiej na ideał służby ojczyźnie

1) Polibiusz:
- II w. p.n.e.
- “Dzieje”, “biografia filopoimena”, “taktyka”
- Cykliczny rozwój państw – anakylosis: naturalny, cykliczny proces ewolucji od monarchii
do arystokracji, od arystokracji do demokracji oraz od demokracji do tyranii).
- Prawidłowe formy: królestwo, arystokracja, demokracja
- Najlepszy ustrój mieszany (monarchia + demokracja + arystokracja)
- Republika rzymska jest najdoskonalsza

2) Cycero:
- “prawo to zaszczepiony w naturę najwyższy rozum...”
“o państwie”, “o prawach”, mowy
- “rzeczpospolita to wspólna sprawa, o którą dbamy pospołu, nie jako bezładna gromada,
tylko liczne zgromadzenie.”
 - “Państwo to rzecz ludu. Lud zaś nie jest jakimkolwiek zbiorem wielkiej liczby ludzi, ale
związkiem opierającym się na prawie, zgodnie przez wszystkich przyjętym i na wspólności
interesów.”
- Cycero przez państwo rozumiał: rzecz ludu (res populi), wspólnota przestrzegania tego
samego prawa, organizacja ludzi połączonych instynktem społecznym
- Twórca pierwszego systematycznego wykładu o prawie natury
- Prawo wywodzi się z rozumu
- Prawa sprawiedliwe to te, co wywodzą się z natury
- Celem prawa jest nakłanianie ludzi do dobrego zachowania, FUNKCJA WYCHOWAWCZA
- Hierarchia praw
- Lex humana to ius gentium i ius civile
- W razie sprzeczności prawa naturalnego z pozytywnym, wygrywa naturalne
- Sprawiedliwość: teoretyczna i praktyczna
- Kosmopolityzm
- Najlepszy ustrój mieszany (monarchia + demokracja + arystokracja) - republika mieszana,
gwarancją stabilności i silnej pozycji na arenie międzynarodowej

c) św. Paweł z Tarsu:

- wszelka władza (w tym państwowa) pochodzi od Boga

d) Początki chrześcijaństwa: św. Augustyn, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Laktancjusz

1) Św. Augustyn
- “dwojaka tedy miłość dwojakie państwo uczyniła: ziemskie państwo uczyniła miłość
własna, aż do pogardy Boga posunięta: niebieskie państwo uczyniła miłość Boża, aż do
pogardy samego siebie posunięta”
- IV w.
- “o obyczajach Kościoła katolickiego”, “o obyczajach manichejczyków”, “o nieśmiertelności
duszy”, “o państwie Bożym”
- Inspirował się Platonem i Biblią
- Człowiek z natury jest dobry, ale jest skażony grzechem pierworodnym
- Cnota miłości
- Dwie formy wolności - formalna (wyraz woli człowieka) i istotna (moralna, wewnętrzna
konieczność dobra)
- Wolna wola w rękach Boga
- Predystynacja
- Civitas dei - boży wybrańcy
- Civitas terrena – grzesznicy, bezbożni, instytucja założona przez Kaina, państwo
przesiąknięte egoizmem i pożądliwością
- Dzieje świata to efekt stałego zmagania się państwa bożego i ziemskiego i efekt przemian
zachodzących w ramach 6 epok i kończących się w epoce 7: Królestwo Boże
 - U podstaw państwa rodzina
- Państwo to wspólnota obywateli, zawarta ku wspólnemu pożytkowi, połączonych wspólnym
prawem (podziela Cycerona)
- Filary państwa to: pax, unitas, ordo – triada praw
- Władza pochodzi od Boga, a osoby mające władzę mogą być dobrymi lub złymi rządzącymi.
Ci ostatni są karą za grzechy danej społeczności (dopustem bożym).
- Prawo = porządek
- Hierarchia praw

e) Sekty chrześcijańskie:
- Gnoza – Jahwe to bóg zła
- Marcjanizm – skrajna asceza, uznawali się za jedynych chrześcijan
- Arianizm - odrzucał Chrystusa
- Manicheizm - łączy gnostycyzm, buddyzm i chrześcijaństwo
- Mitranizm – zbawienie po śmierci, Mitra to bóg układów, umów

2. ŚREDNIOWIECZE

- Jan z Salisbury, św. Tomasz z Akwinu, Dante Alighieri, Marsyliusz z Padwy

I. Jan z Salisbury
- “Książę jest zatem sługą dobra publicznego i prawości oraz kieruje publiczny wizerunek...”
- 1120-1180 r.
- “Policraticus” (traktat o naturze rządzenia), “Metalogicon”, “Historia Pontificalis”
- Teoria rządzenia dwóch mieczy Piotrowych: 2 typy władców: tyran (opierający swoją
władzę na sile i przemocy) oraz książę (sługa prawa, realizujący ideał sprawiedliwości i dobra
wspólnego)
- Princeps - każdy panujący, piastujący najniższy urząd kapłański
- Powołuje się na definicję państwa Plutarcha
- Książę jest sługą prawa, władzą publiczną
- “kto mieczem wojuje, od miecza ginie”
- Książę powinien podporządkowywać się prawu
- Władzę książę otrzymuje z rąk Kościoła
 - Organiczna teoria świeckiego porządku politycznego

Obóz papistów w XI i XII w.:

- Jan z Salisbury, Piotr Damiani

II. Św. Tomasz z Akwinu

- “konieczne jest, aby ludźmi pospołu żyjącymi ktoś troskliwie rządził.”
- XIII w.
- Sumy: “Suma teologiczna”, “Suma filozoficzna”, “Komentarze do “Polityki” Arystotelesa”
- Idea hierarchii
- Filozofia i inne nauki są służebne w stosunku do teologii
- Twierdzenia nauki, nie mogą pozostawać w sprzeczności z dogmatami wiary
- 5 dowodów na istnienie Boga
- Przejął od Arystotelesa koncepcję istoty państwa jako konieczności wynikającej ze
społecznej natury człowieka
- Państwo zapewnia wszystkim jedność zbiorowości i porządek - unitas ordinis
- Podstawą i celem państwa jest pax, ordo, iustitia
- Władza w istocie pochodzi od Boga, w praktyce to działalność ludzi
- Społeczne nauczanie Kościoła
- Formy właściwe to politeja, arystokracja, monarchia
- Formy złe to tyrania, oligarchia, demokracja
- Zwolennik monarchii
- Dobro = zbawienie
- Władza jest sprawiedliwa lub niesprawiedliwa
- Władza religijna przewyższa świecką
- 3 rodzaje sprawiedliwości: zmienna, rozdzielcza, prawna
- Prawo to normy postępowania - ius i lex
- Cechy prawa (lex): to rozporządzenie rozumu, ma na celu dobro powszechne, zostało
ustanowione przez panującego suwerena, promulgował je panujący
- Podział prawa (ius) na per se; i per participationem
- Per se: prawo wieczne (lex aeterna) - najwyższe prawo
- Per participationem: prawo naturalne (lex naturalis), prawo ludzkie (lex humana, lex
postiva), prawo Boże (lex divina)
- Prawo naturalne – dobro należy czynić, a zła unikać
- Hierarchia praw
- Społeczeństwo powinno opierać się na pracy ludzi
- Koncepcja wojny sprawiedliwej (3 warunki - może ją wypowiadać tylko władza książęca,
musi istnieć causa iustitia (słuszność sprawy), ze strony walczących ma istnieć uczciwy
zamiar (intentio recta) - poparcie dobra lub uniknięcie zła
- Teoria własności - pierwszym właścicielem wszystkich dóbr ziemskich jest Bóg, własność
prywatna jest zgodna z prawem naturalnym
 III. Dante Alighieri:
- XIII w.
- “Boska Komedia”, “O monarchii”
- Cesarz!
- Uniwersalna monarchia, jeden ogólnoświatowy cesarz
- Władza silna, nieskrępowana prawami
- Równowaga władzy świeckiej i kościelnej

IV. Marsyliusz z Padwy:

- “należy wskazać, że wszyscy panujący muszą rządzić wedle ustawy, a nie poza ustawą”
- XIII w.
- “Defensor pacis”, “Defensor minor”
- Teoria poznania – filozof nie może zajmować się problemami wiary
- Kościół to jedna z części państwa
- Papież jest podporządkowany całej wspólnocie wiernych
- Prawo – akty normatywne zaopatrzone w sankcję
- Pozytywizm prawniczy
- Prekursor realizmu politycznego
- Celem państwa jest zabezpieczenie pokoju społecznego
- Państwo (regnum, civitas) - organizacja, w której suwerenną władzą jest lud-ustawodawca,
niemający nad sobą zwierzchnika
- Lud wybiera władzę wykonawczą, członków hierarchii kościelnej i członków soboru
- Lud to obywatele, którzy uczestniczą w sprawowaniu władzy
- Państwo może określać strukturę formalną Kościoła i powoływać kapłanów
- Państwo to wynik społecznej natury człowieka, która skłania go do łączenia się z innymi
ludźmi w celu osiągnięcia dobra wspólnego
- Społeczeństwo składa się z 6 członów - szczególną rolę pełni wojsko, duchowieństwo i
sędziowie
- Idea praworządności
- 3 rodzaje władzy - ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza
- Idea suwerenności państwa
- Państwo = prawo
- Prawo pochodzi od suwerena (ustawodawcy), zaopatrzona w sankcję przymusu
państwowego

3. RENESANS
- najwcześniej odrodzenie we Włoszech
- twórcą terminu “renesans” jest Giorgio Vasari

- słynne powiedzenie Terencjusza: “Homo sum et nihil humani a me alienumm esse puto” (jestem
człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce)

1) Włochy (Niccolo Machiavelli, Francesco Guicciardini, Giovanni Botero),

I. Niccolo Machiavelli:
- “Zauważę ponadto, że człowiek jest nienasycony w swoich pragnieniach, w naturze jego leży
żądza posiadania, zaś fortuna pozwala mu osiągnąć niewiele.”
- “Niech władca nie sili się na hojność i monumentalizm,”, “W polityce bezbronni prorocy nie
zwyciężają (nie mają szans)”
- “Mowa o organizacji sił zbrojnych Florencji”, traktat polityczny “Rozważania nad pierwszym
dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza”, “Książę”,
- Jego prace zostały umieszczone w Indeksie Ksiąg Zakazanych
- Nowożytna filozofia polityczna
- Inspiracje czerpie z praktyki ustrojowej Włoch i Europy Zachodniej i poszukuje ich
potwierdzenia w historii
- Socjologizm i historyzm
- Idea zmiany
- Naturę ludzką ocenia niezbyt wysoko – ludzie bardziej skłonni są do złego niż do dobrego
- “Zachłanność ludzka jest bezgraniczna, gdyż z samej natury człowiek rodzi się z
pragnieniem wszystkiego, los zaś pozwala mu posiąść niewiele.”
- Człowiekiem rządzą: necessita (konieczność), occasione (sposobność), fortuna (los) i virtu
(męstwo; osobnicza siła, charakteryzująca i kształująca przywódcę)
- Cnota dzielności ma tylko i wyłącznie polityczny wymiar
- Krytykuje chrześcijanizm - wg. Niego to religia, która promuje bierność
- Zasadą państwa jest dominio – zwierzchnictwo, panowanie, sprawowanie władzy, władza
nad ludźmi
- Państwo ma zapewnić stan pokoju i ładu społecznego
- Są formy dobre i złe
- Najlepsza jest republika mieszana - odwołanie do Polibiusza
- Idea amoralności władzy
- Tylko nowy, a nie dziedziczny książe może być skuteczny
- Władza księcia miała doprowadzić do zjednoczenia Włoch
- Podstęp, wiarołomstwo, jako uzupełnienie przymusu, powinny być stosowane w
ostateczności, kiedy nie ma już innych możliwości
- Propaganda władzy
II. Franscesco Guicciardini:
- “Historia Włoch”, O sposobie ustanowienia rządów ludowych”, “Dialog o rządzie Florencji”
- Doskonałość rządów jednostkowych
- Zwolennik tezy o dominującej roli losu w życiu
- Celem władzy państwowej jest obrona interesów społeczeństwa
- Przeciwnik idei virtu

III. Giovanni Botero

- “W istocie racja stanu to nic innego jak racja interesu”
- “O racji stanu”
- Wewnętrzny i zewnętrzny aspekt trwałości i niezależności państwa
- Na trwałość państwa wpływa miłość poddanych i cnota rządzących
- Religia jest podstawą i podporą państwa
- Konieczność każdorazowego uzgadniania postępowania władcy z dogmatami wiary

2) Niemcy i Francja (Ulrich von Hutten, Marcin Luter, Tomasz Munzer, Ulrich Zwingli, Jan
Kalwin),

I. Ulrich von Hutten:

- “Jowisz jest w niebie najwyższy, na ziemi zaś cesarz, tamten ma Bogów, ten zaś ma ludzi w
swojej mocy”
- “Mowy przeciw Turkom”, “Aula”, “Arminius”
- Krytykuje prywatę książąt
- Najwyższym obowiązkiem jest służba ojczyźnie
- Popierał Lutra
- Krytykuje wystawny tryb życia dostojników kościelnych
- Krytykuje kupców
- Przywrócenie czystości obyczajów, rezygnacja z rozpasanej konsumpcji i pijaństwa
- Wezwanie do sojuszu miast i rycerstwa niemieckiego

II. Marcin Luter:

- “Niech nikt nie myśli, że światem można rządzić bez krwi. Miecz księcia będzie i musi być
czerwony i ociekać krwią”
- Autor 95 tez przeciwko odpustom
- “Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa
chrześcijańskiego”, O wolności chrześcijańskiej”, “O władzy świeckiej i należnym jej
posłuszeństwie”
- 2 sprzeczne tezy o koncepcji człowieka: 1) chrześcijanin jest człowiekiem wolnym, nikomu
niepodległym, 2) chrześcijanin jest najuleglejszym sługą wszystkich rzeczy i wszystkiemu
podległym
- Prymat władzy świeckiej nad duchowną
- Obowiązkiem państwa jest troska o moralny rozwój poddanych
- Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte
- Powołaniem człowieka jest praca, zwłaszcza na roli
- Zapoczątkował reformację w Niemczech
- Przeciwnik celibatu

III. Tomasz Munzer:

- “Trzeba wiedzieć, że biednemu, nędznemu i rozpadającemu się chrześcijaństwu pomóc w
ten sposób, aby słudzy słowa bożego codziennie krzewili Biblię śpiewaniem, czytaniem i
kazaniem.”
- “Wykład drugiego rozdziału proroka Daniela w kazaniu głoszonym przez sługę słowa bożego
Tomasza Munzera na zamku w Allstadt wobec dzielnych i drogich książąt i rządców Saksonii”
- Potępiał hierarchię
- Jedyne źródło wiary to Pismo Święte
- Stworzył program “Artikelbrief”
- Reformacja jest niezbędna
- Człowiek powinien sam zwrócić się ku prawdzie, odrzucając pokusy ziemskiego świata
- Człowiek powinien odrzucić wszelką rozrywkę
- Dzieje świata to dzieje 5 królestw

IV. Ulrich Zwingli:

- Tak jak można zanurzać kogoś tysiąc razy w wodzie chrzcielnej, ale jeśli nie ma on wiary, jest
to daremne”.
- “Opowieść o wołu”, “Labirynt”, “Apologeticus Archeteles”,
- Najważniejsza jest wiara
- Przeciwnik hierarchii kościelnej
- Wprowadził język narodowy do nabożeństw
- Władza pochodzi od Boga
- Odrzucił “teorię dwóch mieczy Piotrowych”
- Władza państwowa ma za zadanie utrzymywać pokój i porządek
- Władza ma obowiązek rządzić, poddani słuchać
- Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte
- Przeciwnik celibatu
V. Jan Kalwin
- “A więc miarę należy zachować we wszystkim, abyśmy z czystym sumieniem korzystali
zarówno z tego, co nam do życia konieczne, jak i z tego, co nam przyjemności dostarcza”
- “Urządzenie wiary chrześcijańskiej”
- Biblia jest jedynym źródłem wiary (podzielał Lutra)
- Pochwała pracy
- Własność prywatna jest nienaruszalna
- Pochwała autorytetu państwa
- Nie był zwolennikiem ani monarchii, ani demokracji
- Najlepsza jest arystokracja
- Obywatel = wierny
- Przeciwnik celibatu
- Genewa wzorem
- Konsystorz – organ kontrolny w Kościele kalwińskim

3) Jean Bodin:
- “Rzeczpospolita jest prawym rządzeniem wielu gospodarstwami rodzinnymi i tym, co jest
im wspólne z władzą suwerenną”.
- “Metoda łatwego poznania historii”, “Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”
- Metoda historyczna, empiryczna i porównawcza
- Jest przeciwny bezkrytycznemu zaufaniu do opinii autorytetów
- Źródła to też relacje podróżników czy przedstawicieli dyplomatycznych
- Cechą państwa jest suwerenność
- Rzeczpospolita nie może istnieć bez rodziny, tak jak miasto bez domów, a dom bez
fundamentów
- Źródłem powstania państwa jest przemoc lub zgoda tych, którzy dobrowolnie podporządkują
się drugim
- Państwo jest rzeczą publiczną
- Ustawodawstwo (stanowienie praw) jest głównym uprawnieniem władzy suwerennej
- Uprawnienia pochodne to wtórne znamiona suwerenności (wypowiadanie wojny,
zawieranie pokoju, powoływanie i odwoływanie najważniejszych funkcjonariuszy itd.)
- Mianowanie urzędników jest trzecim znamieniem suwerenności
- Czwartym znamieniem jest rozstrzyganie w ostatniej instancji spraw sądowych
- Prawo powinno być sprawiedliwe i odpowiadać normom prawa boskiego i naturalnego
- Popiera monarchię
- Odrzucał koncepcję mieszaną
- Zadania władcy to: czuwanie nad bezpieczeństwem własności poddanych
- Podzielił ludy na 3 części - ludy południowe i regiony gorące, ludy środkowe i regiony
umiarkowane, ludy północne i regiony nadmiernego zimna
- Tolerancja religijna
4) utopie (Erazm z Rotterdamu, Tomasz More, Tommaso Campanella, Franciszek Bacon)

I. Erazm z Rotterdamu:
- “najlepszym wsparciem dla państwa są: przykład dobrego władcy, jego mądrość,
- “Adagiorum collectanea”, “Podręcznik rycerza chrześcijańskiego”, “O wychowaniu księcia
chrześcijańskiego”, “Pochwała głupoty”
- Idea centralna
- Zwolennik Republiki
- Dążył do reformy Kościoła
- Przeciwnik wojen
- Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte

II. Tomasz More (Morus):

- “Widzicie więc, w Utopii pod żadnym pozorem nie wolno oddawać się próżniactwu i
lenistwu. Ciągły dozór publiczny zmusza wszystkich bądź do ustalonej zwyczajem pracy, bądź
do przyzwoitej rozrywki”.
- Ogłosił się głową kościoła
- “Utopia”
- Państwo szczęśliwe
- Wszyscy panujący są źli
- Krytyka własności
- Trzeba znieść własność prywatną
- Mądry władca zrozumie siłę argumentów ludzi wykształconych i mądrych
- Dążył do reformy
- Demokracja
- Podstawą społeczeństwa jest rodzina
- Władze państwa są wyłaniane w drodze demokratycznych wyborów
- Cała młodzież ma obowiązek nauki i możliwość ukończenia studiów
- Podstawowym zajęciem mieszkańców jest uprawa ziemi i jest zasada, że każdy kształci się
w jakimś rzemiośle
- Godność filarchów i protofilarchów
- Najcięższe prace wykonują niewolnicy.
- Przeciwnik wojen (jedynie w ostateczności)
- Tolerancja religijna
- 2 dogmaty wiary

III. Tommaso Campanella:

- “Ich prawa są nieliczne, zwięzłe i jasne. Wyroki są skutecznymi lekami i skazani przyjmują je
raczej z przyjemnością”.
- “Państwo Słońca”
- Republika kapłańska, na czele z Słońcem (HOH) na czele
- Rządzi przy pomocy 3 współrządców - Pon (mocy), Sin (mądrości), Mor (miłości)
- Każdy podlega jurysdykcji swojego kierownika zawodu
- Trzeba znieść własność prywatną
- Powszechny obowiązek pracy
- W państwie nie ma niewolnictwa
- Dużą rolę pełni nauka

IV. Franciszek Bacon:

- “celem instytucji jest zgłębianie stosunków, zmian i sił wewnętrznych natury... Żadne
bowiem siły nie są w stanie rozwiązać ani rozerwać łańcucha przyczyn”
- “Novum Organum”, “Nowa Atlantyda”
- Własność ogólnospołeczna
- Własność prywatna ma rolę drugorzędną
- Zwolennik monarchii
- Idea irenizmu, której celem jest obrona pokoju religijnego

5) Polska (Stanisław ze Skarbimierza, Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg, Filip Buonaccorsi

(Kallimach), Sebastian Petrycy z Plizna, Andrzej Frycz Modrzewski, Jakub Przyłuski, Stanisław
Orzechowski, Krzysztof Warszewicki, Piotr Skarga, Jan Zamoyski, Bracia Polscy)

I. Stanisław ze Skarbimierza:
- Twórca systematycznego wykładu prawa wojny
- “Mowa o wojnach sprawiedliwych”, kazanie “O rozboju”
- Wojna sprawiedliwa to wojna zmierzająca do przywrócenia pokoju

II. Paweł Włodkowic:

- Obrońca interesów Polski w sporze z Krzyżakami
- “Traktat o władzy cesarza i papieża nad niewiernymi”
- Każdy (także poganin) na podstawie prawa natury ma prawo do własnego niezależnego
państwa, własności i bezpieczeństwa
- Bronił praw pogan
- Każdy człowiek ma prawo do wolności sumienia i obrony własnej godności

III. Jan Ostroróg:

- “Ojcowie nasi duchowni bardzo zababonni zasłaniają się Bogiem, gdy o to chodzi, aby
królowi cokolwiek z dochodów swych na potrzebę kraju udzielili”.
- “Memoriał o urządzaniu Rzeczypospolitej”
- Chciał gruntownej reformy państwa polskiego i zasady polityki
- Wzmocnienie władzy królewskiej
- Opodatkowanie duchowieństwa
- Król powinien zrezygnować z praktyki obediencji
- Jednolitość prawa
- Władza praworządna
- Upowszechnienie prawa pisanego
- Przejęcie z prawa rzymskiego
- Na posiedzeniu sądu nie można zjawiać się uzbrojonym i z orszakami zbrojnymi
- Konieczność zniesienia tortur
- Uznanie obrony koniecznej
- Obowiązek obrony ojczyzny na szlachcie
- Język polski we wszystkich czynnościach prawnych, rejestrach i hipotece

IV. Filip Buonaccorsi (Kallimach):

- “Attila”, “Historia o królu Władysławie”, “O próbach Wenecjan pozyskania przeciw Turkom
Persów i Tatarów”, “Rady - Consilia Callimachi”
- Wzmocnienie władzy królewskiej
- Rady: w dziedzinie stosunków między królem a magnaterią i szlachtą, w sprawach
obsadzania urzędów, w stosunkach z Kościołem, wobec plebejuszów, w sprawach
wojskowych, w sprawach polityki zagranicznej

V. Sebastian Petrycy z Pilzna:

- “jest prawo duszą rzeczypospolitej, od której żywot rzeczypospolitej pochodzi, którą
odjąwszy rzeczpospolita ginie, jest oko rzeczypospolitej”
- Tłumacz “Etyki”, “Polityki” Arystotelesa
- Celem państwa jest arystotelesowska idea – dobro ogółu
- Sprawiedliwe jest to, co jest stanowione zgodnie z prawem.
- Prawo: naturalne (przyrodzone), pozytywne (miejskie)
- Szlachta jest winna posłuszeństwo królowi
- Prawo przyrodzone ma statyczny charakter, a pozytywne może ulegać zmianom
- Prawo pozytywne: prawo prywatne i publiczne

VI. Andrzej Frycz Modrzewski:

- “dobrze panować najtrudniejszą jest rzeczą. Jeszcze trudniej jest panować sprawiedliwie i jak
należy w czasach tak burzliwych.”
- “Mowy o karze za mężobójstwo”, “Mowa Parepatetyka Prawdomówcy...”, “Mowa o
wysłaniu posłów na sobór chrześcijański”, “O języku ojczystym”, “O poprawie
Rzeczypospolitej” (5 ksiąg)
- Państwo to rzeczpospolita
- “rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu
sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”
- 4 formy rządów - monarchia, oligarchia, politeja, ustrój mieszany
- Reforma prawa
- Rządy królewskie, elekcyjne
- Wzmocnienie władzy królewskiej
- Ograniczenie roli sejmów
- Reforma ustroju terytorialnego
- Przewartościowanie istoty szlachectwa
- Rządy praworządne
- Wyższość dobrych obyczajów nad prawem
- Prawo ma obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli
- Niezawisłość sędziów, którzy mają ponosić odpowiedzialność za niesprawiedliwe wyroki
- Przeciwnik wojen
- Zwolennik trwałego pokoju
- Reforma Kościoła
- Słudzy Kościoła powinni pracować “dla Kościoła i Rzeczypospolitej”
- Opiekę nad wychowaniem młodego pokolenia ma przejąć państwo

VII. Jakub Przyłuski:

- “słusznie więc prawo przez mędrców jest nazywane darem Boga, wspólnym ustawieniem
natury, zgodą królestwa, duszą królestwa pozbawioną pożądliwości”.
- Człowiek stworzony jest do życia w państwie
- Hierarchia społeczna
- Zasada powszechności reprezentowanych przedmiotów
- Państwo ma charakter ponadstanowy
- Duże znaczenie miast
- Celem państwa jest umacnianie sprawiedliwości między ludźmi
- Sprawiedliwość w sensie: filozoficznym i teologicznym (posłuszeństwo wobec Boga),
partykularnym (wola przyznania każdemu prawa)
- Prawo: pisane, niepisane
- Prawo publiczne i prywatne
- 3 gwarancje, które mają zapobiegać powstawaniu prawa tyrańskiego: religia, urzędy, własne
zarządzenia i dekrety przez organy
- Prawo niepisane ma moc ustawy
- Sankcja ma charakter duchowy i cywilny
- Prawo powinno być stosowane obiektywnie, bezstronnie, zgodnie z ustawą
VIII. Stanisław Orzechowski:
- “lecz wolność, najwyższe dobro spośród wszystkich dóbr, jest własnością waszego rodu i
waszego imienia”
- “Fidelis subditus”, “Turcyki”, “Rozmowa albo dialogokoło egzekucji Korony Polskiej”
- “Rzeczpospolita jest zebranie obywatelów, społecznością prawa, i towarzystwem pożytku
złączone”
- 6 stanów (istotne i niestotne)
- Obywatele państwa to kapłan, król, rycerze
- Idea państwa praworządnego
- Walka z innowiercami

IX. Krzysztof Warszewicki (polski Makiavelli):

- “nikt chyba nie wątpi, że wolność obywateli jest pomocnicą sprawiedliwości, puklerzem i
ozdobą godności państwa”
- “Parodoxa”
- Ograniczenie uprawnień sejmu na rzecz senatu
- Zwiększenie wpływów wyższej hierarchii duchownej
- Zniesienie wolnej elekcji
- Ustanowienie zasady dziedziczności tronu w ramach dynastii
- 3 formy rządów - monarchia, arystokracja, rządy ludowe
- Najtrwalsza jest monarchia
- Król ma odpowiedzialność za właściwe rządy
- 2 formy życia - kontemplacyjna i aktywna
- Najlepsza jest kontemplacja poprzez aktywność
- Podstawą państwa są rządy prawa
- Państwo praworządne

X. Piotr Skarga:
- “Gdy wiara katolicka i duchowny stan naruszony jest jako ranne serce, prędko śmierć
rzeczypospolitej przywodzi. Gdy też stan królewski słabieje i boleje jako głowa chora, władza
wszystkich członków ginie i królestwo wszystko upada”
- “O jedności Kościoła Bożego”, “Żywoty Świętych”, “Kazania sejmowe”
- Silna władza królewska
- Wolność musi podlegać ograniczeniom
- Wzmocnienie pozycji Kościoła
- Walka z innowiercami
- Jednolite państwo wszystkich stanów
- Prawo stanowione w Polsce jest złe

XI. Jan Zamoyski:

 - “Szlachta wespół z senatem i grupą przedstawicieli miast w drodze powszechnego
głosowania wybiera królów, jej przedstawiciele prawa ustalają...”
- “Mowa do Henryka Walezego”, De senatu romano”
- Trybun ludu szlacheckiego
- Gloryfikacja stanu szlacheckiego i jej dominująca pozycja w państwie
- Król polski pochodzi z wyborów i ma dbać o dobro obywateli
- Społeczeństwo polskie jest złożone ze stanu szlacheckiego i plebejskiego
- Tolerancja religijna

XII. Bracia Polscy:

- “Bóg żelazo stworzył, ale nie dlatego, aby z niego miecze albo włócznie kowano, lecz tylko:
kosy, siekiery, lemiesze etc.”
- Ruch ariański
- 2 nurty: radykalny i umiarkowany
- Powstali w następstwie rozłamu w Kościele kalwińskim
- Posłuszni nakazom władzy państwowej
- Płacili podatki, szanowali przedstawicieli władzy

4. OŚWIECENIE

a) Grocjusz
- “Prawo to wywodzi się z natury, która jest wspólną matką nas wszystkich, wszystkim
świadczy dobrodziejstwa, której władza rozciąga się na tych, którzy rządzą narodami”
- “aby dwa razy dwa nie było cztery”
- “Przysługująca osobie kwalifikacja moralna do zgodnego ze sprawiedliwością posiadania, lub
zdziałania czegoś”
- “Dzieje oswobodzenia Holandii”, “Wolność mórz”, “O prawie wojny i pokoju” (pierwsza
nowożytna rozprawa o prawie naturalnym i ludzkim)
- Metoda dedukcyjna
- Twórca nowożytnej szkoły prawa natury
- Twórca międzynarodowego prawa publicznego
- Twórca praw podmiotowych
- Prawo naturalne wyprzedza wszystkie umowy, jest absolutne i niezmienne, nie może go
zmienić nawet sam Bóg
- Prawa natury są niezmienne i wieczne
- Appetitius societas
- 4 zasady prawa natury: poszanowanie cudzej własności, wynagradzanie szkód z własnej
winy przyczynionych, dotrzymywanie umów, poniesienie kary za popełnione przestępstwa
- Umowa społeczna
- Umowa społeczna obejmuje 3 akty: contractus societatis, contractus subiectioni,
contractus pacta sunt servanda
- Celem państwa jest tylko zwierzchnictwo
- TRÓJSTOPNIOWA KONSTRUKCJA UMOWY SPOŁECZNEJ (samuel puffedorf też)
- Państwo powstaje w wyniku umowy społecznej i podboju
- Własność nabywa się poprzez zawładnięcie, podział i pracę

b) Benedykt Spinoza
- “Wyraz prawo, wzięty sam przez się, oznacza to, co według czego każda rzecz poszczególna,
czy z całego zakresu, czy z obrębu jednego rodzaju, działa w jeden wyznaczony sposób”
- “Traktat o poprawie rozumu”, “Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym
dowiedzione”, “Traktat teologiczno-polityczny", “Traktat polityczny”
- WOLNOŚĆ
- Rzecznik tolerancji
- Zwolennik liberalizmu politycznego
- Warunkiem osiągnięcia pełni wolności jest mądrość
- W społeczeństwie człowiek nie posiada żadnego prawa natury, z wyjątkiem tego, które
przyznaje mu prawo powszechne.
- Bellum omnium contra omnes – wojna wszystkich przeciwko wszystkim
- Krajem rządzi suweren
- Cechą stanu natury jest anarchia
- Przeciwieństwem anarchii jest państwo
- Celem państwa jest zagwarantowanie bezpieczeństwa
- Król powinien integrować społeczeństwo
- Umowa społeczna
- Celem umowy społecznej jest zagwarantowanie jednostce bezpieczeństwa i wolności oraz
wyjście ze stanu wojny
- Ewolucja ustrojów przebiega: anarchia-demokracja-arystokracja-monarchia
- Ustrój przyszłości to monarchia reprezentacyjna
- Prawo = reguła zachowania wyznaczona albo przez ludzi albo przez inny podmiot,
ustanowioną dla jakiegoś celu

c) Francisco Suarez
- Dzielił prawo na boskie (w nim prawo natury), boskie pozytywne i ludzkie pozytywne
- Najważniejszą zasadą prawa natury jest dobro powszechne
- Pełna suwerenność papieża

a) James Harrington
- “Rzeczpospolita Oceana”, “Sztuka prawodawstwa”
- Najlepszy jest ustrój mieszany
- O istocie ustroju decydują stosunki własnościowe w rolnictwie
- Przewrotom miały zapobiegać: właściwe stosunki agrarne, ustrój mieszany, system elekcyjny

b) Robert Filmer:
- Ideowy przeciwnik Locke’a
- Zagorzały fan monarchii patriarchalnej
- Przeciwnik idei praw natury i umowy społecznej

c) Gerrard Winstanley:
- Jego autorytetem Biblia
- Kościół jest super, liturgia, obrządki, tradycje
- Kościół to wspólnota wiernych
- Republika komunistyczna drobnych dzierżycieli ziemskich
- Wyróżniał prawo naturalne i prawo stanowione

d) Tomasz Hobbes
- “człowiek wolny to ten, któremu w tych rzeczach, jakie przy swej sile i dowcipie jest on
zdolny uczynić, nic nie przeszkadza, by uczynił to, co ma wolę czynić”
- “De corpore”, “De homine”, “De cive”, “Lewiatan”
- Metoda indukcyjna, metody matematyczne (zwłaszcza geometria) do badania rzeczywistości
- Egoistyczne, antyspołeczny charakter natury człowieka
- Uważał teorię Arystotelesa o “homo politicus” za fałszywą
- “bellum omnium contra omnes” - wojna wszystkich przeciwko wszystkim
- Wszyscy ludzie są z natury równi
- Nierówność to skutek prawa państwowego
- Człowiek z natury jest zły
- Człowiekiem kierują naturalna pożądliwość i naturalny strach przed śmiercią
- Stan natury - okres, kiedy ludzie żyją zgodnie ze swoją naturą, panuje nieustanna wojna
wszystkich ze wszystkimi
- Prawa natury są niezmienne i wieczne
- Pierwszym i fundamentalnym prawem natury jest dążenie do pokoju
- Prawa naturalne są niezmienne i wieczne
- Umowa społeczna
- Z chwilą zawarcia umowy społecznej ludzie tracą przyrodzoną im naturalną wolność i
dochodzi do powstania państwa
- Obalenie władzy politycznej powoduje powrót do stanu przedpaństwowego (natuealnego)
- Istnieje państwo naturalne i polityczne
- Państwo to zło konieczne – malum necessarium
- Wraz z powstaniem państwa ludzie zyskują bezpieczeństwo, a tracą naturalną wolność
- Przeciwnik ustroju mieszanego
- Władza najwyższa stoi ponad wszystkimi innymi władzami i nie może podlegać karze

e) John Locke:
- “władza polityczna to jest uprawnienie do tworzenia praw, włącznie z karą śmierci i w
konsekwencji ze wszystkimi pomniejszymi karami, w celu określenia i zachowania
własności...”
- “List o tolerancji”, “Dwa traktaty o rządzie”, “Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”
- Empiryzm, sensualizm
- Prekursor liberalizmu politycznego, tolerancji (ale bez katolików i ateistów)
- Stan naturalny – bez istnienia społeczeństwa i władzy politycznej
- W stanie natury prawo natury powierzone jest każdemu człowiekowi (wszyscy są równi
wobec prawa natury), dochodzi do konfliktów nt. Naruszania praw natury
- Dzięki umowie społecznej wolność naturalna przekształca się w wolność prawną
- Wolność = własność
- DWUSTOPNIOWA KONSTRUKCJA UMOWY SPOŁECZNEJ
- Najlepsza jest umiarkowana monarchia (podzielona władza)
- Powiernictwo – trustship
- Władza prawodawcza ma najwyższą pozycję - dwuizbowy parlament,
- Potem władza wykonawcza - król i ministrowie
- Locke nie wyróżnia władzy sądowej (federatywna) - jej kompetencje pełni władza
wykonawcza, dotyczy stosunków międzynarodowych
- Państwo ma być tolerancyjne
- Ludzie w stanie natury posiadają naturalne prawo do wolności, własności, do życia i
równości
- Eksponowanie wolności i własności, nienaruszalność własności prywatnej

1) Liberalizm arystokratyczny (Monteskiusz, Jan Jakub Rousseau,), radykalizm, konserwatyzm

(Edmund Burke)
 a) Monteskiusz
- “to co nazywam w republice cnotą, jest to miłość ojczyzny. Nie jest to cnota moralna, ani
chrześcijańska, jest to cnota polityczna. Nazwałem tedy cnotą publiczną miłość ojczyzny i
równości”
- “W każdym państwie są trzy rodzaje władzy: władza prawodawcza, wykonawcza rzeczy
należących do prawa narodów i wykonawcza rzeczy należących do prawa cywilnego” -
KONCEPCJA TRÓJPODZIAŁU WŁADZY
- “O duchu praw”, “Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian”
- Liberalizm arystokratyczny
- Metoda empiryczna (odwołanie do doświadczenia)
- Determinizm
- Istnieje prarozum (raison primitive)
- Hierarchia praw
- Prawa natury dotyczą istoty człowieczeństwa
- Prawom tym podlegał człowiek przed powstaniem państwa
- Pierwszym prawem natury jest pokój między słabymi
- Natura nakazuje życie w społeczności
- Nowe prawo – prawo narodów - reguluje stosunki między społecznościami, polityczne –
utrzymanie rządu i cywilne – zachowanie jedności społeczeństwa
- Natura rządu - ustrój rządu
- Zasada rządu - wyraz aktywności rządu
- Despocja - przykładem Turcja
- Najlepszy ustrój to monarchia
- Akceptował oprócz monarchii też republikę demokratyczną i arystokratyczną
- Wolność wyraża się w możliwości czynienia tego, na co pozwalają ustawy
- Działania zgodne z prawem nie mogą być karalne
- Wymóg respektowania prawa
- Podział władz - wł. Wyk. (monarcha), ust. (dwuzibowy parlament), sąd. (sądy)
- “poniekąd żadna” i “niewidzialna i żadna” jest władza sądownicza - Sędziowie są tylko
“ustami ustawy”
- Monarcha powinien mieć prawo do zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu i weta
w stosunku do jego uchwał
- Prawo ma dawać bezpieczeństwo
- Koncepcja trójpodziału władzy Monteskiusza ma za cel zabezpieczenie społeczeństwa
przed absolutyzmem, obronę jego wolności i stanu posiadania

Wskaż 4 elementy konstruującę monteskiuszowską koncepcję podziału władzy

- Podział w aspekcie podmiotowym – rozne podmioty

- Podział w aspekcie przedmiotowym – kazda wladza zajmuje się czym innym
- Społeczny podział władzy - musi istniec nierowny podzial spoleczny wśród spoleczenstwa
- Równowaga - nie ma tak, ze jedna wladza ma wladze nad druga

b) Jan Jakub Rousseau:

 - Gdyby istniał naród bogów, rządziłby się demokratycznie. Rząd tak doskonały nie nadaje się
dla ludzi.”
- “ten, kto pierwszy odgrodził kawałek ziemi, powiedział “to moje” i znalazł ludzi dość
naiwnych, by mu uwierzyć, był prawdziwym założycielem społeczeństwa”
- Człowiek jest z natury dobry, ale ulega deprawacji, żyjąc w świecie
- Rozwój ludzkości prowadzi do jej rozwarstwienia i podziałów, niosących ze sobą konflikty
społeczne i niesprawiedliwość
- “Umowa społeczna”
- Stan natury był okresem pomyślności jednostek
- DWUSTOPNIOWA KONSTRUKCJA UMOWY SPOŁECZNEJ
- Powstanie własności prywatnej spowodowało podziały ludzi na biednych i bogatych,
wolnych i niewolnych, rządzących i poddanych; doprowadziło do konfliktów między
jednostkami i było w związku z wynalezieniem metalurgii i rolnictwa
- Umowa społeczna utrwala powszechną równość wszystkich ludzi
- Absolutny charakter woli powszechnej wynika z tego, że pochodzi ona od wszystkich i odnosi
się do każdego, i nie jest skierowana do konkretnej jednostki, ma charakter ogólny i
abstrakcyjny
- Wola powszechna to wola większości i stanowi interes ogółu
- Prawo to normy, reguły zachowania się, są one generalne i abstrakcyjne
- Akty normatywne zwierzchnika natomiast, to akty wykonawcze (dekrety)
- Rodzaje praw: polityczne (fundamentalne, dotyczą praw rządu), cywilne (regulują stosunki
między jednostkami i stosunek do państwa), karne, zwyczajowe (prawo opinii, jest
najważniejsze, zapisane w sercach obywateli)
- Suwerenność ludu (jest niezbywalna i niepodzielna)
- NIE JEST ISTOTNE JAKĄ FORMĘ PRZYBIERZE PAŃSTWO, PONIEWAŻ PANUJĄCY ZAWSZE
CZYNIĄ TO Z UPOWAŻNIENIA I POD KONTROLĄ SUWERENA
- Pożądanym wzorem państwa jest ustrój Genewy
- Są 2 typy wiary: wiara w sensie teologicznym i obywatelska

C)Edmund Burke

 Duch innowacji wywodzi się zwykle z samolubnego usposobienia i ciasnoty umysłu. Ludzie,
którzy nigdy nie oglądali się na przodków, nie będą myśleć o potomntch.”
 Ojciec konserwatyzmu
 “A Vindication of Natural Society”
 Analizuje i krytykuje Wielką Rewolucję Francuską
 Racjonalizm
 Odrzucał koncepcję umowy społecznej
 Ewolucyjny charakter powstawania państwa
 Celem państwa jest zachowanie harmonii między jednostkami
 Społeczeństwa rozwijają się spontanicznie wraz z instytucjami politycznymi
 Przeciwnik egalitaryzmu
 Wiara
 2) USA – Beniamin Franklin
 “The Way of Wealth”
 Jeden z twórców Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych
 Utylitaryzm, fizjokratyzm
 Przeciwnik absolutyzmu
 Najlepsza demokracja
 Przeciwnik merkantylizmu
 Zwolennik agraryzmu
 Zwolennik jednozibowego parlamentu

Tomasz Jefferson:

 Główny autor Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych

 Prawa naturalne, prawa człowieka
 Umowa społeczna
 Suwerenność ludu
 Prawo do oporu
 Zwolennik egalitaryzmu
 Krytykował wielką własność
 Powszechność i dostępność wykształcenia
 Tolerancja religijna
 Rozdział kościoła od państwa

Alexander Hamilton:

 Zwolennik monarchii konstytucyjnej

 Dożywotnia prezydentura
 Oddzielenie władzy sądowniczej
 Merkantylizm
 Przyznanie sądom powszechnym kompetencji w zakresie interpretacji konstytucji i
badania zgodności z nią aktów prawnych

3) Polski konserwatyzm: Adam Czartoryski, Andrzej Zamoyski, Aleksander Wielopolski

a) Aleksander Wielopolski:
- “Cecha nasza narodowa polega na ścisłym zjednoczeniu wiary, przywiązania do przeszłości
tudzież wolności”
- Opracował tekst Konstytucji polskiej
- Lojalizm wobec władz zaborczych
- Ugoda z caratem
- Przyczynił się do wprowadzenia nowej ustawy szkolnej, przymusowego oczynszowania i
nadania praw Żydom

b) Andrzej Zamoyski:
- Polityka ugodowa z Rosją
- Przeciwnik powstania

4) Utopijne koncepcje oświecenia - Jean Meslier, Morelly

a) Jean Meslier:
- “Testament”
- Krytykował religię
- Wszyscy ludzie są z natury równi
- Utopia
- Źródła szlachectwa to przestępstwo, rozbój i zbrodnia
- Wzywał do obalenia obecnego ustroju – ZWOLENNIK REWOLUCJI
- Chciał zniesienia własności prywatnej
- Chciał wprowadzenia legalności i dopuszczalności rozwodów
- Idealny ustrój to komunizm
- Federacja małych wspólnot

b) Morelly:
- “Kodeks natury”, “Bazyliada”
- Człowiek jest z natury zły, a pod wpływem cywilizacji ulega dalszemu zepsuciu
- Każdy rząd funkcjonuje we własnym interesie
- Utopia
- Chciał zniesienia własności prywatnej
- Rolnictwo podstawą utrzymania państwa
- Trzeba wprowadzić powszechny obowiązek pracy

c) Gabriel Bonnot de Mably:

- Stan natury został naruszony przez wynalezienie metalurgii i rolnictwa
- Przeciwnik kary śmierci i tortur
- Podział władz
- Trzeba znieść własność prywatną

a) Stanisław Leszczyński:
- “Głos wolny wolność ubezpieczający”, “Memoriał o utrwaleniu pokoju powszechnego”,
“rozmowa Europejczyka z wyspiarzem z królestwa Dumocala – UTOPIA)
- Człowiek to istota społeczna
- Z natury musi żyć w grupie
- Reforma Polski
- Na straży wolności powinni stać ministrowie stanu, którzy mając kontrasygnatę
odpowiadaliby przed Rzeczpospolitą za wszystkie działania królewskie
- Rezygnacja z pańszczyzny, oczynszowanie chłopów
- 2 rodzaje praw: cywilne i moralne
- Aktywna polityka państw

b) Stanisław Konarski:
- “Anarchia to jest stan bez rady i bez rządu, powoli opanowywa wszystko. Bo pod Anarchią
trwać długo żadne państwo nie może”
- “O skutecznym rad sposobie”
- Źródłem anarchii w PL są niedostatki ustrojowe, których źródłem jest zła organizacja pracy
sejmu
- Sejm miał być “zawsze gotowy”
- Chciał zniesienia liberum veto
- Twórca Collegium Nobillium (pijarskie)

c) Hugo Kołłątaj:
- “Narodzie nieszczęśliwy!” …
- “Listy Anonima”, “Prawo polityczne narodu polskiego”, “Ostatnia przestroga dla Polski”, “O
sukcesji tronu i innych sprawach najważniejszych”
- Najlepsza jest dziedziczna monarchia konstytucyjna z ograniczoną władzą panującego
- Ideałem był dla niego ustrój angielski
- Twierdził, że PL to hybryda
- Zwolennik podziału władzy
- Dwuizbowy sejm organem zwierzchnim w państwie (w skład sejmu mieli wchodzić i
szlachta i mieszczanie)
- Sądy podporządkowane egzekutywie (władzy wykonawczej)
- Człowiek z natury jest wolny
- Równość wszystkich wobec prawa
- Zwolennik jakobinizmu i łagodnej rewolucji
- W państwie powinna istnieć wolność głoszenia poglądów
- Chłopi powinni mieć wolność osobistą, bez przyznania im własności ziemi, rezygnacja z
pańszczyzny i oczynszowanie chłopów
- Reforma armii
- j. polski językiem urzędowym
- Rektor Akademii Krakowskiej

d) Stanisław Staszic:
- “Równość, wolność i własność są najpotrzebniejszym i najprostszym wnioskiem z praw
człowieka”
- “Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, “Ród ludzki”
- Natura ludzka jest zmienna
- Narodowość (jest niezmienna): przyrodnia (język narodowy, muzyka narodowa, narodowe
wychowanie, rząd, prawa, sprawiedliwość, dzieje narodu) i nabyta (strój, herb narodowy,
kolory narodowe, terytorium, nazwy gór, rzek, miast w j. narodowym)
- Naród - wspólnota ludzi, której członkowie biorą udział w stanowieniu praw
- Przeciwnik partykularyzmu
- Pańszczyzna i wolna elekcja są złe
- Zła magnateria
- Umowa społeczna
- Wł. Ustawodawcza i wykonawcza nie mogą być podzielone - muszą działać wspólnie
- W skład sejmu mieli wchodzić i szlachta i mieszczanie
- Władza wykonawcza - Straż Praw
- Nie chciał absolutyzmu dla Polski
- Chciał dziedziczenia tronu
- Rezygnacja z pańszczyzny, oczynszowanie chłopów
- Cenzus wyborczy w wyborach do Sejmu
- Korzyści ze współpracy gospodarczej z Rosją
- Reforma sądownictwa i sił zbrojnych
- Każdy naród stanowi o swoim losie
- Wychowawca dzieci Andrzeja Zamoyskiego
- Twórca Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego, inicjator powołania Akademii
Górniczo-Hutniczej i Korpusu Górniczego

e) Wojciech Gutkowski:
- “miejsce, w którym mieszkają wszyscy podlegli ustawom, nazywać się będzie Kalopea, a
szczególna osoba płci męskiej Kalop. Kalop czytającna opak stworzy Polak.”
- “Podróż do Kalopei”, “Katechizm ekonomiczny dla włościan”, “Sposób zapobieżenia
żebractwa w KP”
- Własność publiczna
- Utopia
- Podstawową jednostką jest gmina
- Działacz ruchu wolnomularskiego
 - Członek “Świętej Izydy” i “Świątyni Równości”
- Wybory, funkcje dożywotnie
- Tolerancja religijna
- Ludzi w pracach wyręczają maszyny

5. XIX WIEK

a) Immanuel Kant:
- “niebo gwiaździste nade mną. Prawo moralne we mnie”
- Twórca szkoły idealizmu filozoficznego
- “Krytyka czystego rozumu”, “Krytyka praktycznego rozumu”, “Krytyka władzy sądzenia”
- Dobra wola – sama przez się
- Czyn moralny powinien być zgodny z obowiązkiem i wykonany z obowiązku
- Imperatyw kategoryczny – przymus, który rozum wywiera na wolę, 2 rodzaje: hipotetyczny i
kategoryczny (bezwarunkowy, bezwzględny, powszechna konieczność).
- Postępuj tak, żeby reguła twojego postępowania mogła stać się prawem powszechnym
- Postępuj tak, żebyś traktował zawsze ludność we własnej osobie lub w innej jako cel, nigdy
jako środek
- Człowiek to wyodrębniony byt w ukształtowanej postaci – na początku instynkt, ale to
generalnie sam człowiek potrafił stać, chodzić, myśleć, robić
- Historia jest procesem przechodzenia ludzkości do doskonałej kultury
- Największym zadaniem ludzi, do którego zmusza ich przyroda, jest utworzenie
społeczeństwa obywatelskiego z prawem
- Państwo powstaje w interesie każdego człowieka, który zrzeka się wolności naturalnej i
nieograniczonej na rzecz kontrolowanej i ograniczonej prawem. Państwo zabezpiecza
wolność jednostki.
- Państwo jako umowa społeczna
- Społeczeństwo obywatelskie
- Państwo prawa - wolność, równość, podmiotowość obywatelska
- Zwolennik monarchii parlamentarnej (władza w rękach parlamentu)
- Podział władz
- Stan skupienia władzy prowadzi do despotyzmu

b) G. Wilhelm Friedrich Hegel

- “państwo jest urzeczywistnieniem wolności, że istnieje ono samo dla siebie”
- “państwo jest rzeczywistością idei etycznej”
- “Encyklopedia nauk filozoficznych”, “zasady filozofii prawa”
- 2 idee: 1) dzieje powszechne są postępem w uświadamianiu wolności, a wolność jest
uświadomioną koniecznością, 2) istnieje stała różnica między zasadą wolności a jej
rzeczywistym funkcjonowaniem
- Dzieje ludzkości to walka o wolność - przełamywanie samowoli jednostek
- Idea państwa: ma bezpośrednią rzeczywistość, to państwo indywidualne, zewnętrzne prawo
państwowe,
- Królestwo greckie
- Państwo to byt absolutny i zewnętrzny, obyczaj i świadomość jednostek, z których się naród
składa
- Celem państwa jest ogólny interes
- Ustrój polityczny – organizacja państwa i jego funkcjonowanie w odniesieniu do samego
siebie
- Przeciwnik klasycznego trójpodziału władzy
- Ustrój państw zależy od samoświadomości narodu
- Każdy naród ma taki ustrój, jaki mu odpowiada i jest dla niego stosowny
- Suwerenność to kategoria formalna - jej cechami jedność i trwałość
- Wewnętrzny i zewnętrzny aspekt suwerenności
- Suwerenem w państwie jest monarcha
- Hierarchia urzędów, odpowiedzialność urzędników - chronią przed nadużyciami władzy
- Filozoficzna nauka o prawie
- Prawo to zjawisko obiektywne, musi być czymś uświadomionym (zaistnieć w świadomości) i
musi obowiązywać
- Prawo jest pozytywne, a swoją moc czerpie z autorytetu państwa
- Różnica pomiędzy prawem zwyczajowym a ustawami polega na tym, że prawa zwyczajowe
uświadamiane są subiektywnie i przypadkowo i są one bardziej nieokreślone
- Koncepcja kary na zasadach słuszności

a) Gustaw von Hugo:

- Prekursor szkoły historycznej w Niemczech (teraźniejszość jest kontynuacją przeszłości)
- Odrzucał pozytywistyczne podejście do prawa
- Prawo rozwija się wraz z historią, spontanicznie i niezależnie od woli prawodawcy
- Rola ustawodawcy polega na badaniu historii i wyciąganiu z niej nauk potrzebnych dla
teraźniejszości, odkrywaniu prawa
- “prawo zatem rozwija się z narodem, wraz z nim się doskonali, a wreszcie obumiera wraz z
utratą przez naród jego odrębnej osobowości.”
- Nie jest możliwe objęcie prawem stanowionym wszystkich rodzajów stosunków społecznych
- W przypadku konfliktu prawa zwyczajowego ze stanowionym, wygrywa prawo zwyczajowe
(bo w wyższym stopniu ucieleśnia ducha narodu)

b) Fryderyk Karol von Savigny:

- “prawo rozwija się wraz z narodem, wraz z nim się doskonali, wreszcie umiera wraz z utratą
przez naród jego odrębnej osobowości”
 - “o powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”
- Przedstawiciel romanistycznego skrzydła szkoły historycznej w prawoznawstwie
- Formalistyczne prawo natury
- Preromantyczny historyzm
- Krytykuje idee zdrowego rozsądku i utylitaryzm i indywidualizm
- Zasada ciągłości dziejów, teraźniejszość jest kontynuacją przeszłości, przeszłość jest
wartością samą w sobie
- Był przeciwny kodyfikacji w Niemczech
- Rzymskie prawo cywilne jest najdoskonalszym wyrazem techniki prawa
- Element polityczny prawa - związek prawa z ogólnym życiem narodu
- Element techniczny prawa – wyspecjalizowany naukowy rozwój prawa
- Prawo powstaje naturalnie, później wypracowuje je nauka

c) Grzegorz Fryderyk Puchta:

- “Prawo zwyczajowe”, “Kurs instytucji”
- Uczeń Savignego
- Odrzuca umowę społeczną
- Prawo łączy z Pismem Świętym
- Człowiek to twór boży
- Prawo zwyczajowe, ustawowe i prawnicze

Liberalizm:

a) Alexis de Tocqueville:
- “jeżeli naszym celem nie są bohaterskie cnoty, tylko roztropne obyczaje, wprowadźmy ustrój
demokratyczny i sprawny”
- “wspomnienia”, “dawny ustrój i rewolucja”
- Liberalizm
- Godność człowieka, wolność i cnota
- Istnieje wolność społeczna i moralna, która czerpie siły w jedności i powinna chronić władzę
- Wolność w znaczeniu demokratycznym (opiera się na prawie) i arystokratycznym (na
przywilejach)
- Podstawą demokracji jest suwerenność ludu
- Demokracji mogą zagrażać centralizacja i egalitaryzacja
- Środkami zapobiegającymi tyranii większości mają być demokratyczne obyczaje i prawa
- Możliwość wyrażania opinii poprzez wolną prasę i swobodę stowarzyszania się
- Podział władzy
- Wolność prasy
- Aktywność polityczna obywateli
- Prawo to pośrednik między obywatelem a władzą (regulator na linii państwo-jednostka)
- Cechy rewolucji: konieczność istnienia woli dokonania rewolucji wśród społeczeństwa;
istnienie realnej potrzeby społecznej, która jest przyczyną rewolucji; współdziałanie różnych
klas społecznych; zmierzanie społeczeństw do równości

b) Hubert Spencer:
- “wszelki socjalizm mieści w sobie niewolę”
- “właściwa sfera działalności rządu”, “jednostka wobec państwa”
- Krytyka współczesnego liberalizmu (nazywa go “nowym toryzmem”)
- Każdy człowiek jest równy pod względem wolności, a jej granicą jest wolność drugiego
człowieka
- Niechęć do estetyzacji życia społecznego
- Dobro ogółu jest fałszywe
- Krytykował etatyzację gospodarki
- Krytykował przekonanie o omnipotencji prawa

c) Beniamin Constant:
- “lud wszechmocny jest równie niebezpieczny, a nawet niebezpieczniejszy jak tyran”
- “o działalności terrorystycznej”, “zasady polityki”
- 3 rozumienia wolności: 1) sfera prywatności jednostki wolnej od wpływu państwa; 2)
prawo społeczeństwa do własności, 3) prawo człowieka do jak najpełniejszej
samorealizacji
- Suwerenność ludu jest podstawą wszystkich rządów
- Podział władz: poszerzając trójpodział władzy Monteskiusza o władzę królewską –
regulującą i pośredniczącą między innymi władzami. Władza królewska ma być
jednocześnie neutralna i nie brać aktywnego udziału w polityce. Władza wykonawcza ma
należeć do ministrów odpowiedzialnych przed królem. Władza prawodawcza ulega
natomiast podziałowi na reprezentacyjną trwałą (sprawowaną przez wyższą izbę
parlamentu) oraz reprezentacyjną opinii (sprawowaną przez izbę niższą). Poza niezawisłą,
oddzieloną od pozostałych władz, władzą sądowniczą, w koncepcji Constanta pojawia się
jeszcze władza municypalna, należąca do samorządu mieszkańców prowincji. W założeniu
miała ona tworzyć przeciwwagę dla władzy centralnej, przeciwstawiać się jej przerostowi.
W idei Constanta władza ma być trzymana w ryzach przez prawo, czyli ograniczona. Ma
być jednocześnie skuteczna, a więc silna.
- Wolność prasy
- Liberalizm (państwo prawne)
- Wolność = własność
- W społeczeństwie musi być idea ograniczenia

d) Jeremy Bentham:
- “to, co jest zgodne z użytecznością, albo zgodne z interem jednostki, jest tym, co zmierza do
powiększenia ogólnej sumy jej szczęścia.”
- “wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”
- Liberalizm polityczny (poszanowanie własności indywidaulnej, wolność “od”)
- Doktryna utylitaryzm – celem każdego działania powinno być osiągnięcie max.
Przyjemności
- Odrzucał poglądy szkoły prawa natury
- Motywem każdego ludzkiego działania jest dążenie człowieka do osiągnięcia max. Tego, co
dla niego pożyteczne, i unikanie przykrości
- Nie ma czegoś takiego, jak interes społeczny
- Prawodawca powinien mieć jeden cel - powiększanie szczęścia jednostki
- 4 źródła przykrości bądź przyjemności - fizyczne, polityczne, moralne, religijne
- Jest różnica między prawem a moralnością, ale cel mają ten sam
- Zasada użyteczności - jej adresatem jest jednostka ludzka i rządzący
- Prawo to przedmiot idealny, wyrażany przez ustawę; suma znaków językowych
zawierających określony przez suwerena nakaz zachowania podmiotów podległych jego
woli
- Prawem jest tylko to, co jest stanowione lub usankcjonowane wolą suwerena
- Prawo z punktu widzenia: 1) źródła - to wola suwerena wyrażona poprzez określone znaki, 2)
podmiotu – zakres zachowań, które można legalnie dokonać, 3) zakresu obowiązywania -
sprawa kręgu adresatów, do których się odnosi, 4) siły - przymus zmierzający do osiągnięcia
celu
- Celem prawa jest dążenie do szczęścia i przyjemności poszczególnych jednostek
- Sankcja jest nieodłącznym elementem prawa
- Prawo ze względu na sposób wyrażania prawa: ustawowe, zwyczajowe; inny podział:
materialne, sądowe
- Prawo zabezpieczające - prawo procesowe stojące na straży prawa materialnego
- Własność prywatna
- Indywidualizm - niechętny stosunek do państwa
- Duży wpływ na prawo karne materialne
- Przestępstwo - czyn uznany za przestępczy przez suwerena
- Kara ma pełnić funkcje prewencji ogólnej i szczegółowej

e) John Stuart Mill:

- “małpie naśladowanie. Kto zaś sam sobie plan zakreśla, zatrudnia wszystkie swe zdolności.”
- “utylitaryzm”, “o wolności”, “o rządzie reprezentacyjnym”
- Podstawową kategorią jest wolność
- Wolność obywatelska, społeczna
- Walka wolności z władzą
- Indywidualizm, wolność “od”
- Punkt ciężkości spoczywa na idei wolności
- Z natury społeczeństwo i jego władza dążą do stłamszenia wszelkiej indywidualizacji
- Nie można stosować przymusu w stosunku do jednostki
- Nie akceptuje pojęcia “wola narodu” (bo ta wola to wola większości prowadząca do
dominacji pewnej grupy społecznej)
- Gwarancją wolności jest przede wszystkim wolność myślenia i mówienia
- Różnorodność opinii i stanowisk to źródło postępu, i indywidualności
- Sądy przysięgłych, wolna administracja lokalna, rozwój dobroczynności i filantropii
- Wolność jednostki jest prawo stowarzyszania się i wolność zewnętrzna (wolność wyboru
zgodnie z własną wolą), wolność wewnętrzna (wolność sumienia, uczuć, wyrażania opinii)
- Widzi niekorzystne skutki rozwoju biurokracji
- Warunki konieczne formy rządów - konieczność wyrażania zgody wobec określonej formy
rządów, umożliwienie społeczeństwu podejmowania postępowania zmierzającego do
zachowania i umocnienia danej formy rządów
- Państwo powstaje naturalnie
- Odrzuca depotyzm, czasami jest jednak dopuszczalny
- Podział władz
- Każdy człowiek ma obowiązek działania na rzecz ochrony społeczeństwa jako całości i
poszczególnych członków
- Najlepszą formą rządów jest jedna z form rząd reprezentacyjny (organ kadencyjny
wybierany przez społeczeństwo, który sprawuje najwyższą kontrolę nad całością życia
państwowego)
- Optymalna forma rządów - istnienie wielu zmiennych, które warunkują ustrój (cele
społeczności, czas, położenie geograficzne)

f) Robert von Mohl:

- “obywatel powinien zupełnie zespolić się z państwem”
- “historia i literatura nauk politycznych”, “encyklopedia umiejętności politycznych”
- Liberalizm
- Zwolennik monarchii konstytucyjnej
- Wzoruje się na Arystotelesie
- Demokracja jednak przenika cały system społeczny
- Materialna koncepcja państwa prawnego – zasady odnoszące się do państwa; zasady
regulujące stosunki między jednostkami
- Wszyscy członkowie państwa muszą być posłuszni zasadom organizacji państwowej
(konstytucji)
- Państwo - ludność, terytorium, władza, trwały organizm
- Racja stanu
- Równość wobec prawa
- Wolność osobista, swoboda wyrażania myśli
- Swoboda wyznania
- Swoboda przemieszczania się
- Prawo zakładania dobrowolnych stowarzyszeń

a) John Austin:
- “prawo jest rozkazem, który zobowiązuje osobę”
- Cechy konstytutywne prawa: rozkaz suwerena, sankcja, obowiązek określonego
zachowania się podwładnego
- Są prawa właściwe i niewłaściwe
- Pozytywizm prawniczy
- Prawo pozytywne powstało na skutek ustanowienia przez politycznego suwerena.
- Prawo ustanawiane jest przez zwierzchników politycznych
- Rozróżnienie prawa pozytywnego i pozytywnej moralności
- Postulat rozdzielenia prawa i moralności
- Odrzuca ideę suwerenności prawa
- Wyróżnia monarchię, arystokrację i demokrację
- Suwerena nie wolno ograniczać w żaden sposób, nawet prawnie
- Wolność jednostki jest zapewniona wtedy, kiedy różne rodzaje władzy się wzajemnie hamują
- Moralność pozytywną stanowią normy ustanowione przez ludzi

b) Rudolf Ihering:
- “prawo to suma warunków życia społecznego, zabezpieczonych przez siłę państwa,
stosującego zewnętrzny przymus”,
- “żart i powaga w jurysprudencji”
- Pozytywizm prawniczy
- Przeciwnik prawa natury i szkoły historycznej
- Wprowadza nową metodę - teleologiczną (celowościową). Prawo nie jest zwykłą sumą
aktów prawnych, ale są to też normy wyprowadzone z norm już istniejących, które nie są
dane bezpośrednio przez ustawodawcę.
- Prawo to zbiór norm, które ochraniają interesy jednostki
- Odrzucał niezmienność prawa i jego bezkonfliktowe powstawanie i narastanie
- Celem prawa jest pokój
- Prawo w znaczeniu podmiotowym (konkretyzacja zasad prawnych w odniesieniu do sytuacji
jednostki) i przedmiotowym (całość porządku prawnego, składającego się na porządek
społeczny)

c) Jerzy Jellinek:
- “państwo jest związkiem ludu, wyposażonym w osobowość prawną i władzę, zaspokajającym
indywidualne, narodowe i ogólnoludzkie interesy solidarne, w kierunku nieustannie
postępującego rozwoju ogólnego...”
- “Ogólna nauka o państwie”
- Pluralizm metodologiczny
- Nauka o państwie: ogólna i szczególna; społeczna i nauka prawa państwowego
- Państwo jest koporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę
zwierzchnią
- Prawo to powinność
- Trzeba odróżnić to, co istnieje obiektywnie, od tego co jest powinnością
- Wszelkie zjawiska społeczne są stosunkami, zatem nauki społeczne za swój przedmiot badań
mają te stosunki i ich zewnętrzne oddziaływanie
- Państwo jest wyrazem stosunków woli
- Tylko w państwie człowiek realizuje się jako jednostka, i jako członek tej jedności państwa
- Władza państwowa - taki rodzaj władzy, który nie dopuszcza wobec niej jakiegokolwiek
sprzeciwu
- Na państwo składają się: ludność, władza zwierzchnia, terytorium
- Suwerenność nie jest konieczną cechą państwa
- Są państwa suwerenne i niesuwerenne
- Typ państwa starowschodniego-greckiego-rzymskiego-średniowiecznego-współczesnego
- Uznaje tylko monarchię i republikę
- Wyróżnia 4 rodzaje monarchii
- Tworzy 4 rodzaje republiki
- Przyjmuje psychologiczna koncepcja obowiązywania prawa – norma prawna obowiązuje
(jest zdolna do oddziaływania na wolę człowieka jako bodziec).
- Norma prawna – dotyczy zachowania zewnętrznego, ustalana przez autorytet zewnętrzny,
której przestrzeganie jest zagwarantowane przez władzę
- Prawem jest wszystko to, co zostało ustanowione lub usankcjonowane przez państwo

d) P.J. Proudhon:
- “ojciec anarchizmu”
- “co to jest własność? Własność jest kradzieżą” (w drodze dziedziczenia i zysku w handlu i
produkcji)
- Własność powinna być utrzymana
- Społeczeństwo to federacja wolnych jednostek
- Byt kolektywny
- “Ani indywidualizm, ani kolektywizm nie mogą określić statusu własności w
społeczeństwie, gdyż naruszają wolność i równość jednostek”
- Umowa społeczna
- Rewolucja permamentna

a) Michał Bakunin:
- “państwo jest najbardziej jaskrawym, najbardziej cynicznym i najbardziej pełnym
zaprzeczeniem tego, co ludzkie. Wolność jest niepodzielna. Nie można człowieka pozbawić
cząstki wolności.”
- Anarchizm
- “Imperium knuto-germańskie”
- Metoda dialektyczna
- WOLNOŚĆ - jest totalna i niepodzielna, nieograniczona
- Wolność jest związana z równością
- Własność kolektywna
- Państwo jest formalne, oficjalne, narzuca sztuczne reguły zachowania, to antyteza wolności i
źródło przymusu
- Społeczeństwo to konstrukcja oparta na stowarzyszeniach robotników, federacjach
gminnych, narodowych i międzynarodowej i światowej
- Trzeba zlikwidować państwo, kościół, prawa, armię, policję, banki, no generalnie wszystko,
bo są wyrazem braku równości
- PAŃSTWO POWINNO BYĆ ZNIESIONE CAŁKOWICIE I WSZĘDZIE
- Prawo jest czymś obcym i narzuconym
- Zniesienie państwa i prawa jest gwarantem ludzkiej wolności
- Przeciwnik rewolucji

b) Kropotkin:
- “anarchizm jest poglądem na świat, opartym na mechanicznym lub kinetycznym
pojmowaniu zjawisk przyrody, łącznie z życiem społeczeństw ludzkich”
- “Nauka współczesna i anarchizm”, “Państwo i jego rola historyczna”
- Metoda indukcyjno-dedukcyjna
- Siłami napędowymi historii są towarzyskość i samorealizacja jednostki
- Cywilizacja rozpoczyna się od powstania klanu, potem plemienia (czyli państwo powstaje
naturalnie). Później wspólnota wiejska, a potem miejska.
- Idealizował feudalną strukturę społeczną
- Państwo charakteryzują: zwierzchnictwo władcy nad społeczeństwem, centralizacja,
terytorialność, elitarność władzy
- Wolność to możliwość działania bez przymusu i strachu.
- Organizacja państwowa niszczy wspólnoty lokalne i jednostkową osobowość ludzi.
- Państwo to związek poddanych
- Jest coraz bardziej totalitarne
- Własność komunistyczna
- Nie popierał prawa natury
- Rewolucja, a jej celem zniesienie państwa, własności prywatnej i pracy najemnej
- Nową formą organizacji społeczeństwa ma być dobrowolne zrzeszenie wytwórców oparte na
spontanicznych kontaktach
- Praca w nowym społeczeństwie ma być wewnętrzną potrzebą człowieka

c) Claude Henrie de Saint-Simon

- Złoty wiek ludzkości nie jest wcale za nami, lecz przed nami – polega on na udoskonaleniu
porządku społecznego”
- Socjalizm utopijny
- Rozum i nauka mogą stworzyć nowy, wspaniały świat
- Ograniczona koncepcja społeczeństwa
- Społeczeństwo przechodzi przez wszystkie fazy, jakie są udziałem życia człowieka
(dzieciństwo, młodość, dojrzałość i starość)
- Społeczeństwo industrialne
- Przyszłość społeczeństwa to epoka industrii – wszelkiej działalności wytwórczej
- Władza ma gwarantować równowagę
- Królewskie Kolegium Naukowe – organ kierujący nowym społeczeństwem
- Zwolennik ustroju parlamentarnego

d) Charles Fourier:
 “zbiorowisko ludzkie wzbudza we mnie tylko pogardę”
 “ciało Sybylii”,
 Areopag
 falanster
 Połączenie miłości i polityki
 Socjalizm utopijny
 Cywilizacja to główny sprawca ludzkich przestępstw
 Krytykował rewolucję
  Prawo wibracji, prawo ciążenia Newtona
 W miejsce instytucji państwa proponuje powołanie systemu FALANG
 Falanga to nazwa szyku bojowego, 1800-2000 ludzi na 2000 ha gruntu, nazwa organizacji
faszystowskiej w Hiszpanii
 Praca jest podstawą funkcjonownia falangi

e) Karol Marks i Engels:

- “Manifest komunistyczny”, “Kapitał” (Marks)
- Materalizm historyczny
- Byt określa świadomość, determinująca rola bazy w stosunku do nadbudowy
- Teoria rozwoju społecznego
- Klasowy charakter państwa
- Walka klasowa jest motorem postępu
- Socjalizm naukowy
- Różnorodne formy państwa występują w poszczególnych typach państwa
- Engels wyróżnia państwo niewolnicze-feudalne-kapitalistyczne-socjalistyczne
- Zmiana typu następuje w drodze rewolucji
- Zmiana formy w drodze ewolucji
- Prawo to element nadbudowy, forma klasowego ucisku
- Proces ten prowadzi do powstania “nie-państwa” (komunistycznego samorządu
społecznego)
- Klasa robotnicza musi usunąć stary aparat ucisku

f) Edward Bernstein:
- Reformizm - dąży do rewizji podstawowych założeń marksizmu
- Rezygnacja z programu rewolucyjnej walki o socjalizm
- Gradulizm – idea pokojowego przerastania kapitalizmu w socjalizm

Kościół - Leon XIII

- “nic świętszego nie może być nad sprawiedliwość”

- “humanum genus”, “libertas”, “rerum novarum”- encykliki głównie
- Państwo to świadectwo Bożej mądrości, odpowiada prawom rozumu i natury
- Suwerenność ludu
- Początki społecznej nauki Kościoła katolickiego
- Zasada godności ludzkiej, solidarności, subsydiarności i dobro wspólne
- Władza zwierzchnia wywodzi się od Boga
- Odrzucał idee prawa natury
- Upowszechnienie własności
 - Władza ma być sprawiedliwa
- Słuszna praca, istota mechanizmu władzy
- Wyzwolenie klasy robotniczej możliwe jest przez upowszechnienie własności i solidarność
robotniczą, opartą na związkach zawodowych
- Dobrobyt powszechny przez moralność i życie oparte na prawie, rozdział ciężarów
publicznych, przemysłu, handlu, rolnictwa
- Bezwzględnie złe są socjalizm i liberalizm
- Współpraca między właścicielami i robotnikami ma być podstawą nowego porządku
społecznego
- Praca i kapitał się wzajemnie warunkują
- Zwolennik własności prywatnej
- Równowaga władz
- Państwo opiera się na prawie natury, i jest “świadectwem Boskiej mądrości”
- Państwo ma obowiązek zapewnienia robotnikom warunków do godnego życia i reakcja na
ludzką krzywdę i biedę
- Robotnicy powinni zjednoczyć się w korporacjach zawodowych
- Praca powinna wynikać z umowy i być należycie wynagradzana
- Daje wskazówki chrześcijańskiej demokracji

 Solidaryzm – Leon Duguit

- “człowiek odosobniony i niezależny jest czystą fikcją, taki człowiek nigdy nie istniał. Człowiek
jest istotą społeczną, nie może żyć inaczej, jak w społeczności i zawsze żył w społeczności”
- Solidaryzm prawniczy
- Człowiek jest istotą społeczną i nie może żyć bez społeczeństwa
- Człowiek jest istotą świadomą swojej odrębności pomimo przynależności do grupy
- Solidarność: mechaniczna (ludzie współpracują przez wspólną pomoc osób, które mają
podobne uzdolnienia, ale różne potrzeby) i organiczna (ludzie zaspokajają potrzeby przez
podział pracy)
- Normy społeczne powstają spontanicznie
- Celem państwa jest uzbrajanie w sankcję norm społecznych
- Ustawodawca nie tworzy prawa
- Prawa techniczne i normatywne
- Przeciwnik idei praw podmiotowych - własność nie jest prawem podmiotowym, a funkcją
społeczną
- Krytykował kolektywizm
- Nie istnieje walka klas

6. XX WIEK
 a) Lew Trocki:
- “podstawą sprawowania władzy przez biurokrację jest ubóstwo społeczeństwa w zakresie
dóbr konsumpcyjnych wraz wynikająca stąd walka wszystkich przeciwko wszystkim. Dalej o
towarach w sklepie...”
- Krytykował Stalina i kult wodza
- “trockizm” - komunizm
- Rewolucja permamentna
- Rewolucja robotnicza w Rosji pobudziałby robotnicze partie zachodnie. Spowodowałoby
powstanie m.in. w częściach Polski.

B) Jan Wacław Machajski:

- “demokratyczna wolność, wszystko jedno, czy z punktu widzenia państwa socjalistycznego czy
marksistowskiego, daje swobodę tylko wykształconemu społeczeństwu, władcy cywilizacji i
wiedzy”

- “rewolucja robotnicza”

- prekursor “teorii nowej klasy”

- uważał, że marksizm nie jest ideologią proletariatu, ale inteligencji

- inteligencja w Rosji chce “na plecach robotników” dojść do władzy i na pozór tylko sympatyzuje z
robotnikami

- chce oprzeć rewolucję na bezrobotnych i lumpenproletariacie

C) Edward Abramowski:

 “gdzie obywatele wszystkiego żądają od państwa, tam nie ma ani demokracji, ani wolnych
wolnych obywateli. Tam są tylko poddani mniej lub więcej postępowego, mniej lub więcej
oświeconego rządu”
 “pogadanki o rzeczach pożytecznych”, “nasza polityka” i w chuj generalnie napisał
 Solidaryzm, ewolucjonizm
 Anarchista
 Państwo to zinstytucjonalizowany przymus, hierarchia organów władzy publicznej, “piramida
władzy”
 Podział społeczeństwa na rządzących i rządzonych
 Funkcje państwa to: bezpieczeństwo (zew. I wew.), administracja i zarządzanie dobrami,
prognozowanie i realizacja planów rozwoju
 Państwo kooperatywne (kooperatywy konsumenckie, wytwórcze, usługowe i mieszane)
D) Benito Mussolini:

 “człowiek faszyzmu jest jednostką, która jest narodem i ojczyzną, prawem moralnym, który
skupia jednostki i pokolenia więzią tradycji i misja, coś tam kole rozkoszy”
 Faszyzm (to doktryna, ruch i ustrój)
 Jako doktryna: nieuniknioność wojny, odrzucenie politycznego egalitaryzmu, neguje teorię
walki klas, antyliberalny, opiera się na absolutnym etatyzmie (podniesieniu państwa do rangi
wartości absolutnej)
 Państwo faszystowskie to państwo totalne. Zapewnia bezpieczeństwo wew. I zewn. I jest
strażnikiem języka, obyczaju i wiary
 Forma państwa jest zmienna
 Niezmienna jest sama idea konieczności państwa

e) Adolf Hitler (Dżugaszwili)

 “zawsze, kiedy obcą krew wprowadzano do ciała naszego narodu, nieszczęśliwym

skutkiem tego faktu była utrata naszego narodowego charakteru”
 “Mein Kampf”
 Nazizm
 3 rodzaje ujęcia państwa: 1) zbiór ludzi pod administracją rządu. 2) dobro poddanych 3)
środek realizacji bardzo niejasno wyobrażonych tendencji polityki poprzez zjednoczony
naród, mówiący tym samym językiem
 Państwo jest środkiem do celu, zbiorem ludzi pod administracją rządu, celem jest
zachowanie narodu,
 Naród daje państwowości początek, państwo chroni jego kulturę
 Krytykował demokrację parlamentarną
 Zasada wodza - żaden naród nie jest w stanie samodzielnie rządzić, potrzebne są silne,
wybitne jednostki
 Zatarcie granic między państwem a partią - wódz jest najwyższym organem państwa i
najwyższym organem partii
 Nienawidził prawników
 Problem rasowy - tępienie Żydów (antysemityzm)
 Państwo ingeruje w sferę gospodarki
 REWOLUCJA W JEDNYM KRAJU, NARASTANIE PRZECIWNOŚCI KLASOWYCH W MIARĘ
POSTĘPU W BUDOWIE SOCJALIZMU