‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎذا ﺧﴪ اﻟﻌﺎﱂ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﳌﺴﻠﻤﲔ«‬

‫ﺗﺄﻟﯿﻒ‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻨﯽ اﻟﻨﺪوي‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬
‫ﻣﺎذا ﺧﺴﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان اﺻﻠﯽ‪:‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻨﯽ اﻟﻨﺪوی‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪:‬‬

‫اﺳﻼم و ﻋﻠﻮم و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت ﻓﮑﺮی‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬

‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫آﺑﺎن )ﻋﻘﺮب( ‪١٣٩٤‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ١٤٣٦ ،‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬
‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪13 .... ................................ ................................ ................................‬‬

‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري ‪15 ....... ................................‬‬
‫ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﮕﺮف ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮔﺮه ﺑﺰرگ ﺑﺎز ﺷﺪ )ﮔﺮه ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ(‪21.............. :‬‬
‫ﺷﮕﺮفﺗﺮﯾﻦ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ‪22......................................................‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ‪23...........................................................................................................‬‬
‫اﺳﻼم و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن‪26....................................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ راه ﺣﻞ اﯾﻦ ﺑﺤﺮان ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪27..........................................................................‬‬
‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ‪31 ......... ................................ ................................‬‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم ‪43 ............................ ................................ ................................‬‬
‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ ‪45 ............................ ................................ ................................‬‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ ‪47 ................................/‬‬

‫ﭘﯿﺶ درآﻣﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ ‪53 ......... ................................‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ‪61 . ................................ ................................‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟ ‪71 .... ................................‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟ ‪81 .... ................................‬‬
‫ﺑﺎب اول‪ :‬دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ ‪85 ...................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ ‪87 ...... ................................ ................................‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ادﯾﺎن و ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ‪87......................................................................................‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪4‬‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدي ‪88......................................................................................‬‬

‫ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﯽ دﯾﻨﯽ در دوﻟﺖﻫﺎي روﻣﯽ ‪89.................................................................‬‬
‫اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدي ‪91..............................................................‬‬
‫اوﺿﺎع دﯾﻨﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺼﺮ در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ روم ‪92...................................................‬‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ‪94............................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب اروﭘﺎ‪95.........................................................................................‬‬
‫ﯾﻬﻮد ‪96.............................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻨﺶﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ‪97........................................................................................‬‬
‫اﯾﺮان و ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي آن‪99...................................................................................................‬‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺲ ﮐﺴﺮاﻫﺎ ‪101 .........................................................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻧﮋادي و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ‪102 .......................................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺠﯿﺪ از ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﭘﺎرﺳﯽ‪104 ........................................................................................‬‬
‫آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﯽ و آﺛﺎر آن در زﻧﺪﮔﯽ ‪104 ..............................................................................‬‬
‫ﭼﯿﻦ‪ :‬آﯾﯿﻦﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي آن ‪105 .......................................................................................‬‬
‫آﯾﯿﻦ ﺑﻮدا و ﺗﺤﻮﻻت آن ‪106 ............................................................................................‬‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي آﺳﯿﺎي ﻣﯿﺎﻧﻪ ‪108 .................................................................................................‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻫﻨﺪ از ﻧﻈﺮ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ‪109 ............................................................‬‬
‫اﻓﺮاط در ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ‪109 ....................................................................................................‬‬
‫ﺷﻬﻮت ﺑﯽﻣﻬﺎر ﺟﻨﺴﯽ ‪111................................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ‪112................................................................................................‬‬
‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ‪114 ............................................................................................‬‬
‫ﻧﺠﺲﻫﺎي ﺑﺪﺑﺨﺖ ‪115 .....................................................................................................‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه زن در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪي ‪116 ....................................................................................‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻋﺮبﻫﺎ‪ :‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﺸﺎن ‪116 .......................................................................‬‬

‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪117................................................................................................‬‬
‫ﺑﺖﻫﺎي ﻋﺮبﻫﺎ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪118 .......................................................................................‬‬
‫ﺧﺪاﯾﺎن ﻋﺮبﻫﺎ ‪119 ..........................................................................................................‬‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺖ و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ‪120 .......................................................................‬‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ‪120 .........................................................................................‬‬
‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ‪121 ..............................................................................‬‬
‫زن در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ ‪125...............................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪاي در ﺑﯿﻦ ﻋﺮبﻫﺎ ‪128 ......................................................................‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﮔﯿﺮﺷﺪن ﻓﺴﺎد ‪130 .....................................................................................................‬‬
‫ﻓﺮوﻏﯽ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ ‪130 .....................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪135 ........ ................................‬‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻖ ‪135 .............................................................................................................‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ روم در ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم ‪136 ......................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺧﺮاج در اﯾﺮان ‪138 .....................................................................................‬‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎ و ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ‪138 .................................................................................‬‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﯿﻖ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮان ‪139 .....................................................................‬‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺸﺎورزان در اﯾﺮان ‪140 ......................................................................................‬‬
‫ﻇﻠﻢ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﯿﺎﺳﯽ‪140 .................................................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺪن ﺟﻌﻠﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﻤﻠﯽ ‪141 ....................................................................................‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﺳﺎمآور ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ‪144 .......................................................................................‬‬
‫ﺗﻮدهي ﺑﺪﺑﺨﺖ‪145 ...........................................................................................................‬‬
‫داراﯾﯽ ﻃﻐﯿﺎﻧﮕﺮ و ﻓﻘﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎك ‪146 .................................................................................‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪6‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮي از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪146 ..................................................................................................‬‬

‫ﺑﺎب دوم‪ :‬از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ‪149 .........................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎ† در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ‪151 ........ ................................‬‬

‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ‪151 ......................................................................‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ زﻧﺪﮔﯽ ‪152...............................................................................................‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﺎ رﻫﺒﺮي ﻣﻠّﯽ ﻧﺒﻮد ‪154 ............................................................‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺰداﯾﺪ ‪155 .................................................................‬‬
‫ﻗﻔﻞ و ﮐﻠﯿﺪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮي ‪156 ..........................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‪159 ................... ................................‬‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد ‪159 .........................................................................‬‬
‫در راه دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ‪160 .......................................................................................................‬‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ ‪162 ...............................................................................................................‬‬
‫در ﺷﻬﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪163 .............................................................................................................‬‬
‫ﮔﺮه ﮐﻮر ﮔﺸﻮده ﺷﺪ ‪164 .................................................................................................‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ اﻧﻘﻼب رخ داده در ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن ‪165 .............................................................‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻤﺎن ﺻﺤﯿﺢ در اﺧﻼق و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ ‪166 ...................................................................‬‬
‫ﺗﻠﻨﮕﺮ وﺟﺪان ‪168 .............................................................................................................‬‬
‫ﺛﺒﺎت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﻮات و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ ‪170 ..............................................................................‬‬
‫ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻟﯿﺪن ‪171 ......................................................................................‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﻤﻼت و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ ‪171 ......................................................................‬‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ‪172 ......................................................................‬‬
‫از ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺎ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ‪175 ........................................................................................‬‬
‫ﻣﺤﮑﻤﺎت و دﻻﯾﻞ روﺷﻦ در ﺑﺎب اﻟﻬﯿﺎت‪177 ....................................................................‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ‪179 .............. ................................ ................................‬‬

‫ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﮔﻞ ‪179 ...........................................................................................................‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻋﺼﺒﯿﺖ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ ‪180 ................................................‬‬
‫ﻫﻤﮕﯽﺗﺎن ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮﮐﺪام ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﺗﺎن ‪181 ..............................................‬‬
‫در ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺎﻟﻖ از ﻫﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ‪182 .........................................‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي روح و روان ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪183 ............................................................................‬‬
‫ﻧﺎدرهﻫﺎي ﻋﺸﻖ و ﻓﺪاﮐﺎري‪184 .........................................................................................‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎﯾﯽ از اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ‪187 ........................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪﻫﺎي‬

‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺮد ‪193 ........... ................................ ................................ ................................‬‬
‫ﺗﺸﮑّﻠﯽ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ از ﺑﺸﺮﯾﺖ‪196 ........................................................................................‬‬

‫ﺑﺎب ﺳﻮم‪ :‬دوران اﺳﻼﻣﯽ‪199 .................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ ‪201... ................................ ................................‬‬
‫زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎتﺷﺎن ‪201 .........................................................................‬‬
‫دوران ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪي ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﺻﺎﻟﺢ ‪208 ........................................................‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮات رﻫﺒﺮي اﺳﻼم در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ‪210 ...................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺑﺸﺮ ‪214................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ‪223 .............................. ................................‬‬
‫ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ دو ﻋﺼﺮ ‪223 ....................................................................................................‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﯿﺰش اﺳﻼم ‪223 ....................................................................................‬‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ رﻫﺒﺮي اﺳﻼﻣﯽ ‪224...............................................................................................‬‬
‫ﺟﻬﺎد ‪224 .........................................................................................................................‬‬
‫اﺟﺘﻬﺎد ‪227 .......................................................................................................................‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪8‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ ‪227 ....................................................................‬‬

‫ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪن اﻧﺤﺮاﻓﺎت در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ‪228 .....................................................................‬‬
‫ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ ‪228...............................................................................................‬‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ زﻣﺎﻣﺪاران ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ‪229 .....................................................................‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻧﺎدرﺳﺖﺷﺎن از اﺳﻼم ‪231 .................................................................................‬‬
‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ داﻧﺶﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ و ﻋﻤﻠﯽ )داﻧﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ( ‪231 ...................................................‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و ﺧﺮاﻓﺎت ‪233 ....................................................................................................‬‬
‫از آزﻣﺎﯾﺶ ﭘﯿﺮوز ﺑﯿﺮونآﻣﺪنِ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ‪235 .............................................‬‬
‫ﻓﻘﺮ رﻫﺒﺮي در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ‪239 ...........................................................‬‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺳﺪهﻫﺎي از ﻫﻢﮔﺴﺴﺘﮕﯽ ‪240 .......................................................................‬‬
‫ﻓﺮورﯾﺰي ﺑﻨﺎي ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ ﻗﺪرت اﺳﻼﻣﯽ ‪240 ....................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن ‪241.... ................................ ................................‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در ﻋﺮﺻﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ‪241 ........................................................................................‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪241 ..............................................................................‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻠﺖ ﺗﺮك ‪242 ...........................................................................‬‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺮكﻫﺎ در اﺧﻼق و اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ آﻧﺎن در ﻋﻠﻢ و ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪244................................‬‬
‫رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ‪245................................................................................................‬‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺴﺘﺮدهي ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﮑﺮي ‪248 ..............................................................................‬‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در ﺷﺮق ‪249 .........................................................................................‬‬
‫ﻧﻮزاﯾﯽ اروﭘﺎ و ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺘﺎﺑﺎن آن در ﺻﻨﻌﺖ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ‪250 .........................................‬‬
‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ ‪252 .....................................................................‬‬
‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪253 .......................................................................‬‬
‫ﺧﻸﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪254 ............................................................‬‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻋﺼﺮ اروﭘﺎ ‪257 ....................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي ‪259 ....................... ................................ ................................‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اروﭘﺎ ‪259 ........................................................................................‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن ‪260 .............................................................................................‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن روم ‪266...............................................................................................‬‬
‫اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ در ﺟﻤﻬﻮري روم ‪270 ..............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯽﺷﺪن روم ‪271 .......................................................................................................‬‬
‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ از ﺣﮑﻮﻣﺖداري ‪272 ..........................................................................‬‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ وﯾﺮاﻧﮕﺮ ‪273 ........................................................................................................‬‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي راﻫﺒﺎن‪274 .....................................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ در اﺧﻼق اروﭘﺎﯾﯿﺎن ‪275 ...............................................................................‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ از ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺎدﯾﺖ اﻓﺴﺎر ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ ‪276 ..........................................................‬‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﺗﻨﺪ و ﻣﺎدﯾﺖ ﺳﺮﮐﺶ ‪278 ....................................................................................‬‬
‫ﻓﺴﺎد در ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ ‪279 ...................................................................................................‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﯿﻦ ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ‪280 ....................................................................................‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اروﭘﺎ از رﻫﺒﺮان دﯾﻨﯽ‪281 ......................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪281 ...........................................................................‬‬
‫ﺳﺘﻢ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ‪282 .............................................................................................‬‬
‫اﻧﻘﻼب ﻧﻮﮔﺮاﯾﺎن ‪283 ........................................................................................................‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن و ﻋﺪم ﺗﺤﻘﯿﻖﺷﺎن ‪284 ...............................................................................‬‬
‫ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻏﺮب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎديﮔﺮي ‪285 ........................................................................‬‬
‫رﺳﻮاﯾﯽ ﻣﺎديﮔﺮي در واﭘﺴﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ‪286 .........................................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﺎديﮔﺮي و دﻋﻮﺗﮕﺮان آن ‪286 ...........................................................................‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪10‬‬

‫ﻧﺴﺨﻪاي راﺳﺘﯿﻦ از ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ‪288 .................................................................................‬‬

‫دﯾﺎﻧﺖ اروﭘﺎي اﻣﺮوز ﻣﺎديﮔﺮي اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪289 .......................................................‬‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺎدي در اروﭘﺎ ‪293 ......................................................................................‬‬
‫ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﺎدي ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺎت ﻣﻌﻨﻮي و ﻋﻠﻤﯽ ‪298 ...........................................................‬‬
‫ﺗﺼﻮف ﻣﺎدي ﻏﺮب و وﺣﺪة اﻟﻮﺟﻮد اﻗﺘﺼﺎدي ‪300 ............................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪاي داروﯾﻦ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ اﻓﮑﺎر و ﺗﻤﺪن ‪302..............................................................‬‬
‫رويآوردنِ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﺗﮑﺎﻣﻞ ‪304................................................................‬‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖﻫﺎي ﻣﺎديﮔﺮي ‪305...............................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ ‪307 .................. ................................‬‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ و ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻏﺮب‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ‪307 .......‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ در اروﭘﺎ ‪308 ..............................................................................‬‬
‫ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ‪310 ..................................................................‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ در ﺟﻨﮓ ‪314 ....................................................................................‬‬
‫دﯾﻨﺪاري ﻣﻠﯽ اروﭘﺎ و ارﮐﺎن آن ‪319 ..................................................................................‬‬
‫راه ﺣﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي ﻣﺮدﻣﯽ‪321 ................................................‬‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎن و زﯾﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ‪325 ..............................................‬‬
‫ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽﻫﺎي دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ‪326 .................................................................................‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و ﺑﺎزارﻫﺎ ‪327 ..........................................................‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺟﮕﯿﺮ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﻫﮕﺸﺎ ‪330 ..........................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ ‪335 ................................ ................................‬‬
‫دورهي ﮐﺸﻒ و ﻧﻮآوري ‪335 ...........................................................................................‬‬
‫ﻏﺎﯾﺖ ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﻧﻮآوريﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ‪335 ................................................‬‬
‫از ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ ‪339 ..........................................................................................‬‬
 ‫‪11‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺑﻪ ﻫﻢآﻣﯿﺨﺘﮕﯽ وﺳﺎﯾﻞ و اﻫﺪاف ‪340 ................................................................................‬‬

‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻗﺪرت و اﺧﻼق در اروﭘﺎ ‪342 ...............................................................................‬‬
‫ﻗﺪرت ﺧﺪاﯾﺎن و ﺧﺮد ﮐﻮدﮐﺎن ‪343 ..................................................................................‬‬
‫آﻧﭽﻪ را زﯾﺎنآور اﺳﺖ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ ‪344 ..............................................................................‬‬
‫اروﭘﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺧﻮدﮐﺸﯽ ‪347 .......................................................................................‬‬
‫ﺑﻤﺐ اﺗﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎك آن ‪348 ...........................................................................‬‬
‫از ﮐﻮزه ﻫﻤﺎن ﺗﺮاود ﮐﻪ در اوﺳﺖ ‪350 ..............................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ ‪355 ..........‬‬
‫از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﺷﻌﻮر دﯾﻨﯽ ‪356...............................................................................................‬‬
‫ﻣﺮده از زﺧﻢ وارده ﺑﺮآن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪357 ............................................................‬‬
‫از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﻋﺎﻃﻔﻪي دﯾﻨﯽ ‪361 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓَﻮ‪‬ران ﻣﺎده و ﺷﮑﻢ ‪370 .....................................................................................................‬‬
‫ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ اﺧﻼق و ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪374 .........................................................................................‬‬

‫ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﺳﻼم و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ‪389 .....................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ‪391 ............ ................................ ................................‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ‪391 ..........................................................................‬‬
‫ﺗﺴﻠﻂ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﺎدي اروﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ‪392 .............................................................................‬‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ ‪393 .......................................................................................‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻞ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺟﻬﺎن ‪395 .....................................................................................‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اروﭘﺎ ‪396 ..............................................................................‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﺸﺮﯾﺖ و آرزوي آﯾﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪397 .......................‬‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ‪400 ...................................................................................................‬‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ روﺣﯽ ‪403 ..........................................................................................................‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪12‬‬

‫آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ ‪407 ..........................................................................................‬‬

‫رﻫﺒﺮي در ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪408 .............................................................................................‬‬
‫ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ‪410...............................................................................................‬‬
‫ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﺟﺪﯾﺪ ‪412 ....................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ‪415 ............ ................................ ................................‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ‪415 ....................................................................................................‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﷲ ص روح ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ‪415 ....................................................................‬‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﯿﺮوي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ‪417 ....................................................................................‬‬
‫ﻓﺪاﮐﺎري ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب ﭘﻠﯽ اﺳﺖ ﻓﺮاﺳﻮي ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ ﺑﺸﺮ ‪418 .............................................‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮارﮐﺎري و زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪425 ..........................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺮاف و ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﯿﻖ ﺑﯿﻦ دارا و ﻧﺎدار ‪427 ..........................................................‬‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از اﻧﻮاع ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ‪428 ............................................................................................‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯿﺪاري و آﮔﺎﻫﯽ در اﻣﺖ ‪432 .............................................................................‬‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ‪434 .................................................................‬‬
‫اﻣﯿﺪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‪434 ..................................................................................‬‬
‫رﻫﺒﺮي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺟﻬﺎن ‪435 ..................................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ ‪441 ........... ................................ ................................ ................................‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ ‪443... ................................ ................................ ................................‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ وﻛﻔﻰ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ ﻋﺒﺎده اﻟﺬﻳﻦ اﺻﻄﻔﻰ‪ .‬أﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪:‬‬

‫َ َ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ٓ َ َّ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﱃ‪َ ﴿ :‬و َم ۡن أ ۡح َس ُن ق ۡو� ّم َِّمن د َ� إِ� ٱ�ِ َوع ِمل �ٰل ِٗحا َوقال إِن ِ� م َِن‬
‫� ‪.﴾٣٣‬‬‫ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ داﻧﺸﻤﻨﺪان و اﻧﺪﯾﺸﻪوران و دﻋﻮﺗﮕﺮان ﻣﺸﻬﻮر ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺑﺮ ﮐﺘﺎب »ﻣﺎ ذا ﺧﴪ اﻟﻌﺎﱂ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﳌﺴـﻠﻤﲔ« ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻧﯿﺎزي ﻧﻤـﯽﺑﯿـﻨﻢ ﺑـﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮ ﺣﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﺑﯿﻔﺰاﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهي ﺗﺄﻟﯿﻒ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﺛـﺎر آن‬
‫در ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﺘﯽ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آﻧﭽـﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪي ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهي ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻢ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب را ﻧﺰد اﺳـﺘﺎد ﺑﺰرﮔـﻮارم ﻣﻮﻻﻧـﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﻗﺎﺳﻤﯽ ﺣﻔﻈـﻪ اﷲ ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪم‪ ،‬اﯾﺸـﺎن ﺑـﺮ ﻓـﺮاز ﻣﺘـﻮن ﻋﺮﺑـﯽ را ﻣﻌﺮﻓـﯽ و ﺗﻮﺻـﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ آن را ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ از‬
‫اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎ ﺷﯿﻮهي ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي از ﮐﺘﺎب »ﻣﺎ ذا ﺧﺴـﺮ اﻟﻌـﺎﻟﻢ ‪ «...‬ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﺮﺟﻤـﻪي‬
‫ﮐﺘﺎب در زاﻫﺪان ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﯿﺎم اﺳﻼم در ﻗﻢ ﺗﻤـﺎس ﮔـﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﭼﻨﺪ روزي‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺣﺪود ﺧﺴﺎرت ﺟﻬﺎن و اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺼﻄﻔﯽ زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻢ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺑـﺎ اﺻـﻞ ﮐﺘـﺎب ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬از ﻧﺎرﺳـﺎﯾﯽﻫـﺎي ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺑﻌﻀـﺎً‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷـﺪم‪ ،‬از آن روز ﻫﻤـﻮاره آرزو داﺷـﺘﻢ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻗﻠﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﻤﺴﻮ و در ﺻﺪد اداي ﺣﻖ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در ﻫﺮدو زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﻻزم را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ – ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﺣﻀـﺮت اﺳـﺘﺎد‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪14‬‬

‫ﻧﺪوي ‪ /‬ﺧﻮد در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪي آﻗﺎي زﻣﺎﻧﯽ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺷـﺮط اﺷـﺎره ﮐـﺮده اﺳـﺖ – ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺪراﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ وﺟﻮد ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣﻘﺪﻣـﻪﻫـﺎ و ﺑـﺎزﻧﮕﺮيﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺧـﻮد در آﺧـﺮﯾﻦ‬
‫ﭼﺎپﻫﺎ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم آن ﺑﻮد ﺗﺎ آﺧـﺮﯾﻦ ﭼـﺎپ ﮐﺘـﺎب ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ وﯾـﮋه در‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻌﻠﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖ اﺳﻼم ﻧﯿـﺎز دارﻧـﺪ ﺑـﺎ دﯾـﺪﮔﺎن اﺳـﺘﺎد‬
‫ﻧﺪوي ‪ /‬در ﻣﻮرد ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻟﯿﺎﻗﺖ اﺳﻼم در رﻫﺒـﺮي ﺑﺸـﺮ آﺷـﻨﺎ ﺷـﻮﻧﺪ و از ﺑـﯽﮐﻔـﺎﯾﺘﯽ و‬
‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻏﺮب در رﻫﺒﺮي ﺑﺸﺮ آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ اذﻋﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﭘﺶﺑﯿﻨﯽ اﺳﺘﺎد‬
‫ﻧﺪوي ‪ /‬ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ و ﻓﺪاﮐﺎري اﻣﺖ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺟﻮاﻧـﺎن ﻋـﺮب‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺘﻦ ﺗﺎزﮔﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب و آﺛﺎر آن در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﻨﺪه ﺑـﺎ اﻗـﺪاﻣﯽ‬
‫ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ و ﺟﺴﻮراﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪاش را آﻏﺎز ﮐﺮدم و از ﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﻨﻔﯽ دﻫﺪ و ﻣﺄﯾﻮﺳـﻢ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﺤﺪودي ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﮐﺮدم و اﯾﻦ اﻗﺪام را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿﮏ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬زﯾﺮا اﺻﻞ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي زﯾﺎدي در ﻗﻠﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻌﺘﺮﻓﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻌﯽ ﮐﺮدم ﺣﻖ ﮐﺘﺎب‬
‫و ﺣﻖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي اﻣﺖ اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﯿﻔﺘﮕﺎن و ﻋﺎﺷﻘﺎن زﯾﺎدي در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم دارﻧﺪ‪ ،‬ادا ﺷﻮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن از ﺑﺮادر ﻋﺰﯾﺰم ﺟﻨﺎب آﻗﺎي داود ﻧﺎروﺋﯽ ﮐﻪ در ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ و‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺴﻠﻂ ﮐﺎﻣـﻞ دارﻧـﺪ و در وﯾـﺮاﯾﺶ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺳـﻨﮓ ﺗﻤـﺎم ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﻤـﺎل ﺗﺸـﮑﺮ دارم و‬
‫اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺧﺪاي ﻣﻨﺎن اﯾﺸﺎن را ﻣﺸﻤﻮل اﻟﻄﺎف و اﺣﺴﺎﻧﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ و ﺧﺎﺗﻤﻪي ﻧﯿﮏ ﺑﺮاي ﻣﺘﺮﺟﻢ دارم‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ إﻻ ﺑﺎﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮﻛﻠﺖ وإﻟﻴﻪ أﻧﻴﺐ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﻘﯿﻢ زاﻫﺪان‬
‫‪ 8‬رﺟﺐ ‪ 1424‬ﻫـ ‪ .‬ق‪.‬‬
 ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫از ﻧﻈﺮ داﻣﻨﻪي اﻧﺘﺸﺎر در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑـﯽ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ و از ﻧﻈﺮ ﭼﺎپ و ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن از ﭼﺎﭘﺨﺎﻧـﻪﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‬
‫درآﻣﺪه و ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﯿﺶ از ‪ 50‬ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﺳﻤﯽ وﻏﯿﺮ رﺳﻤﯽ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺧﻮد در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ﺑـﺎز ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖ‬
‫وﺟﺪان و ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي اواﺧﺮ ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻘﻄﻌـﯽ ﺣﺴـﺎس ﺑـﻮد؛ اروﭘـﺎ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻗﺪرتﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪتﻫـﺎي ﻃـﻮﻻﻧﯽ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺗﻬـﺎﺟﻢ ﻧﯿﺮوﻫـﺎي‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ ﺳﺪ ﻣﺤﮑﻤﯽ اﯾﺠﺎد و آرزوﻫﺎيﺷﺎن را ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼم ﺑﻪ ﯾﺄس ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﮔﺬارده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﺜﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎنِ ﺷﮑﺎف در ﺳﺪ‬
‫ﻣﺄرب ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬در ﭘﯽ آن ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪﻧﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪.‬‬
‫اروﭘﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽِ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐـﻪ داﺷـﺖ از ﺑﻘﺎﯾـﺎي ﻗـﺪرت‪ ‬اﺳـﻼم دﻓـﺎع ﻣـﯽﮐـﺮد‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺷﺎم‪ ،‬ﻋﺮاق و ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اردوﮔﺎهﻫﺎي اﻋـﺰام ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﯿﺮوزﻣﻨـﺪ‬
‫اﺳﻼم ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ و در ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾـﺮهي ﻋـﺮب ﮐـﻪ ﺧـﺮوج ﮔـﺮوهﻫـﺎي دﻋـﻮﺗﮕﺮ و ﻣﺆﺳﺴـﺎن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﭘﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺟﻌﻪي ﻣﺰﺑﻮر ﮐﻪ دژﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﮑﺎن داده و در اﺛﺮ آن ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﭼـﻮن‬
‫داﻧﻪﻫﺎي ﺗﺴﺒﯿﺢ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﻓﺮو اﻓﺘﺎدﻧﺪ و در ﭘـﯽ آن دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم ﮔﺴـﺘﺎخ ﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺟﻌﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎدﻻت در آن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دلﻫﺎ ﻣﻀﻄﺮب و آﺷﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ذوق ﺷـﺎﻋﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﺠﺎن درآﻣﺪ و ﺑﺮ ﻣﺠﺪ از دﺳﺖ رﻓﺘـﻪي اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﻣﺮﺛﯿـﻪ ﺳـﺮاﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و‬
‫ﻫﻤﮕﺎن را از ﺧﻄﺮ ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮاﻧﻪي ﺗﻬﺎﻣﺠـﺎت ﻓﮑـﺮي و ﻧﻈـﺎﻣﯽِ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن و ﺗﺨﺮﯾـﺐ ﺑﻨـﺎي ﺗﻤـﺪن‬
‫ﻣﻮزونِ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺸﺮي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪي ﻇﻬﻮر رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺸﺪار دادﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪16‬‬

‫ﺗﺼﻮري ﮐﻪ از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻏﻠﺒﻪي دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬در ذﻫﻦ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎور ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ‪ ‬ﻓﺎﺗﺤﺎن و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﺷﺎن در ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎبﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در آن ﺑﺮﻫﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﺪ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﺸـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑـﻪ واﭘـﺲﻣﺎﻧـﺪﮔﯽ و‬
‫دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ وﺻﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ذﻫﻨﯿﺖ را ﺗﻘﻮﯾـﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و راه ﺣﻠـﯽ ﮐـﻪ‬
‫اﻏﻠﺐ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از دﯾﮕـﺮان و اﺗﺨـﺎذ وﺳـﺎﯾﻞ و اﺑﺰارﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﺷﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ راه ﺣﻞ اﮔﺮﭼﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫راه ﺣﻠﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ روح اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻨﺨﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻟـﻒ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب در ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اوﺿﺎع ﻏﻠﺒﻪي اروﭘﺎ و ﺷﮑﺴﺖ ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬وي دﻗﯿﻘﺎً‬
‫از راه ﺣﻞﻫﺎ و راهﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﯽداﺷـﺖ اﻃـﻼع داﺷـﺖ‪ ،‬ﻓﺸـﺮدهاي‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻣﺘﻨﺎع از اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫از ﮐﺎروان زﻧﺪﮔﯽ واﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ ﺟﺎﯾﮕﺎهﺷﺎن را در ﺟﻬﺎن از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ و ﺟﻬﺎن در اﺧﺘﯿﺎر‬
‫دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺑﺰار ﺟﺪﯾـﺪ را ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻧﺪﻫﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻪوران در دوران ﻏﻠﺒﻪ و ﺗﺴـﻠﻂ ﺗﻤـﺪن اروﭘـﺎ ﻗﻠـﻢ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﺗﻤﺪن را ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‪ ،‬و دﺳﺘﺎوردﻫﺎﯾﺶ را ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ وﯾﮋه‪ ،‬روﺣﯿﻪي ﺧﺎص و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﺶ از زاوﯾﻪاي ﻣﺘﻔﺎوت‪،‬‬
‫ﺑﻪ دور از ﺗﺄﺛﯿﺮات اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﺰﺑﻮر در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﻮرد ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت آزاد ﺧـﻮﯾﺶ در ﻣـﻮرد ﺗﻤـﺪن اروﭘـﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻋـﻢ از اﻫـﺪاف‪ ،‬روﮐﺮدﻫـﺎ‪،‬‬
‫اﺑﻬﺎﻣﺎت و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮيﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻣﺰﺑﻮر ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن را ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺳﺎزﻧﺪه و ﺳﻌﺎدتآور ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﺎري ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول در ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي )‪ 1918 – 1914‬م( ﮐﻪ‬
‫ﻧﻘﺸﻪي ﺟﻬﺎن را ﺗﻐﯿﯿﺮ داد‪ ،‬ﺛﻤﺮهي ﺗﻠﺦ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن را ﭼﺸﯿﺪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷـﺪهي آن ﻫﻨـﻮز‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺸﺮي را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ ﺑﻌﺪ در ﺳﺎلﻫـﺎي‬
 ‫‪17‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫)‪ 1945 – 1941‬م( ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﻓﺎﺟﻌﻪي اﻧﺴﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮي رخ داد‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺎلﻫﺎي رﺷﺪ ﻓﮑﺮي و‬
‫ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻣﺆﻟﻒ را در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﺮد ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻫـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫دﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺆﻟﻔﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﺳﺎﯾﻪي‬
‫اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﻣﺎدي و ﻋﻨﺎن ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﮐﻨـﺎرزدن ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ و ﺑﺸـﺮي اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ را ﺑـﻪ دام‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ رﻧﺞﻫﺎﯾﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آﻧـﺎن از زرق و ﺑـﺮق ﺗﻤـﺪن ﻏﺮﺑـﯽ ﺷـﺪﯾﺪاً‬
‫ﺣﯿﺮت زده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗـﺪرتﻫـﺎي اﺳـﺘﺒﺪادي و ﻃـﺎﻏﻮﺗﯽ ﻣﻐﻠـﻮب ﺑﻮدﻧـﺪ و اﺣـﺪي‬
‫ﺟﺮأت ﻧﺪاﺷﺖ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻂ اﯾـﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﮐـﻪ رﻫﺒـﺮي اﺳـﻼم را‬
‫ﮐﻨﺎر زدﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر زﯾﺎن ﮔﺮدﯾﺪ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎﯾﻪي اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳـﻌﺎدت دﺳـﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و ﺟﺰ ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺴﺎس دوﮔﺎﻧﻪ ﮐﻪ زﯾﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ ﺗﻤﺪﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﯽدوام‪ ،‬و راه ﺣﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﻧﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ‬
‫از اﯾﻦ ﺗﻤﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ راه ﺣﻞ اﺳﺎﺳﯽ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧـﻮد و ﺣﻘﯿﻘـﺖﺷـﺎن ﻧﻬﻔﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺤﻮر اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ و ﻣﺆﻟﻒ آن را ﮐﺸﻒ ﻧﻤﻮده اﺳـﺖ‬
‫و اﯾﻦ اﮐﺘﺸﺎف ﺳﺒﺐ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺧﯿﻠﯽ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮاي ﺗﻌﺪادي‬
‫زﯾﺎدي‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﺮب ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ اروﭘﺎ و ﺗﻤـﺪﻧﺶ ﺑـﺎور داﺷـﺘﻨﺪ و اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻤﺪن را ﻣﺮﺑﯽ و ﻣﺮﺷﺪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺟﻬﺖ دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ رﻓﺎه و ﺳﻌﺎدت ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﺆال‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب در اواﯾﻞ دﻫﻪي ﺷﺼﺖ‪ ،‬زﻣﺎن اوج ﻗﺪرت و ﻋﻈﻤﺖ اروﭘﺎ اﻧﺘﺸـﺎر‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آﺛﺎر اﯾﻦ اﮐﺘﺸﺎف‪ ‬ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺴـﯿﺎر ﻋﻤﯿـﻖ و رﯾﺸـﻪدار ﺑـﻮد و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣـﺮدم ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان و‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎب ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﻏﯿﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه ﻫﺮﮐﺲ ﮐﺘﺎب ﻣﺰﺑـﻮر را ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑـﻪ ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﺆﻟﻒ در ﺷـﯿﻮهي ﻧﮕـﺎرش ﺧـﻮﯾﺶ روﺣﯿـﻪي ﻋﻠﻤـﯽ و روﺣﯿـﻪي ﯾـﮏ‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل ‪ 1914‬ﻣﯿﻼدي اﺳﺖ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل ‪ 1944‬ﻣﯿﻼدي اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪18‬‬

‫دﻋﻮﺗﮕﺮ ﺗﻮاﻧﺎ را ﯾﮑﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﯾﮏ آن‪ ،‬ﻫﻢ ادﯾﺐ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﺆرخ‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﺰوﻫﺸﮕﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻢ واﻗﻊ ﺑﯿﻦ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ در دل ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﻓﮑﺎر ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺄﺛﯿﺮش را ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎي ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻮاﻧﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺷـﻬﯿﺪ ﺳـﯿﺪ ﻗﻄـﺐ ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣـﻪاش ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ وﺣﺪت ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺑﯿﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در ﺳﺎﺧﺘﺎر وﺟﻮدي ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺆﻟﻒ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ وﺟﺪان دﯾﻨﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﯿﻨﯽ را اﻧﺘﺨﺎب و آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﺮ ﻧﻈﺮ و ﺣﺲ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و وﺟﺪان ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﺎدﻻﻧـﻪ و روﺷـﻨﮕﺮاﻧﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫رﺧﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و اﺑﻬﺎﻣﺎت ﺣﺎﺿﺮ ﻣـﯽﭘـﺮدازد و در ﻗﻀـﯿﻪي ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ ﺧـﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺣـﻖ و‬
‫واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و ﺿﻤﯿﺮ را ﺣﺎﮐﻢ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﺮ ﻧـﻮع ﺗﻮﺟﯿـﻪ و‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ و زور ﯾﺎ ﺗﺰوﯾﺮ در ﻣﻘﺪﻣﺎت ﯾﺎ ﻧﺘﺎﯾﺞ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺷـﻮاﻫﺪ از وي و ﻗﻀـﯿﻪي ﻧﻈـﺮش ﺟﺎﻧﺒـﺪاري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﺰﯾﺖ و وﯾﮋﮔﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻮده و ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن ﺟﻬـﺎن از وي ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻌــﺪ از ﻧﺨﺴــﯿﻦ ﭼــﺎﭘﺶ ﺗﻮﺳــﻂ اﻧﺠﻤــﻦ ﻧﺸــﺮ و ﺗﺮﺟﻤــﻪ در ﻗــﺎﻫﺮه‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘــﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ادﯾﺒﺎن ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﺑـﻪ ﺗﻤﺠﯿـﺪ ﮐﺘـﺎب و ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﻣﺆﻟـﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬و اﯾـﻦ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻖ ﻣﻮﺿﻮعِ ﮐﺘﺎب و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﭼﺎپﻫﺎي ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﭼﻨﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ از ﻣﺮز ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻮﺑﺖ ﻫﻢ ﻣﯽﮔـﺬرد و ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم زﺑـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ و زﻧﺪهي دﻧﯿﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺎﺗﯿﺪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ در ﺟﻬﺎن ﻋﺮب و ﻏﺮب ﮐﺘﺎب را ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺎرهي آن اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮑﺪهي اﺻـﻮل دﯾـﻦ در داﻧﺸـﮕﺎه اﻷزﻫـﺮ در‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪاش ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اوﻟﯿﻦ ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺑﺎز آﻣﺪ‪ ،‬در ﮐﻤﺘﺮ از ﯾـﮏ روز آن را ﺑـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﺎﻧﺪم و‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪي آن ﺷﺪم ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺧﻮاﻧﺪﻧﺶ ﻓﺎرغ ﺷﺪم ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫‪19‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻢ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮض اﺳﺖ«‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﺑﮑﻨﮕﻬﺎم رﯾﯿﺲ ﺑﺨﺶ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ در داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺳﺎرﺟﻨﺖ از داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ در ﯾﯿﮏ از ﻣﺠﻠﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ در ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ ﺟﻬﺖ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﭼﺎپ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدم ﺟﻠﻮي ﭼﺎپ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن ﻏﺮب را زﯾﺮ ﺳﺆال ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎﺳﺖ از ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻫـﺮﮐﺲ آن را ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﺣﺴﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و دردﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﺣﺴـﺎس ﻧﯿـﺎز ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺷﯿﻔﺘﮕﯽِ ﺗﻮأم ﺑﺎ درد و ﺣﺴﺮت اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﺮ ﻧﮑﺘـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺣﺴﺎس اﻧﮕﺸﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺮاي آن ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﮐﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﺑـﺎ ﮔﺬﺷـﺖ ﺗـﺎرﯾﺦ در ﺳـﺎﯾﻪي‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺬراﻧﺪه‪ ،‬ﺗﻤﺪنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳـﺎﻟﯿﺎﻧﯽ ﻃـﻮل ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ ﻓـﺮو ﭘﺎﺷـﯿﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺠﺪداً ﺗﻤﺪنﻫـﺎي دﯾﮕـﺮي روي ﮐـﺎر آﻣﺪﻧـﺪ و دوﺑـﺎره ﺳـﻘﻮط ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﺑﺮﻣﻼﻧﻤـﻮدن‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽاي ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻤـﺪنﻫـﺎ ﺑـﺮاي اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ ﺑـﻪ ارﻣﻐـﺎن آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺷـﺪﯾﺪاً ﺑـﻪ اﺧـﻼق و‬
‫ارزشﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬درد و راه ﻋﻼج را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻤـﺪنﻫـﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺷﺪﯾﺪ ًا ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻘﻮﻗﺶ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮔﺮدﯾﺪه و آزادياش‬
‫ﺳﻠﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﻪ اﺳﻢ دﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎ ﺧﺪاﯾﺎن و ﯾﺎ ﻗﺪرت آﺗﺶ و آﻫﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎن ﺑـﺮدهاي‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ آﻗﺎﯾﺎن درآﻣﺪه و از ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﻨﺎن دﭼﺎر ﻏﺮور و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ ﻗﺮار داده ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻓﺮدي ﯾﺎ اﻓﺮادي ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﮔﺬﺷﺖ و اﻧﺴﺎن زﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪي ﻫﻤﻨﻮﻋﺶ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣـﯽزد و او ﻫﺮوﻗـﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ از وي ﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻤﺪنﻫﺎ و ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﻣﺸﮑﻼت و ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﺎن ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻇﻠﻤﯽ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑـﺮ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪20‬‬

‫ﺑﺮادر ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﺮد و از ﻗـﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺮﯾـﻒﺷـﺪهي آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﯾﮑـﯽ ﺑﻌـﺪ از‬
‫دﯾﮕﺮي ﺳﻘﻮط ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﺳﻼم ﺑﺎ ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ و ارزشﻫـﺎ و اﺻـﻮل اﺧﻼﻗـﯽاش ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص‪ ،‬ﻧﺠﺎتدﻫﻨﺪهي ﺑﺸﺮﯾﺖ از ﻟﺠﻨﺰاري ﮐﻪ در آن ﺳﻘﻮط ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤــﺪ ص ﺑــﻪ ﻧﺸــﺮ ﭘﯿــﺎﻣﺶ ﭘﺮداﺧــﺖ‪ ،‬او را ﺟﻮاﻧــﺎﻧﯽ ﻣــﺆﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫــﺪ و ﻏﯿــﻮر ﻫﻤﺮاﻫــﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮگ را در راه ﺣﻖ دوﺳـﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و در راه ﻧﺸـﺮ رﺳـﺎﻟﺘﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ آن‬
‫اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ و در راه ﻧﺸﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻨﻦ و ﻣﺒﺎدي ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿـﺎم ﻣـﯽداد‪ :‬اﻧﺴـﺎن ﻫﺮﮐﺠـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ و آن در ﺣﻘﻮق و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻫﯿﭻ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺧﻮن‪ ،‬رﻧﮓ و ﺟﻨﺲ ﻫﯿﭻ‬
‫اﻣﺘﯿﺎزي را در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻫﺴﺘﯿﻢ و آدم از ﺧﺎك ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎن و ﻣـﺎلﺷـﺎن را‬
‫ﻓﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ارزﺷﺶ ﭘﯽ ﺑﺮد و ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﻇﻠـﻢ و اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻗﺎي ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺘﯽ را آﻏﺎز ﮐﺮد ﮐﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﺮ ﻋﻬﺪهاش واﺟﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺷﺮق و ﻏﺮب را در ﻧﻮردﯾﺪ‪ ،‬اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻋﺪل در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﺮﮐـﺖ درآﻣـﺪ و ﻣﻠـﺖﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣﻐﻠـﻮب ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ‬
‫ﻣﺤﺾ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم دوﯾﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﯾـﻦ ﺧـﺪا ﮔـﺮوه ﮔـﺮوه ﺑـﻪ ﺻـﻒ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗـﻮﺟﻬﯽ دﺳـﺖ ﯾﺎﻓـﺖ و ﺟﻬـﺎن را ﺑـﺎ اﺻـﻮل‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﻗـﺮنﻫـﺎي ﻣﺘـﻮاﻟﯽ ﺗﺤـﺖ ﭘﻮﺷـﺶ ﻗـﺮار داد‪ ،‬آﺳـﺎﯾﺶ و اﻣﻨﯿـﺖ‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ و‬
‫اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي و ﺑﺮادري ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎي ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤـﻪ در راﺳـﺘﺎي ﯾـﮏ‬
‫ﻫﺪف واﺿﺢ و روﺷﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز در آوردن ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛـﺮ ﺳﺴـﺘﯽ و‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﺮﻓﺘﻦ از دﯾﻦ و ﻣﻨﻬﺞ درﺳﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﻘﻠﯿﺪ از دﯾﮕﺮان و ﮐﻨﺎرﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫اﺻﻮل و ﻣﺒﺎدي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺴﻠﻂﺷﺎن را ﺑﺮ ﺟﻬﺎن از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮور زﻣﺎن رو ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ رﻓﺖ‪.‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ ﺳﻮز و ﮔﺪاز ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﮑﻮت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼـﺎر‬
‫آن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ اﺻﻞ ﺳﻘﻮط و ﺣﺮﮐـﺖ در زﻧـﺪﮔﯽ ﻃﺒﯿﻌـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه اﻣﺘـﯽ از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﮐﻨﺎر رﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺎي آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﺶ را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﮔﺮ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﻓﺮو ﭘﺎﺷﯿﺪ ﺗﻤﺪﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﺶ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺒﺮان ﻧﯿﺴﺖ و دﻗﯿﻘﺎً از آن روز اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪ و ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻌﺼﺐ اروﭘﺎﯾﯽ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﻘﺪان اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﮐﻪ در اﺳﻼم وﺟﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻓﻼﮐﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬اﮐﻨـﻮن ﻣـﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﺗﻤـﺪن اروﭘـﺎﯾﯽ و‬
‫ﻣﺎدي ﻣﺤﺾ ﻫﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ درﺧﺸﺶ ﺧﻮد ﺧﯿﺮه ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن ﻓﺎﻗـﺪ‬
‫اﺧﻼﻗﯿﺎت و روﺣﯿـﺎت اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﻬـﯽ از روح اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟـﻒ ﻣـﯽاﻓﺰاﯾـﺪ‪ :‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﮔـﺮ ارادهي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺑـﻪ دﯾـﻦ ﺧـﺪا‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﯿﺮت ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﺤﺖ رﻫﺒـﺮي ﻣﺤﻤـﺪ ص‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺑـﻪ ﺳـﯿﺮت‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺠﺎﻫﺪ ﺑﻌﺪ از ﯾﺎران رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ دﯾـﻦ‪ ،‬ﻣﯿـﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ و ﺑـﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ‬
‫ﺧـﻮﯾﺶ اﻓﺘﺨــﺎر ﻣــﯽﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ ﭼﻨــﯿﻦ ﺑﺎزﮔﺸــﺘﯽ ﺗﻮاﻧــﺎﯾﯽ دارﻧــﺪ از ﻋﻬــﺪهي در آن‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻌﯽ ﮐﻪ در آن ﻋﺰت‪ ،‬ﺟﻬﺎد و ﻋﻤﻞ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻨﺒﻌـﯽ ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺟﻬﺎدي‪ ،‬ﺣﺐ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻓﻦآوري‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﺧـﻮد و ﻣﯿـﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪ ،‬ﺳـﯿﺮت ﻣـﺮدان‬
‫ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻣﺠﺎﻫﺪان ﺑﺮﺣﻖ‪ ،‬از آن ﺗﺮاوش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي زﯾﺒﺎﯾﯽ از آﺛﺎر اﺳﻼم ﺣﻘﯿﻘﯽ در وﺟﻮد اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﺆﻟﻒ از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﮐـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺗﺮﺑﯿـﺖ دﯾﻨـﯽ و ﻧﺒـﻮي ﺑـﻪ دﻓـﺎع از‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺷﮕﺮف ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮔﺮه ﺑﺰرگ ﺑﺎز ﺷﺪ )ﮔﺮه ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ(‪:‬‬
‫»در ﭘﯽ آن ﺗﻤﺎم ﮔﺮوهﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺟﻬﺎدش را ﺑﺎ آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم داد و ﺑﻌـﺪ از‬
‫آن ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻣﺮ و ﻧﻬﯿﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺟﺪﯾﺪي ﻧﺒﻮد‪ ،‬در اوﻟﯿﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑـﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﭘﯿـﺮوز‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪22‬‬

‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻌﺪ از آن در ﺗﻤﺎم ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﭘﯿﺮوزي از آن اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬آنﻫﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟـﻮد ﺑـﺎ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬دل و ﺟﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روﺷﻦﺷﺪن ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻣﺮ و ﻧﻬﯿﯽ را ﺻﺎدر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آﻧﺎن از ﺧﻮد اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و از ﻗﻀﺎوت‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎً ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻟﻐﺰﺷﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺪي ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪنﻫﺎﯾﺸـﺎن را‬
‫ﺟﻬﺖ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺮاب ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺟﺎمﻫﺎي‬
‫ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﺷﺮاب در ﮐﻒﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﺑﯿﻦ ﺟﺎمﻫـﺎي ﻟﺒﺮﯾـﺰ از ﺷـﺮاب و ﻟﺒﻬـﺎي ﻣﺸـﺘﺎق و‬
‫ﺟﮕﺮﻫﺎي اﻓﺮوﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻢﻫﺎي ﺷﺮاب ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و در ﮐﻮﭼﻪﻫـﺎي ﻣﺪﯾﻨـﻪ ﺷـﺮاب‬
‫ﺟﺎري ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از وﺟﻮدﺷﺎن ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن و ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲﺷﺎن ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﭼﻨﺎن از ﺧـﻮد‬
‫داد ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدان آﺧﺮت و در اﯾﻦ روز ﻣـﺮدان ﻓـﺮدا‬
‫ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ آﻧﺎن را ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻏﺮور واﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘـﺮ‬
‫آﻧﺎن را ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﻧﻪ ﺗﻮاﻧﮕﺮي آﻧﺎن را ﺳﺮﮐﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﺠـﺎرت آﻧـﺎن را ﻏﺎﻓـﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﻧﻪ ﻗﺪرت آﻧﺎن را ﺳﺒﮏ ﻣﯽﻧﻤـﻮد‪ ،‬و در زﻣـﯿﻦ ارادهي ﻓﺴـﺎد و ﻏـﺮور ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻌﯿﺎر درﺳﺖ ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻋﺪل و ﺷـﻬﺎدت دﻫﻨـﺪﮔﺎن ﺣـﻖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮدﺷﺎن و ﻋﻠﯿﻪ ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﯾﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎنﺷﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﭘﻬﻨﺎي زﻣﯿﻦ را زﯾﺮ ﮔﺎمﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﺴﺨﺮ ﮔﺮداﻧﯿـﺪ و آﻧـﺎن ﻣﺎﯾـﻪي ﻋﺼـﻤﺖ ﺑﺸـﺮﯾﺖ و ﺣﻔﺎﻇـﺖ‬
‫ﺟﻬﺎن و دﻋﻮﺗﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ ﺧﺪا ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا آﻧـﺎن را ﺟﻬـﺖ اﻧﺠـﺎم وﻇﯿﻔـﻪاش‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﭼﺸـﻤﯽ روﺷـﻦ از ﺟﺎﻧـﺐ اﻣـﺖ و رﺳـﺎﻟﺘﺶ‪ ،‬ﺑـﻪ رﻓﯿـﻖ اﻋﻠـﯽ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺷﮕﺮفﺗﺮﯾﻦ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‬

‫اﺳــﺘﺎد ﻧــﺪوي از وﺟــﻮد اﻧﻘﻼﺑــﯽ ﮐــﻪ رﺳــﻮل ﺧــﺪا ص در آن ﺟﺎﻣﻌــﻪ ﭘﺪﯾــﺪ آورد‪ ،‬ﭼﻨــﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪23‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫»اﯾﻦ اﻧﻘﻼب در ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎدش ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺮﻋﺘﺶ‪ ،‬ﻋﻤﻘﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي و وﺳﻌﺘﺶ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در وﺿﻮح و روﺷﻨﯽ اش«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺎد ﺗﺄﺛﯿﺮات اﯾﻤﺎن ﺻﺤﯿﺢ را در اﺧﻼق و ﮔـﺮاﯾﺶﻫـﺎ ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣـﯽدﻫـﺪ و ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻧﮑﻮﻫﺶ وﺟﺪان را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻋﻠـﻢ اﺧـﻼق و رواﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ ﻗـﻮيﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ در ﺑﺎزآﻣﺪن از ﻟﻐﺰشﻫﺎ و ﺧﻄﺎﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫زن ﻏﺎﻣﺪﯾﻪ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﻣﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣـﺎﻋﺰ اﺳـﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻫـﺮدو ﺑـﻪ ﮔﻨـﺎﻫﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ اﻋﺘﺮاف داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮﯾﮑﯽ ﺟﻬﺖ ﭘﺎكﺷﺪن از ﻟﻮث ﮔﻨﺎه ﺧﻮاﺳـﺘﺎر اﺟـﺮاي‬
‫ﺣﺪ اﻟﻬﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﻮات و اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑـﺰرگ ﻣﻨﺸـﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﭘﻮچ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﺣﻘﯿﺮداﺷﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﺘﺤﻮل ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي از ﭼﻨﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص آن را ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﺣﯿﮑﺎﻧﻪاش ﭘﺪﯾﺪ آورده و اﻧﺤﺮاﻓﺎت زﻧﺪﮔﯽ را در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻨﺎن از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺮدم‬
‫ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪرﺷﺎن آدم و آدم از ﺧﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﻋﺠﻤـﯽ و‬
‫ﻧﻪ ﻋﺠﻤﯽ ﺑﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا‪ .‬از اﺻﻮل ﻣﺸﻬﻮر در اﯾـﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﻧﻮﭘـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫َ ْ َ َّ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َﻋ َﺼ ِﺒ َّﻴ ٍﺔ«؛ »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻋﺼـﺒﯿﺖ ﻗـﻮﻣﯽ ﺑﻤﯿـﺮد از ﻣـﺎ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻟيﺲ ِﻣﻨﺎ ﻣﻦ ﻣﺎت ِ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻫﺮ ﻓﺮد در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺴـﺆول اﺳـﺖ و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺘﺶ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺎﻟﻒ از ﻫﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﺎﮐﻢ و ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﺷﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﻮال‬
‫و داراﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻟﻘﻤﻪي ﮔﻮاراي ﻣﻠﻮك و اﻣﺮا ﺑـﻮد و در ﺑـﯿﻦ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ داران در ﺣـﺎل‬
‫ﭼﺮﺧﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎل ﺧﺪا ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ در ﺟﻬﺖ ﻣﺸﺮوع ﺟﺎي ﯾﺪﮔﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺟﺎن و دل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﺆﻟﻒ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎدر از ﻣﺤﺒﺖ و از‬
‫ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ و ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎﯾﯽ از اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮداري و اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻮاد ﺧـﺎم‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯽ را ﺑﻪ ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪24‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ از دوران زﻋﺎﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ و از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺣﮑﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ‬
‫داراي ﮐﺘﺎﺑﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ اﻟﻬﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰاران ﻧـﮋاد‪ ،‬ﻣﻠـﺖ و‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﺎص ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ و آﺳـﺎﯾﺶ آن ﻧـﮋاد و ﻣﻠـﺖ و ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺗـﻼش‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺎﯾﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫـﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ از دﯾـﻦ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬اﻧﺴﺎن داراي ﺟﺴﻢ و روح‪ ،‬ﻋـﻞ و ﻗﻠـﺐ‪ ،‬ﻋﻮاﻃـﻒ و ﺟـﻮارح‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮزون و ﻫﻤﺂﻫﻨﮓ ﺑﻪ رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻧﯿﺮوﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫رﺷﺪ درﺧﻮرِ ﺧﻮدﺷﺎن دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﺗﺤﻘﻖِ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺻﺎﻟﺢ ﻣﻤﮑﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻄـﯽ‬
‫دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽ و ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺗﻤـﺎم ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﮐﻤـﺎل اﻧﺴـﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دوران ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪه و ﺗﺄﺛﯿﺮ زﻋﺎﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ در زﻧﮕﯽ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻖ آن در ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺑﺸـﺮي ﻣـﯽﭘـﺮدازد و ﻣـﯽاﻓﺰاﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻘﻞ و ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺮدﻣﺎن آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺮ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﺘﺤﻮل و از اﺳﻼم ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدي و ﺣﻘﺎﯾﻖ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ اﻋﻤﺎق دلﻫﺎ و درون اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ارزش اﺷﯿﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ‬
‫و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺟﺎيﺷﺎن را ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ از وﻗﻮع اﻧﺤﻄﺎط در ﺣﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺤـﺚ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺗﺸـﺮﯾﺢ ﺗﺤﻔﺮﯾﻔـﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ در وﺟﻮد ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺣﮑﺎم از اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻮ ﺗﺠﺮﺑـﯽ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت ﺷﺎﯾﻊ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﭙـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾـﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن را و ﺑﻬﺒﻮدﯾﺎﻓﺘﻦ اوﺿﺎع ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﺑﻌﺪ از آن ﻋـﺪم رﻫﺒـﺮي‬
‫ﺻﺤﯿﺢ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ اﯾﻮﺑﯽ و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﮐﺎخ ﻗﺪرت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻧﻘﺶ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫـﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺟﻬﺖ از ﺑﯿﻦﺑﺮدن ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ و آﺛﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻤـﺮ ﻣـﯽﺑﻨـﺪد و اﯾـﻦ ﺣﮑﻮﻣـﺖ را ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻋـﺮبﻫـﺎ ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎري ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر اﻧﮕﻠﯿﺲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر دﺳـﺖ‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫ﺑﻪ ﺷﺎﯾﻌﻪ ﭘﺮاﮐﻨﯽ زد و ﻫﺮﺟﺎ از ﻇﻠﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﭘﺮﭼﻤﺪار ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻃﻮﻻﻧﯽ از اﺳﻼم دﻓﺎع ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ در‬
‫اواﺧﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻇﻠﻢ روي آورد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻇﻠﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻢ ﻇﻠـﻢ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد ﻧـﺪوي ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ از دوران ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﻧﻘﺶﺷﺎن در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ در ﻓﻨـﻮن‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻠﺖ ﺗﺮك ﮐﻪ ذﯾﻼً ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾـﺖ اﻧﺼـﺎف را در‬
‫ﺣﻖﺷﺎن ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي در ﻣﻮرد ﺗﺮكﻫﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنﻫـﺎ ﻣﻠﺘـﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﭘﺮﺟﻨـﺐ و ﺟـﻮش و ﺣﻤﺎﺳـﯽ‪،‬‬
‫داراي روح ﺟﻬﺎدي‪ ،‬ﺳﺎﻟﻢ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺑﯿﻤﺎري اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻣﺖﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﻪ آن ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ از ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺗﻮان‬
‫ﺗﻤﮑﯿﻦ ﺳﻠﻄﻪي ﻣﺎدي و روﺣﯽ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ رﻫﺒﺮي اﺳـﻼﻣﯽ را در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮ آﺳﯿﺎ و اروﭘﺎ ﮐﺎﻣﻼً اﺷﺮاف داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﺣﻖ اﻧﺼـﺎف‬
‫را ادا ﮐﺮده و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺣﻘﯿﻖ آنﻫﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﻻم دﻗﯿﻘﺎً روﺷﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي‬
‫در ﭘﯽ آن ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺮكﻫﺎ در اﺧﻼق‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ و اﺳﺎﺳﺎً واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﺶ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﺗﻤـﺪن ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و‬
‫روﻣﯽ‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ در روم‪ ،‬ﭘﯿﺮوزي روﻣﯽﻫﺎ و ﺧﺴﺎرت ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﺣﮑﻮﻣﺘﺶ‪ ،‬رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ‬
‫ﻟﮕﺎم ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ و ﻋﺠﺎﯾﺐ راﻫﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ در اﺧﻼق اروﭘـﺎﯾﯽﻫـﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ رﻫﺒﺎﻧﯿـﺖ از‬
‫اﯾﺠﺎد اﺻﻼﺣﺎت در ﻣﺎدﯾﺖ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎر‪ ،‬ﻓﺴﺎد در ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨـﯽ‪ ،‬رﻗﺎﺑـﺖ ﭘـﺎپﻫـﺎ و اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اروﭘﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻦ ﺑﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻏﺮب ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺖ ﻣﺤﺾ و رﺳﻮاﯾﯽ ﻣﺎدﯾـﺖ در دوران اﺧﯿـﺮ‪ ،‬ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﻃﺒﯿﻌـﺖ‬
‫ﻣﺎدي در اروﭘﺎ‪ ،‬اﻫﺪاف ﻣﺎدي ﺣﺮﮐﺖﻫـﺎي روﺣـﯽ و ﻋﻠﻤـﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾـﻪي داروﯾـﻦ و آﺛـﺎر آن در‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪26‬‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﻓﮑﺎر و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻧﮋادي و ﻣﻠﯽ در اروﭘﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻧﮋادي و ﻣﻠﯽ در اروﭘﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ از ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و ﺑـﻪ ﺗﻮﺿـﯿﺢ راه‬
‫ﺣــﻞ اﺳــﻼﻣﯽ ﺟﻬــﺖ ﺑﺮﻃــﺮفﮐــﺮدن ﻣﺸــﮑﻞ ﺟﻨــﮓ و ﺗــﻨﺶﻫــﺎي ﻧــﮋادي ﻣــﯽﭘــﺮدازد و از‬
‫ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖﻫﺎي ﻏﺮب در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺤـﺚ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬اروﭘﺎ اﺧﺘﺮاﻋﺎت و اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ وﺳﺎﯾﻞ و اﻫﺪاف را ﺑﺎﻫﻢ درآﻣﯿﺨﺖ و‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻗﺪرت و اﺧﻼق در اروﭘـﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اروﭘﺎﯾﯿـﺎن داراي ﻗـﺪرتﻫـﺎﯾﯽ ﺧﺪاﮔﻮﻧـﻪ و‬
‫ﻋﻘﻞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻮدﮐﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دارﻧﺪ اﻣﻮري را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺧﺴـﺎرت ﺑـﺎر اﺳـﺖ ﻧـﻪ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺳﻮء ﺑﻤﺐﻫـﺎي ﻫﺴـﺘﻪاي را ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﻣـﯽدﻫـﺪ و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬آﻧﭽـﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َُ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫اﺬﻟي ﺧﺒﺚ ﻻ � ُﺮج ِإﻻ ﻧ ِ‬
‫�ﺪا«‪.‬‬ ‫اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺧﺒﯿﺚ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﻤﺮهاش ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ِ » :‬إن ِ‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ وارد ﮐﺮده و در ﭘﯽ‬
‫آن اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ دﯾﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﺟﺎﯾﺶ را ﻃﻐﯿﺎن ﻣﺎده و ﻣﻌﺪه و ﺑﯽﺑﻨـﺪ و‬
‫ﺑﺎري در اﺧﻼق ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻦ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮدش را از ارﺗﺒﺎﻃﺎت‬
‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﻗﺮاﺑﺖﻫﺎي ﺧﻮﻧﯽ و اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮدن ﺗﻨﻈﯿﻤﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﻣﻠـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻄﻮط ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ و ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫اﻓﺮاد در داﯾﺮهي ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻓﺮاد را ﻣﺤﺼﻮر ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺮار داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر ﯾﺎ زن ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ ﻫﯿﭻ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫اﺳﻼم و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن‬

‫در ﻋﺼﺮ ﻓﻌﻠﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻗﻬﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ در ﺣﺮﮐﺖ اﺳـﺖ؛ ﻧﺨﺴـﺖ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ اروﭘﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻣﺎدي ﻣﺤﺾ ﺷـﺪه و از ﻫـﺮ ﻧـﻮع ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت روﺣـﺒﺨﺶ‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﯽ درآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺟﺰ ﺑﻪ ذﻟﺖ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺎدي‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﻪ زور و ﻏﻠﺒﻪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ و ﻗﻮﻣﯿﺖ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺪرت ﻣﺎدياش ﺑﻪ ﻓﯿﻠﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻔﺎن‬
‫را ﭘﺎﯾﻤﺎل و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت را ﻧـﺎﺑﻮد ﻣـﯽﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻓـﯽ ﺑـﺎ ﮐﻨـﺎر رﻓـﺘﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﺻﺤﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﺎ ﻓﺮوﮔﺬارﮐﺮدنﺷـﺎن از رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن و اﻣﺎﻣـﺖ ﻣﻠـﺖﻫـﺎ و ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﺑـﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﺷﺎن در اﻣﺮ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬اروﭘﺎ ﻣﻬـﺎر ﻣﻠـﺖﻫـﺎ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻄﺎري ﺳـﺮﯾﻊ اﻟﺴـﯿﺮ درآﻣـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻟﻮﮐﻮﻣﻮﺗﯿﻮِ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ‬ﻣﺎدي آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻘﺼـﺪي ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑـﻪ ﺣﺮﮐـﺖ درآورده اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺳﻮار ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻄﺎرﻧﺪ و از ﺧﻮد ﻫﯿﭻ اﺧﺘﯿﺎري ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪي اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﮐﻞ ﺟﻬﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ راه ﺣﻞ اﯾﻦ ﺑﺤﺮان ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﭘﺮﺳﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﭘﺎﺳﺨﺶ را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻠﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺮوناﻣـﺪن از اﯾـﻦ ﺑﺤـﺮان وﺟـﻮد دارد‪ ،‬ﺗﺤـﻮل رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞﮐﺮدن زﻣﺎم زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از دﺳﺖ ﻧﺎﺗﻮان و ﮔﻨﻬﮑﺎر‪ ،‬دﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺷـﺪﯾﺪاً وﻇﯿﻔـﻪاش را ﺑـﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺎ و ﺑﯽﮔﻨﺎه‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﮐﻤﺒﻮدﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺎزﻫﻢ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﺸﺮﯾﺖ و اﻣﺖ آﯾﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﮐـﻪ دﯾـﻨﺶ او را واداﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺎرت ﮐﻨﺪ و ﻣﻠﺖﻫﺎ را ﺑﺮ اﺧﻼق‪ ،‬اﻋﻤﺎل و ﺗﻤﺎﯾﻼتﺷﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮐﻨـﺪ و آنﻫـﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻃﺮف ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺳﻌﺎدت دﻧﯿـﺎ و آﺧـﺮت رﻫﻨﻤـﻮن ﺷـﻮد و ﺑـﯿﻦ آنﻫـﺎ و ﺟﻬﻨﻤـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي او درﺣﺮﮐﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﯾﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺲ آن رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص ﺑـﻪ‬
‫وي ﺳﭙﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﺑـﻪ آن رﺳـﺎﻟﺖ و ﻓـﺪاﮐﺎري در راه آن‪ .‬و آن رﺳـﺎﻟﺘﯽ اﺳـﺖ ﺗﻮاﻧـﺎ‪،‬‬
‫روﺷﻦ و درﺧﺸﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن رﺳﺎﻟﺘﯽ ﻋﺎدلﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺨﺶﺗـﺮ از آن ﺑـﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿـﺎن‬
‫ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا و رﺳﻮل و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز آﺧﺮت اﺳﺖ و در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺴﯿﺮ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ روﺣﯽ‪ ،‬ﺣﺘﻤﯽ واﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﻣﺰ ﻗـﺪرت ﻣـﺆﻣﻦ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪28‬‬

‫ﮐﻤﮏﮔﺮﻓﺘﻦ از اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺷـﻬﻮات‪ ،‬ﺷـﻮق ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت و ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ و ﺳﯿﺮت رﺳﻮل ﺧﺪا ص دو ﻧﯿﺮوي ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻌﻠﻪي ﺣﻤﺎﺳـﻪ‬
‫و اﯾﻤﺎن را در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺮاﻓﺮوزﻧﺪ و ﻋﻠﯿﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺲ ﺑﺰرگ ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪ و از‬
‫اﻣﺖ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮدرهي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﻧﻮﭘﺎ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺣﻤﺎﺳﻪ و ﻏﯿﺮت و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺑـﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ و‬
‫ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم اﺳـﺖ ﮐـﻪ در آﻣـﺎدﮔﯽ رزﻣـﯽ و ﺻـﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮيﻫـﺎي ﻻزم را ﺟﻬـﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖﮔﺮﻓﺘﻦ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن و ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ در اﯾﻦ ﺟﻬـﺎن ﺳـﺮﮔﺮدان ﮐﺴـﺐ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي ﺗﺎزه و ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ رﺳﺎﻟﺖ اﺳـﻼم و اﺳـﺘﻘﻼل آﻣﻮزﺷـﯽ‪ ،‬از‬
‫ﻣﻬﻤﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﻏﯿﺮ ﻋﺮب ﻫﻤﻮاره ﻋـﺮبﻫـﺎ را ﺟﻬـﺖ اداي‬
‫ﻧﻘﺶﺷﺎن در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽﺷﺎن ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد در اﯾﻦ ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮب از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻃﻦ اﻣﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ ﻧﻘـﺶ را در ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑﺸـﺮ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﺰرگ در ﻧﻘﺸﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﺤﻤﺪ ص روح‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻗﺪرت‪ ‬ﺟﻬﺎن ﻋﺮب و ﻓﺪاﮐﺎريِ ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﭘﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸـﺮﯾﺖ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﻣﯽرﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ اﺳـﺮاف و ﺗﻔـﺎوت ﻋﻤﯿـﻖ ﺑـﯿﻦ ﻏﻨـﯽ و ﻓﻘﯿـﺮ‪ ،‬درآﻣـﺪن از اﻧـﻮاع‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺑﯿﺪاري و آﮔﺎﻫﯽ در ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد اﻣﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬از ﻣـﻮاردي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬـﺎن ﻋـﺮب ﺑــﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﺳــﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﺷـﺎﺧﺺﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿــﺖ ﻣﻬـﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و اﻫﻤﯿــﺖ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽاش ﺗﻮان آن را دارد ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪ ص‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺷـﺪﯾﺪاً از آن ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ ﮐﻨﻨـﺪ و در ﻫـﯿﭻ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ از آن ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻪي اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻗﻠﺐﻫﺎ و ارواح اﺳﺖ ﻧـﻪ ﺑـﺮ اﺟﺴـﺎم و اﯾـﻦ ﺧـﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ در ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري‬

‫اﺧﻼص در دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﻏﻮشﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮاردادن آن و از ﺧـﻮد ﮔﺬﺷـﺘﮕﯽ در راه‬
‫آن اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﻨﻬﺞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻫﺞ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺗﻮأم ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺎﻣـﻞ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻨﻬﺞ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺞ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ زﻣﺎن و ﺗﺤﻮﻻت ﻋﻠﻤﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺿﻌﻒ و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ در آن راه ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﺟﻤﻼﺗﯽ ﺑﻮد ﻧﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه‬
‫از اﺳﺘﺎد و ﻣﺮﺑﯽام‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﻀﺮت اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻨﯽ اﻟﻨـﺪوي ﺑـﺮاي‬
‫ﭼﺎپ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم ﻧﻮﺷـﺘﻢ؛ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره ﻣـﻮرد ﻣﺤﺒـﺖ اﺳـﺘﺎد ﺑـﻮده و ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ و‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮﯾﻦ روزﻫﺎ از اﯾﺎم ﻋﻤﺮش را در آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﺸـﻪ از آن اﯾـﺎم ذﮐـﺮ‬
‫ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﮐﻮﺷـﺶﻫـﺎي اﺳـﺘﺎد ﺑـﺰرگ و ﻣﺮﺑـﯽ ﺟﻠﯿـﻞ‬
‫اﻟﻘﺪر ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و ﭼﺎپﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ و ﻣﺼﺤﺢ را در راه ﺧـﺪﻣﺖ ﺑـﻪ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﺟﻬﺖ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪﺷﺪن اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﮐﻤـﺎﻻت‬
‫و آﺛﺎرش ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ :‬وﷲ اﳊﻤﺪ واﳌﻨﺔ وﺻﲆ اﷲ ﻋﲆ ﺳﻴﺪﻧﺎ ﳏﻤـﺪ ﺧـﺎﺗﻢ اﻟﻨﺒﻴـﲔ وﻋـﲆ آﻟـﻪ وأﺻـﺤﺎﺑﻪ‬
‫أﲨﻌﲔ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺎﺟﺪ ﻏﻮري ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ داراﻟﻌﻠﻮم ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء‬

‫‪ 5‬ذﯾﻘﻌﺪه ‪ 1419‬ﻫـ‪.‬‬
‫‪ 12‬ﻓﻮرﯾﻪ ‪ 1999‬م‪.‬‬
 ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ رﺳﻮﻟﻪ اﻷﻣﲔ وﻋﲆ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ أﲨﻌﲔ وﻣﻦ‬
‫ﺗﺒﻌﻬﻢ ﺑﺈﺣﺴﺎن إﱃ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻃﻼع ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺘﯿﻦ ﺗـﺄةﯾﻒ و‬
‫ﻧﻘﻄﻪي آﻏﺎز آﺛﺎر ﻗﻠﻤﯽ ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب زدم ﮐـﻪ ﺗـﺎزه ﺳـﻦ‬
‫ﺳﯽﺳﺎﻟﮕﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدم) ‪.(1‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻬﻢﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدي ﭼﻮن ﻣﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﯽ‪ ،‬در ﮐﺸﻮري دور‬
‫از ﻣﺮﮐﺰ ادﺑﯿﺎت و ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ آن اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ در ﻫﻨﺪ ﺑﻪ دﻧﯿـﺎ آﻣـﺪه‬
‫ﺑﻮدم‪ ،‬در ﻫﻨﺪ ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮدم و در ﻫﻨﺪ ﺗﺤﺼﯿﻼﺗﻢ را ﺳﭙﺮي ﻧﻤﻮده ﺑﻮدم و ﺗـﺎ آن وﻗـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﻔﺮي ﺧﺎرج از ﻫﻨﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﺒﺎرﮐﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗـﻮﻓﯿﻘﺶ‬
‫را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺳﻔﺮ اداي ﻓﺮﯾﻀﻪي ﺣﺞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘـﺎب در ﺳـﺎل ‪1366‬‬
‫ﻫـ‪ 1947) .‬م( اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﯾﮏ ﺗﻬﻮر ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻪ ﻧـﺎﻣﺰد‬
‫آن ﺑﻮدم و ﻧﻪ ﻫﻢ آﻣﺎدﮔﯽ ﻗﺒﻠﯽاش را داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻧـﻮﻋﯽ ﺟﺴـﺎرت‬
‫ﺑﻮد و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻗﻠﻤﯽ رﺳﺎﺗﺮ از ﻗﻠـﻢ ﻣـﻦ و ﺑـﺎ اﻧﺪﯾﺸـﻪ و ﺗﺠﺮﺑـﻪاي وﺳـﯿﻊﺗـﺮ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ از اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺗﺠﺮﺑﻪي ﻣﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌـﺎل ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در دروﻧﻢ رﻏﺒﺘﯽ ﻣﺒﻬﻢ و ﺳﻤﺞ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدم و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑـﺮآن ﭼﯿـﺮه ﺷـﻮم‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ‬
‫ﻓﺮدي داﺷﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع وادارم ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ از ﺧﺮدم ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑـﺮ‬
‫ﺗﺠﺎرب‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ و ﮐﻔﺎﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن دارﻧﺪ اﻋﺘﻤـﺎد ﻣـﯽﮐـﺮدم‪ ،‬ﺣﺘﻤـﺎً از اﻗـﺪام ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدم و ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸـﻪاي ﻣﻨﺼـﺮف ﻣـﯽﺷـﺪم‪ ،‬ﺷـﺎﯾﺪ اﮔـﺮ‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺘﺎب ﺣﺪود ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1363 – 1364‬ﻫـ‪ 1944 – 1945) .‬م( ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪32‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤـﺎي اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرﮔـﻮار در ﻣﯿـﺎن ﻣـﯽﮔﺬاﺷـﺘﻢ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً‬

‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ از ﻓﺮورﻓﺘﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرزاري ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﮑﺮي ﺧﻮدداري ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﻧﮑﺮدم‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ اﻗﺒﺎل ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﯿﺮ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻋﻘﻠﺖ ﻣﺸﻮرت ﮐﻨﯽ‪ ،‬در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣـﻮارد ﻋﻘـﻞ را ﮐﻨـﺎر‬
‫ﺑﮕﺬار؛ زﯾﺮا ﻋﻘﻞ در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ،‬ﺗﺮس و ﺧﻮف را ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽﮔﺮداﻧـﺪ و در ﺗﺠـﺎرب‬
‫ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﻣﺸﻮرت اﺟﺘﻨﺎب ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎدر و اﻧﺪك ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا آن ﺑﺮﻫﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻮد و رواﺑـﻂ ﻫﻨـﺪ ﺑـﺎ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺎ ﺣﺪودي از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬واردات ﻫﻨﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪك ﺑﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﻪ زﺑـﺎنﻫـﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ و‬
‫اردو ﻓﺮاوان وﺟﻮد داﺷﺖ و در اﺧﺘﯿﺎرم ﺑﻮد‪ .‬ﻟﮑﻬﻨﻮ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪﻫـﺎﯾﯽ ﻏﻨـﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮاوردهﻫﺎي ﭼﺎﭘﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرفﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدم و از آنﻫﺎ ﮐﺘﺎب ﻋﺎرﯾﻪ ﻣﯽﮔـﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐـﺮدم‪ .‬از ﻋﻨﺎﯾـﺎت و ﺗﻮﻓﯿﻘـﺎت ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗـﺎزﮔﯽ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪ ،‬دﯾﻨـﯽ‪ ،‬اﺧـﻼق‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻤﺪﻧﯽ اروﭘﺎ را ﺑﺎ دﻗﺖ ﻓـﺮاوان و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﮔﺴـﺘﺮده و ﻋﻤﯿـﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﮐـﺮده ﺑـﻮدم و‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻨﺶ ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎ و درﺑﺎر و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﺧـﻼق و ﺗﺤـﻮﻻت آن در اروﭘـﺎ و‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ را ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﺧﺎص درآورد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺎدي دﭼﺎرش ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي و روﯾﮑﺮد ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺷـﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑـﯽ آﺛـﺎري ﮔﺴـﺘﺮده و ﻋﻤﯿـﻖ ﺑـﺮ ﺟـﺎي‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده ﺑﻮدم‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت وﺳﯿﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ در ﺷـﺮق و در‬
‫ﺑﺎب ادﯾﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ و ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﺗـﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬از ﺧﻼل ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي ﻣﺨﺼـﻮص اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع و از ﺧـﻼل اﺷـﻌﺎر و‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫ادﺑﯿﺎت‪ ،‬داﺷﺘﻢ و ﺑﻪ وﯾﮋه در اﺛﺮ ﺗﺤﺼﯿﻼت دﯾﻨﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮدم و ﻓﺮاﻫﻢﺑﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪي ﺑﺰرگ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﻮﺳﺘﻪي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ در ﺷﺒﻪ ﻗﺎرهي ﻫﻨﺪ داﺷﺘﻢ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ارﺗﺒﺎط ﺑـﺎ ﻣﺠـﻼت‬
‫و ﻧﺸﺮﯾﺎت ﭘﮋوﻫﺸﯽ و ﻋﻠﻤﯽ روز ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﺎً اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاﯾﻢ آﺳﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﮑﺮي و روﺣﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﯿﺰ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻮدن رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم و ﻗﯿـﺎدت و‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻣﺤﻤﺪ ص در ﺗﻤﺎم ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﺸﺮي در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﺟﺪاﯾﯽ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫در ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻤﺪن ﻏﺮب و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺗﺠﺴﻢ اﯾﻦ ﻧﺎرﺳـﺎﯾﯽ در رﻫﺒـﺮي ﻏـﺮب‪،‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻓﻮق ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات ﻧﺘﯿﺠـﻪي ﺗﺮﺑﯿـﺖ و زﺣﻤـﺎت ﺑـﺮادر ﺑﺰرﮔـﻮارم‪،‬‬
‫دﮐﺘﺮ »ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺣﺴﻦ«‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮ ﻧﺪوه اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ر ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻫﻢزﻣﺎن ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ‬
‫و ﻋﻠﻮم ﻏﺮﺑﯽ روز‪ ،‬ﻓﻬﻢ ﻋﻤﯿﻖ اﺳﻼم و ﺗـﻮازن و اﻋﺘـﺪال ﻓﮑـﺮي و دوري از ﻫـﺮ ﻧـﻮع اﻓـﺮاط و‬
‫ﺗﻔﺮﯾﻂ‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﺘﻨـﻮع و ﮔـﺎه ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ ﺧـﻮﯾﺶ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺎبﺧﻮاﻧﺎن ﮐﻪ در دوران ﻣﺮاﻫﻘﻪي ﻓﮑﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺸـﻮﯾﺶ ذﻫﻨـﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮم و ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﺸﺨﺼﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻢ‪:‬‬
‫﴿ ِم ۢن َ� ۡ� فَ ۡرث َو َد� َّ�َ ًنا َخال ِٗصا َسآ� ٗغا ّل َّ ٰ َ‬
‫ِل�رِ�ِ� ‪] ﴾٦٦‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[66 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫»ﺷﯿﺮ ﺧﺎﻟﺺ و ﮔﻮاراﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺎﻧﯿﻢ ﮐـﻪ از ﻣﯿـﺎن ﺗﻔﺎﻟـﻪ و ﺧـﻮن ﺑﯿـﺮون ﻣـﯽﺗـﺮاود و‬
‫ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن را ﺧﻮش ﻣﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻮل ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻋﺘﻤﺎدم ﺑﻪ ﺻﻼﺣﯿﺖ اﺳـﻼم در ﭘﯿﺸـﻮاﯾﯽ و رﻫﺒـﺮي‬
‫در ﻫﻤﻪي زﻣﺎنﻫﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻤﺎﻧﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص ﺧﺎﺗﻢ اﻟﻨﺒﯿﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻮاي ﻫﻤﮕـﺎن و‬
‫روﺷﻨﮕﺮ راه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ اﻫﻤﯿﺖ و ﺧﻄﯿﺮﺑﻮدن ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤـﯽ اﻧـﺪك‪ ،‬ﺟـﻮاﻧﯽ و‬
‫ﻋﺪم ﺗﺠﺮﺑﻪي ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻧﺎدرﺑﻮدن دوﺳﺘﺎن و ﻫـﻢاﻧﺪﯾﺸـﺎن و ﻇﺮاﻓـﺖ و ﺗـﺎزﮔﯽ ﻣﻮﺿـﻮع ﮐﺘـﺎب را‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪34‬‬

‫ﻋﻤﯿﻘﺎً اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدم؛ اﻣﺎ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣـﻦ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ آزاد ﻧﺒـﻮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻣﺠﺒـﻮر ﺑـﻮدم‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ‬
‫ﻧﺠﻮاﮔﺮي ﻫﻤﻮاره زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰﺑـﻮدن آن‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﺗـﺎزه و اﺑﺘﮑـﺎري آن ﺑـﻮد‪ :‬ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داراي ﭼﻨﺎن ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﺑﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺸﺮ و اوﺿﺎع ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼﺎر ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎ و ﺿﺎﯾﻌﺎﺗﯽ ﺷﺪ؟ ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﻪ دﺳﺖﮔﺮﻓﺘﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﺸﺮ ﭼﻪ ﺳﻮدي ﻋﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫ﻣﺮدم ﻗﺒﻞ از زﻣﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﻋـﺎدت داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺣـﻼل ﺗـﺎرﯾﺦ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ ﻣﻠـﺖ ﻣﻌﻤـﻮﻟﯽ و اﻣﺘـﯽ ﭼـﻮن اﻣـﺖﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺮأت داد ﺗﺎ از ﺧﻂ و ﺧﻄﻮط ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪهي ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﻓﺮاﺗﺮ رود و از داﯾﺮهي ﺳﻨﺘﯽ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﺮ اﻏﻠﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ درآﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮآن ﺷﻮد ﺗﺎ ﺟﻬﺎن را از ﺧﻼل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻔـﺎوت اﯾـﻦ‬
‫دو ﻧﮕﺮش ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻋﻤﯿﻖ و ژرف اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺧﻼل ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺧﻼل ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن روي داده و از ﺧﻼل ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻠﺘﯽ ﺑﺴﺎن ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﺗـﺎﺑﻊ ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎت ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ﻋـﺎم ﻓﮑـﺮي و روﺷـﻦ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﻼن ﺣﺎدﺛﻪ ﯾﺎ اﻧﻘﺮاض‬
‫ﻓﻼن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ ﺿﺮرﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪﻧﺪ؟ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﯿـﺰش ﻧـﻮﯾﻦ ﻋـﺮب‬
‫ﭼﻪ ﻗﺪر ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ؟ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﺰرگ در ﻏﺮب‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻘﺪر زﯾﺎن دﯾﺪﻧﺪ؟ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮوﺷﯽ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻘﺪر ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪﻧﺪ؟ ﺑﺎ ﭼﯿﺮهﺷﺪن ﻏﺮب ﺑﺮ اﮐﺜﺮ دژﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻼم‬
‫و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻘﺪر ﻣﺘﻀﺮر ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻓﻘﺮ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﭼﻘﺪر زﯾﺎن دﯾﺪﻧﺪ؟‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫ﺷﯿﻮهي ﻣﺮﺳﻮم و ﺗﻘﻠﯿﺪي ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ آن ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌـﺎل‬
‫اﻟﻬﺎم ﮔَﺮَم ﺷﺪ و ﺷﺮح ﺻﺪرم داد ﺗﺎ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﺴﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫دﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ‪ ،‬اﻧﮕـﺎر ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧـﻪ در ﯾـﮏ ﻣﻨﻄﻘـﻪي ﻣﺤـﺪود ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و ﻧـﻪ در ﯾـﮏ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ و ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ در روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﻤﺎم‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﺟﻬﺎن زﯾﺎنﻫﺎ و ﺗﻠﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و آﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﻗﻌﺎً در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻄﺤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻋﻘـﺐﮔـﺮد و ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪنﺷـﺎن از‬
‫ﺻﺤﻨﻪي رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﺴﺎرﺗﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﻮد؟ ﻣﻦ ﺑﯿﻢ دارم و ﻣـﯽﺗﺮﺳـﻢ ﮐـﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و داراي ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﻬﻢ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎي‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و ﺑﺮرﺳﯽ آن از زاوﯾﻪاي ﺗﻨﮓ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺧـﻮد ﺑـﺎﺧﺘﮕﯽ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از آن ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺎ ﻣﺴـﺎﯾﻞ‬
‫ﺟﻬﺎن و ﮐﻞ ﺑﺸﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﻫﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻣﮑﺎن دارد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ‬
‫رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﯿﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒاﻧـﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻏـﺮب ﻣﺤﮑـﻮماﻧـﺪ و در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﻘﻼﺑﺎت ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺟﻬﺎن‬
‫و اﻧﺠﺎم ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮه ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در آن زﻣﺎن اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داراي اﻫﻤﯿﺖ و ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺎ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﺟـﺎزه دﻫـﺪ ﺗـﺎ در ﭼﻨـﯿﻦ ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ ﮐﺘـﺎﺑﯽ‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ و ﻃﯽ آن ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮي و ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ را ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻘﯿﻨﺎً ﻣﻮﺿﻮع از اﻫﻤﯿﺖ و ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﮐـﺎوش در ﺑـﺎب آن‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ و ﺗﻬﻮر ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﺮﺗﺶ را درﯾﻎ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪36‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﯿﻢ و دﻟﻬﺮه دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب زدم؛ ﭼﺮا ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺎزهﮐﺎر ﺑﻮدم) ‪ (1‬و ارﺗﺒﺎﻃﻢ ﺑﺎ اﯾﻦ زﺑﺎن ارﺗﺒﺎط داﻧﺶآﻣـﻮزي دور اﻓﺘـﺎده ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي زﯾﺎد از ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻤﺪن ﻋﺮﺑﯽ و ﻋﻠﻮم اﺻﯿﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﮔـﺎﻫﯽ اﯾـﻦ ﺑـﯿﻢ و‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺖ ﻣﯽداد ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﻣﺤﺎﻓﻞ دور دﺳﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋـﺮب ﻣـﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ زﺋﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ در‬
‫ﻣﺼﺮ و ﻧﯿﺰ رﺋﯿﺲ ادارهي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺗﺤﺎدﯾﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑـﯽ ﻓﺮﺳـﺘﺎدم‪ ،‬ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي وي ﺑـﻪ‬
‫وﯾﮋه ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻓﺠﺮ اﻹﺳﻼم و ﺿﺤﯽ اﻹﺳﻼم ﺗﻮﺟﻪ اﻏﻠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ اﻧﻌﮑﺎس ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﯿـﺰ از ﮐﺘـﺎبﻫـﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻋﻤﯿﻘﺎً آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬در ﮐﻨﺎر اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ و ﻧﻘﺪ ﭘـﺎرهاي از دﯾـﺪﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫وي‪ ،‬ﺑﺎ اﻏﻠﺐ آنﻫﺎ اﻇﻬﺎر ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻤﻮده ﺑﻮدم و ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﺳـﺒﮏ ﻣﺘﻤﺮﮐـﺰ روان و ﻫﻤﺴـﺎز آن ﺑـﺎ‬
‫ﻃﺒﯿﻌـﺖ‪ ،‬ﺳـﺨﺖ ﻣـﺮا ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻗـﺮار داده ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ ﺗـﺮﺟﯿﺢ دادم ﮐﺘـﺎﺑﻢ از ﭼﻨــﯿﻦ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪاي ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮه از آن در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ارزش ﻓﺮاوان ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﺑﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺤﺼـﯿﻞ ﮐـﺮده و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻋﻠﻤـﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ‬
‫ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ از ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭼﻨﺪ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺻﻮرت اﺟﻤﺎﻟﯽ ﮐﺘﺎب آن ﻫﻢ از ﻧﻮﯾﻨﺴﺪهاي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾـﻦ‬
‫از وي اﺛﺮي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش وي را ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدم‪.‬‬
‫روزي ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ دﺳﺘﻢ رﺳﯿﺪ‪ .‬دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ در اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﮐﺘﺎب را‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺨﺸﯽ از آن را ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮐﺘﺎب و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺟـﺎﻧﺒﯽ آن‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﻮاد ﮐﺘﺎب ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ دﮐﺘﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮده ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ از‬

‫)‪ -(1‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺳﻠﺴﻠﻪي »ﻗﺼﺺ اﻟﻨﺒﯿﯿﻦ ﻟﻸﻃﻔﺎل ‪» ،«1 – 2‬اﻟﻘﺮاءة اﻟﺮاﺷﺪة ‪ «3 ،2 ،1‬و »ﻣﺨﺘﺎرات‬
‫ﻣﻦ اﻷدب اﻟﻌﺮﺑﯽ ‪ 1‬و ‪ «2‬را ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ درﺳﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫در ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ ﻫﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب از ﻗﻠﻢ ﻋﺎﻟﻤﯽ دﯾﻨﯽ ﺗﺮاوش ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دور از ﺟﻬﺎن ﻏﺮب رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺣﺘﻤﺎل داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه رﻧﮓ دﯾﻨﯽ و ﻟﻐﻮي ﻏﺎﻟـﺐ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛‬
‫درﺳﺖ ﻣﺜﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﻋﻠﻤﺎي اﻻزﻫﺮ و دﯾﮕﺮ ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ ﺳﻨﺘﯽ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈـﻮر وي ﭘﺮﺳـﯿﺪ ﮐـﻪ‬
‫آﯾﺎ ﻣﺆﻟﻒ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﭼﻮن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد و ﻣﺆﻟـﻒ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ را ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻗﻠﺒﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮد و ﺿﻤﻦ اﻇﻬﺎر ﻋﻼﻗﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﭼﻪ از ﺟﻨﺒﻪي ادﺑﯽ و ﭼﻪ از ﺟﻨﺒﻪي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﮐـﻪ اﻧﺠﻤـﻦ ﭼـﺎپ ﮐﺘـﺎب را‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫روزي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪي دﮐﺘﺮ را درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺎدﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺴﺮت ﺑﺨـﺶﺗـﺮﯾﻦ‬
‫روزﻫﺎي ﻋﻤﺮش ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺬﺷﺖ و ﻣﻦ از اﻧﺠـﺎم ﮐﺘـﺎب اﻃﻼﻋـﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻢ‪ ،‬در اﺛـﺎﻧﯽ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺪت در ﺳﺎل ‪ 1369‬ﻫـ ‪.‬ق ‪ 1950) .‬م( ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺑﻪ ﺣﺠﺎز ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﻮدم‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻧﺰد اﺳـﺘﺎد‬
‫ﺟﻮاد ﻣﺮاﺑﻂ ﺳﻔﯿﺮ ﺳﻮرﯾﻪ و ﻋﻀﻮ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻤﯽ دﻣﺸﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪاي ﭼـﺎﭘﯽ از ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪم‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ ﮐﺘﺎب را از ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد آورده ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﻃﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ ﺗﺎزه از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺘﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪاش را ﺑﻪ ﻋﻤﻖ و اﺻﺎﻟﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻋﻠﻤﺎي ﻫﻨﺪ‬
‫اﺑﺮاز ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دارد ﺑـﺎ ﻣﺆﻟـﻒ ﮐﺘـﺎب ﺳـﺨﻦ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﻋﻤـﻖ‬
‫ﻣﺴﺮت و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺟﻮان و ﻏﯿﺮ ﻣﻌـﺮوف را ﮐـﻪ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺑـﺎ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ اﺛـﺮ ﻋﻠﻤـﯽ و‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺆﺳﺴﻪي ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓﺘـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان درك ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎرﯾﺘﯽ از ﺳﻔﯿﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑـﻪ وي ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﻮﺗﺎه دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﺎر دﯾﮕﺮي وي را ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﭼـﺮا‬
‫ﮐﻪ در آن روح و ﻗﺪرﺗﯽ را ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي اﺳﻼﻣﯽ در ﺳﻄﺢ اﺣﻤـﺪ اﻣـﯿﻦ اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽدﯾﺪ؛ زﯾﺮا وي در اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاش ﺑـﻪ ﺷـﺪت اﺣﺘﯿـﺎط و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪38‬‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻒ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﻧﺒﻮد؛ آﺧﺮ ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﻫـﺮﮐﺲ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨـﺪرﺟﺎﺗﺶ ﻫـﻢآوا و ﻫـﻢاﺣﺴـﺎس ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺆﻟﻒ ﻫﻤﺴﻮ و ﻫﻤﻨﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻃﺮﻓﯽ ﻫـﺮ ﻣﺤﻘـﻖ ﻋﻠﻤـﯽ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﺳﻄﺢ دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻦﺷﺎن از ﺻﺤﻨﻪي ﻗﯿﺎدت و ارﺷﺎد ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﺎ ﻣﺼـﯿﺒﺘﯽ ﺑـﺰرگ‬
‫دﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﯾﮏ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﺎص و ﺗﺤﻠﯿـﻞ وﯾـﮋه از ﺗـﺎرﯾﺦ اﺳـﺖ و ﻻزم ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان در اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺑـﺰرگ دﮐﺘـﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ در ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﺳﺴﻪاي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺪﯾـﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﺘﺎب‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﭼﻨﺪان ﻣﻘﺼﺮ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﺘـﺎب اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ از وي ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎري ﻣﯽداﺷﺖ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ وي از ﻧﻈﺮ ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ آﻣﺎدﯾـﮓ‬
‫آن را ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺧﺎﺻﺶ وي را ﺑﺮ اﺗﺨﺎذ اﯾـﻦ ﺗﻔﮑـﺮ ﮐﻤـﮏ ﻧﻨﻤـﻮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ وي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷـﺎﯾﺪ ﻫـﻢ دﮐﺘـﺮ ﮐـﻪ از اﺳـﺘﺎدان و ﭘﯿﺸﮑﺴـﻮﺗﺎن ﻧﺴـﻞ ﺟﺪﯾـﺪ و از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ادﯾﺒﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﺪاده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي‬
‫ﮐﻪ وي را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺳﻄﺢ ﻋﻠﻤﯽاش ﻫﻨﻮز ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﺑﺮﺗـﺮ از آﻧﭽـﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻫﻢﻣﯿﻬﻨﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮐﺸﻮر ﺧﻮﯾﺶ دارد‪ ،‬ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓـﺮدا ﻣـﻮرد اﻧﺘﻘـﺎد ﻗـﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد و ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ از ﻗﺪ و ﻗﺎﻣﺘﺶ‪ ،‬ﺑﺮ وي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از وي ﺑﮕﺬرد و از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺆﻟـﻒ و ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﻪ وي ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ ﭘـﺎداش را ﻋﻨﺎﯾـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و روﺷﻨﻔﮑﺮي ﺑﺮﺳﺪ‬
‫ﮐﻪ اﺻﻮﻻً ﺑﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه از ﻣﺆﺳﺴﺎت دﯾﻨﯽ ﭼﻨﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در ژاﻧﻮﯾﻪي ‪ 1951‬م‪ .‬دو ﻣﺎه ﯾﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺆﻟﻒ ﺳﻔﺮي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺼﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ در آﻧﺠﺎ ﭘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﯿﺮش را در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﮔﺸﻮده‬
‫و ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﺮﮔﺰ اﻧﺘﻈﺎرش را ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﮑﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐـﺮد ﮐـﻪ‬
‫در ﺳﻄﺢ وﺳﯿﻌﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮدﮔﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻀﺎﯾﺎي اﺳﻼم و ﻧﻬﻀـﺖ اﺳـﻼﻣﯽ‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﻮد و ﺑﺮرﺳـﯽ ﮔـﺮدد‪ .‬در آن زﻣـﺎن ﺣﺮﮐـﺖ اﺧـﻮان‬
‫اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ داﺷﺖ دوﺑﺎره ﺟﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪودي از ﻓﺸﺎرﻫﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﺣﺴﻦ اﺗﻔﺎق ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮐﺘﺎب درﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﺑـﻪ ﺑـﺎزار آﻣـﺪه ﺑـﻮد و‬
‫ﻫﻤﻨﻮا ﺑﺎ ﻋﻮاﻃﻒ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت و دﻋﻮت اﺧﻮان‪ ،‬راﻫﺶ را ﮔﺸﻮده ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺤﻼل ﺣﺮﮐـﺖ اﺧﻮان‬
‫و ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﻦ اﻟﺒﻨﺎ ‪ /‬زﺧﻤﯽ ﻋﻤﯿﻖ و ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺴﮑﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ و ﺗﻘﻮﯾﺖ روﺣﯿﻪي ﺷﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﺳﻼﺣﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن از‬
‫اﻓﮑﺎر ﺧﻮﯾﺶ دﻓﺎع ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻨﺒﻊ اﻧﺮژي ﺷﺎن ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ و ﺑﺎري ﺗـﺎزه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب را در ﺑﺎزداﺷﺘﮕﺎهﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در دادﮔﺎهﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﺮﺑﯿﺘـﯽ‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در دادﮔﺎهﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﺒﺎراﺗﺶ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪي ﺷﺪﯾﺪ و ﻣﺤﺒﺖ زﯾﺎد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﺘـﺎﺑﺮ ﺑـﺮاي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهي‬
‫ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺮف ﺑﻮد و زﻣﯿﻨﻪي اﻋﺘﻤﺎد و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﺑﺎ وي را ﮐﺎﻣﻼً ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄـﺐ ‪ /‬در ﭘﯿﺸـﺎﭘﯿﺶ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ از‬
‫ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آن را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ ﺑـﻪ دوﺳـﺘﺎن و ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬روزي ) ‪ (1‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه دﻋﻮتﻧﺎﻣﻪاي از اﺳـﺘﺎد ﺳـﯿﺪ ﻗﻄـﺐ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤـﻮد ﮐـﻪ ﻃـﯽ آن وي را ﺑـﺮاي ﺷـﺮﮐﺖ در ﺟﻠﺴـﻪاي ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﺟﻤﻌـﻪ در ﻣﻨـﺰﻟﺶ در‬
‫»ﺣﻠﻮان« ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﺪ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻠﺴﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﻼﻣﯽ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻠﺨﯿﺺ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن‪ ،‬ﮔـﻮش‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬آن روز ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب »ﻣـﺎ ذا ﺧﺴـﺮ« ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﯾﮑـﯽ از ﻓـﺎرغ‬
‫اﻟﺘﺤﺼﯿﻼن داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺆاد اول ﺧﻼﺻﻪاش ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬آن روز ‪ 3‬ژوﺋﻦ ‪ 1951‬م ﺑﻮد‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪40‬‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ دﻋﻮت ﻋﺰﯾﺰ و دوﺳﺖداﺷـﺘﻨﯽ را ﮐـﻪ ﻧﻤـﺎدي از ﮔﺮاﻣـﯽداﺷـﺖ ﺗـﻼش ﻧـﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﻋﻠﻤﯽاش ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و در اﯾﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از وي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﻗﻠﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﻪ ﺟﺮﻗﻪ زد ﮐﻪ از اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﺎ ﻗﻠـﻢ‬
‫ﻗﻮي و اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﺳﺒﮏ ﻋﻠﻤﯽ و ﻫﺪفﻣﻨﺪش‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎد ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﮐﻤﺎل ﻣﯿﻞ و اﺷﺘﯿﺎق اﯾﻦ دﻋﻮت را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ان ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻗﻮي را ﮐﻪ ﺑﻪ ارزش و ﻗﺪرت ﮐﺘﺎب‬
‫اﻓﺰود‪ ،‬ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورد‪.‬‬
‫در ﻫﻤـﺎن زﻣــﺎن اﺳــﺘﺎد ﺑﺰرﮔـﻮار و ﻋــﺎﻟﻢ ﻣــﺆﻣﻦ‪ ،‬دﮐﺘـﺮ ﻣﺤﻤــﺪ ﯾﻮﺳــﻒ ﻣﻮﺳــﯽ اﺳــﺘﺎد‬
‫داﻧﺸﮑﺪهي اﺻﻮل دﯾﻦ در اﻷزﻫﺮ و رﺋﯿﺲ اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺸﺮ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ و از ﻋﻼﻗـﻪﻣﻨـﺪان و ﺷـﯿﻔﺘﮕﺎن‬
‫ﮐﺘﺎب درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﺎپ دوم و اﺻﻼح ﺷﺪهي ﮐﺘﺎب از اﻧﺠﻤﻦ اﻷزﻫـﺮ اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﺑـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺳﭙﺎس و ﻣﺴﺮت ﺑﺎ درﺧﻮاﺳـﺘﺶ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﮐـﺮد‪ ،‬وي در ﺿـﻤﻦ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ دﮐﺘـﺮ‬
‫اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ را ﻧﯿﺰ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮد و در ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎل ﻣﻘﺪﻣـﻪاي ﺑـﺮ ﮐﺘـﺎب ﻧﻮﺷـﺖ ﮐـﻪ ﺣـﺎﮐﯽ از‬
‫اﺧﻼص‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﻫﻤﻔﮑﺮي ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻮد‪.‬‬
‫روزي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺎ دوﺳﺘﺶ دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﺷﺮﺑﺎﺻﯽ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ و اﺳـﺘﺎدان اﻷزﻫﺮ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺮﺑﺎﺻﯽ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻞ و زﻧـﺪﮔﯽ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‬
‫از وي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺎ آن اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫وي از آن ﻣﻌﻠﻮﻣــﺎت ﻣﻘﺎﻟــﻪاي در ﺑــﺎرهي ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪه ﺗﺮﺗﯿــﺐ داد ﮐــﻪ ﺗﺤــﺖ ﻋﻨــﻮان‪» :‬ﺑــﺮادرم‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ« ‪ -‬ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ – ﺑﺎ ﮐﺘـﺎب ﻫﻤـﺮاه ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟـﻒ زﻣـﺎﻧﯽ از ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﭼﺎپ دوم ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل ‪ 1951‬م اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾـﻦ ﭼـﺎپ‪ ،‬ﭼـﺎپﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد و ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و اﮐﻨﻮن اﯾـﻦ ﭼـﺎپ‪ ،‬ﺳـﯿﺰدﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﭼﺎپ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاروي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪي ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ و اﺧﺘﺼﺎر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﯿﺎن ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻀﻞ و اﺣﺴﺎن در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎ از آنِ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬

‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻨﯽ اﻟﻨﺪوي‬

‫ﻧﺪوه اﻟﻌﻠﻤﺎء‪ ،‬ﻟﮑﻬﻨﺆ‬
‫‪ 20‬رﺟﺐ ‪ 1401‬ﻫـ‪ .‬ق‪.‬‬
‫‪ 25‬ﻣﯽ ‪ 1981‬م‪.‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ واﻟﺴﻼم ﻋﲆ ﻋﺒﺎده اﻟﺬﻳﻦ اﺻﻄﻔﻰ‪.‬‬

‫ﺑﺎري‪ ،‬ﭼﺎپ اول ﮐﺘﺎب »ﻣﺎ ذا ﺧﴪ اﻟﻌﺎﱂ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﳌﺴﻠﻤﲔ« در ﺳـﺎل ‪ 1369‬ﻫــ‪ 1950) .‬م(‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮔﺮم ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن واﻗﻊ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه اﻧﺘﻈـﺎرض را‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎزهي ﮐﺘـﺎب و ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣﻨـﺪرج در آن ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن را‬
‫ﺟﻠﺐ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻬﺮت و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬زﯾـﺮا آن زﻣـﺎن از وي ﻫـﯿﭻ اﺛـﺮي در ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻋﺮب اﻧﺘﺸﺎر ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وي را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﮐﺘﺎب و ﻣﻮﺿﻮع آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪي ﻣـﺮدم را ﺑـﺪان ﺟﻠـﺐ ﮐـﺮده‬
‫ﺑﻮد و در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﺨﺼﯿﺖ و آوازهي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در آن ﻫﯿﭻ ﺳﻬﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﻟﻄﻒ و ﻓﻀـﻞ‬
‫اﻟﻬﯽ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ اﯾﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و درﺳـﺖ در زﻣـﺎن ﻻزم در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻋﻤﻮم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎﻗﯽ ﮔﻨﮓ و ﮔﺮاﯾﺸﯽ ﻣﺒﻬﻢ ﮐﻪ در دلﻫﺎ ﻣﻮج ﻣـﯽزد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺎز ﺑﻮد و ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺘﻔﮑـﺮان و ﺗﺤﺼـﯿﻞﮐﺮدﮔـﺎن ﺟﻬـﺎن ﻋـﺮب‬
‫ﻫﻤﺴﻮ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻈﺮﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎتﺷﺎن ﺗﻼﻗﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ داﻣﻨﻪي اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب در ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﺮﺑـﯽ و ﻣﺤﺎﻓـﻞ ﻋﻠﻤـﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﮔﺴـﺘﺮده ﺑـﻮد و‬
‫ﻃﯿﻒﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻣﺖ و ﺑﺮﺧـﯽ از رﻫﺒـﺮان ﻓﮑـﺮي ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺑﺮرﺳـﯽ آن روي آوردﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺮﺑﯿﺎن و آﻣﻮزﮔﺎران‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺻﯿﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳـﭙﺎس ﺧـﺪاي ﻋﺰوﺟـﻞ را‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺰت و ﺟﻼل او ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﻗﺎﻫﺮه ﭼﺎپ اول ﮐﺘـﺎب را اﻧﺠـﺎم داد و ﯾﻘﯿﻨـﺎً در ﭼـﺎپ‪ ،‬زﯾﺒـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب و ﻧﻔﻮذ آن در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﻧﺸﺮ و ﺗﺄﻟﯿﻒ اﻷزﻫﺮ ﻧﯿﺰ ﮐـﻪ دوﺳـﺘﺎن ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه در آن وﺟـﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ ﮐﺘﺎب ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدم‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪44‬‬

‫ﻫﻢ ﻣﻮاﻓﻘﺘﺶ را اﻋﻼم ﮐﺮد و ﭼﺎپ دوم در ﺳﺎل ‪ 1370‬ﻫـ )‪ 1951‬م( ﺑﺎ ﭘﯿﺸـﮕﻔﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ از دﮐﺘـﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ و دوﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ ﺷﺮﺑﺎﺻﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑـﺮ ارزش‬
‫ﮐﺘﺎب اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﭼﺎپ دوم در ﺣﺎﻟﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻫﻨﻮز در ﺳﻔﺮ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﻮدم و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ را‬
‫ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪام را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺪانﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﺎ اﯾـﻦ ﭼـﺎپ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺒﺎب ﭼﺎپ ﺳﻮم را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ دﺳﺘﻢ رﺳـﯿﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻈﺮﮔﺎهﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎزهاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐـﻪ آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﮐﺘـﺎب اﻓـﺰودم‪ ،‬اﯾـﻦ ﭼـﺎپ ﺑﻨـﺎﺑﺮ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1379‬ﻫـ )‪ 1959‬م( ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑـﺎزﻫﻢ در ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﺑﻌـﺪ از ﭼـﺎپ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و اﮐﻨﻮن ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ اﺿﺎﻓﺎت و وﯾﺮاﯾﺶ ﺟﺪﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺄﻟﺖ دارم‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﺎپ را ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﺎپﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﮔﺮداﻧﺪ و وﺳـﯿﻠﻪي‬
‫ﺑﯿﺪاري ﺟﺪﯾﺪ و اﯾﻤﺎن ﺗﺎزهاي ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺷـﺪﯾﺪاً ﺑـﺪان ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻗـﺮار دﻫـﺪ! ﻫﻤﺎﻧـﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪوي‬
‫ﻟﮑﻬﻨﺆ – ﻫﻨﺪ‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ ﺳﻴﺪ اﳌﺮﺳﻠﲔ وﺧﺎﺗﻢ اﻟﻨﺒﻴﲔ ﳏﻤﺪ وﻋﲆ آﻟﻪ‬
‫وﺻﺤﺒﻪ أﲨﻌﲔ وﻣﻦ ﺗﺒﻌﻬﻢ ﺑﺈﺣﺴﺎن إﱃ ﻳﻮم اﻟﺪﻳﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و دﻋﻮﺗﮕﺮي ﮐﻪ در ﺻﺪد ﮔﺴﺘﺮش اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺧﻮﯾﺶ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺎد و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪم از اﯾﻦ ﮐﻪ دارم ﻣﻘﺪﻣﻪي ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﻢ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از ﭼـﺎپ ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫ﮐﺘﺎب اﻣﯿﺪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﭼﺎپ ﻣﮑﺮر ﺑﻌﺪي را ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﻓﮑﺮ ﻧﻤﯽﮐﺮدم ﺗﺎ اﯾـﻦ ﺣـﺪ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺟﻬﺎن ﻋﺮب واﻗﻊ ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪد‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد و ﭼﺎپﻫﺎي ﭘﯽ در ﭘﯽ از آن اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﺼﺮت و ﺗﺄﯾﯿـﺪ‬
‫اﻟﻬﯽ و ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﮐﺘﺎب و ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ روﺣﯽ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﻣﻞ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻘﯿﻪي ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ اﺛـﺮ‬
‫وي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﭼﺎپﻫﺎي ﭘﯽ در ﭘﯽ ﺟﺰ اﺿﺎﻓﺎت اﻧﺪﮐﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎپ ﺳـﻮم‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﻧﺸـﺪ و در آن اﺻـﻼﺣﺎت و اﺿـﺎﻓﺎت ﻻزم اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺪون ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻌﺪﯾﻞ و اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ و ﺑـﺎ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐـﻪ ﻧﻈﺮﮔـﺎهﻫـﺎ و ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت‬
‫ﺗﺎزهاش را در آن ﺑﮕﻨﺠﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎي ﭼﺎپ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﮐﺜـﺮت ﻣﺘﻘﺎﺿـﯿﺎن و ﺳـﺮﻋﺖ اﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ ﺗﻤـﺎم ﭼـﺎپﻫـﺎي ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮي واﺣﺪ و ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭼﺎپ ﺳﻮم ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌـﺎل در ﻣﺤـﺮم ﺳـﺎل ‪ 1380‬ﻫــ )ﻣـﺎرس – آورﯾـﻞ ‪ 1969‬م( زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫داراﻟﻘﻠﻢ ﮐﻮﯾﺖ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﺘﺎب را داﺷـﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺻـﺘﯽ را ﻓـﺮاﻫﻢ آورد و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﻧﺼـﻮص و ﻣﻨـﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣـﺪﺗﯽ روي ﮐﺘـﺎب ﮐـﺎر ﮐـﺮد‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ از اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت را‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪46‬‬

‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺞ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎب ﭘﺮداﺧﺖ و اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان زﯾﺎد‬
‫در آن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺿﺎﻓﺎت ﻫﺮﭼﻨﺪ زﯾﺎد ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ارزش و ﻗﺪرت ﮐﺘﺎب اﻓﺰود و ﺧﻸﯾـﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺣﺴﺎس ﻣﯽﻧﻤﻮد ﭘﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻬﺎﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭼـﺎپ ﮐﻨـﻮﻧﯽ ﺑـﺎ دﻗﺘـﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ و وﯾﺮاﯾﺸـﯽ‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮ و از ﻧﻈﺮ ﻣﻮاد ﻏﻨﯽﺗﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫وﷲ اﻷﻣﺮ ﻣﻦ ﻗﺒﻞ وﻣﻦ ﺑﻌﺪ وﻟﻪ اﳊﻤﺪ ﰲ اﻷوﱃ واﻵﺧﺮة‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ‪ 28‬ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام ‪ 1389‬ﻫـ‪ 1969 / 4 / 16 .‬م‪.‬‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪوي‬
‫ﻧﺪوه اﻟﻌﻠﻤﺎء – ﻟﮑﻬﻨﺆ‬
 ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ ‪/‬‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻘـﺪر ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﮐﺴـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑﺎورﺷـﺎن را ﺑـﻪ ﺧﻮﯾﺸـﺘﻦ‪،‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎدﺷﺎن را ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﻣﯿﺪﺷﺎن را ﺑﻪ آﯾﻨﻪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪ ...‬و ﭼﻘﺪر ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﮐﺴـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻤﺎنﺷﺎن را ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧـﺎﻣﯽ از آن دارﻧـﺪ و از ﺣﻘﯿﻘـﺘﺶ ﭼﯿـﺰي ﻧﻤـﯽداﻧﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺗﺤﻘﯿﻖ از ﻃﺮﯾﻖ ارﺛﯽ ﺑﺪان ﮔﺮوﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﭘﯿﺶ روﯾﻢ ﻗﺮار دارد »ﻣﺎ ذا ﺧﴪ اﻟﻌﺎﱂ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﳌﺴﻠﻤﲔ« اﺛﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﺳﯿﺪ‬
‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﺤﺴﻨﯽ اﻟﻨﺪوي از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮاﻧﺪهام‪.‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً اﺳﻼم ﻋﻘﯿﺪهي ﺗﻔﻮق و ﺑﺮﺗﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ در‬
‫روح ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻋﺰت‪ ‬ﻋـﺎري از ﺗﮑﺒـﺮ‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد‪ ‬ﺑـﺪون ﻏـﺮور و اﻃﻤﯿﻨـﺎنِ ﺑـﺪون ﻏﻔﻠـﺖ را‬
‫ﻣﯽدﻣﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را وا ﻣﯽدارد ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﻇﯿﻔـﻪاي ﮐـﻪ در ﻗﺒـﺎل ﺑﺸـﺮﯾﺖ دارﻧـﺪ‪ ،‬اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﮐﻔﺎﻟﺖ و ﻗﯿﻮﻣﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺸﺮق زﻣـﯿﻦ و ﻣﻐـﺮب‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬رﻫﺒﺮي ﺗﻮدهﻫﺎي رهﮔﻢ ﮐﺮده در زﻣﯿﻦ رﻫﻨﻤﻮنﺷﺪن آدﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ اﺳـﺘﻮار و راه‬
‫راﺳﺖ و ﺑﯿﺮون آوردن آﻧﺎن از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ﻫﺪاﯾﺖ و ﻓﺮﻗﺎن‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أ ُ ۡخر َج ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر َوتؤم ُِنون‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[110 :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ )اي ﭘﯿﺮوان ﻣﺤﻤﺪ( ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﺪﯾﺪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﺪ و از ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎز ﻣﯽدارﯾﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ ََ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫ٗ ّ ُ ُ ْ ُ ٓ ََ‬ ‫َ َ َٰ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ٗ‬
‫� ۡم أ َّمة َو َسطا ِ�َكونوا ش َه َدا َء � ٱ�َّ ِ‬
‫اس َو َ��ون ٱ َّلر ُسول عل ۡي� ۡم‬ ‫﴿و��ل ِك جعل�‬
‫َ ٗ‬
‫ش ِهيدا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[143 :‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪48‬‬

‫»و ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎ را اﻣﺘﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ ﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ ﺗﺎ ﮔﻮاﻫﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ]ﻧﯿﺰ[ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﭘﯿﺶ روﯾﻢ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ را در ﺿـﻤﯿﺮ ﺧﻮاﻧﻨـﺪهاش اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در دﻟﺶ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت را ﻣﯽدﻣﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت دروﻧﯽ‬
‫و ﻋﺼﺒﯿﺖ دﯾﻨﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻋﯿﻨﯽ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﺑـﺰار ﺑﺮﻣـﯽﮔﯿـﺮد و ﺑـﺮ ﺣـﺲ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻋﻘﻞ و وﺟﺪان ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﺎ ﮐﻤـﺎل روﺷـﻨﮕﺮي و ﻋـﺪاﻟﺖ ﺑـﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺷـﺮاﯾﻂ ﮐﻨـﻮﻧﯽ ﻣـﯽﭘـﺮدازد و ﻣﻮﺿـﻮع ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ را در ﻣﻌـﺮض ﺣﻘﯿﻘـﺖ‪،‬‬
‫واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و وﺟﺪان ﻣﯽﮔﺬارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪون ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻮﺣﯿﻪ و ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺪﻣﺎت و‬
‫ﻧﺘﺎﯾﺞ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم دﻻﯾﻞ در ﮐﻨﺎر وي و در ﮐﻨﺎر ﻗﻀﯿﻪي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ وي ﻗـﺮار‬
‫دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ رﺳﻢ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻮﭼﮏ و ﺷﺘﺎﺑﺎن‪ ،‬اﻣـﺎ روﺷـﻦ و ﺗﺎﺑـﺎن از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻗﺒﻞ از درﺧﺸﺶ اﺳﻼم آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او ﺗﺼﻮﯾﺮ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن را از ﺷﺮق ﺗﺎ ﻏﺮب‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﺗﺎ ﺟﻨﻮب‬
‫و از ﻫﻨﺪ و ﭼﯿﻦ ﺗﺎ ﻓﺎرس و روم‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ودان را در اﯾﻦ دﻧﯿـﺎي ﭘﻬﻨـﺎور در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ادﯾـﺎن آﺳـﻤﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﯾﻬﻮدﯾـﺖ و ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ و ﯾـﺎ ادﯾـﺎن ﺷـﺮﮐﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺑﻮدﯾﺴﻢ‪ ،‬زرﺗﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺪوﯾﯿﺴﻢ و ﻏﯿﺮه ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺼﻮﯾﺮي اﺳﺖ ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﺎﻣﻼً ﮔﻮﯾﺎ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در ﻋﯿﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰ‬
‫از ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﺎي ﻧﻤـﯽﻓﺸـﺎرد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و ﺗـﺎرﯾﺦﻧﮕـﺎران‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل و ﺣﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﮕـﺎم ﻣـﯽﺳـﺎزد‪ ،‬ﭘـﺲ ﺟـﺎي ﺷـﺒﻬﻪاي ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ وي در ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻫﻤﺴﻮ و ﻫﻢﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﺟﻬﺎﻧﯽ را وﺻﻒ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ روح ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﺮ آن ﻣﺴـﻠﻂ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺿـﻤﯿﺮش ﻣـﺘﻌﻔﻦ و‬
‫روﺣﺶ ﺑﺪﺑﻮﺳﺖ‪ ،‬ارزشﻫﺎ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي آن ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ و ﻇﻠﻢ و ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﺮآن ﺣﺎﮐﻢ اﺳـﺖ و‬
‫اﻣﻮاج ﺗﻨﺪ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ ﻣﺮﮔﺒـﺎر دارد او را رﯾﺸـﻪﮐـﻦ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد ادﯾـﺎن‬
 ‫‪49‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪/‬‬

‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪه و زﺑﻮن و ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﺟﺎنﻫﺎ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻮﺟـﻮدي ﺧﺸـﮏ و‬
‫ﺑﯽروح ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺮدهﻫﺎي ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ آن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮐﺸﯿﺪن ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻫﻠﯿﺘﯽ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻘﺶ‬
‫اﺳﻼم در زﻧﺪﮔﯽ آدﻣﯿﺎن ﻧﻘﺶ اﺳﻼم در ﻧﺠﺎت روح ﺑﺸﺮ از اوﻫﺎم‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﺑﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻨـﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﺗﻌﻔﻦ‪ ،‬ﭘﺴﺘﯽ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻧﻘﺶ اﺳﻼم را در ﻧﺠﺎت ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﺑﺸـﺮي از ﻇﻠـﻢ و ﻃﻐﯿـﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺣﮑﺎم و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﭘﺎﯾـﻪﻫـﺎي ﻋﻔـﺖ و ﻧﻈﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﺳـﺎزﻧﺪﮔﯽ و‬
‫ﻣﺜﺒﺖاﻧﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬آزادي و ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﯾﻘـﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻤـﺎن و اﻋﺘﻤـﺎد‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ و ﮐﺮاﻣـﺖ و ﻋﻤـﻞ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺟﻬﺖ رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ زﻧﺪﮔﯽ و رﺳﯿﺪن ﺣﻖ ﺑﻪ ﺣﻖ دار‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻮارد در دورهاي ﺑﻮد ﮐﻪ رﻫﺒﺮي از آن اﺳﻼم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ داﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﺳﻼم زﻣﺎﻧﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ زﻣﺎم رﻫﺒﺮي در دﺳﺖ او ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﺳﻼم ﻃﺒﻌﺎً‬
‫ﻋﻘﯿﺪهاي اﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬روﺷﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي رﻫﺒﺮي و آﯾﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﻧﻮآور ﻧﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ رو‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺐ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻨﺎرهﮔﯿـﺮيﺷـﺎن از رﻫﺒـﺮي و‬
‫ﻗﯿﻤﻮﻣﺖ ﺑﺸﯿﺖ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ دﯾﻨﯽ ﺑﺪان ﻣﮑﻠﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻼم زﻣﺎم اﻣﻮر را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻮاﻣﻞ اﯾﻦ اﻧﺤﻄﺎط روﺣﯽ و ﻣـﺎدي ﻣـﯽﭘـﺮدازد‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‬
‫ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ ﺧﻮد را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و از وﻇـﺎﯾﻒ ﺧـﻮد دﺳـﺖ‬
‫ﺷﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮآﻧﺎن ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ و ﺟﻬﺎن ﺑﺎ از دﺳﺖدادن اﯾﻦ رﻫﺒﺮي رﺷﯿﺪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ آن ﺑﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
‫اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬وي ﺧﻂ ﺧﻮﻓﻨﺎك ﺗﻨﺰل اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ آن اﻓـﻖﻫـﺎي‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﻋﻠﻢ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﺧﻂ را ﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻼﺗﯽ آﺗﺸـﯿﻦ‬
‫و ﺗﻌﺒﯿﺮاﺗﯽ ﻏﺮضآﻟﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪاي ژرف و ﻋﻤﯿﻖ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺧــﻼل اﯾــﻦ ﺑﺮرﺳــﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨــﺪه ﺑــﻪ ﻣﯿــﺰان ﻧﯿــﺎز ﺷــﺪﯾﺪ آدﻣﯿــﺎن ﺑــﻪ ﺗﻐﯿﯿــﺮ رﻫﺒــﺮي ﺑﺸــﺮ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن آن ﺑﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻫﺪاﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻬﯿﺪه ﺗﺎ ﻣﺮدﻣﺎن را از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر و از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑـﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪50‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ارزش ﮐﻠﯽ وﺟﻮد اﯾﻦ رﻫﺒﺮي را در زﻣـﯿﻦ و ﻣﯿـﺰان‬
‫زﯾﺎن و آﺳﯿﺒﯽ را ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﻤـﺎم اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ درﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣـﺎل و در آﯾﻨـﺪهي‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ و دور ﺑﺎ آن دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮور اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬در دل ﻣﺴﻠﻤﺎن روﺣﯿﻪي ﻧﺪاﻣﺖ ﺑﺮآﻧﭽﻪ از دﺳﺖ داده و روﺣﯿﻪي اﻓﺘﺤﺎر‬
‫ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ وي ﻣﻮﻫﺒﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ و آزﻣﻨﺪاﻧـﻪ ﺧﯿـﺮهﺷـﺪن ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي از دﺳـﺖ رﻓﺘـﻪ‪ ،‬اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﮐﻪ در زﻣـﺎن درﻣﺎﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ واژهي »ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ« ﺗﻌﺒﯿـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه را از ﺗﻔﺎوت رﯾﺸﻪاي روح اﺳﻼم و روح ﻣـﺎدي ﺣـﺎﮐﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم و ﻧﯿﺰ روح ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻦ اﺳـﻼم از رﻫﺒـﺮي‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫دﻗﺖ و ﻇﺮاﻓﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ در ﺳﺮﺷﺖ اﺻﻠﯽاش ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﻣﻘﻄـﻊ زﻣـﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺼـﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﻧﮓ و ﻗﺎﻟﺐ روﺣﯽ و ﻓﮑﺮي ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ ﻓـﺮورﯾﺨﺘﻦِ ارزشﻫـﺎي‬
‫اﺳﺎﺳﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮي و ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺮوز ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺟـﺎي آنﻫـﺎ ارزشﻫـﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﮕﯽِ ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ ﺷﻬﻮتﻫﺎي ﻋﺎرﺿﯽ ﻣـﯽﻧﺸـﯿﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽـﻪ اﻣـﺮوز آدﻣﯿـﺰاد در وﺿـﻌﯿﺖ ﻧﻬـﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ از آن رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ دﯾـﺮوز در وﺿـﻌﯿﺖ اوﻟﯿـﻪ ﺟـﺎﻫﻠﯽ از آن رﻧـﺞ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا و رﺳﻮل و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ روز ﺑﺎزﭘﺴﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداﺷـﺶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺮونآﻣﺪن از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر‪ ،‬از ﻋﺒﺎدت ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎ‪ ،‬از ﺗﻨﮕﻨـﺎي‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن‪ ،‬از ﺟﻮر ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺑﺰرﮔﻮار در ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮي اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ اﮐﻨﻮن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و درك آن در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎن دﯾﮕﺮ آﺳﺎنﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ اﻓﺘﻀـﺎح و‬
‫رﺳﻮاﯾﯽ ﺑﺎر آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﯿﺐﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن ﻋﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮐﻨﻮن ﻣـﺮدم ﺑـﻪ‬
 ‫‪51‬‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪/‬‬

‫ﺳﺨﺘﯽ از آن ﮔﻠﻪ و ﺷﮑﻮه دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺟﻬﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﮔﺬار از رﻫﺒﺮي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي‬
‫اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد و ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ رﺳـﺎﻟﺘﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺎن را از ﻧﺎﺑﻮدي و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ ﺳﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻓﺮود آورد‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎرز در ﮐﺘﺎب اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬درك ﻋﻤﯿـﻖ ﮐﻠﯿـﺎت روح اﺳـﻼﻣﯽ در داﯾـﺮهي‬
‫ﮐﺎﻣﻞ آن‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﯿﻄﻪي ﻣﺒﺎﺣﺚ دﯾﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫در ﺑﺎزﻧﮕﺎري ﺗﺎرﯾﺦ از زاوﯾﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ اﻟﮕﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮﺷﺪن از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﺎدي ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻏﺮﺑﯽ و دﯾﻨـﯽ ﺧـﻮد‬
‫آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از زاوﯾﻪي دﯾﺪ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن ﻣﯽﭘـﺮدازد‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻧﺎدﯾﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺴﯿﺎري از رزشﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﻔﺴﯿﺮ رﺧﺪادﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑـﺪون‬
‫درﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ آنﻫﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد وﻧﯿﺰ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺼﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اروﭘﺎ ﻣﺤﻮري دارﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺎن را ﺑﺮ ﻣﺪار اروﭘﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺮدن دﯾﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ در ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﺑﺸﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺣﺪ اﻗﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖ ﮐـﻢﮔـﺮﻓﺘﻦ آن ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﺮﺗﮑـﺐ اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت و‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﺎﺗﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﺶ ﺑـﯽدرﻧـﮓ از دﺳـﺖ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﯽﻗـﺎﭘﯿﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻓﺮاﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺗـﺎرﯾﺦ از آﻧـﺎن روي آوردﯾـﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ دﻗـﺖ داﺷـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ارزشﻫﺎ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ اﺳـﺖ ﺳـﺎﺧﺘﺎري و روش‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ از ﯾﮏ زاوﯾﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ اﺳﺖ‬
‫در ﺗﺮﺳﯿﻢ و ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶﮔﺬاردن‪ ،‬و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟـﻮد اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت‪ ‬روش ﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺗﺮﺳـﯿﻤﯽ‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه در ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم اﻣـﻮر ﻋﻮاﻣـﻞ و ارزشﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوت را‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه از ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﺑـﻪ ﻗـﺪرت روح اﺳـﻼم و ﺷـﯿﻔﺘﻪي ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‬
‫رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺤـﺚ از ﻗﺎﺑﻠﯿـﺖﻫـﺎي رﻫﺒـﺮي‪ ،‬ﺿـﻤﻦ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪52‬‬

‫ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎنﻧﻤﻮدن آﻣﺎدﮔﯽ روﺣﯽ‪ ،‬ﺑـﺮ آﻣـﺎدﮔﯽ ﺻـﻨﻌﺘﯽ و ﻧﻈـﺎﻣﯽ اﺳـﺘﻘﻼل ﺗﺠـﺎري و ﻣـﺎﻟﯽ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ ورزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺧﻮد اﺣﺴﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺑﺸﺮي و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﯾﻦ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ در ارزﯾﺎﺑﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﮕﻮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬و ﺳـﺨﺖ ﺿـﺮوري اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ و اﺳﺘﻘﻼل و ﻋﺪم ﺗﺄﺛﺮ ﺧـﻮﯾﺶ را از روﺷـﻬﺎي اروﭘـﺎﯾﯽِ‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻋﺪﻟﺖ و ﭘﮋوﻫﺶِ ﻣﻮﺟﻮد در روش ﮐﺘﺎب اﺑﺮاز دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎد و ﺧﺮﺳﻨﺪم از اﯾﻦ ﮐﻪ دارم ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﺣﺴﺎس از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ‬
‫را ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺧﺮﺳﻨﺪم از ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﯿﺎﺑﻢ‪ ،‬زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم آن را در ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ َ ‪ٞ‬‬ ‫ب أَ ۡو َ� ۡل َ� ٱ َّ‬
‫لس ۡم َع َوه َو ش ِهيد ‪] ﴾٣٧‬ق‪.[37:‬‬ ‫﴿إ ِ َّن ِ� َ�ٰل َِك َ� ِۡ� َر ٰ‬
‫ى ل َِمن َ� َن َ ُ�ۥ قَ ۡل ٌ‬

‫]ﺷﻬﯿﺪ[ ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ ‪/‬‬

 ‫ﭘﯿﺶ درآﻣﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ‬

‫ارﺗﺒﺎط آﺳﻤﺎن ﺑﺎ زﻣﯿﻦ ﺟﻬﺖ اداي رﺳﺎﻟﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘـﺎ در ﻋﻈﻤـﺖ و ﻣﻘـﺎﻣﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ و ارﺷﺎد‪ ،‬روﯾﺪادي اﺳﺖ از روﯾـﺪادﻫﺎي ﺑـﺰرگ و ﻧﻘﻀـﯽ اﺳـﺖ در‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه از ﻣﺪار ﺗﻌﯿﯿﻦﺷﺪهاش ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ و در‬
‫راﺳﺘﺎي ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ وﻗﺎر ﻣﻘﺪر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﯿﭻ ﺣﺎدﺛﻪاي رخ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺤﻘـﻖ و وﺟـﻮدش را ﺳـﺒﺒﯽ اﻗﺘﻀـﺎ‬
‫ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﻫﺪﻓﯽ در ﭘﯽ آن دﻧﺒﺎل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻇﻬـﻮر اﺳـﻼم ﯾﮑـﯽ از ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ ﺣـﻮادﺛﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﺎﻫﺪ آن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺳﺒﺎب و ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ از ﻗﺒـﻞ آﻣـﺎده و‬
‫داراي ﻫﺪﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن در ﺻﺪد آن ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ – ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ اﺧﺘﺼـﺎر – از ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎهﻫـﺎ و ﻣﻘـﺪﻣﺎﺗﯽ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻬﯽﺷﺪن ﺟﻬﺎنِ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهي آن روزﮔﺎر از ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻧﯿﮏ و آﯾﯿﻦ درﺳﺖ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺪاﯾﯽ اﺳﻼم ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﺻﺪد ﺑﯿﺎن ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آن‬
‫آﻣﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻣﺮدان ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎد و ﻣﺒـﺎرزه ﺟﻬـﺖ رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ آن ﻫـﺪف ﻗـﺪﻋﻠﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدﻧــﺪ و ﺟﻬــﺎن را ﻣــﺪتﻫــﺎ ﺳــﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴــﺘﯿﻢ؛ زﯾــﺮا اﯾــﻦ ﻣﻄﺎﻟــﺐ روﺷــﻦ اﺳــﺖ و‬
‫ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺗﮑﺮاري و در اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘـﺎب‪ ،‬دوﺳـﺖ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽﻣﺎن اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪوي ﯾﮑﯽ از دﻋـﻮﺗﮕﺮان ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم و از ﻋﻠﻤﺎي ﻃﺮاز اول ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺤﺮﯾﺮ آن را دارم‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻓـﻮق‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮا ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨـﺎن از‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺗﺠﻠﯿﻞ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﯾـﺎم ﮐﺘـﺎﺑﯽ در ﺑـﺎب اﺳـﻼمﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺘﯽ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻨﺎً اﯾﻦ ﺣﺎﻟﯽ از ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهي ﺑـﺎ اﯾﻤـﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را از ﻣﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽدﻫﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭼﺎپ اول ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪54‬‬

‫ﺑﺎزار آﻣﺪ‪ ،‬در ﻣﺪت ﮐﻤﺘﺮ از ﯾﮏ روز ﮐﺘﺎب را ﺧﻮاﻧﺪم و ﺷﺪﯾﺪ ًا ﺷﯿﻔﺘﻪي آن ﺷﺪم‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎب در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺴﺨﻪاي ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ روﯾﻢ ﺑﻮد ﻧﻮﺷﺘﻢ‪» :‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑـﺮ‬
‫ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﺑﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آﺷﻨﺎ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ دﯾﺪارش ﺷﺪم‬
‫و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ وي ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪم ﮐﻪ ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺘـﺎﺑﺶ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ ﺷـﺪهام‪.‬‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﺮاﮔﯿﺮﻧﺪﮔﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﺘﺎب و ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺣﻖ ﻋﻠﺖ ﭼﯿﺰي دﯾﮕـﺮ اﺳـﺖ و‬
‫آن ﺷﻨﺎﺧﺖ واﻗﻌﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ اﺳﻼم در زﻧـﺪﮔﯽ ﺧـﻮﯾﺶ و اﺧـﻼص در دﻋـﻮت‬
‫ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽــﻪ را ﻣــﺎ ﻫﻤــﻪ ﺑــﺎ ﺣﺴــﺮت ﻋﻤﯿــﻖ و درد و اﻧــﺪوه ﻓــﺮاوان اﺣﺴــﺎس ﻣــﯽﮐﻨــﯿﻢ‪ ،‬دوﺳــﺖ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪﻣﺎن اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻧﯿﺰ ﺑﺪان ﭘﯽ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و آن اﯾﻦ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ در آﺧﺮ ﮐﺎروان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ و دﻧﺒﺎﻟـﻪرو ﻏـﺮب ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬـﺖﮔﯿـﺮيﺷـﺎن در‬
‫راﺳﺘﺎي ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻏﺮب ﺑﺎﺷﺪ و ارزشﻫﺎ و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ را ﮐﻪ ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺮب و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻋﺘﻤﺎدش را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬ﻧـﮋاد‪ ،‬دﯾـﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و ارزشﻫﺎي واﻻﯾﯽ ﮐﻪ اﺟﺪاد و ﭘﺪراﻧﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧـﺪ و داراي ﺟﺎﯾﮕـﺎه‬
‫ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ و در واﻗﻊ اﯾﻦ اﺳﺖ دردي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﻣـﺎﻧﺶ ﮐﻨـﯿﻢ و‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼتﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ژرﻓﻨﺎي دﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ وﻣﯿﺮاث روﺣﯽ و ﻋﻘﻠﯽ اﺑـﺪيﻣـﺎن دﻧﺒـﺎل راه‬
‫ﺣﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب »ﻣﺎ ذا ﺧﴪ اﻟﻌﺎﱂ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﳌﺴﻠﻤﲔ«‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده و از ﻫﯿﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ درﯾﻎ ﻧﻮرزﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً اﻣﺮوز ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻧﺒﻮد‪ ‬دﻋﻮﺗﮕﺮان اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﯿـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن و ﯾـﺎ ﻧﺒـﻮد‪‬‬
‫ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ اﻧﺼﺮاف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﺳﻼم و ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﺮق ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻏﺮب و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦِ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﺻﻮل و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ در ﺳﻨﺠﺶ اﻣﻮر ﺧﻮﯾﺶ آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺎ ﺻـﺮﻓﺎً از ﻟﺤـﺎظ ﻧـﺎم‪ ،‬وﻻدت و‬
 ‫‪55‬‬ ‫ﭘﯿﺶدرآﻣﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ‬

‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﻋﻤﻼً از اﺳﻼم روي ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫آداب و رﺳﻮمﻣﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪانﻫﺎ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻣﯽداﻧـﯿﻢ‪ ،‬از اﺳـﻼم ﺧﺒـﺮي ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ در زﻧﺪﮔﯽﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در ﺑـﯿﻦ دوﻟﺘﻤـﺮدان و‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ در ﺷﺮق و ﻏﺮب و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎمﻫـﺎي دﯾﻨـﯽ ﺧـﻮد‬
‫در ﻣﺼﺮ و دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻟﮕﻮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﺳﻼم ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑـﻮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ ارﺗﺒﺎط ﺟﺪﯾﺪي از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎي ﻓﺮاﮔﯿﺮ زﻣﯿﻦ اﻋـﻢ از ﺷـﺮك و ﮔﻤﺮاﻫـﯽ‬
‫ﻓﺴﺎد و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري زدوده ﺷﻮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﺳﻮل اﺳﻼم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﺟﻬﺖ درآوردن ﺟﻬﺎن از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ﻣﺒﻌـﻮث ﺷـﻮد و ﯾـﺎ ﻗﺮآﻧـﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺳﺮﮔﺮدان‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻌﺎدت و ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﺎزل ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎلِ ﺑﺨﺸـﻨﺪه و‬
‫ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ اﺳﻼم ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﺑﯿﻦ ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ از آن ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﺪ ﻫﺮﮔـﺰ ﮔﻤـﺮاه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑـﺪان ﻋﻤـﻞ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕـﺎه ﻧﮕـﻮنﺑﺨـﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎﻣﺶ دﻫﯿﻢ ﺗـﺎﻫﻢ ﺧﻮدﻣـﺎن و ﻫـﻢ ﺗﻤـﺎم ﺟﻬـﺎن را از ﺟـﺎﻫﻠﯿﺘﯽ ﮐـﻪ از ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎم ﺧﻮد ﻓﺮو ﺑﺮده اﺳﺖ ﺑﯿﺮون آورﯾـﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﮔﺸـﺖ اﻋﺘﻤـﺎد و ﺑـﺎور ﺑـﻪ دﯾـﻦﻣـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﺷﺎﻟﻮدهي زﻧﺪﮔﯽﻣﺎن دﯾﻦ اﺳﺎس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎ ﺧـﻮد ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ ﮐﺎﻣﻼً اﻋﺘﻘﺎد ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ آن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﯿﻢ و‬
‫اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺟﺰ ﺑﺎ اراﺋﻪي اﻟﮕﻮي ﭘﺎك و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪاي ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اروﭘﺎ ﻟﻤﺲ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﮑﺴـﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ اﺳـﻼم ﺟﻬـﺖ رﻫﺒـﺮي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﮐﻞ ﺟﻬﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﮐﻮر ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﯿﺪه و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪن ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ‬
‫و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻨﯿﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﻟﺮزه درآﻣﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ اﻇﻬـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ اﮔـﺮ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪56‬‬

‫ﺧﺪا ﺟﺰ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪهاش را ﯾـﺎري ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﯿـﺮوزي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن دﻟﯿﻠـﯽ اﺳـﺖ ﻗﻄﻌـﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ و ﺣﻘﺎﻧﯿﺖﺷﺎن) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﭘﺎك و ﻧﯿﮏﺳﯿﺮت در ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ اﺳﻼم ﭼﻪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ژرﻓـﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ دﻻﯾـﻞ و ﺷـﻮاﻫﺪ درﺳـﺖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهي‬
‫ﮐﺘﺎب اﻟﺪﻋﻮة إﻟﯽ اﻹﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﺧﻼق ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﺣﻤﺎﺳـﻪ و ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﯽ وي‪،‬‬
‫در اذﻫﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺎنِ زﻣﺎﻧﺶ آﺛﺎر ﺳﺤﺮآﻣﯿﺰي ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ ﺷـﻤﺎري از‬
‫دﻻوران و ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﻗﺪري ﺷـﯿﻔﺘﻪي وي ﺷـﺪﻧﺪ ﮐـﻪ از آﯾـﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ دﺳـﺖ‬
‫ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻮمﺷﺎن را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻮد زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »روﺑﺮت اف ﺳﺎﻧﺖ اﻟﺒـﺎﻧﺲ« ‪ Robert of st Albans‬در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1185‬م ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را رﻫﺎ ﮐﺮد و ﺑﻪ اﺳﻼم ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻮهﻫﺎي ﺻﻼح اﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬دوس ال ﺑﻌﺪ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑـﻪ ﻓﻠﺴـﻄﯿﻦ ﺣﻤﻠـﻪ ﮐـﺮد و ﺳـﭙﺎه ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺠﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ در واﻗﻌﻪي ﺣﻄﯿﻦ ﺷﮑﺴﺖ داد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﯿـﺖ اﻟﻤﻘـﺪس »ﺟـﻮي« ‪ gvy‬در‬
‫ﺑﯿﻦ اﺳﯿﺮان ﺑﻮد‪ ،‬در ﺷﺐ ﻧﺒﺮد ﺷﺶ ﺗﻦ از ﮔﺎرد ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬وي را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑـﺎ ارادهي ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﭙﺎه ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ«) ‪.(2‬‬
‫اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﯽﺷﻤﺎر و ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي ﻗـﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾـﺪ از آن آﮐﻨـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ روﯾﺪادﻫﺎﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ اﻟﮕﻮﻫـﺎي ﭘـﺎك در دلﻫـﺎ و ﺣﺘـﯽ در دلﻫـﺎي ﻏﯿـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ آﻧﺎن را دﺷﻤﻦ و ﺧﺼﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬـﻢ و‬
‫ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ را ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ در ﻣﺒﺎرزات ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬درك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬در اﯾﻦ ﺑﺎب رك‪ :‬ارﻧﻮﻟﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎس‪ ،‬اﻟﺪﻋﻮة إﻟﯽ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ )ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ( ﺣﺴﻦ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ص ‪.7‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.83 – 82‬‬
 ‫‪57‬‬ ‫ﭘﯿﺶدرآﻣﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ‬

‫اﻣﺮوز اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰي ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐـﻪ دﯾـﺮوز ﺳـﺒﺐ اﺻـﻼح وي ﺷـﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫اﯾﻤﺎن اﯾﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻦ ﺟﺎي ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻟـﺬت ﻓـﺪاﮐﺎري در راه اﺳـﻼم ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ داراﯾﯽﻫﺎ اﻋﻢ از ﺟﺎن و ﻣﺎل اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ و آداب ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺟﻬﺖ ﺑﯿـﺪاري‬
‫و ﺳﻌﺎدت ﺟﻬﺎن دﻋﻮت ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ و اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻧﺴﺘﻮه‪ ،‬ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﺳﺘﻮري ﺟﺰ دﺳـﺘﻮر‬
‫اﺳﻼم و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺗﺤﮑﯿﻢ اﺳﻼم در ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ دوﺑﺎره ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ را در رﻫﺒﺮي ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدﻣﺎن را ﭼﻨﺎن ﺗﻌﻤﯿﻖ و رﯾﺸﻪدار ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺗـﺄﺛﯿﺮش در ﮔﻔﺘـﺎر و ﮐـﺮدار ﻣـﺎ روﺷـﻦ ﮔـﺮدد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﻼم دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒـﺎل اﻋﺘﻘـﺎد دارد ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن آﻓﺮﯾـﺪه ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺎن اب ﺷﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺑﺸﺮي ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﺳـﻮﯾﯽ ﮐـﻪ ﮐـﺎروان‬
‫روي آورد او ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﺎن ﺟﻬﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻓﺮﯾﺪه ﺷـﺪه ﺗـﺎ ﺟﻬـﺎن ﺟﺎﻣﻌـﻪ و‬
‫ﺗﻤﺪن را ﺟﻬﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺗﺤﻤﯿﻞ و ارادهاش را ﺑﻪ وي دﯾﮑﺘـﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن داراي رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﯾﻘـﯿﻦ اﺳـﺖ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن و ﺣﺮﮐـﺖ و ﺟﻬـﺖﮔﯿـﺮي آن‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻘﺎم ﺗﻘﻠﯿﺪ و ﭘﯿﺮوي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻣﻘـﺎم اﻣﺎﻣـﺖ و رﻫﺒـﺮي‬
‫ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و اﻣﺮ وﻧﻬﯽ از آن اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه زﻣﺎن ﺑﺎ وي ﺑﺴﺘﯿﺰد و ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪ از وي روي‬
‫ﺑﺮﺗﺎﺑﺪ و ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﮔﺮاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷـﻮد و دﺳـﺖ روي دﺳـﺖ‬
‫ﺑﮕﺬارد و ﺑﺎ زﻣﺎن از در ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ درآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﻮرد و ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿـﺰد) ‪ (1‬و‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺎر و ﺳﺘﯿﺰش اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮑﺘﺎ ﺧﻮدش داوري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﺪن‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮد راهدادن در ﺑﺮاﺑﺮ اوﺿﺎع و ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار و ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻗﺮار دادن‪،‬‬
‫درﺧﻮر اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺿـﻌﯿﻒ و ﻓﺮوﻣﺎﯾـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣـﺆﻣﻦ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﻗﻀـﺎ و ﻗـﺪر ﻏﺎﻟـﺐ و‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ) ‪.(2‬‬

‫)‪-(1‬‬
‫زﻣﺎﻧــﻪ ﺑــﺎ ﺗــﻮ ﻧﺴــﺎزد ﺗــﻮ ﺑــﺎ زﻣﺎﻧــﻪ ﺳــﺘﯿﺰ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻢﻧﻈﺮان اﺳـﺖ ﺗـﻮ ﺑـﺎ زﻣﺎﻧـﻪ ﺑﺴـﺎز‬

‫)‪ -(2‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‪ :‬ﻧﺪوي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ اﺳﻼم دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﺻﺺ ‪.68 – 66‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪58‬‬

‫در آﻏﺎز ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ان از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎم ﭘـﺲ از‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﺣﺲ ﻣﯽﮐـﻨﻢ ﻣﻘﺪﻣـﻪي ﮐﺘـﺎب ﻣﻘـﺪاري ﺑـﻪ درازا ﮐﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﻣـﯽﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻢ؟! ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﺳﺮاغ ﻧـﺪارم ﮐـﻪ ﻣﺜـﻞ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺣﺎوي ﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻣﺮاض و دردﻫﺎيﻣﺎن آﺷﻨﺎ ﮔﺮداﻧﺪ – ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‬
‫از ﻋﻬﺪهاش ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ – و ﻧﻪ ﻫﻢ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ روح اﺳﻼم دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫در دﻋﻮت ﺑﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺎﻟﺺ و ﻣﺨﻠﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﺗﻼﺷﺶ را در اﯾـﻦ ﻣﺴـﯿﺮ ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﺪﯾﺪهام‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب و اﺑﺰارﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ و ﮐﺮاﻣﺖ و ﻋﺰت در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ‪ ،‬روشﻫـﺎ و اﻫـﺪاف ﺗﺮﺑﯿﺘـﯽﻣـﺎن را ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫دﻫﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﺮ اﺻﻮل ﺻﺤﯿﺢ اﺳﻼﻣﯽ دﻧﺒـﺎل ﮐﻨـﯿﻢ و ﻧﻬﻀـﺖ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم را‬
‫ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي آن در ﺟﻬﺎن و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻻزم در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ از‬
‫اﻫﺪاف ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺖ اﺳﻼم از ﺧﻮاب ﻏﻔﻠﺖ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮد آﯾﺪ و اﯾﻦ ﻣﻬﻢ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮدان اﻣﺮوز ﺑﺮﻣﺮدان آﯾﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؛ اﻓـﺮادي ﮐـﻪ اﮔـﺮ اﻣـﺮ اﻣـﺖ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫واﮔﺬار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و اﻓﺮادي ﺷـﺠﺎع و اﻣﺎﻧﺘـﺪار ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﯾﻦ و اﻣﺖﺷﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﺟـﺰ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﻋﻈﻤـﺖ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺪﯾﺸـﻪاي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎز و ﮐﺎرﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫـﺪاف واﻻي ﺗﻌﻠـﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿـﺖ زﯾـﺎد و‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻪاي از ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺮآن و ﺳﯿﺮت ﻣﺤﻤﺪ رﺳـﻮل اﷲ ص دو ﻧﯿـﺮوي ﺑـﺰرگ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ در‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم آﺗﺶ ﺣﻤﺎﺳﻪ و اﯾﻤﺎن را ﺑﺮاﻓﺮوزﻧﺪ و در ﻫﺮ زﻣـﺎن اﻧﻘﻼﺑـﯽ ﺑـﺰرگ ﻋﻠﯿـﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورﻧـﺪ و از اﻣـﺖ ﺳﺎزﺷـﮑﺎر و ﺧﻮاﺑﯿـﺪه‪ ،‬اﻣﺘـﯽ ﺟـﻮان‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘـﻪ از ﺣﻤﺎﺳـﻪ و ﻏﯿـﺮت‪،‬‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﻏﻀﺒﻨﺎك از ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﭘﻮﺷﺎﻟﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪.‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫ﭘﯿﺶدرآﻣﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ‬

‫اﻣﺮوز در اﺳﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دلﺑﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬آرﻣﯿﺪن در ﺳـﺎﯾﻪي اوﺿـﺎع ﻓﺎﺳـﺪ و‬
‫اﺳﺮاف ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺴﺎدي وي را ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧـﻪ اﻧﺤﺮاﻓـﯽ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآورد و ﻧﻪ ﻣﻨﮑﺮي ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪاش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺰ ﻣﺴﺌﻠﻪي ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك ﭼﯿﺰي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮآن و ﺳﯿﺮت ﻧﺒﻮي اﮔﺮ ﺑﻪ دل راه ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒـﺮدي ﺑـﯿﻦ اﯾﻤـﺎن و ﻧﻔـﺎق‪،‬‬
‫ﯾﻘﯿﻦ و ﺷﮏ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ زودﮔﺬر دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬و ﺑﯿﻦ آﺳﺎﯾﺶ ﺟﺴﻢ و ﺗـﻦ و زﻧـﺪﮔﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧـﻪ و‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺒـﺮد را ﻫـﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي در زﻣـﺎن ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي دﯾﮕﺮ اﺻﻼح ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻫﺮ ﮔﻮﺷـﻪاي‬
‫از ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻮادهاي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻓﺮادي اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺧﺎﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َٰ ُ ُ ۡ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُٗ‬ ‫َۡ‬ ‫ٌَۡ َ َ ْ‬
‫اموا �قالوا َر ُّ� َنا َر ُّب‬ ‫ام ُنوا ب ِ َر ّ� ِ ِه ۡم َوزِد�ٰ ُه ۡم هدى ‪ ١٣‬ور�طنا � قلو� ِ ِهم إِذ ق‬ ‫﴿ف ِتية ء‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫َٗ َ ۡ ُ َٓ ٗ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫�ض لن ندع َوا مِن دونِهِۦٓ إِ�ٰهاۖ لقد قلنا إِذا ش َط ًطا ‪] ﴾١٤‬اﻟﻜﻬﻒ‪.[14 -13 :‬‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫»ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻮردﮔﺎرﺷﺎن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺎ ﺑﺮ ]ﯾﻘﯿﻦ و[ ﻫﺪاﯾﺖﺷﺎن اﻓﺰودﯾﻢ‪ ،‬ﻣـﺎ‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن را اﺳﺘﻮار ﺳـﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔـﺎر ﻣـﺎ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔـﺎر‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻏﯿﺮ از او ﻣﻌﺒﻮدي را ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪] .‬اﮔـﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ و‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺟﺰ او ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺪاﻧﯿﻢ[ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺨﻨﯽ ]ﮔﺰاف و[ دور از ﺣﻖ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ«‪.‬‬
‫آن وﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮي ﻋﻄﺮآﮔﯿﻦ ﺑﻬﺸﺖ ﺑـﻪ ﻣﺸـﺎم ﺧﻮاﻫـﺪ رﺳـﯿﺪ و ﻧﺴـﯿﻢﻫـﺎي ﻗـﺮن اول‪،‬‬
‫وزﯾﺪن ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ و در داﻣﻦ اﺳﻼم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﺎزﯾﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻫﯿﭻ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﻧﺪارد زاده‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﻓﻮق ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚﻣﺎن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﭼﻪ روح ﺑﺰرﮔـﯽ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺑﺮ ﻣﺆﻟﻒ دﯾﮑﺘﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ آﺛﺎر وي ﻫﻤﻪ را ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺰاه اﷲ ﻋﻦ اﻹﺳﻼم وأﻣﺘﻪ ﺧﲑ اﳉﺰاء‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﻮﺳﯽ‬
 ‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬

‫ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در زﻣﺴﺘﺎن ‪ 1951‬ﻣﯿﻼدي در اﻧﺠﻤﻦ اﻟﺸﺒﺎن اﻟﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ در‬
‫ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺷـﺐﻫـﺎي ﺳـﻪﺷـﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻼﻗـﺎت ﻧﻤـﻮدم‪ .‬وي ﻣﺆدﺑﺎﻧـﻪ و‬
‫ﻓﺮوﺗﻨﺎﻧﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ در ﯾﮑﯽ از ﺟﻠﺴﺎت‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن »ﺟﻬﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ دوراﻫـﯽ« اراﺋـﻪ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن را ﻓﺮدي ﻻﻏﺮاﻧﺪام و ﺿﻌﯿﻒ دﯾﺪم‪ ،‬داراي ﻣﺤﺎﺳﻨﯽ ﮔﻨﺪﻣﮕﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺳﺎده و‬
‫ارزانﻗﯿﻤﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﻫﺎﯾﯽ ﻋﻤﯿﻖ و ژرف و ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖ و ﮔﯿﺮا ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﮕـﯽ ﺻـﺪا‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪاً ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻼش ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﺧﺴﺘﮕﯽ زﯾﺎد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ وي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﮔﺬارا رﺷﺘﻪي اﺧﻮت و دوﺳﺘﯽ در ﺑـﯿﻦ ﻣـﺎ اﺳـﺘﺤﮑﺎم ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ذﯾﻞ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آﮔﺎﻫﯽ و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻢ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬دﻋﻮﺗﮕﺮ و اﻧﺴﺎن ﻣﺨﻠـﺺ‪ ،‬ﺳﯿﺪاﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﻋﻠـﯽ ﺣﺴـﻨﯽ ﻧـﺪوي از ﺳـﻼﻟﻪي‬
‫‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻮارش ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺑﻦ ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻌﻠﯽ اﺳـﺖ‬‫ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺶ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺷﺘﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ذي اﻟﻨﻔﺲ اﻟﺰﮐﯿﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻟﻤﺤﺾ ﺑﻦ ﺣﺴـﻦ اﻟﻤﺜﻨـﯽ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﺴﺒﻂ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬وي داراي ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺧﻄﯽاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ زﯾﻮر ﻃﺒﻊ اراﺳﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻧـﺰﻫﮥ اﻟﺨـﻮاﻃﺮ) ‪ (1‬در ﻫﺸـﺖ‬
‫ﺟﻠﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺸﺎن در ﺳﺎل ‪ 1341‬ﻫـ ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮوﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ در راي ﺑﺮﯾﻠﯽ ﻗﺮﯾﻪي ﺗﮑﯿﻪ واﻗﻊ در ‪ 70‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮي ﻟﮑﻬﻨﺆ در ﻣﺤﺮم ‪1332‬‬
‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﺮش را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ و اﺳﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫وﺟﻮدش ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮداﻧﺪ!‬

‫)‪ -(1‬ﻫﻔﺖ ﺟﻠﺪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺣﯿﺪرآﺑﺎد ﻫﻨﺪ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺟﻠﺪ ﻫﺸﺘﻢ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﭼﺎپ اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺣﺎوي ﺿﺮح ﺣﺎل ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻫﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ﰲ اﳍﻨﺪ ﭼﺎپ اﻟﻤﺠﻤﻊ اﻟﻌﻠﻤﯽ اﻟﻌﺮﺑﯽ در دﻣﺸﻖ‪ ،‬ﻧﯿﺰ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪62‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮادهي اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي اﺻﺎﻟﺘﺎً ﻋﺮﺑﯽ اﺳﺖ وﺗﺎ اﻣﺮوز رﺷﺘﻪي ﻧﺴﺒﯽ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺣﻔـﻆ ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮنﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻨـﺪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻫﻨـﺪي ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪش را ﺑﺎ اﺻﻞ و ﺗﺒﺎر ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺒـﺖ ﺑـﺮ ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﺳـﻨﺖ‪،‬‬
‫اﺟﺘﻨﺎب از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧـﺪا و ﺟﻬـﺎد در راه ﺧﺪاوﻧـﺪ از اﻣﺘﯿـﺎزات اﯾـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﺮادري ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ) ‪ (1‬دارد‪ .‬وي ﻋـﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺰﺷﮏ اﺳﺖ از دار اﻟﻌﻠﻮم ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء و داراﻟﻌﻠﻮم دﯾﻮﺑﻨﺪ ﺑﺎ رﺗﺒﻪ و اﻣﺘﯿﺎز ﺑـﺎﻻ ﻓـﺎرغ‬
‫اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮﺧﻮردار از دو ﻓﺮﻫﻨﮓ دﯾﻨﯽ و ﻋﺼﺮي اﺳﺖ و در ﺗﺮﺑﯿﺖ و آﻣﻮزش‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ و ﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﭘﺪر ﻓﻘﯿـﺪش اداره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮادر ﯾﺘﯿﻤﺶ را ﮐﻪ در ﻧﻪ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﭘﺪرش را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺪري ﻣﻬﺮﺑﺎن و‬
‫دﻟﺴﻮز ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ را در ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺎدر ﺑﺰرﮔﻮارش آﻏﺎز ﮐﺮد‪) .‬ﻣﺎدرش‬
‫ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﻓﺎﺿﻞ و ﻧﯿﮏﺳﯿﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮده و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‬
‫و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ) ‪ ((2‬اﺳـﺘﺎد در دوازدهﺳـﺎﻟﮕﯽ ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑـﻪ ﻓﺮاﮔﯿـﺮي زﺑـﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و ﻋﺮﺑﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬آﻣﻮزش زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﻧﺰد ﺷﯿﺦ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻤﺎﻧﯽ) ‪ (3‬آﻏﺎز‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬دو ﺳﺎل ﮐﺎﻣﻞ ﻓﻘﻂ در ﺗﺤﺼﯿﻞ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺎبﻫـﺎي ادﺑـﯽ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤﻮل آن روزﮔـﺎر ﮐـﻪ در ﻫﻨـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ادﺑﯿـﺎت ﻋـﺮب رﻏﺒﺘـﯽ ﻧﺸـﺎن‬

‫)‪ -(1‬وي در ‪ 21‬ذﯾﻘﻌﺪه ‪ 1380‬ﻫﺠﺮي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1961‬ﻣﯿﻼدي وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(2‬از او ﭼﻨﺪ ﮐﺘﺎب و دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﻌﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﺟﺎت‪ ،‬دﻋﺎ و ﻣﺪح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وي در ﺷﺸﻢ ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1388‬ﻫﺠﺮي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 31‬آﮔﺴﺖ ‪1968‬‬
‫ﻣﯿﻼدي درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﺸﺎن ﻧﻮهي ﻣﺤﺪث ﺟﻠﯿﻞ اﻟﻘﺪر‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﺴﻦ اﻧﺼﺎري ﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻬﻮﻓﺎل ﻫﻨﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺻﺎﻟﺘﺎً از ﯾﻤﻦ ﻫﺴﺘﻨﺄ‪ ،‬وي داراي ﻣﮑﻪي راﺳﺨﯽ در ﺗﻌﻠﯿﻢ زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد و از ذوق ﻋﺮﺑﯽ‬
‫اﺻﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻬﻢ ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﯽ ‪ 1386‬ﻫـ ‪ .‬ق در ﮐﺮاﭼﯽ وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫‪63‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬

‫ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺸﺎن ﺷﺪﯾﺪاً ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ادﺑﯿﺎت ﺷﺪﻧﺪ و ﮐﺘﺎبﻫﺎي زﯾﺎدي از ادﯾﺒﺎن داراي ﺳﺒﮏﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻧﻮاﺑﻎ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﻬـﻦ ادﺑﯿـﺎت ﻋـﺮب آﺷـﻨﺎ ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﭼﻬﺎر ﮐﺘﺎب را ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادﻧـﺪ‪ -1 :‬ﮐﻠﯿﻪ و دﻣﻨـﻪ‪ ،‬اﺛـﺮ اﺑـﻦ ﻣﻘﻔـﻊ‪ -2 ،‬ﻧﻬـﺞ‬
‫اﻟﺒﻼﻏﻪ از ﺷﺮﯾﻒ رﺿﯽ‪ -3 ،‬دﻻﺋﻞ اﻻﻋﺠﺎز‪ ،‬اﯾﺮ ﺟﺮﺟﺎﻧﯽ‪ -4 ،‬ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﯽﺗﻤﺎم‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻟﮑﻬﻨﺆ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣـﯽﺷـﺪ و در‬
‫آن ﺑﺨﺸﯽ ﻣﺨﺼﻮص ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑـﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬اﺳـﺘﺎد ﻧـﺪوي در آن روز از ﻧﻈـﺮ ﺳـﻨﯽ ﮐـﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ‬
‫داﻧﺸﺠﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ دروس ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ از ﺑﻘﯿـﻪ ﻣﻘـﺪاري‬
‫ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻔﻮق و اﻣﺘﯿﺎز ﺗﺤﺼﯿﻠﺶ را اداﻣـﻪ داد‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً ﺗﺤﺼـﯿﻼت ﺧـﻮﯾﺶ را در‬
‫رﺷﺘﻪاي ادﺑﯿﺎت ﻧﺰد ﺷﯿﺦ ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻼﻟﯽ ﻣﺮاﮐﺸـﯽ) ‪ (1‬رﺋـﯿﺲ ﺑﺨـﺶ ادﺑﯿـﺎت ﻋﺮﺑـﯽ در‬
‫ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬وي ﻃﻼﯾﻪدار ﻧﻬﻀﺖ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب در ﻫﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻌﺪﯾﻼﺗﯽ در روشﻫﺎي آﻣﻮزش زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﻐﺮب )ﻣﺮاﮐﺶ( ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬دروس اﺑﺘﺪاﯾﯽ را در آﻧﺠﺎ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺳﻌﻮدي‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﻮد و زﻣﺎن ﻣﻠﮏ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﻣﺪﺗﯽ در ﺳﻌﻮدي ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ اﯾﺸﺎن و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻌﻮدي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻧﻤﻮد و در ﻣﺒﺎرﮐﭙﻮر اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ و ﺣﺪﯾﺚ را از‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎرﮐﭙﻮري ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﺗﺤﻔﮥ اﻻﺧﻮذي ﺷﺮح ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬي ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺤﺒﺖ وي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1930‬م در ﯾﮑﯽ از ﺳﻔﺮﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺎرس ﺷﯿﺦ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﯾﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺎ وي آﺷﻨﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻬﺎرت وي در ﻋﻠﻮم و ادﺑﯿﺎت ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺷﯿﺦ ﺧﻠﯿﻞ از اﯾﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ در ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ادﺑﯿﺎت ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﯾﻦ دﻋﻮت را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻣﺎﻧﺪ و ﭼﻨﺎن ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪد در ﺳﺎﻟﯿﺎن‬
‫دراز از آن ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر اﯾﺸﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ادﺑﯿﺎن ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ در رأس ﺷﺎن اﺳﺘﺎد ﻣﺴﻌﻮد‬
‫ﻧﺪوي‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﻇﻢ ﻧﺪوي و اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻧﺪوي ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪64‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﭘﯿﻮﺳﺖ و دو ﺳﺎل در آﻧﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪ و ﻋﻠـﻮم ﺣـﺪﯾﺚ را ﻓـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺪت از ﺷﯿﺦ اﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﯿﺪر ﺣﺴﻦ ﺧـﺎن) ‪ (1‬ﮐـﺎﻣﻼً اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در داراﻟﻌﻠﻮم دﯾﻮﺑﻨﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ و در دروس ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻼم ﺑﺰرﮔـﻮار و ﻣﺠﺎﻫـﺪ‬
‫ﻧﺴﺘﻮه‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺪﻧﯽ) ‪ (2‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻗﺪام ادﺑﯽ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﻮد در ﺷﺮح ﺣﺎل اﻣﺎم ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺮﻓﺎن ﺷﻬﯿﺪ اﻣﺎم دﻋﻮت ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﺟﻬﺎد در راه ﺧﺪا‪ .‬اﺳﺘﺎد اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﺳـﻔﺎرش‬
‫ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﺶ دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻧﻮﺷﺖ و اﺳﺘﺎدش دﮐﺘﺮ ﺗﻘﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻼﻟـﯽ آن را ﺑـﺮاي‬
‫ﻋﻼﻣﻪ رﺷﯿﺪ رﺿﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻠﻪي ﻣﺸﻬﻮر اﻟﻤﻨﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد و رﺷﯿﺪ رﺿـﺎ ﻧﯿـﺰ آن را در ﻣﺠﻠـﻪي‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رﺳﺎﻟﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺗﺮﺟﻤﮥ اﻟﺴﯿﺪ اﻹﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺮﻓﺎن اﻟﺸﻬﯿﺪ در ﺳﺎل ‪ 1350‬ﻫـ ‪ .‬ق ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻮﺷﺶ ادﺑﯽ اﺳـﺘﺎد در زﺑـﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در آن زﻣﺎن ﻋﻤﺮش از ﻫﻔﺪه و ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎل ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻻﻫﻮر) ‪ (3‬ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﻮد و ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﻧﺰد ﻣﺼـﻠﺢ ﮐﺒﯿـﺮ و داﻋـﯽ ﺑـﺰرگ‬
‫ﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ ﻋﻠﯽ) ‪ ،(4‬ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻼت اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ‬
‫و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺪارك ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻼﺗﯽ آزاد ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺟﻬﺖ اﻃﻼع ﮐﺎﻣﻞ از ﺷﺮح ﺣﺎل اﯾﺸﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻻﻋﻼم ﲟﻦ ﰲ اﳍﻨﺪ ﻣﻦ اﻻﻋﻼم ﰲ اﻟﻘﺮن‬
‫اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ دار اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رك‪ :‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻻﻫﻮر ﻗﺒﻞ از ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻫﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﺮﮐﺰ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮد و ﺑﺎ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدﻣﺎن و اﺳﺘﺎدان و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ادﯾﺒﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺷﺎﻋﺮ اﺳﻼم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮد و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺠﺎﻟﺴﺶ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺟﻮان ﺑﻮدن اﺳﺘﺎد و‬
‫ﻋﺪم ﺷﻬﺮﺗﺶ از وي ﺧﻮﺷﺶ آﻣﺪ و ﺑﺎ او اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ رك‪ :‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي‪ ،‬رواﺋﻊ‬
‫اﻗﺒﺎل‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﺑﻮاﳊﺴﻦ ﻋﻠﻲ اﳊﺴﲏ اﻹﻣﺎم اﳌﻔﻜﺮ اﻟﺪاﻋﻴﺔ اﻟﻜﺒﲑ‪ ،‬ﭼﺎپ دار اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬در رﻣﻀﺎن ‪ 1381‬ﻫـ ‪ .‬ق وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫‪65‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬

‫اﺳﺘﺎد ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﺗﺤﺼﯿﻼﺗﺶ ﺑﻪ ﻟﮑﻬﻨﺆ ﺑﺮﮔﺸﺖ و در آﻧﺠﺎ در ﺳﻤﺖ اﺳﺘﺎدي ﻣﺪت ده ﺳﺎل‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﺗـﺪرﯾﺲ در ﻣﺠﻠـﻪي اﻟﻀـﯿﺎء ﺑـﻪ ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ اﺳـﺘﺎد‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﻧﺪوي) ‪ (1‬ﻣﻨﺸﺘﺮه از ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑـﻪ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘـﺎب ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫اردو ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺳﯿﺮت ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺷﻬﯿﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ ﮐـﻪ‬
‫اﺳﺘﺎد ‪ 25‬ﺳﺎل ﺑﯿﺶ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻗﺪري ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﮐـﻪ در ﻣـﺪت زﻣـﺎن ﮐﻤـﯽ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﻫﻠﯽ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎ داﻋﯽ ﺑﺰرگ ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﯿـﺎس ﻣﻼﻗـﺎت‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻘﻄﻪي ﺗﺤﻮﻟﯽ در زﻧﺪﮔﯽ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤـﺪ اﻟﯿـﺎس از ﻃﺮﯾـﻖ‬
‫دﻋﻮت راﺑﻄﻪي ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺎ اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم داﺷﺖ و اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﯿـﻖ و‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ راﺑﻄﻪي ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺎ اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﯾﺸـﺎن ﺑـﻪ ﺑﺮﻗﺮارﻧﻤـﻮدن ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮدم روﺳﺘﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺘﺸﺎر دﻋﻮت در روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎً ﻫﺮﮐﺪام ﯾﮏ ﻣﺎه ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﯿﺎس در ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﯿﻖ دﯾﻨﯽ و ﻗﻮت اﯾﻤـﺎن ﻣﺜـﻞ اﺑـﯽ اﻟﺤﺴـﻦ‪ ،‬ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ اﺑـﯽ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﻮارﻣﺎن اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬وي ﺗﺼـﻮﯾﺮي ﺻـﺎدق از ﺳـﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺢ و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻏﯿﻮر و ﻣﺨﻠﺺ ﺑﻮد ﮐﻪ از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼﺎر درد و اﻧﺪوه ﻣﯽﺷﺪ وﺗـﻼش‬
‫و ﺣــﺮﮐﺘﺶ ﺑــﻪ ﺧــﺎﻃﺮ اﻣــﻮر ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑــﻮد و ﺑــﺎ روح ﻗــﻮي و ﺗﭙﻨــﺪهي ﺧــﻮﯾﺶ در راه اﺳــﻼم‬
‫ﻣﯽﺳﻮﺧﺖ) ‪.(2‬‬

‫)‪ -(1‬در رﺟﺐ ‪ 1373‬ﻫـ )‪ 16‬ﻣﺎرس ‪ 1945‬م( وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺟﻬﺖ اﻃﻼع ﮐﺎﻣﻞ از ﺷﺮح ﺣﺎل اﯾﺸﺎن‪ ،‬رك‪ :‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي‪ ،‬اﻟﺪﻋﻮة اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ وﺗﻄﻮرﻫﺎ ﰲ اﳍﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺪاﻋﻴﺔ‬
‫اﻟﻜﺒﲑ اﻟﺸﻴﺦ ﳏﻤﺪ إﻟﻴﺎس اﻟﻜﺎﻧﺪﻫﻠﻮي و ﮐﺘﺎب اﻹﻋﻼم ﲟﻦ ﰲ اﳍﻨﺪ ﻣﻦ اﻹﻋﻼم ﰲ اﻟﻘﺮن اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ دو ﮐﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ ﻗﺎﺳﻤﯽ در اﯾﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪66‬‬

‫اﺳــﺘﺎد ﻧــﺪوي ﺗﺮﺑﯿــﺖ روﺣــﯽ ﺧــﻮﯾﺶ را از ﻋــﺎرف ﺟﻠﯿــﻞ اﻟﻘــﺪي و ﻣﺮﺑــﯽ ﺑــﺰرگ ﺷــﯿﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر راﺋﯽ ﭘﻮري) ‪ (1‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و از ﺻﺤﺒﺖ و ﻣﺠﺎﻟﺴﺖ وي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﺳﺮدﺑﯿﺮي ﻣﺠﻠﻪي اﻟﻨﺪوه را ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن اردو ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﺪ و ارﮔﺎن ﻧﺪوه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﯿﮕﺮه ﻧﯿﺰ از اﺳﺘﺎد درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤـﻮد ﺗـﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪاي در رﺷـﺘﻪي‬
‫ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﻣﻘﻄﻊ ﻟﯿﺴﺎﻧﺲ ﻃﺮح ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻫﻢ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺳـﻼﻣﯿﺎت‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮد و ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل داﻧﺸﮕﺎه ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫داﺷﻨﮕﺎه ﻣﻠﯽ اﺳﻼﻣﯽ دﻫﻠﯽ در ﺳﺎل ‪ 1361‬ﻫـ ‪ .‬ق )‪ 1942‬م( از اﺳﺘﺎد ﺟﻬﺖ اﯾﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ ،‬اﺳﺘﺎد در اﯾﻦ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺮاﻣﻮن »دﯾـﻦ و ﺗﻤـﺪن« ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻧﻤـﻮد و ﻣـﻮرد‬
‫ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﻄﺢ وﺳﯿﻌﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺪت اﺳﺘﺎد ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻃﻼب ﻣﺪارس ﻋﺮﺑﯽ ﻫﻨﺪ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﺨﺘﺎرات ﻓﯽ اﻷدب اﻟﻌﺮﺑﯽ ﮐﻪ داراﻟﻌﻠﻮم ﻧﺪوه و ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸـﮕﺎهﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻣﺰﺑﻮر را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي درﺳﯽﺷﺎن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﺘﺎب ﻗﺼﺺ اﻟﻨﺒﯿﯿﻦ ﻟﻼﻃﻔﺎل در ﺳﻪ‬
‫ﺟﻠﺪ و ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻣﺠﻠﻪي اﻟﺘﻌﻤﯿﺮ را ﮐﻪ دو ﻫﻔﺘﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﺑﻪ زﺑﺎن اردو ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬راه اﻧـﺪاﺧﺖ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﻧﺠﻤﻨﯽ ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺎﻟﻢ در ﺑـﯿﻦ ﻫﻨـﺪوﻫﺎ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬اﯾـﻦ اﻧﺠﻤـﻦ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬زﺑﺎن راﯾﺞ در ﻫﻨﺪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻻم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 1378‬ﻫـ )‪ 1959‬م( اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﯽ – اﺳﻼﻣﯽ در ﻟﮑﻬﻨـﺆ ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺪي‪ ،‬اردو و ﻋﺮﺑﯽ داراي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ و ﻧﺘـﺎﯾﺞ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﺑﺎارزﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﮐﺎﻣﻞ اﯾﺸﺎن را در ﮐﺘﺎب اﻹﻋﻼم ﲟﻦ ﰲ اﳍﻨﺪ ﻣﻦ اﻹﻋﻼم ﰲ اﻟﻘﺮن اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ‪ ،‬ﭼﺎپ دار اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪،‬‬
‫دﻣﺸﻖ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪67‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬

‫اﺳﺘﺎد ﮐﺘﺎب ﻣﺎ ذا ﺧﺴﺮاﻟﻌﺎﻟﻢ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را در ﺳـﺎل ‪ 1364‬ﻫــ )‪ 1945‬م( در ﺳـﻦ ‪32‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ ﭼﺎپ آن ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﯾﺮاﯾﺶ و اﺿﺎﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﺑﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1369‬ﻫـ )‪ 1950‬م( ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﻮار اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﺘﺎب و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺷﺪﯾﺪاً ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﺘﺎع دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻋﺰﯾﺰ و ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﺪﯾـﻪ ﺑـﺮاي او‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ دارد و ﺗﻐﺬﯾﻪاش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وي ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺘﺎبﻫﺎ را ﺻـﺮﻓﺎً ﺟﻬـﺖ ﺗـﺰﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺘﺎب را ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗـﺮار ﻣـﯽدﻫـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً آن را ﻫﻀﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن داﺧﻞ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت وﺳﯿﻊ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﻮﻫﺒﺖﻫﺎي ﺧﺎص وي را ﺑـﻪ ﺳـﺨﻦﮔﻔـﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺪون آﻣﺎدﮔﯽ ﻗﺒﻠﯽ ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي‬
‫واژﮔﺎن ﻓﺼﯿﺢ و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ زﯾﺒﺎ ﭼﻮن ﺳﯿﻠﯽ ﺧﺮوﺷﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي اﮐﺜﺮ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﺶ را از ﻗﺒﻞ آﻣـﺎده ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و اﻏﻠـﺐ آنﻫـﺎ را ﻣـﯽﻧﻮﯾﺴـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺒﮏ وي ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺷﺪﯾﺪاً ﺑﺮآن ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫ﺑﺎب ﺑﺤﺚ را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن را ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺴﺘﻔﯿﺪ و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺮاغ‬
‫دارم و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮاﯾﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﺘﺎد ﻫﺮﮔﺰ دوﺳﺖ ﻧﺪارد در ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ ﺑـﺪون آﻣـﺎدﮔﯽ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ آﻣﺎدﮔﯽ ﺟﻬﺖ ﮐﻤﺒﻮد ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ دﻗـﺖ و ﺗﺤﻘﯿـﻖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻋﺎﻟﻢ دﯾﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ذوق ﻧﺜﺮﮔﻮﯾﯽ ﺑﺮ اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي ﻏﺎﻟﺐ اﺳـﺖ و ﻫﯿﭽﮕـﺎه ﻃﺒـﻊ وي را ﯾـﺎري ﻧﮑـﺮده ﮐـﻪ ﺷـﻌﺮ‬
‫ﺑﺴﺮاﯾﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ورزش را ﺗﻤﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻮﺗﺒﺎل‪ ،‬ﺷﻨﺎ‪ ،‬ﺷـﮑﺎر‬
‫و ﺗﻨﯿﺲ‪ .‬و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً از ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ورزشﻫﺎ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ ﺑـﻪ ﺑﯿﻤـﺎريﻫـﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه و ﻣﺪتﻫﺎ در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻧـﺎراﺣﺘﯽ ﺳـﯿﻨﻪ ﮐـﻪ‬
‫اﺧﯿﺮاً ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل وي را از آن ﺷﻔﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﻓﻘﻂ اﺣﯿﺎﻧﺎً ﺑﺎ ﺳﺮﻓﻪﻫﺎﯾﯽ دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪68‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع ﻋﮑﺲ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ دﺷﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﺑـﺮ ﺧـﻮدش ﺗﺤـﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎري ﺑﻪ اﺗﻔﺎق وي از ﯾﮑﯽ از ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﭼﺎپ و ﻧﺸـﺮ ﻗـﺎﻫﺮه دﯾـﺪن ﻧﻤـﻮدﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻋﮑﺎس ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﮑﺴﯽ ﺟﻬﺖ ﯾﺎدﮔـﺎري از ﻣـﺎ ﺑﯿﻨـﺪازد؛ اﻣـﺎ اﺳـﺘﺎد ﻋﻠـﯽ رﻏـﻢ‬
‫اﺻﺮار زﯾﺎد درﺧﻮاﺳﺘﺶ را رد ﻧﻤﻮد و ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﮐﺮد ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻨـﺪ ﺑـﺮ ﺣﺮﻣـﺖ ﻋﮑـﺲ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎري از وي در ﻣﻮرد ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺷﺪه ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫داد‪ :‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮياش در ﻣﺤﻨﺖ ﺧﻠﻖ ﻗﺮآن ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﻻﺳـﻼم‬
‫اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺪد ﺑﺰرگ ﺷﯿﺦ اﻣﺪ ﺳـﺮﻫﻨﺪي )ﻣﺘﻮﻓـﺎي ﺳـﺎل ‪ 1304‬ﻫــ ‪ .‬ق( ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﮑﺘﻮﺑـﺎت‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر در ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ و در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻣـﻪ ﺷـﺎه وﻟـﯽ اﷲ دﻫﻠـﻮي )ﻣﺘﻮﻓـﺎي‬
‫) ‪(1‬‬
‫‪ 1176‬ﻫـ ‪ .‬ق(‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﺣﺠﮥ اﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﮥ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺷـﻬﯿﺪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺆﺳﺲ دوﻟﺖ دﯾﻨـﯽ و اﺳـﻼﻣﯽ در ﻫﻨـﺪ در ﻗـﺮن ‪ 13‬ﻫــ ‪ .‬ق اﯾـﻦ دوﻟـﺖ ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎﻫﯽ‬
‫اﺳﺘﻤﺮار ﯾﺎﻓﺖ اﻣﺎ ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮ وي ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و راه را ﺑﺮآن ﺑﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ آرزوي اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺳـﻼم را در ﮔﺴـﺘﺮدهي ﯾﺘـﯽ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑﺒﯿﻨـﺪ و‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺗﺠﺎوزﮔﺮ را ﻣﻌﺬب و ﻣﻐﻠﻮب ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺴﮑﯿﻦ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺸﺎرت دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر آرزو دارد ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم اﻟﻬﯽ را زا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﻼم ﻣﺒـﺎرزه ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺬﻟﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺑﻘﺎي اﻗﻠﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و وﺟﻮد آن ﺑﺮاي ﻫﻨﺪ ﻣﻔﯿـﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﺳﻼم در ﻫﻨﺪ آﯾﻨﺪهي درﺧﺸﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﻧـﺪوي دو ﻣﺮﺗﺒـﻪ در ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪ 1367‬ﻫــ و ‪ 1369‬ﻫــ ) ‪ 1950 – 47 19‬م( ﺑـﻪ ﺣﺠـﺎز‬
‫ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ اﯾﻦ دﯾﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬وي از ﺧﺎﻧﺪان اﺳﺘﺎد ﻧﺪوي و از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان و ﺗﻤﺎم دﯾﺎر ﻫﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1201‬ﻫـ در‬
‫راﺋﯽ ﺑﺮﯾﻠﯽ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺎﻻﮐﻮت واﻗﻊ در ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 1346‬ﻫـ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮادرم اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‬

‫در ﺳﺎل ‪[ 1370‬ت )‪ 1951‬م( ﺑﻪ ﻣﺼﺮ آﻣﺪ‪ ،‬از اﻏﻠﺐ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم دﯾـﺪن ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1375‬ﻫـ )‪ 1956‬م( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫از ﭘﺎﯾﺘﺨﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اروﭘﺎ و از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻧﺪﻟﺲ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬
‫ﺑــﺎر در ﺳــﺎل ‪ 1382‬ﻫـــ دﯾــﺪن ﻧﻤــﻮد و ﺑــﺎر دوم در ﺳــﺎل ‪ 1383‬ﻫـــ )‪ 1963 – 1962‬م( ﺑــﻪ اﯾــﻦ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ زﯾﺎرتﻫﺎ ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ را از ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻧﻤـﻮده و ﺑـﻪ‬
‫اﯾﺮاد ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و درس ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻗﺪم ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺗﻼشﻫﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1380‬ﻫـ )‪ 1962‬م( ﺑﻌﺪ از درﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮادر ﺑﺰرﮔﺶ دﮐﺘـﺮ ﺳـﯿﺪ ﻋﺒـﺪاﻟﻌﻠﯽ ﺣﺴـﻨﯽ‬
‫‪ /‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪﯾﺮ ﮐﻞ ﻧﺪوة اﻟﻌﻠﻤﺎء اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴـﺘﺎن دﻣﺸـﻖ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1957‬درآﻣﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﻣﻬﻤﺎن در داﻧﺸﮕﺎه دﻣﺸﻖ ﺟﻬﺖ اﯾﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ از وي دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1380‬ﻫـ )‪ 1961‬م( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻣﺆﺳﺲ راﺑﻄﮥ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﯽ‬
‫در ﻣﮑﻪي ﻣﮑﺮﻣﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ داﻧﺸـﮕﺎه اﺳـﻼﻣﯽ ﻣﺪﯾﻨـﻪي‬
‫ﻣﻨﻮره درآﻣﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1959‬م ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ ﻫﯿـﺄت ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت دﯾﻨـﯽ وﻻﯾـﺖ ﺷـﻤﺎﻟﯽ ﻫﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد در ﻣﺼﺮ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬از ﺧـﻮﺑﯽﻫـﺎ و ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﻣﺼـﺮ از وي ﭘﺮﺳـﯿﺪم‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬دﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﮔﺮ ﻏﺮﯾﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧـﺮم‬
‫دﻟﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺪر‪ ،‬ﮐﺜﺮت ﮐﺎرﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪي‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﺑﺪيﻫﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﻣﺼﺮ از وي ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﻃﻔـﺮه رﻓـﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﭘﺎﺳـﺦ داد‪ :‬ﺑـﯽﺣﺠــﺎﺑﯽ و ﻋـﺪم ﭘﻮﺷـﺶ درﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﮑـﺲﻫـﺎي ﻣﺒﺘــﺬل در‬
‫روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻣﺠـﻼت ﻧﺎدﯾـﺪه ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣﺤﺮﻣـﺎت از ﺳـﻮي ﻋﻠﻤـﺎ‪ ،‬ﻋـﺪم ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﻣﺴﺎﺟﺪ زﯾﺎد‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از ﺗﻤﺪن ﻏﺮب‪.‬‬
‫ﺑﺮادرم‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ دﺷﻤﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺧـﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎك ﺳـﺎدﮔﯽ را‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻒ و ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت زﯾـﺎد را دوﺳـﺖ ﻧـﺪارد‪ ،‬در زﻧـﺪﮔﯽ ﺑـﻪ ﻣـﺎل و دﻧﯿـﺎ ﻫـﯿﭻ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪70‬‬

‫ارزﺷﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎدش ﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮﭼﯿﺰ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾـﺪارياش در راه ﺑﺎورﻫـﺎ‬
‫ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ اﺳﺖ و در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽورﻧﺪ‪ ،‬اﺧـﻼص ﻋﻤﯿـﻖ رﻣـﺰ ﭘﯿـﺮوزي‬
‫اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز از ﺑﺮادرم‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺗﻤﺎم ﮔﻔﺘﻨﯽﻫﺎ را ﻧﮕﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫اﺣﻤﺪ ﺷﺮﺑﺎﺻﯽ‬
‫اﺳﺘﺎد اﻷزﻫﺮ ﺷﺮﯾﻒ‬
 ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬
‫) ‪(1‬‬

‫اﳊﻤﺪ ﷲ رب اﻟﻌﺎﳌﲔ واﻟﺼﻼة واﻟﺴﻼم ﻋﲆ رﺳﻮﻟﻪ اﻟﻜﺮﻳﻢ وﻋﲆ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ وﺑﺎرك وﺳﻠﻢ‪،‬‬
‫أﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪:‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﮔﺮاﻣﯽ ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﺧﺮﺳﻨﺪم از اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺸﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺮادر ﮔﺮاﻣـﯽﻣـﺎن‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺟﻮاب دﻫﻢ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺮدم را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﮐﺘﺎب و از ﺗﻼش ﻋﻠﻤﯽاش ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﯿـﮏ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﮐﻪ در ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﻬﯿﻢ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫از ﻓﺮاﻫﻢﺷﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺘﯽ و ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻗﺸـﺮِ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي آﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤﯽ و ﮔﺮدآﻣﺪﻧﺸـﺎن در ﯾـﮏ ﻣﺆﺳﺴـﻪي ﻋﻠﻤـﯽ آﻧﻬـﻢ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﮏ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﺟﺪه در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘﺪس‪،‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺛﻊ ﺧﺮﺳﻨﺪيام ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﺎﺿﺮان در اﯾﻦ ﺟﻠﺴﻪ اﻃﻼع ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب آﻏـﺎز ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﻢ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﯽ ﺳﺎل را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬـﻢﺗـﺮ از آن وﺑـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺮدي ﭼﻮن ﻣﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨّﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ دور از ﻣﺮﮐـﺰ اﺳـﻼم و دور از ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر دور از زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آن ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﻦ در ﻫﻨﺪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪم و در آن ﺟﺎ ﺑﺰرگ‬
‫ﺷﺪم‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻔﺮي ﺧﺎرج از ﻫﻨﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﺒﺎرﮐﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌـﺎل ﺗﻮﻓﯿـﻖ ﻋﻨﺎﯾـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺣﺞ در ﺳﺎل ‪ 1947‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘـﺎب ﺑـﻮد‪ .‬ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬

‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﻬﻢ را اﺳﺘﺎدﻧﺪوي در ﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1987‬م در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﮏ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ در ﺟﺪه ﺣﻀﻮر‬
‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و اﺳﺘﺎدان اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش را از ﻗﺒﻞ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرش‪ ،‬ﻣﺎ ذا‬
‫ﺧﺴﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﺑﺎﻧﺤﻄﺎط اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻧﯿﺰ دﻋﻮتﺷﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﺎ‬
‫ارزش را ﮐﻪ از ﻧﻮار ﭘﯿﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪72‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در واﻗﻊ ﯾـﮏ ﻣـﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ ﻋﻠﻤـﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ آﻣـﺎدﮔﯽ آن را ﻧﺪاﺷـﺘﻢ و ﺣﻘﯿﻘﺘـﺎً اﮔـﺮ‬
‫وﻗﺎﺣﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﺴﺎرت ﻋﻠﻤﯽ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﻤﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻗﻠﻢ‬
‫ﻣﻦ و ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ وﺳﯿﻊﺗﺮ از اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻦ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪاي ﻃـﻮﻻﻧﯽﺗـﺮ از ﺗﺠﺮﺑـﻪي ﻣـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﭽﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدم ﮐﺴﯽ ارد ﻣﺮا ﺑﺮ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺟﻠﻮ ﻣﯽراﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﻣﺼﺮ‬
‫داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﺮ آن ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﺑﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻠﻢ ﻣﺸﻮرت ﻣﯽﮐﺮدم و ﺗﺠﺎرب و ﻣﯿﺰان و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑـﺎز ﻣـﯽآﻣـﺪم و اﯾـﻦ اﻧﺪﯾﺸـﻪ را رﻫـﺎ‬
‫ﻣــﯽﻧﻤــﻮدم‪ ،‬ﺣﺘــﯽ اﮔــﺮ ﻣﻮﺿــﻮع را ﺑــﺎ ﻋﻠﻤــﺎي ﺑــﺰرگ و ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪﮔﺎن ﺻــﺎﺣﺐ ﻧﻈــﺮ در ﻣﯿــﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺸﻮرت ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﻨﺪه را از ورود ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪي ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﮑـﺮي‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﺸﻮرت ﻧﮑﺮدم و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺧﯿﺮ در آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻠﺖ ﻣﺸﻮرت ﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﺑﻌﻀـﯽ از ﻣـﻮارد‬
‫ﻋﻘﻞ را ﮐﻨﺎر ﮔﺬار؛ زﯾﺮا در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻋﻘﻠﺖ ﺗﺮس را ﻣﺠﺴﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺗﺠﺎرب‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻣﺸﻮرت ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺻﻼح در اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ ﻫﻨﺪ ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﻧﮑﺮدم‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز اﻧﺪك ﺑﻮد؛ زﯾﺮا آن زﻣﺎن ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻧﺰدﯾﮏ ﺑـﻮد‬
‫و ارﺗﺒﺎط ﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص در ﻣﺼـﺮ ﺑـﻪ وﻓـﻮر وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳﯽ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﺑﻨﺪه در اﻗﺪام ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ اﺧﺘﯿﺎري از ﺧـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ وادار ﺑﻮدم و ﮔﻮﯾﺎ از درون ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﺷﮕﻔﺖزدﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺗﺎزه و اﺑﺘﮑﺎري آن ﺑﻮد‪» :‬ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﭼـﻪ زﯾـﺎنﻫـﺎﯾﯽ دﯾـﺪ؟« آﯾـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و اوﺿﺎع ﺟﻬﺎﻧﯽ داراي ﭼﻨﺎن ارﺗﺒﺎط ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺟﻬـﺎن در‬
 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ ﺿﺮرﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻪ ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؟‬
‫در آن زﻣﺎن و ﻗﺒﻞ از آن ﻣﺮدم ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺻـﺮﻓﺎً ﭼـﻮن ﻣﻠﺘـﯽ و اﻣﺘـﯽ ﻣﺜـﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﻣﺖﻫﺎ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻪ آنﻫﺎ داراي رﺳﺎﻟﺖ و دﻋﻮﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺷﯿﻮهي ﻣﺆﺧﺎن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﺑﺮآن ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻋﻨﺼـﺮي ﭼـﻮن‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻨﯽ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺮأت داد ﺗﺎ از ﺣـﺪود ﻣﺮﺳـﻮمِ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﺮا ﺑﮕﺬرد و از ﭼﺎرﺟﻮب ﺗﻘﻠﯿﺪي ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﺑﯿﻦ ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ ﺗﺤﻤﯿﻞ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬درآﯾﺪ و ﺟﻬـﺎن را از ﺧـﻼل ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ارزﯾـﺎﺑﯽ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ دو ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﺧﯿﻠـﯽ ﺑـﺎﻫﻢ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ دﯾﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺧﻼل ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺧﻼل روﯾـﺪادﻫﺎ و ﺗﺤـﻮﻻﺗﯽ ﮐـﻪ‬
‫در ﺟﻬﺎن ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ دﯾﺪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻠﺘـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن ﻣﻠـﺖﻫـﺎي‬
‫دﯾﮕﺮ و ﻫﻤﻮاره از آﻧﭽﻪ در ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺟﻬﺎن اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻓﻼن ﺣﺎدﯾﺜﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎﻧﯽ ﺷﺪﻧﺪ؟ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪن ﻓﻼن ﺗﺤـﻮل‪ ،‬ﺑـﺎ اﻧﻘـﺮاض ﻓـﻼن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼـﻪ زﯾـﺎﻧﯽ ﺷـﺪﻧﺪ؟ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻓﻘـﺮ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﭼﻘﺪر ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪﻧﺪ؟ ﺷﯿﻮهي ﻣﺮﺳﻮم و ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﺤﻘﻘﺎن از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺣﻘﯿﺮ اﻟﻬﺎم ﻧﻤﻮد و اﻧﺸﺮاح ﺻﺪر ﯾﺎﻓﺘﻢ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻨﻮﯾﺴﻢ ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان »ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤـﻞ ﭼـﻪ زﯾـﺎﻧﯽ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ؟« ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺆﺛﺮ در اﻣﻮر ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧـﻪ ﻣﺤـﺪود‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﻒ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﻦ ﻋﻠﺘـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم را ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﯽﺑﻀﺎﻋﺘﯽ و ﮐﻢ ﺗﺠﺮﺑﮕﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗـﺎزهاي زده اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻣﺼـﺮ و در ﺟﺎﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﻈﯿﺮش ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﻣﺰ ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﮐﺘﺎب و ﺟﻠﺐ اﻫﺘﻤﺎم ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑـﻪ اﯾـﻦ دﻟﯿـﻞ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ ﻣﻮﺿﻮع را از اﻓﻖ و ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎﻻ و زاوﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ از ﺳﻄﺢ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪74‬‬

‫اﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ را ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺴﯿﺮ واﻣﯽدارد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻓﻘﺮ و ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻧـﺎﭼﯿﺰم‬
‫در ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﮐﻪ ﺑﻨﺪه را ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﯽ و زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ داده و ﻟﻄﻒ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﺟﺪﯾﺪي و ﺑـﺎ ﺳـﺒﮏ ﺗـﺎزهاي »ﺟﻬـﺎن در‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ ﺿﺮرﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار دﻫﻢ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در وﺿﻌﯿﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط آنﻫـﺎ ﭼﯿـﺰي را از‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و آﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﻄﺤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ‬
‫و ﮐﻨﺎرهﮔﺮﻓﺘﻦﺷﺎن از ﻋﺮﺻﻪي رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﺴـﺎرﺗﯽ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؟ ﻣـﻦ ﺑـﯿﻢ دارم و‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ داراي ﻣﻮاﺿﻊ ﻣﻬـﻢ و ﺳـﻮاﺑﻖ ﻣﺘﻌـﺪدي‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺎﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺮوع ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﺪه‬
‫و ﻧﺎﺧﻮدﺑﺎورياي ﮐﻪ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾـﺪ و ﻧﺴـﻞ ﺗﺤﺼـﯿﻠﮑﺮده دﭼـﺎر آن ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻣﺤﻘﻘــﺎن را ﻧﮕﺬاﺷــﺘﻪ ﺑــﻮد‪ ،‬ﻗﻀــﯿﻪي ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑــﻪ ﻗﻀــﯿﻪي اﻧﺴــﺎﻧﯿﺖ ﻣــﺮﺗﺒﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨــﺪ‪ ،‬ﭼﻨــﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺠﺎ و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﺠﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘﯿﺮاﻧﺪ و ﺿـﻌﯿﻒاﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻮاره‬
‫ﻣﺤﮑﻮم ﻏﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻧﻘﻼبﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺘﺄﺛﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﻣﮑـﺎن دارد ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﺟﻬـﺎن و ﯾـﺎ‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ وﮐﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫آري‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم در آن زﻣﺎن ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن داراي اﯾـﻦ اﻫﻤﯿـﺖ‪ ،‬ﻣﻘـﺎم و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺤﺜﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻧﺎن دﻧﺒﺎل ﺷﻮد و ﯾـﺎ ﺑـﺮاي ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪهاي اﻣﮑـﺎن داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺰان ﺧﺴﺎرت ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع از اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺗﺤﻘﯿﻖ در آن ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮏ ﻧﻤﻮد و ﮐﺘﺎب را ﺑـﺎ ﺧـﻮف و دو دﻟـﯽ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻧﻤـﻮدم‪ ،‬زﯾـﺮا در زﻣﯿﻨـﻪي‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺠﺮﺑﻪي ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺗـﺄﻟﯿﻒ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ﮐﺸﻮر ﻋﺮﺑﯽ ﺳﻔﺮ ﻧﻨﻤﻮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﻟﯿﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻧﻤﻮدم‪،‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫راﺑﻄﻪام ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ راﺑﻄﻪي داﻧﺶآﻣﻮز و ﺟﻮﯾﻨﺪهاي ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ ﻋﻠﻮم اﺻـﯿﻞ اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ و در ﻣﻨﻄﻘﻪاي دور دﺳﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﭼﯿﺰي را اراده ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﺳـﺒﺎﺑﺶ را ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺑـﺮآن ﻗـﺪرت‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دوردﺳﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ وﻗﺖﻫﺎ ﻣﺘﺮدد ﻣﯽﺷﺪم‪ ،‬اﯾﺎ ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ و آﯾـﺎ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﺮﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺨﺼﻮص و ﻣﺤﺎﻓﻞ دورﺳﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﻗـﺮار ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ؟‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب را ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ آن ﺧﺪﻣﺖ دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﺋﯿﺲ اﻧﺠﻤـﻦ ﻧﺸـﺮ و ﺗـﺄﻟﯿﻒ در‬
‫ﻣﺼﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪاً آرزو داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﻫﮥ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻣﺼﺮي ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﻠﺴﻠﻪي ﻓﺠﺮ اﻹﺳﻼم و ﺿـﺤﯽ اﻹﺳـﻼم در ﻣﺤﺎﻓـﻞ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎن روزي ﻧﺎﻣﻪاﺳﯽ از اﯾﺸﺎن درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدم ﮐﻪ در آن ﺿـﻤﻦ ﺗﺸـﻮﯾﻖ و ﺗﺮﻏﯿـﺐ ﺣﻘﯿـﺮ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﮐﺘﺎب را درﺧﻮاﺳـﺖ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از ﮐﺘـﺎب را ﻓﺮﺳـﺘﺎدم و اﯾﺸـﺎن ﻧـﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب و ﭼـﺎپ آن ﺗﻮﺳـﻂ اﻧﺠﻤـﻦ ﺗـﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﮐـﻪ اﻧﺠﻤﻨـﯽ ﻣﻬـﻢ و ﻣـﺆﻗّﺮ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد و ﻣﺪﻗﻤﻪاي ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ داراي ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﯽ ﮐـﻪ ﺑﻨـﺪه از ﻓـﺮدي‬
‫ﻣﺜﻞ اﯾﺸﺎن‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب از اﻧﺠﻤـﻦ‬
‫ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤـﯽ راه ﯾﺎﺑـﺪ و اﺳـﺘﻘﺒﺎل از آن ﭼﻨـﺎن ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺼﻮر و اﻣﯿﺪ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺟﻮاب اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤـﻞ ﭼـﻪ ﺿـﺮرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؟‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺗـﺄﻟﯿﻒ‬
‫ﮐﺮده و ﺑﺮاي آن ﺷﺐﻫﺎ ﺑﯿﺪاري ﮐﺸﯿﺪه و وﻗﺖ ﻣﺪﯾﺪي را روي آن ﺻﺮف ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ‪ ،‬در ﭼﻨـﺪ دﻗﯿﻘـﻪ ﺧﻼﺻـﻪ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺪه در ﺣـﺪ ﺗـﻮاﻧﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ ﻓﻮق را اراﺋﻪ دﻫﻢ و ﺣﻖ ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪76‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟـﻮﻫﺮش را ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ داراﯾـﯽاش را‬
‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪاً ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳـﺖ و ارزﺷـﺶ را از دﺳـﺖ داده اﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ارزش ﻣﻌﻨﻮي ﻟﯿﺎﻗﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻘﺎ و ﻫﺪف ﻣﻬﻤﯽ ﮐـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻮي آن در‬
‫ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺮاي ﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؟ اﯾـﻦ وﺳـﺎﯾﻞ زﯾـﺎد و‬
‫ﻣﺘﻌﺪد را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﻀﻮري در ﻓﻀﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮداﻧﯿﺪه و آﻓﺮﯾﺪه اﺳـﺖ؟ ﭼـﺮا ﺧﺪاوﻧـﺪ اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺪرت ﺑﺰرگ را در ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﺸﺮي‬
‫را در ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺗﻤﺎم اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻣﻮﺟﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎﯾﺖ ﺑﺸﺮي را ﻣﯽواﻧﻨـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ رﺳﺎﻟﺖ اﻟﻬـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺳـﺎﻟﺘﯽ ﮐـﻪ ﺧـﺎﺗﻢ اﻷﻧﺒﯿـﺎء † ﺑـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ارزاﻧﯽ داﺷﺖ و ﯾﻘﯿﻨﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﯾـﻦ ﻃـﺮح دﻗﯿـﻖ‪ ،‬وﺳـﯿﻊ و ﻓﺮاﮔﯿـﺮ را ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎن را ﺑﺮاﺳﺎس آن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺧﻠﻖ ﮐـﺮده و او را‬
‫در زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬
‫� َبال فَ� َ� ۡ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫لس َ� ٰ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ‬
‫� أن � ِمل َن َها َوأشفق َن مِن َها‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬
‫�ض‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫� ٱ َّ‬ ‫﴿إِنا عرضنا ٱ�مانة‬
‫ۡ‬
‫�� ُن﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪.[72 :‬‬ ‫�لَ َها ٱ ِ� َ ٰ‬
‫َو َ َ‬

‫»ﻣﺎ اﻣﺎﻧﺖ را ﺑﺮ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮐﻮهﻫﺎ ]و ﻫﻤﻪي ﺟﻬﺎن ﺧﻠﻘﺖ[ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﯿﻢ‪] ،‬ﺟﻤﻠﮕﯽ‬
‫آﻧﻬﺎ[ از ﭘـﺬﯾﺮش اﻣﺎﻧـﺖ ﺧـﻮدداري ﮐﺮدﻧـﺪ و از آن ﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ و ]ﺣـﺎل اﯾـﻦ ﮐـﻪ [ اﻧﺴـﺎن ]اﯾـﻦ‬
‫اﻋﺠﻮﺑﻪي ﺟﻬﺎن[ زﯾﺮ ﺑﺎر آن رﻓﺖ«‪.‬‬
‫َ ۡ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﭼﺮا اﻧﺴﺎن ﺣﺎﻣﻞ اﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺮدﯾﺪ؟ و ﭼﺮا ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وعل َم َءاد َم ٱ� ۡس َما َء‬
‫ُ َّ‬
‫� َها﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ [31 :‬و ﭼﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﭘﺎﺳﺦدادن ﺑﻪ ﺳﺆال اﻟﻬﯽ ﮐﻪ از آﻧﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻋﺮاض‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ٰٓ َ‬
‫� َـٔاد ُم أ�ب ِ ۡئ ُهم‬ ‫�ك ُ‬
‫ِيم ‪ ٣٢‬قال‬ ‫ِيم ٱ ۡ َ‬
‫نت ٱ ۡل َعل ُ‬
‫كأ َ‬‫ُ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َ َ ٓ َّ َ َ َّ ۡ َ َ ٓ َّ َ‬
‫﴿سب�نك � عِلم �ا إِ� ما علمتنا ۖ إِن‬
‫َۡ ٓ‬
‫بِأس َما� ِ ِه ۡم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[33 -32 :‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫»ﻣﻨﺰﻫﯽ ﺗﻮ! ﻣﺎ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮﺧﺘﻪاي ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬و ﺗﻮ داﻧـﺎ و ﺣﮑﯿﻤـﯽ‪] .‬ﺧﺪاوﻧـﺪ[‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي آدم! آﻧﺎن را از ﻧﺎمﻫﺎ ]و ﺧﻮاص و اﺳﺮار اﯾﻦ[ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ آﮔﺎه ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ﻫﺪف از ﺧﻼﻓﺖ اﻟﻬﯽ ﺧﻼﻓﺖ اﻧﺴﺎن از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﯿﺴﺖ؟ اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ اﺳﺮارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ رﯾﺸﻪاي و ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺆرﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺳـﺆاﻻت ﭘﺎﺳـﺦ دﻫﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻮان ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ آﺳﻤﺎﻧﯽ را درك ﮐﻨﻨﺪ و ﻫﺪف ﻣﻬﻤـﯽ‬
‫را ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي آن ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ ٗ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُ َ َ‬
‫�نا � ت ۡرج ُعون ‪] ﴾١١٥‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪.[115:‬‬‫﴿أفحسِبتم ��ما خلق��م �بثا و�ن�م إ ِ‬
‫»آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدهاﯾﺪ ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﻬﻮده آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ]ﺑـﺮاي ﺣﺴـﺎب و ﮐﺘـﺎب[ ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟!«‪.‬‬
‫ﮔﺸﻮدنِ اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎي ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﻗﯿﻖﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ درك رﺳﺎﻟﺖ و ﻗﯿﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮاي آن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫ﻫﺪف از آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را درك ﮐـﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻫـﺪف از ﺧﻠﻘـﺖ ﺟﻬـﺎن را ﻧﯿـﺰ درك ﺧـﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻓﻬﻤﯿﺪﯾﻢ ﭼﺮا زﻣﯿﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﯾﺎ آﺳﻤﺎن ﺑـﻪ زﻣـﯿﻦ از ﻃﺮﯾـﻖ وﺣـﯽ ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﻣﺰ ﺧﻼﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻫﺪﻓﯽ را ﮐﻪ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﺸﺮي در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي آن‬
‫روي آورﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻓﻬﻤﯿﺪ‪.‬‬
‫اري‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ ﺟﻬﺎن ﭼﻪ وﺿﻌﯿﺘﯽ داﺷﺖ؟ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن و ﺗﻤﺎم اﺳـﺮار ﻃﺒﯿﻌـﯽ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﺎي وﺳﯿﻊ و ﻫﺴﺘﯽ ﭘﺮﺑﺎر‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ و ﺗﺤﺮﮐﺎت ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ و ﻗﺪرت ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ و اﻧﺒﯿﺎ ﻧﻤﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣﻈـﺎﻫﺮ و ﻣﺴـﯿﺮي ﮐـﻪ ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﻧﺴـﻞﻫـﺎي ﺑﺸـﺮي‬
‫ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺮي ﺑﯽﻫﺪف و ﺳﺨﻨﯽ ﭘﻮچ ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺣﯿﺮت و ﮔﻤﺮاﻫـﯽ‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺮداﻧﯽ و ﻓﺴـﺎد‪،‬‬
‫ﻋﺒﺚ و ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ ﻣﯽﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و وﺻﺎﯾﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽواﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺸﺮي و ﻫﺪﻓﯽ را ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳـﻮي ان در ﺣﺮﮐـﺖ اﺳـﺖ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪78‬‬

‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻘـﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و از ﻋﺮﺻـﻪي رﻫﺒـﺮي ﮐﻨـﺎرهﮔﯿـﺮي‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي و ارﺷﺎدي ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﺟﻨﮕﻠـﯽ وﺣﺸـﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ از ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه و وﺣﺸﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺮان ﺧﻄﺮﻧﺎك و ﭘﻠﻨـﮓﻫـﺎي ﮐﺸـﻨﺪه‪ ،‬ﮔـﺮگﻫـﺎي‬
‫زوزه ﮐﺶ و ﺳﮓﻫﺎي ﻫﺎر‪ ،‬ﭘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻠﯽ ﮐﻪ در آن ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻨﮕﻞ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺖﻫـﺎ در‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﮔﻠﻪﻫﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮﭘﺎن و راﻫﻨﻤﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑـﺎ ﺗﺠﻬﯿﺰاﺗـﯽ ﮐـﻪ در اﺧﺘﯿـﺎر دارد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻓﯿﻠـﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﻬﺪ ﭘﺎﯾﻤـﺎل ﻣـﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺠﻬﯿـﺰات ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ اﻃﻔـﺎل ﺑـﯽﮔﻨـﺎه را‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ را ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎري را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺮب ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ دارد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن ﮐﻨـﺎرهﮔﯿـﺮي ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻏﺮب ﭼﻮن ﻓﯿﻠﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺪﻫﻮش ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮي ﺑﺮﻧﺪه و ﯾﺎ ﭼﺎﻗﻮي ﺗﯿﺰي‬
‫را در دﺳﺖ دارد و ﻧﻤﯽداﻧﺪ اﯾﻦ ﺳﻼح ﺑﺮﻧﺪه را در ﺟﻬﺖ ﻧﻔﻊ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬آﺑـﺎداﻧﯽ اﯾـﻦ ﻫﺴـﺘﯽ و‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﺪان ﺟﻬـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﺧﻮﯾﺶ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﻬﻢﺷﺎن در ﻗﺒﺎل ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أ ُ ۡخر َج ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر َوتؤم ُِنون‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[115 :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ]اي ﻣﺤﻤﺪ[ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎنﻫﺎ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﯾﺪ ]ﻣﺎدام ﮐـﻪ[ اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻦ در ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از اﻋﻀﺎ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﮐﻨﻔـﺮاﻧﺲ دﻋـﻮت در‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ اﯾﺮاد ﮐﺮدم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻌﺜﺘﯽ ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻌﺜﺘﯽ دوﺟﺎﻧﺒﻪ و ﻣﻘﺮون ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ :‬ﺑﻌﺜـﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑـﺎ ﺑﻌﺜـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دو ﺑﻌﺜﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﻣـﺖ‪ -2 ،‬ﺑﻌﺜـﺖ اﻣـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي اﻣﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أ ُ ۡخر َج ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ‬

‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر َوتؤم ُِنون‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِۗ﴾‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دراورده ﺷﺪه از ﻗﺒﻞ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺷﺪه ﺑﺎ ﻫﺪف‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ وﺟﻮدش ﺗﺼﺎدﻓﯽ‬
‫ﻧﺒﻮده و ﻧﻬﻀﺖ و ﺧﺮوﺟﺶ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ ﯾـﮏ رﺧـﺪاد ﺗـﺎرﯾﺨﯽِ ﻣﺤـﺾ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺷﺪه و ﺗﻘﺪﯾﺮي اﺳﺖ اﻟﻬﯽ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫۞� َ� ُّ� َها ٱ َّ� َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ َ ۡ ۡ‬
‫ِين َءامنوا كونوا ق�ٰمِ� ب ِٱلقِس ِط﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[135 :‬‬ ‫﴿ َ ٰٓ‬
‫»اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده اﯾﺪ! دادﮔﺮي ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﯾﺪ و در اﻗﺎﻣﻪي ﻋﺪل و داد ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺎﺋﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺻﺮﯾﺢﺗﺮ آﻧﭽﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻـﺤﯿﺢ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻓﺮادي ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﯾﻤـﻦ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻗﺒﯿﻠـﻪاي از ﻗﺒﺎﯾـﻞ‬
‫�ﻦ« »ﺷﻤﺎ آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه اﯾﺪ ﻧﻪ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ«‪.‬‬ ‫�ﻦ َول َ ْﻢ ُ�ﺒْ َﻌﺜُﻮا ُﻣ َﻌ ِّﺮﺴ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑُﻌﺜْﺘُ ْﻢ ُﻣيَ ِّﺮﺴ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻌﺜﺖ دوﺟﺎﻧﺒﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻌﺜـﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﺑﻌﺜـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﺤﺎﺑﻪ ‪‬‬
‫ﻋﻤﯿﻘﺎً اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را درك ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﮑﻠﻒ ﺑﺮ زﺑـﺎنﻫﺎﯾﺸـﺎن ﺟـﺎري ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ‬
‫ََ‬ ‫ُّ‬
‫ﻋﺮﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺳـﺘﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻗﺸـﻮن ﻓـﺎرس ﮔﻔـﺖ‪» :‬ا� ْا�ﺘَ َﻌﺜﻨـﺎ« ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺎ را‬
‫ُّ ْ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫ﺨﺮ َج َﻣ ْﻦ َﺷ َ‬
‫ـﺎء‬ ‫ﻣﺒﻌﻮث ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﻧﮕﻔﺖ ﻣﺎ در آﻣﺪﯾﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﻗﯿﺎم ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺧﯿﺮ! »ا� ا�ﺘﻌﺜﻨﺎ ِﻨﻟ ِ‬
‫َ ِّ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ِﻣ ْﻦ ِﻋﺒَﺎد ِة اﻟ ِﻌﺒَﺎ ِد ِإﻰﻟ ِﻋﺒَﺎد ِة ا� َوﺣﺪ ُه أﻟﺦ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺒﻌﻮث ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﺖ‪ ،‬اﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺟﻬﺖ ارﺷـﺎد‬
‫و ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬و ﻫﺪف از ﺑﻌﺜﺘﺶ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻃﻔﺮه رﻓـﺘﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫از ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﺷﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﻣﻬﻢ و ﺑﺰرگ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻪاي اﺳﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﺗﺮاژدياي اﺳﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫درك ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن در ﮔﻤﺮاﻫـﯽ‪ ،‬ﻣﺨﻤﺼـﻪﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ‪ ،‬ﻣـﺪﻧﯽ و‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزﻧﺪ‪:‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪80‬‬

‫� َ ُ�ۥ نُ ٗ‬ ‫َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ َ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� َعل ٱ َّ ُ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫﴿ ُظلُ َ� ٰ ُ ۢ‬
‫ور�‬ ‫ِ‬ ‫ت َ� ۡعض َها ف ۡوق َ� ۡع ٍض إِذا أخرج يدهۥ لم ي�د يرٮهاۗ ومن لم‬
‫ور ‪] ﴾٤٠‬اﻟﻨﻮر‪.[40 :‬‬
‫ُّ‬
‫ن‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫ۥ‬ ‫�‬‫َ� َما َ ُ‬
‫ٍ‬
‫»ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﯾﮑﯽ ﺑﺮﻓﺮاز دﯾﮕﺮي ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه دﺳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ درآورد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ آن را ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻧﻮري ﺑﺮاي او ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﻧﻮري ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻮر ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﮔﺎﻫﯽ و ﻣﻨﺒﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﯾﮏ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬و آن ﻣﻨﺒﻊ وﺣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ و رﺳﺎﻟﺖﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺮﻓﺎً آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﯿﻞ دﯾﻨﯽ ﻣﺸﺮف ﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫از وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺎن ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﻬﻞ اﻧﮕـﺎري ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺎﻫﻢ درﮔﯿـﺮ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدﯾﻨﺪ )ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﻗﺼﻪاي اﺳﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ( ﻣﺆرﺧﺎن آن را ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻨﺪه ﻧﯿﺰ‬
‫در ﮐﺘﺎب »ﻣﺎ ذا ﺧﺴﺮ« در ﺑـﺎب دوم »اﺳـﺒﺎب ﺗـﺄﺧﺮ اﻟﻤﺴـﻠﻤﯿﻦ« ﻣﻔﺼـﻼً ﺑﯿـﺎن ﻧﻤـﻮدم‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫رﻫﺒﺮي را از آﻧﺎن ﺳﺘﺎﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا زﻣـﯿﻦ از آنِ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﻧﯿـﮏ و اﻣـﯿﻦ ﺧﺪاﺳـﺖ‪ ،‬و اﯾﻨﺠـﺎ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﺸﺮﯾﺖ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫روزي را ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از رﻫﺒﺮي روي ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮانِ‬
‫ﺗﺎرﯾﮏﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺤﺲﺗﺮﯾﻦ و ﺳﯿﺎهﺗﺮﯾﻦ روز از آن ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺧﺴﺎرت ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎر و اﺟﻤﺎل‪ .‬ﻣـﻦ ﻧﻤـﯽﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﮐﺘﺎب را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﺎﯾﻢ؛ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺧﻮد ﻇﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺎ ﺷـﻤﺎ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎً از‬
‫ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺨﻨﻢ در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﮐﻪ ﺣﺪود ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺻﻔﺤﻪ اﺳـﺖ در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭼﻨـﺪ دﻗﯿﻘـﻪ و ﯾـﺎ ﯾـﮏ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﻤﺎ و اﯾﻦ ﻫﻢ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺳﺨﻦ‪ ،‬از ﺧﺴﺎرت ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮوع ﻧﻤﻮدﯾﻢ و ﺑﺎ ﺳﻮد ﺟﻬﺎن‬
‫در ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌـﺎل ﻗـﺪرت دارد آﻧﭽـﻪ را ﺑﻌﯿـﺪ و ﻧـﺎﻣﻤﮑﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻣﺮدم از آن دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺴﺒﹺ ﹾﻴ ﹶﻞ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮل ﹾ ﹶ‬
‫اﳊ ﱠﻖ ﹶو ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶ ﹾﳞﺪي ﱠ‬ ‫ﹶواﷲﹼﹸ ﹶﺗ ﹶﻌ ﹶﺎﱃ ﹶﻳ ﹸﻘ ﹸ‬
 ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫اﻧﺰوا و ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در رﻫﺒﺮي و ﺳـﭙﺲ ﻋﻘـﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺷـﺎﻧﺎز ﺻـﺤﻨﻪي ﮐـﺎر و زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪهاي از ﻧﻮع اﻧﺤﻄﺎط ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﻣﺖﻫﺎ اﻧﻘﺮاض ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ و دوﻟـﺖﻫـﺎ ﺷﮑﺴـﺖ ﺷـﺎﻫﺎن و‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬ﺑﺮﭼﯿﺪهﺷﺪن ﺗﻤﺪنﻫﺎ و ﻓﺮاز و ﻓﺮودﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺮ اﻣﺘﯽ اﻣﺜﺎل اﯾﻨﻮﻧﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻪ ﮐﺜﺮت اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ و در ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ )اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن( ﻋﻠـﯽ رﻏـﻢ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎي زﯾـﺎدي از اﯾـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺣﻮادث‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪاي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪي ﺗﻠﺦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﻣﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم را‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ و ﻧﺴﻞﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي‪ ،‬ﮐﺸـﻮرﻫﺎ و ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي ﺧـﻮﯾﺶ را از‬
‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﯾﮏ ﻓﺎﺟﻌﻪي ﺑﺸﺮي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﺎﮔﻮارﺗﺮ‪ ،‬ﺗﻠﺦﺗﺮ و ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ از‬
‫آن ﻫﺮﮔﺰ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﮑﺮار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﭘﯽ ﻣـﯽﺑـﺮد‪ ،‬ﻣﯿـﺰان زﯾـﺎن و ﻣﺼـﯿﺒﺖ را درك ﻣـﯽﮐـﺮد و‬
‫ﭘﺮدهي ﺗﻌﺼﺐ از ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﺶ دور ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روز ﻧﺤﺲ را ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در آن رخ داد‪،‬‬
‫روز ﻋﺰا و ﺳﻮﮔﻮاري اﻋﻼم ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻧﻮﺣﻪ و ﮔﺮﯾﻪ ﺳﺮ ﻣﯽداد و ﻣﻠـﺖﻫـﺎي دﻧﯿـﺎ ﺑـﻪ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﺖ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺟﻬﺎن ﺟﺎﻣﻪي ﺳﻮگ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﯾﮏ روز اﺗﻔﺎق ﻧﯿﻔﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺪرﯾﺠﺎً در ﻣﺪت ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﯾﺎﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺎﯾﺴـﺘﻪ اﯾـﻦ ﻓﺎﺟﻌـﻪ را ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار ﻧـﺪاده و دﻗﯿﻘـﺎً آن را‬
‫ارزﯾﺎﺑﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻮاره از داﺷﺘﻦ ﻣﻌﯿﺎر درﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻣﺤـﺮوﻣﯿﺘﺶ را‬
‫ﺑﺴﻨﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎ ﮐﻨـﺎر رﻓـﺘﻦ ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ ﮐـﻪ زﻣـﺎﻧﯽ داراي‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻮده و ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎ و ﮐﺸـﻮرﻫﺎﯾﯽ را ﻓـﺘﺢ ﮐـﺮده و ﻃـﻮاﯾﻔﯽ از اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﺑﺮدﮔـﯽ‬
‫ﮐﺸﺎﻧﺪه‪ ،‬و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ ﺿﻌﯿﻔﺎن و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﺎن ﺑﻪ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪82‬‬

‫ﭼﯿﺰي را از دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت و ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ از ﻓﺮدي ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮد دﯾﮕﺮ از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ و ﯾﺎ زا ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ در ﻇﻠﻢ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺒﯿﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮي دﭼﺎر ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫و ﺳﺴﺘﯽ در آن رﺧﻨﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎﯾﺶ ﺧﺸﮑﯿﺪه و ﺑﻨﺪﺑﻨـﺪش‬
‫از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﻟﻢ و ﻣﺼﯿﺒﺖ زده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﻗﺎﻋﺪهﻣﻨﺪي ﻫﺴـﺘﯽ‬
‫ﺧﺪا ﻣﻘﺘﻀﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻨﺎً اﺷﮏﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎ ارزشﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮروز ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯿﺪن ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد و اﻧﺴـﺎن ﺑـﯽﻧﯿـﺎز و ﺑـﺎﻻﺗﺮ از آن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزي در ﻣﺴﯿﺮ ﺳﻌﺎدﺗﺶ ﻗـﺪم ﺑﺮﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﻟﺤﻈـﻪاي ﺑـﻪ ﺳـﻮدش رﻧـﺞ‬
‫ﻧﮑﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺳﻮﮔﻮاري ﮐﻨﺪ‪ .‬زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﻫـﺮروز اﺗﻔـﺎق ﻣـﯽاﻓﺘـﺪ و‬
‫ﻫﺰاران ﺑﺎر در ﺗﺎرﯾﺦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺳﻨﮕﺪل ﺷﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫كه َ‬ ‫ََۡ َ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َََ َ‬ ‫َ ُُ‬ ‫� ۡم تَ َر ُ�وا ْ مِن َج َّ�ٰ َ ُ ُ‬
‫َ‬
‫�‬ ‫�� ‪ ٢٦‬و�عمةٖ �نوا �ِيها � ٰ ِ ِ‬
‫ون ‪ ٢٥‬وزروعٖ ومقا ٖ� كرِ ٖ‬
‫ت و�ي ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫﴿‬
‫َ َ َ َ ۡ َ َ ۡ ُ َّ َ ٓ ُ َ ۡ َ ُ َ َ َ ُ ْ‬ ‫اخر َ‬‫َ َ َ ۡ ََۡ َ ًَۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ن ‪� ٢٨‬ما ب�ت علي ِهم ٱلسماء وٱ��ض وما �نوا‬ ‫‪ ٢٧‬ك�ٰل ِك ۖ وأورث�ٰها قوما ء ِ‬
‫نظر َ‬ ‫ُ َ‬
‫�ن ‪] ﴾٢٩‬اﻟﺪﺧﺎن‪.[29 -25 :‬‬ ‫م ِ‬
‫»ﭼﻪ ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎرﻫﺎي زﯾﺎدي از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻨﺄ‪ ،‬و ﮐﺸﺘﺰارﻫﺎ و اﻗﺎﻣﺖﮔﺎهﻫـﺎي‬
‫ﺟﺎﻟﺐ و ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ را‪ .‬و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاوان ]دﯾﮕﺮي[ ﮐﻪ در آن ﺷﺎدان و ﺑﺎ ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ زﻧﺪﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ]ﻣﺎﺟﺮاي آﻧﺎن[ و ﻣﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻧﻌﻤـﺖﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻗـﻮم دﯾﮕـﺮي دادﯾـﻢ‬
‫]ﺑﺪون دردﺳﺮ و ﺧﻮن ﺟﮕﺮ[‪ .‬ﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺮﯾﺴﺖ و ﻧﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﻧـﻪ ﺑﺪﯾﺸـﺎن ﻣﻬﻠﺘـﯽ داده‬
‫ﺷﺪ ]ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد[«‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﺣﮑﺎم و اﻣﺖﻫﺎ ﺑﺎري ﺑﺮ دوش زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑـﺮ ﺑﻨـﯽ ﻧـﻮع ﺑﺸـﺮ‪ ،‬ﻋـﺬاﺑﯽ ﺑـﺮ‬
‫اﻣﺖﻫﺎي ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻮﭼﮏ و ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺴﺎد و ﺑﯿﻤﺎري در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﻋﺼﺎب‬
‫و رگﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻣﻮاد ﺳﻤﯽ را ﺗﺰرﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺎﻟﺒﺪﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ ﻧﯿـﺰ‬
‫دﭼﺎر ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺿﺮورت ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺟﺮاﺣﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺖ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻗﻄـﻊ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﻗﺎﺳﺪ و ﺟﺪاﮐﺮدﻧﺶ از ﺟﺴﻢ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﯽ از رﺑﻮﺑﯿﺖ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ و ﻣﻘﺘﻀﯽ رﺣﻤﺖ‬
 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻪ زﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ؟‬

‫وي ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻫﺴـﺘﯽ‪ ،‬ﻟﺰوﻣـﺎً ﺑﺎﯾـﺪ از اﯾـﻦ ﺑﺎﺑـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ِين َظلَ ُم ۚوا ْ َوٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫� ‪] ﴾٤٥‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[45 :‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َ� ُق ِط َع َداب ُر ٱ ۡل َق ۡو ِم ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﭘﺲ رﯾﺸﻪي ﮔﺮوه ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺑﺮﮐﻨﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاي راﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣـﺎﻣﻼن رﺳـﺎﻟﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺮاي ﺗﻤـﺎم ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪي ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎﻟﺒﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻧﺤﻄـﺎط آﻧـﺎن و زوال ﻗـﺪرت و‬
‫اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ ﺷـﻮﮐﺖﺷـﺎن ﻫﻤﺴـﺎن ﺑـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﻠـﺖ‪ ،‬ﻧـﮋاد و ﻣﻠﯿﺘـﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن و ﺿﺮﺑﻪاش ﺑﺴﯽ ﺳﺒﮏ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي اﻧﺤﻄـﺎط‬
‫رﺳﺎﻟﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي روح ﺑﻮد و ﻧﺎﺑﻮدي ﭘﺎﯾﻪاي را ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽداد ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻈﺎم دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ ﺑﺮآن اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ آﯾﺎ اﻧﺤﻄﺎط و در واﻗﻊ ﺑﺮ ﮐﻨﺎري ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﭘﺲ از ﺳﭙﺮيﺷﺪن ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺸﺮق زﻣﯿﻦ و ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮآن ﺗﺪﺳﻒ ﺑﺨﻮرﻧﺪ؟‬
‫و آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﺟﻬﺎن ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از اﻣﺖﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط اﯾﻦ اﻣﺖ ﭼﯿﺰي را از دﺳﺖ‬
‫داده اﺳﺖ؟‬
‫دﻧﯿﺎ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ رﻫﺒﺮيﺷﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن اﻓﺘﺎد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻧﻔﻮذ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺮ وﯾﺮاﻧـﻪﻫـﺎي دوﻟـﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﺴﺘﺮدهي ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﺑﺰرگ در ﻗﯿﺎدت اﻣﺖﻫﺎ و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻪ اﺛﺮي در دﯾـﻦ‪ ،‬اﺧـﻼق‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد و از ﻏﻔﻠﺖ درآﯾﺪ و زﻣﺎم زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﮔﯿـﺮد‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﯽ و‬
‫ﭘﺎﺳﺦﺷﺎن ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪84‬‬

‫اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪوي‬

 ‫ﺑﺎب اول‪:‬‬
‫دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ‬

‫* ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫* ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي از ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ ادوار ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑـﻮد‪ ،‬از ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻗـﺮن‬
‫ﭘﯿﺶ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ رو ﺑﻪ ﺳﻘﻮط و ﺗﻨﺰل ﻧﻬﺎده ﺑﻮد و در روي زﻣﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ ﮐـﻪ‬
‫دﺳﺘﺶ را ﺑﮕﯿﺮد و از ﻓﺮواﻓﺘﺎدﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ روزﻫﺎ ﺑﺮ ﺷﺪت ذﻟﺖ و ﺣﺘﻤﯽﺷﺪن‬
‫ﺳﻘﻮﻃﺶ اﻓﺰوده ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﺮن اﻧﺴﺎن ﺧـﺎﻟﻘﺶ را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد و در ﻧﺘﯿﺠـﻪي آن از‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﺶ ﻧﯿﺰ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻗﺪرت ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ و ﺧﻮب و ﺑﺪ را از دﺳﺖ‬
‫داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻋﻮت اﻧﺒﯿـﺎء † ﻓـﺮوﮐﺶ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد‪ .‬ﭼـﺮاغﻫـﺎﯾﯽ را ﮐـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫روﺷﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ وزﯾﺪن ﮔﺮدﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻌﺪ از آﻧﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﻧـﻮري‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آن ﻗﺪر ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻢﺳﻮ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻓﻘـﻂ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑﺮﺧـﯽ از ﻗﻠـﺐﻫـﺎ را‬
‫روﺷﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ را‪ .‬دﯾﻨﺪاران و رﺟﺎل دﯾﻦ ﺟﻬـﺖ ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﺧـﻮد از ﻓﺘﻨـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺳﺎﻟﻢﻣﺎﻧﺪن روحﺷﺎن و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آراﻣﺶ و ﺳﮑﻮن و ﻓﺮار از ﻣﺸـﮑﻼت زﻧـﺪﮔﯽ ﯾـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺮس از ﻧﺒﺮدي ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دﯾـﻦ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ و روح و ﻣـﺎده ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬از ﻋﺮﺻـﻪي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮار ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ دﯾﺮﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و ﺧﻠﻮﺗﮑﺪهﻫﺎ روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﺪهاي ﻫﻢ از آنﻫﺎ در ﺑﻨﯽ اﯾﻦ اﻣﻮاج ﺳـﻬﻤﮕﯿﻦ زﻧـﺪﮔﯽ ﺑـﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻻﺑـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و اﻫﻞ دﻧﯿﺎ ﺳﺎزش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را در ارﺗﮑﺎب ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺗﺠـﺎوز و ﺧـﻮردن اﻣـﻮال‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﯾﺎري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ادﯾﺎن و ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ‬

‫آﯾﯿﻦﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺎزﯾﭽﻪي ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎران و دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﺮﯾﻒﮔﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ روح و ﺷﮑﻠﺸﺎن را از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ و اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦﺷﺎن از ﻗﺒﺮﻫﺎ ﺳﺮ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻘﯿﻨﺎً از ﺷﻨﺎﺧﺖﺷﺎن ﻋﺎﺟﺰ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﮐﺰ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪88‬‬

‫ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪي ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري‪ ،‬اﺧـﺘﻼل‪ ،‬ﺑـﯽﻧﻈﻤـﯽ و ﻇﻠـﻢ ﺣﮑـﺎم ﺗﺒـﺪﯾﻞ و ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ دﻋﻮﺗﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻘﺮ ﻣﻄﻠﺐ دﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎر زﻧﺪﮔﯽﺷـﺎن ﺧﺸـﮑﯿﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻧـﻪ آﺑﺸـﺨﻮري زﻻل از‬
‫دﯾﻦ آﺳﻤﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺛﺎﺑﺖ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺸﺮي‪.‬‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدي‬

‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ داراي ﭼﻨﺎن وﺿﻮح و ﺷﻔﺎﻓﯿﺘﯽ ﻧﺒﻮد و در ﺣـﻞ ﻣﺸـﮑﻼت‬
‫اﻧﺴﺎن از ﭼﻨﺎن ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻤﺪﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﯾﺎ در ﭘﺮﺗﻮ آن دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻘﺎﯾﺎﯾﯽ از اﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ و ﻧﺸﺎﻧﯽ از آﯾﯿﻦ ﺳﺎدهي ﺗﻮﺣﯿﺪي در آن‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻮﻟﺲ) ‪ (1‬ﺑﺎ آﻣﺪن ﺧﻮد ﻧﻮر آن را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و آن را ﺑﺎ ﺧﺮاﻓﺎت ﺟﺎﻫﻠﯿﺘﯽ ﮐﻪ از‬
‫آن درآﻣﺪه ﺑﻮد و ﺷﺮﮐﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺠﻮﻧﯽ از ﺧﺮاﻓﺎت ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷـﺮك روﻣـﯽ‪،‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﻣﺼﺮي و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ درآﻣﺪ ﮐـﻪ ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ ﺳـﺎدهي ﺣﻀـﺮت ﻣﺴـﯿﺢ در ﮐﻨـﺎر آن ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻗﻄﺮهاي در درﯾﺎ ﻣﺘﻼﺷﯽ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺘﻪاي ﺧﺸﮏ از ﺑﺎورﻫﺎ و ﺳﻨﺖﻫﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ روح را ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻪ‬
‫ﻋﻘﻞ و ﻋﺎﻃﻔﻪ را ﻣﯽﺷﻮراﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺪﮔﯽ را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻪ ﻫﻢ راهﮔﺸﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻠﯽ‬
‫رﻏﻢ آن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺮاﯾﻪﻫﺎي ﺗﺤﺮﯾﻔﮕﺮان و ﺗﺄوﯾﻼت ﺟﺎﻫﻼن‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻠـﻢ و اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺣﺎﯾـﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﺷﺮﮐﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺑﻮﻟﺲ ﺷﺎو‪‬ل اﺻﺎﻟﺘﺎً ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد و از ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻧﺎﭘﺪﯾﺪﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ‪ ،‬وي ﻧﺎﮔﻬﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﻋﻤﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﺗﺤﺮﯾﻔﺎت را در آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪ .‬رك‪ :‬ﺣﺒﻨﮑﮥ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﮐﻮاﺷﻒ زﯾﻮف‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‪.‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﺘﺮﺟﻢِ ﻗﺮان ﺑـﻪ زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ آﻗـﺎي )‪ (SALE‬در ﻣـﻮرد ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﻗـﺮن ﺷﺸـﻢ ﻣـﯿﻼدي‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭘﺎپﻫﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎي ﻣﺴﯿﺢ ﭼﻨﺎن ﻣﺒﺎﻟﻐـﻪ ورزﯾﺪﻧـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮرد از ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎي اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(1‬‬

‫ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﯽ دﯾﻨﯽ در دوﻟﺖﻫﺎي روﻣﯽ‬

‫دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺑﻨﯿـﺎد آﯾـﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ ﻣﺠـﺎدﻻت ﮐﻼﻣـﯽ و ﺳﻔﺴـﻄﻪﻫـﺎي ﻋﻘـﯿﻢ و‬
‫ﺑﯽﺳﻮد‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪي اﻣﺖ را ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ذﮐﺎوت و ﻫﻮﺷﯿﺎرياش را از ﺑـﯿﻦ‬
‫ﺑﺮد‪ ،‬ﻗﺪرت ﻋﻤﻠﺶ را ﻓﺮو ﺑﻠﻌﯿﺪ و در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪدي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر‪،‬‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻧﺎﺑﻮدي و ﻏﺎرت و ﭼﭙﺎول ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪارس‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﭘﺎﯾﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ دﯾﻨـﯽ‬
‫رﻗﯿﺐ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ دادﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ در ﺟﻨﮓ داﺧﻠﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت دﯾﻨﯽ را ﻣﯽﺗﻮان در ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺷـﺎم و‬
‫دوﻟﺖ روم از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻣﺼﺮ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ در‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﻠﮑﺎﻧﯿﻪ و ﻣﻮﻧﻮﻓﯿﺰﯾﺖﻫﺎ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺎر ﻣﻠﮑﺎﻧﯿﻪ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮﻓﯿﺰﯾﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ داراي ﯾﮏ ﻃﺒﯿﻌﺖ و آن ﻫﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻟﻬـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻃﺒﯿﻌـﺖ ﺑﺸـﺮي ﺣﻀـﺮت‬
‫ﻣﺴﯿﺢ در آن ﭼﻮن ﻗﻄﺮهاي ﺳﺮﮐﻪ ﮐﻪ در درﯾﺎﺑﯽ ﺑﯿﮑﺮان و ﻣﻮاج ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮنﻫﺎي ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻨﺶﻫﺎي ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﺟﻨﮕـﯽ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻋﯿﺎر ﺑﯿﻦ دو آﯾﯿﻦ رﻗﯿﺐ در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﻫﻢ ﭼﻮن اﺧﺘﻼﻓﺎت ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را ﻫﯿﭻ ﻣﯽاﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ آﻟﻔﺮد‪ .‬ج‪ .‬ﺑﺘﻠﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ دو ﻗﺮن‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺒـﺎرزهي ﺑـﯽاﻣـﺎن ﺑـﯿﻦ ﻣﺼـﺮﯾﺎن و روﻣﯿـﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬آﺗـﺶ اﯾـﻦ ﻣﺒـﺎرزه را‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﮋادي و دﯾﻨﯽ ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت دﯾﻨﯽ از ﺷﺪت ﺑﯿﺸـﺘﺮي ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد‪،‬‬

‫)‪SALE'S TRANSLATION. P. 62 (1896) -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪90‬‬

‫زﯾﺮا در آن زﻣـﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻣـﻞ اﺻـﻠﯽ ﺑـﺮوز درﮔﯿـﺮيﻫـﺎ‪ ،‬ﺧﺼـﻮﻣﺖﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﯿﻦ ﻣﻠﮑﺎﻧﯿـﻪ و‬
‫ﻣﻮﻧﻮﻓﯿﺰﯾﺖﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﮔـﺮوه اول‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ از اﺳـﻤﺶ ﭘﯿﺪاﺳـﺖ‪ ،‬ﺣـﺮب ﻣـﺬﻫﺐ دوﻟـﺖ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري و ﭘﺎدﺷﺎه و ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺑﺎور ﻣﻮروﺛﯽِ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺴﯿﺢ‬
‫ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوه دوم ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻄﯽﻫﺎي ﻣﻮﻧﻮﻓﯿﺰﯾﺖ )اﻫﻞ ﻣﺼﺮ( ﮐﺎﻣﻼً از اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه‬
‫ﻣﻨﺘﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ دﺷﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻮر ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ و ﭘﯽ‬
‫ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬آن ﻫﻢ در ﻣﻮرد ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﻪ اﻧﺠﯿـﻞ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﻣﺸـﮑﻞ‬
‫اﺳﺖ«) ‪.(1‬‬
‫ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم )‪ (641 – 610‬ﺑﻌـﺪ از اﯾـﻦ ﮐـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 628‬م ﺑـﺮ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻏﻠﺒـﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺖ وﺣﺪت و ﯾﮑﯽ ﮐﺮدن ﻣﺬاﻫﺐ درﮔﯿﺮ دوﻟﺖ ﺗﻼش ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺷﮑﻞ اوﻟﯿﻪي ﺗﻮاﻓﻘﻨﺎﻣـﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ ﮐﻪ داراي ﯾﮏ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ دو ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻌـﺎل ﺧـﻮدش داراي ﯾـﮏ اراده و ﻓﯿﺼـﻠﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن اذﻋﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي ﺳﺎل ‪ 631‬م اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻫﻤﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻮﻧﻮﺗﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬاﻫﺐ رﺳﻤﯽ دوﻟﺖ و ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽاش اﻋﻼم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪ را ﺑـﺮ اﺗﺒـﺎع ﻣـﺬاﻫﺐ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺒﻄﯽﻫﺎ ﺳﺮﺳـﺨﺘﺎﻧﻪ در ﻣﻘـﺎﺑﻠﺶ اﯾﺴـﺘﺎدﻧﺪ و از اﯾـﻦ ﺑـﺪﻋﺖ و ﺗﺤﺮﯾـﻒ اﻇﻬـﺎر‬
‫ﺑﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در راه ﻋﻘﯿﺪهي دﯾﺮﯾﻨﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺗﻤـﺎم وﺟـﻮد اﺳـﺘﻘﺎﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬
‫ﺑﺎري ﺑﺎر دوم ﺟﻬﺖ وﺣﺪت ﻣﺬاﻫﺐ و رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮدن اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺎﻧﺲ ﺧﻮﯾﺶ را آزﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎر ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌـﺎل داراي ارادهي واﺣـﺪي اﺳـﺖ ﺑﺴـﻨﺪه‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد ﺟﻨﺒﻪي دﯾﮕﺮ ﻗﻀﯿﻪ را ﮐﻪ اﯾﻦ اراده‪ ،‬ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺮدم را ﻧﯿﺰ از ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻨﻊ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ رﺳﻤﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺷﺮق آن روزﮔﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﻧﯿـﺰ ﺧﺸـﻮﻧﺖﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در ﻣﺼـﺮ را‬
‫ﻧﮑﺎﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﻗﯿﺮس ﺳﺘﻢﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻣﺪت ده ﺳﺎل در ﻣﺼﺮ اﻋﻤـﺎل ﺷـﺪ ﮐـﻪ در ﺧـﻼل‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﻌﺮب ﻟﻤﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﯾﺪ اﺑﻮﺣﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.38 – 37‬‬
 ‫‪91‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫آن‪ ،‬ﻓﺠﺎﯾﻊ ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﺑـﻪ وﻗـﻮع ﭘﯿﻮﺳـﺖ‪ ،‬اﻓـﺮادي را ﺑﻌـﺪ از ﺷـﮑﻨﺠﻪ‪ ،‬دﺳـﺖ ﺟﻤﻌـﯽ ﺑـﻪ درﯾـﺎ‬
‫ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﯽ را روي ﺷـﻌﻠﻪﻫـﺎي آﺗـﺶ ﻣـﯽﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ از ﺣـﺮارت آن ﭼﺮﺑـﯽﻫـﺎي‬
‫ﺑﺪنﺷﺎن آب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬زﻧﺪاﻧﯿﺎن ﺑﺪﺑﺨﺖ را داﺧﻞ ﮐﯿﺴﻪﻫﺎي ﭘﺮ از رﯾﮓ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑـﻪ درﯾـﺎ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺠﺎﯾﻊ ﺑﯽﺷﻤﺎر دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫در دوﻟﺖ روم ﺷﺮﻗﯽ وﺿـﻌﯿﺖ ﻧﺎﺑﺴـﺎﻣﺎن اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻋﻠـﯽ رﻏـﻢ‬
‫ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺑﺎ آن دﭼﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ و رﺷﻮهﻫـﺎ ﻧﯿـﺰ ﭼﻨـﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺼﺎدره و ﺿﺒﻂ اﻣﻮال ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺷﺪﯾﺪاً از ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﻣﺘﻨﻔـﺮ و ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺟﻨﺒﯽ را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ و اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﮔﺴﺘﺮدهاي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 532‬م در ﯾﮏ زد و‬
‫ﺧﻮرد ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ در ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺮاف زده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ درﺟﻪ از وﻟﺨﺮﺟﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻣﺎل از ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻤﮑـﻦ و‬
‫ﺧﺮجﮐﺮدن آن در راه ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ ﯾﮕﺎﻧﻪ آرزوي ﻫﺮ ﻓﺮد ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﺪف رﻫﺎﯾﯽ از ﻗﯿﺪ‬
‫و ﺑﻨﺪﻫﺎ در ارﺿﺎي ﻏﺮاﯾﺰ ﺟﻨﺴﯽ ﺧـﻮﯾﺶ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺠـﺮدي را ﺑـﺮ زﻧـﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷـﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺗـﺮﺟﯿﺢ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳ‪‬ﯿﻞ ) ‪ (3‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪Enceyclopeadia Britanica See Justin -(1‬‬

‫)‪Edward Gibbon: The History Of Decline And Fall Of The roman Empire, -(2‬‬
‫‪V.3.P 327‬‬
‫)‪Sale's Translation,P. 72 (1896) -(3‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪92‬‬

‫»ﻋﺪاﻟﺖ ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ در ﺑﺎزار ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ و رﺷـﻮهﺧـﻮاري از ﻃـﺮف‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي آن روز ﻣﻮرد ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﯿﺒﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‪ ،‬دوﻟﺖ ر آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﺳﻘﻮط رﺳﯿﺪه ﺑﻮد«) ‪.(1‬‬
‫»دوﻟﺖ روم ﺷﺮﻗﯽ در واﻗﻊ ﭼﻮن در ﺧﺘﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ روزﮔـﺎراﻧﯽ ﻣـﺮدم از ﺳـﺎﯾﻪي ﻓـﺮاخ آن‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﮐﻨﻮن ﺟﺰ ﺗﻨﻪاي ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از آن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻫـﻢ روز ﺑـﻪ‬
‫روز ﭘﮋﻣﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻟﻠﻤﺆرﺧﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ رو ﺑـﻪ وﯾﺮاﻧﮕـﯽ رﻓﺘﻨـﺪ و ﻋﻈﻤـﺖ و ﻃـﺮاوت ﺧـﻮﯾﺶ را‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎز ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ روم در دوران ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺳـﻨﮕﯿﻦ‪ ،‬اﻧﺤﻄـﺎط در ﺗﺠـﺎرت‪ ،‬اﻫﻤـﺎل ﮐﺸـﺎورزي‪ ،‬ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ در ﻋﻤـﺮان و‬
‫آﺑﺎدي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪ«) ‪.(2‬‬

‫اوﺿﺎع دﯾﻨﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺼﺮ در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ روم‬

‫ﻣﺼﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻧﯿﻞ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ و زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬در ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ در‬
‫ﺳﺎﯾﻪي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و دوﻟﺖ روم ﯾﮑﯽ از ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺟﺰ اﺧﺘﻼﻓﺎت و‬
‫ﻣﻨﺎﺿﺮات ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌـﻪ و ﻓﻠﺴـﻔﻪي اﻟﻬـﯽ‪ ،‬ﺑﻬـﺮهاي‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ اﯾﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ درآﻣﺪه ﺑـﻮد و ﺗﻤـﺎم ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽﻫـﺎي‬
‫ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﻣﺮدم را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮرد دوﻟﺖ روم‪ ،‬ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﺟﺰ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻓﺠﯿﻊ‬
‫دﯾﻨﯽ و اﺳﺘﺒﺪاد ﻗﺒﯿﺢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖ ﻣﺼﺮ ﻃـﯽ ده ﺳـﺎل آن ﻗـﺪر ﺗﻠﺨﮑـﺎﻣﯽ‬
‫ﭼﺸﯿﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﻃﯽ ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ‪ ،‬در دوران ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪The History Of Decline And Faal Of The Roman Empire.V.V. P. 31 -(1‬‬

‫)‪Historian,s History Of World V. VII p. 175-(2‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻣﺼﺮ از ﺗﻤﺎم ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ در زﻧﺪﮔﯽ و از رﺳـﺎﻟﺖ دﯾﻨـﯽ و روﺣـﯽاش ﻏﺎﻓـﻞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهي روم ﺑﻮد‪ ،‬از آزاديِ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد و ﺑﺎ وﺻﻒ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﮐﯿﺶ ﻣﺴﯿﺤﯽ داﺷﺖ از آزادي دﯾﻨﯽ و ﻓﮑﺮي ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﮐﺘﺮ ﮔﻮﺳﺘﺎوﻟﻮﺑﻮن در ﮐﺘﺎب ﺣﻀﺎرة اﻟﻌﺮب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺼﺮ ﺑﻪ اﺟﺒﺎر ﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ داد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﯽﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻓﺘﻮﺣــﺎت ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑــﻮد ﮐــﻪ از اﯾــﻦ ﻓﻼﮐــﺖ ﻧﺠــﺎﺗﺶ داد‪ ،‬ﻣﺼــﺮ ﮐــﻪ در آن روزار ﺻــﺤﻨﻪي‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﮔﺴﺘﺮدهي دﯾﻨﯽ ﺑﻮد از ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ ﺷﺪﯾﺪي رﻧـﺞ ﻣـﯽﺑـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ اﯾـﻦ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺼﺮﯾﺎن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ دﺳﺘﮕﯽﻫﺎي دﯾﻨﯽ و اﺳﺘﺒﺪاد‬
‫زﻣﺎﻣﺪاران ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮوﻫـﺎي ﻣﺼـﺮ را ﺑـﻪ ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﺑـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣـﺮدم ﻣﺼـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺪاران روﻣﯽ ﺧـﻮﯾﺶ ﺳـﺨﺖ ﮐﯿﻨـﻪ و ﻧﻔـﺮت داﺷـﺘﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﻟﺤﻈـﺎت آزادي ﺧـﻮﯾﺶ از‬
‫ﭼﻨﮕﺎل ﻗﯿﺼﺮﻫﺎي ﻇﺎﻟﻢ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻮد«) ‪.(1‬‬
‫دﮐﺘﺮ آﻟﻔﺮد‪ .‬ج‪ .‬ﺑﺘﺮ در ﮐﺘﺎب ﻓﺘﺢ اﻟﻌﺮب ﻟﻤﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨـﯽ ﺑـﯿﺶ از ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ از اﻫﻤﯿـﺖ و‬
‫ﺣﺴﺎﺳﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ اﺣﺰاب و دﺳﺘﻪﻫﺎ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻮﺟـﻮد ﻣﯿـﺎن آنﻫـﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻤﺎم اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﻮد‬
‫و ﻣﺮدم ﺑﻪ دﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪأﯾﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ وادارد‪ ،‬ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻦ در‬
‫ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺑﺎور ﻣﺤﺾ ﺑﻪ اﺻﻮﻟﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻏﻠــﺐ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓــﺎت و ﻣﺒﺎﺣــﺚ ﺗﻨﺪﺷــﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﺳــﺎس ﺧﯿــﺎﻻﺗﯽ ﻇــﺎﻫﺮي ﺑــﻮد ﮐــﻪ ﺑﺮآﻣــﺪه از‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ دﻗﯿﻖ و رﯾﺰ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪاتﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﻮري ﺑـﯽارزش‬
‫و ﺗﻔﺎوت دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در اﺻـﻞ دﯾـﻦ و ﻓﻠﺴـﻔﻪي ﻣـﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌـﮥ وﺟـﻮد داﺷـﺖ و ﻓﻬـﻢ و‬
‫درﮐﺶ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم ﺧﯿﻠﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ«) ‪.(2‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﺣﻀﺎرة اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬اﻟﻌﺮب ﻓﯽ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺎدل زﻋﯿﺘﺮ‪ ،‬ص ‪.336‬‬
‫)‪ -(2‬ﻓﺘﺢ اﻟﻌﺮب ﻟﻤﺼﺮ‪ ،‬ص ‪.47‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪94‬‬

‫ﺑﺎ اﯾـﻦ وﺻـﻒ روﻣﯿـﺎن‪ ،‬ﻣﺼـﺮ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪي ﺷـﯿﺮده اﻧﺘﺨـﺎب ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺮاواردهﻫﺎﯾﺶ را ﺗﻤﺎﻣﺎً ﻣﯽﺑﻠﻌﯿﺪﻧﺪ و ﺧﻮﻧﺶ را ﻣﯽﻣﮑﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻟﻔﺮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»دوﻟﺖ روم ﺟﺰﯾﻪي ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﮐﻼﻧﯽ را ﺑـﺮ ﻣـﺮدم ﻣﺼـﺮ ﺗﺤﻤﯿـﻞ ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي روم ﺧﯿﻠﯽ ﺗﻮانﻓﺮﺳﺎ و دور از اﻧﺼﺎف اﺟﺎر ﻣﯽﺷﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﻟﻠﻤﺆرﺧﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺼﺮ از ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻬﻢ ﮐﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪي دوﻟﺖ روم ﻣﯽاﻓﺰود‪،‬‬
‫ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﺸﺎورزان ﻣﺼﺮي ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻔـﻮذ‪ ،‬ﺟـﺰ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﮐﺮاﯾﻪي اراﺿﯽ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و در اﯾﻦ زﻣﺎن‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ داراﯾﯽ و ﺛﻮرت ﻣﺼﺮ رو ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺼﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ دﯾﻨـﯽ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺑﻬـﺮهﮐﺸـﯽ اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﻣﺸﮑﻼت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد و ﺻﻔﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮوي ﺗﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد و از ﻫﺮ ﻧﻮع ارزﺷﯽ ﻏﺎﻓـﻞ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد«) ‪.(2‬‬

‫ﺣﺒﺸﻪ‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ داراي ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻮﻧﻮﻓﯿﺰﯾﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﺑﺖﻫﺎي زاﯾﺪ را ﮐـﻪ‬
‫از دوران ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و وﺣﺸﯽﮔﺮي ﺑﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ در‬
‫ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﻮﻋﯽ از ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻟﺒـﺎس ﻋﻠـﻢ و اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻣﺴـﯿﺤﯽ را ﺑـﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻪ در دﯾﻦ داراي روﺣﯿﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧـﻪ در دﻧﯿـﺎ داراي اراده و آرﻣـﺎن‪ .‬اﺟـﻼس‬
‫ﻧﻘﯿﻪ ) ‪ (3‬در ﻣﻮرد ﺣﺒﺸﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮر در اﻣـﻮر دﯾﻨـﯽ ﺧـﻮﯾﺶ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﮐﺮﺳﯽ اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

‫)‪Histotians History Of The Word V.VIIP. 173 -(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺟﺰء اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﯿﺰاﻧﺲ ﮐﻪ در ﺣﺪود ‪ 316‬ق ‪ .‬م ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺘﯿﮕﻮﻧﻮس ﺑﻨﯿﺎد ﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪،‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺷﻬﺮ اﯾﺴﺘﯿﮏ ﺑﻪ ﺟﺎي آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮق ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ‬
 ‫‪95‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب اروﭘﺎ‬

‫ﻣﻠﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽِ ﺳﺎﮐﻦ ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي ﺟﻬﻞ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﯽﺳﻮادي ﮔﺴـﺘﺮده و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧـﻮﻧﯿﻦ دﺳـﺖ و ﭘـﺎ ﻣـﯽزدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن ﻧـﻮر ﺗﻤـﺪن و ﻋﻠـﻢ در ﺟﺎﻣﻌـﻪي آﻧـﺎن‬
‫ﻧﺪرﺧﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﻮز اﻧﺪﻟﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺖ اداي رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ در ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﺻـﺤﻨﻪ‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم در ﮐﻮهﻫﺎي ﺣﻮادث ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬـﺖ از‬
‫ﮐﺎروان ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮي ﺑﻪ دور ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ از ﺟﻬﺎن ﺧﺒﺮي داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن – ﺟـﺰ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪار‬
‫اﻧﺪﮐﯽ – از آن ﺧﺒﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اروﭘﺎ در ﺟﺮﯾﺎﻧـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ در ﺷـﺮق و ﻏـﺮب رخ ﻣـﯽداد ﻫـﯿﭻ ﻧﻘﺸـﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ در ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺗﺎزه ﺗﻮﻟﺪ و اﻟﺤﺎد دﯾﺮﯾﻨﻪ ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﻪ در دﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﺘﯽ داﺷـﺖ و ﻧـﻪ ﭘﺮﭼﻤـﺪار‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﺧﺎص ﺑﻮد‪.‬‬
‫اچ‪.‬ج‪ .‬وﯾﻠﺰ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽِ آن دوران ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از وﺣﺪت و اﻧﺴﺠﺎم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ«) ‪.(1‬‬
‫)‪ (Robert Brif Fault‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﻗﺮن دﻫﻢ ﺷﺒﯽ ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﺮ اروﭘﺎ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨـﺪه ﺑـﻮد و ﻫـﺮ روز ﺑـﺮ ﺗـﺎرﯾﮑﯽ و‬
‫ﺗﯿﺮﮔﯽ آن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و وﺣﺸﯽﮔﺮي آن دوران ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧـﺎﮐﺘﺮ از‬
‫ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و وﺣﺸﯽﮔﺮي دوران ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻻﺷﻪاي از ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻣﺘﻌﻔﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد و آﺛﺎرش رو ﺑﻪ زوال ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ رﺷﺪ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺗﻤﺪن درﮔﺬﺷﺘﻪ در داﻣﻦ‬
‫آن ﺑﻪ اوج رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد«) ‪.(2‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﻮراي ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻧﯿﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 325‬م در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاري آرﯾﺎن ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪ و اﻋﺘﻘﺎدﻧﺎﻣﻪي ﻧﯿﻘﯿﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪H.G. wells: Ashrt History Of Word p.170 -(1‬‬
‫)‪Robert Briffault: The Making Of humanity. P.164 -(2‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪96‬‬

‫اوﺿﺎع اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ از اروﭘﺎي ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺗﯿﻠﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺎرﯾﮏﺗﺮﯾﻦ دوران ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫دوران ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و ﺟﻬﺎﻟﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺠﺎﯾﻊ و اﻋﻤﺎل ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﻪ ﺗﻤﺎم دﺳﺘﺎورﻫﺎي ادﺑـﯽ‬
‫و ﻫﻨﺮي ﮐﻼﺳﯿﮏ زﻣﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار داده ﺑﻮد«‪.‬‬
‫اروﭘﺎ در آن دوران ﺗﺎرﯾﮏﺧﺎﻧﻪاي از ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫درﯾﺒﺮ وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻗﺪﯾﻢ اروﭘﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و وﺣﺸﯽﮔـﺮي را ﭘﺸـﺖ ﺳـﺮ‬
‫ﮔﺬارده ﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬اﺟﺴﺎمﺷﺎن ﭘﻠﯿﺪ و ﻣﻐﺰﻫﺎيﺷﺎن ﻣﻤﻠﻮ از ﺧﯿﺎﻻت ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ اﻓﺴـﺎﻧﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺑﯽاﺳﺎسِ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﺮاﻣﺎت ﻣﺮدﮔﺎن و آراﻣﮕﺎهﻫﺎ و ادﻋﺎﻫﺎي ﭘـﻮچ ﻗﺪﯾﺴـﺎن‪ ،‬ﻋﻘﯿـﺪهي‬
‫راﺳﺦ داﺷﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﯾﻬﻮد‬
‫در اروﭘﺎ‪ ،‬اﻓﺮﯾﻘﺎ و آﺳﯿﺎ ﻣﻠﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮاي دﯾﻨﯽ و درك ﻣﺼـﻄﻠﺤﺎت‬
‫و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻏﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬آن اﻣﺖ‪ ،‬اﻣـﺖ ﯾﻬـﻮد ﺑـﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﺎ اﯾـﻦ وﺻـﻒ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار در ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ و دﯾﻦ دﯾﮕﺮان ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﮑـﻪ ﻗـﺮنﻫـﺎ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره در ﻣﻌﺮض ﺳﺘﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬آوارﮔﯽ‪ ،‬درﺑـﺪري و ﺑـﻼ و‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ وﯾﮋه و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮدﮔـﯽ درازﻣـﺪت‪،‬‬
‫ﺳﺘﻢﻫﺎي ﻓﺠﯿﻊ‪ ،‬ﺗﮑﺒﺮ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﺣـﺮص و ﺷـﻬﻮت ﻣـﺎل‪ ،‬رﺑـﺎﺧﻮاري و ﻏﯿـﺮه‬
‫آﻧﺎن را از ﻧﻈﺮ روﺣﯽ و رواﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺧﺎﺻﯽ درآورده ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻣﻠـﺖﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺄ‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺮﺧﻮردار از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬر ﻋﺼﺮﻫﺎ و ﻧﺴﻞﻫﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻌﺎر آنﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ذﻟـﺖ ﻫﻨﮕـﺎم‪ ،‬ﺿـﻌﻒ‪ ،‬ﮔﺮﻓـﺖ ﻗﻬﺮآﻣﯿـﺰ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﻏﻠﺒﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺎري و ﻧﻔﺎق در ﻋﻤﻮم ﺣﺎﻻت ﺳﻨﮓدﻟﯽ‪ ،‬ﺧﻮردن اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎﺣﻖ‪ ،‬زاداﺷﺘﻦ از راه ﺧﺪا‪.‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ دﻗﯿﻖ و ژرف از ﺳﻘﻮط اﺧﻼﻗﯽ‪،‬اﻧﺤﻄﺎط روﺣﯽ و ﻓﺴﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آنﻫـﺎ‬
‫در ﻗﺮن ﺷﺶ و ﻫﻔﺖ دارد‪ ،‬و ﺑﯽدﻟﯿﻞ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻫﻤﻮاره از زﻣﺎﻣﺪاري و رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ دور‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺶﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‬

‫در اواﯾﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﺣـﻮادﺛﯽ ﺑـﻪ ﻗـﻮع ﭘﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﺰد ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﭼﻬـﺮهي ﯾﻬـﻮد را ﺳـﺨﺖ‬
‫ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰ ﮐﺮد و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻔﺮ ﯾﻬﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬در آﺧـﺮﯾﻦ ﺳـﺎل ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﯾﯽ‬
‫ﻓﻮﮐﺎس )‪ 610‬م( ﯾﻬﻮد در ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪاً زﯾﺎدهروي ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهاش‪ ،‬اﺑﻨﻮس را ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل اوﺿﺎع ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهي ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺘﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺟﺮا ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬اﻋﺪام‪ ،‬اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﺑـﻪ درﯾـﺎ‪ ،‬ﺷـﮑﻨﺠﻪ و ﺟﻠـﻮ‬
‫درﻧﺪﮔﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻦ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺎرﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺮﯾﺰي در ﮐﺘﺎب اﻟﺨﻄﻂ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در زﻣــﺎن ﻓﻮﻗــﺎ ﭘﺎدﺷــﺎه روم‪ ،‬ﭘﺎدﺷــﺎه اﯾــﺮان ﺳــﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ را ﺑــﻪ ﺷــﺎم و ﻣﺼــﺮ ﻓﺮﺳــﺘﺎد‪ ،‬آنﻫــﺎ‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﻗﺪس‪ ،‬ﻗﻠﺴﻄﯿﻦ و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم را ﺗﺨﺮﯾﺐ و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن را ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫در ﺗﻌﻘﯿﺐﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮ آﻣﺪﻧﺪ و ﺗﻌـﺪاد ﺑـﯽﺷـﻤﺎري را ﮐﺸـﺘﻨﺪ و اﺳـﯿﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ ﻓﺎﺟﻌـﻪ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻫﻤﺪﺳﺖ و ﻫﻤﮑﺎر اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و از ﻃﺒﺮﯾـﻪ و ﮐـﻮه اﻟﺠﻠﯿـﻞ و ﻗﺮﯾـﻪي اﻟﻨﺎﺻـﺮﯾﻪ و‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﺪس ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻓﺎرس آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ و زﺧـﻢ‬
‫ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺮهي آﻧﺎن وارد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﮐﻠﯿﺴـﺎ را در ﻗـﺪس ﺗﺨﺮﯾـﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻨـﺎزلﺷـﺎن را‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻠﯿﺐ را رﺑﻮدﻧﺪ و ﺑِﻄﺮِك ﻗﺪس و ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﯾﺎراﻧﺶ را اﺳﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﻣﻘﺮﯾﺰي اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ ﻓﺘﺢ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﻣﻘﺮﯾﺰي‪ ،‬اﻟﺨﻄﻂ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.392‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪98‬‬

‫»در اﯾﻦ اﺛﻨﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺻـﻮر ﯾـﻮرش ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺟﻬـﺖ ﺣﻤﻠـﻪي ﻧﻬـﺎﯾﯽ و ﻧـﺎﺑﻮدﮐﺮدن‬
‫ﻣﺴــﯿﺤﯿﺎن‪ ،‬از ﮔﻮﺷــﻪ و ﮐﻨــﺎر ﯾﮑﺠــﺎ ﺟﻤــﻊ ﺷــﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮕــﯽ ﺳــﺨﺖ ﺑــﯿﻦ ﯾﻬﻮدﯾــﺎن و ﻣﺴــﯿﺤﯿﺎن‬
‫درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،.‬ﻫﻤﻪي ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن را در ﺧـﺎرج از‬
‫ﺷﻬﺮ ﺻﻮر ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾـﺮي ﻧﮕﺬﺷـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﺗﻘﻮﯾـﺖ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪادﺷـﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﮑﺴﺖ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد زﯾﺎاز آنﻫﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ روم رﺳﯿﻮده ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺑﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﺑﺪ و ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺖ ﺗﺴﺨﯿﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺷﺎم‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺑﺎزﺳﺎزي آﻧﭽﻪ‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺗﺨﺮﯾﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﻫﺴﭙﺎر آﻧﺠـﺎ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﯾﻬـﻮد ﺑـﺎ ﻫـﺪاﯾﺎي زﯾـﺎدي از‬
‫ﻃﺒﺮﯾﻪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎﻟﺶ ﺑﯿـﺮن آﻣﺪﻧـﺪ و از وي اﻣـﺎن ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ و ﺳـﻮﮔﻨﺪش دادﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺎﺑﺮ درﺧﻮاﺳﺖ آنﻫﺎ ﺗﺄﻣﯿﻦﺷﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس وارد ﻗﺪس ﺷﺪ و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﯿﻞﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻠﯿﺐﻫـﺎ‪ ،‬ﺷـﻤﻊ و ﺑﺨـﻮر ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎﻟﺶ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او ﺷﻬﺮ و ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و ﻗﺒﻪﻫﺎي ﺗﺨﺮﯾﺐﺷﺪه را دﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮه ﺳﺨﺖ وي را ﻏﻤﮕﯿﻦ و‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن وي را از ﻋﻤﻠﮑﺮد ﯾﻬﻮد و ﻫﻤﮑـﺎريﺷـﺎن ﺑـﺎ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻧﯿـﺰ ﺳﺮﺳـﺨﺖﺗـﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و در ﮐﺸﺘﺎر و ﻧﺎﺑﻮديﺷﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس را‬
‫ﺑــﻪ اﻧﺘﻘــﺎم ﮔــﺮﻓﺘﻦ و ﺧﻮﻧﺨــﻮاﻫﯽ از ﯾﻬــﻮد ﺗﺤﺮﯾــﮏ و ﺗﺸــﻮﯾﻖ ﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﻫﺮاﮐﻠﯿــﻮس ﻣﻮﺿــﻮع‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﻧﺎﻣﻪاي را ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﻬﻮد ﻫﯿﭻ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ از وي اﻣﺎن‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه از ﻋﻤﻠﮑﺮد آنﻫـﺎ اﻃﻼﻋـﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﻣـﺎ ﺑـﺮاي اداي ﮐﻔـﺎرهي‬
‫ﻗَﺴ‪‬ﻤﺖ ﺧﻮد و ﺗﻤﺎم ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن را ﻣﻠﺰم ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ در ﻫﺮ ﺳﺎل ﯾﮏ روز ﺟﻤﻌﻪ را‬
‫روزه ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮاﮐﻠﯿﻮس ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد آنﻫﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺿﺮﺑﻪي ﺳـﺨﺘﯽ ﺑـﺮ ﯾﻬـﻮد وارد ﺳـﺎﺧﺖ و‬
‫ﻫﻤﮕﯽ را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮو روﻣﯿﺎن در ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﯾﻬـﻮد ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮار ﮐﺮده ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪.«...‬‬
‫از اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻣـﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻋﻤـﻖ ﻋﻼﻗـﻪي ﯾﻬﻮدﯾـﺎن و ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﺑـﻪ رﯾﺨـﺘﻦ ﺧـﻮن اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﯽ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘﺎم از دﺷﻤﻦ و ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ ﺣﺪود در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﭘﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫‪99‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﺧﻼق ﭘﺴﺖ و ﺧﻮار و ﺑﯽارزش ﺷﻤﺮدن زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﯿﭻ اﻣﺖ و ﮔﺮوﻫـﯽ ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻖ‪ ،‬ﻋﺪاﻗﺖ و ﺻﻠﺢ را ادا ﮐﻨﺪ و ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﺳﺎﯾﻪي ﺣﮑﻮﻣﺖ آن ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﯾﺮان و ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي آن‬

‫اﯾﺮان ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﺎ روم در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﻮزهﻫـﺎي‬
‫ﻗﺪﯾﻢ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﺮاﺑﮑﺎراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ آن زﻣﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻗـﺪﯾﻢ‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي اﺧﻼق در آن ﻣﺘﺰﻟﺰل و ﻣﻀﻄﺮب ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎرم ﻧﺴﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ و ﻗﺒﺎﺣﺖﺷـﺎن ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻃﺒﺎﯾﻊ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪل ﺟﻬﺎن اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺰد آنﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﯾﺰدﮔﺮد دوم ﮐﻪ در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻣـﯿﻼدي ﺑـﺮ ﻣﺴـﻨﺪ ﻗـﺪرت ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ دﺧﺘـﺮش‬
‫ازدواج ﮐﺮد و ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺮ ارﯾﮑﻪي ﻗﺪرت ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮش ازدواج ﮐﺮد) ‪.(2‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر آرﺗﻮ‪.‬ج‪ .‬ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﯿﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺎد زﺑﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻮﭘﻨﻬﺎﮔﺴﻦ داﻧﻤﺎرك‬
‫و ﮐﺎرﺷﻨﺎس در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان در ﮐﺘﺎب اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺆرﺧﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﺗﻬﯿﺎس و ﻏﯿﺮه ﻋﺎدت اﯾﺮاﻧﯿﺎن را در ﻣﻮرد ازدواج‬
‫ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦِ اﯾﻦ دوران ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ازدواجﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﭼﻮﺑﯿﻦ و ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ درآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ) ‪ (3‬ازدواج ﮐﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع ازدواج در ﻧﺰد آنﻫﺎ ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ آن را ﻋﻠﻤـﯽ ﺻـﺎﻟﺢ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﭼﯿﻨﯽ »ﻫﻮﺋﻦ ﺳﻮﻧﮓ« ﺑﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ازدواﺟـﯽ‬
‫در ﮐﻼﻣﺶ اﺷﺎره دارد‪» :‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ازدواج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«) ‪.(4‬‬

‫)‪Historans History of the world v.g p.84 -(1‬‬

‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.138‬‬
‫)‪ -(3‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ اردو‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل‪ ،‬ص ‪.429‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻨﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.430‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪100‬‬

‫ﻣﺎﻧﯽ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻇﻬﻮرش در واﻗﻊ واﮐﻨﺸﯽ ﺷـﺪﯾﺪ و ﻏﯿـﺮ ﻃﺒﯿﻌـﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮي ﺷﻬﻮتﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌـﻪ و ﻧﺘﯿﺠـﻪي رﻗﺎﺑـﺖ ﺧﯿـﺎﻟﯽ ﻧـﻮر و ﻇﻠﻤـﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬وي‬
‫ﺟﻬﺖ رﯾﺸﻪﮐﻦﮐﺮدنِ ﻣﺎدهي ﻓﺴﺎد و ﺷﺮ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺠـﺮدي ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ و‬
‫اﻋﻼن ﮐﺮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼط ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬ﺷﺮّي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آن دوري ﺟﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﻨﺎي‬
‫زودرس و ﯾﺎري ﻧﻮر ﺑﺮ ﻇﻠﻤﺖ ﻧﮑﺎح را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮام در ﺳﺎل ‪ 279‬م ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺟﻬﺎن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺧﻮدش ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ وي ﺑﻪ اﻫﺪاﻓﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﺮگ وي ﺗﻌﺎﻟﯿﻤﺶ از ﺑﯿﻦ ﻧﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ روح ﻃﺒﯿﻌﺖ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺳﺨﺖ ﻣﺎﻧﯽ ﺷﻮرﯾﺪ و دﻋﻮت ﻣﺰدك را ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 87‬م ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬وي اﻋﻼن ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣـﺮدم در دﻧﯿـﺎ ﺑـﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﯿﭻ ﺗﻔـﺎوﺗﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و در زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻣﺎل و زن در رأس اﻣﻮري ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻧﻔﻮس اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪارياش ﺣﺮص ﺑﺴﯿﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺰد ﻣـﺰدك اﯾـﻦ دو ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﻮاردي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در آنﻫﺎ ﻣﺴﺎوات اﺟﺮا ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺰدك زﻧﺎن را ﺣﻼل و اﻣﻮال را ﻣﺒﺎح ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬وي ﻣـﺮدم را ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ در اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫آب‪ ،‬آﺗﺶ و ﻫﯿﺰم ﺑﺎﻫﻢ ﺷﺮﯾﮏاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﻧﯿﺰ ﺷﺮﯾﮏ داﻧﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان از ﻃﺮف ﺟﻮاﻧﺎن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و در‬
‫دﻟﺸﺎن ﺟﺎي ﺑﺎز ﮐﺮد‪ ،‬از ﻃﺮف درﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺒـﺎد ﺑـﻪ ﻧﺸـﺮ و ﺗﺄﯾﯿـﺪ آن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﺮان در اﺛﺮ اﯾﻦ ﻓﺮاﺧﻮان در ﻟﺠﻨﺰاري از ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري اﺧﻼﻗﯽ و ﻃﻐﯿـﺎن‬
‫ﺷﻬﻮت ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﻮت را وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻗـﺮار دادﻧـﺪ و از اﯾـﻦ ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺰدك و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﺷﺪﯾﺪاً ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي ﻣـﺮدم ﯾـﻮرش‬

‫)‪ -(1‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻠﻞ واﻟﻨﺤﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.861‬‬

 ‫‪101‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و زن و داراﯾﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﻣﯽﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪون آن ﮐـﻪ آﻧـﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻫـﯿﭻ ﻋﮑﻠـﺲ‬
‫اﻟﻌﻤﻠﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻗﺒﺎد را واداﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﺪر ﻓﺮزﻧﺪش را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﭘﺪرش را‪ ،‬و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻣﺎﻟﮏ ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد«‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫»ﻗﺒﺎد ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺰدك وي را وادار ﺑﻪ اﻣﺮي ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠـﻪاش‬
‫ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﻣﻤﻠﮑﺖ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ«) ‪.(1‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﺲ ﮐﺴﺮاﻫﺎ‬
‫ﮐﺴﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در رگﻫﺎﯾﺸـﺎن ﺧـﻮن اﻟﻬـﯽ ﺟﺮﯾـﺎن دارد و‬
‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ در ﺳﺮﺷـﺖﺷـﺎن ﻣـﺎدهاي‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻣﻘﺪس وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ ﻫﯿﻤﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ آﻧـﺎن ﺗﻌﻈـﯿﻢ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮﺷـﺎن ﺧـﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻣﺎﻓﻮق ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻘﺪ و اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ ﻣﯽداﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺑﻪ زﺑـﺎن آوردن‬
‫ﻧﺎمﺷﺎن ﺧﻮدداري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺠﻠﺲﺷﺎن ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮ ذﻣﻪي ﻫﺮ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺣﻖ دارﻧﺪ و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﺗﮑﻪ ﻧﺎن از ﺳﻔﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن ﯾﺎ از داراﯾﯽﺷـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دادﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎن و ﺻﺪﻗﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮑﺲ اﺳﺘﺤﻘﺎق آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﺮدم در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آنﻫـﺎ ﺟـﺰ ﺷـﻨﯿﺪن و اﻃﺎﻋـﺖﮐـﺮدن وﻇﯿﻔـﻪي دﯾﮕـﺮي ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧـﺪاﻧﯽ ﻣﺸـﺨﺺ را ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮانﮐﯿﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧـﺮاج ﻣﺨﺼـﻮص آنﻫﺎﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﻖ ﻧﺴﻞ اﻧﺪر ﻧﺴﻞ ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺣﻖ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﮐﺸﻤﮑﺶ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬آدﻣﯽ ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد و ﻫـﺮﮐﺲ ﺑـﺎ آن ﺑـﻪ رﻗﺎﺑـﺖ ﺑﭙـﺮدازد‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ارﺛﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﯽ در ﺧﺎﻧﻮادهي ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺷـﺪﯾﺪاً‬
‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﺰرﮔﯽ از اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان را ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐـﻮدك‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪102‬‬

‫ﺧﺮدﺳﺎﻟﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از آن ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺮدي ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻧﯽ را ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺷﯿﺮوﯾﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪاش را ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻓﺮخزاد‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ را‪ .‬ﭘﻮران دﺧﺖ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او آذر ﻣﯿـﺪﺧﺖ دﺧﺘـﺮان‬
‫ﺧﺴﺮو) ‪ .(1‬ﻫﺮز در ﻓﮑﺮ اﯾﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﺑﺰرگ ﯾﺎ رﺋﯿﺴﯽ از رؤوﺳﺎء ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﺘﻢ و ﮔﺎﺑﺎن‬
‫و ﻏﯿﺮه را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آنﻫﺎ از ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻧﮋادي و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‬

‫آﻧﺎن در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧـﺪانﻫـﺎي اﺷـﺮاﻓﯽ و روﺣـﺎﻧﯽ ﻧﯿـﺰ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﺎورﻫـﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎﯾﯽ را از ﻧﻈﺮ ﺳﺮﺷﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻋﻤﻮم ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و در ﻋﻘﻞ و ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻧﻘـﺲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ از ﺳﻄﺢ ﻣﺮدمِ دﯾﮕﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻗﺪرﺗﯽ ﻧﺎﻣﺤﺪود ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن از ﺧﻮد ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر آرﺗﻮرﺳﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺆﻓـﻒ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﮋاد و ﺣﺮﻓﻪ ﭘﺎﯾﻪﮔـﺬاري ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﯿﻠﯽ زﯾﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪاي ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻗـﺮاري ارﺗﺒـﺎط وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ) ‪ .(2‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم را از ﺧﺮﯾﺪن زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺑـﺰرگ‬
‫ﯾﺎ از اﻣﺮا ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺖ) ‪ .(3‬اﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﮐﻼن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫـﺮﮐﺲ ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ و‬
‫ﻣﻘﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﮋادي دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن ﭼﺸﻢ ﻧـﺪوزد) ‪ .(4‬ﻫـﯿﭽﮑﺲ ﺣـﻖ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻏﯿﺮ از ﺣﺮﻓﻪاي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬وي را ﺑﺮاي آن ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﻓﻪاي دﯾﮕـﺮ اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ) ‪ .(5‬ﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ را ﺑﻪ اﻓﺮاد ﭘﺴﺖ از ﻧﻈﺮ ﻧﮋادي ﻧﻤﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ) ‪.(6‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪2‬؛ ﻣﮑﺎرﯾﻮس‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪.‬‬

‫)‪ -(2‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.590‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.402‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.418‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.418‬‬
‫)‪ -(6‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.23‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ داراي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدن و ﻫﺮﯾﮑﯽ داراي اﺧﺘﯿـﺎراﺗﯽ ﻣﺤـﺪود‬
‫در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﻠﺖ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﻮاري و ذﻟﺖ ﺑﺮاي ﺑﺸـﺮﯾﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي آن در ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻣﺮا و اﺷﺮاف ﮐﺎﻣﻼً ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣـﺮدم ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﭼﻮبﻫﺎﯾﯽ ﺑﯽﺟﺎن و ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿـﮏ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ را ﺷﺪﯾﺪاً ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮد‪ ،‬از آﻧﭽﻪ ﻃﺒﺮي رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ واﻗﻌﯿﺖ ذﻟـﺖ و‬
‫ﺧﻮارياي ﮐﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ رﺳﻢ و ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن اﻇﻬﺎر ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫از اﺑﯽ ﻋﺜﻤﺎن رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻐﯿﺮه ﺟﻬﺖ ورود ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻓﺎرس از ﭘﻞ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن وي را ﻧﺸـﺎﻧﺪﻧﺪ و‬
‫از رﺳﺘﻢ اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت و رﺳﻢ و رﺳﻮم ﺧﻮﯾﺶ ﭼﯿﺰي را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻟﺒﺎس‬
‫ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي زرﺑﺎﻓﺖ و ﺗﺎجﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺗﻦ داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﺎ ﻓﺎﺻـﻠﻪي ﺗﯿـﺮرسِ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻣﯿﺮ زﻣﯿﻦ را از ﻓﺮشﻫﺎي ﮔﺮاﻧﻘﯿﻤـﺖ ﻓـﺮش ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺗـﺎ ﮐﺴـﯽ اﯾـﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﯿﻤﻮد ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﮔﯿﺴﻮي ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﺑﺎﻓﺘـﻪ ﺟﻠـﻮ رﻓـﺖ و در‬
‫ﮐﻨﺎر رﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ و ﻣﺘﮑﺎي وي ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻓﺮاد ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺑـﻪ ﻃـﺮف وي ﺑﺮﺟﻬﯿﺪﻧـﺪ و ﻫ‪‬ﻠـﺶ‬
‫دادﻧﺪ و زدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﯽآن ﮐﻪ درد ﺑﯿﮕﺮد‪ ،‬ﻣﻐﯿﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ رؤﯾﺎﻫﺎﯾﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣـﺎ ﻣـﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﺎدانﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﺪﯾﺪهام‪ ،‬ﻣﺎ ﻋﺮبﻫﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ دﯾﮕﺮي را‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﯿﺲ را ﮐﻪ ﺑﺎ وي ﺳﺮِ ﺟﻨﮓ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﻢ ﻣﺜـﻞ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺪدﮐﺎر و ﻏﻤﺨﻮار ﻗﻮمﺗﺎن ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدادﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ارﺑﺎب ﺑﺮﺧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻣﺎن ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺧﻮدم ﻧﯿﺎﻣﺪهام‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣـﺮا ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧـﺪه‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.421‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪104‬‬

‫اﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻓﻬﻤﯿﺪم ﮐﻪ ﮐﺎر ﺷﻤﺎ زار اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﻣﻐﻠﻮﺑﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدار و ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﻞﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻮار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﺗﻤﺠﯿﺪ از ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﭘﺎرﺳﯽ‬

‫آﻧﺎن در ﺗﻤﺠﯿﺪ از ﻗﻮﻣﯿﺖ ﭘﺎرﺳﯽ ﮔﺰافﮔﻮﯾﯽ و زﯾﺎدهروي ﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﻣﺎﯾﻪي ﻓﻀـﻞ و‬
‫ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻧﮋادﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎً ﻣﻮﻫﺒﺖﻫﺎ‬
‫و اﻟﻄﺎﻓﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ از آنﻫﺎ ﻣﺤﺮوماﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻠﺖﻫـﺎي ﻣﺠـﺎور‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﺤﻘﯿﺮ و ﺧﻔﺖ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و اﻏﻠﺐ آنﻫـﺎ را ﺑـﺎ ﻋﻨـﺎوﯾﻦ ﺗﻤﺴـﺨﯿﺮآﻣﯿـﺰ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﺮﮐﻨﻨﺪه ﺻﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﯽ و آﺛﺎر آن در زﻧﺪﮔﯽ‬

‫اﯾﺮاﻧﯿﺎن در زﻣﺎنﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﺧﺪا را ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻪ ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎه‪ ،‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ روي آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎنﮔـﺬار آﯾـﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯿـﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺖ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻓـﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖﻫﺎ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﻣﯽﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻧـﻮر ﺧـﺪا در ﻫـﺮ ﭼﯿـﺰ درﺧﺸـﻨﺪه و‬
‫ﻧﻮراﻧﯽ در ﺟﻬﺎن ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر وي دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﻤـﺎز ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﺧﻮرﺷـﯿﺪ و‬
‫آﺗﺶ روي آورﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻮر ﻧﻤﺎد ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬در ﺿﻤﻦ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧـﻪ )آﺗـﺶ‪،‬‬
‫ﻫﻮا‪ ،‬ﺧﺎك و آب( را آﻟﻮده ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از زرﺗﺸﺖ اﻓﺮادي آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي زرﺗﺸﺘﯿﺎن اﺻﻮل ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺿﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮادي را ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آﺗﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻞ دﻟﯿـﻞ داﯾـﺮهﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ‬
‫آنﻫﺎ در اﻣﺮ ﮐﺸﺎورزي و ﺗﺠﺎرت ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻣـﺮدم از ﺗﻘـﺪﯾﺲ ﻇـﺎﻫﺮي آﺗـﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻋﯿﻨﯽ آن روي آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻋﺒﺎدت آﺗﺶ ﻣﻌﺒﺪﻫﺎ و آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬

‫)‪ -(1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.108‬‬

 ‫‪105‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﺻﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺗﻘﺪﯾﺲ آﺗﺶ ﺑـﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ ﺳـﭙﺮده ﺷـﺪ و ﺻـﺮﻓﺎً آﺗـﺶﭘﺮﺳـﺘﯽ ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدﺗﮕﺮان ﺧﻮد ﻫﯿﭻ آﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﺮﻧﻤـﯽاﻧﮕﯿـﺰد‪،‬‬
‫در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺠﺮﻣﺎن و ﺗﺒﻬﮑﺎران را ﮐﯿﻔﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺠﻮﺳﯿﺎن دﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳـﻨﺖﻫـﺎ و رﺳـﻮﻣﯽ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺮدم در ﺟﺎﻫـﺎﯾﯽ ﺧـﺎص و در ﻟﺤﻈـﻪﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺑـﺪان ﻣـﯽﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﺑﯿـﺮون از ﻣﻌﺒـﺪﻫﺎ‪ ،‬در ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ و ادارات ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ و در‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬آزاد ﺑﻮدﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﻣﻞ و ﻫﻮا و ﻫﻮس ﺧﻮد و ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫– درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻫﺮ ﻣﮑﺎن – ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮاﻧﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ از وﺟﻮد دﯾﻨﯽ ﻋﻤﯿﻖ و ژرف ﮐﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻔﺲ‬
‫و ﺗﻬﺬﯾﺐ اﺧﻼق را ﻋﻬﺪهدار ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﯿﻦﺑﺮدن ﺷﻬﻮات و ﻋﺎﻣﻞ اﯾﺠﺎد ﺗﻘـﻮا و ﮐﺎرﻫـﺎي‬
‫ﺧﯿﺮ ﺑﺎدش‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر از وﺟﻮد دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻠﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪﻧﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮان ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪاي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم و ﻇﻠـﻢ ﺣﮑـﺎم ﺣﺎﯾـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑﺘﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻇﺎﻟﻢ را از ﻇﻠﻢ ﺑﺎز دارد و ﻣﻈﻠﻮم را ﺑﻪ دادرﺳﯽ وا دارد‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ درﺟﻪاي‬
‫از اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻠﺤﺪ و ﺑـﯽدﯾـﻦ ﭼﻨـﺪان ﻓﺮﻗـﯽ در رﻓﺘـﺎر و ﮐـﺮدار‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﯿﻦ‪ :‬آﯾﯿﻦﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي آن‬

‫در ﻣﻘﻄــﻊ زﻣــﺎﻧﯽ ﻓــﻮق ﺳــﻪ آﯾــﯿﻦ در ﭼــﯿﻦ وﺟــﻮد داﺷــﺖ‪ -1 :‬آﯾــﯿﻦ ﻻﺋﺘﺴــﻪ) ‪ -2 .(2‬آﯾــﯿﻦ‬
‫ﮐﻨﻔﻮﺳﯿﻮس) ‪ -3 .(1‬آﯾﯿﻦ ﺑﻮداﯾﯽ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﻣﮑﺎرﯾﻮس‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺻﺺ ‪.224 -221‬‬

‫)‪ -(2‬دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ )ﺗﺎﺋﻮﺋﯿﺴﻢ( ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﻧﺎم ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار آن ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ )از ‪ 504 – 512‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد( ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﯾﻦﺑﻮدن آن از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎرهي ﺷﺮح زﻧﺪﮔﯽ ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﭼﯿﺰي در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي در اﯾﺎﻟﺖ ﻫﻮﻧﺎن )‪ (Honan‬در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﮐﺰي ﭼﯿﻦ و در ﺣﺪود ‪50‬‬
‫ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﮐﻨﻔﻮﺳﯿﻮس ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ذﺧﯿﺮهي ادﺑﯽ دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪106‬‬

‫آﯾﯿﻦ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ زود ﺑـﻪ ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺗﺌﻮرﯾـﮏ ﺑـﻮد ﺗـﺎ ﻋﻤﻠـﯽ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ و ﻃﺎﻗـﺖﻓﺮﺳـﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ ﺑـﻪ زن ﻧﮕـﺎه ﻧﻤـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫راﺑﻄﻪاي ﺑﺎ وي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﯿﭽﮕﺎه ازدواج ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫و ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﻟﻤﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺆﺳﺲ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ آن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و‬
‫از اﺣﮑﺎم وي ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻨﻔﻮﺳﯿﻮس ﺑﺮﻋﮑﺲ آﯾﯿﻦ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻋﻤﻠﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﻫﺘﻤـﺎم‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ اﻣﻮر ﻧﻈﺮي‪ .‬ﺗﻤﺎم دﺳﺘﻮراﺗﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ در اﻣﻮر دﻧﯿﺎ و ﺗﺪﺑﯿﺮ اﻣﻮر ﻣـﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اداري‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﺪ و در ﻣﺮاﺣﻠﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻟﻬﯽ ﻣﻌﯿﻦ اﺻﻼً اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻖ‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ درﺧﺘﺎن و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻧﻪ ﻧـﻮري از ﯾﻘـﯿﻦ و‬
‫ﻧﻪ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽ از آﺳﻤﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﯾـﮏ ﮐﺎرﺷـﻨﺎس و دﺳـﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫـﺎي ﯾـﮏ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮوﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﻫـﺮ وﻗـﺖ ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ از آن‬
‫ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزدﻧﺪ‪.‬‬

‫آﯾﯿﻦ ﺑﻮدا و ﺗﺤﻮﻻت آن‬

‫آﯾﯿﻦ ﺑﻮدا‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺳﺎدﮔﯽ و ﺣﻤﺎﺳﯽﺑﻮدن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از دﺳﺖ داد و ﺑﯽدرﻧﮓ در‬
‫ﮐﺎم آﯾﯿﻦ ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮو رﻓﺖ و ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً ﺑـﻪ‬

‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﺗﺎﺋﻮ – ﺗﻪ – ﮐﯿﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ رو ﺑﻪ اﻓﻮال ﮔﺬارده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮآوردﻫﺎ ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان آن را در ﭼﯿﻦ رﻗﻤﯽ ﺑﺎﻻي‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(1‬دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ )ﺗﺎﺋﻮﺋﯿﺴﻢ( ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﻧﺎم ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار آن ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ )از ‪ 504 – 512‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد( ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﯾﻦﺑﻮدن آن از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺎرهي ﺷﺮح زﻧﺪﮔﯽ ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﭼﯿﺰي در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وي در اﯾﺎﻟﺖ ﻫﻮﻧﺎن )‪ (Honan‬در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﮐﺰي ﭼﯿﻦ و در ﺣﺪود ‪50‬‬
‫ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﮐﻨﻔﻮﺳﯿﻮس ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ .‬ذﺧﯿﺮهي ادﺑﯽ دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ ﺳﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻻﺋﻮﺗﺴﻪ‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب ﺗﺎﺋﻮ – ﺗﻪ – ﮐﯿﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ ﺗﺎﺋﻮ رو ﺑﻪ اﻓﻮال ﮔﺬارده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮآوردﻫﺎ ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان آن را در ﭼﯿﻦ رﻗﻤﯽ ﺑﺎﻻي‬
‫ﭘﻨﺠﺎه ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺤﺾ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﺟﺎ ﻗﺪم ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ ﺑﺖﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷـﺖ و ﻫﺮﺟـﺎ‬
‫رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ و ﻫﯿﮑـﻞﻫـﺎي ﺑـﻮدا) ‪ (1‬را ﻧﺼـﺐ ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ و ﺑﺖﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ دﯾﻨﯽ و ﻣﺪﻧﯽ دوران ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ آﯾﯿﻦ ﺑﻮداﯾﯽ را ﮐـﺎﻣﻼً ﺗﺤـﺖ ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺸﻮارا ﺗﻮﺑﺎ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن ﻫﻨﺪ در ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻫﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﺳﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺑﻮدا ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺧـﺪاﯾﺎن و ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﻣﺠﺴـﻤﻪﻫـﺎ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽداد و در ﻧﺘﯿﺠﻪي آن رواﺑﻂ اﺧﻮت ﺑﻮداﯾﯽ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و اﻧـﻮاع و اﻗﺴـﺎم‬
‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ در آن رواج ﯾﺎﻓﺖ«) ‪.(2‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺑﺰرگ ﻫﻨﺪ »ﻧﻬـﺮو« ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ ﭘـﯽ ﺑـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬او ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»آﯾﯿﻦ ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ ﺑﻮدا را ﻣﻈﻬﺮ ﺧﺪاﯾﺎن ﻗﺮار داد و ﺧﻮد ﺑﻮداﯾﯿﺎن ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫راﺑﻄﻪي اﺧﻮت ﺑﻮداﯾﯽ ﻣﺎﻟﮏ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﺷـﺪ و ﻣﺮﮐـﺰ ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﺟﻤﺎﻋـﺖﻫـﺎي ﺧﺎﺻـﯽ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻧﻈﻢ و اﻧﺴﺠﺎم ﺧﻮﯾﺶ را از دﺳﺖ داد و در روشﻫﺎي ﻋﺒﺎدت آن ﺳﺤﺮ و اﻣـﻮر واﻫـﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎرري رﺳﻮخ ﻧﻤﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﯾﯿﻦ ﮐﻪ ﻫﺰارن ﺳﺎل در ﻫﻨـﺪ ﺣﺎﮐﻤﯿـﺖ داﺷـﺖ و درﺧﺸـﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬رو ﺑﻪ زوال و اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺬارد‪.‬‬
‫)‪ (Mrs. Rhys Davids‬رﺧﻮت و ﺳﺴﺘﯽ و ﺑﯿﻤﺎري آﯾﯿﻦ ﺑـﻮدا را در آن ﻣﻘﻄـﻊ ﯾـﺎدآور‬
‫ﺷﺪه و ﻃﻮري ﮐﻪ راﻫﺎ ﮐﺮﯾﺸﻨﺎن در ﮐﺘﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻫﻨﺪ از وي ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬اﻓﮑـﺎر‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﭘﻮچ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮدا را ﭼﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً در ﻻﺑﻼي‬
‫ﺗﺨﯿﻼت و ﺧﺮاﻓﺎت ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﺟﺎي آن را آﯾﯿﻦ دﯾﮕﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ دلﻫـﺎي ﻣـﺮدم‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﻮزهي ﺗﮑﺴﻼ واﻗﻊ در ﻏﺮب ﭘﻨﺠﺎب ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن دﯾﺪن ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﮐﺜﺮت ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي ﺑﻮدا ﮐﻪ از‬
‫ﺣﻔﺎري ﺷﻬﺮﻫﺎي ﭘﯿﺮو ﺑﻮدا ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ و ﺗﻤﺪن ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺤﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رك‪ :‬اﯾﺸﻮاراﺗﻮﺑﺎ‪ ،‬اﻟﻬﻨﺪ اﻟﻘﺪﯾﻤﮥ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن »اردو«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪108‬‬

‫ﭼﯿﺮه ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ رو ﺑﻪ اﺿﻤﺤﻼل ﮔﺬارد و ﺟﺎﯾﺶ را آﯾﯿﻨﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ رﻓﺘﻦ ﺷﮑﻠﯽ و ﭘﺪﯾﺪاﻣﺪن ﺷﮑﻠﯽ دﯾﮕـﺮ اوﻫـﺎم و ﺧﺮاﻓـﺎت زﯾـﺎد روي ﻫـﻢ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﻀﺎي ﺗﺎرﯾﮏ و ﺳﯿﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه و دﺳـﺘﻮرات و‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻦ ارزﺷﻤﻨﺪ و ﺳﺎدهي ﻣﺆﺳﺲ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﻣﻮﺷـﮑﺎﻓﯽﻫـﺎ و ﻗﯿـﻞ و ﻗـﺎلﻫـﺎي‬
‫ﮐﻼﻣﯽ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ«) ‪.(1‬‬
‫»آﯾﯿﻦﻫﺎي ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ و ﺑﻮداﯾﯽ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﻧﻬﺎدﻧﺪ و رﺳﻮم ﻧﺎدرﺳﺖ در آنﻫﺎ ﺳﺮاﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﻮداﯾﯽ از آﯾﯿﻦ ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ ﺑـﺲ دﺷـﻮار ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ آﯾـﯿﻦ ﺑـﻮداﯾﯽ در آﯾـﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﻤﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻼً ذوب ﺷﺪه ﺑﻮد«) ‪.(2‬‬
‫در ﺑﻮدﯾﺴﻢ وﺟﻮد »اﻟﻪ« و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آن ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻣﺆرﺧـﺎن و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺷـﺮح‬
‫ﺣﺎل ﻣﺆﺳﺲ اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺎ ﺳﺮدرﮔﻤﯽ از ﺧﻮد ﻣـﯽﭘﺮﺳـﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫اﻣﮑﺎن دارد اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪاي ﺳﺴﺖ از آداﺑﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺪا در آنﻫـﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد؟) ‪.(3‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻮدﯾﺴﻢ ﺟﺰ راهﻫﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﺳـﺮﮐﻮب ﺷـﻬﻮات‪ ،‬آراﺳـﺘﻪﺷـﺪن ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻧﺠﺎت از درد و رﻧﺞ و ﺣﺼﻮل ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﻨﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﺣﺎﻣﻞ رﺳﺎﻟﺘﯽ و دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻼت آن را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﯾـﺪ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ در دورﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﺷﺮق ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن ﺑﺮ ﻣﯿﺮاث دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﮓ ﻣﯽزدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺛﺮوت دﯾﮕﺮان‪.‬‬

‫ﻣﻠﺖﻫﺎي آﺳﯿﺎي ﻣﯿﺎﻧﻪ‬

‫ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺷﺮق و آﺳﯿﺎي ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻐﻮﻻن‪ ،‬ﺗﺮﮐﺎن و ژاﭘﻨﯽﻫﺎ‪ ،‬داراي آﯾـﯿﻦ ﻣﺨﻠـﻮط‬
‫از ﺑﻮدﯾﺴﻢ و ﺗﺐﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺛﺮوﺗﯽ ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻫﻢ داراي ﻧﻈـﺎم ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪي ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬

‫)‪Jawahar lal Nehru: the Discovery of India p.201,202 -(1‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﺮﺟﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬رك‪ :‬داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺑﻮدا‪.‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﮔﺬار از دوران وﺣﺸﯽﮔﺮي ﺑﻪ وران ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺑﺘﺪاﯾﯽ و ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﻋﻘﻠﯽ را ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫وﺿﻌﯿﺖ ﻫﻨﺪ از ﻧﻈﺮ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬

‫در ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎنﺗﺮﯾﻦ دوراﻧـﺶ از ﻧﻈـﺮ‬
‫دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدي ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﺪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪي ﺧﻮﯾﺶ در ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن در آن ﺑﺮﻫـﻪ از ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑـﺎ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺠﻮار ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﺑﻮد و از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻪ ﭼﻨـﺪان اﻧـﺪك ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮد و اﻓﺰون ﺑﺮآن‪ ،‬ﻫﻨﺪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻈﺎﻫﺮ و رﺳﻮم ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎي ﺧﺎﺻـﯽ‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻣﯽﺷﻮد آنﻫﺎ را ﺗﻠﺨﯿﺺ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮐﺜﺮت ﻓﺎﺣﺶ ﺧﺪاﯾﺎن‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﻬﻮت ﺑﯽﻣﻬﺎر ﺟﻨﺴﯽ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪.‬‬

‫اﻓﺮاط در ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در ﻫﻨﺪ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺷـﻤﺎر ﺧـﺪاﯾﺎن در »ودا«) ‪ 33 (1‬ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺮن اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ‪ 330‬ﻣﯿﻠﯿﻮن رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ و ﺟﺬاب و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻫﺮآﻧﭽﻪ در ﻣﺼﺎﻟﺢ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻘﺸﯽ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﺪا ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺜـﺎلﻫـﺎ و ﻣﺠﺴـﻤﻪﻫـﺎ از‬

‫)‪ -(1‬ودا ﻧﺎم ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻘﺪس دﯾﻦ ﻫﻨﺪوﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﮐﺘﺎبﻫﺎي داﻧﺶ« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﻦ‬
‫ﻫﻨﺪوﯾﯽ‪ ،‬وداﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر وداي ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬وداي ﻣﺰاﻣﯿﺮ ﯾﺎ رﯾﮓ ودا؛‬
‫وداي ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﻣﻘﺪس ﯾﺎ ﯾﺎﺟﻮرودا )‪(Yajur veda‬؛ وداي آوازﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎﻣﺎودا )‪(sama veda‬؛ و‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم وداي اﻓﺴﻮنﻫﺎ ﯾﺎ آﺗﺎراودا‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﮐﺘﺎب از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ رﯾﮓ ودا‬
‫ﻗﯿﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺘﻦِ دﯾﻨﯽ در ﺑﯿﻦ ادﯾﺎن زﻧﺪهي ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪110‬‬

‫ﺷﻤﺎرش ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن آﻧﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ و رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺧـﺪا ﺧـﻮد را در آﻧـﺎن ﺑـﺎز ﻧﻤﺎﯾﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺑﺖﻫﺎ ﮐﻮهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از ﺧﺪاﯾﺎنﺷﺎن در آنﻫـﺎ ﺗﺠﻠـﯽ ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﯾﺪﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﻌﺎدﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﯽ در آن ﺧﻮد را آﺷﮑﺎر ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ رود ﮔﻨﮓ ﮐﻪ از ﺳﺮ ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻬﺎدﯾﻮ« ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﺑﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓـﺖ‪.‬‬
‫اﺑﺰارآﻻت ﺟﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻦ‪ ،‬آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺎو‪ ،‬اﺟﺮام ﻓﻠﮑﯽ و‪ ...‬ﻧﯿﺰ‬
‫از زﻣﺮهي ﺑﺖﻫﺎي ﻣﺮدم ﻫﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪوﻫﺎ ﻣﻌﺠﻮﻧﯽ از ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮودهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ و ﻋﺒـﺎداﺗﯽ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﻧﻮع ﻣﺒﻨﺎ و دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﻮده و ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﯿﻢ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺪوران ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺖﺗﺮاﺷﯽ ﺗﺮﻗﯽ ﻧﻤﻮده ودر ﻗﺮن ﺷﺸﻢ و ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ در ﻃﻮل زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﯽ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﺎت ﮐﺸﻮر از ﺷﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﮔﺪا ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻪ آﯾﯿﻦ ﺟﺎﯾﻨﯽ) ‪ (1‬از آن ﭼﺎرهاي داﺷﺖ و ﻧﻪ ﺑﻮدﯾﺴﻢ) ‪ .(2‬و اﯾﻦ دو آﯾـﯿﻦ ﺑـﺪﯾﻦ وﺳـﯿﻠﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺧﻮﯾﺶ را در ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ Jainism -(1‬ﻧﺎم آﯾﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺪهي ﺷﺸﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻬﺎوﯾﺮا )‪ 599 – 527‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﯿﻼد( ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬارده ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﯿﻦ در ﻣﺘﻦ آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪوﯾﯽ و ﺑﺎ ﻫﺪف رﺷﺪ و ارﺗﻘﺎي آن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﯿﻦ از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﯿﻦﻫﯽ ﺷﺮﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻃﯽ آﻣﺎري ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1941‬م‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﮐﻤﺘﺮ از ﻧﯿﻢ درﺻﺪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻫﻨﺪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان‬
‫اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار آن ﭘﺲ از ﻣﺮگ وي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت آﺗﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ )د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺑﻮدﯾﺴﻢ ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ اﻃﻼق ﺷﺪه و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﮕﺮش ﺑﺪﺑﯿﺎﻧﻪاي از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺘﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮدا )ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 580 – 560‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد( ﺧﻮد ﻗﺼﺪ آن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻮدﯾﺴﻢ ﻣﺜﻞ ﺟﺎﯾﻨﯽ از ﻓﺮوع ﯾﺎ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ و‬
‫ﺳﻮﯾﯽ اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در ﻣﺘﻦِ آﯾﯿﻦ ﻣﺎدر داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش آﻣﺎر ﺳﺎل ‪ 1951‬م ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭘﯿﺮوان ﺑﻮدﯾﺴﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮐﻪ ﻫﻮن ﺳﻮﻧﮓ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﻣﻌـﺮوف ﭼﯿﻨـﯽ ﺑـﯿﻦ ﺳـﺎلﻫـﺎي ‪ 630‬و ‪ 644‬م از ﺟﺸـﻦ‬
‫ﺑﺰرگ ﻫﺮش‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻨﺪ )از ‪ 647 – 606‬م( ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﻣﯿـﺰان رﺷـﺪ ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ و‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﭘﺮﺳﺘﯽ درآن ﻣﻘﻄﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎه در ﻗﻨﻮج ﺟﺸﻦ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي از ﻋﻠﻤﺎي آﯾﯿﻦﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫ﻫﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻤﺜﺎل ﻃﻼﯾﯽ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺑﻮدا را روي ﮔﻠﺪﺳـﺘﻪاي ‪50‬‬
‫ﻣﺘﺮي و ﺗﻤﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻃﯽ ﮐﺎرواﻧﯽ ﺑﺎﺷﮑﻮه آورده ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮش‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺒﺎﻧﯽ در ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﺮوب‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻢﭘﯿﻤﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﻣﮕـﺲﻫـﺎ را از‬
‫ﮐﻨﺎر ﺗﻤﺜﺎل دور ﻣﯽﮐﺮد«) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎه و در ﺑﺎرﺑﺎرﯾﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮﺧﯽ زا آنﻫﺎ »ﺷﻮ« را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ ﺑﻮداﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ »وﺷﻨﻮ« را‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮﮐﺪام ﺧﺪاﯾﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽداﺷﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤـﻪي‬
‫ﺧﺪاﯾﺎن را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ«) ‪.(2‬‬

‫ﺷﻬﻮت ﺑﯽﻣﻬﺎر ﺟﻨﺴﯽ‬

‫آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪي آن از زﻣﺎنﻫﺎي ﺧﯿﻠﯽ دور در ﺷﻬﻮتراﻧﯽ و ﮐﺎﻣﺠﻮﯾﯽ ﺟﻨﺴﯽ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ دﻟﯿﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﺮﯾﮏﮐﻨﻨﺪهي ﺟﻨﺴﯽ در وﺟﻮد ﻫﯿﭻ آﯾـﯿﻦ و‬
‫در ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﭼﻨﺎن رﺳﻮخ ﻧﮑﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪي رﺳـﻮخ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي‬
‫ﻫﻨـﺪي و ﻣﺤﺎﻓــﻞ دﯾﻨــﯽ آن از ﺗﺠﻠــﯽ ﺻــﻔﺎت اﻟـﻪ و وﻗــﻮع ﺣــﻮادث ﺑــﺰرگ و ﺗﻮﺟﯿــﻪ اﮐــﻮان‪،‬‬
‫رواﯾﺖﻫﺎ و داﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ از اﺧﺘﻼط دو ﺟﻨﺲ ﺧﺪاﯾﺎن و ﺣﻤﻠﻪي ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮﯾﻒ ﻧﻘﻞ ﮐﺮهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ اﺟﺎزهي ﺷﻨﯿﺪن آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﻮﺋﻦ ﺳﻮﻧﮓ »ﻓﻮﮐﻮي ﮐﯽ« دوﻟﺖ ﻏﺮﺑﯽ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪112‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎ در ذﻫﻦ دﯾﻨﺪارانِ ﻣﺨﻠﺺ و ﺳﭙﺲ ﺗﮑﺮار و ﻧﻘﻞ اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾـﺎت آﻧﻬـﻢ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﺣﻤﺎﺳﻪي دﯾﻨﯽ ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮآن ﭘﺮﺳﺘﺶ آﻟﺖ ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺧﺪاي ﺑﺰرگﺷـﺎن »ﻣﻬـﺎدﯾﻮ« و درآوردن ﺗﺼـﻮﯾﺮ آن ﺑـﻪ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﺧﯿﻠﯽ زﺷﺖ و ﮔﺮدﻫﻢآﻣﺪنِ زﻧﺎن و ﻣﺮدان و ﮐﻮدﮐـﺎن و دﺧﺘـﺮان ﺑـﺮاي ﭘﺮﺳـﺘﺶ آﻟـﺖ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪي آﻧﭽﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐـﻪ ﻋﻠﻤـﺎ و ﺑﻌﻀـﯽ از ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي‬
‫دﯾﻨﯽ آنﻫﺎ زﻧﺎن ﻟﺨﺖ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و زﻧﺎن ﻣﺮدان ﺑﺮﻫﻨﻪ را) ‪ ،(1‬ﯾﻘﯿﻨـﺎً ﺗـﺄﺛﯿﺮات ﻧﺎدرﺳـﺘﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻓﺎﺳﻖ و ﺧﯿﺎﻧﺘﮑﺎر ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‪ ،‬ﻫﻤﻮاره زﻧﺎن زاﺋﺮ و راﻫﺒـﻪﻫـﺎ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎهﻫﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﺣﺸﻪﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ اﻓـﺮاد‬
‫ﻓﺎﺳﻖ و ﻓﺎﺟﺮ در آنﻫﺎ ﻣﻄﻠﺒﻮ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد وﻗﺘﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎهﻫﺎ و اﻣﺎﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺒﺎدت و دﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﻠّﻢ اﺳـﺖ ﮐـﻪ وﺿـﻊ درﺑﺎرﯾـﺎن و ﻗﺼـﺮﻫﺎي اﺷـﺮاف ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪانﻫـﺎ در اﻧﺠـﺎم ﻣﻨﮑـﺮات و ﻓـﻮاﺣﺶ ﺑـﺎﻫﻢ رﻗﺎﺑـﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺴـﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎمﻫﺎي ﺷﺮاب در ﻣﺠﻠـﺲ ﺑـﻪ ﮔـﺮدش‬
‫درﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﭘﺮدهي ادب و ﺣﺸﻤﺖ ﮐﻨﺎر زده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ادب ﺳﺮ در ﻧﻘﺎب ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﺣﯿﺎ و آزرم‬
‫در ﭘﺲ ﭘﺮده ﻧﻬﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﻣﻮاج ﺷﻬﻮتﻫﺎي ﺟﻨﺴـﯽ و ﺑـﯽﺑﻨـﺪ و ﺑـﺎري ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و زن و ﻣﺮد از ﻧﻈﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ رﺳﺪﯾﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ‬

‫در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ )ﮐﺎﺳﺖ() ‪ (2‬ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺗـﺎرﯾﺦ ﻫـﯿﭻ ﻣﻠﺘـﯽ از ﻣﻠـﺖﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪﺗﺮي ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎﺗﺶ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺳﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺎم و ﺷﺮف اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ‬
‫را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮرد اﻫﺎﻧﺖ ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ و ﻣـﺪﻧﯽ ﻫﻨـﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬

‫)‪ -(1‬ﺳﺘﯿﺎراﻧﻪ ﺑﺮﮐﺎش‪ ،‬دﯾﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﺳﻮﺗﯽ ﻫﻨﺪو‪ ،‬ص ‪.344‬‬

‫)‪caste system -(2‬‬
 ‫‪113‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﺰاران ﺳﺎل اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻪ آن ﺗﻦ در داده اﺳﺖ و ﺗـﺎﮐﻨﻮن ﻧﯿـﺰ از‬
‫آن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در اواﺧﺮ دوران ودا ﺗﺤﺖ ﺗﺪﺛﯿﺮ ﺣﺮﻓﻪﻫـﺎ و ﺻـﻨﻌﺖﻫـﺎي ﻣـﻮروﺛﯽ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺧﺼﻮﺻﺎﯾﺖ و ﻧﺠﺎﺑﺖ ﻧﮋاد آرﯾﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻪ ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﻣﯿﻼد ﻣﺴﯿﺢ ﺗﻤﺪن ﺑﺮﻫﻤﺎﺋﯽ در ﻫﻨﺪ ﺑﻪ اوج ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫آن ﺗﻤﺪن ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺮﻣﺎنِ ﻣﺰﺑﻮر ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣـﺪﻧﯽ‬
‫و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗـﺎﻧﻮن رﺳـﻤﯽ و ﻣﺮﺟـﻊِ‬
‫دﯾﻨﯽ در زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻤﺪن ﮐﺸﻮر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان »ﻣـﺎﻧﻮ« ﻣﺸـﻬﻮر‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻓﻮق ﻣﺮدم ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن‪ :‬ﻃﺒﻘﻪي ﮐﺎﻫﻨﺎن و رﺟـﺎل دﯾﻨـﯽ‪ -2 .‬ﮐﺸـﺎﺗﺮﯾﺎﻫﺎ‪ (1 ):‬ﻧﻈﺎﻣﯿـﺎن و ﺟﻨﮕﺠﻮﯾـﺎن‪-3 .‬‬
‫واﯾﺸﯿﻪﻫﺎ‪ (2 ):‬ﮐﺸﺎورزان و ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن‪ -4 .‬ﺷـﻮدارﻫﺎ‪ (3 ):‬ﺧـﺪﻣﺘﮑﺎران )ﮐـﻪ ﻃﺒﻘـﻪي‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮ ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»آن ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن را از دﻫﺎﻧﺶ آﻓﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺸﺎﺗﺮﯾﺎ را از ﺑﺎزواﻧﺶ‬
‫واﯾﺸﯿﻪ را از رانﻫﺎﯾﺶ و ﺷﻮدرا را از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ‪ .‬ﺑﺮاي اﺻـﻼح ﺟﻬـﺎن ﺑـﺮاي ﻫﺮﮐـﺪام ﺗﮑـﺎﻟﯿﻒ و‬
‫وﻇـﺎﯾﻔﯽ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔـﻪي ﺑﺮﻫﻤﻨـﺎن آﻣـﻮزش ودا ﯾـﺎ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻧـﺬورات ﺑـﺮاي آﻟﻠﻬــﻪ و‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞﮔﺮﻓﺘﻦ ﺻﺪﻗﺎت اﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪي ﮐﺸﺘﺎﺗﺮﯾﺎﻫﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺮدم‪ ،‬دادن ﺻﺪﻗﺎت و ﻧـﺬورات‬
‫و ﺧﻮاﻧﺪن ودا و ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي از ﺷﻬﻮتﻫﺎﺳﺖ‪ .‬وﻇﯿﻔﻪي واﯾﺸﯿﻪﻫﺎ ﭼﺮاﻧﯿﺪن ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﺗـﻼوت‬

‫)‪kshatriyces -(1‬‬
‫)‪vaisyas -(2‬‬
‫)‪sudras -(3‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪114‬‬

‫ودا و ﺗﺠﺎرت و ﮐﺸﺎوزي اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻘـﻪي ﺷـﻮدرا ﺟـﺰ ﺧـﺪﻣﺖردن ﻃﺒﻘـﺎت ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪ وﻇﯿﻔـﻪي‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﺪارد«) ‪.(1‬‬

‫اﻣﺘﯿﺎزات ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن‬

‫اﻣﺘﯿﺎزات و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن داده‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷـﺪه ﮐـﻪ آﻧـﺎن در ردﯾـﻒ‬
‫ﺧــﺪاﯾﺎن ﻗــﺮار ﮔﯿﺮﻧــﺪ‪ .‬در اﯾــﻦ ﻗــﺎﻧﻮن آﻣــﺪه اﺳــﺖ‪ :‬ﺑﺮﻫﻤﻨــﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾــﺪﮔﺎن ﺧﺪاوﻧــﺪ و ﺷــﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎتاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ در ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد ﻣﻠﮏ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و ﺳـﺮوران‬
‫روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ) ‪.(2‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻫﺮ ﻣﻘﺪار ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ از اﻣﻮال ﻃﺒﻘﻪي ﺷـﻮدرا را ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻏﻼم ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﺎﻟﮏ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ دارد از آن آﻗﺎي اوﺳﺖ) ‪.(3‬‬
‫ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس رﯾﮓ ودا ﭘﺎﺳﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻪ ﺟﻬﺎن )ﺳﻪ ﮐﺎﺳﺖ دﯾﮕﺮ(‬
‫را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﮐﺮدارﻫﺎﯾﺶ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ آﻣﺮزﯾﺪه ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ) ‪ .(4‬ﭘﺎدﺷـﺎه وﻗـﺖ در‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ و ﻗﺤﻄﯽﺗﺮﯾﻦ اوﺿﺎع ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻤﯿﺮد) ‪ .(5‬اﮔﺮ ﺑﺮﻫﻤﻨـﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪ ﺣﺎﮐﻢ وﻗﺖ اﺟﺎزه ﻧﺪارد از وي ﻗﺼﺎص ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮش را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ دﯾﮕﺮان از ﻗﺼﺎص ﻣﻌﺎف ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ) ‪.(6‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺎﻧﻮ ﺷﺎﺳﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺎب اول‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب اول‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﻬﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(6‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب دوم‪.‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﮐﺸﺎﺗﺮﯾﺎ اﮔﺮﭼﻪ از دو ﻃﺒﻘﻪي و ﺷﻮدرا ﻣﻘﺎﻣﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺎم آن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺑﺮﻫﻤﻨـﺎن‬
‫ﻓﺮوﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ ﮐﻪ ده ﺳﺎل ﺳﻦ دارد از ﯾـﮏ ﮐﺸـﺎﺗﺮﯾﺎي ﺻﺪﺳـﺎﻟﻪ ﻣﻘـﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ دارد‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮد و ﻓﺮزﻧﺪ) ‪.(1‬‬

‫ﻧﺠﺲﻫﺎي ﺑﺪﺑﺨﺖ‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺎﻧﻮنِ ﻣﺪﻧﯽ – دﯾﻨﯽِ ﻓﻮق‪ ،‬ﺷـﻮدارﻫﺎ )ﻧﺠـﺲﻫـﺎ( در ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﻫﻨـﺪي از ﺟـﺎﻧﻮران‪،‬‬
‫ﻓﺮوﺗﺮ و از ﺳﮕﺎن‪ ،‬ﺧﻮارﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»از ﺳﻌﺎدت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ ﻃﺒﻘﻪي ﺷﻮدراﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن درآﯾﻨﺪ و ﺟﺰ ﯾﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺰد و ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪارﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺎري ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎل و داراﯾﯽ ذﺧﯿﺮه ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎﺧﺸـﻨﻮدي‬
‫ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ﻣﯽﮔﺮدد) ‪ .(3‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﺷﻮدراﻫﺎ )ﻧﺠﺲﻫﺎ( ﺟﻬﺖ زدن ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﯽ‬
‫ﺧﻮد را دراز ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑـﺎ ﺣﺎﻟـﺖ‪ ‬ﺧﺸـﻢ وي را ﻟﮕـﺪ زﻧـﺪ ﭘـﺎﯾﺶ ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﻮد) ‪ .(4‬اﮔﺮ ﻓﺮدي از ﺷﻮدارﻫﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ﻫﻢﻣﺠﻠـﺲ ﺷـﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔـﻪي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﯿﻦِ وي را داغ و از ﺷﻬﺮ ﺗﺒﻌﯿﺪش ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ را ﻟﻤﺲ ﮐﺮد ﯾﺎ‬
‫دﺷﻨﺎﻣﺶ داد‪ ،‬زﺑﺎﻧﺶ ﺑﺮﯾﺪه ﺷﻮد و اﮔﺮ ادﻋﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﻫﻤﻨﯽ را ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽدﻫـﺪ‪ ،‬روﻏـﻦ داغ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻠﻘﺶ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﻮد) ‪.(5‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﮐﺸﺘﻦ ﺳﮓ‪ ،‬ﮔﺮﺑﻪ‪ ،‬ﻗﻮرﺑﺎﻏﻪ‪ ،‬ﻣﺎرﻣﻮﻟﮏ‪ ،‬ﮐﻼغ‪ ،‬ﺟﻐـﺪ و ﻓـﺮدي از ﻃﺒﻘـﻪي ﺷـﻮدرا‬
‫)ﻧﺠﺲ( ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ«) ‪.(6‬‬

‫)‪ -(1‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب ﯾﺎزدﻫﻢ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎب دﻫﻢ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﺎﻧﻮﺷﺎﺳﺘﺮ‪.‬‬
‫)‪R.C.Dutt. 342 - 343 -(6‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪116‬‬

‫ﺟﺎﯾﮕﺎه زن در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪي‬

‫ﻣﻘﺎم زن در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﮐﻨﯿﺰان ﺗﻨﺰل ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد) ‪ .(1‬ﮔﺎه ﯾﮏ ﻣﺮد زﻧﺶ را در ﻗﻤﺎرﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺧـﺖ و ﺑﺴـﺎ اوﻗـﺎت ﯾـﮏ زن ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﻫﻤﺴـﺮ داﺷـﺖ) ‪ .(2‬اﮔـﺮ ﺷـﻮﻫﺮش ﻣـﯽﻣـﺮد دوﺑـﺎره‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازدواج ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره آﻣﺎع اﻫﺎﻧﺖﻫﺎ و زﺧـﻢ زﺑـﺎنﻫـﺎ ﺑـﻮد و زن ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﮐﻨﯿـﺰِ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﺷﻮﻫﺮ ﻣﺘﻮﻓﺎ و ﺧﺪﻣﺘﮑﺎرِ ﺑﺴﺘﮕﺎنِ وي ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔـﺎه ﻧﯿـﺰ زن ﺟﻬـﺖ ﻧﺠـﺎت ﺧـﻮﯾﺶ از‬
‫ﻋﺬاب زﻧﺪﮔﯽ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮدش را آﺗﺶ ﻣﯽزد) ‪.(3‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ و ﺳﺮﺷﺎر از اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺧﺮد و اﯾﻦ ﻣﻠﺖ – ﻣﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﻋﺮب وي را ﻣﻌﺪن ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﺸﻤﻪﺳﺎرِ داد و ﻋﺪل و ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺻـﺎﺣﺐ ﺧـﺮد‬
‫ﺑﺰرگ و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺤﺘﺮم داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ) ‪ – (4‬در اﺛﺮ دوري از دﯾﻦ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﻧﺤـﺮاف‪ ‬رﺟـﺎلِ دﯾـﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻠﻒﺷﺪنِ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‪ ،‬ﻓﺮورﻓﺘﻦ ﻣﺮدم در ﮔﻤﺎﻧـﻪزﻧـﯽﻫـﺎ و اﻣـﻮر ﺧﯿـﺎﻟﯽ و ﭘﯿـﺮوي از ﻫـﻮسﻫـﺎي‬
‫دروﻧﯽ و ﮐﺸﺶﻫﺎي ﺷﻬﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺳﺘﻢ اﺟﺘﻤﺎع ﺷـﺪه ﺑـﻮد؛ وﺿـﻌﯿﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺘﯽ و در ﻫﯿﭻ ﻣﻘﻄﻌﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺮبﻫﺎ‪ :‬ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﺸﺎن‬

‫در ﺑﯿﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎ در ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ داراي اﺧـﻼق و اﺳـﺘﻌﺪادﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي ﺑﻮدﻧﺪ و در واﻗﻊ از ﻫﻤﻪ ﯾﮏ ﻗﺎﻣﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﺎﺣﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﯿـﺎن‪،‬‬

‫)‪ -(1‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﺮآﻏﺎز ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﻣﺎﻫﺎﺑﻬﺎراﺗﺎ )ﺣﻤﺎﺳﻪي ﺑﺰرگ‪ ‬ﻫﻨﺪ( ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪R.C.Dutt -(2‬‬
‫)‪ -(3‬ﻋﻤﻞ ﻓﻮق ﯾﮏ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﭘﺮ ارج و راﯾﻊ ﻣﯿﺎن ﻃﺒﻘﺎت اﺷﺮاﻓﯽ و ﺟﻮاﻣﻊ ارﯾﺴﺘﻮﮐﺮات ﺑﻮد و »ﺳﺘﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻓﻮق ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ وﻓﺎداري زن ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ و ﺷﺮاﻓﺖ‪ ‬او ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ زﻣﺎﻣﺪارانِ ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ از ﺷﻤﺎر زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻮي دﮐﺘﺮ ﺑﺮﻧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬در دورهي اﺧﯿﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺳﻨﺖ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻟﻐﻮ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ اﻋﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬رك‪ :‬اﻧﺪﻟﺴﯽ‪ ،‬ﺻﺎﻋﺪ )ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 462‬ﻫـ(‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻣﻢ‪ ،‬ص ‪.11‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫آزاديﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﻏﺮرو‪ ،‬ﺷﻬﺴﻮاري‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﻤﺎﺳﻪ در راه ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﺻـﺎرﺣﺖ ﻟﻬﺠـﻪ و ﻗـﺪرت‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎواتﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻗﺪرت اراده‪ ،‬وﻓﺎ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ و اﻣﺎﻧﺖداري‪.‬‬
‫اﻣﺎ در دوران اﺧﯿﺮ در اﺛﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪﺷﺎن از ﻋﻬﺪ ﻧﺒﻮت و اﻧﺒﯿﺎ ﻣﺤﺒﻮس ﻣﺎﻧﺪن در ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه و ﻧﯿﺰ‬
‫در اﺛﺮ ﺗﻤﺴﮏ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از آﺑﺎ و اﺟﺪاد‪ ،‬دﯾﻨﯽ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮش ﮐﻤﺘـﺮ‬
‫در ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي وﻧﺎﮔﻮن اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺒـﺘﻼ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﺖ ﺳﺴﺖ و ﻟﺮزان ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي زﻧـﺪﮔﯽ ﺟـﺎﻫﻠﯽ را درﺑـﺮ داﺷـﺖ و از‬
‫ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻣﻮﺟﻮد در ادﯾﺎن ﮐﺎﻣﻼً ﺑﻪ دور ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
‫ﻋﻘﯿﺪهي راﯾﺞ و آﯾﯿﻦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻋﺮب ﺷﺮك ﺑﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ او‬
‫ﺧﺪاي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﯾﻨﺎت و ﮔﺮداﻧﻨﺪهي زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺗﺤﺖ‬
‫ﻗﺪرت اوﯾﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از آنﻫـﺎ در ﻣـﻮرد آﻓﺮﯾﻨﻨـﺪهي آﺳـﻤﺎنﻫـﺎ و زﻣـﯿﻦ ﭘﺮﺳـﯿﺪه ﻣـﯽﺷـﺪ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺎ و آﮔﺎه آنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َّ ُ َ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿ول�ِن س��هم من خلقهم �قولن ٱ�ۖ ف�� يؤفكون ‪] ﴾٨٧‬اﻟﺰﺧﺮف‪. [87 :‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫اﻣﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽﺷﺎن ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻧﺒﯿـﺎ را ﺑـﺎ ﺧﻠـﻮص و ﺻـﻔﺎ و ﺷـﮑﻮﻫﺶ ﻧﺪاﺷـﺖ و‬
‫اذﻫﺎنﺷﺎن ﮐﻪ ﻣﺪتﻫﺎ از دوران ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﻨﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫درك ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﻋﺎي ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﺗﻮان ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ دروازهﻫﺎي آﺳﻤﺎنﻫﺎ را دارد و ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺪون‬
‫ﺷﺎﻓﻌﺖ و واﺳﻄﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺣﻖ واﻗﻊ ﮔـﺮدد‪ .‬آﻧـﺎن ﻣﺴـﺎﯾﻠﯽ ﻓـﻮق را ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎنِ ﻣﺤـﺪود و‬
‫اوﺿــﺎع و اﺣــﻮال ﻧﻈــﺎم ﺳــﻠﻄﻨﺘﯽ ﻓﺎﺳــﺪ و روﻧ ـﺪ‪ ‬ﮐﺎرﻫــﺎي آن ﻣــﯽﺳــﻨﺠﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑــﺪﯾﻦ ﺟﻬــﺖ در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي واﺳﻄﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و آنﻫﺎ را در‬
‫دﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺮﯾﮏ ﺧﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺒـﺎدات را ﺑـﺮاي آنﻫـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺑﺎور آﻧﺎن رﯾﺸﻪ دواﻧﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐـﻪ واﺳـﻄﻪﻫـﺎ‬

‫)‪» -(1‬و اﮔﺮ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮﺳﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آﻧﺎن را آﻓﺮﯾﺪه؟ ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪا«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪118‬‬

‫ﻣﺎﻟﮏ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮور در ﺑﺎب ﺷﺮك ﮔـﺎﻣﯽ ﻓﺮاﺗـﺮ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺧـﺪاﯾﺎﻧﯽ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﺪاﯾﺎن در ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ﻫﺴﺘﯽ دﺳﺖ دارﻧـﺪ‬
‫و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺳﻮد و زﯾﺎن و ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺤﺮوﻣﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﯿﺖ و رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺑﺮﺗﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫در ﮐﻨﺎر آن ﺷﻔﺎﻋﺖ واﺳﻄﻪﻫﺎ و اوﻟﯿﺎ را ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪيﻫﺎ ﺧﺪاﯾﺎن ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﺎ ذات‬
‫ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار دادﻧﺪ و در ﻣﻮرد ﺧﺪاﯾﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ ﺑﺎور را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐـﻪ آنﻫـﺎ ﻧﯿـﺰ‬
‫داراي ﻗﺪرﺗﯽ ذاﺗﯽ ﺑﺮ رﺳﺎﻧﺪن ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺳﻮد و زﯾﺎن و ﺑﻪ وﺟﻮد آوردن و ﻓﻨـﺎﮐﺮدن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ذات ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎوري ﻣﺒﻬﻢ و ﻏﯿﺮ ﺷﻔﺎف ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً‪ :‬او را اﻟﻪ أﻋﻈـﻢ ورب‬
‫اﻷرﺑﺎب ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ) ‪.(1‬‬

‫ﺑﺖﻫﺎي ﻋﺮبﻫﺎ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﺑﺎ ﻓﺮورﻓﺘﻦ ﻣﺮدم در ورﻃﻪي ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ و ﻧﺰدﯾـﮏﺑـﻮدن روﯾﮑـﺮد ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ ﺑـﻪ ﺣـﻮاس و‬
‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ﻫﻤﺴﺎزي آن ﺑﺎ ﺳﺴﺘﯽ و رﺧﻮت اﻧﺪﯾﺸﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﮐﺎر ﮔـﺮوه دوم ﺑـﺎﻻ ﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﻗﺪرت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻋﻘﯿﺪهي رﯾﺞ در آن ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﺷﻤﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺧﺪاﯾﺎن و واﺳﻄﻪﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻃﺒﻘﻪي ﺗﺤﺼﯿﻠﮑﺮده ﻣﺴﺤﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ در ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻓﺮو رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﺷﻬﺮي ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﺣﺘﯽ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺖ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﮐﻠﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﮑﻪ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻮادهاي ﺑﺘﯽ در ﻣﻨﺰﻟﺶ داﺷﺖ ﮐﻪ آن را ﻋﺒﺎدت ﻣـﯽﮐـﺮد و‬
‫ﻫﺮﮐﺲ آﻫﻨﮓ ﺳﻔﺮ داﺷﺖ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬دﺳﺖﮐﺸﯿﺪن ﺑـﻪ ﺑـﺖ‬
‫ﺑﻮد و ﻫﺮ وﻗﺖ از ﺳﻔﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﮐﺎرش ﻧﯿﺰ دﺳﺖﮐﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺖ ﺑﻮد) ‪.(2‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬دروزه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺰت‪ ،‬ﺑﯿﺌﮥ اﻟﻨﺒﯽ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.33‬‬
 ‫‪119‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻋﺮبﻫﺎ در ﻋﺒﺎدت ﺑﺖﻫﺎ ﺳﺨﺖ ﺑﯽﺑﺎك ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ ﺧﺎﻧـﻪاي و ﺑﺮﺧـﯽ ﺑﺘـﯽ را اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ ‬ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﺘﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳـﻨﮕﯽ را ﺟﻠـﻮي ﺣـﺮم ﯾـﺎ‬
‫ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐـﺮد و ﺑـﻪ ﻃـﻮاف آن ﻣﺸـﻮل ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎم اﯾـﻦ ﻧـﻮع ﺑـﺖﻫـﺎ را اﻧﺼـﺎب‬
‫ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ) ‪.(1‬‬
‫در دل ﮐﻌﺒﻪ )ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد( و در ﺻـﺤﻨﺶ ‪360‬‬
‫ﺑﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ) ‪.(2‬‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮور از ﻋﺒﺎدت ﺑﺖﻫﺎ و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﻨﮓ روي آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎري از اﺑﻮرﺟﺎء ﻋﻄﺎردي ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺳﻨﮓ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﭼﻮن ﺳﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ اوﻟﯽ را دور ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﯿﻢ و دوﻣـﯽ را ﺑﺮﻣـﯽداﺷـﺘﯿﻢ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ ﺳـﻨﮕﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﻣﻘﺪاري ﺧﺎك ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﻣﯽآوردﯾﻢ و روي آن ﺧﺎكﻫـﺎ ان را‬
‫ﻣﯽدوﺷﯿﺪﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻃﻮاف آن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﯿﻢ) ‪.(3‬‬
‫ﮐﻠﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻓﺮدي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣـﯽرﻓـﺖ و ﺟـﺎﯾﯽ ﻣﻨـﺰل ﻣـﯽﮐـﺮد‪ ،‬ﭼﻬـﺎر ﺳـﻨﮓ‬
‫ﺑﺮﻣﯽداﺷﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رب ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺳﻪ ﺳﻨﮓ دﯾﮕـﺮ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي دﯾﮕﺶ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐـﺮد و ﭼـﻮن از آن ﻣﻨـﺰل ﮐـﻮچ ﻣـﯽﮐـﺮد‪ ،‬رﺑ‪‬ـﺶ را آﻧﺠـﺎ رﻫـﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد) ‪.(4‬‬

‫ﺧﺪاﯾﺎن ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻫﺮ دور و زﻣﺎﻧﯽ ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺘﻌﺪدي از ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺟـﻦﻫـﺎ و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻼﯾﮏ‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺧـﺪا ﺷـﻔﯿﻊ و‬
‫واﺳﻄﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﺗﻮﺳـﻞ ﻣـﯽﺟﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.43‬‬

‫)‪ -(2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزي‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻐﺎزي‪ ،‬ﺑﺎب وﻓﺪ ﺑﻨﯽ ﺣﻨﯿﻔﮥ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪120‬‬

‫ﺟﻦﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﺪا ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺗﺄﺛﯿﺮﺷﺎن اﯾﻤـﺎن داﺷـﺘﻨﺪ و آنﻫـﺎ را ﻣـﻮرد‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﮐﻠﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﻮﻣﻠﯿﺢ از ﻃﺎﯾﻔﻪي ﺧﺰاﻋﻪ ﺟﻦﻫﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫ﺻﺎﻋﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺣﻤﯿﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎﻧﻪ ﻣﺎه را‪ ،‬ﺗﻤﯿﻢ دﺑﺮان )ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎزل ﻣﺎه( را‪ ،‬ﻟﺨﻢ و ﺟﺬام ﻣﺸﺘﺮي را‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﻃـﯽ ﺳـﻬﯿﻞ را و ﺑﻨـﯽ ﻗـﯿﺲ ﺷـﻌﺮي را و ﺑﻨـﯽ اﺳـﺪ‬
‫ﻋﻄﺎرد را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ) ‪.(3‬‬

‫ﯾﻬﻮدﯾﺖ و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب‬

‫ﯾﻬﻮدﯾﺖ و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﻨﯽ آنﻫـﺎ‬
‫ﭼﻨﺪان ﺑﻬﺮه ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ در واﻗﻊ دو ﻧﺴﺨﻪ از ﯾﻬﻮد ﺷﺎم و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ روم و ﺷـﺎم ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ از‬
‫ﻼ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادﯾﻢ – در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ – ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺒ ً‬

‫رﺳﺎﻟﺖ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬

‫در ﻣﻮرد رﺳﺎﻟﺖ ﻋﺮبﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﺼﻮﯾﺮي ﺧﯿﺎﻟﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ذاﺗـﯽ ﻗﺪﺳـﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ازدواج ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ از وي ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﻪ در ﺑﺎزارﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻞﻫﺎي ﺗﻨﮓ و ﻗﺎﺻﺮﺷﺎن ﻗﺎدر ﺑﻪ درك ﺣﺸـﺮ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎزﭘﺴﯿﻦ ﺑﻌﺪ از زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ در آن ﺣﺴﺎب و ﺛﻮاب و ﻋﻘـﺎب وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ ٓ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ ُّ ۡ َ َ ُ ُ َ ۡ‬
‫وت َو� َيا َو َما ُ� ۡهل ِك َنا إِ� ٱ َّ�ه ُر﴾‬‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ما ِ� إِ� حيا�نا ٱ��يا �م‬
‫]اﳉﺎﺛﻴﺔ‪.(1 )[24 :‬‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.44‬‬

‫)‪ -(2‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.34‬‬
‫)‪ -(3‬رك‪ :‬ﺻﺎد‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻷﻣﻢ‪ ،‬ص ‪.43‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫َ ً َ َّ َ ۡ ُ َ َ ۡ ٗ َ ٗ‬ ‫َ َ ُ َّ َ‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬أءِذا كنا عِ�ٰ ٗما َو ُر�ٰتا أءِنا ل َمب ُعوثون خلقا جدِيدا ‪] ﴾٤٩‬اﻹﴎاء‪:‬‬
‫‪.(2 )[49‬‬
‫ﺻﺎﻋﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﻋﻤـﻮم ﻋـﺮبﻫـﺎ ﻣﻨﮑـﺮ ﻣﻌـﺎد ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻗﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ روز ﺟـﺰا ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺮﭼﻨﺪ آﻓﺮﯾﺪهاي ﻧﻮﭘﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺮاب ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ از ﺑـﯿﻦ ﻣـﯽرود‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﻣﻌﺎد را ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔـﺮ ﺷﺘﺮﺷـﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻗﺒﺮﺷـﺎن ﻧﺤـﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﻮاره ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻧﺤﺮ ﻧﺸﻮد ﭘﯿﺎده ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ) ‪.(3‬‬

‫ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬

‫ﻋﺮبﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﯽ دﭼﺎر ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎ و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ژرف و رﯾﺸﻪداري ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ ،‬ﻣـﯽﺧـﻮارﮔﯽ ﺳـﺨﺖ رواج‬
‫داﺷﺖ و در ﭘﻬﻨﺎﯾﯽ وﺳﯿﻊ و ژرف رﯾﺸﻪدار ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮان از ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﯽﮔﺴﺎري ﺳﺨﻦﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ادﺑﯿـﺎت‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ و ﺷﻌﺮﺷـﺎن را ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﺧﺘﺼـﺎص داده اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﺎمﻫـﺎ و‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﺮب در زﺑﺎن ﻋﺮب و ژرفاﻧﺪﯾﺸﯽ و ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ دادن آن در ﺑـﯿﻦ ﻋـﺮبﻫـﺎ از‬
‫ﺑﺲ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺑﻮد‪ ،‬آدﻣﯽ را دﭼﺎر ﺣﯿﺮت و ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ .(4‬ﻣﯿﮑﺪهﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﺼﺐ ﭘﺮﭼﻤﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫»ﻏﺎﯾﮥ« ﻫﻮاره ﺑﺎز ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎﻣﺪار ﻋﺮب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫واﻓﻴـــــــﺖ إذ رﻓﻌـــــــﺖ وﻋـــــــﺰﹼ ﻣـــــــﺪاﻣﻬﺎ‬ ‫ﺑــــــﺖ ﺳــــــﺎﻣﺮﻫﺎ وﻏﺎﻳــــــﺔ ﺗــــــﺎﺟﺮ‬
‫ﱡ‬ ‫ﻗــــــﺪ‬

‫)‪» -(1‬آن زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺰ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ و زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺟﺰ زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺎ را ﻫﻼك‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫)‪» -(2‬اﯾﺎ ﭼﻮن اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎﯾﯽ ]ﭼﻨﺪ[ و ﭘﻮﺳﯿﺪه ﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﻮﯾﻦ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷﺪ؟«‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﮐﺘﺎب اﻷﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.44‬‬
‫)‪ -(4‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ رك‪ :‬اﺑﻦ ﺳﯿﺪه‪ ،‬اﻟﻤﺨﺼﺺ‪ ،‬ج ‪ ،11‬ﺻﺺ ‪.101 – 82‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪122‬‬

‫»ﺷﺐ را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮔﺬراﻧﺪم و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﯽﻓﺮوﺷﯽ رﺳـﯿﺪم ﮐـﻪ ﭘـﺮﭼﻤﺶ‬

‫ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺷﺮاب ﮐﻬﻨﻪي او ﮔﺮان ﺷﺪه ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺗﺠﺎرت ﺷﺮاب ﺑﻪ ﻗﺪري ﺷﺎﯾﻊ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪي ﺗﺠﺎرت ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﺷﺮابﻓﺮوﺷﯽ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺒﯿﺪ در ﺷﻌﺮ ﻓﻮق ﺑﺎ واژهي »وﻏﺎﻳﺔ ﺗﺎﺟﺮ« ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻘﺼﻮد را ﺑﺎز ﻣﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻗَﻤ‪‬ﺌَﻪ) ‪ (1‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫أدﲏ ﲡـــــــــــﺎري واﻧﻘـــــــــــﺾ اﻟﻠﻤﻬـــــــــــﺎ‬ ‫إذا ﺳـــــــــﺤﺐ اﻟـــــــــﺮﻳﻂ واﳌـــــــــﺮوط إﱃ‬
‫»ﯾﺎدم ﻣﯽآﯾﺪ آن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ]ﺟﻮان ﺑـﻮدم و[ ﺧـﻮدم را ﺑـﺎ ﭼﺎدرﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﻦ داﺷـﺘﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮابﻓﺮوش )ﺑﺎ ﻏﺮرو و ﺗﮑﺒﺮ[ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺣﺮﮐـﺖ ﺳـﺮم ﻣﻮﻫـﺎي ﭘﺸـﺖ ﮔـﺮدﻧﻢ ﺗﮑـﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪم«‪.‬‬
‫ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﯾﮑﯽ از اﻓﺘﺨﺎرات زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ) ‪ (2‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫وذﻟـــــﻚ ﻋـــــﺎر ﻳـــــﺎ ﺑـــــﻦ رﻳﻄـــــﺔ ﻇـــــﺎﻫﺮ‬ ‫أﻋﲑﺗﻨـــــــــــــﺎ أﻟﺒﺎﳖـــــــــــــﺎ وﳊﻮﻣﻬـــــــــــــﺎ‬

‫وﻧﴩــــــــــــب ﰲ أﺛﲈﳖــــــــــــﺎ وﻧﻘــــــــــــﺎﻣﺮ‬ ‫ﻧﺤـــــــــﺎﰊ ﲠـــــــــﺎ أﻛﻔﺎءﻧـــــــــﺎ وﳖﻴﻨﻬـــــــــﺎ‬

‫»اي اﺑﻦ راﯾﻄﻪ! ﻣﺎ را در ﻣﻮرد ﮔﻮﺷﺖ و ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮانﻣﺎن ]ﮐﻪ ﺳﺨﺎوت ﻧﺪارﯾﻢ[ ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﯽ؟‬
‫ﺑﺪان ﮐﻪ ]اﮔﺮ وﺟﻮه ﻣﺼﺮف آن را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻢ[ اﯾﻦ ﻃﻌﻨﻪاي اﺳـﺖ زدودﻧـﯽ‪ .‬ﻣـﺎ ﮔﻮﺷـﺖ و ﺷـﯿﺮ‬
‫ﺷﺘﺮان را ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﺮدﯾﻔﺎنﻣﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ]ﺑﺎ ﭘـﯽزدن و ﮐﺸـﺘﻦ ﺷـﺘﺮان[ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ اﻫﺎﻧـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﭘﻮل ﮔﻮﺷﺖ و ﺷﯿﺮﺷﺎن را ﺻﺮف ﺷﺮاب ﻧﻮﺷﯽ و ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﯽﮔﺴﺎري ﻋﯿﺐ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﹸﻏﺴــــــــــ ﹰﺎ وﻻ ﺑﺮﻣــــــــــ ﹰﺎ وﻻ ﻣﻌــــــــــﺰاﻻﹰ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻫﻠﻜـــــــﺖ ﻓـــــــﻼ ﺗﺮﻳـــــــﺪي ﻋـــــــﺎﺟﺰ ﹰا‬
‫ﹸ‬ ‫إذا‬

‫)‪ -(1‬دﯾﻮان اﻟﺤﻤﺎﺳﻪ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬دﯾﻮان اﻟﺤﻤﺎﺳﻪ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬دﯾﻮان اﻟﺤﻤﺎﺳﻪ‪.‬‬
 ‫‪123‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ ﻣ‪‬ﺮدم‪ ،‬آﻫﻨﮓ‪] ‬ازدواج ﺑﺎ[ ﻣﺮدي ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬ﭘﺴﺖ‪ ،‬درﻣﺎﻧﺪه و ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮ را ]ﮐـﻪ در‬
‫ﻣﯽﮔﺴﺎوي ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ[ ﻣﮑﻦ!«‪.‬‬
‫ﻗﺘﺎده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺴـﺎ اوﻗـﺎت در ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﯾـﮏ ﻓـﺮد ﺗﻤـﺎم اﻫـﻞ و ﻣـﺎﻟﺶ را در ﻗﻤﺎرﺑـﺎزي‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه و دﺳﺖ ﺧﺎﻟﯽ زاﻧﻮي ﻏﻢ ﺑﻐﻞ ﻣﯽﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﺛـﺮوﺗﺶ ﮐـﻪ در‬
‫دﺳﺖ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﺳﺒﺎب ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد) ‪.(1‬‬
‫ﻣﺮدم ﺣﺠﺎز‪ ،‬اﻋﻢ از ﻋﺮب و ﯾﻬﻮد ﻣﻌﺎﻣﻼت رﺑﻮي را ﺑﻪ ﮐﺜـﺮت اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽدادﻧـﺪ و در اﯾـﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﻪ زﯾﺎدهروي و اﺟﺤﺎف ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ رﺑﺎ ﺑﻪ دو ﺷﯿﻮه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ -1 :‬ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮﺷـﺪن د‪‬ﯾـﻦ در‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺄﺧﯿﺮ در اداي آن‪ -2 .‬ﺑﺎﻻرﻓﺘﻦ ﺳﻦ ﺣﯿﻮان‪) ،‬اﮔﺮ دﯾﻦ‪ ،‬ﺣﯿـﻮان ﻣـﯽﺑـﻮد( ﺑـﺎ ﺗـﺄﺧﯿﺮ در‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ آن‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ از دﯾﮕـﺮي ﭘـﻮل ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺖ و زﻣـﺎن ﭘﺮداﺧـﺖ ﻓـﺮا ﻣـﯽرﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺒﮑـﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎرش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ داري ﻗﺮﺿﻢ را اﻵن ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﯽ و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﯽواﻫـﯽ در اداﯾـﺶ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﮐﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺪﻫﯽ؟ اﮔﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﭼﯿﺰي ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽاش را ﭘﺮداﺧﺖ ﻣـﯽﮐـﺮد و‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﯽداﺷﺖ ﭘﺮداﺧﺖ د‪‬ﯾﻦ را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﭽـﻪ ﺷـﺘﺮ‬
‫ﯾﮏﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﺑﭽﻪ ﺷﺘﺮ دو ﺳﺎﻟﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﻫﺮﺳـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺷﺘﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺮض ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻘﺪ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ در ازاي ﻫﺮ ﺳﺎل ﺗﺄﺧﯿﺮ دوﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜـﺎل اﮔـﺮ ﻃﻠـﺒﺶ ﺻـﺪ درﻫـﻢ‬
‫ﻣﯽﺑﻮد و از ﻣﺪت ﻣﻌﯿﻦ ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دوﯾﺴﺖ درﻫﻢ ﻣﯽداد و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺑﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺳﺎل ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺻﺪ درﻫﻢ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﭼﻬﺎرﺻﺪ درﻫﻢ ﻣﯽرﺳﯿﺪ) ‪.(2‬‬

‫ٓ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬

‫� ُم ٱل َع َ� ٰ َوةَ َوٱ�َغ َضا َء﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪.[91 :‬‬
‫ُ َ ََۡ ُ‬ ‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ذﯾﻞ آﯾﻪي‪﴿ :‬إ� َما يُر ُ‬
‫�د ٱلش ۡي َ�ٰ ُن أن يوق ِع بين‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫)‪ -(2‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.59‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪124‬‬

‫در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ رﺑﺎ ﭼﻮن اﻣﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺎدي ﺟﺮﯾﺎن داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺠﺎرت‬
‫َّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ُ ّ ْ‬
‫لر َ� ٰوا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.(1 )[275 :‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ و رﺑﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬إِ�ما ٱ�يع مِثل ٱ ِ‬
‫ﻃﺒﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي رﺑﻮي ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺪت‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬د‪‬ﯾﻦ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺳﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺣـﻖ ﻣـﯽﮔﻔـﺖ‪» :‬در ﻣﻬﻠـﺖ ﺑـﺎز‬
‫ﭘﺮاﺧﺖ ﺑﯿﻔﺰا‪ ،‬ﺗﺎ در ﻣﺎﻟﺖ ﺑﯿﻔﺰاﯾﻢ«‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞﺗﺎن رﺑﺎﺳﺖ و ﻧﺎﺟﺎﯾﺰ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ دارد ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭘﻮل را‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎ در اﻧﺘﻬﺎي آن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﻗﺖ ﺑﺎز ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ) ‪.(2‬‬
‫زﻧﺎن ﻧﯿﺰ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻧﺎدر ﻧﺒﻮد و زﯾـﺎد ﻣـﻮرد ﻧﮑـﻮﻫﺶ ﻗـﺮار ﻧﻤـﯽﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻋﺎدات راﯾﺞﺷﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدان ﺧﺎرج از ﭼﺎرﭼﻮب ازدواج ﻫﻤﻮاره داراي ﻣﻌﺸﻮﻗﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫زﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﻧﺎن داراي دوﺳﺘﺎﻧﯽ از ﻣﺮدان ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺑﺮﺧـﯽ ﻣـﻮارد ﻧﯿـﺰ زﻧـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ اﺟﺒﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰانﺷﺎن را ﺑﻪ ارﺗﮑﺎب زﻧﺎ‬‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫اﺟﺒﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(3‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ازدواج ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﯿﻮه وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ازدواﺟﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم راﯾﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدي ﺟﻬﺖ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻧﺰد وﻟﯽ دﺧﺘـﺮ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻬﺮﯾﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﺧﻮﯾﺶ درﻣﯽآورد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زن از دوران ﻗﺎﻋﺪﮔﯽاش ﭘﺎك ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧـﯽ را‬
‫ﻃﻠﺐ ﮐﻦ و از وي ﺟﻬﺖ ﺣﺎﻣﻠﻪﺷﺪن ﻧﻄﻔﻪ ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬ﺷﻮﻫﺮ در اﯾـﻦ ﻣـﺪت ﮐـﺎﻣﻼً از زﻧـﺶ‬
‫دوري ﻣﯽﺟﺴـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺣﻤـﻞ اﯾـﻦ زن از آن ﻓـﺮد دﻗﯿﻘـﺎً روﺷـﻦ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ‬

‫)‪» -(1‬ﺑﯿﻊ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺑﺎﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص ‪.69‬‬
‫)‪ -(3‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪.401‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﺣﺎﻣﻠﻪﺑﻮدﻧﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از زﻧﺶ ﮐﺎﻣﺠﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺠﯿﺐ و ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ازدواج را‬
‫»ﻧﮑﺎح اﺳﺘﺒﻀﺎع« ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ده ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدان ﺑﺎ ﯾﮏ زن ﺗﻤﺎس ﺟﻨﺴﯽ ﻣـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺣﺎﻣﻠـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨـﺪ ﺷـﺒﯽ ﻫﻤـﻪ را ﻓـﺮا ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭽﮑﺪام ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺣﺎﺿﺮﺷﺪن اﻣﺘﻨﺎع ورزد‪ .‬زن ﺑﻪ آﻧـﺎن ﻣـﯽﮔﻔـﺖ‪ :‬از ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﮐﺎﻣﻼً اﻃﻼع دارﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آوردهام‪ ،‬اﯾـﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ از آن ﺗﻮﺳـﺖ ﻓﻼﻧـﯽ‪ .‬او‬
‫اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ ﻧﺎم ﻫﺮﮐﺲ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﺪ و او ﻫـﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻓﺮاد زﯾﺎدي ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏ زن ﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﯿـﺰ از آﻣـﺪن‬
‫ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤـﯽﮐـﺮد اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ زﻧـﺎن ﻫﻤـﺎن ﻓﺎﺣﺸـﻪﻫـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﺳـﺮ در‬
‫ﻣﻨﺰلﺷﺎن ﭘﺮﭼﻢﻫﺎﯾﯽ را ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺧﻮد ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫـﺮﮐﺲ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻨﺎزﻟﯽ ﺑﺮاي زﻧﺎ و ﻓﺤﺸﺎ وارد ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑـﻪ دﻧﯿـﺎ ﻣـﯽآﻣـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻗﯿﺎﻓﻪﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﺸﺨﯿﺼﯽ ﮐﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ ﺣﻖ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪن ﻧﺪاﺷﺖ«) ‪.(1‬‬

‫زن در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ‬

‫زن در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ در ﻣﻌﺮض ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺣﻘﺶ ﺣﯿـﻒ و ﻣﯿـﻞ و‬
‫اﻣﻮاﻟﺶ ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﺷـﺪ؛ از ارث ﻣﺤـﺮوم ﺑـﻮد و ﺑﻌـﺪ از ﻃـﻼق و ﯾـﺎ ﻓـﻮت ﺷـﻮﻫﺮ ﺣـﻖ ازدواج‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ) ‪ .(2‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ ارث دﯾﮕﺮان درﻣﯽآﻣﺪ) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﯿﺢ‪ ،‬ﺑﺎب ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﻧﮑﺎح إﻻ ﺑﻮﻟﯽ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﯾﻪي ‪.232‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء‪ ،‬آﯾﻪي ‪.19‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪126‬‬

‫‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺪر ﯾﺎ ﺑﺮادرش از دﻧﯿـﺎ ﻣـﯽرﻓـﺖ‪ ،‬زﻧـﺶ در‬‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫اﺧﺘﯿﺎر او ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ دوﺳﺖ داﺷﺖ آن را ﻧﮕﻪ دارد ﺗﺎ ﻣﻬﺮﯾﻪاش را ﺑﻪ او ﺑﺒﺨﺸﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬
‫اداﻣﻪي ﺣﯿﺎت دﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻄﺎء ﺑﻦ اﺑﯽ رﺑﺎح ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﻣﺮد و زﻧﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺘﻮﻓﺎ زن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﭽﻪي ﮐﻮﭼﮑﯽ ﮐﻪ از ﻣﯿﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳ‪‬ﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮادر و ﯾﺎ ﭘﺴﺮ ﮐﺴﯽ ﻣـﯽﻣـﺮد و زﻧـﯽ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ از وارﺛﺎن زن زودﺗﺮ روي زن ﻣﺰﺑﻮر ﭼﺎدر ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬زن از آنِ او ﺑﻮد؛‬
‫او اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ ﺑﺎ ﻣﻬﺮﯾﻪي ﺷﻮﻫﺮ ﻗﺒﻠـﯽ ﺑـﺎ وي ا زدواج ﻧﻤﺎﯾـﺪ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻘـﺪ ﮐﺴـﯽ درآورد و‬
‫ﻣﻬﺮﯾﻪاش را ﺧﻮدش ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﮔـﺮ زن ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي ﺧـﻮدش را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادهاش ﻣـﯽرﺳـﺎﻧﺪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ﺑﺮ وي ﺗﺴﻠﻂ ﻧﺪاﺷﺖ ) ‪ .(1‬در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺣﻘـﻮق زن ﭘﺎﯾﻤـﺎل ﻣـﯽﺷـﺪ؛ ﻣـﺮد از‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ زن ﺣﻘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺮﯾﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ وي داده ﻣﯽﺷﺪ از او ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺿﺮار و ﺗﻌﺪي ﺑﺮ ﺣﻘﺶ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ) ‪.(2‬‬
‫از ﻃﺮف ﺷﻮﻫﺮ ﻣﻮرد ﺑﯽﻣﻬﺮي و اﻋﺮاض ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ ﻧﮕـﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ) ‪.(3‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻏﺬاﻫﺎ وﯾﮋهي ﻣﺮدان ﺑﻮد و ﺑﺮ زﻧﺎن ﺣﺮام ﺑﻮد) ‪ .(4‬ﯾﮏ ﻣﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑـﺪون ﻫـﯿﭻ‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ زن ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ) ‪.(5‬‬
‫ﺗﻨﻔﺮ از دﺧﺘﺮان ﺑﻪ درﺟﻪي زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﮐﺮدن آنﻫﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.308‬‬

‫)‪ -(2‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﯾﻪي ‪.231‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء آﯾﻪي ‪.139‬‬
‫)‪ -(4‬ﺳﻮرهي اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﯾﻪي ‪.140‬‬
‫)‪ -(5‬ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء‪ ،‬آﯾﻪي ‪.3‬‬
 ‫‪127‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻋﺪي ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﯿﺪاﻧﯽ از او ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔـﻮرﮐﺮدن دﺧﺘـﺮان‬
‫ﻋﻤﻠﯽ راﯾﺞ در ﺑﯿﻦ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ز ﻫﺮ ده ﻧﻔﺮ ﯾﮑﯽ ﺣﺘﻤﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠـﯽ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﯽداد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم آﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ در ﻣﻮرد زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔـﻮرﮐﺮدن دﺧﺘـﺮان اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوﺗﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻏﯿﺮت و ﺗﺮس از ﻧﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ از ﻧﺎﺣﯿﻪي دﺧﺘﺮان ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﻞ و ﺻﻮرت دﺧﺘﺮان ﻣﺜﻼً ﺗﯿﺮه رﻧـﮓ ﺑـﻮدن‪ ،‬ﯾـﺎ‬
‫ﺳﯿﺎه ﺑﻮدن‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﮑﻪﻫﺎي ﺳﻔﯿﺪ روي ﭘﻮﺳﺖ داﺷﺘﻦ )ﺑﺮص( و ﯾﺎ ﻓﻠـﺞ ﺑـﻮدن‪ ،‬اﯾـﻦ ﻋﻤـﻞ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آنﻫﺎ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را ﺑﻪ ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮس از ﻓﻘﺮ و ﻧﺎﺑﻮدي دﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋـﺪه را ﻓﻘﯿـﺮان و‬
‫ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﺎن ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ از ﺳـﺮان و اﺷـﺮاف ﻋـﺮب ﻓﺮزﻧـﺪان آﻧـﺎن را‬
‫ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﻧﺪ) ‪ .(1‬ﺻﻌﺼﻌﮥ ﺑﻦ ﻧﺎﺟﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐـﻪ اﺳـﻼم آﻣـﺪ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺳﯿﺼـﺪ دﺧﺘـﺮ را‬
‫ﺳﺮﺑﻬﺎ دادم و از زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮرﺷﺪن ﻧﺠﺎت دادم) ‪.(2‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﻧﺬر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﻫﺮوﻗﺖ ﺗﻌﺪاد ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن ﺑﻪ ده ﺗﺎ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ را ﻗﺮﺑـﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎري ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻫﻢ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ دﺧﺘﺮان را ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻼﺋﮑﻪ دﺧﺘﺮان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ )اﻟﻌﯿﺎذ ﺑﺎﷲ(‪ .‬دﺧﺘﺮان را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻠﺤﻖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﺧـﺮ ﺧـﺪا ﺑـﻪ‬
‫دﺧﺘﺮان ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ!‬
‫ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت‪ ،‬دﺧﺘﺮان را ﺑﺎ ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴـﺎ ﮐﺸـﺘﻦ ﻧـﻮزاد‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﻣﺸﻐﻮﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺪر داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و زﻣﺎﻧﯽ وي را زﻧﺪه ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﻣﯽﺳﭙﺮد ﮐﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را درك ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻮارد ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﺗﻠﺦ‬
‫و ﮔﺮﯾﻪ آور ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ دﺧﺮان را از ﻗﻠﻪي ﮐﻮه ﭘﺮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ رك‪ :‬آﻟﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻠﻮغ اﻷرب ﻓﯽ أﺣﻮال اﻟﻌﺮب‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻷﻏﺎﻧﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪128‬‬

‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪاي در ﺑﯿﻦ ﻋﺮبﻫﺎ‬

‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﺧﻮﻧﯿﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﺑﺎ ﺷﺪت و ﺣﺪ‪‬ت ﺗﻤﺎم وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﺳﺎﺳﺶ را ﺟﻬﺎﻟـﺖ و ﻧـﺎداﻧﯽ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ ْ َ َ َ َ‬
‫ـﺎك ﻇﺎل ِ ًﻤـﺎ أ ْو‬‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﻧﻘﻞ ﺷﺪه از آنﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷـﻮد‪» :‬اﻧﺮﺼـ أﺧ‬
‫َﻣ ْﻈﻠُ ً‬
‫ﻮﻣﺎ« »ﺑﺮادرت را ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﯾﺎري ﮐﻦ«) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﯾﺎري ﻫﻤـﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﻣـﯽﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﭼـﻪ‬
‫ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه‪.‬‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺮب ﻃﺒﻘﺎت و ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻣﺘﯿـﺎزات و‬
‫ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎﯾﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ از ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺧﻮد را ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و در ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫رﺳﻢﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺘﯽ در ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ ﻧﻤـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﻋﺮﻓـﺎت وﻗـﻮف‬
‫ﻧﻤــﯽﻧﻤﻮدﻧــﺪ‪ ،‬از ﻋﺮﻓــﺎت زودﺗــﺮ از دﯾﮕــﺮان راه ﻣــﯽاﻓﺘﺎدﻧــﺪ) ‪ .(2‬ﻣــﺎهﻫــﺎي ﺣــﺮام را ﺑــﻪ ﺗــﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺻﺐ و ﻣﻘﺎمﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ در ﺧﺎﻧﺪان آنﻫﺎ ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ اﻧﺘﻘـﺎل ﻣـﯽﯾﺎﻓـﺖ؛ در ﺑﻨـﯽ‬
‫آنﻫﺎ ﻫﻤﻮاره ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻓﺮو دﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑﺎزاري و ﻋﻤﻮﻣﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺗﻔﺎوت ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻨــﮓ و درﮔﯿــﺮي از ﺧﺼﻮﺻــﺎﯾﺖ ﻃﺒﯿﻌــﺖ ﻋﺮﺑــﯽﺷــﺎن ﺑــﻮد؛ زﻧــﺪﮔﯽ ﺻﺤﺮاﻧﺸــﯿﻨﯽ اﯾــﻦ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ را در وﺟﻮدﺷﺎن ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫إذا ﻣـــــــــــــﺎ ﱂ ﻧﺠــــــــــــــﺪ إﻻ أﺧﺎﻧــــــــــــــﺎ‬ ‫وأﺣﻴﺎﻧــــــــــ ﹰﺎ ﻋــــــــــﲆ ﺑﻜــــــــــﺮ أﺧﻴﻨــــــــــﺎ‬

‫)‪ -(1‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻔﻀﻞ ﺿﺒ‪‬ﯽ آورده اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﻨﺒﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﯾﻪي ‪.199‬‬
‫)‪ -(3‬دﯾﻮان اﻟﺤﻤﺎﺳﻪ‪.‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫»ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺑﺮادرﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﺑﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ﺟـﺰ ﺑﺮادرﻣـﺎن را ]ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ و ﺳﺘﯿﺰ[ﻧﯿﺎﺑﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي ﭼﻨﺎن ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﻬﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﻪاي ﻧﻪ ﭼﻨـﺪان ﻣﻬـﻢ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﺟﻨﮕﯽ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﻨـﯽ ﺑﻨـﯽ ﺑﮑـﺮ و ﺑﻨـﯽ ﺗﻐﻠـﺐ دو ﺗﯿـﺮه از واﺋـﻞ ﺟﻨﮕـﯽ‬
‫دررﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و ﺧﻮنﻫﺎي زﯾﺎدي رﯾﺨﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﻋﻠـﺘﺶ اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﮐﻠﯿﺐ – رﺋﯿﺲ ﻣﻌﺪ – ﭘﺴﺘﺎن ﻧﺎﻗﻪي ﺑﺴﻮس ﺑﻨﺖ ﻣﻨﻘﺬ را ﺑﺎ ﺗﯿﺮ زده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮن و ﺷﯿﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﺎﻫﻢ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺴﺎس ﺑﻦ ﻣﺮه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺟﺴﺎرت ﮐﻠﯿﺐ را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎي ﺑﻨﯽ ﺑﮑﺮ و ﺑﻦ ﺗﻐﻠـﺐ ﺟﻨـﮓ در ﮔﺮﻓـﺖ و ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﭼﻨـﺎن ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣﻬـﻞ ﺑـﺮادر ﮐﻠﯿـﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮدو ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻣﺎدران داﻏﺪﯾـﺪه ﺷـﺪﻧﺪ؛ ﻓﺮزﻧـﺪان ﯾﺘـﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﺷﮏﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﺨﺸﮑﯿﺪ و ﻻﺷﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﻓﻦ ﻧﺸﺪﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻋﺎﻣﻞ درﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻨﮓ داﺣﺲ و ﻏﺒﺮاء اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ داﺣﺲ‪ ،‬اﺳﺐ ﻗـﯿﺲ ﺑـﻦ زﻫﯿـﺮ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪاي ﺑﯿﻦ ﻗﯿﺲ ﺑﻦ زﻫﯿﺮ و ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﺑﺪر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ‬
‫اﺛﻨﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﺑﻨﯽ اﺳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﯿﺲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ او ﯾﮏ ﺳﯿﻠﯽ زد و ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫وي را ﺳﺮﮔﺮم ﮐﺮد و ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ اﺳﺐﻫﺎي دﯾﮕﺮ از آن ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻗﺘﻠﯽ اﺗﻔﺎق‬
‫اﻓﺘﺎد و ﺳﭙﺲ دو ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﺮت ﻓﺮزﻧﺪان و اﻧﺘﻘﺎمﮔﯿﺮي از ﻃـﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ‬
‫ﻫﺰاران اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ) ‪.(2‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ در ﺑﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻋﺮب‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﺒﮑﻪاي درﻫﻢ ﺗﻨﯿـﺪه از ﺧﻮﻧﺨـﻮاﻫﯽﻫـﺎ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽﻫﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮرش ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد و ﭘـﺮدان‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪانﺷـﺎن را ﺑـﺪان‬
‫ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺤﺮاﯾﯽ ﮐﻤﺒﻮد اﻣﮑﺎﻧﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺣﺮص و آز‪ ،‬ﮐﯿﻨـﻪﻫـﺎ و ارزش‬
‫ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮدن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ درﯾﺪن‪ ،‬ﭼﺎﭘﯿﺪن و رﺑﻮدن واداﺷﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐـﻪ‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬أﯾﺎم اﻟﻌﺮب‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪130‬‬

‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ داﻣﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ در ﭼﻪ ﻟﺤﻈﻪاي رﺑـﻮده و ﯾـﺎ‬
‫ﺗﺮور ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮدم از ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﺪانﺷﺎن در ﮐﺎروانﻫﺎ رﺑﻮده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوﻟـﺖﻫـﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ‬
‫ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺣﺮاﺳﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎروان ﺧﺴﺮو ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻌﻤـﺎن ﺑـﻦ ﻣﻨـﺬر‬
‫در ﺣﯿﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮاﺳﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﻌﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭘﺎﺳﺒﺎﻧﺎﻧﯽ از ﺑﻨﯽ رﺑﯿﻌﻪ ﮐـﺎروان‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻮذه ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﻨﻔﯽ در ﯾﻤﺎﻣﻪ ﻣﯽﺳﭙﺮد‪ .‬ﻫـﻮذه ﻧﯿـﺰ ﺗﺤـﺖ ﺣﺮاﺳـﺖ ﺷـﺪﯾﺪ‪ ،‬ﮐـﺎروان را از‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻨﯽ ﺣﻨﻔﯿﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﻤﯿﻢ ﻣﯽﺳﭙﺮد و ﺑﺮاي ﺗﻤﯿﻤﯽﻫﺎ ﻧﯿـﺰ ﮐـﺎر ﻣـﺰدي در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮران ﺧﺴﺮو در ﯾﻤﻦ ﺗﺤﻮﻟﯿﺶ دﻫﻨﺪ) ‪.(1‬‬

‫ﻫﻤﻪ ﮔﯿﺮﺷﺪن ﻓﺴﺎد‬

‫ﮐﻮﺗﺎه ﺳﺨﻦ آن ﮐﻪ در روي زﻣﯿﻦ اﻣﺘﯽ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺳﺎﻟﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺮاﺳﺎس اﺧﻼق و ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﺪاﻟﺖ و رﺣﻤﺖ ﻗﯿﺎدﺗﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬و دﯾﻨﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻨﻘـﻮل‬
‫از اﻧﺒﯿﺎء † وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮوﻏﯽ در ﺗﺎرﯾﮑﯽ‬
‫ﻓﺮوﻏﯽ ﺿﻌﯿﻒ و ﮐﻢﺳﻮ از ﺑﺮﺧﯽ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ و ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣـﯽﺧـﻮرد‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺒﯿﻪ ﮐﺮم ﺷﺐﺗﺎﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺷﺐﻫﺎﯾﯽ ﺑﺲ ﺗﺎرﯾﮏ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ را از‬
‫ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻪ ﺗﻮان روﺷﻦﮐﺮدن راه را دارد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ ﺻﺤﯿﺢ و دﯾﻦ ﺣﻖ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﯽﺷﺪ؛ ﺑﺎ ﻓﺮاز و ﻓﺮودﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري روﺑﺮو ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻧﮕﺸـﺖﺷـﻤﺎر و‬
‫ﻧﺎدر در ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد؛ درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﮑﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪﻫﺎي ﮐﺸﯽِ ﺧـﺮد‬
‫ﺷﺪه در ﻃﻮﻓﺎن ﭼﻨﮓ ﻣﯽزﻧﺪ و ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.133‬‬

 ‫‪131‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻃﻼﯾﻪدار دﯾﻨﯽ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ م ﮐـﻪ در ﺟﺴـﺘﺠﻮي ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﻓﺮادي ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﮐﻤﺒﻮد و ﻧـﺪرت آﻧـﺎن اﺳـﺖ؛ وي ﻧـﻪ ﺷـﺮق را ﮔﺬاﺷـﺖ و ﻧـﻪ ﻏـﺮب را‪ ،‬و‬
‫ﻫﻤﻮاره در راه اﻧﺘﻘﺎل از ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﺼﻮل و از ﻣﻮﺻﻞ ﺑـﻪ ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ و از ﻧﺼـﯿﺒﯿﻦ ﺑـﻪ ﻋﻤﻮرﯾـﻪ ﺑـﻮد و‬
‫ﯾﯿﮏ وي را ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮد رﺳﯿﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻓﺮد ﭘﻨﺠﻤﯽ را‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻤﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﺎم آﻣﺪم از ﻣﺮدم ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮد در دﯾﻦ ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼن اﺳﻘﻒ اﺳﺖ در ﮐﻠﯿﺴﺎ‪ .‬ﺧﺪﻣﺘﺶ آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻪ دﯾـﻦ ﺷـﻤﺎ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ ﻫﺴـﺘﻢ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ دارم ﺑﺎ ﺗﻮ در ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺎﺷﻢ و ﺗﻮ را ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ؛ از ﺗﻮ ﻋﻠﻢ ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮم و ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ راز و ﻧﯿﺎز‬
‫ﺑﭙﺮدازم‪ .‬وي اﺟﺎزهي ورود داد‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ وارد ﺷﺪم‪ ،‬ﻣﺮ ‪‬د ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺪي ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ دادن ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد؛ ﭼﻮن ﻣﻘﺪاري ﺻﺪﻗﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮدش ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداد‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً اﻣﻮال زﯾﺎدي از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮاي ﺧـﻮد ﺟﻤـﻊآوري ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻠﮑﺮدش ﺷﺪﯾﺪاً از وي ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺷﺪم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮد‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ ﺗـﺎ او را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ وي ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دادن ﺻﺪﻗﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي اﻣﻮال را ﺑﺮاي ﺧﻮدش ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آنﻫﺎ از ﻣﻦ دﻟﯿﻞ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺄ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ در ﺟﻮابﺷﺎن‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي وي راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮدم‪ .‬اﻣﻮال زﯾﺎدي از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه از ﺧﺰاﻧﻪاش درآوردﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ وي را دﻓﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬او را ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻨﺪ و ﺳﻨﮕﺒﺎران ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وي ﮐﺮدﻧـﺄ‪ ،‬ﻣـﻦ ﮐﺴـﯽ را زاﻫـﺪﺗﺮ در دﻧﯿـﺎ و ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪﺗﺮ ﺑـﻪ‬
‫آﺧﺮت از او ﺳﺮاغ ﻧﺪارم؛ ﺷﺐ و روزش را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﺤﺒـﺘﺶ ﺧﯿﻠـﯽ‬
‫در دﻟﻢ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ در ﺧﺪﻣﺘﺶ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻮدم و ﺧﯿﻠﯽ ﺗﻮ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺖ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﭼﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫـﯽ؟ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﭘﺴـﺮم! اﻣـﺮوز‬
‫ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ آﯾﯿﻦ و ﻋﻘﯿﺪهاي ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺳﺮاغ ﻧﺪارم؛ ﻣﺮدم ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿـﺰ را ﺗﺒـﺪﯾﻞ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪132‬‬

‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪانﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﺮد‬
‫در ﻣﻮﺻﻞ ﺳﺮاغ دارم‪ ،‬ﭘﯿﺶ او ﺑﺮو‪ .‬او ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻢﮐﯿﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻮن او ﻣ‪‬ﺮد و ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻞ رﺳﺎﻧﺪم و ﺑﻪ اﺳـﻘﻒ ﻣﻮﺻـﻠﯽ ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ ﻣﺮا ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪم‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﻓـﺮد را ﻧﯿـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫راﻫﺐ ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻢ؛ اﻧﺴﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﺑﻮد‪ .‬دﯾﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐـﻪ ﻣـﺮﮔﺶ ﻓـﺮا رﺳـﯿﺪ؛ ﺑـﻪ وي‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻦ را ﺑﻪ ﺗﻮ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و از ﻣﻦ ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﺑﭙﯿﻮﻧـﺪم؛ و‬
‫اﮐﻨﻮن ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻣﺮ ﺧﺪا ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮم! ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮاغ ﻧﺪارم‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻓﺮدي در ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ‪ ،‬ﺧﻮدت را ﺑﻪ‬
‫او ﺑﺮﺳﺎن‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮد و دﻓﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺧﻮدم را ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺒﯿﻦ رﺳﺎﻧﺪم‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺮاي راﻫـﺐ‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮدم‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ را ﻧﺰد او ﻣﺎﻧﺪم‪ ،‬او را ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷـﺮﯾﻒ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫راﻫﺐ ﻗﺒﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺮگ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﺑﻪ وي ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﮐﺲ ﻣﺮا ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮوم‪ ،‬او ﻧﯿﺰ از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﯿﻮﻧﺪم‪ ،‬اﮐﻨـﻮن‬
‫ﺗﻮ ﭼﻪ ﺳﻔﺎرﺷﯽ داري و ﭼﻪ دﺳﺘﻮري ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽدﻫﯽ؟‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮم! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ آﯾﯿﻦ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺳـﺮاغ ﻧـﺪارم‪ ،‬ﺟـﺰ ﻓـﺮدي در‬
‫ﻋﻤﻮرﯾﻪ‪ ،‬اﮔﺮ دوﺳﺖ داري ﺧﻮدت را ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎن‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﯿﻦ و ﺗﮑﻔﯿﻨﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺧـﻮدم را ﺑـﻪ ﻋﻤﻮرﯾـﻪ رﺳـﺎﻧﺪم و ﺟﺮﯾـﺎن را‬
‫ﺑﺮاي آن راﻫﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدم‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ راﻫـﺐ را ﻧﯿـﺰ در ﺳـﯿﺮه و روش ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻗﺒﻠﯽﻫﺎ ﯾﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺪت ﮐﻪ در ﺧـﺪﻣﺘﺶ ﺑـﻮدم ﻣﻘـﺪاري درآﻣـﺪ داﺷـﺘﻢ و ﭼﻨـﺪ ﺗـﺎ ﮔـﺎو و‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﻓﺮاﻫﻢ آوردم‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ اﺟﻞ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ .‬در آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﺑﻪ وي ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻓﻼن ﮐﺲ ﻣﺮا ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬او ﻧﯿﺰ ﻣـﺮا ﺳـﻔﺎرش ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻓـﻼن‬
‫ﮐﺲ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪم‪ ،‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ ﻫﻢ ﻣﺮا ﭘﯿﺶ ﺗﻮ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﭼﻪ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﯽ؟‬
 ‫‪133‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺸﺮﯾﺖ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ‬

‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮم! ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﺴﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﺪه و آﯾﯿﻨﺶ ﻣﺜﻞ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﻣﻦ ﺗﻮ را ﭘﯿﺶ او راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن زﻣﺎن ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻓﺮا رﺳـﯿﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺮ دﯾـﻦ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﻌﺒﻮث ﻣﯽﺷﻮد و از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺮب ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐـﻪ از‬
‫دو ﻃﺮف ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻫﺎي آﺗﺸﻔﺸـﺎﻧﯽ ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ )ﺣـﺮﺗﯿﻦ( و ﻧﺨﻠﺴـﺘﺎن دارد‪ ،‬آن ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻋﻼﯾﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺪﯾﻪ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﯽﭘـﺬﯾﺮد و در ﺑـﯿﻦ دو ﮐـﺘﻔﺶ‬
‫ﻣﻬﺮ ﻧﺒﻮت اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺲ درﯾﻎ ﻧﮑﻦ«) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق را اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺑﺎ ﺳﻨﺪي از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از ﺳﻠﻤﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ در‬
‫ﻣﺴﺘﺪرك آن را آورده اﺳﺖ‪ ،‬رواﯾﺖ از ﻟﺤﺎظ اﺗﺼﺎف ﺳﻨﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ رواﯾﺎﻧﺶ از ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺛﯿﻘﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺑﺎرهي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و اوﺿﺎعِ دﯾﻨﯽ آن زﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﯽ از ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادي و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﻮد؛ ﺳﯿﺎﺳﺖ در اﯾﻦ دوران ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻋﻨﺎنﮔﺴﯿﺨﺘﻪ و ﻣﻄﻠﻖ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي وﯾﮋه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﻖﺷﺎن در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﮏ ﺣﻖ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧـﺎن داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺎن ﺟﻬﺖ ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺑﺎور در اذﻫﺎن رﻋﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫رﻋﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻘﺪس ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﻪ از آنِ آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اذﻋﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﯿﻨﯽﻫﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻫﺎ را ﻓﺮزﻧﺪ آﺳﻤﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ اﯾـﻦ ﺑـﺎور ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ آﺳـﻤﺎن ﻣـﺬﮐﺮ و‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﻮﻧﺚ اﺳﺖ و از ﻧﺘﯿﺠﻪي ازدواج آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﮐﺎﯾﻨﺎت ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﺮزﻧﺪ اﯾﻦ زوﺟﯿﻦ اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮕﺎﻧﻪ ﭘﺮد ﻣﻠﺖ اﺟﺎزه داﺷﺖ ﻃﺒﻖ ﻣﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺮﮐـﺎري را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﺖ ﻫﻢ ﭘﺪري و ﻫﻢ ﻣﺎدر«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻟﯽﯾﺎن ﯾﺎ ﺗﺎي ﺗﺴـﻮﻧﮓ وﻓـﺎت ﯾﺎﻓـﺖ‪ ،‬در ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ ﭼـﯿﻦ ﻣـﺮدم ﻟﺒـﺎس‬
‫ﺳﻮگ ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻠﺖ ﺳﺨﺖ در ﻏﻢ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎر زﯾﺎدي ﭼﻬﺮهﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺧـﻮﻧﯿﻦ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮﻫﺎي ﺧﻮد را ﮐﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﮔﻮشﻫﺎيﺷﺎن را در ﮐﻨﺎر ﻧﻌﺶ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗﻘـﺪﯾﺲ ﻣﻠـﺖ و وﻃـﻦ ﺑـﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ دوﻟـﺖ روم ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣـﯿﻬﻦ و ﻣﻠـﺖ روم را ﻣـﻼك ﻗـﺮار داده ﺑـﻮد و ﮐﺸـﻮرﻫﺎ و ﻣﻠـﺖﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ ﺟـﺰ‬
‫ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﻣﺼﺎﻟﺢ وي و ﺷﺮﯾﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن را ﺑﻪ ﻣﺮﮐـﺰ اﻧﺘﻘـﺎل ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕـﺎه دﯾﮕـﺮي‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺒﺪأ و اﺻﻠﯽ اﺣﺘﺮام ﻗﺎﯾـﻞ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻫـﺮ ﺷـﺮف و ارزﺷـﯽ را‬

‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﯿﻦ از ﺟﯿﻤﺰ ﮐﺎرﮐﺮدن‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪136‬‬

‫ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﯽ را روا ﻣﯽداﺷﺖ؛ ﻫﯿﭻ ﮐﺸﻮري را ﻫـﻢﮐﯿﺸـﯽ و اﺷـﺘﺮاك در‬
‫ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ اﺧﻼص و وﻓـﺎداري ﺑـﻪ دوﻟـﺖ‪ ،‬از اﯾـﻦ ﺳـﺘﻢ و ﺣـﻖﮐﺸـﯽ ﻧﺠـﺎت ﻧﻤـﯽداد‪ ،‬در ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺣﻖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺶ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﺳﺮزﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد از ﺣﻘﻮق ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﺷﺘﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺳﻮاري ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﺷﯿﺮش را ﻣﯽدوﺷﻨﺪ و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ اﻧﺪازهي زﻧﺪهﻣﺎﻧـﺪن و ﺷـﯿﺮدادن‬
‫ﺟﻠﻮﯾﺶ ﻋﻠﻖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫روﺑﺮت ﺑﺮي ﻓﻠﺖ )‪ (Robert Briffault‬در ﻣﻮرد دوﻟﺖ روم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎريﻫﺎي ﻓﺮاوان ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺷﻮه و ﻏﯿﺮه ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ و ﺳـﻘﻮط دوﻟـﺖ‬
‫روم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺷﺮارت و اﻧﻄﺒﺎقﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﻣﻮاردي ﺑﻮد ﮐﻪ از آﻏﺎز ﻇﻬﻮر اﯾـﻦ‬
‫دوﻟﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد آن رﯾﺸﻪ دواﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻧﻬﺎدي ﺑﺸﺮي ﮐﻪ ﺑـﺮ ﺑﻨﯿـﺎدي ﺳﺴـﺖ از ﻣـﻮارد ﭘـﯿﺶﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺘﻮار ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻫﻮﺷﯿﺎري و ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬دوﻟﺖ روم ﻧﯿﺰ از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﻔﺎﺳﺪي اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ روزي ﻓﺮو ﻣﯽﭘﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ دوﻟﺖ روم اﺑـﺰاري ﺑـﻮد‬
‫ﺟﻬﺖ ﻓﺮاﻫﻢﺷﺪن رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﻃﺒﻘﻪاي ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺗﻮدهي ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮنﺷﺎن ﻣﮑﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻃﺒﻘﻪي ﮐﻮﭼﮏ از آنﻫﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣـﯽﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬در دوﻟـﺖ‬
‫روم ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ اﻣﻨﯿﺖ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﺗﻤـﺎم در ﺣـﺎل اﻧﺠـﺎم ﺑـﻮد‪ ،‬اﯾـﻦ دوﻟـﺖ در ﻗـﺪرت اﺟﺮاﯾـﯽ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪﺑﻮدن و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺳﺮآﻣﺪ ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣﺤﺎﺳـﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ آن را از‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ روم در ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم‬

‫دﮐﺘﺮ آﻟﻔﺮد‪ .‬ج‪ .‬ﺑﺘﻠﺮ در ﻣﻮرد ﺣﮑﻮﻣﺖ روﻣﯿﺎن در ﻣﺼﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪Robert Briffault .the making of Hummahity. p. 159 -(1‬‬

 ‫‪137‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ روﻣﯿﺎن در ﻣﺼﺮ ﺟﺰ ﯾﮏ ﻫﺪف‪ ،‬ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ دﻧﺒﺎل ﻧﻤﯽﮐﺮد و آن ﻗﺎﭘﯿﺪن اﻣـﻮال‬
‫رﻋﯿﺖ و در اﺧﺘﯿﺎر زﻣﺎﻣﺪاران ﻗﺮاردادن ﺑﻮد؛ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﯿﻨﺪﯾﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺪف از ﺣﺎﮐﻤﯿـﺖ را رﻓـﺎه‬
‫رﻋﯿﺖ و ﺑﻬﺒﻮد وﺿﻌﯿﺖ ﻣـﺮدم ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ در زﻧـﺪﮔﯽ ﺗﻬـﺬﯾﺐ اﺧـﻼق و ﺳـﺎﻣﺎندﻫـﯽ وﺿـﻌﯿﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺣﺎﮐﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﻣﺘﮑﯽ ﺑﺮ زور و ﻗﺪرت ﺑﻮد و ﻫـﯿﭻ ﻧـﻮﻋﯽ ﺷـﻔﻘﺖ و ﺗﺮﺣﻤـﯽ ﺑـﺮ ﻣﻠـﺖ ﺗﺤـﺖ ﺳـﻠﻄﻪاش‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ«) ‪.(1‬‬
‫ﯾﮏ ﻣﺆرخ ﻋﺮب ﺷﺎﻣﯽ در ﻣﻮرد ﺣﮑﻮﻣﺖ روم در ﺷﺎم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮﺧﻮرد روﻣﯿﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺷﺎم ﺑﺎ وﺟـﻮد ﻣﺸـﮑﻼت و ﺑﺤـﺮانﻫـﺎي داﺧﻠـﯽ ﮐـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺎﻣﯿﺎن ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖﺷﺎن ﭘﯿـﺮ و ﻓﺮﺳـﻮده ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑـﺪﺗﺮﯾﻦ وﺿـﻌﯿﺖ از‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ و زﺑﻮﻧﯽ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻬﺮوﻧﺪان روﻣـﯽ و ﺳـﺮزﻣﯿﻦﺷـﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ روﻣﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ رﻋﯿﺘﯽ ﻏﺮﯾﺐ و ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن‬
‫را ﺟﻬﺖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ دوشﺷﺎن ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮدهﮔﯿﺮي و ﻇﻠـﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﯿﺪاد ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺎزوﻫﺎي ﻧﺎﺗﻮان و ﺿﻌﯿﻒ دوﻟﺖ روم ﻣﺮاﮐﺰ و ﮐﺎرﮔﺎهﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫را در ﺷﺎم اﺣﺪاث ﻧﻤﻮد«) ‪.(2‬‬
‫»روﻣﯿﺎن ﻫﻔﺖ ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺷﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻏﺎز ﺣﮑﻮﻣﺖﺷـﺎن ﺟﻨـﮓ و درﮔﯿـﺮي‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ و ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر ﻧﯿﺰ ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻮﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ و ﻧـﻪ ﺳـﺎل ﺑـﺮ‬
‫ﺷﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در دوران آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز ﻣﻈﺎﻟﻢ و ﻣﻔﺎﺳﺪ وﺣﺮص و آز‬
‫ﯾﻮﻧﯿﺎن ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ درﺟﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دوران آنﻫﺎ ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ و ﺷﻮمﺗﺮﯾﻦ دوراﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻠـﺖ‬
‫ﺷﺎم آن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد«) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﺑﺘﻠﺮ‪ ،‬ج‪ ،‬آﻟﻔﺮد‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﻌﺮب ﻟﻤﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﯾﺪ اﺑﻮﺣﺪﯾﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬رك‪ :‬ﮐﺮدﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻂ اﻟﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.101‬‬
‫)‪ -(3‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.103‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪138‬‬

‫ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺗﻠﺴﻂ‪ ‬روﻣﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ از‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن راﺿﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي آنﻫﺎ ﺣﺘﯽ در ﻣﺮاﮐﺰ دوﻟـﺖ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯿﺎت و ﺧﺮاج در اﯾﺮان‬

‫ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي در اﯾﺮان ﺛﺎﺑﺖ و ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﮐﺜﺮاً ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ و ﻧﺎﺑﺴـﺎﻣﺎن‬
‫و در ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮارد ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯿﺖﮔﯿﺮ و اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺎرﮔﺰارانِ ﺟﻤـﻊآوري ﻣﺎﻟﯿـﺎت در ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪي ﻣﺎﻟﯿـﺎت از ﺧﯿﺎﻧـﺖ و ﻏﺼـﺐ اﻣـﻮال ﻣـﺮدم‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯿﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد دﺧﻞ و ﺧﺮج دوﻟـﺖ ﺛﺎﺑـﺖ ﻧﺒـﻮد‪،‬‬
‫در ﻣﻮاردي ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﺑﻮدﺟﻪي آنﻫـﺎ ﻫﺰﯾﻨـﻪاي‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽداد و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺎﺑـﻞ‬
‫ﻫﺪف اﯾﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«) ‪.(1‬‬

‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎ و ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬

‫در اﯾﺮان از ﺑﻮدﺟﻪي دوﻟﺖ ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺻـﺮف آﺑـﺎداﻧﯽ ﮐﺸـﻮر ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬از رزوﮔـﺎران‬
‫ﮐﻬﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻘﺪﯾﻨﮕﯽ و اﺷﯿﺎي ﮔﺮاﻧﻘﯿﻤﺖ و ﻧﺎﯾﺎب را ﺑﺮاي ﺧﻮد ذﺧﯿـﺮه‬
‫ﮐﻨﻨﺪ) ‪.(2‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺮو دوم در ﻣﺪاﯾﻦ داراﯾﯽاش را ﺑﻪ ﻗﺼﺮي ﺟﺪﯾـﺪ ﮐـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 608 – 607‬م‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل داد‪ ،‬ذﺧﯿﺮهي ﻃﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ‪ 468‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﺜﻘﺎل ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ رﻗـﻢ ﻣﻌـﺎدل ‪375‬‬

‫)‪ -(1‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.106‬‬

‫)‪ -(2‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.162‬‬
 ‫‪139‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻓﺮاﻧﮏ ﻃﻼ اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺳـﯿﺰدﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺎل ﺣﮑـﻮﻣﺘﺶ ﻣﻮﺟـﻮدي ﻃـﻼ در ﺧﺰاﻧـﻪاش ‪800‬‬
‫ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮد) ‪.(1‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﯿﻖ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮان‬

‫ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪ و ﺗــﻮاﻧﮕﺮي از آنِ اﻓــﺮاد ﻣﻌــﺪودي ﺑــﻮد؛ در ﻣﻘﺎﺑــﻞ ﻓﻘــﺮ و ﺑــﺪﺑﺨﺘﯽ ﻧﺼــﯿﺐ اﮐﺜــﺮ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘـﺎب اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن از ﭘﺮﺑـﺎرﺗﺮﯾﻦ دوران اﯾـﺮان و از ﻋـﺎدلﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آن ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﯿﺮوان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺴﺮو در ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد‪ ،‬در راﺳـﺘﺎي ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﻣـﺎﻟﯽ دوﻟـﺖ‬
‫ﺑﻮد ﻧﻪ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻣﺜﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻓﻘﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻧﺴﺒﯽ در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫـﺎي زﯾـﺎد و ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ ﻣـﺮدم ﻃﺒﻘـﺎت ﭘـﺎﯾﯿﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺪري رﻧﺞآور ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﺳﺮاﺳﯿﻤﻪ ﮐﺮد و آﻧـﺎن را واداﺷـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ اﻧﺘﻘـﺎد از‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬آﻧﺎن اﻇﻬﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺿﻌﯿﻔﺎن را ﭘﺎﯾﻤﺎل و ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«) ‪.(2‬‬
‫ﭘﺴﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺧﺎﻧﺪانﻫـﺎ وﻧﺴـﻞﻫـﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﻧﻔـﻮذ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫)‪ (Robert Briffault‬از ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻣﻮﺟﻮد در دوﻟﺖ روم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻌﻤﻮﻻً اﮔﺮ دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪاي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ زوال و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ دﭼﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن اﻣﺮ ﺟﺰ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ آن دوﻟﺖ ﯾﺎ ﻣﺆﺳﺴﻪ را از ﺣﺮﮐﺖ و ﺗﺤﻮل ﺑﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهي دﯾﮕـﺮي ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬دوﻟـﺖ‬
‫روم ﻧﯿﺰ در دوران اﻧﺤﻄﺎط ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﺋﺮاﻧﻪي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻫـﯿﭽﮑﺲ‬

‫)‪ -(1‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.611‬‬

‫)‪ -(2‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.590 ،589‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪140‬‬

‫ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﺣﺮﻓـﻪي ﺧـﻮﯾﺶ را ﺗﻐﯿﯿـﺮ دﻫـﺪ‪ ،‬ﭘﺴـﺮ ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾـﺪ ﺣﺮﻓـﻪي ﭘـﺪرش را در ﭘـﯿﺶ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«) ‪.(1‬‬

‫وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺸﺎورزان در اﯾﺮان‬

‫ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻣﺘﻨﻮع ﺑﺮ دوش ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ دﻟﯿـﻞ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺸﺎورزان از ﮐﺸﺎورزيﺷﺎن دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮار از ﻣﺎﻟﯿـﺎت‬
‫و ﻓﺮار از ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﺑﺎزي ﺑﺮاي دوﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻮدر ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن ﻧﺒﻮد و ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ اﺻـﻼً‬
‫ﺑﻪ آن ﻋﺸﻖ ﻧﻤﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﮑﺎري و ﺟﻨﺎﯾﺎت و ﺷﻐﻞﻫـﺎي ﮐـﺎذب‬
‫ﺑﻪ ﮐﺜﺮت راﯾﺞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫»ﮐﺸﺎورزان در ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻓﻼﮐﺖ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﺟﺰﯾﯽ از زﻣﯿﻦ و واﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫آن ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﺪون دﺳﺘﻤﺰد آنﻫﺎ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺎري ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺎن ﻣﺎرﺳﯿﻠﯿﻨﻮس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺸﺎورزانِ ﺑﯿﭽﺎره ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺳـﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﯿـﺎده ﺣﺮﮐـﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮﮔﯽ اﺑﺪي ﻧﺼﯿﺐ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺗﻮﻗﻊ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺰد و ﺣﻘﻮق و ﯾﺎ ﭘﺎداش و ﺗﺸﻮﯾﻖ را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ) ‪ .(2‬راﺑﻄﻪي ﮐﺸﺎورزان ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن اراﺿﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪي ﻏﻼﻣﺎن ﺑﺎ آﻗﺎﯾﺎنﺷﺎن ﺑﻮد«) ‪.(3‬‬

‫ﻇﻠﻢ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﯾﻬﻮد در ﺷﺎم و ﻋﺮاق و ﯾﻌﻘﻮﺑﯿﺎن در ﻣﺼﺮ ﺳﺨﺖ ﻣﻮرد ﺳـﺘﻢ و ﻓﺸـﺎر ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺣﮑـﺎم‪،‬‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ را اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮن‪ ،‬ﻣﺎل‪ ،‬ﺣﯿﺜﯿﺖ و آﺑﺮوي ﻣـﺮدم را ﺑﺎزﯾﭽـﻪي دﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻨﯿﺪن ﺷﮑﺎﯾﺎت ﻣـﺮدم ﮔـﻮش‬
‫ﺷﻨﻮا ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﯾﻦ اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر را ﻓﯿﺼﻠﻪاي ﺣﺘﻤﯽ و ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﻣﺮگ را ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪the Making of hummanity . p. 160 -(1‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.324‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.424‬‬
 ‫‪141‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﺗﻤﺪن ﺟﻌﻠﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﻤﻠﯽ‬

‫زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮأم ﺑﺎ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺮ ﻣﺪرم دو دوﻟﺖ اﯾﺮان و روم ﺳﺨﺖ ﭼﯿﺮه ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﻮاج‬
‫ﺳﻬﻤﮕﯿﻦ ﺗﻤﺪن ﺟﻌﻠﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺮزرق و ﺑﺮق آنﻫﺎ را از ﭘﺎي درآورده ﺑﻮد و ﻫﻤﮕﯽ ﺗـﺎ ﮔﻠـﻮ‬
‫در آن ﻏﺮق ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان و روم و اﻣﺮاي اﯾﻦ دو دوﻟﺖ در ﻏﻔﻠﺖ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ ﺟﺰ ﻟﺬت و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از دﻧﯿﺎ آرزوﯾـﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽ و ﻋﯿﺎﺷـﯽ‬
‫ﺑﺒﺪون ﺣﺪ و ﻣﺮز روي آورده ﺑﻮدﻧﺪ و در اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧـﺎت زﻧـﺪﮔﯽ و وﻟﺨﺮﺟـﯽﻫـﺎ از ﺣـﺪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﯾﺰ ‪ 12‬ﻫﺰار زن‪ 50 ،‬ﻫﺰار اﺳﺐ و ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﺸﻤﺎري از اﻣﮑﺎﻧﺎت رﻓﺎﻫﯽ و ﻗﺼـﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﺠﻠﻞ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺛﺮوت را در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺎخ وي ﻧﻤﻮدﮔﺎري از ﺷﮑﻮه و ﺛﺮت ﺑﻮد) ‪.(1‬‬
‫ﻣﮑﺎرﯾﻮس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺴـﺮوان اﯾـﺮان‪ ،‬ﻋﯿـﺎش و ﺧﻮﺷـﮕﺬران ﺑـﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺧﺎور دور ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺧﺎور ﻧﺰدﯾﮏ از ﺗﻤﺎم ﺷﮑﻮرﻫﺎ ﻫﺪاﯾﺎ و ﺗﺤﻔﻪﻫﺎي ﮔﺮاﻧﻘﯿﻤﺖ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺴﺮوان اﯾﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪ ) ‪ .(2‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻓﺘﻮﺣـﺎت اﺳـﻼﻣﯽ از ﻋـﺮاق ﺑﯿـﺮون راﻧـﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎيﺷﺎن آن ﻗﺮ ﻟﺒـﺎس‪ ،‬ﻇـﺮوف‪ ،‬وﺳـﺎﯾﻞ ﻗﯿﻤﺘـﯽ و ﻧﺎﯾـﺎب ﮐﺎﻻﻫـﺎي ﻟـﻮﮐﺲ و‬
‫ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻟﻮازم آراﯾﺸﯽ و ﻏﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺘﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮآورد و ﺳﻨﺠﺶ ﻧﺒﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ در ﭘﯽ ﻓﺘﺢ ﻗﺒﻪﻫﺎﯾﯿﯽ ﭘﺮ از ﺳﺒﺪ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻬـﺮ و ﻣـﻮم ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻣـﺎ‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﻮراﮐﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزش ﮐـﺮدﯾﻢ‪ ،‬دﯾـﺪﯾﻢ ﻇـﺮوف ﻃـﻼ و ﻧﻘـﺮه‬
‫اﺳﺖ) ‪.(3‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎران ﻋﺮب ﻓﺮش ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﺧﺴﺮو را ﮐﻪ در ﻓﺘﺢ ﻣﺪاﯾﻦ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ درآﻣـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﮑﺎرﯾﻮس‪ ،‬ﺷﺎﻫﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )ﭼﺎپ ‪ ،(1898‬ص ‪.90‬‬

‫)‪ -(2‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.211‬‬
‫)‪ -(3‬ﻃﺒﺮي‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪142‬‬

‫»ﻓﺮش ﻣﺰﺑﻮر ‪ 60×60‬ﻣﺘﺮ ﺑﻮد؛ ﻓﺮوﺷﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺐ زﻣﯿﻨﻪاش از ﻃـﻼ‪ ،‬ﺗﺰﯾﯿﻨـﺎﺗﺶ‬
‫ﺑﺎ ﻧﮕﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺼﯿﺮ ﻣﯿﻮهﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻮاﻫﺮ و ﺑﺮگﻫﺎ از ﺣﺮﯾﺮ ﺑﻮد؛ آب ﻃﻼ راهﻫﺎي ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﺎﻧﻨـﺪ را ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﯽداد و ﻧﮕﯿﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻣﯿﺎﻧﻪي آن ﺑﻨﺎﯾﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺻﻮﻣﻌﻪ ﺑﻮد؛ ﺣﻮاﺷﯽاش‬
‫از ﺣﺮﯾﺮ و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻃـﻼ‪ ،‬زﻣﯿﻨـﻪاش را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت زﻣﯿﻨـﯽ ﻣﺰروﻋـﯽ و ﺳﺮﺳـﺒﺰ در اﯾـﺎم ﺑﻬـﺎر‬
‫درآورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ از اﯾﻦ ﻓﺮش در اﯾﺎم زﻣﺴﺘﺎن و ﻓﺼﻞ ﺧﺰان ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐـﻪ از ﮔـﻞ و ﺳـﺒﺰه‬
‫ﺧﺒﺮي ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑـﺎدهﻧﻮﺷـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬روي اﯾـﻦ ﻓـﺮش‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﯽ در ﺑﺎغ ﺳﺮﺳﺒﺰ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﯿﺰان رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦِ اﯾﺮان ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎم ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮهي روم ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫دو ﺗﻤﺪن اﯾﺮان و روم ﻣﺎﻧﻨـﺪ دو اﺳـﺒﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ در ﻋﯿﺎﺷـﯽ و اﻣﮑﺎﻧـﺎت ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻗﯿﺼﺮﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎنﺷﺎن در ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﯿﺰان وﺻـﻒ ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮي از رﻓـﺎه و‬
‫آﺳﺎﯾﺶ رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺎر‪ ،‬ﻗﺼﺮﻫﺎ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺷﺮب و ﻧـﻮش ﻣﻘـﺪار زﯾـﺎدي از آﻻت رﻓـﺎه و‬
‫اﺳﺒﺎب آﺳﺎﯾﺶ را در ﺧﻮد ﺟﺎي داده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺨﻀـﺮﻣﯽ) ‪ (2‬ﺣﻔـﻞ ﺟﺒﻠـﻪ ﺑـﻦ‬
‫أﯾﻬﻢ ﻏﺴﺎﻧﯽ را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ وﺻﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻨﺞ ﮐﻨﯿﺰك آوازﺧﻮان روﻣﯽ را دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺤـﻦ‬
‫روﻣﯽ ﺑﺎ اﺑﺰار ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ روﻣﯽ آواز ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و ﭘـﻨﺞ ﺗـﺎي دﯾﮕـﺮ ﺑـﺎ ﻟﺤـﻦ ﻣـﺮدم ﺣﯿـﺮه آواز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻨﯿﺰكﻫﺎ را ؛ﯾﺎس ﺑﻦ ﻗﺒﯿﺼﻪ ﺑﻪ وي اﻫﺪا ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰﻫـﺎي زﯾـﺎدي را از‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﮑﻪ و اﻃﺮاﻓﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ وي ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﻠّﻪ ﺑﺮاي ﻣﯿﮕﺴﺎري ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻠﺴﺶ را ﺑﺎ اﻧـﻮاع ﮔـﻞﻫـﺎي ﯾـﺎس‪ ،‬ﯾﺎﺳـﻤﯿﻦ و‬
‫ﻏﯿــﺮه ﺗــﺰﯾﯿﻦ ﻣــﯽﮐﺮدﻧــﺪ و در ﺗﺎﺑﺴــﺘﺎن و زﻣﺴــﺘﺎن ﻣﺸــﮏ و ﻋﻨﺒــﺮ ﻣﺨﺼــﻮص آن ﻓــﺺ را در‬
‫ﺳﯿﻨﯽﻫﺎي ﻃﻼﯾﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.178‬‬

‫)‪ -(2‬آن دﺳﺘﻪ از ﺷﺎﻋﺮان ﮐﻪ ﻫﻢ اﺳﻼم و ﻫﻢ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را درك ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻀﺮم ﻧﺎﻣﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫‪143‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن وي و ﻫﻤﺮاﻫـﺎﻧﺶ ﻟﺒـﺎسﻫـﺎي ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎﻧﯽ و در زﻣﺴـﺘﺎن ﭘﻮﺳـﺘﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ از ﭘﻮﺳـﺖ‬

‫ﮔﻮرﺧﺮ و ﭘﻠﻨﮓ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫اﻣﺮا‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي اﺷـﺮاف و اﻓـﺮاد ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺘﻮﺳـﻂ اﻏﻠـﺐ در ﭘـﯽ ﭘﯿـﺮوي از‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮد‪ ‬ﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺧﻮراك‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ و آﺳﺎﯾﺶﺷﺎن از آنﻫﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﻋﺎدت و رﺳﻮم آنﻫﺎ وﻓﻖ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺳﻄﺢ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺗﻤﺪنﺷﺎن ﺳﺨﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺷﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪاي را ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻗﺮﯾﻪ را ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﺎ ﻣﺮدم ﯾﮏ ﻗﺮﯾـﻪ را ﻣـﯽﭘﻮﺷـﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺻـﺮف ﻟﺒـﺎس و ﺧـﻮراك‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﺮﯾﻒ و داراي ﻣﻘﻢ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﻟﺨﺮﺟـﯽﻫـﺎﯾﯽ ﻣـﯽزد؛‬
‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺣﺘﻤﺎً ورد ﻃﻌﻨﻪ و ﮐﻨﺎﯾـﻪ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ و اﻧﮕﺸـﺖ ﻧﻤـﺎي ﻋـﺎم و ﺧـﺎص‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﯿﺰان اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﺧﻮﯾﺶ در ﺑﯿﻦ ﻃﺎﯾﻔـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﮐـﻼه‬
‫ﺗﺪارك ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮف ﺑﻪ ﺣﺪ اﻋﻠﯽ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻼﻫﺶ ﺻﺪ ﻫﺰار درﻫـﻢ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰ ﭼﻮن از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﻼﻫﺶ ﮐﻪ ﻧﮕﯿﻦ از ﺟﻮاﻫﺮ داﺷﺖ ﺻـﺪ ﻫـﺰار درﻫـﻢ‬
‫ﺑﻮد ) ‪ .(2‬ﮐﺎﻣـﻞﺑـﻮدن ﺷـﺮف و ﺑﺰرﮔـﯽ در ﺟﺎﻣﻌـﻪي آنﻫـﺎ ﻣﻨـﻮط ﺑـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻮدن ﺑـﻪ ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اُزارﯾﻪ در زﻣﺎن ﺧﺴﺮو ﺣﮑﻤﺮان ﺣﯿﺮه ﺑﻮد‪ ،‬وي ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺮف رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﮐﻼﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار درﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ داﺷﺖ) ‪ .(3‬ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺗﻦ داﺷـﺖ ﺑـﻪ ‪ 70‬ﻫـﺰار‬
‫درﻫﻢ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﻼﻫﺶ ﺻﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻗﯿﻤﺖ داﺷﺖ) ‪.(4‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺮج‪ ،‬اﻷﻏﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.2‬‬

‫)‪ -(2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.6‬‬
‫)‪ -(3‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.11‬‬
‫)‪ -(4‬ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.134‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪144‬‬

‫ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﻣﺮﻓﻪ و ﻋﺎدات ﻓﺎﺳﺪ آن زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﺳـﺮ ﻧﻤـﻮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ آن ﺧـﻮي‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ دومﺷﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺣﺘﯽ در ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﻘﺮ و اﺿﻄﺮار ﻟﺤﻈﻪاي ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه از اﯾﻦ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻋﯿﺎﺷﯽ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎده و ﻃﺒﯿﻌـﯽ دﻣـﯽ ﺑﮕﺬراﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﯾﺰدﮔـﺮد‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻣﺪاﯾﻦ ﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﺰار آﺷﭙﺰ‪ ،‬ﻫﺰار ﺧﻮاﻧﻨﺪه‪ ،‬ﻫﺮاز ﻣﺮﺑﯽ ﭘﻠﻨﮓ‬
‫و ﻫﺰار ﻣﺮﺑﯽ ﺷﺎﻫﯿﻦ ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﻮد و ﻫﻨﻮزﻫﻢ اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد را ﮐﻢ ﻣﯽﺷﻤﺮد) ‪.(1‬‬
‫‪ ‬آب ﺧﻮاﺳـﺖ؛ در ﻟﯿـﻮاﻧﯽ زﺑـﺮ و ﭼـﻮﺑﯽ‬‫ﻫﺮﻣﺰان ﭘﺎدﺷﺎه اﻫﻮاز در ﺧﺪﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ آب آوردﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻟﯿﻮان اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ از ﺗﺸـﻨﮕﯽ ﺑﻤﯿـﺮم ﻧﻤـﯽﺗـﻮاﻧﻢ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻟﯿﻮاﻧﯽ آب ﺑﻨﻮﺷﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره در ﻇﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺮود ﭘﺴﻨﺪش ﺑﻮد ﺑﺮاﯾﺶ آب آوردﻧﺪ) ‪.(2‬‬

‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﺳﺎمآور ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﻦ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽﻫﺎ و ﻋﯿﺎﺷﯽﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮﺷﺪن ﻣﺎﻟﯿﺖ و وﺿـﻊ ﻗـﻮاﻧﯿﻨﯽ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﯿﻒ و ﻣﯿﻞ اﻣﻮال ﮐﺸﺎورزان‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﭘﯿﺸـﻪوران‪ ،‬اﻋﻤـﺎل ﻣـﯽﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺮز ﺑﻪ ﺳﺘﻮه درآوردن ﻣﺮدم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﮐﻤﺮﻫﺎ را ﺧﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﮐﺘﺎب اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻫﺪﯾﻪ و ﺗﺤﻔﻪ از رﻋﯿﺖ ﻋﺎدت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻤـﻞ را آﯾـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﺎﻟﯿﺖ رﺳﻤﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﺎم ﻧـﻮروز و ﺟﺸـﻦ ﻣﻬﺮﮔـﺎن ﺑـﻪ زور از‬
‫ﻣﺮدم ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدنِ ﻃﻼ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻫﺰﯾﻨـﻪﻫـﺎي وﯾـﮋهي‬
‫وي ﺑﻮد«) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬آرﺗﻮ‪ ،‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.681‬‬

‫)‪ -(2‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.161‬‬
‫)‪ -(3‬رك‪ :‬ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬آرﺗﻮ‪ ،‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.161‬‬
 ‫‪145‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﻣﺆرخ ﻋﺮب ﺷﺎﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﻣﻠﺖ ﺷﺎم ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺰﯾﻪ‪ ،‬ﻋﺸﺮ ﺣﺒﻮﺑﺎ‪،‬ت ﻣﺎﻟﯿﺖ اﻣﻮال و ﻣﺎﻟﯿﺖ ﺳﺮاﻧﻪ را ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫ﻣﻠﺖ روم داراي درآﻣﺪﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﮔﻤﺮﮐـﺎت‪ ،‬ﻣﻌـﺎدن‪ ،‬ﻣﺎﻟﯿـﺖ زﻣـﯿﻦﻫـﺎي ﮐﺎﺷـﺖ‬
‫ﮔﻨﺪم و ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻋﺸﺎرﯾﻦ« اﺟـﺎره ﻣـﯽداد‪ ،‬و از دوﻟـﺖ‬
‫ﻫﻢ ﺣﻖ ﻣﺎﻟﯿﺎت را ﺑﺎزﺧﺮﯾﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬در ﻫﺮ وﻻﯾﺘﯽ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺷـﺮﮐﺖ ﺑـﻮد؛ ﻫـﺮ ﺷـﺮﮐﺖ داراي‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﮐﺎﺗﺒـﺎن و ﻣـﺄﻣﻮران ﺟﻤـﻊآوري ﻣﺎﻟﯿـﺖ ﺑـﻮد ﮐـﻪ در ﻟﺒـﺎس ﺑﺰرﮔـﺎن ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ وﻇﯿﻔﻪﺷﺎن ﺑﻮد از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﺎ اوﻗـﺎت ﺷـﻬﺮوﻧﺪان را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮدهﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮﭘﺎن ﺧﻮب ﭘﺸﻢ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪش را ﻣﯽﭼﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐـﻪ از رﯾﺸـﻪ ﺑﮑﻨـﺪ؛ اﻣﭙﺮاﺗـﻮران روم دو‬
‫ﻗﺮن ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﭼﯿﺪن )زواﯾﺪ‪ (‬ﺳﺎﮐﻨﺎنِ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣـﻮال ﻓﺮاواﻧـﯽ از آﻧـﺎن را‬
‫ﭼﺎﭘﻮل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً آنﻫﺎ ﻫﻮاره اﻣﭙﺮاﺗﻮران را از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺎرﺟﯽ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﺗﻮدهي ﺑﺪﺑﺨﺖ‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان دو ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺑﻪ دو ﻃﺒﻘﻪي‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻃﺒﻘﻪي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬اﻣﺮا‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران‪ ،‬درﺑﺎرﯾﺎن و ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﻃﻮاﯾﻒﺷﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ در ﮐﻤﺎل رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ در ﺑﯿﻦ ﮔﻠﺰارﻫﺎ و ﭼﻤﻨﺰارﻫﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻧﻌﻞ اﺳﺐﻫﺎﯾﺸﺎن از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن از دﯾﺒﺎ و اﺑﺮﯾﺸـﻢ‬
‫ﻓﺮش ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺒﻘﻪي ﮐﺸﺎورزان‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬ﺧﺮده ﺑﺎزرﮔﻨـﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺸـﻪوران و ﮐـﺎرﮔﺮان‪ ،‬در ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻣﺸﮑﻼت زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ ﺗﻮانﺷـﺎن را از‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻏﻞﻫﺎ و زﻧﺠﯿﺮﻫﺎ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺣﯿﻮاﻧـﺎت زﻧـﺪﮔﯽ‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺮ‪ :‬ﮐﺮدﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻂ اﻟﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.47‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪146‬‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ در زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺰ ﮐﺎرﮐﺮدن ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻓـﺮاﻫﻢآوردن‬

‫آﺳﺎﯾﺶ دﯾﮕﺮان ﻧﺼﯿﺒﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮ وﻗﺖ از اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻠﺦ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑـﺎ ﻣﺴــﮑﺮات و اﺑــﺰار ﻟﻬــﻮ و ﻟﻌــﺐ ﺧـﻮد را آرام ﻣــﯽﮐﺮدﻧــﺪ و ﻫﺮوﻗــﺖ ﻧﻔــﺲ راﺣﺘــﯽ‬
‫ﻣــﯽﮐﺸــﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑــﻪ ﻣﺤﺮﻣــﺎت روي ﻣــﯽآوردﻧــﺪ‪ ،‬ﻋﻠــﯽ رﻏــﻢ اﯾــﻦ زﻧــﺪﮔﯽ ﺗــﻮانﻓﺮﺳــﺎ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ در ﺷﯿﻮهﻫﺎي زﻧـﺪﮔﯽ از ﻃﺒﻘـﺎت ﺑـﺎﻻ ﺗﻘﻠﯿـﺪ ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺧﯿﻠـﯽ‬
‫رﻧﺞآورﺗﺮ از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در راه زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎده و ﺗـﻮأم ﺑـﺎ ﻗﻨﺎﻋـﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤـﻞ آن‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن را ﺗﯿﺮه و ﺗﺎر ﺻﻔﺎﯾﺸﺎن را آﻟـﻮده و ﺧﺎﻃﺮﺷـﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫داراﯾﯽ ﻃﻐﯿﺎﻧﮕﺮ و ﻓﻘﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎك‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ رﺳﺎﻟﺖ اﻧﺒﯿﺎء † اﺧﻼق ﺑﺮﺗﺮ و ﻣﺒﺎدي واﻻ‪ ،‬در ﺟﻬﺎن آﺑـﺎد و ﻣﺘﻤـﺪن در ﺑـﯿﻦ‬
‫دو ﻗﻄﺐ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻃﻐﯿﺎﻧﮕﺮ و ﻓﻘﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎك از دﺳﺖ رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﺎ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﺧﻮﯾﺶ از دﯾﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﺧﺮت و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در‬
‫ﺑﺎرهي ﻣﺮگ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﮐﺸـﺎورز ﯾـﺎ ﮐـﺎرﮔﺮ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت و ﻫﻤﻮم زﻧﺪﮔﯽ ﻧﯿﺰ از دﯾﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬زﻧـﺪﮔﯽ و ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎي آنﻫـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫آرزوي ﻓﻘﯿﺮ و ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﺮخ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﯽﭼﺮﺧﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ دﯾﻦ و آﺧﺮت ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ‬
‫و اﺻﻼً ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روح‪ ،‬ﻗﻠﺐ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ واﻻي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮي از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬
‫ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﮐﺎﻣﻞ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻟﺒﯽ از ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ داده‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬اﯾﺸﺎن ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﺎه وﻟﯽ اﷲ دﻫﻠﻮي )م – ‪ (1176‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪147‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫»زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ روﻣﯿﺎن و ﻋﺠﻢﻫﺎ ﻗﺮنﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ وارث ﺧﻼﻓﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻟﺬتﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﻓـﺮو‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﺧﺮت را ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آﻧـﺎن ﻏﻠﺒـﻪ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬در ﻓـﺮاﻫﻢآوردنِ اﻣﮑﺎﻧـﺎت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺪان ﻓﺨﺮﺟﻮﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي دور ﺟﻬﺖ اﺳﺘﺨﺮاج و‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﯿﻮهﻫﺎي دﻗﯿﻖ زﻧﺪﮔﯽ و اﻣﮑﺎﻧﺎت آن ﺑﻪ ﺳﺮاغﺷﺎن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻫﻤﻮاره آن اﻣﮑﺎﻧﺎت را‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪانﻫﺎ ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻣﺒﺎﻫـﺎت ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ وﺿـﻌﯿﺖ ﺗـﺎ ﺟـﺎﯾﯽ‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از رؤﺳﺎ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﺎﺟﯽ ﻣﯽﭘﻮﺷـﯿﺪ ﮐـﻪ ﻗﯿﻤـﺘﺶ از ﺻـﺪﻫﺰار درﻫـﻢ‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وي را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر اﮔـﺮ ﻗﺼـﺮ ﺑﺎﺷـﮑﻮه‪ ،‬ﺣﻤـﺎم‪ ،‬اﺳـﺘﺨﺮ‪ ،‬ﺑـﺎغﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻨﻮع‪ ،‬اﺳـﺐﻫـﺎي ﺗﯿﺰﺗـﮏ‪ ،‬ﻏﻼﻣـﺎن زﯾﺒـﺎروي‪ ،‬ﻟﺒـﺎسﻫـﺎي ﮔﺮاﻧﻘﯿﻤـﺖ و ﺧـﻮراﮐﯽﻫـﺎ ﻣﺘﻨـﻮع‬
‫ﻧﻤﯽداﺷﺖ )ﺑﺎ ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﺳﺮزﻧﺸﮕﺮ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪ(‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﮐﺸﻮري ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺎﻓﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮارد در ﺑﻨﯿﺎد زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن رﯾﺸﻪ دواﻧﺪه ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ از ﻗﻠﺐﺷﺎن ﭘﺎ ﺑﯿـﺮون ﻣـﯽﮔـﺬارد‬
‫ﮐﻪ ﻗﻠﺐﺷﺎن ﭘﺎره ﺷﻮد‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ آﻓﺘﯽ ﺑﺰرگ و دردي ﺑﯽدرﻣﺎن ﺳﺮاﺳﺮ اﻧﺪام ﻣﺪﻧﯿﺖ‬
‫آن روز را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬روﺳﺘﺎﯾﯽ و ﺷﻬﺮي و ﺗﻮاﻧﮕﺮ و ﺑﯿﻨﻮا‪ ،‬ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﻪ زﯾﺮ ﭼﻨﮕﺎل اﯾﻦ آﻓﺖ‬
‫درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎﻧﺶ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ رﻧﺞﻫـﺎ و ﻣﺸـﮑﻼت ﺑﯿﮑﺮاﻧـﯽ ﻣﻮاﺟـﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺰوﺑﺮ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻫﻨﮕﻔﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻧﻤـﯽآﻣـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖآﻣﺪن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﮐﻼن ﻫﻢ ﺟﺰ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﻤﻮدن ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ ﺑـﺮ ﮐﺸـﺎورزان و ﺗـﺎﺟﺮان و‬
‫ﻓﺸﺎرآوردن ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻗﺘﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﮔﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﻪي اﻻغ و ﮔﺎوي درﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ ﮐـﻮﻓﺘﻦ دروﮐـﺮدن و ﮐﺸـﯿﺪن آب ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﯿﺰ ﭘﺮورش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه ﻟﺤﻈﻪاي از رﻧﺞ و زﺣﻤـﺖ رﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪148‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺳﻌﺎدت اﺧﺮوي ﻫﯿﭻ ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﺎﺳـﺎً ﻗـﺪرت آن را ﻧﯿـﺰ از‬
‫دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت در ﯾﮏ ﻣﻨﻄﻘﻪي وﺳﯿﻊ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻫـﻢ ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ دﯾـﻨﺶ را ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ«) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬ﺣﺠﮥ اﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﮥ‪ ،‬ﺑﺎب أﻗﺎﻣﮥ اﻻرﺗﻔﺎﻗﺎت و اﺻﻼح اﻟﺮﺳﻮم‬

 ‫ﺑﺎب دوم‪:‬‬
‫از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫* ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎ † در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬

‫* ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫* ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫* ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ‬
‫را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺮد‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎ† در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬

‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص ﺑﺎ آن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‬

‫در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ص ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ زﻟﺰﻟـﻪاي‬
‫ﻗﻮي ﺳﺨﺖ ﺗﮑﺎن ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺳﺮ ﺟﺎﯾﺶ ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎ و ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﺶ ﺷﮑﺴﺘﻪ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺧﻤﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺻﻠﯽاش را رﻫﺎ و ﺟـﺎي دﯾﮕـﺮي را اﺷـﻐﺎل‬
‫ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و ﺗﻠﻨﺒﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫او از ﻧﮕﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺟﻬﺎن را ﺑﺮاﻧﺪاز ﻧﻤﻮد؛ اﻧﺴﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺘﺶ ﺑﺮاي وي اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد‬
‫را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬وي اﻧﺴﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓ‪ ،‬درﺧﺖ‪ ،‬درﯾﺎ و ﻫﺮآﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺗـﻮان ﻧﻔـﻊ و‬
‫ﺿﺮر ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن دﯾﮕﺮي را دﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً واژﮔﻮن ﺷﺪه و ﻋﻘﻠﺶ را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﻮر ﺑﺪﯾﻬﯽ و روﺷﻦ را ﻫﻀﻢ و درك ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻧﺪﯾﺸﻪاش درﻫﻢ رﯾﺨـﺖ اﺳـﺖ؛‬
‫ﻧﻈﺮﯾﺎت را ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت را ﻧﻈﺮي ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺰم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺗﺮدﯾـﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪ و اﺣﺘﯿﺎط درﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎورﻣﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ذاﯾﻘﻪاش ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ اﺷﯿﺎي ﺗﻠﺦ را ﺷـﯿﺮﯾﻦ و اﺷـﯿﺎي ﺷـﯿﺮﯾﻦ را ﺗﻠـﺦ ﻣـﯽﭘﻨـﺪارد‪ .‬ﭼﯿﺰﻫـﺎي ﭘﻠﯿـﺪ را ﭘـﺎﮐﯿﺰه و‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎي آﻟﻮده و ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ را ﮔﻮارا ﻣﯽاﻧﮕﺎرد‪ .‬اﺣﺴﺎﺳﺶ را ﻧﯿـﺰ از دﺳـﺖ داده اﺳـﺖ؛ ﺑـﺎ دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮ ﮐﯿﻨﻪ ﻧﻤﯽورزد و ﺑﺎ دوﺳـﺖ ﺧﯿﺮﺧـﻮاه ﻣﺤﺒـﺖ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌـﻪاي را دﯾـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺪل‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺷﺪهاي از ﮐﻞ ﺟﻬـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در آن ﻫﺮﭼﯿـﺰ ﺷـﮑﻞ اﺻـﻠﯽاش را از دﺳـﺖ داده ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﺤﻠﺶ را رﻫﺎ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮔﺮگ‪ ،‬ﭼﻮﭘﺎن ﮔﻠﻪ‪ ،‬و دﺷـﻤﻦ ﻇـﺎﻟﻢ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗﺎﺿـﯽ‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﻣﺠﺮم‪ ،‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد و اﻧﺴـﺎن ﺻـﺎﻟﺢ ﻣﺤـﺮوم و ﺑـﺪﺑﺨﺖ‪ .‬در آن‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﻧﺎﯾﺎبﺗﺮ از ﻣﻌﺮوف و راﯾﺞﺗﺮ از ﻣﻨﮑﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪152‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ص رﺳﻢ و رﺳﻮم ﻓﺎﺳﺪي را دﯾﺪ ﮐﻪ داﺷﺖ ﺑﺸـﺮﯾﺖ را ﺑـﺎ ﺳـﺮﻋﺖ ﺗﻤـﺎم ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺳﻮق ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﺎدهﮔﺴﺎري را ﺗﺎ ﻣﺮز اﻋﺘﯿﺎد و ﻓﺲ و ﻓﺠﻮر را ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻋﻨﺎن‬
‫ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ و ﻣﻬﺎر ﻧﺸﺪﻧﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد‪ ،‬داد و ﺳـﺘﺪ ﺑـﻪ رﺑـﺎ ﺗـﺎ ﻣـﺮز ﻏﺼـﺐ و ﭼﭙـﺎول داراﯾـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آزﻣﻨﺪي و ﻣﺎلﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺎ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻃﻤـﻊﮐـﺎري و ﺣـﺮصورزي رﺳـﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ و ﻇﻠﻢ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪان و زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮرﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻣﻨﺠـﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﺪا را ﻣﻠﮏ ﺧـﻮد ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺧـﺪا را ﺑـﻪ ﺑﺮدﮔـﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶﻫﺎ و راﻫﺒﺎﻧﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﺪا ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رب ﻣـﺮدم ﺟـﺎ زده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﻮالﺷﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و آﻧﺎن ار از راه ﺧﺪا ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪاو ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺧـﻮد‬
‫دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻮاﻫﺐ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﯾﺎ ﺗﻠﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺮاﻫﻪ ﻣﯽروﻧـﺪ‪ .‬ﻧـﻪ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻪ درﺳﺖ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ وﺑـﺎل ﮔـﺮدنِ اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ و‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎنﺷﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻪ درﻧﺪﮔﯽ و وﺣﺸﯽﮔﺮي‪ ،‬ﺳـﺨﺎوت ﺑـﻪ اﺳـﺮاف و وﻟﺨﺮﺟـﯽ‪،‬‬
‫ﻏﺮور ﺑﻪ ﺣﯿﻤﺖ ﺟﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬ذﮐﺎوت ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻗﺖ و ﻣﮑﺎري ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻋﻘﻞ وﺳـﯿﻠﻪي اﺑﺘﮑـﺎر‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖ و اﺑﺪاع روشﻫﺎي ارﺿﺎي ﺷﻬﻮات ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﺮاد‪ ‬ﻫﯿﺄتﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﭼﻮن ﻣﻮاد ﺧﺎﻣﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ از وﺟﻮد ﺻﻨﻌﺘﮕﺮي ﻣﺎﻫﺮ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﻋﻈﯿﻢ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوﻣﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ را ﭼﻮن اﻟﻮارﻫـﺎ و ﺗﺨﺘـﻪ ﭼـﻮبﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﺠﺎري ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﮐﺸﺘﯽ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﺎ آن اﻣﻮاج زﻧﺪﮔﯽ‬
‫را ﺷﮑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺪه ﺑﻮودﻧﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖﻫﺎ را ﭼﻮن ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺑـﯽﭼﻮﭘـﺎن ﯾﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ را ﻣﺜـﻞ ﺷـﺘﺮي‬
‫اﻓﺴﺎر ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ و ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻗـﺪرت را ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺷﻤﺸـﯿﺮي در دﺳـﺖ زﻧﮕـﯽ ﻣﺴـﺘﯽ ﮐـﻪ ﺧـﻮد و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان و ﺑﺮادراﻧﺶ را ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻓﺎﺳﺪ زﻧﺪﮔﯽ‬

 ‫‪153‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎء† در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬

‫ﻫﺮﯾﮏ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺻﻼحﮔﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺼﻠﺢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﺮدي ﭼﻮن ﻋﻤﻮم اﺻﻼحﮔﺮان ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤـﺎم ﻋﻤـﺮش را ﺻـﺮف اﺻـﻼح‬
‫ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ از ﺟﻮاﻧﺐ اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ و درﻣﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﯾﮏ ﻋﯿﺐ از ﻋﯿﻮب آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً روانِ اﻧﺴﺎن داراي ﺳﺎﺧﺘﺎري ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﺑﺎﻓﺘﯽ دﻗﯿﻖ و روزﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻨﻔﺬﻫﺎي زﯾﺎدي اﺳـﺖ‬
‫و رﻫﺎﺷﺪن و درآﻣﺪﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺷﺪﯾﺪاً ﭘﻨﻬﺎن و ﻣﺨﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ روال ﻣﻘﺪاري ﻣﺎﯾﻞ و ﮐﺞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً اﺻﻼح ﯾﮏ ﻋﯿﺐ ﯾﺎ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﯾـﮏ ﻋـﺎدت‪ ‬آن‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﺟﻬﺘﺶ از ﺷﺮ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و از ﻓﺴﺎد ﺑـﻪ ﻧﯿﮑـﯽ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﯾﺎﺑـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺮﺛﻮﻣﻪي ﻓﺴﺎد از روان اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺴﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ ،‬از رﯾﺸﻪ ﮐﻨﺪه ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻧﻬﺎل ﺧﯿﺮ و ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺗﺮس از ﺧﺪا ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﮐﻨﻮﻧﯽ و ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺿﺮ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬اﺻﻼح ﻫـﺮ ﻋﯿـﺐ و ﻧﻘـﺺ آن ﻣـﺪت‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ درازاي ﻋﻤﺮ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﻋﻤﺮ ﺗﻌﺪادي از اﺻﻼحﮔﺮان ﺻـﺮف‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯽآن ﮐﻪ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺺ زدوده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﺮاب و ﻣﯿﮕﺴﺎري آﻧﻬﻢ در ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫آن ﺑﻪ ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ ﺧﻮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً از ﭘﺎ درﻣـﯽآﯾـﺪ و ﺗـﻼشﻫـﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺷﺮاب ﻧﺘﯿﺠﻪي روﺣﯿﻪاي اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ذﻟـﺖ ﻋﺸـﻖ ﻣـﯽورزد‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﻟﺬت در ﺳﻢ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺴﺘﯽ و ﺷﻮرﯾﺪﮔﯽ را ﺣﺘﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺎه ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺴـﻠّﻢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿـﺎن ﻣﻀـﺮات ﻃﺒـﯽ و ﻣﻔﺎﺳـﺪ اﺧﻼﻗـﯽ و‬
‫وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺨﺖ و ﻣﺠﺎزات ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺮكﮐﺮدن و دﺳﺖﮐﺸﯿﺪن از آن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺮك آن ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ ﺗﻐﯿﯿـﺮي ﻋﻤﯿـﻖ و روﺣـﯽ اﯾﺠـﺎد‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر و زور وادار ﺑﻪ ﺗﺮك ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً از ﻃﺮﯾﻘﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﺶ را ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم آن را ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺠﻮﯾﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺷﺮاب را ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻤﺎم وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮﺟﻮد اﻋﻢ از ﻣﺠﻼت‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻋﮑﺲﻫﺎ و ﺳﯿﻨﻤﺎﻫﺎ را در ﺑﯿﺎن ﻣﻀﺮات و ﻣﻔﺎﺳﺪ آن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ .‬در ﺑﺮآوردي ﮐﻪ از ﻫﺰﯾﻨﻪي‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪154‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﯾﺎ رﻫﺒﺮي ﻣﻠّﯽ ﻧﺒﻮد‬

‫اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮدي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻋﻤﻠﮑﺮدش ﻣﺎﻧﻨﺪ رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﻠّـﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬زﻣﯿﻨـﻪ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺮاﯾﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﭘﺮﭼﻤﯽ را ﻋﻠﻢ ﮐﻨﺪ و ﻗـﺮﯾﺶ و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب را زﯾﺮ آن ﮔﺮد آورد و ﯾﮏ اﻣﺎرت ﻋﺮﺑﯽ ﻗﻮي و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ و ﺧﻮدش در‬
‫رأس ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﺮادي ﭼﻮن اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم و ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ) ‪ (1‬در ﭘﯿﺸـﺎﭘﯿﺶ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﭼﻢ ﻗﻮي ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و زﯾﺮ آن ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و رﻫﺒـﺮي را ﺑـﻪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫واﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖداري و ﺻﺪاﻗﺘﺶ ﺑـﺎور ﻧﺪاﺷـﻨﺪ؟ ﻣﮕـﺮ آن زﻣـﺎن ﮐـﻪ داوري ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﺣﺠـﺮ‬
‫اﻷﺳﻮد را در ﻣﺤﻞ ﻣﺨﺼﻮص آن ﺑﻪ او واﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬وي را در ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﺧﺪاد زﻧﺪﮔﯽ ﻣﮑّـﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ داور ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ارزش را ﺑﻪ وي ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺸﺪﻧﺪ؟ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑـﺎ ﺗﻄﻤﯿـﻊ و‬
‫اﻏﻮاﮔﺮي ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ وي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﭘﺴﺖ‬
‫و ﻣﻘﺎم ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه ﻫﺴﺘﯽ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ و ﺳﺮدار اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟) ‪.(2‬‬

‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺷﺮاب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ 60‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در ﻣﺪت ‪ 14‬ﺳﺎل ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﮐﻪ ﺟﻬﺖ اﺟﺮاي ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺻﺮف ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 25‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺟﻨﯿﻪ ﻧﺒﻮد‪ 300 .‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻋﺪام ﺷﺪﻧﺪ و ‪ 532335‬ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎداﺷﺖ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺒﻠﻎ ﺟﺮﯾﻤﻪﻫﺎ ﺑﻪ ‪ 18‬ﻣﯿﻠﯿﻮن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 404‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺟﻨﯿﻪ ارزش اﻣﻼﮐﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺼﺎدره ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اوﺻﺎف ﻣﻠﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﯿﻔﺘﻪ و ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺮاب ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ دوﻟﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺳﺎل ‪ 1933‬م ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن را ﻟﻐﻮ ﮐﻨﺪ و ﺷﺮاب را آزاد اﻋﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻗﺘﺒﺎس از‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻘﯿﺤﺎت اﺛﺮ اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻻﻋﻠﯽ ﻣﻮدودي‪.‬‬
‫)‪ -(1‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم و ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮدﻣﺪاران ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﯾﮋه در آزار و ﺷﮑﻨﺠﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺘﯽ دراز داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در ﺧﻮشﻓﮑﺮي و ﻧﻈﺮورزي آدﻣﯽ ﻧﺎﻣﺪار ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﭼﻮن اﺳﻼم آﻣﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﻟﺠﺎﺟﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﮐﯿﻨﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ در ﺳﺎل ‪ 2‬ﻫـ ‪ 624‬م در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺑﻪ وﺿﻌﯽ ﻓﺠﯿﻊ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺘﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﭘﺪر‬
‫ﻫﻨﺪ – ﻣﺎدر ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻔﯿﺎن – ﺑﻮد‪ .‬وي ﻧﯿﺰ در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ دﻣﺸﻘﯽ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.43‬‬
 ‫‪155‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎء† در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎً اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن و ﺟﻨﮕﺠﻮﯾـﺎن‬
‫ﻋﺮب ﺑﻪ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﯾﻮرش ﺑﺮد و ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻠﯿﺖ ﻋﺮب آنﻫﺎ را ﺷﮑﺴﺖ دﻫﺪ و ﭘﺮﭼﻢ ﭘﯿـﺮوزي و‬
‫ﻓﺨﺮ ﻣﻠﯽ را ﺑﺮ دﺷﺖ و دﻣﻦ اﯾﺮان و روم ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآورد‪ .‬ﺣﺪاﻗﻞ اﮔﺮ از ﻧﻈﺮ ﺑﯿﻨﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ در‬
‫آن زﻣﺎن ﻣﺼﻠﺤﺖ درﮔﯿﺮﺷﺪن ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از دو اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن دور و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻤﻦ ﯾﺎ ﺣﺒﺸﻪ و ﯾﺎ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي دﯾﮕﺮ ﯾﻮرش ﺑﺮد و آن را ﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮهي اﻣـﺎرت‬
‫ﺗﺎزة ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻋﺮﺑﯽ درآورد‪.‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﺮبﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دراﯾﺖ ﯾـﮏ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ،‬ﻟﯿﺎﻗﺖ ﯾﮏ ﻣﺪﯾﺮ‪ ،‬ﻋﺰم ﯾﮏ ﻓﺮد ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪ و اﺑﺘﮑﺎر ﯾﮏ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑـﻮد و اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و زﻣﺎم اﻣﻮرﺷﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﺪﯾﺪ‬
‫و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻃﻞ را ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺰداﯾﺪ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺒﻌﻮث ﺗﺎ ﺑﺎﻃﻠﯽ را ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺰداﯾﺪ و ﯾﺎ ﺗﺠﺎوزي را ﺟـﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺗﺠـﺎوزي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را در ﺟﺎﯾﯽ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﺪ و در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺣﻼل‪ ،‬اﻧﺎﻧﯿﺖ اﻣﺘﯽ را ﺑـﺎ اﻧﺎﻧﯿـﺖ اﻣﺘـﯽ‬
‫) ‪(1‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺮدم را از زﯾﺮ ﺳـﻠﻄﻪي اﯾـﺮان و روم ﺑـﻪ ﺳـﻠﻄﻪي ﻋـﺪﻧﺎن و ﻗﺤﻄـﺎن‬
‫درآورد‪ ،‬ﻣﺒﻌﻮث ﻧﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ را ﻣﮋده دﻫﺪ و ﺑﺘﺮﺳـﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺨﻮاﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪ ﭼﺮاﻏـﯽ ﻓـﺮوزان ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ او را‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را از ﻋﺒﺎدت ﻣﺨﻠﻮق ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎدت ﺧـﺎﻟﻖ ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ و از ﺟـﻮر ادﯾـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم و از ﺗﻨﮕﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧـﺮت ﺑﮑﺸـﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﮐﺎرﻫـﺎي ﻣﻌـﺮوف‬

‫)‪ -(1‬ﻋﺪﻧﺎن و ﻗﺤﻄﺎن ﻧﯿﺎي اﺻﻠﯽ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪﻧﺎﻧﯽﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ آن دﺳﺘﻪ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻋﺮب‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﺳﻼﻟﻪي ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺤﻄﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻋﺮبﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺗﺒﺎر ﯾﻌﺮب ﺑﻦ ﯾﺸﺠﺐ ﺑﻦ ﻗﺤﻄﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﯾﻤﻦ و ﻧﻮاﺣﯽ آن ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎي ﻋﺪﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﺮﺑﻪ و ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎي ﻗﺤﻄﺎن‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎي ﻋﺎرﺑﻪ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪156‬‬

‫ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ و از ﻣﻨﮑﺮات ﺑﺎزدارد‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰه را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣـﻼل و ﭼﯿﺰﻫـﺎي ﭘﻠﯿـﺪ را ﺣـﺮام‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺗﻤﺎم زﻧﺠﯿﺮﻫﺎ و ﻃﻮقﻫﺎي ﮔﺮﯾﺒﺎﻧﮕﯿﺮ آﻧﺎن را ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺮود ﺧﻄﺎﺑﺶ اﻣﺖ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ روان اﻧﺴﺎﻧﯽ و وﺟﺪان ﺑﺸﺮي ﻣﻮرد‬
‫ﺧﻄﺎﺑﺶ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽاي ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣـﯽﺑـﺮد‪ ،‬ﺳـﺰاوارﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪي اﺻﻼﺣﯽ و ﺟﻬﺎد ﺳﺘﺮگ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ آن آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ام‪ ‬اﻟﻘﺮي و ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهي‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﺳﺘﻘﻼل ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺑـﺮاي رﺳـﺎﻟﺘﺶ‬
‫ﺑﻮد و اﻣﺖ ﻋﺮب ﺗﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت روﺣﯽ و وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎي ادﺑـﯽ ﮐـﻪ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي دﻋﻮت و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ دﻋﻮﺗﮕﺮي ﺑﺮاي رﺳﺎﻟﺘﺶ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻗﻔﻞ و ﮐﻠﯿﺪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮي‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺜﻞ ﻋﻤﻮم اﺻﻼﺣﮕﺮان ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﻏﻠﺐ از ﭘﺸﺖ دﯾﻮارﻫـﺎ ﯾـﺎ از درﯾﭽـﻪﻫـﺎ وارد ﻣﻨـﺰل‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ – و از ورودي اﺻﻠﯽ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﺪف ﺑﺮﺳـﺪ –‬
‫و ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺸﮑﻼت و ﺑﺤﺮانﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮﻗّﺘﯽ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑـﺪون ﻣﻮﻓﻘﯿـﺖ در اﻧﺠـﺎم‬
‫وﻇﯿﻔﻪ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬ﮔﺎﻧﺪ‪ ،‬رﻫﺒﺮ ﺑﺰرگ ﻫﻨﺪي در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و روﺣﯽ ﺧﻮﯾﺶ دو اﺻﻞ ﺑﺰرگ را ﻫﺪف ﻗﺮار داده ﺑﻮد؛‬
‫رﻫﺒﺮي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺷﺨﺼﯿﺖ روﺣﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در راﺳﺘﺎي ﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ دو اﺻﻞ‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﺻﻞ اول‪ :‬ﻋﺪم ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻋﺪم ﻣﻘﺎوﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﻠﺴﻔﻪ و آﯾﯿﻦ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﺎﻟﯿﺎن‬
‫ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻻت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﺮدم را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﻤﺎﻣﺘﻼشﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را در اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﯾﻦ دﻋﻮت از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻐﯿﯿﺮ روﺣﯽ و دﻋﻮت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ دﯾﻨﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﺑﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ ،‬زد و ﺧﻮردﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪ ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﭘﻨﺠﺎب ﺷﺮﻗﯽ و دﻫﻠﯽ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1947‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﺑﯿﺶ از ﻧﯿﻢ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻃﯽ آن ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮز ﺑﺎور ﻧﮑﺮدﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺎن‪ ،‬اﻃﻔﺎل و اﻣﻮال ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻌﺮض ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً دﻋﻮت وي را ﭘﻮچ و‬
 ‫‪157‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎء† در اﺻﻼح و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص از در اﺻﻠﯽ وارد ﭘﺎﯾﮕﺎه دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﺸﻮدن ﻗﻔﻞ ﻃﺒﯿﻌﺖ‬
‫ﺑﺸﺮي از ﮐﻠﯿﺪ ﺧﻮدش اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻮد؛ ﻫﻤﺎن ﻗﻔﻞ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي ﮐﻪ در زﻣـﺎن ﻓﺘـﺮت )اﻧﻘﻄـﺎع ﻧﺒـﻮت(‬
‫ﺗﻤﺎم اﺻﻼحﮔﺮان و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﮐﻠﯿﺪش آن را ﺑﮕﺸﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ رﻫﺎ ﻧﻤﻮدن ﺑﺖﻫﺎ و ﻋﺒﺎدت ﻏﯿـﺮ اﷲ و ﮐﻔـﺮ ﺑـﻪ ﻃـﺎﻏﻮت ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﻌﻨﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ واژهي ﻃﺎﻏﻮت درﺑﺮ دارد‪ ،‬ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺖ و ﻓﺮﯾـﺎد‬
‫ﺑﺮآورد‪ :‬اي ﻣﺮدم! ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ و ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑـﻪ رﺳـﺎﻟﺖ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫آﺧﺮت دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺑﯽارزش ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ درﮔﯿﺮيﻫﺎ ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﺗﺮور ﺧﻮدش ﮐﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ وي را ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻘﺪﯾﺲ و اﻟﻪ رﺳﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻞ دوم‪ :‬ﻧﺴﺦ ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﻟﻤﺲﮐﺮدن ﻧﺠﺲﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪان ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﻮدش‬
‫دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روش اﻧﺒﯿﺎ روش ﻃﺒﯿﻌﯽ و درﺳﺖ در اﯾﺠﺎد اﺻﻼح و ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ دﻓﺎع از ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ در ﻓﻬﻢ دﻋﻮت و ﻣﻘﺎﺻﺪ آن دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﻧﮕﺮدﯾﺪ و ﻣﻮﺿـﻮع از وي ﭘﻨﻬـﺎن‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدﻣـﺎن آن ﺟﺎﻣﻌـﻪ رﺳـﯿﺪ‪ ،‬ﮐـﺎﻣﻼً درك ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫دﻋﻮت اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﯿﺮي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻗﻠـﺐ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ را ﻧﺸـﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﻓﺎﺗﺤـﻪاش را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ از ﮐﻮره در رﻓﺖ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ آﺗﺶ ﺷﺪ و ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ دﻓـﺎع‬
‫از ﻣﯿﺮاث ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺖ و در راه ﺣﻔﺎﻇﺖ از آن ﻓﺪاﮐﺎراﻧﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﯿﺰات و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎيﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ داﻋﯽ ﺧﺪا ﻫﺠﻮم آورد‪:‬‬
‫َ َ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ ُ ۡ َ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ْ َ َ ٰٓ َ َ ُ ۡ َّ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ ُ‬
‫�ء ‪ ٞ‬ي َراد ‪]﴾٦‬ص‪.[6:‬‬‫﴿وٱنطلق ٱلم� مِنهم أ ِن ٱمشوا وٱص ِ�وا � ءال ِهتِ�مۖ إِن �ذا ل‬
‫»ﺳﺮﮐﺮدﮔﺎن اﯾﺸﺎن راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ ]و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ[ ﮐﻪ ﺑﺮوﯾﺪ ]و ﻣﺤﮑﻢ ﺑـﻪ ﺑﺘـﺎن ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﭽﺴﺒﯿﺪ[ و ﺑﺮ ]ﻋﺒﺎدت[ ﺧﺪاﯾﺎن ﺧﻮد ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺧﻮدش را ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ و زﻧﺪﮔﯽاش را در ﺷﺮف ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﻮادث ﺗﻠﺦ ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻓﺸﺎر ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ آنﻫﺎ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻮد؛ زﯾﺮا دﻗﯿﻘﺎً ﻫﺪف را زده و ﺑﺮ ﺷﺎﻫﺮگ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺿﺮﺑﻪ وارد ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﮔﯿﺠﮕﺎه و اﻧﺪام ﺣﯿـﺎﺗﯽاش را ﻣـﻮرد ﺿـﺮﺑﻪ ﻗـﺮار داده ﺑـﻮد‪ ،‬ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑـﺮ‬
‫دﻋﻮت ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﺎن ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻮهﻫﺎي ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﮏﮐﺸﯿﺪه ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﺛﺒﺎﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ‬
‫آزار و ﺷﮑﻨﺠﻪ وي را از دﻋﻮت ﻣﻨﺼﺮف ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻧﻪ ﮐﯿﻨﻪ و ﻣﮑﺮ و ﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ اﻏﻮا و ﺗﻮﻃﺌـﻪي‬
‫ﮐﺴﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤـﻮ ﺟـﺎن! اﮔـﺮ ﺧﻮرﺷـﯿﺪ در دﺳـﺖ راﺳـﺘﻢ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪160‬‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻣﺎه در دﺳﺖ ﭼﭙﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ اﻣﺮ را رﻫﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آن را‬
‫ﭼﯿﺮه و ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در راﻫﺶ ﻫﻼك ﺷﻮم) ‪.(1‬‬

‫در راه دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺳﯿﺰده ﺳﺎل ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ و اﯾﻤـﺎن ﺑـﻪ رﺳـﺎﻟﺖ و‬
‫روز آﺧﺮت دﻋﻮت ﮐﺮد؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ و رﻣﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺧﻮد ﻧﺮﻣﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻧﻪ ﺳﺎزش ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺻﺮاﺣﺖ ﮔﻔﺘﺎر را ﻋـﻼج ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﺮﺳﻮ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮﯾـﺎد ﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬و دﺳـﺖﺟﻤﻌـﯽ‬
‫وي را ﻣﻮرد ﻫﺪف ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را از وي ﻣﺘﻨﻔﺮ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫را ﻋﻠﯿﻪ او ﺷﻮراﻧﺪﻧﺪ و ﺷﻌﻠﻪور ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ و درآﻣـﺪن ﺑـﻪ ﺟﻤـﻊ وي‬
‫دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻮد و ﺟﺰ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺨﻠﺺ و ﺟﺪي ﮐـﻪ از ﺟـﺎﻧﺶ ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺣﺎﺿــﺮ ﺑــﻮد در آﺗــﺶ ﺑﯿﻔﺘــﺪ و ﭘــﺎ ﺑــﺮ ﺧﺎرﻫــﺎي ﻣﻐــﯿﻼن ﺑﮕــﺬارد‪ ،‬ﮐﺴــﯽ دﯾﮕــﺮ ﺑــﻪ ﺻــﻒ وي‬
‫ﻧﻤﯽﭘﻮﯾﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺳﺒﮏﺳﺮي ﺟﻮاﻧﯽ آنﻫﺎ را واداﺷﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻧـﻪ ﻫـﻢ ﻓﺮﯾـﺐ‬
‫ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ را ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺰ اﻧﺪﯾﺸﻪي آﺧﺮت و آرزوي ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺪﻓﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﺪاي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫وﺳﻌﺘﺶ ﺑﺮآﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺰار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاب از ﺳﺮﺷﺎن ﭘﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺧـﺎر‬
‫واﺧﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن درك ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ اﯾﻤـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺪا رﺳـﻮﻟﺶ ﭼـﺎرهي دﯾﮕـﺮي ﻧﺪارﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎ ﭘﯿﺶ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﮐـﻪ در ﺷﻬﺮﺷـﺎن ﺑـﻮد و ﻫﻤـﻮاره او را ﻣـﯽدﯾﺪﻧـﺪ و از او‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮي ﺑﺲ دراز و دﺷﻮار در ﭘﯿﺶ ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ دﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﻮاﻧـﻊ‬
‫زدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬دﺳﺖ در دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و روح و روان ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﺜﺎر‬

‫)‪ -(1‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.63‬‬

 ‫‪161‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫وي ﮐﺮدﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎن را ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد – و ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﭼﺎر ﺑـﻼ و‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ – ﻧﺪاي دﻟﻨﻮاز ﻗﺮآن را ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َ ُ ُ ٓ ْ َ َ َّ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ‪َ ٢‬ولَ َق ۡد َ� َت َّنا ٱ َّ� َ‬ ‫ٓ‬
‫ِين‬ ‫﴿ال ٓم ‪ ١‬أحسِب ٱ�اس أن ���وا أن �قولوا ءامنا وهم � �فتن‬
‫َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ َ َ َّ ۡ َ‬
‫� ٰ ِذ� َ‬
‫� ‪] ﴾٣‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪.[3 -1 :‬‬ ‫ِ‬ ‫مِن �بل ِ ِهمۖ فليعلمن ٱ� ٱ�ِين صدقوا و�علمن ٱل‬
‫»آﯾﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫اﯾﺸﺎن آزﻣﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ؟ ﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ ]ﺑﺎ اﻧﻮاع ﺗﮑـﺎﻟﯿﻒ[ آزﻣـﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﻼم اﻟﻬﯽ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ْ َۡ َ َ‬
‫ِين خل ۡوا مِن � ۡبل ِ�م� َّم َّست ُه ُم‬ ‫� َّنة َول َّما يَأت ِ�م َّمثل ٱ�‬ ‫﴿أم حسِبتم أن تدخلوا ٱ‬
‫َ‬
‫� ٱ َّ�ِۗ � َ�ٓ إ َّن نَ ۡ َ‬
‫ُ‬ ‫� نَ ۡ‬ ‫ام ُنوا ْ َم َع ُهۥ َم َ‬ ‫ول َوٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ٓ ُ َ َّ َّ ٓ ُ َ ُ ۡ ُ ْ َ َّ َ ُ َ َّ ُ ُ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫� �قول ٱلرس‬ ‫ٱ�أساء وٱل�اء وزل ِزلوا ح ٰ‬
‫َّ َ ‪ٞ‬‬
‫ٱ�ِ قرِ�ب ‪] ﴾٢١٤‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[214 :‬‬
‫»آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﺑﺮدهاﯾﺪ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺮﺳﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ درﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ و ﺟﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺖ داده اﺳـﺖ و‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ ]ﻫـﻢﺻـﺪا[ ﻣـﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﯾﺎري ﺧﺪا ﮐﯽ ]و ﮐﺠﺎ[ اﺳﺖ؟ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﯾﺎري ﺧﺪا ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻗﺮﯾﺶ ﻫﻤﺎن واﮐﻨﺸﯽ را ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﮐﻪ از آنﻫﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرﻓﺖ؛ ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺧﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺴﺘﻨﺪ و آﺧﺮﯾﻦ ﺗﯿﺮﻫﺎيﺷﺎن را رﻫﺎ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ اﻓﺰاﯾﺶ اﻋﺘﻤﺎد و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮي دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺖ و در ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺸﺎر آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اد ُه ۡم إ َّ�ٓ إ َ‬
‫ي� ٰ ٗنا َو� َ ۡسل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٢٢‬‬
‫َ ٰ َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ‬
‫﴿�ذا ما وعدنا ٱ� ورسو�ۥ وصدق ٱ� ورسو� ۚۥ وما ز‬
‫ِ ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪.[22 :‬‬
‫»اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش ﺑﻪ ﻣﺎ وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺧـﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒـﺮش‬
‫راﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﺟﺰ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن ]ﺑﻪ ﺧﺪا[ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ]ﻗﻀﺎ و ﻗﺪرﺷﺪن[ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪162‬‬

‫ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎ و ﻓﺸﺎرﻫﺎ در راه دﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰ ﻣﺘﺎﻧﺖ در ﻋﻘﯿﺪه ﺣﻤﯿﺖ ﺑﺮاي دﯾﻦ ﺗﻨﻔﺮ ﺷﺪﯾﺪ از ﮐﻔﺮ و‬
‫اﻫﻞ آن ﺷﻌﻠﻪورﺷﺪن اﺣﺴﺎﺳﺎت دﯾﻨﯽ و ﺗﺼﻔﯿﻪي ﮐﺎﻣﻞ دلﻫﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي دﯾﮕـﺮي ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬آﻧـﺎن‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻃﻼﯾﯽ ﮔﺪاﺧﺘﻪ و ﻧﻘﺮهاي ﺻﺎف ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬و از ﮐﻮرهي رﻧﺞ و ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﻌﺪ از ﺻﯿﻘﻞ دادن درﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ داﺷﺖ روحﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﻗﺮآن ﺗﻐﺬﯾﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬آﻧﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ﺑﺎ ﻃﻬﺎرت ﺑﺪن‪ ،‬ﺧﺸـﻮع ﻗﻠـﺐ‪ ،‬ﺧﻀـﻮع ﺟﺴـﻢ و‬
‫ﺣﻀﻮر ذﻫﻦ‪ ،‬روزاﻧﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﮐﺮﻧﺶ وا ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻫـﺮ روز‪ ،‬ﺗﻌـﺎﻟﯽ‬
‫روح‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻧﺰاﮐﺖ اﺧﻼق و آزادﺷﺪن از ﺳﯿﻄﺮهي ﻣﺎدﯾﺎت و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﻬﻮات‬
‫و ﮐﺸﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن در آﻧﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺷـﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ آزارﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ ﻧﯿﮑﻮ و ﺳﺮﮐﻮب اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺲ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭼﻨﺎن ﺧﻮي ﮐـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮ زاده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﯿﺪ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد؛ زﯾﺮا آﻧﺎن از ﻧﺴﻠﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺨﺶ‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﺑﺴﻮس‪ ،‬داﺣﺲ و ﻏﺒﺮاء ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﺒﺮد اﻟﻔﺠﺎر) ‪ (1‬ﻫﻨﻮز در ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎر ﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻏﺮور ﻋﺮﺑـﯽ ﺷـﺎن را ﺳـﺮﮐﻮب ﻧﻤـﻮد و آﻧـﺎن را‬
‫َّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫الﺼﻠﻮة« »از ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ﻛﻔﻮا أﻳْ ِﺪﻳَ� ْﻢ َوأ ِ�ﻴْ ُﻤﻮا‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ«‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮر رﺳﻮل ﺧﺪا ص را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و از ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺪون ﺑﺰدﻟﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺮﯾﺶ ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻫﻤﻪ را آب ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻮاﻣـﻞ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﺮاوان و ﻗﻮي‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﻫﺮﮔـﺰ ﺣﺎدﺛـﻪاي را ﺛﺒـﺖ ﻧﮑـﺮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻣﮑـﻪ‬

‫)‪ -(1‬ﻧﺒﺮد اﻟﻔﺠﺎر زﻣﺎﻧﯽ رخ داد ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ص ﭘﺎﻧﺰدهﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﯾﮏ ﻃﺮف ﻗﺮﯾﺶ و‬
‫ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻗﯿﺲ ﻋﯿﻼن‪ .‬در ﻧﺒﺮد اﻟﻔﺠﺎر ﺣﺮب ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻗﺮﯾﺶ و ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬در‬
‫آﻏﺎز ﻧﺒﺮد ﭘﯿﺮوزي از آن ﻗﯿﺲ ﻋﯿﻼن ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻗﺮﯾﺶ و ﮐﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﺼﻢ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص در اﯾﻦ ﻧﺒﺮد ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺴﺖ و در ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﻪ ﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺟﻬﺖ‪ ‬دﻓﺎع از ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ اوج اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮوﺗﻨـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ در ﻃﻐﯿﺎﻧﺶ زﯾﺎدهروي ﮐـﺮد و آب از ﺳـﺮ ﮔﺬﺷـﺖ‪،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ رﺳﻮل ص و ﯾﺎراﻧﺶ اﺟﺎزهي ﻫﺠﺮت داد و آﻧﺎن ﺑﻪ ﯾﺜﺮب ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐـﻪ اﺳـﻼم‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ آﻧﺠﺎ را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺠﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺷﻬﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﻣﺮدم ﻣﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺜﺮب ﯾﮑﺠﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ دﯾﻦ ﺟﺪﯾـﺪ ﭘﯿﻮﻧـﺪ دﯾﮕـﺮي ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰﺗﺮﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ از ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دﯾﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮده ﺑـﻮد‪ .‬اوس و‬
‫ﺧﺰرج ﮔَﺮد و ﻏﺒﺎر ﺟﻨﮓ ﺑﻌﺎث را ﻫﻨﻮز از ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﺘﮑﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎيﺷـﺎن‬
‫ﺧﻮن ﻣﯽﭼﮑﯿﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﺎﮔﻬﺎن دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ داد‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﻤﺎم ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫـﺎي‬
‫زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺼﺪ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﯿﻦ ﻗﻠـﺐﻫـﺎي آﻧـﺎن اﯾﺠـﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮادري و اﺧﻮت را در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن و ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﺮﻗـﺮار ﻧﻤـﻮد؛ اﯾـﻦ اﺧـﻮت‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﺧﻮت ﺑﺮادران ﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮش ﮐﻢﺑﻬﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺗﻤﺎم درﺳﺘﯽﻫﺎي دوﺳﺘﺎن ﮐﻪ در‬
‫ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ آن در ﻫﻢ ﻣﯽرﯾﺨﺖ و آﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻧﻮﻇﻬﻮر ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﮑﻪ و اﻧﺼﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻫﺴـﺘﻪي ﻧﺨﺴـﺖ‪ ‬اﻣـﺖ‪ ‬ﺑـﺰرگ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ؛ اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺑـﺮاي ﻣﺮدﻣـﺎن‪ ،‬ﺧﻠـﻖ ﺷـﺪه و ﺟـﻮﻫﺮ و دورﻧﻤـﺎي اﺳـﻼم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ ﮔﻮره در آن ﺑﺮﻫﻪي ﺳﺨﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺒﺐ ﻣﺼـﻮﻧﯿﺖ ﺟﻬـﺎن از ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽاي ﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ وي را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﺧﻄﺮﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﭼﺸـﻢ‬
‫دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺧﻮت و اﻟﻔﺖ ﺑﯿﻦ ﻣﻬـﺎﺟﺮان و‬
‫اﻧﺼﺎر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ‪َ ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫‪ۡ ٞ‬‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ‬
‫�ن ف ِۡت َنة ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض َوف َساد كبِ�‪] ﴾٧٣ ٞ‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[73 :‬‬ ‫﴿إِ� �فعلوه ت‬
‫»اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﻋﻈﯿﻤﯽ در دﻧﯿﺎ روي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪164‬‬

‫ﮔﺮه ﮐﻮر ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ دﻗﯿﻖ آﻧﺎن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و ﻗﺮآن ﻫﻤﭽﻨﺎن داﺷﺖ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﻣﻠﮑـﻮت‬
‫ﺑﺎﻻ ﺻﻌﻮد ﻣﯽداد و اﺧﮕﺮ دلﻫﺎيﺷﺎن را ﺑﺮﻣﯽاﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آﻧﺎن را ﺑﻪ ژرﻓﮑﺎوي در‬
‫دﯾﻦ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي از ﺷﻬﻮات ﻓﻨﺎﺷﺪن در راه رﺿﺎي ﺧﺪا اﺷـﺘﯿﺎق ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ ﺣـﺮص و ﻃﻤـﻊ در‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ و ﻓﻘﺎﻫﺖ در دﯾﻦ و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻔﺲ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﻋﺎدي و اﺿﻄﺮاري از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋـﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در راه ﺧـﺪا ﺳـﺒﮏ دوش و‬
‫ﮔﺮان ﺑﺎر ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ده ﺳﺎل ‪ 27‬ﺑﺎر در رﮐﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ اﻋﺰام ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺟﺘﻨـﺎب از دﻧﯿـﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﺳﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬رﻧﺞ و ﻣﺸـﻘﺘﯽ را ﮐـﻪ زﻧـﺎن و ﻓﺮزﻧـﺪانﺷـﺎن در ﺻـﻮرت ﮐﺸـﺘﻪﺷـﺪن و‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﺎت ﺑﺴﯿﺎري از اﺣﮑﺎم ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﺎ آنﻫﺎ اﻧﺲ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﮑـﺎﻣﯽ در ﺑـﺎرهي ﻣـﺎل و ﺟـﺎن و‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﮐﻪ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺑﺴﯿﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﺸﺎط و ﺳﺒﮏﺑـﺎر ﺑـﻪ‬
‫اﻣﺘﺜﺎل آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺮه ﺑﺰرگ ﯾﻌﻨـﯽ ﮔـﺮه ﺷـﺮك و ﮐﻔـﺮ ﮔﺸـﻮده ﺷـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺸﻮدهﺷﺪن آن ﺗﻤﺎم ﮔﺮهﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اوﻟﯿﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪهاش را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ان‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪهي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺒﺮد اﺳﻼم ﺑﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آن در ﺗﻤـﺎم ﺻـﺤﻨﻪﻫـﺎ ﭘﯿـﺮوزي از آن‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ دل و ﺟﺎن و ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪ اﺳﻼم درآﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪ از آن ﮐـﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي روي ﻧﯿﺎورﻧـﺪ‪ ،‬در آﻧﭽـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ داوري و‬
‫ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از اﻣﺮ و ﻧﻬـﯽ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻫـﯿﭻ اﺧﺘﯿـﺎري از‬
‫ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪165‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻇﻠﻢ و ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎنﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه از‬
‫آﻧﺎن ﻟﻐﺰﺷﯽ ﺳﺮ ﻣﯽزد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮﻫـﺎي ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻣﻌـﺮض ﻫـﺮ ﻧـﻮع‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﺣﺪ ﺷﺪﯾﺪي ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺮاب ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎمﻫﺎي ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﺷﺮاب در ﮐﻔﺸﺎن ﺑﻮد؛ دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﺑـﯿﻦ‬
‫ﺟﺎمﻫﺎي ﺷﺮاب و ﻟﺐﻫﺎي ﻋﻄﺸﻨﺎك ﺷﺮاب و ﺟﮕﺮﻫﺎي ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘـﻪ ﺣﺎﯾـﻞ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ ،‬ﺧـﻢﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮاب ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و در ﮐﻮﭼﻪﻫﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺮاب ﺟﺎري ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺣـﻆ و ﺑﻬـﺮهي ﺷـﯿﻄﺎن از درون آﻧـﺎن ﺧـﺎرج ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺣـﻆ و ﺑﻬـﺮهي‬
‫ﻧﻔﺲﺷﺎن ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن ﺑﯿﺮون ﺷﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﺣﻖ ]ﺧﻮد[ را ﻣﯽﺳـﺘﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺣﻖﱢ ]دﯾﮕﺮان[ را ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ ﻣﺮدان آﺧـﺮت و اﻣـﺮوز ﻣـﺮدان ﻓـﺮدا ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ آﻧﺎن را آﺷﻔﺘﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻌﻤﺘـﯽ ﻣﻐﺮورﺷـﺎن ﻣـﯽﮔﺮداﻧﯿـﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻓﻘـﺮ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫واﻣﯽداﺷﺖ و ﻧﻪ ﺑﯽﻧﯿﺎزي آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ وا ﻣﯽداﺷﺖ؛ ﻧﻪ ﺗﺠﺎرت ﻏﺎﻓﻞﺷﺎن ﻣـﯽﮐـﺮد و ﻧـﻪ‬
‫ﻗﺪرت آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﯿﺠﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬در دﻧﯿﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻓﺴﺎد و ﺑﺰرﮔﻨﻤـﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎري راﺳﺘﯿﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ داد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺧﺪا ﮔﻮاﻫﯽ دادﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ زﯾـﺎن‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﯾﺎ واﻟﺪﯾﻦ و ﯾﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎنﺷﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻬﻨـﺎي زﻣـﯿﻦ‬
‫را ﻗﺪﻣﮕﺎهﺷﺎن ﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﺟﻬﺎن ﻣﺎﯾﻪي ﻋﺼﻤﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ و دﻋﻮﺗﮕﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮف ﺧﺪا ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﯽ روﺷﻦ و دﻟﯽ ﺷﺎد از اﻣﺖ و رﺳﺎﻟﺘﺶ ﺑﻪ رﻓﯿﻖ‬
‫اﻋﻠﯽ ﭘﯿﻮﺳﺖ و آﻧﺎن را در ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺷﮕﻔﺖﺗﺮﯾﻦ اﻧﻘﻼب رخ داده در ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن‬

‫اﻧﻘﻼﺑﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص در درون ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و از ﻃﺮﯾﻖِ آﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌـﻪي ﺑﺸـﺮي ﭘﺪﯾـﺪ‬
‫آورد‪ ،‬ﻋﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ اﻧﻘﻼب در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻧﻘﻼب در ﺗﻤـﺎم ﺟـﻮاﻧﺒﺶ ﻋﺠﯿـﺐ ﺑـﻮد؛ در‬
‫ﺳﺮﻋﺘﺶ‪ ،‬در ﻋﻤﻘـﺶ‪ ،‬در وﺳـﻌﺖ و ﻓﺮاﮔﯿـﺮي اش؛ ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر در دركﭘـﺬﯾﺮ ﺑـﻮدن و ﺷـﻔﺎف‬
‫ﺑﻮدﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻋﺠﯿﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از رﺧـﺪادﻫـﺎي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﯿـﺰ و ﻏﯿـﺮ ﻃﺒﯿﻌـﯽ‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿـﺪه و‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪166‬‬

‫ﻣﻌﻤﺎﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﺗﺤﻮل را ﻋﻤﻼً ﭘﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﯿﻢ و ﻣﯿﺰان اﺛﺮﮔﺬارياش را در ﺟﺎﻣﻌـﻪي‬
‫ﺑﺸﺮي و ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ اﯾﻤﺎن ﺻﺤﯿﺢ در اﺧﻼق و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ‬

‫ﻣﺮدم اﻋﻢ از ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ ﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﯿـﺰي را ﮐـﻪ ﺑﺮاﯾﺸـﺎن آﻓﺮﯾـﺪه‬
‫ﺷﺪه و ﺗﺤﺖ اراده و رﻓﺘﺎرﺷﺎن درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻄﯿﻊ ﻣﻮرد ﺗﺸـﻮﯾﻖ ﻗـﺮار‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻧﺴﺎن ﮔﻨﻬﮑﺎر ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﺷﺪ و اﺳﺎﺳﺎً ﻫﯿﭻ اﻣـﺮ و ﻧﻬـﯽ در آن وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪،‬‬
‫دﯾﻦ در ﻧﺰدﮔﯽﺷﺎن ﺧﯿﻠـﯽ ﺳـﻄﺤﯽ و ﺟﺰﯾـﯽ ﺑـﻮد و ﺑـﺮ روح و روان‪ ،‬ﺟـﺎن و دل‪ ،‬و اﺧـﻼق و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪيﺷﺎن ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺶ و ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺮﻓﺎً در ﺣﺪ ﺻﻨﻌﺖﮔﺮي اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرش را ﺑـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﺎﻧﺪه اﺳـﺖ و‬
‫اﮐﻨﻮن ﮐﻨﺎره ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدم از ﻗﺪرت ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻪ و ﺧﻠﻌﺖ رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺧـﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ادارهي ﻣﻤﻠﮑﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮِ اﻣـﻮر‬
‫و ﺗﻘﺴﯿﻢ ارزاق و ﻣﺼﺎﻟﺢ اداري دﯾﮕﺮ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻤـﺎنﺷـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﺪا در ﺣـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻤﺎنﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﻖ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺪان ﺗﻔـﺎوﺗﯽ ﺑـﺎ ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫داﻧﺶآﻣﻮز رﺷﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از وي ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﻗﺼﺮ ﺑـﺰرگ را‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟ او ﺑﺪون ﺗﺮس و اﻇﻬﺎر ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎم ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫دﯾﻦ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از ﮐﺮﻧﺶ و ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺗﻬﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺷـﻨﺎﺧﺖﺷـﺎن از ﺧﺪاوﻧـﺪ در ﺣـﺪي ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ او‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖﺷﺎن ﻣﺒﻬﻢ و ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧـﺎﻗﺺ و ﻣﺠﻤـﻞ ﺑـﻮأ‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻫﯿﺒﺘﯽ در دل ﺷﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻪ ﻣﺤﺒﺘﯽ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻓﻠﺴﻔﻪي ﯾﻮﻧﺎن واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد را در اﻣﻮر ﺳﻠﺒﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺻﻔﺘﯽ ﻣﺜﺒﺖ از ﺻﻔﺎت‪ ‬ﻗﺪرت‪ ،‬رﺑﻮﺑﯿﺖ‪ ،‬دادن و ﻧﺪادن‪ ،‬رﺣﻤﺖ و ﺷـﻔﻘﺖ وﺟـﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﺟـﺰ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺛﺎﺑﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬اراده و ﺗﻤﺎم ﺻـﻔﺎت از‬
‫وي ﺳﻠﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮐﻠﯿﺎﺗﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺣﺎﮐﯽ از ﮐﺎﺳﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﺧـﺎﻟﻖ و ﻗﯿـﺎس وي ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺨﻠﻮق اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺒﯿﺎت ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ زﯾﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﺎرآﯾﯽ ﯾـﮏ ﺻـﻔﺖ‬
 ‫‪167‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫اﯾﺠﺎﺑﯽ را ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺗﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺑﻨﺎﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑـﺮ ﺳـﻠﺒﯿﺎت‬
‫اﺳﺘﻮار ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﻮﻧﺎن دﯾﻦ ﮐﺎﻣﻼً از روح ﺧﺸﻮع و رﺟﻮع ﺑﻪ ﺧﺪا در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺮوز ﺣﻮادث و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ وي ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺗﻬﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ آﯾﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫روﺣﺶ را از دﺳﺖ داده ﺑﻮد و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺎدات و رﺳﻮم و ﺳﺎﯾﻪﻫـﺎﯾﯽ از اﯾﻤـﺎن ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﯿﻤﺎرﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﻣـﺮده‬
‫ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ژرف و ﺷﻔﺎف ﮐﻪ ﺑﺮ روح و روان و ﻗﻠﺐ و ﺟﻮارح ﺗﺴـﻠﻂ داﺷـﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻘـﺎل ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺮ اﺧﻼق و اﺟﺘﻤﺎع و داراي ﻧﻔﻮذ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ و آﻧﭽﻪ ﺑﺎ آن ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ ﮐﻪ داراي اﺳﻤﺎي ﺣ‪‬ﺴﻨﯽ و ﻣﺜﺎل ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ذاﺗﯽ اﯾﻤﺎن آوردﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن و رﺣﻤﻦ و رﺣﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣ‪‬ﻠ‪‬ﮏ اﺳﺖ و ﻗـﺪوس‪ ،‬ﻣـﺆﻣﻦ اﺳـﺖ و ﻣﻬـﯿﻤﻦ‪،‬‬
‫ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ و ﺟﺒ‪‬ﺎر و ﻣﺘﮑﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﺑﺎري و ﻣﺼﻮ‪‬ر‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰ اﺳﺖ و ﺣﮑـﯿﻢ‪ ،‬ﻏﻔـﻮر اﺳـﺖ و‬
‫ودود‪ ،‬رؤوف اﺳﺖ و رﺣﯿﻢ‪ ،‬ﺧﻠﻖ و اﻣﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ اوﺳﺖ و ﻣﻠﮑﻮت ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در اﺧﺘﯿﺎر اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﭘﺎداش ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺎ ﺟﻬﻨﻢ ﻋﺬاب‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ رزﻗﺶ را ﻣـﯽﮔﺴـﺘﺮاﻧﺪ و ﺑـﺮ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻨﮕﯽ ﻣﯽآورد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ را در آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻧﻬﺎن اﺳﺖ ﻣـﯽداﻧـﺪ و از ﺧﯿﺎﻧـﺖ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن و راز دﻟﻬﺎ آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻗﺪﻣﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﻋﻠﻢ ﺧـﺪا در ﻗـﺮآن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﻋﻤﯿﻖ و ﺷﻔﺎف‪ ،‬در وﺟﻮدﺷﺎن ﺗﺤﻮﻟﯽ ﺷﮕﺮف ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑـﯽ‬
‫از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورد و ﺑﻪ »ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ« ﺷﻬﺎدت ﻣﯽداد‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽاش ﮐﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔـﻮن‬
‫ﻣﯽﺷﺪ؛ اﯾﻤﺎن در دروﻧﺶ رﺧﻨﻪ ﻣـﯽﮐـﺮد و از آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم رگﻫـﺎ و اﻧـﺪامﻫـﺎﯾﺶ ﺳـﺮاﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن و روح در ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬آﺛﺎر ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺟﺮﺛﻮﻣﻪﻫـﺎي آن را‬
‫رﯾﺸﻪ ﮐﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﯿﻞ آﺳﺎ ﻋﻘﻞ و ﻗﻠﺐ را ﺗﺤـﺖ ﭘﻮﺷـﺶ ﻗـﺮار ﻣـﯽداد و از وي اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺟـﺰ‬
‫اﻧﺴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪168‬‬

‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺻـﺒﺮ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺑـﺮوز ﻣـﯽﻧﻤـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﭼﻨﺎن اﺧﻼق و اﻓﻌﺎﻟﯽ ﺷﮕﺮف و ﻏﯿﺮ ﻋـﺎد‪‬ي از وي ﺳـﺮ ﻣـﯽزد ﮐـﻪ ﺗﻮﺟﯿـﻪ و ﺗﺒﯿـﯿﻦ آن‪ ،‬ﻋﻘـﻞ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق را ﻣﺘﺤﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﺗﺎ اﺑﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﯿﺮاتزا و ﺷﮕﺮف ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﺟﺰ اﯾﻤﺎن ﮐﺎﻣﻞ و ژرف ﻋﻠﻢ از ﺑﻪ دﺳﺖدادنِ ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮي دﯾﮕـﺮ از آن درﻣﺎﻧـﺪه و ﻋـﺎﺟﺰ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻠﻨﮕﺮ وﺟﺪان‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﯽ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ و روﺣﯽ ﺑـﻮد‪ .‬ﻓﻀـﺎﯾﻞ و ارزشﻫـﺎي اﺧﻼﻗـﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗـﺪرت‬
‫اراده‪ ،‬ﻧﯿﺮوي درون‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻔﺲ و ﺣـﻖﺳـﺘﺎﻧﺪن از آن را ﺑـﺮ ﻣـﺆﻣﻦ اﻟﻘـﺎء ﻣـﯽﮐـﺮد‪ ،‬اﯾﻤـﺎن‬
‫ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق و ﻋﻠـﻮم رواﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ در ﻣـﻮرد ﻟﻐـﺰشﻫـﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﺸﺮي ﺳﺮاغ دارد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺪت ﺑﻬﯿﻤﯿﺖ اوج ﮔﯿﺮد و اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻟﻐﺰﺷﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬آﻧﻬـﻢ در ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﮐـﻪ ﻧـﻪ‬
‫ﭼﺸﻤﯽ وي را ﻧﻈﺮاهﮔﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑـﻪ وي دﺳﺘﺮﺳـﯽ دارد‪ ،‬اﯾـﻦ اﯾﻤـﺎن ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﻧﻔﺴـﯽ‬
‫ﺧﺸﻦ و ﻣﻼﻣﺖﮔﺮ) ‪ (1‬وﺟﺪاﻧﯽ زﻧﻨﺪه و ﺳﺮﮐﻮبﮔﺮ و ﺧﯿﺎﻟﯽ ﺑﯿﻢ دﻫﻨﺪه وﺗﺮسآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ آرام ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺶ اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﺪ و ﺟﺎﻧﺶ را ﺑﺮاي‬
‫اﺟﺮاي ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﯿﻔﺮ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﻘﻮﺑﺖ را ﺑﺎ دﻟﯽ آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ رﻫﯿﺪن از ﺧﺸﻢ و ﻋﺬاب آﺧﺮت‪ .‬ﻣﺆرﺧﺎن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺣﮑﺎﯾﺎﺗﯽ ﻋﺠﯿﺐ و‬
‫دﻟﭙﺬﯾﺮ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮش ﺟﺰ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﻮردي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ ﺣﺠﺎج ﻗﺸـﯿﺮي ﺻـﺎﺣﺐ ﺻـﺤﯿﺢ ﻣﺴـﻠﻢ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻨﺪي ﻣﺘﺼﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑﺮﯾﺪه از ﭘﺪرش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻋﺰ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ اﺳﻠﻤﯽ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا ص! ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻮدم ﻇﻠﻢ ﮐﺮدهام و ﻣﺮﺗﮑـﺐ زن‬
‫ﺷﺪهام؛ اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺮا ﭘﺎك ﮔﺮداﻧﯽ«‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا او را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮداي آن روز دوﺑﺎره‬

‫)‪ -(1‬ﻧﻔﺲ ﻟﻮاﻣﻪ‪.‬‬

 ‫‪169‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﻮدهام«‪ .‬دوﺑﺎره ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وي را ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ را‬
‫ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺎﻋﺰ را از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ و ﻫﻮش ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ ﯾـﺎ ﺧﯿـﺮ؟ آنﻫـﺎ ﺟـﻮاب‬
‫دادﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻋﺰ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارد و از اﻓﺮاد ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻋﺰ ﺑﺎر ﺳﻮم آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻓﻌـﻪ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ را ﻧﺰد ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎد و از آنﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻋﻘـﻞ وي ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﺧﻮاﺳـﺖ‪ ،‬آنﻫـﺎ‬
‫ﺟﻮاب دادﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻋﺰ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ و ﻓﮑﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺮﺗﺒﻪي ﭼﻬﺎرم آﻣﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭼﺎﻟﻪاي ﺑﮑَﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زن ﻏﺎﻣﺪﯾﻪ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا ص! ﻣﻦ ﻣﺮﺗﮑﺐ زﻧﺎ ﺷﺪهام؛‬
‫ﻣﺮا ﭘﺎك ﮔﺮدان‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا وي را رد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺮداي آن روز ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻔـﺖ‪ :‬اي ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ!‬
‫ﭼﺮا ﻣﺮا رد ﮐﺮدي؟ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻣﺮا ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻋﺰ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﮐـﻪ ﻣـﻦ از‬
‫اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺣﺎﻣﻠﻪ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮو ﺗﺎ ﻓﺮزﻧﺪت ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را در ﭘﺎرﭼﻪاي ﭘﯿﭽﯿﺪ و ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‬
‫رﺳﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪم‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو ﻓﺮزﻧﺪت را ﺷﯿﺮ ﺑﺪه‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽاش ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪ و از‬
‫ﺷﯿﺮدادن او را ﮔﺮﻓﺘﯽ ﺑﯿﺎ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دوران ﺷﯿﺮﺧﻮارﮔﯽ ﻓﺮزﻧﺪش ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺗﮑـﻪ‬
‫ﻧﺎﻧﯽ در دﺳﺖ ﮐﻮدك ﺑﻮد‪ ،‬وي را ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ آورد و ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﯾـﻦ اﺳـﺖ اي رﺳـﻮل ﺧـﺪا!‬
‫ﻓﺮزﻧﺪم را از ﺷﯿﺮ ﺑﺎز ﮔﺮﻓﺘﻪام و اﮐﻨﻮن ﺧﻮدش ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﭙﺮد و ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﭼﺎﻟﻪاي ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎﻟـﻪاي‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺳﻨﯿﻪن زن ﺣﻔﺮ ﺷﺪ و ﻣﺮدم را دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺳﻨﮕﺴﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ از ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬ﺟﻠﻮ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش زد‪ .‬ﺧﻮن ﺑﺮ ﭼﻬﺮهي ﺧﺎﻟﺪ ﻓﻮران‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ آن زن را دﺷﻨﺎم داد‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص دﺷﻨﺎم ﺧﺎﻟﺪ را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺎﻟﺪ! ﺧﻮدت‬
‫را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻦ‪ .‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در ﻗﺒﻀﻪي ﻗﺪرت اوﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ زن ﺗﻮﺑﻪاي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪170‬‬

‫ﻫﺮ ﺑﺎجﮔﯿﺮي اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺑﻪاي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﺑـﺮ وي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد و دﻓﻦ ﮔﺮدد) ‪.(1‬‬

‫ﺛﺒﺎت در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﻮات و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ‬

‫اﯾﻦ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﮕﻬﺒﺎن اﻣﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻋﻔﺖ و ﮐﺮاﻣـﺖ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در ﻫﻨﮕـﺎم ﺗﻤﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺷﻬﻮتﻫﺎي ﻣﺨﺮب ﺧﻮد را ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ از دﯾﺪ ﻫﻤﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد و در‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻤﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ‬
‫روﯾــﺪادﻫﺎﯾﯽ ﺣــﺎﮐﯽ از رﻋﺎﯾــﺖ اﻣﺎﻧــﺖ و ﺧﻮﯾﺸــﺘﻦداري در اﻣــﻮال ﻏﻨﯿﻤــﺖ و اداي اﻣﺎﻧــﺖ و‬
‫اﺧﻼص ﺑﺮاي ﺧﺪا رخ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي از اراﺋﻪي ﻧﻈﯿﺮش ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎً ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎﯾﯽ ﺟﺰ ﻧﺘﯿﺠﻪي رﺳﻮخ اﯾﻤﺎن ﻣﺮاﻗﺒﺖ و اﺳﺘﺤﻀﺎر اﷲ و ﻋﻠﻢ وي در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻫﺮ ﻣﮑﺎن‬
‫ﭼﯿﺰي ﯾﺪﮔﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»وﻗﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺪاﺋﻦ ﯾﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ را ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدي ﺻـﻨﺪوﻗﭽﻪاي‬
‫آورد و ﺑﻪ ﺗﺤﻮﯾﻠﺪار داد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﺠﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎل ﺑﺎارزﺷـﯽ‬
‫ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﻧﺰد ﻣﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﺎل ﺑﺮاﺑـﺮ ﻧـﺪارد‪ ،‬از وي ﺳـﺆال ﮐﺮدﻧـﺪ‪ :‬آﯾـﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي از ان ﺑﺮداﺷﺘﻪاي؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ذات او را ﺣﺎﺿﺮ و ﻧـﺎﻇﺮ ﻧﻤـﯽداﻧﺴـﺘﻢ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﻣﺎل را ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽآوردم‪ ،‬آنﻫﺎ در ﻣﻮردش ﮐﻨﺠﮑﺎو ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺘﻤـﺎً ﻓـﺮدي‬
‫اﺳﺖ داراي ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از وي ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﺧﻮدم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﯾﮕـﺮان ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺧﺪا را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻢ و ﺑﻪ ﺛـﻮاب و ﭘـﺎداش او راﺿـﯽام‪ .‬ﮐﺴـﯽ را‬

‫)‪ -(1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺤﺪود‪.‬‬

 ‫‪171‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫دﻧﺒﺎﻟﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﺰد ﯾﺎراﻧﺶ رﺳﯿﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن در ﻣﻮرد وي ﺳﺆال ﮐﺮد‪ ،‬و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻗﯿﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻟﯿﺪن‬

‫ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا آﻧﺎن را ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ و ﮔﺮدن ﻓﺮاز ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻫﺮﮔﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﯿﺮ‬
‫ﺧﺪا ﮔﺮدنﺷﺎن ﺧﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺒﺎري از ﺟﺒﺎران‪ ،‬ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺸﯿﺸﯽ از ﮐﺸﯿﺸﺎن‬
‫و ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﺎﻣﺪاري دﯾﻨﯽ ﯾﺎ دﻧﯿﻮي‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﭼﺸﻢ و دلﺷﺎن را از ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﮑﻮه ﺧﺪا ﺳﺮﺷﺎر ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل و‬
‫زرق و ﺑﺮق و دﻧﯿـﺎ و ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي ﻣﺨﻠـﻮق ﭼﻨـﺪان ارزﺷـﯽ ﺑﺮاﯾﺸـﺎن ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و درﺑﺎرﯾﺎنﺷﺎن و رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ و ﺳﺎز و ﺑﺮگﺷﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪﻫـﺎ و‬
‫ﻋﺮوﺳﮏﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﺒﺎس آدﻣﯽ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻧﺠﺎﺷﯽ رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬وي ﺑﺮ ﮐﺮﺳﯽاش ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص‬‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
‫در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﻋﻤ‪‬ﺎره در ﺳﻤﺖ ﭼـﭙﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺸـﯿﺶﻫـﺎ در دو ﺻـﻒ در ﻣﻘـﺎﺑﻠﺶ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو و ﻋﻤﺎره ﻗﺒﻼً ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾـﻦﻫـﺎ ﺗـﻮ را ﺳـﺠﺪه ﻧﻤـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬وﻗﺘـﯽ ﻣـﺎ‬
‫آﻣـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﮐﺸــﯿﺶﻫـﺎ و ﺣﺎﺿــﺮان از ﻣـﺎ ﺧﻮاﺳــﺘﻨﺪ ﭘﺎدﺷـﺎه را ﺳــﺠﺪه ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﺣﻀــﺮت ﺟﻌﻔــﺮ در‬
‫ﺟﻮابﺷﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﺟﺰ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ را ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ) ‪.(2‬‬

‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺠﻤﻼت و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ‬

‫‪ ‬رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﻋـﺎﻣﺮ را ﺑـﻪ‬‫ﻗﺒﻞ از روﯾﺎروﯾﯽ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﯿﻪ) ‪ (3‬ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺰد رﺳﺘﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻟﺸﮑﺮ ﻓﺎرس ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﻋـﺎﻣﺮ ﺑـﺮ رﺳـﺘﻢ وارد‬

‫)‪ -(1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.16‬‬

‫)‪ -(2‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪.3‬‬
‫‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص رخ‬‫)‪ -(3‬ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﯿﻪ در ﺳﺎل ‪ 14‬ﻫـ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫داد و ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ اﯾﺮاﻧﯿﺎن و ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪172‬‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه رﺳﺘﻢ را ﺑﺎ ﻓﺮشﻫﺎ و ﻣﺘﮑﺎﻫﺎي اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ آراﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﻣﺮوارﯾﺪﻫﺎ و‬
‫ﯾﺎﻗﻮتﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ را در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ ﺗﺎﺟﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده‬
‫ﺑﻮد و از دﯾﮕﺮ وﺳﺎﯾﻞ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻃﻼﯾﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﯽ زﺑﺮ و ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﭙﺮ و اﺳﺒﯽ ﮐﻮﺗﺎه وارد ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ‪ ،‬ﮐﻨﺎرهﻫﺎي ﻓﺮش را ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻢﻫﺎي آن ﻟﮕﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ از اﺳﺒﺶ ﻓﺮود آﻣﺪ و آن را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﺸﺘﯽﻫﺎ ﺑﺴـﺖ و ﺑـﺎ ﺳـﻼح‬
‫زره و ﮐﻼه ﺧﻮدش ﺟﻠﻮ آﻣﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮان ﺑـﺮ وي ﻓﺮﯾـﺎد زدﻧـﺪ‪ :‬ﺳـﻼﺣﺖ را ﮐﻨـﺎر ﺑﮕـﺬار‪ ،‬او در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﻞ ﺧﻮدم ﻧﯿﺎﻣﺪهام‪ ،‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ ﺷـﻤﺎ آﻣـﺪهام‪ ،‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ وﺿـﻌﯿﺖ‬
‫راﺿﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮب و اﮔﺮ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدم‪.‬‬
‫رﺳﺘﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﺬارﯾﺪش‪ .‬رﺑﻌﯽ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﯿﺰهاي ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ و اﮐﺜﺮ ﻓﺮشﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﻧﻮك آن ﭘﺎره ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺟﻠﻮ آﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ وي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آﻣﺪن در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وادار ﻧﻤﻮد؟‬
‫رﺑﻌﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ او ﺑﺨﻮاﻫـﺪ از ﻋﺒـﺎدت ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت اﷲ و از ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن و از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم درآورﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ‬

‫اﯾﻤﺎن ﺑـﻪ آﺧـﺮت در ﻗﻠـﻮب ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷـﺠﺎﻋﺘﯽ ﺑـﯽﻧﻈﯿـﺮ‪ ،‬اﺷـﺘﯿﺎﻗﯽ ﺷـﮕﻔﺖ ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ و‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ) ‪ (1‬اﯾﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪ .‬آﺧﺮت ﺟﻠﻮ دﯾﺪﮔﺎنﺷﺎن ﻣﺠﺴﻢ و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﺗﻤـﺎم‬

‫)‪ -(1‬ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺘﺒﺎدرِ آن ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ ﮔﺮﯾﺰي و ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ وﻇﺎﯾﻒ زﯾﺴﺘﻦ و ﻋﺪم ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ]ﯾﺎ اﺳﺘﻬﺎﻧﺖ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ آﻣﺪه[ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي ﺷﺠﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﺗﺮﺟﯿﺢ زﻧﺪﮔﯽ ذﻟﺖﺑﺎر ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن آزادهاي ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوران ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻟﺤﻈﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻤﺪن و دﮔﺮﮔﻮنﮐﺮدن ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﻃﺮﺣﯽ ﺑﺰرگ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ اﻓﮑﻨﺪهاﻧﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺒﻮﺗﺮي ﻧﺎﻣﻪﺑـﺮ ﮐـﻪ اﻃـﺮاﻓﺶ را ﻧﻤـﯽﻧﮕـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي آن ﭘﺮ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺒﺮد اﺣﺪ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﺟﻠﻮ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌـﺎذ ﺑـﺎ وي‬
‫روﺑﺮو ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺳﻌﺪ! ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸـﺖ آﻧﺠﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را از ﻃﺮف ﮐﻮه اﺣﺪ ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﻫﺸﺘﺎ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮ و اﺛﺮ ﺳﺮﻧﯿﺰه ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن وي را ﮐﺸﺘﻪ و ﻣﺜﻠﻪ ﻧﻤـﻮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺧـﻮاﻫﺮش ﮐـﻪ از ﻃﺮﯾـﻖ ﺑﻨـﺪﻫﺎي اﻧﮕﺸـﺘﺎﻧﺶ او را ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ او را‬
‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ) ‪.(1‬‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎي آن ﺑﻪ اﻧﺪازهي آﺳﻤﺎنﻫﺎ‬
‫و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎي آن ﺑﻪ اﻧـﺪازهي آﺳـﻤﺎنﻫـﺎ و‬‫ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ ﺣﻤﺎم اﻧﺼﺎري‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آري‪ ،‬ﻋﻤﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑ‪‬ﻪ ﺑ‪‬ﻪ!‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑ‪‬ﻪ ﺑ‪‬ﻪ ﺑﺮاي ﭼﻪ؟ ﻋﻤﯿﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴـﻢ ﻫـﺪﻓﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ آرزو دارم ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺼﯿﺒﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ از اﻫﻞ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪.‬‬
‫ﻋﻤﯿﺮ ﻣﻘﺪاري ﺧﺮﻣﺎ از ﺟﯿﺒﺶ درآورده ﺑﻮد و داﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ را ﻣﯽﺧﻮرم‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﺣﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ .‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ‬
‫را دور اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ) ‪.(2‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﭘﺪرم اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي در ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ زﯾﺮ ﺳـﺎﯾﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺳـﺖ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪174‬‬

‫ﻣﺮدي ژﻧﺪه ﭘﻮش ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ! ﺗﻮ ﺧﻮدت از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ را ﺷـﻨﯿﺪي؟‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪.‬‬
‫آن ﻣﺮد ﻧﺰد ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑـﺎد! ﻧﯿـﺎم ﺷﻤﺸـﯿﺮش را ﺷﮑﺴـﺖ و دور‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺻﻒ دﺷﻤﻦ ﯾﻮرش ﺑﺮد و ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺟﻤﻮح ﺷﺪﯾﺪاً از ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽﻟﻨﮕﯿﺪ‪ .‬داراي ﭼﻬﺎر ﻓﺮزﻧﺪ ﺟـﻮان ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره در‬
‫ﻏﺰوهﻫﺎ در رﮐﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﺮود‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﻧﯿﺰ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ در رﮐﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا ص در ﺟﻨﮓ ﺷـﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ ﺑـﻪ‬
‫وي ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﻣﻌﺬور ﺷﻤﺮده و ﺟﻬﺎد را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮض ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗـﻮ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺟﻤﻮح ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ رﺳﺎﻧﺪ و ﮔﻔـﺖ‪ :‬اي رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص! ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﻢ ﻣـﺮا‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ در رﮐﺎﺑﺖ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ آرزو دارم ﮐـﻪ ﺷـﻬﯿﺪ ﺷـﻮم و ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﭘـﺎي ﻟـﻨﮕﻢ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻗﺪم ﺑﺰﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ وي ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺟﻬـﺎد را ﺑـﺮ ﺗـﻮ ﻓـﺮض ﻧﮑـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را ﺑﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻬﺎدت را ﻧﺼﯿﺒﺶ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻋﻤـﺮو ﺑـﺎ رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا ص در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد و در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ) ‪.(2‬‬
‫ﺷﺪاد ﺑﻦ اﻟﻬﺎد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ اﻋﺮاﺑﯽ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﻣﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ وي اﯾﻤـﺎن آورد و‬
‫ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻌﻀـﯽ از ﯾـﺎراﻧﺶ را در ﺑـﺎرهي‬
‫وي ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻏﺰوهي ﺧﯿﺒﺮ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺑﻪ دﺳﺖآﻣﺪه را ﺑﯿﻦ ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤـﻮد‪،‬‬
‫ﺳﻬﻢ آن اﻋﺮاﺑﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎران داد‪ ،‬اﻋﺮاﺑﯽ داﺷﺖ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان آنﻫﺎ را ﻣﯽﭼﺮاﻧﯿـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن اﻋﺮاﺑﯽ آﻣﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺳﻬﻤﺶ را ﺑﻪ وي دادﻧﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﺳـﻬﻤﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮاﯾﺖ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬او اﻣـﻮال را ﺑﺮداﺷـﺖ و ﺧـﺪﻣﺖ رﺳـﻮل ﺧـﺪا‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪.135‬‬
 ‫‪175‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳـﻬﻤﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑﺮاﯾـﺖ درﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬اﻋﺮاﺑﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﮑﺮدهام‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺎي ﺑﺪﻧﻢ )ﺑﻪ ﮔﻠﻮﯾﺶ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد( ﺗﯿﺮي اﺻﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻤﯿـﺮم‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ روم‪،‬‬
‫اﻃﺎﻋﺘﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪام‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﺪا ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐـﺮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﭼﻨـﮓ‬
‫دﺷﻤﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﺴﺪ اﻋﺮاﺑﯽ را در ﺣﻀﻮر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ آوردﻧـﺪ‪ ،‬ﺣﻀـﺮت ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬اﯾـﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻋﺮاﺑﯽ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ ﺧﺪا ﺻﺎدق ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺗﺼﺪﯾﻘﺶ ﮐﺮد) ‪.(1‬‬

‫از ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺎ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ‬

‫آﻧﺎن ﻗﺒﻞ از ﭼﻨﯿﻦ اﯾﻤﺎﻧﯽ از ﻧﻈﺮ اﺧﻼق‪ ،‬ﮐﺮدار‪ ،‬ﻣﻌﺎﺷﺮت‪ ،‬اﻣـﺮ و ﻧﻬـﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ و اﺟﺘﻤـﺎع‬
‫ﮐـﺎﻣﻼً در ﻫــﺮج و ﻣــﺮج ﺑــﻪ ﺳــﺮ ﻣــﯽﺑﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﻧــﻪ ﺗﺤــﺖ ﺳــﻠﻄﻪاي درﻣــﯽآﻣﺪﻧــﺪ و ﻧــﻪ ﻧﻈــﺎﻣﯽ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻫﻢ ﺧﻂ و ﻣﺸﯽ روﺷﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺣﺮﮐـﺖ‪ ،‬و ﮐﻮرﮐﻮراﻧـﻪ و ﺑـﺪون‬
‫درك و ﺷﻌﻮر ﻣﺴﯿﺮ را ﻃﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ در ﭼﺎرﭼﻮب اﯾﻤﺎن و ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و از آن ﺗﺨﻄّﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ و‬
‫ﻣﻠﮏ و ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻦ در دادهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﯽ و رﻋﯿﺖﺑﻮدن ﺧﻮﯾﺶ و اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺪون ﭼﻮن‬
‫و ﭼﺮا‪ ،‬اﻗﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﺳﺘﻮر اﻟﻬﯽ ﮐﺎﻣﻼً و ﺳﺮاﭘﺎ ﮔﺮدن ﻫﺎدهاﻧﺪ و از ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽﻫﺎ و ﻫﻮسﻫﺎﯾﺸـﺎن ﻓـﺮو ﮔـﺬار ﮐـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬اﯾﻨـﮏ در زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺎل‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﺟﺎن و ﻧﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻟﮏ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﺣﺮﮐﺘﯽ‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﻮرد رﺿﺎ و ﻧﻈﺮ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪون دﺳﺘﻮر ﺧﺪا ﻧﻪ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻧﻪ ﺻﻠﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺧﺸـﻤﮕﯿﻦ‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎزﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬
‫از زﺑﺎن ﻗﺮآن و زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺘﻨﺪ و از ﺟـﺎﻫﻠﯿﺘﯽ ﮐـﻪ در آن‬

‫)‪ -(1‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.190‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪176‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ اﻃﻼع داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر از اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐـﺎﻣﻠﯽ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘـﯽ ﺑـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﻘﺎل از ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت دﯾﮕﺮ و از ﻗﻠﻤﺮوﯾﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو دﯾﮕﺮ و از ﺣﮑﻤﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺣﮑﻢ دﯾﮕﺮ از ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت‪ ،‬از ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‪ ،‬از ﺧﻮدﭘﺴـﻨﺪي‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﻮدﯾﺖ‪ .‬ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ داﯾﺮهي اﺳﻼم درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﮏروي در اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺧﺒـﺮي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﻟﻬﯽ درﮔﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺻﺮور اﻣﺮ اﺧﺘﯿﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐـﺮدن ﺑـﺎ‬
‫رﺳﻮل‪ ،‬داوري ﮐﺴﯽ را ﺟﺰ ﺧﺪا ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ و از ﻃﺮف ﺧـﻮد ﻧﻈـﺮدادن ﺟـﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋـﺎدت‬
‫رﺳﻮم ﺗﻤﺴﮏﺟﺴﺘﻦ و از ﻧﻔﺲ اﻃﺎﻋﺖﮐﺮدن ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‪،‬‬
‫از زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎدات و ﺳﻨﺖﻫﺎﯾﺶ دﺳـﺖ ﻣـﯽﮐﺸـﯿﺪﻧﺪ و اﺳـﻼم را ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺳﻨﺖﻫﺎﯾﺶ ﻣـﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﺤـﻮل ﺑـﺰرگ‪ ،‬ﺑـﯽدرﻧـﮓ ﭘـﺲ از‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ ﻣﻠﻮح ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص را در ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮاف ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻀﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻫﺴـﯿﺖ! او ﮔﻔـﺖ‪ :‬آري‪ ،‬اي رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا! ﻣﻨﻢ ﻓﻀﺎﻟﻪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﭼـﻪ ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺘﯽ؟ ﻓﻀـﺎﻟﻪ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﭼﯿـﺰي ﻧﺒـﻮد‪ ،‬داﺷـﺘﻢ ﺧـﺪا را ذﮐـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺧﻨﺪﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺮاﷲ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﺶ را ﺑـﺮ ﺳـﯿﻨﻪي ﻓﻀـﺎﻟﻪ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬ﻗﻠـﺐ‬
‫ﻓﻀﺎﻟﻪ آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﻫﻨﻮز دﺳﺘﺶ را از ﺳـﯿﻨﻪام ﺑﺮﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮق در ﻗﻠﺒﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻀﺎﻟﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪام رﻫﺴـﭙﺎر ﺷـﺪم‪،‬‬
‫در ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدم ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ وي ﻣﺮاوده و ﮔﻔﺘﻮﮔﻮ داﺷﺘﻢ‪ ،‬آن زن ﺑﻪ ﻣﻦ اﺷـﺎره‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ دﻋﻮت ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻦ در ﺟﻮاﺑﺶ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﺪا و اﺳـﻼم ﭼﻨـﯿﻦ ﭼﯿـﺰي را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.332‬‬

 ‫‪177‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻣﺤﮑﻤﺎت و دﻻﯾﻞ روﺷﻦ در ﺑﺎب اﻟﻬﯿﺎت‬

‫اﻧﺒﯿﺎ † را از ذات و ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎل اﻟﻬﯽ و از آﻏﺎز و ﻓﺮﺟﺎم ﺟﻬﺎن و از آﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎن ﭘـﺲ‬
‫از ﻣﺮگ ﺑﺎ آن دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺒﺮ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻃﺮﯾﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﻠﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫را ﺑﺪون ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗـﻼش و زﺣﻤﺘـﯽ ﺑـﻪ آﻧـﺎن ارزاﻧـﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد و آﻧـﺎن را از رﻧـﺞ ﺗﺤﻘﯿـﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ از ﻣﺒﺎﻧﯽ آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ از ﻣﻘﺪﻣﺎت آن ﻋﻠﻮم ﮐﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚﺷـﺎن‬
‫را ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮ و ﻓﺎرغ اﻟﺒﺎل ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑـﻮد؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻓﺮاﺗﺮ از ﺣﺲ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻮاسﺷﺎن در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﮐـﺎرﮔﺮ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻓﮑﺮﺷـﺎن‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و اﺳﺎﺳﺎً از دادهﻫﺎي اوﻟﯿﻪي آن ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﮑﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎر را دوﺑﺎره آﻏﺎز و ﺑﺤﺚ را از ﻧﻮ ﺷﺮوع‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻫﻤﺮاه و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺳﻔﺮﺷﺎن را از در ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ آﻏـﺎز ﮐﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮔﻤﺮاهﺗﺮ از آن ﮐﺎﺷﻔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﯽ در‬
‫ﻣﻮرد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و آﻧﭽﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ در ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺒﻮد و ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﻋﻤﺮ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻤﺒﻮد اﺑﺰار و ﻗﺪرت ﻧﺎﭼﯿﺰش در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﮐﻪ ﻋﻤـﻖ درﯾﺎﻫـﺎ ارﺗﻔـﺎع ﮐـﻮهﻫـﺎ و‬
‫ﮐﻮﯾﺮﻫﺎ و ﻣﺴﺎﻓﺖﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ را دوﺑﺎره ﺧﻮدش از ﻧـﻮ ﺑﺮرﺳـﯽ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻃـﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸـﯿﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺳﻮارياش از ﭘﺎ درآﻣﺪ و ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺘﯽ از ﯾﺎدادﺷﺖﻫﺎي ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺪون ﺑﺼـﯿﺮت و ﻫـﺪاﯾﺖ دراﻟﻬﯿـﺎت ﻓـﺮو رﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧﻈﺮﯾـﺎﺗﯽ ﭘـﻮچ‪،‬‬
‫دادهﻫﺎﯾﯽ ﻧﺎرﺳﺎ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻻﺗﯽ ﮔﺬرا و آراﯾﯽ ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢ ﺧﻮد ﮔﻤﺮاه ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﻫﻢ دﯾﮕﺮان را ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺒﯿﺎء † ﻣﺒﺎدي ﺛﺎﺑﺖ و اﺻﻮل اﺳﺘﻮاري ﮐﻪ اﺳﺎس ﻣﺪﯾﻨﻪي ﻓﺎﺿﻠﻪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮأم‬
‫ﺑﺎ ﺳﻌﺎدت در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ آﻧﺎن ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣـﺎن‬
‫ﻣﺤﺮوم ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻤﺪنﺷﺎن را ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭘﺮﺗﮕﺎه ﺳـﻘﻮط و ﺑـﺮ ﺑﻨﯿـﺎﻧﯽ ﺳ‪‬ﺴـﺖ و ﻟـﺮزان و ﺑﺮاﺳـﺎس‬
‫ﺳﻨﺠﺶ و آزﻣﻮن ﭘﯽرﯾﺰي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺎس ﺧﻤﯿـﺪ و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن آﻣـﺎدهي ﻓـﺮورﯾﺨﺘﻢ‬
‫ﺷﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺳﻘﻒ روي ﺳﺮﺷﺎن ﻓﺮود آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪178‬‬

‫ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ و ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣـﻮارد ﺑـﻪ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪون رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ذﮐـﺎوت‪،‬‬
‫ﻗﺪرت و ﺟﻬﺎد ﺧﻮﯾﺶ را ذﺧﯿﺮه و در اوﻗﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در راﺳﺘﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔـﻊ دﯾـﻦ و دﻧﯿـﺎيﺷـﺎن ﺑـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و از دﯾـﻦ آﻧﭽـﻪ را ﻣﻐـﺰ و ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﮔﻞ‬

‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و روز آﺧـﺮت و ﺳـﺮ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﻓـﺮودآوردن در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧـﺪا و ﻓـﺮاﻣﯿﻨﺶ‪،‬‬
‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ را ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﺮ ﻓﺮد را در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺻﻠﯽاش ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ آن را رﻫﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻧﻪ ﻫﻢ از آﻧﺠﺎ ﺗﺠﺎوز ﻣﯽﮐـﺮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪي اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻪ ﮔﻠﯽ ﺑﯽﺧﺎر ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻫﻤﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪرﺷﺎن آدم ﺑﻮد و آدم ﻧﯿـﺰ از ﺧـﺎك‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﻋﺮب ﺑﺮ ﻋﺠﻢ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻋﺠﻢ ﺑﺮ ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪.‬‬
‫َ َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُ ُّ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ‬
‫آد ُم ُﺧ ِﻠ َﻖ ِﻣ ْﻦ ﺗُ َ‬
‫� ﻗ ْﻮ ٌم �ﻔﺨ ُﺮون‬ ‫اب ‪ ،‬ﻴﻟنﺘ ِﻬ‬
‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻠﻛ�ﻢ �ﻨﻮ آدم ‪ ،‬و‬
‫َ َْ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﻼن«) ‪.(1‬‬
‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺑِﺂﺑﺎﺋِ ِﻬﻢ أو ﻴﻟﻜﻮ�ﻦ أﻫﻮن‬
‫»ﺷﻤﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬آدم ﻧﯿﺰ از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺑﺎء و‬
‫اﺟﺪادﺷﺎن ﻓﺨﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻮﻣﯽ از ﺳـﺮﮔﯿﻦ ﻏﻠﻄـﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﯽارزشﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﺐ �ﻨ� ْﻢ �ﺒِّ َّﻴﺔ‬ ‫ﻣﺮدم از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟﺎس إِن ا� ﻗﺪ أذﻫ‬
‫ْ َ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ ُ ٌ َ ٌّ َ ٌّ َ ٌ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌّ َ ِّ ٌ َ‬
‫� َﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎﺟﺮ ﺷ ِﻰﻘ ﻫ‬ ‫اﺠﻟﺎ ِﻫ ِﻠﻴ ِﺔ و�ﻌﺎﻇﻤﻬﺎ ﺑِﺂﺑﺎﺋِﻬﺎ ﻓﺎﻨﻟﺎس رﺟﻼ ِن رﺟﻞ ﺑﺮ ﺗ ِﻰﻘ ﻛ ِﺮ�ﻢ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ا� وﻓ ِ‬
‫َّ‬
‫ا�«) ‪.(2‬‬‫ِ‬

‫)‪ -(1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻮرة ﺣﺠﺮات‪.‬‬

‫)‪ -(2‬رواﯾﺖ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺣﺎﺗﻢ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪180‬‬

‫»اي ﻣﺮدم! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺨﺮﺟﻮﯾﯽ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﻧﺎزﯾﺪن ﺑﻪ ﭘﺪران را از ﺟﻤـﻊ ﺷـﻤﺎ ﺑﺮﭼﯿـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ -1 :‬آدم ﻧﯿﮑﻮ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﮔﺮاﻣـﯽ اﺳـﺖ‪ -2 .‬آدم ﻓـﺎﺟﺮ و‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ذﻟﯿﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫� ْﻢ َﻫﺬه ﻟَي ْ َﺴ ْ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ُ‬
‫ﺖ ﺑِ َﻤ َﺴ َّﺒ ٍﺔ َﻰﻠﻋ أ َﺣ ٍﺪ ﻠﻛ� ْﻢ َ�ﻨُﻮ آد َم‬ ‫ِِ‬ ‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إِن أ�ﺴﺎﺑ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ ْ َُُ َْ َ َ َ ََ َ َ َ ْ ٌ‬ ‫َﻃ ُّﻒ َّ‬
‫ﻳﻦ أ ْو �ﻘ َﻮى«) ‪.(1‬‬ ‫ﺎع لﻢ �ﻤﻠﺆه ﻟيﺲ ﻷﺣ ٍﺪ ﻰﻠﻋ أﺣ ٍﺪ ﻓﻀ ِ ِ ٍ‬
‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬ ‫ﻞ‬ ‫الﺼ ِ‬
‫»ﻧﺴﺐﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺳﺒﺐ ﻃﻌﻨﻪ و اﯾﺮاد ﺑﺮ ﻫﯿﭽﯿﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺷـﻤﺎ ﻫﻤـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫آدم ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﯿﻠﯽ ﻧﺎﺗﻤﺎم )ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪ داراي ﻧﻘﺺ و ﮐﻤﺒﻮد ﻫﺴﺘﯿﺪ( ﯾﮑﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺗﻘﻮا ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﺨﺑ ْ� ﻣ ْﻦ أَ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ ْ‬
‫ﻤﺣ َﺮ َوﻻ‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﻮذر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ�ﻈ ْﺮ ﻓ ِﺈﻧﻚ ﻟي َﺲ ِ ٍ ِ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ْ َ ُ ْ‬
‫أ ْﺳ َﻮد ِإﻻ أن �ﻔ ُﻀﻠﻪ ﺑِﺘَﻘ َﻮى«‪.‬‬
‫»ﺑﻨﮕﺮ! ﺗﻮ از آدم ﺳﺮخﭘﻮﺳﺖ و ﺳﯿﺎهﭘﻮﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا«‪.‬‬
‫َ َ ٌ َّ‬
‫ـﻬﻴْﺪ أن‬ ‫ﻣﺮدم ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘﺎس آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺠﻮا ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬وأﻧﺎ ﺷ ِ‬
‫ْ ٌ‬ ‫ْ َ َ ُ َّ‬
‫اﻟ ِﻌﺒﺎد ﻠﻛ ُﻬ ْﻢ إﺧ َﻮة«‪.‬‬
‫»ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮادرﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﻋﺼﺒﯿﺖ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص رﯾﺸﻪﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺟﺮﺛﻮﻣﻪﻫﺎي آن را از ﺑﯿﺦ و ﺑﻦ ﺑﺮﮐَﻨـﺪ و ﻣـﺎدهاش را‬
‫رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮد و ﺗﻤﺎم راهﻫﺎي ﻧﻔﻮذ آن را ﻣﺴﺪود ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟي َﺲ ِﻣﻨﺎ َﻣ ْﻦ د َﺎﻋ إِﻰﻟ َﻋ َﺼ ِﺒ َّﻴ ٍﺔ َوﻟي َﺲ ِﻣﻨﺎ َﻣ ْﻦ ﻗﺎﺗﻞ َﻰﻠﻋ َﻋ َﺼ ِﺒ َّﻴ ٍﺔ َوﻟي َﺲ ِﻣﻨﺎ َﻣ ْﻦ‬
‫َ َ‬
‫َﻣﺎت َﻰﻠﻋ َﻋ َﺼ ِﺒ َّﻴ ٍﺔ«) ‪.(2‬‬

‫)‪ -(1‬روات اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‪.‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﯽ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ در راه ﻋﺼـﺒﯿﺖ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺠﻨﮕﺪ از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺴﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺼﺒﯿﺖ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻤﯿﺮد از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻏﺰوهاي ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮدي از ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮدي از اﻧﺼﺎر ﺿﺮﺑﻪاي‬
‫زد‪ .‬اﻧﺼﺎري ﺟﻬﺖ ﮐﻤﮏ‪ ،‬اﻧﺼﺎر را ﺻﺪا زد‪ ،‬و ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ را‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾـﻦ ﺳـﺨﻦ‬
‫را رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺪﺑﻮ و زﺷﺖ اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﺣﻤﯿﺖ ﺟﺎﻫﻠﯽ را ﺣﺮام اﻋﻼم ﮐﺮد و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺷﺮﻃﯽ را ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ‬
‫ﻮﻣﺎ«‬ ‫َﺧ َ ِ‬
‫ﺎك ﻇَﺎﻟ ًﻤﺎ أ َْو َﻣﻈْﻠُ ً‬ ‫ﺼ ْﺮ أ َ‬‫رواج داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻣﺸﻬﻮري درآﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬اﻧْ ُ‬
‫»ﺑﺮادرت را ﭼﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﻈﻠﻮم‪ ،‬ﯾﺎري ﮐﻦ«‪ .‬و ﯾﮑﯽ از اﺻﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ِّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َْ َ ُ ََ َ ْ ْ‬
‫اﺤﻟ َ ِّﻖ َ� ُﻬ َﻮ َﺎﻛ ْ َ‬
‫اﺬﻟى ُرد َى � ُﻬ َﻮ‬ ‫� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬
‫ِ‬ ‫ﺒﻟ‬ ‫ص آن را ﻣﻘﯿﺪ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺮﺼ ﻗﻮﻣﻪ ﻰﻠﻋ � ِ‬
‫�‬
‫َُْ ُ ََ‬
‫�ع ﺑِﺬﻧ ِﺒ ِﻪ«) ‪.(2‬‬‫�‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻣﺶ را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﯾﺎري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻓﺘـﺎدن در ﭼـﺎه در‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻼﮐﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﮐﺸﯿﺪن د‪‬ﻣﺶ از ﭼﺎه ﺑﯿﺮون آورده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ روﺣﯿﻪ و ذﻫﻨﯿﺖ ﻋﺮب ﮐﺎﻣﻼً دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ‪ .‬از ان ﺑﺲ دﮔﯿﺮ ذوق و ﻃﺮز ﻓﮑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن آن ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ راﯾﺞ ﻋﺮب را ﺑﺮﻧﻤﯽﺗﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧـﺪا ص ﯾـﮏ‬
‫ﺎك َﻇﺎل ًﻤﺎ أَ ْو َﻣ ْﻈﻠُ ً‬
‫ﻮﻣﺎ« ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋـﺮب ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﺮﺼ أَ َﺧ َ‬
‫ﺑﺎر اﯾﻦ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪» :‬اﻧْ ُ ْ‬
‫ِ‬
‫ﺧﻮدش را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ و ﺑﯽدرﻧﮓ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧـﺪا! اﯾـﻦ درﺳـﺖ ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﻣﻈﻠـﻮم ﺑـﻮد‬
‫ﻧﺼﺮﺗﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺼﺮﺗﺶ ﮐﻨﯿﻢ؟ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﻧﺼـﺮت‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وي را از ﻇﻠﻢ ﺑﺎز دارﯾﺪ) ‪.(3‬‬

‫ﻫﻤﮕﯽﺗﺎن ﻣﺴﺆوﻟﯿﺪ و ﻫﺮﮐﺪام ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﺗﺎن‬

‫)‪ -(1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪182‬‬

‫در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻃﺒﻘﺎت و ﻧﮋادﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﮑﺎر و ﻣﺪدﮐﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﺮﺗﺮياي ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣـﻮده و ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﻔﻘﻪي زﻧﺎن از اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻗﯿ‪‬ﻢ آنﻫـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و زﻧـﺎن ﻧﯿـﺰ ﺻـﺎﻟﺢ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار و در ﻏﯿﺎب ﺷﻮﻫﺮان ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺧﺎﻧﻪي آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﮐﻪ ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺖ و‬
‫ﺗﮑﻠﯿﻒ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻗﺪر ﻧﯿﺰ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق دارﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫـﺮﮐﺲ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺘﺶ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺸــﻮا‪ ،‬ﻣﺴــﺆول و ﭘﺎﺳــﺨﮕﻮي ﻣﻠــﺖ ﺧــﻮﯾﺶ ﺑــﻮد‪ ،‬ﻣــﺮد در ﺧﺎﻧــﻪ ﻣﺴــﺆول ﺑــﻮد و در ﺑﺮاﺑــﺮ‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﺶ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ زن در ﺧﺎﻧـﻪي ﺷـﻮﻫﺮش ﻣﺴـﺆول ﺑـﻮد و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺘﺶ ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮ‪،‬‬
‫ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار در اﻣﻮال آﻗﺎﯾﺶ ﻣﺴﺆول ﺑﻮد و ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮي ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺘﺶ) ‪ .(1‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺟﺎﻣﻌـﻪي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺳﻨﺠﯿﺪه و آﮔﺎه و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﻣﺴﺆول و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫در ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺎﻟﻖ از ﻫﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺟﺮاي ﺣﻖ ﻣﺪدﮐﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻫﺎيﺷﺎن ﺑﺎ ﺷـﻮر و ﺗﺒـﺎدل ﻧﻈـﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ از ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ وي در ﺟﻤـﻊ آﻧـﺎن از ﺧـﺪا اﻃﺎﻋـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﻖ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از وي ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﻌﺎر‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ َ ْ ُ‬
‫ﻮق ِﻲﻓ َﻣﻌ ِﺼﻴَ ِﺔ اﺨﻟَﺎ ِﻟ ِﻖ«) ‪.(2‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﻻ ﻃﺎﻋﺔ لِﻤﺨﻠ ٍ‬
‫»در ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺧﺎﻟﻖ از ﻫﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ اﻃﺎﻋﺖ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﻗﺒـﻞ از اﯾـﻦ ﻟﻘﻤـﻪاي ﮔـﻮارا ﺑـﺎي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن و اﻣـﺮا و ﻣـﺎل اﻟﺘﺠـﺎرهي‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﻣﺎل ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ و ﺟـﺰ در راه ﺧـﺪا‪ ،‬ﺟـﺎﯾﯽ دﯾﮕـﺮ ﻣﺼـﺮف‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪي ﺧﺪا ﺑﺮ اﯾﻦ داراﯾﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫‪183‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺜﻞ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﯾﺘﯿﻢ ﺑﻮد؛ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑـﻮد از ﺧـﻮردﻧﺶ ﺧـﻮدداري ﻣـﯽﮐـﺮد‪ ،‬و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺪ ﻣﺘﻌﺎرف و ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و اﻣﺮا آن را ﻏﺼﺐ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ آن‬
‫را ﻓﺮاخ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮕﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﭘﺎرﭼﻪاي در ﺑﯿﻦ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺧﺪا ﺷﺪ؛ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﯾـﮏ وﺟـﺐ از آن را‬
‫ﺑﻪ ﻇﻠﻢ ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻦ وﺟﺐ ﭼﻮن ﻃـﻮﻗﯽ از ﻫﻔـﺖ ﻃﺒﻘـﻪي زﻣـﯿﻦ ﺑـﺮ ﮔـﺮدﻧﺶ‬
‫آوﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي روح و روان ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻧﺸﺎط‪ ،‬ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪﮔﯽ را در زﻧـﺪﮔﯽ و در ﺗﻤـﺎم اﻣـﻮر‬
‫اﯾﺠﺎﺑﯽ و ﺳﻠﺒﯽ ﺧﻮﯾﺶ از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺧﺴﺘﻪ و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺧﻔﻘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﺸـﺎط و‬
‫دﻟﮕﺮﻣﯽ ﻃﺒﻖ ﺧﻮاﺳﺖ اﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﮐﺸﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﻮز ﺟﻨـﮓ را ﺗﻤـﺎم ﻧﮑـﺮه و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﺪف ﻧﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻠﺢ ﺑﺮ وي ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣـﺮدان ﺑـﯽاراده و ﻋﺎﻃﻔـﻪ و‬
‫وﺟﺪان ﺑﻪ ﻓﺪاﮐﺎري و اﯾﺜﺎر ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﮑﻼت دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧـﺮم ﮐـﺮدن ﺑـﺎ ﺳـﺨﺘﯽﻫـﺎ‪ ،‬واداﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﻧﻪ آﻧﺎن رﻫﺒﺮانﺷﺎن را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ رﻫﺒﺮان آنﻫﺎ را‪ .‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧـﺪ از ﮐﺴـﺎﻧﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺎً آنﻫﺎ را دوﺳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺟﺎن و ﻣﺎلﺷﺎن را ﻓﺪاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻗﻠﺒـﺎً از‬
‫آﻧﺎن ﻣﺘﻨﻔﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻌﻠﻪي آﺗﺶ دلﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪه ﺑﻮد و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃـﻒ ﻣـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم‪،‬‬
‫ﻧﻔﺎق‪ ،‬رﯾﺎ و ﻣﮑﺎري را ﭘﯿﺸﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ذﻟﺖ و ﺗﺤﻤﻞ ﻇﻠﻢ و ﺧﻮاري ﺧـﻮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻪي ﻗﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺸﻖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻮﺟﺐ ﺑـﺮوز ﻋﺠﺎﯾـﺐ روزﮔـﺎر و آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺮﮔﺮدان و از ﮐﺎر اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﮐﺴـﯽ ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ آن را ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﺑﻨﺪد و ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻻﺑﻼي رﻧﮓﻫﺎي زﯾﺒﺎ و ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﻓـﺎﻧﯽ و‬
‫ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻌﺮا ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺎﯾﻊ و ﺗﺒﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪184‬‬

‫در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه و ﺳﺮﮔﺮدان رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﻗﯿـﺪ و ﺑﻨـﺪ آن را‬
‫ﮔﺸﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي روح و روان و ﭼﺸﻢ و ﻗﻠﺐ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﺷـﺪ‪ .‬او اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ واﻻﺗﺮﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺟﻤﺎل و ﮐﻤﺎل و ﻧﻬﺎﯾﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺴﻦ و اﺣﺴﺎن را ﺑﻪ وي ﻋﻨﺎﯾـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ او را ﻣﯽدﯾﺪ از ﻫﯿﺒﺘﺶ ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪام ﻣـﯽﺷـﺪ و ﭼـﻮن دﻣـﯽ ﺑـﺎ او‬
‫آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﻣﺤﺒﺘﺶ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﯿﻒﮐﻨﻨﺪهاش ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻗﺒﻞ از او و ﺑﻌـﺪ از او‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ او را ﻧﺪﯾﺪهام‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺸﻖ راﺳﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي او روان ﺷﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐـﻪ آب‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ روان ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دلﻫﺎ و روانﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي او‪ ،‬ﭼـﻮن آﻫـﻦ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣﻐﻨـﺎﻃﯿﺲ‬
‫ﺟﺬب ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ ﻗﻠﺐﻫﺎ و روحﻫﺎ از ﻗﺒﻞ در اﻧﺘﻈﺎرش ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﺟﺎل اﻣـﺘﺶ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫ﺑﻪ وي ﻋﺸﻖ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي از وي اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮش در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺸّـﺎق و‬
‫دﻟﺪادﮔﺎن ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺤﺒﺖﻫﺎي ﻧﺎدر و ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ در راه اﻃﺎﻋﺖ از او و ﺗﺮﺟﯿﺢ وي ﺑﺮ ﺟﺎن‪ ،‬اﻫﻞ‪ ،‬ﻣـﺎل و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻮاردي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻧﻪ در آﯾﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎدرهﻫﺎي ﻋﺸﻖ و ﻓﺪاﮐﺎري‬

‫‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ،‬روزي در ﻣﮑـﻪ ﺳـﺨﺖ ﻟﮕـﺪﻣﺎل‬‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻗﺤﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺷﺪت ﮐﺘﮏ ﺧﻮرد‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﯿﻌﻪ ﺑﺮ وي ﭘﺮﯾﺪ و ﺑﺎ ﮐﻔـﺶﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺻـﻮرﺗﺶ را ﻟـﻪ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﺑﯿﻨﯽاش از ﺻﻮرﺗﺶ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﻮﺗﻤﯿﻢ‪ ،‬ﻗﻮم اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ،‬وي را در‬
‫ﭼﺎدري ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺮﮔﺶ ﻫﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ در آﺧﺮ روز‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ درآﻣﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ؟ اﻓـﺮاد ﺣﺎﺿـﺮ ﺳـﺨﺖ او را‬
‫ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و در ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎل ﺑـﻪ ﻣـﺎدرش ام اﻟﺨﯿـﺮ ﺳـﻔﺎرش‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ وي آب و ﻧﺎن دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺎدر ﺑﺎ وي ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎدر اﺻﺮار ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺑـﻮﺑﮑﺮ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺳـﺆال‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ؟ ﻣﺎدرش ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﻦ از دوﺳﺘﺖ ﺧﺒﺮي ﻧﺪارم‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰد ام ﺟﻤﯿﻞ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﺮو و از او در ﺑﺎرهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺳﺆال ﮐﻦ‪.‬‬
 ‫‪185‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﺎدر اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺰد ام ﺟﻤﯿﻞ رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑـﻮﺑﮑﺮ از ﺗـﻮ در ﻣـﻮرد ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ ﺳـﺆال‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ام ﺟﻤﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ و ﻧﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ را‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ دوﺳﺖ داري‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ ﻧﺰد ﭘﺴﺮت ﺑﺮوم‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮم‪ .‬ﻣﺎدر اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ام ﺟﻤﯿﻞ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ام اﻟﺨﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫رﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﺟﺴﺪ اﻓﺘﺎده و در ﺷﺮف ﻣﺮگ‪ ‬اﺑـﻮﺑﮑﺮ اﻓﺘـﺎد‪ ،‬ﺟﻠـﻮﺗﺮ رﻓـﺖ و ﻓﺮﯾـﺎد‬
‫ﮐﺸﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! آن ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺮﺧـﻮرد ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﮑﯽ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﮐـﺎﻓﺮ و‬
‫ﻓﺎﺳﻘﻨﺪ و اﻣﯿﺪوارم ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺖ را از آﻧﺎن ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺳﺆال را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ؟‬
‫ام ﺟﻤﯿﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎدرت اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ و دارد ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﺎدرم ﺑﯿﻢ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎش‪ ،‬ام ﺟﻤﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻵن ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬
‫ام ﺟﻤﯿﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬در دار ارﻗﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺗﺎ ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧـﺪا ﻧﺮﻓﺘـﻪام‪ ،‬ﻟـﺐ ﺑـﻪ آب و ﻏـﺬا ﻧﺨـﻮاﻫﻢ زد‪،‬‬
‫آنﻫﺎ ﻟﺤﻈﺎﺗﯽ درﻧﮓ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﺮدم ﮐﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪﻫـﺎي اﺑـﻮﺑﮑﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آوردﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫زﻧﯽ از اﻧﺼﺎر ﮐﻪ ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮادر و ﺷـﻮﻫﺮش در رﮐـﺎب رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص در ﺟﻨـﮓ اﺣـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺣﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺆال اﯾﻦ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳﺨﺶ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤـﺪ ص‪ ،‬ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا در ﻋﺎﻓﯿـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را دﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐـﻪ ﺗـﻮ در ﻋﺎﻓﯿـﺖ ﺑﺎﺷـﯽ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻣﺼـﯿﺒﺘﯽ ﺳـﻬﻞ‬
‫اﺳﺖ) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.30‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪186‬‬

‫‪ ‬را روي ﭼﻮﺑﻪي دار ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪش دادﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ دوﺳـﺖ داري ﻣﺤﻤـﺪ‬‫ﺧﺒﯿﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮ ﻣﯽﺑﻮد؟‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﺧﺎري ﺑـﻪ ﭘـﺎﯾﺶ ﻓـﺮو رود‪ ،‬آنﻫـﺎ از اﯾـﻦ ﺳـﺨﻨﺶ‬
‫ﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص روز اﺣﺪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺟﺴﺘﻮي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﯿﻊ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ وي را دﯾﺪي‪ ،‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮ‪ :‬رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص از‬
‫ﺗﻮ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﯽ؟‬
‫ﻣﻦ در ﺑﯿﻦ ﺷﻬﯿﺪان ﮔﺸﺖ ﻣﯽزدم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او رﺳﯿﺪم‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻔﺲﻫﺎ را ﻣـﯽﮐﺸـﯿﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﺿﺮﺑﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻧﯿﺰه و ﻏﯿﺮه در ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﺳﻌﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و از ﺗﻮ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﯽ؟‬
‫ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻼم ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ص! ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﮕﻮ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا ص! دارم ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮﻣﻢ »اﻧﺼﺎر« ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺷـﻤﺎ زﻧـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬در ﻧﺰد ﺧﺪا ﻫﯿﭻ ﻋﺬري ﻧﺪارﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ درﮔﺬﺷﺖ) ‪.(3‬‬
‫‪ ‬در ﺟﻨﮓ اﺣﻤﺪ ﮐﻤﺮش را ﺑﺮاي رﺳـﻮل اﷲ ﺳـﭙﺮ ﻗـﺮار داد‪ ،‬ﺗﯿﺮﻫـﺎ ﯾﮑـﯽ ﺑﻌـﺪ از‬‫اﺑﻮﺟﺎﻧﻪ‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺮ ﮐﻤﺮش ﻓﺮود ﻣﯽآﻣﺪ و او ﻫﯿﭻ ﺗﮑﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮرد) ‪.(4‬‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﺧﻮن زﺧﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺎ دﻫﺎﻧﺶ ﻣﯽﻣﮑﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آب دﻫﺎﻧﺖ را ﺗـﻒ ﮐـﻦ‪.‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا! آب دﻫﺎﻧﻢ را ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽاﻧﺪازم) ‪.(5‬‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ ﻓﻮق را اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﻐﺎزي ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﻬﻘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺳﻞ آن را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.83‬‬
‫)‪ -(3‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.134‬‬
‫)‪ -(4‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.130‬‬
‫)‪ -(5‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.136‬‬
 ‫‪187‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣـﺪ‪ :‬ﻧـﺰد دﺧﺘـﺮش‪ ،‬ام ﺣﺒﯿﺒـﻪ )ﻫﻤﺴـﺮ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص( رﻓـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن‬
‫اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﺧﻮاﺳﺖ روي ﺗﺸﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ام ﺣﺒﯿﺒﻪ ل ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﺸـﮏ‪ ،‬ﺗﺸـﮏ رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا ص اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻮ ﻓﺮدي ﻣﺸﺮك و ﻧﺠﺲ ﻫﺴﺘﯽ) ‪.(1‬‬
‫ﻋﺮوه ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺛﻘﻔﯽ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ از ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬ﻣـﻦ‬
‫ﻧﺰد ﺷﺎﻫﺎن ﮐﺴﺮي‪ ،‬ﻗﯿﺼﺮ و ﻧﺠﺎﺷﯽ رﻓﺘﻪام‪ .‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ را ﻧﺪﯾـﺪهام ﮐـﻪ ﻫـﻮاداراﻧﺶ او را‬
‫ﭼﻨﺎن ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺗـﺎ آب‬
‫دﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ در ﮐﻒ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و آن را ﺑﻪ ﭼﻬﺮه و ﺑﺪﻧﺶ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻟﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﺳﺘﻮر دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ دﺳﺘﻮرش را اﺟﺮا ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﺮاي آب وﺿﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺐ ﺑـﻪ ﺳـﺨﻦ ﻣـﯽﮔﺸـﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﺳـﺎﮐﺖ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﺗﻌﻈـﯿﻤﺶ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻤﺎً ﺑـﻪ وي ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻧﻤﯽدوزﻧﺪ) ‪.(2‬‬

‫ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎﯾﯽ از اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري‬

‫اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻫﻤﻮاره ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻋﺸﻖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐـﻪ اﺻـﺤﺎب‬
‫از ﺻﻤﯿﻢ دل ﺑﻪ وي ﻋﺸﻖ ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻗـﺪرت و ﺗـﻮان ﻧﯿـﺰ ازاو اﻃﺎﻋـﺖ ﻣـﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﯾﻦ ﻋﺸﻖ و اﻃﺎﻋﺖ را ﻣﯽﺗﻮان از ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ ﻣﻌـﺎذ ﻗﺒـﻞ از ﺟﻨـﮓ ﺑـﺪر از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد و اﻧﺼﺎر درﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ از ﺟﺎﻧﺐ اﻧﺼﺎر ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و از ﺟﺎﻧﺐ آنﻫﺎ ﻫـﻢ ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﯽدﻫـﻢ‪ :‬ﻫﺮﺟـﺎ دوﺳـﺖ‬
‫داري ﺳﻔﺮ ﮐﻦ‪ ،‬رﺷﺘﻪي ﻫﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﻣﯽواﻫﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻦ و رﺷﺘﻪي ﻫﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‬
‫ﻗﻄﻊ ﮐﻦ‪ ،‬از اﻣﻮالﻣﺎن آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮدار و آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﮕﺬار‪ .‬ﺳـﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا! آﻧﭽﻪ را ﺑﺮداري ﺑﺮا ﻣﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاري‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر دﻫـﯽ‬

‫)‪ -(1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ذﮐﺮ اﻷﺳﺒﺎب اﳌﻮﺟﺒﺔ ﻟﻠﻤﺴﲑ إﱃ ﻣﮑﺔ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.135‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪188‬‬

‫ﻣﺎ ﺗﺎﺑﻊ دﺳﺘﻮر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ اداﻣﻪ دﻫﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﺑﺮك ﻏﻤﺪان« ﺑﺮﺳـﯽ ﻣـﺎ‬
‫در رﮐﺎب ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد و اﮔﺮ از ﻣﺎ ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ درﯾـﺎ ﺑـﺮوﯾﻢ در رﮐـﺎب ﺗـﻮ در آن ﻓـﺮو‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ رﻓﺖ«) ‪.(1‬‬
‫از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻃﺎﻋﺖ ﺷﺪﯾﺪﺷﺎن از رﺳﻮل ﺧﺪا ص اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣـﺮدم ﻣﺪﯾﻨـﻪ را از‬
‫ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ از ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك ) ‪ (2‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻬـﯽ ﻓﺮﻣـﻮد‪ .‬ﻣـﺮدم ﻣﺪﯾﻨـﻪ ﻧﯿـﺰ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮاي آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺮدﮔﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺻـﺪاﯾﯽ‬
‫در آن ﺑﻪ ﮔﻮش ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﺑﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻏﻮزهي ﺗﺒﻮك ﺑﺎزﻣﺎﻧـﺪه ﺑـﻮد؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺮدم را ﺻﺮﻓﺎً از ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدم از ﻣﺎ دوري‬
‫ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﯾﺘﯽ‪ :‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ روش دادﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻣـﺎ ﻧﺎآﺷـﻨﺎ ﮔﺮدﯾـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ آن ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑـﻪ ﺣـﺎل آن را ﻣـﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﯿﻢ‪ ،‬اداﻣـﻪ ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ :‬ﭼـﻮن ﺟﻔـﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮﯾﻢ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺘﺶ داﺷﺘﻢ رﻓـﺘﻢ و‬
‫از دﯾﻮارش ﭘﺮﯾﺪم‪ .‬ﺑﻪ او ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﺴـﻢ ﺑـﻪ ﺧـﺪا! ﺟـﻮاب ﺳـﻼﻣﻢ را ﻧـﺪاد‪ ،‬ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺘﻢ‪ :‬اي‬
‫اﺑﻮﻗﺘﺎده! ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧـﺪا و رﺳـﻮل را دوﺳـﺖ دارم؟ او ﺟـﻮاﺑﯽ‬
‫ﻧﺪاد‪ ،‬دوﺑﺎره ﻗﺴﻤﺶ دادم‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ ﺟﻮاب ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺎر ﺳﻮم او را ﺳﻮﮔﻨﺪ دادم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ ورﺳـﻮﻟﻪ‬
‫اﻋﻠﻢ« اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ و از دﯾﻮار ﭘﺮﯾﺪم و رﻓﺘﻢ) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.130‬‬

‫)‪ -(2‬ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ‪ 9‬ﻫـ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺪف از اﯾﻦ ﻏﺰوه ﻣﺮزﻫﺎي دوﻟﺖ روم و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ روﻣﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ‪ 30‬ﻫﺰار ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻟﺤﺎظ ﺗﺠﻬﯿﺰات و ﺳﺎز و ﺑﺮگﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻤﺒﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﻓﺮاد ﺑﯿﻤﺎر‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ و آن ﺳﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﮐﻌﺐ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻣﺮاره ﺑﻦ رﺑﯿﻊ و ﻫﻼل ﺑﻦ اﻣﯿﻪ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي آﻧﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺑﺪون‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﭘﺎﯾﺎن رﻓﺖ )د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫‪189‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫آﻧﭽﻪ ﺷﺪت اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻌﺐ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ وي در ﻋـﯿﻦ ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد ﺳـﺮزﻧﺶ و‬
‫ﺟﻔﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺻﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﭘﯿﺎم ﺣﻀﺮت را ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﮐـﻪ از زﻧـﺖ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾـﺎ ﻃـﻼق ﺑـﺪﻫﻢ ﯾـﺎ دﺳـﺘﻮر دﯾﮕـﺮي اﺳـﺖ؟ ﻗﺎﺻـﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻌﻼً از زﻧﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﺎ وي ﻣﻘﺎرﺑﺖ ﻧﮑﻦ‪.‬‬
‫ﮐﻌﺐ ﺑﻪ زﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادهات ﺑﭙﯿﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑﺒﯿـﻨﻢ ﺧـﺪا و رﺳـﻮل ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻗﻀـﺎوت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸـﺎﻧﻪي وي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا و ﺗـﺮﺟﯿﺢ ﺣﻀـﺮت ﺑـﺮ دﯾﮕـﺮان ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻏﺴ‪‬ﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وي اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﮐﻌﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وي ﺑﭙﯿﻮﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻔﺎ و ﺳﺮزﻧﺶ اﯾـﻦ آزﻣـﺎﯾﺶ ﺑﺰرﮔـﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﮐﻌـﺐ ﺑـﻪ ﺷـﺪت ﺗﻤـﺎم ﺗﻤﺎﯾـﻞ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻏﺴﺎن را رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬داﺷﺘﻢ در ﺑﺎزار ﻣﺪﯾﻨﻪ راه ﻣﯽرﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻗﺒﻄﯽﻫﺎي ﺷﺎم ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﻓﺮوش ﮐﺎﻻﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬داﺷـﺖ ﺳـﺮاغ ﻣـﺮا ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻦ اﺷﺎره ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬او ﻧﺰد‬
‫ﻣﻦ آﻣﺪ و ﻧﺎﻣﻪي از ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ .‬ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪم‪ ،‬در آن ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﺒﺮ رﺳﺪﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دوﺳﺘﺖ )ﻣﺤﻤﺪ ص( ﺑﺮ ﺗﻮ ﺟﻔﺎ ﻧﻤﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺗﻮ را در ﺳﺮاي ذﻟﺖ و زﺑﻮﻧﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ را ﯾﺎري ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪم ﺑﺎ ﺧﻮدم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻨﻮر ﺣﺮﮐـﺖ‬
‫ﮐﺮدم و ﻧﺎﻣﻪ را در آن ﺳﻮزاﻧﺪم) ‪.(2‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﻮاع ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ اﻃﺎﻋﺖ و ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺰول ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺮاب ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﺮﯾﺪه از ﭘﺪرش رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ در ﻣﺤﻔﻞ ﺑﺎدهﻧﻮﺷﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ و ﺷﺮاب ﻫﻨﻮز ﺗﺤﺮﯾﻢ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺧﺪﻣﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺳﻼﻣﯽ ﻋﺮض ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ آﯾﻪي‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫اب َوٱ� ۡز� ٰ ُم‬‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺮاب ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪���﴿ :‬ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱ�مر وٱلمي ِ� وٱ�نص‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪190‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ َۡ‬
‫س م ِۡن � َمل ٱلش ۡي َ�ٰن فٱجتن ِ ُبوهُ لعل� ۡم �فل ُِحون ‪ ٩٠‬إ� َما يُر ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬
‫�د ٱلش ۡي َ�ٰ ُن﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪-90 :‬‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رج ‪ٞ‬‬
‫ِ‬
‫َ َ ۡ َ ُ ُّ َ َ‬
‫نت ُهون ‪.﴾٩١‬‬‫‪ [91‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬هل أنتم م‬
‫َ َ ۡ َ ُ ُّ َ ُ َ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺰد ﯾﺎراﻧﻢ آﻣﺪم و آﯾﻪ را ﺗﺎ اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﻼوت ﮐﺮدم‪�﴿ .‬هل أنتم منتهون ‪.﴾٩١‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﺟﺎم ﺷﺮاب را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﺪاري ﻧﻮﺷـﯿﺪه و ﻣﻘـﺪاري ﻫـﻢ ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﹺ ﹾﻧﺘ ﹶﹶﻬ ﹾﻴﻨﹶﺎ ﹶر ﱠﺑﻨﹶﺎ‪ ،‬ا ﹾﻧﺘ ﹶﹶﻬ ﹾﻴﻨﹶـﺎ ﹶر ﱠﺑﻨﹶـﺎ«) ‪» (1‬ﭘﺮوردﮔـﺎرا! ﺑـﺎز آﻣـﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔـﺎرا! ﺑـﺎز‬
‫آﻣﺪﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﻧﻮاع ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ و ﺷﮕﺮف اﻃﺎﻋﺖ از رﺳـﻮل و ﺗـﺮﺟﯿﺢ وي ﺑـﺮ ﺧﺎﻧـﺪان و‬
‫ﻋﺸﯿﺮه‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﺑـﻦ ﺟﺮﯾـﺮ از اﺑـﻦ زﯾـﺪ‬
‫وراﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﯽ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤـﯽﺑﯿﻨـﯽ‬
‫ﭘﺪرت ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؟ ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓـﺪاﯾﺖ ﺑـﺎد! ﭼـﻪ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ؟ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫ﭘﺪرت ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﯿﻢ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎي ﻋﺰﯾـﺰ‪ ،‬اﻓـﺮاد ذﻟﯿـﻞ را ]از ﺷـﻬﺮ[ ﺑﯿـﺮون‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮ ﻋﺰﯾﺰ ﻫﺴﺘﯽ‬
‫و او ذﻟﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﺳﻢ – و اﻫﻞ ﯾﺜﺮب ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐـﻪ ﮐﺴـﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدارﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ – اﮔﺮ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ راﺿـﯽ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﺮش را از ﺗـﻦ‬
‫ﺟﺪا ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد و ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺧﺪا و رﺳﻮل ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﺑﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺟﻠـﻮ درِ ﺧﺎﻧـﻪي ﭘـﺪرش‬
‫اﯾﺴﺘﺎد و ﻣﺎﻧﻊ از ورود وي ﮔﺮدﯾﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﮔﻔﺘﯽ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮﮔﺪﯾﻢ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﺰﯾـﺰ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ذﻟﯿﻞ را ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! اﮐﻨﻮن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺷﺪ ﮐـﻪ ﻋـﺰت از آنِ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ از آنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪.‬‬

‫ۡ‬ ‫ْ َّ‬ ‫َّ‬

‫ِين َء َام ُن ٓوا إ� َما ٱ َ‬ ‫َ َ‬
‫� ۡم ُر﴾ اﱁ‪.‬‬ ‫�� ُّ� َها ٱ� َ‬
‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ اﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬ج ‪ 7‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ِ‬
 ‫‪191‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﻪي اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻨﺎه ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑـﻪ اﺟـﺎزهي ﺧـﺪا و‬
‫رﺳﻮل‪.‬‬
‫ﭘﺪرش‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬اي ﻣﺮدم ﺧﺰرج! ﻓﺮزﻧﺪم را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮا از ﺧﺎﻧﻪام ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛‬
‫اي ﻣﺮدم ﺧﺰرج‪...‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ دوﺑﺎره ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮدر‪ :‬ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ وارد ﻣﻨﺰل ﺷﻮي!‬
‫ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺎزﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﺧـﺪا و‬
‫رﺳﻮل ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺖ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص رﺳـﯿﺪﻧﺪ و وي را از ﻣـﺎﺟﺮا‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺮوﯾﺪ و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ درآﯾﺪ‪.‬‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣـﺎﻻ ﮐـﻪ دﺳـﺘﻮر رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ وارد ﻣﻨﺰل ﺷﻮد) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪.28‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺮد‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﻋﻤﯿﻖ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬آﻣﻮزهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺪار ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿـﺖ دﻗﯿـﻖ و ﺣﮑﯿﻤﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯿﺖ‬
‫ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﮐﺘﺎب اﻋﺠﺎزآﻣﯿﺰ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎﯾﺶ ﺗﻤﺎم ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﻬﻨﮕـﯽ و‬
‫ﻓﺮﺳﻮدﮔﯽ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﯽ و ﻃﺮواﺗﺶ راه ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ‬در ﺷﺮف ﻣﺮگ‪ ،‬ﺣﯿﺎﺗﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺪﻣﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮدهاي از ﻣـﻮاد ﺧـﺎم درآﻣـﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﮐﺴﯽ ارزشﺷﺎن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و از ﻣﺤﻞﺷﺎن ﻧﯿﺰ اﻃﻼﻋـﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ و ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ‪ ،‬ﮐﻔـﺮ و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ آنﻫﺎ را از ﺑﯿﻦ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ در آنﻫـﺎ اﯾﻤـﺎن و‬
‫ﺑﺎور ﭘﺪﯾﺪ آورد و روح ﺗـﺎزهاي در آنﻫـﺎ دﻣﯿـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﮔﻨﺠﯿﻨـﻪﻫـﺎ را از زﯾـﺮ ﺧـﺎك درآورد و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﻌﻠﻪور ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﺮﯾﮑﯽ را در ﺟﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﺶ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬ﮔـﻮﯾﯽ ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎه آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﻟﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﻧﺘﻈﺎر او را ﻣﯽﮐﺸﯿﺪه و ﮐﻨﺠﮑﺎواﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫او ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﮕﺎر آن اﻧﺴﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻻﺷﻪاي ﺟﺎﻣﺪ و ﺑـﺪون ﺗﺤـﺮّك ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ اﮐﻨـﻮن‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﯽ ﺟﺎﻧﺪار و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ اراده ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻣﺮدهاي ﺑﯽﺟﺎن و ﺑﯽﺗﺤﺮﯾـﮏ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن زﻧﺪه ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اراده و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ ﺗـﺎﻧﻮن‬
‫ﮐﻮري ﺑﻮد ﮐﻪ راه را ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺑﯿﻨﺎ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ََ َ َ َ َ ۡٗ َ َ ۡ َۡ َٰ ُ َ َ َ َۡ َُ ُ‬
‫اس كمن مثلهۥ ِ�‬ ‫﴿أو من �ن ميتا فأحيي�ه وجعلنا �ۥ نور� �م ِ� بِهِۦ ِ� ٱ� ِ‬
‫ّۡ‬ ‫َ‬ ‫لظلُ َ� ٰ َ ۡ‬
‫ت لي َس ِ�ارِ ٖج مِن َها﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[122 :‬‬
‫ُّ‬
‫ٱ‬
‫ِ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪194‬‬

‫»آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهاي ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺎ او را ]ﺑﺎ اﻋﻄﺎي ﻗﺮآن و در ﭘﺮﺗﻮ ﻗﺮآن[ زﻧﺪه ﮐﺮدهاﯾﻢ‬
‫و ﻧﻮري ﻓﺮا راه او داﺷﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻣﯿﺎن ﻣﺮدﻣـﺎن راه ﻣـﯽرود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ و از آن ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﻧﻤﯽواﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻣﺖ ﻋﺮب – ﮐﻪ اﯾﻨﮏ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺗﺒـﺎهﺷـﺪن ﺑـﻮد – و ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ دﯾﮕـﺮ ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﻧﻮاﺑﻐﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻋﺠﺎﯾﺐ روزﮔﺎر و ﺑﺮﮐﺎت‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﮐﻪ ﺷﺘﺮانِ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺧﻄﺎب را ﻣﯽﭼﺮاﻧﺪ و اﺣﯿﺎﻧﺎً ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬‫ﻋﻤﺮ‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً از ﻧﻈﺮ ﺑﺮدﺑﺎري و ﺻﻼﺑﺖ از ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد و ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﺧﺎﺻـﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ و از‬
‫ﻧﮕﺎه ﻫﻤﺘﺎﯾﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺪان اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻋﻈﻤﺘﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐـﻪ ﺟﻬـﺎن را‬
‫ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺮي و ﻗﯿﺼـﺮ را از ارﯾﮑـﻪي ﻗـﺪرت ﭘـﺎﯾﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و ﭼﻨﺎن دوﻟﺘﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻨﯿﺎن ﻣﯽﮔـﺬارد ﮐـﻪ در ﮐﻨـﺎرِ در اﺧﺘﯿـﺎر دﺷـﺘﻦِ ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎت و‬
‫داراﯾﯽﻫﺎي آنﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺳﺎزﻣﺎندﻫﯽ و اﻧﻀﺒﺎط ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮔـﺎري و‬
‫دادﮔﺮي – اﻣﺮي ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺰد ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ – را ﻧﯿﺰ در ﺧﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﻮارﮐﺎران ﺟﻮان ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ‬‫ﺻﻼﺣﯿﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد ﺟﻨﮕﯽ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‬
‫داﯾﺮهي ﻣﺤﺪود ﻣﺤﻠّﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔـﺎن ﻗـﺮﯾﺶ در ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﻗﺒﯿﻠـﻪاي از وي ﮐـﺎر‬
‫ﻣـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و در ﻣﻘﺎﺑــﻞ او را ﻣـﻮرد ﺳــﺘﺎﯾﺶ و اﻋﺘﻤـﺎد ﻗـﺮار ﻣــﯽدادﻧـﺪ و ﻫﯿﭽﮕــﺎه ﺑـﻪ ﭼﻨــﺪان‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي در ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔـﺎه ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷﻤﺸـﯿﺮ ﺧـﺪا در زﻣـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽدرﺧﺸﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ در ﻣﺴﯿﺮش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﺻـﺎﻋﻘﻪاي ﺑـﺮ روﻣﯿـﺎن‬
‫ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﺎم ﺧﻮدش را در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﻣﺮدي ﺑﻮد ﺻﺎﻟﺢﻃﻠﺐ‪ ،‬درﺳﺘﮑﺎر و ﻧﺮمﺧﻮي‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻼم ﻏﻠـﺐ دﺳـﺘﻪﻫـﺎي‬‫اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه‬
‫اﻋﺰاﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﮐﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺮﻗﻞ را از داﻣﻨﻪﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺗﭙﻪﻫﺎي زﯾﺒﺎي ﺷﺎم ﺑﯿﺮون ﻣﯽراﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
 ‫‪195‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪﻫﺎي ‪...‬‬

‫ﮐﻪ وي ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮد در آﺧـﺮﯾﻦ دﯾـﺪارش از اﯾـﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺳﺮﺳـﺒﺰ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪ :‬ﺑـﺪورد‬
‫ﺳﻮرﯾﻪ! ﺑﺪرودي ﮐﻪ ﭘﺲ از آن دﯾﺪاري ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ ‬ﯾﮑﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎي روﺷﻦ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮﯾﺶ وي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫ﺳﻔﯿﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺘﺮدﻧﻤﻮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣـﺎ‬
‫در اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺰرگ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺳﺮاغ ﻧـﺪارﯾﻢ ﮐـﻪ وي ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه و‬‫در ﻣﻮرد ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص‬
‫ﺳﭙﻪﺳﺎﻻر ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻣﺪاﯾﻦ ﺑﻪ ﮔﺮدن او آوﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد و ﻓـﺘﺢ‬
‫اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻧﺎم او در ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﮏ ﻣﻮﺑﺪ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﯾﺮان ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﺪتﻫـﺎ از‬‫ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ دﯾﮕﺮ و از ﺟﻔﺎ ﺑﻪ ﺟﻔﺎي دﯾﮕﺮي در ﺣﺎل اﻧﺘﻘﺎل ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﺎ دﯾﺮوز ﯾﮑﯽ از اﺗﺒـﺎع آن ﺑـﻮد ﻣـﯽدرﺧﺸـﺪ‪ .‬ﺷـﮕﻔﺖ‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ذرهاي از ﺗﻘﻮا و ﺳﺎدﮔﯽ وي در زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮوﻧﮑﺎﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺑﻮدن ﻣﺮدم وي را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﻠﺒﻪاي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎرﻫﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﺶ را ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘﺎل از ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺧﻮدش ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬از وي ﺑـﻪ‬‫‪ ‬ﺑﻪ درﺟﻪاي از ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻤـﺮ‬‫ﺑﻼل ﺣﺒﺸﯽ‬
‫ﻋﻨﻮان »ﺳﯿ‪‬ﺪ« ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬وي را ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪي‬‫‪ ‬ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎﻣﯽ ﻣـﯽرﺳـﺪ ﮐـﻪ ﺣﻀـﺮت ﻋﻤـﺮ‬‫ﺳﺎﻟﻢ ﻣﻮﻻي اﺑﯽ ﺣﺬﯾﻔـﻪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﺎﻟﻢ زﻧﺪه ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﻢ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدم‪.‬‬
‫‪ ‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺆﺗﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﭙﺎه اﻓﺮادي ﭼﻮن‬‫زﯾﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‬
‫‪ ‬ﻧﯿـﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﯽ‬‫‪ ‬وﺟـﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧـﺪش اﺳـﺎﻣﻪ‬‫‪ ‬و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﯿﺪ‬‫ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯽ را ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ در آن اﻓﺮادي ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ و ﻋﻤﺮ ب وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮذر‪ ،‬ﻣﻘﺪاد‪ ،‬اﺑﻮدرداء‪ ،‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ و اﺑ‪‬ﯽ ﺑـﻦ ﮐﻌـﺐ ‪ ‬وﻗﺘـﯽ ﻧﺴـﯿﻤﯽ از‬
‫ﺻﺒﺎي اﺳﻼم ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﯽوزد‪ ،‬از ﻣﻌﺪود زﻫﺎد و ﻋﻠﻤﺎي راﺳﺦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪196‬‬

‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‪ ،‬زﯾـﺪ ﺑـﻦ ﺛﺎﺑـﺖ و ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس ‪ ‬در‬
‫آﻏﻮش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻣ‪‬ﯽ ص از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺟﻬﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ از ﺳﺮاﺳـﺮ وﺟﻮدﺷـﺎن ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻓﻮران ﻣﯽﮐﻨﺪ و از زﺑﺎنﺷﺎن ﺣﮑﻤﺖ ﺟﺎري اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﮐـﺪلﺗـﺮﯾﻦ‪ ،‬ژرفﺗـﺮﯾﻦ‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﯽﺗﮑﻠﻒﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﻟﺐ ﻓﺮو ﻣﯽﺑﻨﺪد و ﺧـﺎﻣﻮش ﻣـﯽﺷـﻮد و‬
‫ﺧﻄﺒﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﺗﺸﮑّﻠﯽ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ از ﺑﺸﺮﯾﺖ‬

‫ﻣﺪﺗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬرد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن‪ ،‬ﻣـﻮاد‪ ‬ﺧـﺎم ﭘﺮاﮐﻨـﺪهاي را ﮐـﻪ در ﻧﻈـﺮ ﻣـﺮدم آن ﻋﺼـﺮ‬
‫ﭼﻨﺪان ارزﺷﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ دﯾﺪ ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿﺰ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﺗﺸﮑﻠﯽ و اردوﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓﺗـﺮ و ﻣﺘﻌـﺎدلﺗـﺮ از آنﻫـﺎ را ﻫﺮﮔـﺰ ﺳـﺮاغ‬
‫ﻧﺪارد؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺣﻠﻘﻪاي ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻃﺮف‪ ‬آن ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﺴﺎن‬
‫ﺑﺎراﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺪس زد‪ ،‬آﻏﺎزش ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‪ .‬ﺗﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺟﻨﺒـﻪ از‬
‫ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺮي‪ ،‬داراي ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑـﯽﻧﯿـﺎز از ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ و‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﺪان ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺑﯽﺗﺠﺮﺑﮕﯽ‪ ،‬ﺗﻤـﺪن و ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑﻨﯿـﺎنﮔـﺬارد و‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ادارهي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ از ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﺷﻨﺎس‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺸﮑﻞ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻪ ﭘـﺮدهاش ﺑـﺮ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي ﭘﻬﻨـﺎورِ دو ﻗـﺎرهي‬
‫ﺑﺰرگ ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺸﮑﻞّ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﺎي ﻣـﺮدي ﮐـﻪ داراي ﺷﺎﯾﺴـﺘﮕﯽ و‬
‫دﯾﺎﻧﺖ و ﻗﺪرت و اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﮑﺎﻓﯽ را در اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﺮ ﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﮐﻤﺒـﻮدي را ﺟﺒـﺮان‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺳﯿﻊ و ﭘﻬﻨﺎور ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ و اﯾﻦ اﻣﺖ ﺗﺎزه ﺗﻮﻟﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﭼﻨـﺪ دﻫـﻪ از‬
‫ﻋﻤــﺮش ﻧﮕﺬﺷــﺘﻪ ﺑــﻮد – آﻧﻬــﻢ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ در ﺟﻬــﺎد‪ ،‬ﻣﺒــﺎرزه‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣــﺖ و ﺳــﺘﯿﺰ – ﺑــﺎ ﻓــﺮدي از‬
‫اﻓﺮادﮐﺎردان و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش ﺑﻪ ﯾﺎري آن ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮاي ادارهي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻋﻢ‬
 ‫‪197‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪﻫﺎي ‪...‬‬

‫از اﻣﯿﺮ ﻋﺎدل‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪدار اﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ دادﮔـﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪهي ﻋﺒـﺎدﺗﮕﺰار‪ ،‬واﻟـﯽ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔـﺎر و ﺳـﺮﺑﺎز‬
‫ﻣﺘﻘﯽ‪ ،‬از ﺑﻄﻦ اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮ دﯾﻨـﯽ و دﻋـﻮت ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪي اﺳـﻼﻣﯽ و ﮔـﻮﻫﺮ‬
‫اﺑﺪي و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎر ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ آن ﻫﻤﻮاره ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ را ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧﺪ و داراي ﺻﻼﺣﯿﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺤـﻮ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺗﻤـﺪن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﺻﺤﯿﺢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و زﻧﺪﮔﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺼﻮﺻـﺎﯾﺘﺶ ﮐـﻪ در‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﺮﻫﻪاي از ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺒﻠﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﮐﻠﯿﺪ ﻧﺒـﻮت را ﺑـﺮ ﻗﻔـﻞ ﻃﺒﯿﻌـﺖ ﺑﺸـﺮي ﮔﺬاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﮔﺸـﻮدهﺷـﺪن اﯾـﻦ ﻗﻔـﻞ‬
‫ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎ و ﻋﺠﺎﺋﺐ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﯿﺠﮕﺎه ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﻣﺮود ﻫﺪف‬
‫ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺧﻮدﺳﺮ و ﻟﺠﻮج را ﺑﻪ ﺣﻮل و ﻗﻮهي اﻟﻬﯽ واداﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪي اﻧﺘﺨﺎب و‬
‫دوران ﺧﺠﺴﺘﻪاي را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دوران ﻫﻤﺎن دوران اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﯽ اﺳﺖ زر‪‬ﯾﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺗﺎرك ﺗﺎرﯾﺦ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب ﺳﻮم‪:‬‬
‫دوران اﺳﻼﻣﯽ‬

‫* ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫* ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫* ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫زﻣﺎمداران ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎتﺷﺎن‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺑﯿﻤﺎر را از ﭘﯿﺸـﻮاﯾﯽ‬
‫ﺑﺸﺮ – ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره از آن ﺑﻬﺮهﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻇﯿﻔﻪيﺷﺎن را در ﻗﺒـﺎل آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﯽ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدادﻧﺪ – ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﺷﺘﺎﺑﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﻮزون ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآوردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮد داراي ﺻﻔﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮد و ﺷـﺎدﮐﺎﻣﯽ و‬
‫رﺳﺘﮕﺎري ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را ﺗﺤﺖ ﻗﯿﺎدتﺷﺎن ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ؛ آﻧﺎن داراي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ و آﯾﯿﻨﯽ اﻟﻬﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳـﺮ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن و آﯾـﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﻮاﻧﯿﻦ وﺿﻌﯽ ﺧﻮد ﻣﻨﺒﻊِ ﺟﻬﻞ اﺷﺘﺒﺎه و ﺳﺘﻢاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﺟﻬـﺖ آﻧـﺎن در‬
‫ﺑﺮﺧﻮردﺷﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدم و در ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻣﻌﺎﺷﺮتﺷﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺷـﺘﺮ ﺷـﺐﮐـﻮر‪ ،‬ﮐﻮرﻣـﺎل ﮐﻮرﻣـﺎل‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪاﻧﺎن ﻓﺮوﻏﯽ ﺗﺎﺑﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪ ﺗـﺎ در ﭘﺮﺗـﻮ آن در ﻣﯿـﺎن آدﻣﯿـﺎن ﮔـﺎم‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻌﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪاﻧﺎن ارزاﻧﯽ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﮑﻢ ﺑﺮاﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫َُ‬ ‫َ‬
‫اس ك َمن َّمثل ُهۥ ِ�‬ ‫﴿أَ َو َمن َ� َن َم ۡي ٗتا فَأَ ۡح َي ۡي َ�ٰ ُه َو َج َع ۡل َنا َ ُ�ۥ نُ ٗ‬
‫ور� َ� ۡم ِ� بِهِۦ ِ� ٱ�َّ ِ‬
‫ت لي َس ِ�ارِ ٖج مِن َها﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[122 :‬‬
‫ّۡ‬ ‫َ‬ ‫لظلُ َ� ٰ َ ۡ‬
‫ُّ‬
‫ٱ‬
‫ِ‬
‫»آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدهاي ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺎ او را ]ﺑﺎ اﻋﻄﺎي ﻗﺮآن و در ﭘﺮﺗﻮ ﻗﺮآن[ زﻧﺪه ﮐﺮدهاﯾﻢ‬
‫و ﻧﻮري ﻓﺮا راه او داﺷﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻣﯿﺎن ﻣﺮدﻣـﺎن راه ﻣـﯽرود‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﮔﻮﯾﺎ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ و از آن ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ؟«‪.‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ َّ ُ َ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫ان قَ ۡو ٍ� َ َ ٰٓ‬
‫�‬ ‫ط و� � ِرمن�م ش ٔ‬
‫�‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ِ� ِ شهداء ب ِٱل ِقس ِ �‬
‫َ َّ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ْ ُ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ ٰ َ َّ ُ ْ َّ َ َّ َّ َ َ ُ ۢ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫�� �عدِل ۚوا ٱعدِلوا هو أقرب ل ِلتقوىۖ وٱ�قوا ٱ�ۚ إِن ٱ� خبِ� بِما �عملون ‪] ﴾٨‬اﳌﺎﺋﺪة‪.[8 :‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪202‬‬

‫»اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮ اداي واﺟﺒﺎت ﺧﺪا ﻣﻮاﺿﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و از روي دادﮔﺮي ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿـﺪ‬
‫و دﺷﻤﻨﯽ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮآن ﻧﺪارد ﮐﻪ ]ﺑﺎ اﯾﺸﺎن[ دادﮔﺮي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬دادﮔﺮي ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ دادﮔﺮي‬
‫]ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن[ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﺧـﺪا ﺑﺘﺮﺳـﯿﺪ ﮐـﻪ ﺧـﺪا آﮔـﺎه از ﻫـﺮآن‬
‫ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫دوم؛ آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻮن اﻏﻠﺐ ﻣﻠﺖﻫﺎ و رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽِ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﺑﺪون ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ و‬
‫ﺗﺰﮐﯿﻪي دروﻧﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﻫﺒﺮي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ را ﺗﺤﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص و ﻧﻈﺎرت دﻗﯿﻖ وي ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت آﻧﺎن را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮد و آداب را ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن آﻣﻮزش ﻣﯽداد‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻪ زﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻋﻔﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖداري‪ ،‬از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺮس از ﺧﺪا‬
‫َّ َ َّ َ‬
‫و ﻋﺪم ﭼﺸﻢداﺷﺖ ﺑﻪ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎرﻫﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧﺎ و ِ‬
‫ا� ﻻ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ً َ َ َ ُ َ َ ً‬
‫ﻪﻟ َوﻻ أ َﺣﺪا َﺣ َﺮ َص َﻋﻠﻴْ ِﻪ«) ‪.(1‬‬‫ﻧﻮ� ﻰﻠﻋ ﻫﺬا اﻟﻌﻤ ِﻞ أﺣﺪا ﺳﺄ‬
‫»ﻣﺎ ﯾﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آن را درﺧﻮاﺳـﺖ ﮐﻨـﺪ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ آن ﺣـﺮص داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﺳﭙﺎرﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮐﺜﺮت اﯾﻦ آﯾﺎت را ﺑﻪ ﺳﻤﻊﺷﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َّ َ َ ُ ُ َ ُ ٗ‬ ‫ۡ َ‬
‫�دون ُعل ّو� ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض َو� ف َساد�ۚ َوٱل�ٰقِ َبة‬ ‫﴿ت ِلك ٱ َّ� ُار ٱ�خِرة �علها ل ِ�ِين � ي ِر‬
‫� ‪] ﴾٨٣‬اﻟﻘﺼﺺ‪.[83 :‬‬ ‫ل ِۡل ُم َّتق َ‬
‫ِ‬
‫»ﻣﺎ آن ﺳﺮاي آﺧﺮت را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻬـﺮهي ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﻣـﯽﮔـﺮداﻧﯿﻢ ﮐـﻪ در زﻣـﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺎن ﺗﮑﺒـﺮ و‬
‫اﺳﺘﮑﺒﺎر ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻧﻤﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﻗﺒﺖ از آنِ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن ﭼﻮن ﭘﺮواﻧﻪ ﺑﺮ ﻧﻮر ﺷﻤﻊ ﺑﺮ ﭘﺴﺖﻫﺎ و ﻣﻘﺎمﻫﺎ ﻫﺠـﻮم ﻧﻤـﯽآوردﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎ ﻫﺮﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮي را ﺗﻌﺎرف ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﺧﻮدش را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزد و از‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺶ اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﺎﻧﺪﯾﺪاي ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ ﺷـﻮد و از ﺧـﻮد ﺳـﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت وﺳﯿﻌﯽ راه اﻧﺪازد و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ‪.‬‬

 ‫‪203‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ از اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ آن را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ ﻓﺮﺻـﺖ‬
‫ﻃﻼﯾﯽ ﯾﺎ ﻟﻘﻤﻪاي ﭼﺮب‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي ﺑـﺮاي ﺟﺒـﺮان ﻣﺨـﺎرج و ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ آن را اﻣـﺎﻧﺘﯽ در ﮔـﺮدنﺷـﺎن و آزﻣﺎﯾﺸـﯽ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﺪا ﺗﻠﻘـﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎور داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ روزي در ﭘﯿﺸـﮕﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرﺷـﺎن ﺣﺎﺿـﺮ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و از رﯾـﺰ و‬
‫درﺷﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺴﺎب ﭘﺲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را داﯾﻤﺎً آوﯾﺰهي ﮔﻮشﺷﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ك ۡم ُتم َ� ۡ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ۡ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ ُ‬
‫� ۡم أَن تُ َؤ ُّدوا ْ ٱ ۡ�َ َ� ٰ َ‬
‫اس أن �كموا‬‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫� أهل َِها �ذا ح‬ ‫ت ِإ‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬ ‫﴿۞إِن ٱ� يأمر‬
‫� َ� َن َسم َ‬
‫يعۢ� بَ ِص ٗ‬ ‫�م بهِۦٓ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫ۡ َ ۡ َّ َّ َ َّ َ ُ ُ‬
‫�� ‪] ﴾٥٨‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[58 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِۗ ِ‬ ‫ب ِٱلعد ِل � إِن ٱ� نِعِما يعِظ‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ )ﻣﺆﻣﻨﺎن( دﺳـﺘﻮر ﻣـﯽدﻫـﺪ ﮐـﻪ اﻣﺎﻧـﺖﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﺻـﺎﺣﺒﺎن اﻣﺎﻧـﺖ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ داوري ﻧﺸﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ دادﮔﺮاﻧﻪ داوري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻧﺪرز ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻮاره ﺷﻨﻮا و ﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ«‪.‬‬
‫ََ َٰ ّ ُ ُ‬
‫ت ِ�َ ۡبل َو� ۡم ِ�‬ ‫�� َف ٱ ۡ�َ ِ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ ََ ُ ۡ َ َ‬ ‫َ ُ َ َّ‬
‫�ض ور�ع �عض�م فوق �ع ٖض در� ٖ‬ ‫﴿وهو ٱ�ِي جعل�م خ ٰٓ ِ‬
‫َٓ َ ُ‬
‫ما َءاتٮٰ� ۡم﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[165 :‬‬
‫»ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن زﻣﯿﻦ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﺮ ﺑﺮﺧـﯽ درﺟـﺎﺗﯽ ﺑـﺎﻻﺗﺮ ﺑـﺮد ﺗـﺎ‬
‫ﺷﻤﺎ را در آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده اﺳﺖ ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻮم؛ آﻧﺎن ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﻧﮋادي ﺧﺎص و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﻠـﺖ و ﻣﯿﻬﻨـﯽ ﻣﺨﺼـﻮص ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ رﻓﺎه و ﻣﺼﻠﺤﺖ آن ﻧﮋاد و وﻃﻦ ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﮋادﻫﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﻨﺪ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ را از آنِ آنﻫﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻣﺤﮑﻮﻣﯿﺖ را از آنِ دﯾﮕﺮان‪ .‬آﻧﺎن ﻗﯿﺎم ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺮﺑﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﻪي آن ﺑﻪ ﻋﯿﺶ و ﻧﻮش و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺘﺶ ﺑﻪ ﻓﺨﺮ و ﻏﺮور دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾـﻖ ﻣﺮدﻣـﺎن را از ﺳـﻠﻄﻪي اﯾـﺮان و‬
‫روم ﺑﯿﺮون ﺑﮑﺸﻨﺪ و ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪي ﺧﻮﯾﺶ )ﺳﻠﻄﻪي ﻋﺮبﻫﺎ( درآورﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﻋﺒﺎدت ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ درآورﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ رﺑﻌﯽ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪204‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫اﻨﻟ َ‬
‫ﺨﺮ َج َّ‬‫ُّ ْ َ َ َ َ ُ ْ‬
‫ﺎس ِﻣ ْﻦ ِﻋﺒَﺎد ِة اﻟ ِﻌﺒَـﺎ ِد ِإﻰﻟ ِﻋﺒَـﺎد ِة‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺰدﮔﺮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ا� ا�ﺘﻌﺜﻨﺎ ِﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ ْ َ ْ ََْ َ َ ْ‬ ‫ِّ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُّ ْ َ‬
‫اﻹ ْﺳﻼمِ «) ‪.(1‬‬ ‫ﺎن ِإﻰﻟ ﻋ ِ ِ‬
‫ل‬ ‫ﺪ‬ ‫ا� وﺣﺪه‪ ،‬و ِﻣﻦ ﺿﻴ ِﻖ اﺪﻟ�ﻴﺎ ِإﻰﻟ ِﺳﻌ ِﺘﻬﺎ‪ ،‬و ِﻣﻦ ﺟﻮ ِر اﻷدﻳ ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﻣﺒﻌﻮث ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدﻣﺎن را از ﻋﺒﺎدت ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﺒـﺎدت ﺧـﺪاي ﯾﮕﺎﻧـﻪ و از‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن و از ﺟﻮر ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم درآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم ﻫﻤـﻪ از ﻧﺴـﻞ آدم و آدم ﻧﯿـﺰ از‬
‫ﺧﺎك اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﻋﺠﻤﯽ و ﻫﯿﭻ ﻋﺠﻤﯽ ﺑﺮ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻘﻮا‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ّ َ َ َ ُ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ْ َّ‬
‫ارف ۚ ٓوا إِن‬‫﴿���ها ٱ�اس إِنا خلق��م مِن ذك ٖر وأن� وجعل��م شعو�ا و�با�ِل �ِ ع‬
‫َ َّ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ‬
‫أ� َرم� ۡم عِند ٱ�ِ ��قٮٰ� ۡ ۚم﴾ ]اﳊﺠﺮات‪.[13 :‬‬
‫»اي ﻣﺮدم! ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زﻧﯽ آﻓﺮدﯾﻪاﯾﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﮔـﺮوهﻫـﺎ و ﻗﺒﯿﻠـﻪﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪهاﯾﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮔﺮاﻣـﯽﺗـﺮﯾﻦ ﺷـﻤﺎ در ﻧـﺰد ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮔـﺎرﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ ‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺼﺎ واﻟﯽ ﻣﺼﺮ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﯾﮏ ﻣﺼـﺮي‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫را ﺳﯿﻠﯽ زده ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻓﺨﺮ و ﻏﺮور ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﺿﺮﺑﻪ را از ﻃﺮف ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﮕﯿﺮ« ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ َﻰﺘ‬
‫ْ َ ً ) ‪(2‬‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ ُ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ ُ‬
‫ِاﺳﺘﻌ ِﺒﺪ�ﻢ اﻨﻟﺎس وﻗﺪ وﺪﻟ�ﻬﻢ أمﻬﺎ�ﻬﻢ أﺣﺮارا« ‪.‬‬
‫»از ﮐﯽ ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﺮدهي ﺧـﻮﯾﺶ ﺳـﺎﺧﺘﻪاﯾـﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ از ﻣـﺎدرانﺷـﺎن آزاد ﺑـﻪ دﻧﯿـﺎ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫آﻧﺎن از ﻧﺸﺮ دﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺗﻬﺬﯾﺒﯽ ﮐـﻪ در اﺧﺘﯿـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭽﮑﺲ درﯾـﻎ ﻧﻨﻤﻮدﻧـﺪ و در‬
‫زﻣﺎﻣﺪاري ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬رﻧﮓ‪ ،‬ﻧﮋاد و وﻃﻦ را درﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑـﻪ ﺑﺴـﺎن اﺑـﺮاي ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ داﺷﺖ و ﺑﺮ ﻫـﺮ دﺷـﺖ و دﻣـﻦ و ﻓـﺮاز و ﻓـﺮود ﺑﺎرﯾـﺪ و‬
‫ﻫﻤﮕﯽ را ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬اﻟﺒﺪاﯾﮥ و اﻟﻨﻬﺎﯾﮥ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ رك‪ :‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪.‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ْ َ‬ ‫ﻰﺒ – ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ – ﻗَ َﺎل‪َ :‬ﻣﺜَ ُﻞ َﻣﺎ َ� َﻌﺜَ� َّ ُ‬ ‫ﻮﻰﺳ َﻋﻦ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ‬
‫ا� ﺑِ ِﻪ ِﻣ َﻦ ال ُﻬﺪى‬ ‫ِ‬
‫اﻨﻟ ِّ‬
‫ِ ِ‬ ‫»�ﻦ أ ِﻰﺑ م‬
‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎب أ ْر ًﺿﺎ‪ ،‬ﻓَ َﺎﻜ َن ﻣﻨْ َﻬﺎ ﻧَﻘ َّﻴ ٌﺔ ﻗَﺒﻠَﺖ ال ْ َﻤ َ َ ْ َ َ‬ ‫ﻜﺜ� أ َﺻ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َواﻟْﻌﻠْﻢ َﻛ َﻤﺜَﻞ اﻟ َﻐﻴْ‬
‫ْ‬
‫ﺖ اﻟﺄﻠﻜ‬ ‫ﺎء‪ ،‬ﻓﺄﻧبﺘ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َ َ ََ َ ْ َْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َواﻟْ ُﻌ ْﺸ َ‬
‫ﺮﺸ ُ�ﻮا َو َﺳﻘ ْﻮا‬‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎس‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎ‬‫ﻬ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ا�‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻨ‬‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎء‬‫ﻤ‬ ‫ال‬ ‫ﺖ‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﺴ‬‫م‬ ‫أ‬ ‫ب‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬‫ﺟ‬ ‫أ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�‬ ‫ﺜ‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺐ‬
‫َّ َ َ َ ٌ َ ُ ْ ُ َ ً َ َ ُ ْ ُ َ ً َ َ َ‬ ‫ًَ ُ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ََ َ َ ْ ْ‬
‫ﺖ ِﻣﻨ َﻬﺎ َﻃﺎﺋِﻔﺔ أﺧ َﺮى‪ِ ،‬إ�ﻤﺎ ِ� ِ�ﻴﻌﺎن ﻻ �ﻤ ِﺴﻚ ﻣﺎء‪ ،‬وﻻ ﺗن ِﺒﺖ ﺄﻠﻛ‪ ،‬ﻓﺬلِﻚ‬ ‫وزرﻋﻮا‪ ،‬وأﺻﺎﺑ‬
‫َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ًْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ا� َو َ� َﻔ َﻌ ُﻪ َﻣﺎ َ� َﻌﺜَ� َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َُ‬
‫ا� ﺑِ ِﻪ‪َ � ،‬ﻌ ِﻠ َﻢ َو َﻋﻠ َﻢ‪َ ،‬وﻣﺜﻞ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺮ�ﻊ ﺑِﺬلِﻚ رأﺳﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﻦ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َﻣﺜﻞ َﻣ ْﻦ ﻓ ِﻘﻪ ِﻰﻓ ِد‬
‫ا� َّاﺬﻟى أُ ْرﺳﻠْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ََْْ ُ َ‬
‫ﺖ ﺑِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َولﻢ �ﻘﺒﻞ ﻫﺪى ِ ِ‬
‫)رواه اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻌﻠﻢ(‬
‫در ﺳﺎﯾﻪي ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و در ﭘﺮﺗﻮ زﻣﺎﻣﺪاري اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻣﻠـﺖﻫـﺎ و ﺟﻮاﻣـﻊ‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ – ﺣﺘﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺳـﺘﻢ در زﻣـﺎن ﻗـﺪﯾﻢ – ﺑـﻪ ﺑﻬـﺮهاي از دﯾـﻦ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﺗﻬـﺬﯾﺐ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﺮبﻫﺎ در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﻓـﺮاد زﯾـﺎدي‬
‫از آﻧﺎن از ﻋﺮبﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺗﺮي ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و از ﺑﯿﻦ آﻧﺎن اﻣﺎﻣـﺎﻧﯽ در ﺟﻤـﻊ ﻓﻘﯿﻬـﺎن و ﻣﺤـﺪﺛﺎن ﻇﻬـﻮر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮ ﺗﺎج ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮوري داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﺪون ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﮕﻔﺖ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻼم اﮐﺜﺮ ﺣﺎﻣﻼن ﻋﻠـﻢ‪ ،‬اﻋـﻢ از ﻋﻠـﻮم ﺷـﺮﻋﯽ و ﻋﻠـﻮم ﻋﻘﻠـﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺠﻢﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺷﻤﺎري اﻧﺪك و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻧﺴﺐ ﻋﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ‬
‫زﺑﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ و اﺳﺘﺎدان‪ ،‬ﻋﺠﻢاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﺻـﻞ آﯾـﯿﻦ ﻋﺮﺑـﯽ اﺳـﺖ و ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﯿﺰ ﻋﺮب اﺳﺖ‪ .‬در دورهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﯿﻦ ﻋﺠﻢﻫﺎ رﻫﺒﺮان‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن‪ ،‬وزﯾـﺮان و‬
‫ﻓﺎﺿﻼﻧﯽ ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ﻧﺒـﻮغ‪ ،‬دﯾـﻦ و ﻋﻤـﻞ‪ ،‬ﺳـﺘﺎرﮔﺎن زﻣـﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺠﯿﺒﺎن اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ و ﺣﺴﻨﺎت ﺟﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن را ﻧﯿﺰ ﺟﺰ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﭼﻬﺎرم؛ اﻧﺴﺎن داراي ﺟﺴﻢ و روح‪ ،‬ﻗﻠﺐ و ﻋﻘﻞ و ﻋﻮاﻃﻒ و ﺟﻮارح اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﯽ ﻣﻮزون و ﻣﺘﻌﺎدل دﺳﺖ ﻧﻤـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮاي‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در وﺟﻮدش رﺷﺪي ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و در ﺧﻮر و ﺧـﻮراك ﻣﻨﺎﺳـﺐ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ص ‪.499‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪206‬‬

‫ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺻﺎﻟﺢ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐـﻪ ﻓﻀـﺎﯾﯽ دﯾﻨـﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗـﯽ‪ ،‬ﻓﮑـﺮي و‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧـﻮﯾﺶ دﺳـﺖ ﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ رﻫﺒﺮي زﻧﺪﮔﯽ و ادارهي زﻣﺎم ﺗﻤـﺪن ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ اﻓﺮادي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ روح و ﻣﺎده اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ دﯾﻨﯽ و اﺧﻼﻗﯽ اﻟﮕﻮﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺮدﻫﺎﯾﯽ ﺳﺎﻟﻢ و ﻣﺘﯿﻦ و داﻧﺶﻫﺎﯾﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻔﯿﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ‬
‫اﮔﺮ ﻋﻘﯿﺪه ﯾﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖﺷﺎن ﮐﺎﺳﺘﯽ و ﻧﻘﺺ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻘﺺ ﺑﻪ ﺗﻤﺪنﺷﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔـﺮدد‬
‫و در ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻣﺘﻌﺪد و اﺷﮑﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﺮرﻧﮓ و درﺷﺖ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ زﻣﺎم اﻣـﻮر‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﺎدﯾﺎت و ﻟﺬتﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺤﺴﻮس ﻫﻢ و ﻏﻤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺟﺰ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ و آﻧﭽﻪ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮان اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎدي و ﺗﻤﺎﯾﻼت آن در وﺿﻊ و ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺗﻤﺪن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺗﻤﺪن ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ رﻧـﮓ‬
‫و ﻗﺎﻟﺐ ﺧﻮﯾﺶ درﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻌﺎدي از زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ و اﺑﻌـﺎدي‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻣﺨﺘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از ﯾﮏ ﺳﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻤﺪﻧﯽ در زﻣﯿﻨﻪي ﮔـﭻ و آﺟـﺮ‪ ،‬ورق و ﭘﺎرﭼـﻪ‪ ،‬آﻫـﻦ و ﮔﻠﻮﻟـﻪ ﺗﺮﻗـﯽ و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻧﻤﻮده و در ﻣﯿﺎن ﺟﻨﮓ و آدﻣﮑﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻟﻬﻮ و ﻓﺤﺸﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻠﺐ و روح ارﺗﺒﺎط زن و ﺷﻮﻫﺮ‪ ،‬ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮادر‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮادر و دوﺳﺖ ﺑﺎ دوﺳﺖ‪ ،‬ﺗُﻬﯽ ﺷـﺪه و ﻣـﺮده اﺳـﺖ و ﺗﻤـﺪن ﺑـﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪي ﺟﺴـﻤﯽ ﺿـﺨﯿﻢ و‬
‫آﻣﺎﺳﯿﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﯿﺒﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽاش ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺧﯿﺮه ﻣﯽﮐﻨـﺪ و در ﻗﻠـﺒﺶ از دردﻫـﺎ و‬
‫رﻧﺞﻫﺎ ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ و از ﻟﺤﺎظ ﺑﻬﺒﻮدي و ﺳﻼﻣﺖ از اﻧﺤﺮاﻓﺎت و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽﻫﺎ در ﻋﺬاب اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎدﯾﺎت را زﯾـﺮ ﭘـﺎ ﮔﺬارﻧـﺪ و اﺑﻌـﺎد ﻣـﺎدي را‬
‫ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺟﺰ روح و ﻣﺎوراء ﺣﺲ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ‬
‫درآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎداﺑﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﭘﮋﻣﺮدﮔﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺸـﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﯽ از ﭼﻨﯿﻦ ﻗﯿﺎدﺗﯽ ﻓﺮار ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﺧﻠﻮﺗﮕﺎهﻫﺎ را ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي و‬
‫ﺗﺠﺮد را ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎﺷﻮﯾﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻀﻌﯿﻒ ﺳﻠﻄﻪي ﺟﺴﻢ و ﺗﻘﻮﯾـﺖ روح‬
 ‫‪207‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫و ﺷﮑﻨﺠﻪي اﻧﺪامﻫﺎ و اﺟﺴﺎدﺷﺎن ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﻘﺎل از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎدﯾﺎت ﺑﻪ اﻗﻠـﯿﻢ‬
‫ارواح و دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻣﺮگ را ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ؛ زﯾـﺮا در‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي آﻧﺎن در ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻓﺮو ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺎﺷﯿﺪ و ﻧﻈـﺎم زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺨﺘـﻞ و ﺷـﻬﺮﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫وﯾﺮاﻧﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ از آﻧﺠـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺷـﯿﻮه ﺑـﺎ ﻓﻄـﺮت در ﺗﻀـﺎد اﺳـﺖ دﯾـﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬرت ﮐﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﺮآن ﻣﯽﺷﻮرد و ﺑﺎ ﻣﺎدﯾﺘﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻫـﯿﭻ ﺳـﺎزﮔﺎري ﺑـﺎ روﺣﺎﻧﯿـﺖ و‬
‫اﺧﻼق ﻧﺪارد‪ ،‬از وي اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﯿـﺮد و ﺑـﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾـﻖ اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ واروﻧـﻪ ﻣـﯽﮔـﺮدد و ﺑﻬﯿﻤﯿـﺖ و‬
‫ﺑﺮﺑﺮﯾﺖ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ‬ﻣﺴﺦ ﺷﺪه ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﺶ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﮔـﺮوه ﻋـﺰت ﻧﺸـﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻣﺎدي و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﻏﻠﺒﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﻒ ﻃﺒﯿﻌﯽاي ﮐﻪ‬
‫دارﻧﺪ از ﻣﻘﺎوﻣﺖ‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ و ﺗﺴﻠﯿﻢ آنﻫـﺎ ﻣـﯽﮔﺮدﻧـﺪ و ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺪون روﯾـﺎروﯾﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﭼﺎﻟﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ آنﻫﺎ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎده و رﺟﺎل آن دراز‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺑﻪ آنﻫﺎ واﮔﺬار و ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺎدات و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ اﮐﺘﻔـﺎ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و روﺣﺎﻧﯿﺖ و اﺧﻼق ﻣﻀﻤﺤﻞ و ﺳﺎﯾﻪاش ﮐـﻢ ﮐـﻢ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﺪرﺗﺶ را در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي و ﺣﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ آن از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي‬
‫ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﺷﺒﺢ و ﺧﯿﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ در زﻧـﺪﮔﯽ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﻣـﯽﮔـﺮدد و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺎت ﻣﺤﺾ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻗﯿﺎدت ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﮐﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻤﺒﻮد را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻫﻤﻮاره ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ دو ﻗﻄـﺐ ﺑـﻮده‪ :‬ﯾـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺎدﯾﺖ و ﺑﻬﯿﻤﯿﺖ و ﯾﺎ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﯿﺖ و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ‪.‬‬
‫ﯾﺎران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص داراي اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎز ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ دﯾﻦ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫در زﻣﺎﻣﺪاري ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در وﺟﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﺎ ﺷـﺎﻣﻞ ﺗﻤـﺎم اﺑﻌـﺎد و ﺟﻮاﻧـﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬روح ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌـﺎدل‬
‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰي ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺗﻔﺎق ﻣـﯽاﻓﺘـﺪ‪ ،‬و ﺟﻤـﻊ ﺻـﺎﻟﺢ روح و ﺟﺴـﻢ و آﻣـﺎدﮔﯽ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪208‬‬

‫ﻣﺎدي ﮐﺎﻣﻞ و ﻋﻘﻞ واﻓﺮ‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻣﺘﻌـﺎﻟﯽ روﺣـﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗـﯽ و ﻣـﺎدي ﺳـﻮﻗﯽ‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫دوران ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪي ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﺻﺎﻟﺢ‬

‫اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻨﺐ ود ﮐﻪ در ادوار ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﯿﭻ دورهاي را ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ‪ ،‬زﯾﺒﺎﺗﺮ و ﺷﮑﻮﻓﺎﺗﺮ در ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد‬
‫از اﯾﻦ دوره ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ‪ ،‬دوران ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪه‪ ،‬دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺪرت روح و اﺧﻼق‪ ،‬دﯾﻦ‬
‫و ﻋﻠﻢ و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻣﺎدي ﺑﺮاﯾﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻧﺴﺎن و ﻇﻬﻮر ﺗﻤﺪن ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫـﻢ دادﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬و ﻗﺪرﺗﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎدي ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓـﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم ﻗﺪرتﻫﺎي آن زﻣﺎن ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬آرﻣـﺎنﻫـﺎي واﻻي اﺧﻼﻗـﯽ ﺑـﺮآن ﺣـﺎﮐﻢ ﺑـﻮد و در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم و ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﺧﻼق ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬اﺧﻼق و‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت دل ﺣﺎل رﺷﺪ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﺰاﻧـﯽ ﮐـﻪ داﻣﻨـﻪي‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي روﺣﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﺴﺘﺮش ﻣـﯽﯾﺎﻓـﺖ‪،‬‬
‫از اﯾﻦ رو ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺟﻨﺎﯾـﺎت ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ رﺳـﯿﺪ و ﺟـﺮاﯾﻢ ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ وﺳـﻌﺖ ﻣﻤﻠﮑـﺖ و ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان و وﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬ارﺗﺒﺎط اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻓـﺮاد ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﯿﮑﻮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دورهاي ﺑﻮد ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دوﺑﺎره ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻈﯿﺮش را ﻧﺪﯾﺪ و ﺣﺘﯽ در ﻓﺮﺿﯿﻪي ﺧﯿﺎﻟﺒﺎﻓﺎن ﻫﻢ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺷﮑﻮﻓﺎﺗﺮ از آن ﺧﻄﻮر ﻧﻨﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دوران ﻃﻼﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﯿﺮت و ﻣﻨﺶ اﻓﺮادي ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐـﻪ زﻣـﺎم اﻣـﻮر را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ ﺗﻤﺪن اﺷـﺮاف و ﻧﻈـﺎرت داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﯿـﺪه‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿـﺖ و روﺷـﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖﺷﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﺗﺤﻘﻖ اﯾـﻦ ﻣﻘﻮﻟـﻪ ﻧﻘـﺶ داﺷـﺖ‪ .‬آﻧـﺎن دﯾـﻦ و‬
‫اﺧﻼﻗﯽ واﻻ داﺷﺘﻨﺪ و در ﻫﺮ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺪم ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ‪ ،‬اﻣـﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺮﻧﺸـﮕﺮ و ﻓـﺮوﺗﻦ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼـﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم زﻣﺎﻣـﺪاري و ﭼـﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮداري‪ .‬ﯾﮑـﯽ از ﺑﺰرﮔـﺎن روم ﺳـﭙﺎه‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻬﻢ ﻳﻘﻮمـﻮن الﻠﻴـﻞ و�ﺼـﻮمﻮن اﻨﻟﻬـﺎر و�ﻮﻓـﻮن‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻬﺪ و�ﺄمﺮون ﺑﺎﻤﻟﻌﺮوف و�ﻨﻬﻮن ﻋﻦ اﻤﻟﻨﻜﺮ و�تﻨﺎﺻﻔﻮن ﺑيﻨﻬﻢ«‬
‫»ﺷﺐﻫﺎ را زﻧﺪه ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬روزﻫﺎ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻬﺪﺷﺎن وﻓﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و اﻧﺼﺎف را در ﺑﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺟﺮا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻢ ﻓﺮﺳﺎن ﺑﺎﻨﻟﻬﺎر‪ ،‬رﻫﺒﺎن ﺑﺎلﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻻ ﻳﺄ�ﻠﻮن ﻲﻓ ذﻣـﺘﻬﻢ ﻏـﻼ ﺑـﺜﻤﻦ‬
‫وﻻ ﻳﺪﺧﻠﻮن إﻻ �ﺴﻼم‪ ،‬ﻳﻘﻀﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﻦ ﺣﺎر�ﻮا ﺣﻰﺘ ﻳﺄﺗﻮا ﻋﻠﻴﻪ«) ‪.(2‬‬
‫»ﺷﻬﺴﻮاران روز و زﻧﺪهداران ﺷﺐاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺖ ﭼﯿﺰي ﻧﻤـﯽﺧﻮرﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﻼم ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ وارد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺮِ ﺟﻨﮓ دارﻧﺪ‪ ،‬رﯾﺸﻪﮐﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ٌ‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻣﺎ الﻠﻴﻞ ﻓﺮﻫﺒـﺎن وأﻣـﺎ اﻨﻟﻬـﺎر ﻓﻔﺮﺳـﺎن‪ ،‬ﻳﺮ�ﺸـﻮن اﻨﻟﺒـﻞ و�ﺮﺒوﻧﻬـﺎ‬
‫و�ﺜﻘﻔﻮن اﻟﻘﻨﺎ‪ ،‬لﻮ ﺣﺪﺛﺖ ﺟﻠيﺴﻚ ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻣﺎ ﻓﻬﻤﻪ ﻋﻨﻚ‪ ،‬ﻤﻟﺎ ﻋـﻼ ﻣـﻦ أﺻـﻮاﺗﻬﻢ ﺑـﺎﻟﻘﺮآن‬
‫واﺬﻟﻛﺮ«) ‪.(3‬‬
‫»زﻧﺪهداران ﺷﺐ و ﺷﻬﺴﻮاران روزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﯿﺮ را ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﮐﻤﺎنﻫـﺎ را راﺳـﺖ ﻣـﯽﮔﺮداﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﻼوت و ذﮐﺮ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ ﮐـﻪ اﮔـﺮ در ﺟﻤـﻊ آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﻫﻤﻨﺸـﯿﻦ ﺧـﻮﯾﺶ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻨﺖ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺳﻼم ﺗﺎج و ﺗﺨـﺖ ﮐﺴـﺮي را ﮐـﻪ ﺻـﺪﻫﺎ ﻫـﺰار دﯾﻨـﺎر ارزش داﺷـﺖ ﺑـﻪ ﻏﻨﯿﻤـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮرد ﻫﯿﭻ دﺳﺘﺒﺮدي ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺑﻪ ﻃﻤﻊ ﺑﻪ ﭼﻨﮓآوردن ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ‬
‫و آن را ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﻧﯿﺰ آن را ﻧﺰد ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ از ﺗﻌﺠﺐ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬إن‬
‫اﺬﻟﻳﻦ أدوا ﻫﺬا ﻷﻣﻨﺎء«‪.‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﯿﺰ را رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً اﻧﺴﺎنﻫﺎي درﺳﺘﮑﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺮدوان اﻟﻤﺎﻟﮑﯽ در ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺠﺎﻟﺴﮥ‪.‬‬

‫)‪ -(2‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.53‬‬
‫)‪ -(3‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.16‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪210‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮات رﻫﺒﺮي اﺳﻼم در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬

‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﭘﯿﺮوان ﻣﺤﻤﺪ ص ﻟﯿﺎﻗﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﺳﺎﯾﻪي ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ اﺳﺘﻮار و ﻫﺪﻓﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺴﯿﺮي درﺳﺖ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮيﺷﺎن ﺣﺮﮐـﺖ ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن را ﻣﯽزﯾﺒﺪ ﮐﻪ در دوران اﯾﻦ رﻫﺒﺮي آﺑﺎد ﮔﺮدد‪ ،‬آراﻣﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺒﺰ ﺷـﻮد و زﻣـﯿﻦ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪاش ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ؛ زﯾﺮا آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﺘﻮﻟﯿﺎن و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﮔﯿﺘـﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻔﺴﯽ آﻫﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻼش ﺷﮑﺴﺘﻨﺶ ﺑﺮآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر زﻧـﺪﮔﯽ را ﻓﺮﺻـﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻋﯿﺎﺷﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖرﻓﺘﻦ دوﺑﺎره ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرﻧﺪ و زﻣﺎن را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر دﻧﯿﺎ را ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﻋﺬاب و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺧﻼﺻﯽ ﯾﺎﻓﺘﻦ از آن ﺑﺮآﯾﻨـﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ ﭼﻮن ﺳﻔﺮهاي ﭘﻬﻦ ﺷﺪه ﻧﻤﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤـﺖﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺑﺮﮐﺎت زﻣﯿﻦ را ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯽﺻﺎﺣﺐ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﺼﺮف آن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺿﻌﯿﻒ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﮑﺎري ﺗﺼﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ در ﺻـﯿﺪش ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺑـﻪ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﻧﻌﻤﺘﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺑﻬـﺮهﮔﯿـﺮي از آن ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻘﺪر ﺑﻮد دﺳـﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر زﻧﺪﮔﯽ را ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد و ﻋﻤﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ت َوٱ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ ُّ ُ َ ۡ‬
‫� َي ٰوة ِ�َبل َو� ۡم �ي� ۡم أح َس ُن � َم�﴾ ]اﳌﻠﮏ‪.[2 :‬‬
‫َ ََ َۡ ۡ َ‬ ‫َّ‬
‫﴿ٱ�ِي خلق ٱلمو‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮت و ﺣﯿﺎ را ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺪامﺗﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﺗﺎن‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َ ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ ُ‬ ‫َ ٗ َّ‬ ‫ََ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫﴿إِنا َج َعل َنا َما � ٱ� ِ‬
‫�ض زِ�نة ل َها �ِ َبل َوه ۡم � ُّ� ُه ۡم أح َس ُن � َم� ‪] ﴾٧‬اﻟﻜﻬﻒ‪.[7 :‬‬
‫»ﻣﺎ ﻫﻤﻪي ﭼﯿﺰﻫﺎي روي زﻣﯿﻦ را زﯾﻨﺖ آن ﻗﺮار دادﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫آﻧﺎن اﯾﻦ ﺟﻬﺎن را ﻣﻠﮏ ﺧﺪا ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ آﻧـﺎن را در آن ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﺻﻞ اﻧﺴﺎن را ﺧﻠﯿﻔﻪي ﺧﻮﯾﺶ در زﻣﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫َ َٗ‬ ‫َۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ّ‬
‫﴿إ ِ ِ� َجاعِل ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض خل ِيفة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[30 :‬‬
‫»ﻣﻦ در زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻢ«‪.‬‬
‫�م َّما � ٱ ۡ�َ ِ َ ٗ‬
‫�ض �ِيعا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[29 :‬‬
‫َ ََ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي خلق ل‬
‫ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ را در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ ۡ‬
‫ت َوفضل َ�ٰ ُه ۡم‬ ‫� َوٱ ۡ�َ ۡحر َو َر َزقۡ َ�ٰ ُهم ّم َِن ٱ َّ َ‬ ‫� ۡل َ�ٰ ُه ۡم � ٱ ۡل َ ّ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ٓ َ َ‬
‫اد َم َو َ َ‬
‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿۞ولقد كرمنا ب ِ� ء‬
‫ّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َٰ َ‬
‫ضي� ‪] ﴾٧٠‬اﻹﴎاء‪.[70 :‬‬ ‫� مِمن خلقنا �ف ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ث‬‫ك‬ ‫�‬
‫»ﻣﺎ آدﻣﯿﺰادﮔﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺘﯿﻢ و آﻧﺎن را در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ و از ﭼﯿﺰﻫـﺎي‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﺧﻮﺷﻤﺰده روزيﺷﺎن دادﯾﻢ و ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎري از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮيﺷﺎن دادﯾﻢ«‪.‬‬
‫و ﺛﺎﻧﯿﺎً از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ وي اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﻢ اﻟﻬﯽ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪه و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﯿـﺰ او‬
‫را در زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﻮد ﮐﺮده و زﻣﯿﻨﯿﺎن را ﺑﻪ وي ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ ۡ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َّ َ َ ُ ْ‬
‫ك َما‬ ‫�ض‬ ‫ت ليَ ۡس َتخل ِف َّن ُه ۡم ِ� ٱ� ِ‬ ‫ِين َءامنوا مِن�م وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬ ‫﴿وعد ٱ� ٱ�‬
‫َ َ‬ ‫َۡ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِن ل َ ُه ۡم د َ‬ ‫َۡ ۡ َ َُ َ ّ‬
‫ك َ َّ‬ ‫ٱ ۡس َت ۡخلَ َف ٱ َّ� َ‬
‫َ� ۡع ِد‬ ‫� ل ُه ۡم َو�ُ َب ّدِ�َّ ُهم ّ ِم ۢن‬
‫ِين ُه ُم ٱ�ِي ٱرت ٰ‬ ‫ِين مِن �بل ِ ِهم و�م‬
‫َ ۡٗ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡٗ َ ُۡ ُ َ َ ُۡ ُ َ‬
‫�ا﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[55 :‬‬ ‫��ون ِ� ش ٔ‬ ‫خوف ِ ِهم أمنا ۚ �عبدون ِ� � � ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ وﻋﺪه ﻣﯽدﻫﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻗﻄﻌﺎً آﻧﺎن را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ]ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن[ در زﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐـﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن ]دادﮔـﺮ[ را‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ]ﺑﺎﻏﯿﺎن[ ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ آﯾﯿﻦ اﯾﺸﺎن را ﮐـﻪ ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﻣـﯽﭘﺴـﻨﺪد‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﺧﻮف و ﻫﺮاس آﻧﺎن را ﺑـﻪ اﻣﻨﯿـﺖ و آراﻣـﺶ ﻣﺒـﺪل‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﺮا ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ ﻣﻦ ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﻖ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺮﮐﺎت زﻣﯿﻦ را ﺑـﺪون اﺳـﺮاف و وﻟﺨﺮﺟـﯽ ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﻋﻨﺎﯾـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي خلق ل�م ما ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض �ِيعا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[29 :‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪212‬‬

‫ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫ٓ ُ‬ ‫َ ُ‬‫َ َُ َ‬‫ْ َ ُ ۡ ُ ْ َّ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُُ ْ‬
‫�ف ۚوا إِنهۥ � �ِب ٱلم ِ‬
‫��ِ� ‪] ﴾٣١‬اﻷﻋﺮاف‪.[31 :‬‬ ‫﴿و�وا وٱ��وا و� � ِ‬
‫َ ّ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ام ُنوا ِ�‬ ‫ٰ‬ ‫� أ َ ۡخ َر َج لِعِ َبادِه ِۦ َوٱ َّ‬
‫لط ّي َ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َ َّ َّ‬
‫لرز ِ �ق قل ِ� ل ِ�ِين ء‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل من حرم زِ�نة ٱ�ِ ٱ ِ‬
‫ل‬
‫ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ َ ٗ َ ۡ‬
‫�� َيا خال َِصة يَ ۡوم ٱلقِ َ� ٰ َمةِ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[32 :‬‬ ‫ٱ�يوة ِ ٱ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﻣﺖﻫﺎي روي زﻣﯿﻦ و دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﭙﺮده و ﺗﺎ آﻧﺎن‬
‫ﺣﺮﮐﺖ و ﺳﯿﺮت و اﺧﻼق و ﺗﻤﺎﯾﻼت اﻧﺴﺎنﻫﺎ را زﯾﺮﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮﻧـﺪ و ﻫـﺮ رهﮔـﻢ ﮐـﺮده را ﺑـﻪ راه‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﻫﺮ ﻓﺎﺳﺪ و ﻓﺎﺳﻖ را اﺻﻼح ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺠﯽﻫﺎ را راﺳﺖ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﺎفﻫﺎ را ﭘـﺮ ﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﺿﻌﯿﻔﺎن را از ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺑﮕﯿﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺣـﻖ ﻣﻈﻠﻮﻣـﺎن را از ﻇﺎﻟﻤـﺎن ﺑﺎزﺳـﺘﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ را در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ و اﻣﻨﯿﺖ را در ﺟﻬﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أ ُ ۡخر َج ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر َوتؤم ُِنون‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[110 :‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ َ َّ ٰ َ ۡ ۡ ُ َ َ ٓ َ َّ‬
‫﴿۞���ها ٱ�ِين ءامنوا كونوا ق�مِ� ب ِٱلقِس ِط شهداء ِ� ِ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[135 :‬‬
‫ﯾﮏ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ‪ ،‬اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﺷـﺮح داده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﺎ ﻋﯿﻨﮑﯽ دودي ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﻤﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽآﻣﻮزد ﮐﻪ در ارج‬
‫ﮔﺬاردن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎي زﯾﺎده روي ﻧﮑﻨﯿﻢ و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻏﺮﺑـﯽ در ﺗﺠﻠﯿـﻞ دﻧﯿـﺎ‬
‫ﻏﻠﻮ و اﻓﺮاط ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮاﻃﯽ ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ را ﺷﺪﯾﺪاً ﻣـﺬﻣﺖ و‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮﻋﮑﺲ آن ﻏﺮب ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭼﻨـﺎن اﻫﺘﻤـﺎم ﻣـﯽورزد ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن ﭘﺮﺧـﻮر و‬
‫ﻃﻤ‪‬ﺎع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان ارزﺷﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد‪ ،‬آن را ﻣﯽﺑﻠﻌﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﺑﺎ آراﻣﺶ و اﺣﺘﺮام ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣـﯽﻧﮕـﺮد‪ ،‬زﻧـﺪﮔﯽ را ﻧﻤـﯽﭘﺮﺳـﺘﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ آن را ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﺑﺪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ از آن ﻋﺒﻮر ﮐﺮد‪،‬‬
‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ آن را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔـﺬارد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﺮش ﺑﭙﺮدازد و ارزﺷﺶ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺬرﻣﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻟﻬﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮي ارزش واﻻي ﺧﻮدش را دارد؛ وﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي واﺳﻄﻪ و اﺑﺰاري ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ارزﺷﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ از وﺳـﺎﯾﻂ و اﺑـﺰار‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺎدي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﯿﻬﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﻧـﺪارم« و‬
‫ﻧﻪ ﻫﻢ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺴﯿﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿـﺮد و ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪» :‬اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻣﯿﻬﻦ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ«‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ راه ﻣﯿﺎﻧﻪ را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺎ در‬
‫دﻋﺎﻫﺎ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َٗ‬ ‫ُّ ۡ َ َ ٗ‬ ‫ٓ‬
‫�� َيا ح َسنة َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ ح َسنة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[201:‬‬ ‫﴿ َر َّ� َنا َءات َِنا ِ� ٱ‬
‫ﺗﺠﻠﯿﻞ از اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻫﯿﺞ وﺟﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ در راه ﺗﻼشﻫﺎي ﭘﺮﺑﺎر روﺣﯽﻣﺎن ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ‬
‫ﻣﺎدي در ﻋﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺮي اﺳﺖ ﻣﻄﻠﻮب‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤـﺎم ﮐﻮﺷـﺶﻫـﺎيﻣـﺎن ﺑـﺮاي‬
‫اﯾﺠﺎد اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺷﺨﺼﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻣﺮدم را در ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﯾﺎ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ اﺳﻼم ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﺠﯿﻞ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪» :‬آﻧﭽﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﻗﯿﺼﺮ ﺗﻌﻠﻖ دارد ﺑﻪ ﻗﯿﺼﺮ ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻌﻠﻖ دارد ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺪﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﯿﺎز اﺧﻼﻗﯽ و ﻧﯿﺎز ﻋﻤﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻞ‪ .‬ﺟﺰ ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮﻣﯽ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﭘﺎي ﻣـﯽﻓﺸـﺎرد؛ ﭼـﻮن ﻋﻤـﻞ ﺑﺨﺸـﯽ ﺟـﺪاﯾﯽ ﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ از‬
‫اﺧﻼق اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺧﻮد را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺤﯿﻄـﯽ ﮐـﻪ در آن زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‬
‫ﻣﺴﺆول ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي ﺣﻖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺎﻃﻞ در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺧـﻮدش را ﻣﻮﻇـﻒ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎد‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪214‬‬
‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ ۡ ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫� أُ َّمة أ ُ ۡخر َج ۡ‬ ‫ُ ُۡ َ‬
‫وف َو�ن َه ۡون ع ِن ٱل ُمنك ِر َوتؤم ُِنون‬ ‫ت ل َِّلن ِ‬
‫اس تأ ُم ُرون ب ِٱل َمع ُر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫خَۡ‬ ‫﴿كنتم‬
‫َّ‬
‫ب ِٱ�ِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[110 :‬‬
‫»ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌـﺮوف و ﻧﻬـﯽ از ﻣﻨﮑـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﺧﻼﻗﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎدي و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻼم و اﺳـﺘﻌﻤﺎر اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬از‬
‫ﯾﮏ ﻟﺤﺎظ اﮔﺮ ﭼﺎرهاي از ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮدن اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﻧﻮﻋﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﺎ ﺟﺎهﻃﻠﺒـﯽ زراﻧـﺪوزي و ﺗﺒﻌﯿﻀـﺎت ﻧـﮋادي ﮐـﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪ ،‬اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ‪ ،‬ﻋﯿﺎﺷﯽ و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫـﯿﭻ وﺟـﻪ ﻣﺠﺎﻫـﺪان‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ را ﺑﻪ ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺳﻮق ﻧﻤﯽداد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد آن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدن زﻣﯿﻨﻪاي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮏ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در آن ﺑﻪ رﺷﺪ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﺧـﻮﯾﺶ دﺳـﺖ ﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ ﺣﺴـﺐ‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻦ اﺳﻼم‪ ،‬درك ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺴﺎن را وادار ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ و رذﯾﻠﺖ ﮐـﻪ ﺻـﺮﻓﺎً ﺟﻨﺒـﻪي ﻧﻈـﺮي‬
‫دارد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺶ اﻧﺴﺎن را ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟـﺪاﯾﯽ ﻓﻀـﯿﻠﺖ و رذﯾﻠـﺖ از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺻﺪد ارﺗﻘﺎي ﺣﻖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﯾﮏ ﻧـﻮع رذﯾﻠﯿـﺖ و وﻗﺎﺣـﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ زﻣﺎﻧﯽ اﺣﯿﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﻬﺖ ﮔﺴـﺘﺮش‬
‫آن در ﮔﺴﺘﺮدهي ﮔﯿﺘﯽ و ﺗﺤﮑﯿﻢ آن ﺑﮑﻮﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي ﯾﺎرياش ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﻧﺨﯿﺰد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ از ﺑﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ«) ‪.(1‬‬

‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن در ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺑﺸﺮ‬

‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ روح و ﻣﻈﺎﻫﺮش و ﺗﺄﺳـﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣـﺖ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﺎ ﺷـﮑﻞ و ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد در ﺳﺪهي ﻧﺨﺴـﺖ ﻫﺠـﺮت ﻣﺤﻤـﺪ ص ﻓﺼـﻠﯽ ﻧـﻮ در ﺗـﺎرﯾﺦ ادﯾـﺎن و اﺧـﻼق و‬

‫)‪Mohammad Asad, Leopold, Islam at the Cross Roads, fifth edition, p.29 -(1‬‬
 ‫‪215‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﭘﺪﯾﺪهاي ﺟﺪﯾﺪ در ﺟﻬﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻮد؛ ﺑﺎ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن ﺟﺮﯾﺎن ﺗﻤﺪن دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﺪ و‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ و ﺳﻮﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ روي آورد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑـﻪ دﻋـﻮت‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺸﺮان آن را ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧـﺪ و ﻣﺨﻠﺼـﺎن و ﭘﺎﮐـﺪﻻن در راه آن ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎر ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕـﺎه ﺑـﺮاي دﻋـﻮﺗﮕﺮاﻧﺶ اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد و روش دﻋﻮت و ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺒﺎﻧﯽ آن ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨـﺪ و‬
‫ﺗﻤﺪﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﭘﺎ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ دﻋـﻮت ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس آﻣـﻮزهﻫـﺎ و دﺳـﺘﻮرات آن‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ دﻋﻮت و ﺗﻼش آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻣﺒﺸﺮان در اﯾﻦ راه ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﯽ ﮐﻪ در دﺳﺘﺎن ﻣﺤﻤـﺪ و‬
‫ﺧﻠﻔﺎي او ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﺎﯾﻞ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزي ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﺑﺮاي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ وﺑﺎﻟﯽ ﺗﺎزه ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻧـﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﺎ ﻧﻈﯿـﺮ آن‬
‫دﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻫﻢ راه رﻫﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ را از آن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ از اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﻋﻮﺗﯽ دﯾﻨﯽ و روﺣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت راه ﻧﺠـﺎت و ﺳـﻌﺎدت روح و ﻣـﺎده‪،‬‬
‫ﺣﺎﯾﺖ و ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻤﺪن و ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ درآﻣﺪ‪ .‬دﯾﻨﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﮔﻮارا و ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﺧﯿﺎﻻت و اﻓﺴﺎﻧﻪﻫـﺎ؛ ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ اﻟﻬـﯽ و وﺣﯿـﯽ آﺳـﻤﺎﻧﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﺠﺶﻫﺎ و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺑﺸﺮي؛ ﺗﻤﺪﻧﯽ آرﻣـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﮑـﻢ و اﺳـﺘﻮار ﮐـﻪ روح ﺗﻘـﻮا‪ ،‬ﻋﻔـﺖ و‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺮآن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ و اﺧﻼق واﻻ در آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ارزش دارد ﺗﺎ ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل و روح ﺑﺮﺗـﺮ از‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﭘﻮچ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺎﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﻣﯽورزﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﻠﺐﻫﺎ ﺧﺎﺷﻊ و ﺟﺎنﻫﺎ آراماﻧﺪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ در ﻓﺮاﻫﻢﮐـﺮدن اﺳـﺒﺎب و‬
‫ﮐﺎﻻي زﻧﺪﮔﯽ رو ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ اﺳﺖ و از ﮐﯿﻨـﻪ و ﻋـﺪاوت ﮐﺎﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﯾـﻦﻫـﺎ ﻫﻤـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﺪﻧﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﺟﻨﺠﺎل ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰه و ﻣﻀـﻄﺮب درﮔﯿـﺮ و در ﺷـﺮف ﻧـﺎﺑﻮدي ﮐـﻪ در آن ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻮي ﺣﻖ ﺿﻌﯿﻒ را ﭘﺎﯾﻤـﺎل ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬در ﻓﺴـﻖ و ﻓﺠـﻮر ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل و‬
‫اﺳﺒﺎب رﻓﺎه و آﺳـﺎﯾﺶ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑـﺖ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺟـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ]ﺗـﺎرﯾﺦ[ دﻧﯿـﺎ ﺳﺮﺷـﺎر از‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﻮاﻟﯽ اﺳﺖ و ﺗﻤﺪن ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ دوزخ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ َ ۡ َٰ ُ َ ۡ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ُ ّ َ ۡ َ َ‬
‫جعون ‪﴾٢١‬‬
‫اب ٱ���ِ لعلهم ير ِ‬ ‫اب ٱ�د� دون ٱلعذ ِ‬ ‫﴿و�ذِيقنهم مِن ٱلعذ ِ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪216‬‬

‫]اﻟﺴﺠﺪة‪.[21 :‬‬
‫»ﻣﺎ ﻗﻄﻌﺎً ﻋﺬاب ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ )دﻧﯿﺎ( را ﭘﯿﺶ از ﻋﺬاب ﺑﺰرﮔﺘﺮ )آﺧﺮت( ﺑﺪﯾﺸـﺎن ﻣـﯽﭼﺸـﺎﻧﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ دادﮔﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﻠﺖ ﻣﺴﺎوات را اﺟـﺮا ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺣـﻖ ﺿـﻌﯿﻒ را از‬
‫ﻗﻮي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬از اﺧﻼق ﻣﺮدم ﭼﻨﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورد ﮐﻪ از داراﯾـﯽ ﻣﺤـﻞ ﺳـﮑﻮﻧﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﻮس و ﺧﻮنﺷﺎن ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺰاران و ﻓﺮﻣﺎرواﯾﺎن از ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺎنﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آن ﮐـﺲ‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت زﻧﺪﮔﯽ دﺳﺘﺮﺳـﯽ دارد و ﻗـﺪرت ﺑﯿﺸـﺘﺮي دارد‪ ،‬از ﻫﻤـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از‬
‫آنﻫﺎ روﯾﮕﺮدان اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻇﻠـﻢ و ﺗﻌـﺪي در آن ﻓﺮاﮔﯿـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺧﺎﯾﻨﺖ و ﻇﻠﻢ را ﭘﯿﺸﻪي ﺧﻮد دارﻧﺪ و اﻓـﺮاد ﺣﮑﻮﻣـﺖ در ﺣﯿـﻒ و ﻣﯿـﻞ‬
‫اﻣﻮال ﻣﺮدم و ﻫﺘﮏ ﻋﺮض و آﺑﺮو و رﯾﺨﺘﻦ ﺧﻮن اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ اراﺋـﻪي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻟﮕﻮﯾﯽ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬اﺧﻼق ﻣﺮدم را ﺗﺒﺎه و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن‪ ،‬ﺑـﺪﺗﺮﯾﻦﺷـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮران و ﺳﮏﻫﺎيﺷﺎن ﺳﯿﺮ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻠﺖﺷﻬﺎت ﮔﺮﺳﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺮدم ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻟﺨﺖاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﺳﻼم ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧـﺪ و در راه ﻗﺒـﻮل‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﻣﺸﮑﻞ و ﭼﺎﻟﺸﯽ دﭼﺎر ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاي ﺗﺪاوم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻫﯿﭻ ﻣﺠﻮز‬
‫و دﻟﯿﻠﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﯽﮔﺮود‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻫﯿﭻ زﯾﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﭼﯿـﺰي را‬
‫از دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺧُﻨﮑﺎي ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺣﻼوت اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺰت اﺳـﻼم‪ ،‬دوﻟـﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪي ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﻋﺰت اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺼﺎر و ﯾﺎراﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و دل ﺧﻮد را ﻓﺪاﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺴـﯽ ﻣﻄﻤـﺌﻦ و‬
‫آرام و اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ دﺳـﺖ ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻣـﺮدم ﻃﺒـﻖ ﺧﻮاﺳـﺖ و‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﯾﺶ از اردوي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اردوي اﺳﻼم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ روز ﺑـﻪ‬
‫روز ﺗﻨﮓﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ و اﺳﻼم داﺷﺖ ﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﺎﯾﻪاش ﮔﺴـﺘﺮش ﻣـﯽﯾﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺴﺎط ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﺑﺮﭼﯿﺪه ﺷﺪ و دﯾﻦ از آن ﺧﺪا ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪217‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮات اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﺑﺲ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ در زﻣﺎن ﻏﺮﺑﺖ اﺳﻼم و دوﻟـﺖ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ‬
‫ﭘﯿﻤﻮدن راه ﺧﺪا ﺳﺨﺖ دﺷﻮار‪ ،‬ﺗﻮانﻓﺮﺳﺎ و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻮد و اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ ﺳـﺨﺘﯽ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ در‬
‫ﻣﺤﯿﻂ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺧﺪاﯾﺶ را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن در ﻣﺤﯿﻂ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺪا را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳـﯽ آﺗـﺶ و ﺟﻬـﻨﻢ ﻏﺎﻟـﺐ و ﭘﯿـﺮوز ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ اﯾﻨـﮏ‬
‫ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ذﻟﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺧﺸﻢ ﺧﺪا و ﻋﺼﯿﺎن وي آﺷﮑﺎر و واﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨـﻮن‬
‫ﻧﺎدر و ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ ﺧﺪا ﺟﺮم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﺨﻔﯽ و ﺳﺮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮐﻨﻮن ﻋﻠﻨﯽ‪ ،‬آﺷﮑﺎر‪ ،‬آزاد و در اﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﯿﭻ ﺟﻬﺘـﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻄﺮي ﺟﺪي ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ و دﻋﻮﺗﮕﺮان در راه دﻋﻮت و ﻋﻘﯿﺪه ﺑﯿﻢ ﻓﺸﺎر و ﺧﻔﻘﺎن را ﻧﺪارﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ ََ ُ‬
‫�م ّم َِن ٱ َّ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ َ َ َ َّ َ ُ ُ َّ ُ َ َ َ ٰ ُ ۡ َ َ َّ َ ُ‬
‫�م بنَ ۡ‬
‫ت﴾‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫�ه ِۦ ورزق‬
‫ِ ِ‬ ‫﴿�افون أن �تخطف�م ٱ�اس �ٔاوٮ�م و�يد‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪.[26 :‬‬
‫»ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﭘﻨﺎه و ﻣﺎوا داد و ﺑﺎ ﻣﻌﻮﻧـﺖ و ﯾـﺎري‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﯿﺪ و روزي ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﺼﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﻓﮑﺎر و ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻣـﯽﮐـﺮد و از اﺳـﻼم اﺛـﺮ ﻣـﯽﭘـﺬﯾﺮﻓﺖ؛‬
‫درﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن و ﻧﺒﺎت در ﺑﻬﺎران ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺐﻫﺎي ﻋﺎﺻـﯽ و‬
‫ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﻧﺮم و ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺒـﺎدي اﺳـﻼم و ﺣﻘـﺎﯾﻘﺶ در اﻋﻤـﺎق دلﻫـﺎ ﻧﻔـﻮذ ﮐـﺮد و در درون‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ارزش اﺷﯿﺎ در ﭼﺸﻢ ﻣﺮدﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﻣﺘﺤـﻮل ﮔﺮدﯾـﺪ‬
‫و ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦﺷﺎن ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺣﺮﮐﺘﯽ ارﺗﺠﺎﻋﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮآن ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻤﻮد و ﮐﻮدﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﺳﻼم ﭘﺪﯾﺪهاي ﻋﺼﺮي و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣـﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ آن و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮش ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻮﺷﯿﺎري و زﯾﺮﮐﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ داﺷﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ ﭼﺮﺧﺶ‬
‫زﻣﯿﻦ را اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻧﯿـﺰ ﺣـﺮﮐﺘﺶ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﺳـﻼم اﺣﺴـﺎس ﻧﻤـﯽﮐـﺮد‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم در ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺗﻤﺪن و دﯾﻦﺷـﺎن ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣـﯽﺧـﻮرد‪ .‬درون و وﺟـﺪاﻧﺶ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪218‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼﺣﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ آﻧـﺮ وي‬
‫آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﯽ از ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻼم آﻣﺪ و ﻓﺎﺗﺤﻪي ﺷﺮك و ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ را ﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬از آن روز ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺷـﺮك از ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن اﻓﺘﺎد و ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣـﺬﻟﺖ ﮐﺸـﯿﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺒﺎن ﺷـﺮك از ﺷـﺮكﺷـﺎن اﻇﻬـﺎر ﺑﺮاﺋـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ آن ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ در اﻇﻬﺎر ﺷﺮك‬
‫و دﻓﺎع از آن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿـﺮوان ﺗﻤـﺎم ادﯾـﺎن‪ ،‬ﺷـﺮك و ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ و‬
‫رﺳـﻮم و ﻋـﺎدات ﺷـﺮﮐﯽ ﺧــﻮﯾﺶ را ﮐـﻪ در ﻧﻈـﺎم دﯾﻨـﯽﺷــﺎن وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﺗﻮﺟﯿـﻪ و ﺗﺄوﯾــﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي آن را ﺑﺎزﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺷﺮح دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﺑـﺎ ﺗﻮﺣﯿـﺪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮاﺑﺖ و ﻫﻤﮕﻮﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در ﺑﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﺑـﻮد؛ ﻣـﺜﻼً در ﻗـﺮن‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ﻣﯿﻼدي ﯾﻌﻨﯽ در دو ﻗﺮن دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي در »ﺳﭙﺘﯿﻤﺎﻧﯿﺎ«) ‪ (Septimania) (1‬ﺣﺮﮐﺘـﯽ‬
‫ﻇﻬﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ اﻋﺘﺮاف در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺸﯿﺶ را رد ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮاي ﮐﺸﯿﺶ ﻫﯿﭻ ﺣﻘـﯽ ﻗﺎﯾـﻞ ﻧﺒـﻮد و‬
‫ﻣﺮدم را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻐﻔﺮت ﮔﻨﺎﻫﺎنﺷﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎ رﺟﻮع ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‬
‫اﺳﺖ از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺳﻼم اﺣﺒﺎر و ﮐﺸﯿﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬اﻋﺘﺮاﻓﯽ ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺣﺮﮐﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﻬﺖ ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد‪ ،‬در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ‬
‫و ﻧﻬﻢ ﻣﯿﻼدي ﯾﺎ ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ ﮐـﻪ ﺗﺠﻠﯿـﻞ از ﺗﺼـﺎوﯾﺮ و‬
‫ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ را ﺷﺪﯾﺪ ًا رد ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﻮﯾﯽ ﺳﻮم‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم در ﺳﺎل ‪ 729‬م دﺳـﺘﻮري ﺻـﺎدر ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس آن ﺗﺠﻠﯿـﻞ از‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 730‬دﺳـﺘﻮر دﯾﮕـﺮي ﺻـﺎدر ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﻋﻤﻠـﯽ را‬
‫ﺷﺮك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻨﺴﺘﺎﻧﺘﯿﻦ ﭘﻨﺠﻢ و ﻟﻮﯾﯽ ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮرات ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺻﺎدر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬اﺳﺘﺎﻧﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻪ واﻗﻊ در ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ‪.‬‬

 ‫‪219‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎپ ﮔﺮﯾﮕﻮري) ‪ (1‬دوم و ﺳﻮم و ﺟﺮﻣﺎﻧﯿﻮس‪ ،‬ﭘﻄﺮﯾﮏ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﺮﯾﺲ اﯾﺮان) ‪ (2‬از ﺗﺄﯾﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ و ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﯿﻦ دو ﮔﺮوه ﺗﻨﺶﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﺎي ﺑﯿﺎن ﺟﺰﺋﯿﺎت آن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺤﺮﯾﻢ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺗﺼﺎوﯾﺮ و‬
‫ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ از اﺳﻼم اﺛـﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻮرﺧـﺎن ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬ﮐﻼدﯾـﻮس )‪ (Claadius‬اﺳـﻘﻒ‬
‫ﺗﻮرن) ‪) (3‬ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 838‬م ﺣﺪود ‪ 213‬ﻫـ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم رﺳﯿﺪه( ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻠﯿﺐﻫﺎ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و در دوران اﺳﻘﻔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮﺳﺘﺶ آنﻫﺎ را ﻣﻨﻊ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺧـﻮد در اﻧـﺪﻟﺲ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻔﺮ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ ﻧﯿﺰ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎري و ﻣﺴـﻠﻢ از‬
‫ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص از ﺳﻔﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮ درﯾﭽﻪي ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﺮدهاي ﮐـﻪ در آن ﺗﺼـﺎوﯾﺮ ﺑـﻮد‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﺸﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮآن ﭘﺮده اﻓﺘﺎد ﭼﻬﺮهاش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ و آن را ﭘﺎره‬
‫ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻋﺎﯾﺸﻪ! در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﻋﺬاب ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا ﺷﺒﯿﻪ درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺮده را ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻧﻤـﻮدﯾﻢ و ﯾﮑـﯽ‬
‫دو ﺗﺎ ﺑﺎﻟﺸﺖ از آن درﺳﺖ ﮐﺮدﯾﻢ«‪ .‬اﺣﺎدﯾﺚ در اﯾﻦ ﻣﻮدر ﺑﻪ ﮐﺜﺮت وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن) ‪ (4‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻋﻘﯿـﺪهي ﺗﺜﻠﯿـﺚ را ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻪ ﺗﻮﺣﯿـﺪ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ را ﺳﺨﺖ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(5‬‬

‫)‪ -(1‬ﻧﺎم ﺷﻤﺎري زﯾﺎد از ﭘﺎپﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﯾﮕﻮري دوم از ‪ 715‬م ﺗﺎ ‪ 731‬م ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﯽ را‬
‫ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﯾﮕﻮري ﺳﻮم از ﺳﺎل ‪ 731‬م ﺗﺎ ‪ 741‬م ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ ﺿﺒﻂ ﻋﻨﻮان ﻓﻮق را ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ رﯾﺸﻪي ﻓﺮاﻧﺴﻮي آن ﮔﺮﮔﻮار داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻠﮑﻪي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﯽ )‪ 790 – 780‬م( و )‪ 802 – 792‬م( وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺪاﮐﺎري در راه‬
‫اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ارﺗﻮدوﮐﺲ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 803‬م در ﺗﺒﻌﯿﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺷﻬﺮي در اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻗﺪﯾﻢ ﺳﺎروﻧﯽ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1866‬م‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪Haine's Christianity of Islam in Spain p. 116 -(4‬‬
‫)‪ -(5‬ﺿﺤﯽ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.164 – 65‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪220‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﻨﯽ اروﭘﺎ و ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ را ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دﻫـﺪ ﺑـﻪ وﺿـﻮح‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آﺛﺎر ﻋﻘﻠﯽ اﺳﻼم را در ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﺼﻠﺤﺎن و اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﻋﻠﯿـﻪ ﻧﻈـﺎم ﮐﺸﯿﺸـﯽ ﺣـﺎﮐﻢ‬
‫درك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﺰرگ اﺻﻼﺣﯽ ﻟﻮﺗﺮ ) ‪ (1‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻌﺎﯾﺒﯽ ﮐﻪ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ از‬
‫اﺛﺮﭘﺬﯾﺮي از اﺳﻼم و ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺆرﺧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺗﻔﮑﺮ اﺳﻼﻣﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ رادر اﺧﻼق ﻣﻠـﺖﻫـﺎ و ﻗـﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫اروﭘﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ و ﻫﻨﺪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﯽ ) ‪ (2‬در ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬اﺣﺘـﺮام‬
‫ﺑﻪ زن و ﺣﻘﻮق آن‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ اﺻﻞ ﻣﺴﺎوات ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺸﺮي ﮐﻪ از اﻣﺘﯿﺎزات اﺳـﻼم و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻏﺮاي آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻫﻨﺪي )‪ (K.m.panikkar‬و ﺳﻔﯿﺮ ﺳـﺎﺑﻖ ﻫﻨـﺪ در ﻣﺼـﺮ ﮐـﻪ از ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻋﻘﯿـﺪهي‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﻼﻣﯽ در ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻠﺖ ﻫﻨﺪ و آﯾﯿﻦﻫﺎي آنﻫﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺳﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﻼم در آﯾﯿﻦ ﻫﻨﺪ در دورهي اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺪﯾﺪاً ﻋﻤﯿﻖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﯿﻦ ﻫﻨﺪوﻫﺎ ﻣﺮﻫﻮن اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺒﺮان دﯾﻨـﯽ و ﻓﮑـﺮي در اﯾـﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ اﮔﺮﭼﻪ ﺧﺪاﯾﺎنﺷﺎن را ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪا ﯾﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ او ﻣﺴﺘﺤﻖ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺖ و ﺳـﻌﺎدت‬
‫و ﻧﺠﺎت از او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ..‬اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات در دﻋﻮتﻫﺎ و آﯾﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دورهي اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫در ﻫﻨﺪ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﯿﻦ )‪ ،(Bhagti‬و دﻋﻮت ﮐﺒﯿﺮه«) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺎرﺗﻠﯿﻦ ﻟﻮﺗﺮ‪ ،‬اﺻﻼحﻃﻠﺐ ﻣﺬﻫﺒﯽ آﻟﻤﺎﻧﯽ )‪ 1483‬م – ‪ 1546‬م( وي دﻫﻘﺎنزاده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﮐﺸﯿﺸﯽ‬
‫رﺳﯿﺪ و ﺳﭙﺲ اﺳﺘﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪي داﻧﺸﮕﺎه در ﻓﻮرت ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺎﻧﯽ آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن در دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺎ ﭘﺎپ و ﮐﺸﯿﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻣﺮدم اﻋﺘﺮاف و ﭘﻮل ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻼف دﺳﺘﻮر‬
‫ﭘﺎپ اﻧﺠﯿﻞ را ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺮوان او را ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﻟﻮﺗﺮي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﻟﻮﺗﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫آﻟﻤﺎن و اﺗﺮﯾﺶ راﯾﺞ اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪Haine's Christianity of Islam in Spain, p.116 -(2‬‬
‫)‪Asurvey of Indian History p.192 -(3‬‬
 ‫‪221‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬دوران زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺟﻮاﻫﺮ ﻟﻌﻞ ﻧﻬﺮو) ‪ (1‬ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﺳﺎﺑﻖ ﻫﻨﺪ در ﮐﺘﺎب )‪ (of India Discovery‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ورود ﻣﺠﺎﻫﺪان از ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﻫﻨﺪ و دﺧﻮل اﺳﻼم اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده در ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺪ دارد‪،‬‬
‫ﻓﺴﺎد در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪي ﺑﻪ اوج رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﮋادي‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪي ﭘﻠﯿـﺪ و اﻧـﺰوا از ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻨﺪ در آن ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪي اﺧﻮت اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺴﺎواﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن ﺑـﺎور‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و در ﭘﺮﺗﻮ آن زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬در اذﻫـﺎن ﻫﻨـﺪوﻫﺎ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻋﻤﯿﻘـﯽ ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻫﻨﺪي آﻧﺎن را از ﻣﺴﺎوات و ﺣﻘﻮق اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻣﺤـﺮوم ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻌﺎﺻﺮ )‪ (n.c. Mehta‬در ﮐﺘـﺎب ﺗﻤﺪن ﻫﻨـﺪ و اﺳـﻼم ) ‪Indian‬‬
‫‪ (civilization and Islam‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻫﻨﺪ ﻣﺸﻌﻠﯽ از ﻧﻮر ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺗـﺎرﯾﮑﯽﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ؛ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺪنﻫـﺎي ﻗـﺪﯾﻢ رو ﺑـﻪ ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ ﺑـﻮد و‬
‫اﻫﺪاف واﻻي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻘﺎﯾﺪي ﻧﻈﺮي درآﻣـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣـﺎت اﺳـﻼم در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫اﻓﮑﺎر ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ وﺳﯿﻊﺗﺮ از آن ﭼﯿﺰي ﺑﻮد ﮐﻪ در داﯾﺮهي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬از ﺑﺨﺖ ﺑﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ )ﻫﻨﺪ( ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮔﺮه ﺧـﻮرده ﺑـﻮد؛ ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ دﻟﯿـﻞ ﺣﻘـﺎﯾﻖ‬
‫اﺳﻼم در ﭘﺮدهي ﺧﻔﺎ ﻣﺎﻧﺪ و زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎ و ﺑﺮﺗﺮيﻫﺎي آن از اﻧﻈﺎر ﻣﺨﻔﯽ ﮔﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ دﯾﻦ و ﺗﻤﺪﻧﯽ از ادﯾﺎن و ﺗﻤﺪنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﻧﯽ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻋﺎ ﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ وي از اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻢ و زﯾﺎد اﺛﺮ ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (Robert Briffault‬در ﮐﺘﺎب )‪ (the making of humanity‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬ﭘﺎﻧﺪﯾﺖ ﺟﻮاﻫﻞ ﻟﻌﻞ ﻧﻬﺮو )‪ 1964 – 1889‬م( ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار ﻫﻨﺪي‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻮادهاي از اﺷﺮاف ﺑﺮﻫﻤﻦ ﻫﻨﺪ در‬
‫اﷲآﺑﺎد ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺮو در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﻫﺎروارد و ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﺣﻘﻮق ﭘﺮداﺧﺖ‪،‬‬
‫وي ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ در ﺳﻠﮏ ﻣﺮدم ﻣﺒﺎرز درآﻣﺪ و ﺑﺎ ﮔﺎﻧﺪي ﻧﯿﺰ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻬﺮو ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺟﺮم‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ زﻧﺪان رﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1929‬ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ ﺣﺰب ﮐﻨﮕﺮه اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﻼل ﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫وي در ﺳﺎل ‪ 1946‬م ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪ ،‬وي در ﺳﺎل ‪ 1964‬م در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪222‬‬

‫»در ﻫﺮﮐﺪام از ﺟﻮاﻧﺒﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ در آن ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً اﺳﻼم و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در آن داراي ﺗﺄﺛﯿﺮي ﻋﻤﯿﻖ و ﻣﻬﻢ اﺳﺖ«) ‪.(1‬‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﻫﻮن ﺧﺪﻣﺎت ﻋﺮبﻫﺎﺳﺖ( ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ را ﺑـﻪ اروﭘـﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ از آن روز ﮐﻪ اﺷﻌﻪي ﻧﺨﺴﺘﯿﻨﺶ ﺑﺮ اروﭘﺎ ﺗﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ اروﭘﺎ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮات ﺑﺰرگ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ«) ‪.(2‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﻪ اﯾـﻦ ﻧﺤـﻮ ﺗـﺪاوم ﻣـﯽﯾﺎﻓـﺖ و ﺟﻮاﻣـﻊ ﺑﺸـﺮي از رﻫﺒـﺮي ﮔﺮوﻫـﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽﺷﺎن ﺧﻠﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻧﺪار ﺳﭙﺮده ﺷﻮد و ﻫﺮﭼﯿﺰي ﻃﺒﻖ روال‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽاش ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻏﯿﺮ از آﻧﭽﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﯽﺧـﻮاﻧﯿﻢ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﯽ از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و رﻧﺞﻫﺎي ﺑﯽاﻣﺎن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﺑـﻪ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ زﯾﺒـﺎ ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﺸﻤﯽ را روﺷﻦ ﮐﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﻏﺒﻄﻪ وا دارد‪ ،‬دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑـﺮ ﺧـﻼف‬
‫اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن رﻗﻢ ﺧﻮرد و اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪p.190 -(1‬‬
‫)‪p.202 -(2‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ دو ﻋﺼﺮ‬

‫ﯾﮑﯽ از ادﯾﺒﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دو ﻣﻮرد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺮاﯾﺸﺎن وﻗﺘﯽ را درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛‬
‫‪ -1‬ﺧﻮاب در زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮد‪ -2 .‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻠـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ دو ﻣـﻮرد درك ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ و ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد اﮐﺜﺮ اﻣﺖﻫﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻗﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺻﻮاب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺤﻄﺎط و ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ در زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ واﺿﺢﺗﺮ و ﻧﻤﺎﯾﺎنﺗﺮ از اﻣﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷـﯿﻢ روي ﺣـﺪ‬
‫ﻓﺎﺻﻞ ﻋﺮوج و زوال اﻧﮕﺸﺖ ﺑﮕﺬارﯾﻢ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً روي ﺧﻄـﯽ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﮐـﻪ ﺧﻼﻓـﺖ راﺷـﺪه را از‬
‫ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻧﮕﺸﺖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﯿﺰش اﺳﻼم‬

‫زﻣﺎم رﻫﺒﺮي اﺳﻼﻣﯽ و ﺑﺘﺎﻟﺒﻊ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻓﺮادي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪام در ﻧﻮع ﺧﻮد از‬
‫ﻧﻈﺮ اﯾﻤﺎن و ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﻋﻤﻞ و اﺧﻼق‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﺰﮐﯿـﻪ‪ ،‬ﮐﻤـﺎل و اﻋﺘـﺪال و‪ ...‬ﻣﻌﺠـﺰهاي ﺑﺰﮔـﺮ از‬
‫ﻣﻌﺠﺰات ﻣﺤﻤﺪ ص ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﻧﺎن را ﮐﺎﻣﻼً ﺳﺎﺧﺘﻪ و در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﻼم رﯾﺨﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي در‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ از ﻧﻈﺮ ﺟﺴﻢ در اﻣﯿﺎل و ﮐﺸﺶﻫﺎ و رﻏﺒﺖﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫـﺎ ﻫـﯿﭻ ﺷـﺒﺎﻫﺘﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن را ﺑﺎ ذره ﺑﯿﻦ ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽ ﻣﯽﮐـﺮد‪ ،‬در ﺳـﯿﺮت و‬
‫اﺧﻼقﺷﺎن ﻣﻮردي از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ روح اﺳﻼم و ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﯾﺎﻓـﺖ و‬
‫اﮔﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن درﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ از ﺟﻤﻊ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ اﻣﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ و از آن ﺳﻮ ﻗﻀﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در دﻋـﺎوي ﻣـﺮدم ﺑـﺎ ﻋـﺪل و ﻋﻠـﻢ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪224‬‬

‫ﻗﺎوت ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﺪاراﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﻫﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و رﻣﻮز ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد و اﻣﺮاﯾﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ اﻣـﻮر ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﺷﺨﺼـﺎً اداره و‬
‫ﺣﺪود اﻟﻬﯽ را اﺟﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﯾﮑﯽ از آﻧﺎن در ﯾﮏ آن ﻣﺘﻘﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐـﺎر‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫـﺪ و ﻗﻬﺮﻣـﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺿـﯽ ﻓﻬﻤﯿـﺪه و ﻓﻘﯿـﻪ‬
‫ﻣﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﺑﺎ اراده و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻠﯿﻔﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ – اﮔـﺮ ﺗﻌﺒﯿـﺮ‬
‫درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ – از اﯾﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪرﺳﻪي ﻧﺒﻮت ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺒﻮي ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ در ﯾﮏ ﻗﺎﻟﺐ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﯾﮏ روﺣﯿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﻧﻮع ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺸﻮرت و ﮐﻨﮑﺎش ﻣﯽﮐﺮد و ﻧﻈﺮﮔﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﮐـﺎر ﻣـﯽﺑﺴـﺖ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔـﻪ‬
‫ﺟﺰ در ﺣﻀﻮر آﻧﺎن ﻫﯿﭻ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﻬﻢ و ﻗﻄﻌﯽ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ روح آﻧـﺎن در ﺗﻤـﺪن‪،‬‬
‫ﺳﯿﺴــﺘﻢ ﺣﮑــﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬زﻧــﺪﮔﯽ ﻣــﺮدم‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌــﻪ و اﺧــﻼق ﺷــﺎن ﺟﺮﯾــﺎن ﯾﺎﻓــﺖ‪ ،‬ﺗﻤــﺎم ﺗﻤــﺎﯾﻼت و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎيﺷﺎن در ﺗﻤﺪن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺖ و ﺧﺼﻮﺻﺎﯾﺖﺷﺎن در آن ﺑﺮوز ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑـﯿﻦ‬
‫روح و ﻣﺎده ﺗﻀﺎدي ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﯿﻦ دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﻨﺸﯽ‪ ،‬ﻧﻪ دﯾﻦ و دﻧﯿﺎ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺑﻮد و ﻧـﻪ ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ و اﺻﻮل درﮔﯿﺮي‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﯿﻦ اﻫـﺪاف و اﺧـﻼق ﮐﺸﻤﮑﺸـﯽ ﺑـﻮد و ﻧـﻪ ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺳﺘﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ در ﺷﻬﻮات و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽﻫﺎ رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﯾﻂ رﻫﺒﺮي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫رﻫﺒﺮي اﺳﻼﻣﯽ ﺻﻔﺎت و ﻣﺨﺘﺼﺎت دﻗﯿﻘﯽ ﻣـﯽﻃﻠﺒـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ داﻣﻨـﻪي اﯾـﻦ ﺻـﻔﺎت وﺳـﯿﻊ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را در دو واژهي »ﺟﻬﺎد« و »اﺟﺘﻬﺎد« ﺧﻼﺻﻪ ﮐـﺮد‪ ،‬اﯾـﻦ دو واژه ﺿـﻤﻦ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺒﮏ و ﺑﺴﯿﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻣﻊ و داراي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان ﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻬﺎد‬
‫ﺟﻬﺎد ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺻﺮف ﺗﻤﺎم ﺗﻮان و ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي دﺳـﺖﯾـﺎﻓﺘﻦ ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ‬
‫ﻫﺪف ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺎز ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳـﺖآوردن رﺿـﺎﯾﺖ وي‪ ،‬ﻓﺮوﺗﻨـﯽ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و ﺗﺴﻠﯿﻢﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻣﺮ اوﺳﺖ‪ .‬رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻫـﺪف ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﺟﻬـﺎدي‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﯽوﻗﻔﻪ و دﺷﻮار در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﻣﺎﻧﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ آن ﻣـﺎﻧﻊ ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﯾـﺎ ﺗﺮﺑﯿﺘـﯽ‪ ،‬اﺧـﻼق و‬
‫اﻫﺪاف ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻫﻮسﻫﺎ و ﯾﺎ ﺧﺪاﯾﺎن آﻓﺎﻗﯽ واﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﮑـﻢ و ﻋﺒـﺎدت‬
‫اﻟﻬﯽ ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺟﻬﺖ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺣﮑﻢ ﺧﺪا و اواﻣـﺮ وي در‬
‫ﺟﻬﺎن و ﺑﺮ ﺑﻨﯽ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺟﻬﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﯾﻀـﻪي اﻟﻬـﯽ و‬
‫ﺑﺎ ﻫﺪف ﺷﻔﻘﺖ و ﺗﺮﺣﻢ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد؛ زﯾﺮا اﺣﯿﺎﻧـﺎً اﻃﺎﻋـﺖ اﻧﻔـﺮادي ﺑـﺪون‬
‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﺮآن وﺟﻮد اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻧﻊ را »ﻓﺘﻨﻪ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮداﺗﺶ‪ :‬ﺟﻤﺎدات‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﺎت‪ ،‬ﺣﯿﻮاﻧﺎت و اﻧﺴﺎنﻫـﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﯿﺖ و اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺴﻠﯿﻢاﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ۡٗ َ َ ۡ ٗ َۡ ُۡ َ َ‬
‫ج ُعون ‪] ﴾٨٣‬آل ﻋﻤﺮان‪.[83 :‬‬
‫َۡ‬
‫ت َوٱ� ِ‬ ‫﴿ َو َ ُ� ٓۥ أَ ۡسلَ َم َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫�ض طو� و�رها ��هِ ير‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫»آﻧﺎن ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦاﻧﺪ از روي اﺧﺘﯿﺎر ﯾﺎ از روي اﺟﺒﺎر در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺗﺴﻠﯿﻢاﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي او ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ج ُ‬
‫وم‬ ‫لش ۡم ُس َوٱلۡ َق َم ُر َوٱ�ُّ ُ‬
‫َ َّ‬
‫�ض وٱ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ت َو َمن ِ� ٱ� ِ‬ ‫� � � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿ َ�ل َ ۡم تَ َر أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫� َح َّق َعلَ ۡيهِ ٱ ۡل َع َذ ُ‬
‫اس َو َ�ث ِ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َّ‬
‫اب﴾ ]اﳊﺞ‪.[18 :‬‬ ‫ج ُر َوٱ َّ� َوا ُّب َو�ثِ�‪ّ ٞ‬م َِن ٱ�َّ �ِ‬‫لش َ‬ ‫�بال وٱ‬ ‫وٱ ِ‬
‫»آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪهاي و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاي ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در‬
‫زﻣﯿﻦاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﮐﻮهﻫﺎ و درﺧﺘﺎن و ﺟﺎﻧﻮران و ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﺪا ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎري )از ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﻢ ﮐﻪ ﻏﺎﻓـﻞاﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﺧـﺪا ﺳـﺠﺪه ﻧﻤـﯽﮐﻨﻨـﺪ(‬
‫ﻋﺬابﺷﺎن ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ اﺟـﺮاي ﺷـﺮﯾﻌﺘﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻧﺒﯿـﺎء‬
‫† آن را آوردهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥ اﷲ و اﺟﺮاي ﺣﮑﻢ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﯿﭻ ﺣﮑﻤـﯽ ﺟـﺰ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ از آن اوﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻬﺎد ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اداﻣـﻪ دارد و داراي‬
‫اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎﻣﯽ ﺑﯿﺸﻤﺎر و ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺘﺎل ﯾﮑﯽ از آن اﻧﻮاع و ﭼﻪ ﺑﺴـﺎ واﻻﺗـﺮﯾﻦ آن اﺳـﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪226‬‬

‫ﻫﺪف ﻗﺘﺎل آن اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دو دﺷﻤﻦ ﻣﺴﺎوي و رﻗﯿﺐ ﮐﻪ ﻫﻮسﻫﺎ و ﺟـﺎنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ ُ َ ۡ َ ‪َّ ُ ّ َ ُ َ َ ٞ‬‬
‫ِين ِ�ِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[193 :‬‬ ‫﴿و�تِلوهم ح� � ت�ون ف ِتنة و��ون ٱ�‬
‫»ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ و دﯾﻦ از آن ﺧﺪا ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫از ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت اﯾﻦ ﺟﻬﺎد آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑـﺮاي آن ﺟﻬـﺎد ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯿﺘﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺟﻬﺎد ﻣﯽورزد‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﻧﯿﺰ دﻗﯿﻘﺎً ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻫﺪ و ﻓﺮﯾﺐ ﻣﻈـﺎﻫﺮ‬
‫و رﻧﮓﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي آن را ﻧﺨﻮرد‪.‬‬
‫‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳـﻼم را ﺣﻠﻘـﻪ ﺣﻠﻘـﻪ از ﻫـﻢ ﻣـﯽﮔﺴـﻠﻨﺪ ﮐـﻪ در اﺳـﻼم‬‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‬
‫زﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ و از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﺪارﻧﺪ« اﻟﺒﺘـﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﮐﻔـﺮ و‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و اﺷﮑﺎل و اﻧﻮاع آن ﺷﻨﺎﺧﺖ دﻗﯿﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ رﻫﺒـﺮي اﻣـﺖ اﺳـﻼم و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻔﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾـﺪ ﺷـﻨﺎﺧﺘﺶ از ﮐﻔـﺮ و‬
‫اﻟﺤﺎد ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ آﻫﻦ را ﺑﺎ آﻫﻦ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﯿﺰي ﻗﻮيﺗﺮ از آن ﺑﮑﻮﺑﻨﺪ و ﺑﺎدﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﺑﺎ ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ و ﺟﻬﺎن ﮐﻔﺮ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧـﺎت ﻣﻮﺟـﻮد و ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ و اﮐﺘﺸﺎﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن و ﻋﻠﻢ در ﻋﺼـﺮ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ آن دﺳـﺖ ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻋـﻢ از‬
‫ﺳﻼح و ﺗﺠﻬﯿﺰات و آﻣﺎدﮔﯽﻫﺎي رزﻣﯽ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﻧـﺎﺗﻮاﻧﯽ از‬
‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫� ۡي ِل ت ۡرهِبُون بِهِۦ ع ُد َّو ٱ�ِ َوع ُد َّو� ۡم﴾‬ ‫﴿ َوأع ُِّدوا ل ُهم َّما ٱ ۡس َت َط ۡع ُتم ّمِن ق َّو� ٖ َومِن ّرِ َ� ِ‬
‫اط ٱ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪.[60 :‬‬
‫»ﺟﻬﺖ ]ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﺎن[ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﯿﺮوي ]ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي[ و از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺐﻫـﺎي‬
‫ورزﯾﺪه آﻣﺎده ﺳﺎزﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪان ]آﻣﺎدﮔﯽ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ[ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا و دﺷﻤﻦ ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﺟﺘﻬﺎد‬
‫ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن از اﺟﺘﻬﺎد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮدي ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ‬
‫ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﺣﻮادث و روﯾﺪادﻫﺎي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و در ﮐﻞ ﺟﻬـﺎن و در ﺑـﯿﻦ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﻠﻤﺮوش وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﯾﺎ در ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺟﺪﯾﺪاً ﺑﻪ وﻗﻮع ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬ﻣﺴـﺎﯾﻠﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺪون و ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﻣﻨﻘﻮل ﯾﺎ ﻓﺘﺎواي ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و داراي ﭼﻨﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از اﺳﻼم و اﺳﺮار و رﻣﻮز ﺷﺮﯾﻌﺖ و اﺻﻮل و ﻗـﻮاﻧﯿﻦ اﺳـﻼﻣﯽ و ﻗـﺪرت‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﻔﺮادي ﯾﺎ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﯽ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻣﺸـﮑﻞ را ﺣـﻞ ﮐﻨـﺪ و اﻣـﺖ را از‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ رﻫﺒﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﭼﻨﺎن ذﮐﺎوت‪ ،‬ﻧﺸﺎط‪ ،‬ﺟﺪﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎ و ﻧﯿﺮوﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻫﺴﺘﯽ ﺧﻠﻖ ﻧﻤﻮده و ﯾﺎ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ ﻧﻬـﺎده‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿـﺮد و ﻧﮕـﺬارد ﭘﯿـﺮوان ﺑﺎﻃـﻞ اﯾـﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ را در ﻣﺴـﯿﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و اﻇﻬﺎر ﺑﺮﺗﺮي در زﻣﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺷـﯿﻄﺎن ﺟﻬـﺖ ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫اﻫﺪاف ﺧﻮد و ﺗﺮوﯾﺞ ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﻨﺪد‪.‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎل اﻣﺎﻣﺖ از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ و از ﺑﺨﺖ ﺑﺪ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮي اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﻬـﻢ را از اﻓـﺮادي ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻧـﻪ‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﻻزم را داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ واﺟﺪ ﺷـﺮاﯾﻄﺶ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ه ﭼـﻮن ﭘﯿﺸـﯿﻨﯿﺎن و ﻧـﻪ ﭼـﻮن ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن و ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ و اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺘﻮار و ژرﻓﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﮐـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﻫﻢ داراي روﺣﯿﻪي ﺟﻬﺎد در راه اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬واﻧﮕﻬﯽ در ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿـﻮي از‬
‫ﭼﻨﺎن روﺣﯿﻪي ﺟﻬﺎد در راه اﺳﻼم و ﻗﺪرت اﺟﺘﻬـﺎد ﺑﺮﺧـﻮردار ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺖ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪228‬‬

‫ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ دوش ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ) ‪ (1‬و ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ) ‪ (2‬ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺧﻠﯿﻔﻪي راﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ) ‪ (3‬ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪن اﻧﺤﺮاﻓﺎت در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﺳﺪ ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﺷﮑﺎفﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺤﺮاﻓﺎﺗﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ‬

‫ﻋﻤﻼً ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺰﺑﻮر از ﻟﺤﺎظ دﯾـﻦ و داﻧـﺶ در‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻤﺎ و دﯾﻨﺪاران ﺑـﯽﻧﯿـﺎز ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن ﻣﺴـﺘﺒﺪاﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣـﺖ و‬

‫)‪ -(1‬ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﯾﺎ اﻣﻮﯾﺎن )‪ 132 – 40‬ﻫـ ‪ .‬ق ‪750 – 660 /‬م( ﺳﻠﺴﻠﻪاي اﺳﻼﻣﯽ از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ در ﺳﺎل ‪ 40‬ﻫـ ‪ .‬ق زﻣﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﻪ‬
‫ﻗﺪرترﺳﯿﺪن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ روش اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻮروﺛﯽ ﻗﺪرت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺳﻔﯿﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ در دوﻟﺖ اﻣﻮﻟﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ آﻧﺎن ﻣﺮوان دوم‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ در ﻏﺮب اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺧﻠﻔﺎي ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ﯾﺎ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪاي از ﺧﻠﻔﺎي اﺳﻼﻣﯽ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺳﻔﺎح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 132‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﯽ ﻋﺒﺎس ‪ 36‬ﺗﻦ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ و از ﺳﺎل ‪ 132‬ﻫـ ‪ .‬ق ﺗﺎ ‪ 656‬ﻫـ ‪ .‬ق )‪750‬‬
‫– ‪ 1358‬م( ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪي اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺴﺘﻌﺼﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 640‬ﻫـ ‪ .‬ق ﺗﺎ ‪ 656‬ﻫـ ‪.‬‬
‫ق )‪ 1258 – 1242‬م( ﺧﻼﻓﺖ ﮐﺮد‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﻣﺮوان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 61‬ﻫـ ﯾﺎ ‪ 63‬ﻫـ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد و از ﻣﺤﻀﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان آن زﻣﺎن‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 99‬ﻫـ ‪ .‬ق ‪ 717 /‬م ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﯿﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﻧﻊ و ﺑﯽﺗﮑﻠﻒ‬
‫ﺑﻮد و ﻃﯿﻨﺖ و ﺳﯿﺮت‪ ‬ﭘﺎﮐﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺪت ﺧﻼﻓﺖ‪ ‬او دوس ال و ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 101‬ﻫـ ‪.‬‬
‫ق ‪ 720 /‬م ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺑﻨﯽ اﻣﯿﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫دادﮔﺮي و اﻧﺼﺎف داﺷﺖ و در ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ آﺧﺮت ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺣﻘﻮق اﻗﻠﯿﺖﻫﺎ را ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪229‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢﺷﺎن اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد از ﻓﻘﻬﺎ‬
‫و رﺟﺎل دﯾﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور و اﻫﻞ ﺗﺨﺼﺺ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و اﻏﻠـﺐ آﻧـﺎن را در اﺟـﺮاي‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از آﻧﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣـﺎﻧﯽ و اﻇﻬـﺎر ﺑـﯽﻧﯿـﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ از ﮐﻨﺘﺮل دﯾﻦ ﺑﯿﺮون ﺷﺪ و در ﻣـﻮارد زﯾـﺎدي ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﻣﻠﻮﮐﯿـﺖ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎن ﺷﺘﺮي ﻣﺴﺖ و ﺧﺮوﺷﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻬﺎر را ﺑﺮ ﺟ‪‬ﺪوﮔﺎﻫﺶ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ و دﯾﻨﺪاران در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻮﺿﻌﮕﯿﺮي ﻧﻤﻮدﻧﺪ و از اﻃﺎﻋﺘﺶ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺗﺎﻓﺘﻨـﺪ؛‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻮﺷـﻪﮔﯿـﺮي ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﺧﺼﻮﺻـﯽ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن از آﻧﭽﻪ در ﭘﯿﺮاﻣﻮنﺷﺎن رخ ﻣﯽداد ﭼﺸﻢ ﻓﺮو ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﻣﯿـﺪي ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻼح آن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ از آﻧﭽﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ دﯾـﺪﮔﺎنﺷـﺎن اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ و ﮐـﺎري از‬
‫دﺳﺖﺷﺎن ﺑﺮﻧﻤﯽآﻣﺪ ﺳﺨﺖ آزرده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﺴﺮت و اﻧﺪوه ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﺪا ﺷﺪ‪ .‬از ﯾﮏ ﺳﻮ دﯾﻦ ﮐﺎﻣﻼً دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ و ﺑﯽﭘﺮ و ﺑﺎل ﺷﺪ و از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز و ﮐﺎﻣﻼً آزاد و ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫دﯾﻨﺪاران ﻃﺒﻘﻪاي ﺟﺪا را ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ و ﺳﺮدﻣﺪاران دﻧﯿﺎ ﻃﺒﻘﻪاي دﯾﮕﺮ را‪ .‬و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ اﯾـﻦ‬
‫دو ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺲ زﯾﺎد و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺗﻨﺶ و درﮔﯿﺮي در ﺑﯿﻦﺷﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ زﻣﺎﻣﺪاران ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬

‫ﺑﺴﯿﺎري از رال ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﮐﺎﻣﻠﯽ در دﯾـﻦ و اﺧـﻼق ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ در‬
‫وﺟﻮد ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻫﻨﻮز رﮔﻪﻫـﺎ و ﺗﻤـﺎﯾﻼت ﺟـﺎﻫﻠﯽ وﺟـﻮد داﺷـﺖ‪ .‬اﯾﻨﺠـﺎ ﺑـﻮد ﮐـﻪ روح و‬
‫ﻃﺒﯿﻌــﺖ آﻧــﺎن در ﺣﯿــﺎت ﻋﻤــﻮﻣﯽ و اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ ﻣــﺮم ﺳــﺮاﯾﺖ ﻧﻤــﻮد و در اﺧــﻼق و ﻋــﺎدات و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎيﺷﺎن اﻟﮕﻮي ﻣﺮدم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺘﺮل دﯾﻦ و اﺧﻼق زاﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮﭼﯿﺪه‬
‫ﺷﺪ و ﺣﺮﮐﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻗﺪرﺗﺶ را از دﺳﺖ داد؛ زﯾﺮا ﻧﻪ ﺑـﻪ ﻗـﺪرﺗﯽ ﺗﮑﯿـﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪230‬‬

‫داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻫﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻـﺮﻓﺎً اﻓـﺮادي داوﻃﻠـﺐ ﮐـﻪ ﻧـﻪ ﻗـﺪرﺗﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ اﺟﺮاي ﻋﻘﺎب و ﮐﯿﻔﺮ در دﺳﺖﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻬﻢ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ در ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼم ﻧﻔﺲ راﺣﺘﯽ ﮐﺸﯿﺪ و ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﯽﺷﻤﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ روي آوردﻧﺪ و در ﺷﻬﻮتﻫﺎ و ﻟﺬتﻫﺎ ﺷﺪﯾﺪاً ﻓﺮو رﻓﺘﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﮔﺬرا ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻷﻏﺎﻧﯽ) ‪ (1‬و ﮐﺘﺎب اﻟﺤﯿﻮان) ‪ (2‬از ﺟﺎﺣﻆ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ اﺷﺘﯿﺎق‬
‫ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻫﻠﻮ و ﻟﻌﺐ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ و ﻣـﺮدم ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﺮ ﻟـﺬتﻫـﺎ و ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽﻫـﺎ ﻫﺠـﻮم‬
‫ﻣﯽﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺣﺮص و آزي ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻃﺒﻘﺎت وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﯿﺮت و اﺧﻼق ﭘﺴﺖ و ﺑـﺎ ﻓـﺮورﻓﺘﻦ در اﻣـﻮر ﻟﻐـﻮ و ﺑﯿﻬـﻮده ﻫـﯿﭻ اﻣﺘـﯽ ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫رﺳﺎﻟﺘﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و در دﻧﯿﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﻧﺒﯿﺎء † ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﺧـﺪا و آﺧـﺮت ﻣﺘـﺬﮐﺮ‬
‫ﺷﻮد و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و دﯾﻦ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﻨﺪ و در اﺧـﻼق ﺧـﻮﯾﺶ اﻟﮕـﻮي دﯾﮕـﺮان ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻟﺰوﻣـﺎً‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از زﻧﺪﮔﯽ و آزادي ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﮔﺮدد) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬اﻷﻏﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ در ﺑﺎب ﺳﺮودﻫﺎ و ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﺧﻨﯿﺎﮔﺮان ﺧﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﻐﻨﯿﺎن دورهي ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ‬
‫و اﺷﻌﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ آواز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻤﻪي اﺣﻮال ﺧﻨﯿﺎﮔﺮان و ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )‪284‬‬
‫– ‪ 356‬ﻫـ ‪ .‬ق ‪ 967 – 897 /‬م( ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و ادﯾﺐ ﺳﺪهي ﭼﻬﺎرم‪ .‬وي در ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب ﺷﺎﮔﺮد اﺑﻦ درﯾﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎري و ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺰ اﻷﻏﺎﻧﯽ آﺛﺎر دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ از وي ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬از آﺛﺎر ادﺑﯽ ﻣﻌﺮوف ﺳﺪهي دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺑﺤﺮ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺟﺎﺣﻆ )‪260‬‬
‫– ‪ 255‬ﻫـ ‪ .‬ق( وي در ﺑﺼﺮه ﻣﯽزﯾﺴﺖ و ﺑﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺳﺮﯾﺎﻧﯽ آﻣﯿﺰش‬
‫داﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ از ﻟﺤﺎظ ﺷﮑﻞ ﺑﺪﻗﯿﺎﻓﻪ و ﺑﺪﺻﻮرت ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺧﻮشﺧﻂ و ﻧﯿﮑﻮﺳﺨﻦ ﺑﻮد‪ .‬وي رﯾﺎﺳﺖ ﻓﺮﻗﻪي ﻣﻌﺮوف ﺟﺎﺣﻈﯿﻪ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺎﺣﻆ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 255‬ﻫـ ‪ .‬ق در ﺑﺼﺮه ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ از ﺗﻤﺎم وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي روﺣﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ و ﺷﻌﺎﯾﺮ اﺳﻼﻣﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻬﯽ ﮔﺸﺘﻪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺰﺑﻮر ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‬
‫را از اﺳﻼم ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ آنﻫﺎ را ژرف و رﯾﺸﻪدار ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎي رﺑ‪‬ﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﺒﻠﻐﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎﻧﯽ از وﺟﻮد آﻧﺎن ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ٗ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُۡ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َّ‬
‫� َد ل ُِسنةِ ٱ�ِ � ۡبدِي� ‪] ﴾٦٢‬اﻷﺣﺰاب‪.[62 :‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫﴿سنة ٱ� ِ ِ� ٱ�ِين خلوا مِن �بل ۖولن ِ‬
‫»اﯾﻦ ﺳﻨﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺟﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﺳـﻨﺖ ﺧـﺪا دﮔﺮﮔـﻮﻧﯽ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬

‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﻧﺎدرﺳﺖﺷﺎن از اﺳﻼم‬

‫آﻧﺎن در ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﭼﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ و ﭼﻪ آﻧﭽﻪ اﻧﺠـﺎم ﻧﻤـﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪهي‬
‫ﺧﻮد و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻃﺮف اﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺸـﺮوع اﺳـﻼم و ﻧـﻪ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻧﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻧﯽ و ﻧﻪ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺳـﻼم را ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ ﺑـﻪ ﻧـﺪرت و در‬
‫ﻣﻮاردي ﺧﺎص‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﻗـﺪرت ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻗﻠـﻮب ﻏﯿـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫دﺳﺖ داد و اﻋﺘﻤﺎد آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑـﻪ ﺳﺴـﺘﯽ ﮔﺮاﯾﯿـﺪ‪ ،‬ﻧـﺎ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﻪي ﻣـﺆرﺧﯽ اروﭘـﺎﯾﯽ‪:‬‬
‫اﻧﺤﻄﺎط اﺳﻼم آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺸﺮﯾﺖ در ﺻﺪاﻗﺖ ﻣﺘﻮﻟﯿﺎن آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺷﮏ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ داﻧﺶﻫﺎي ﻣﻔﯿﺪ و ﻋﻤﻠﯽ )داﻧﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ(‬

‫ﻋﻠﻤﺎ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان اﯾﻦ دوره ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻋﻠﻮم ﻣﻔﯿﺪ و ﻋﻤﻠﯽ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ و آن‬
‫اﻫﺘﻤﺎﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪي اﻟﻬﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﯾﻮﻧﺎﻧﯽﻫﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻋﻠﻮم ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺟﺰ ﺷﺮك و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﮔﻤﺎن و اﻓﺴـﻮنﻫـﺎي ﻟﻔﻈـﯽ و‬
‫ﺑﺪون ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را زا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽﻫـﺎ و ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞﻫـﺎ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن ذات و ﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﺑـﯽﻧﯿـﺎز ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾـﻦ ﻧﻌﻤـﺖ ﺑـﺰرگ را ﺳـﭙﺎس‬
‫ﻧﮕﺰاردﻧﺪ و ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﺳﺮ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﮐﺮدﻧﺪ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را در‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸـﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ ﺿـﺎﯾﻊ‬

‫دادﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﻧﺴﻞ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻗﻄﻌﺎً از ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﻌﺼﺮ اﯾﻦ زﻣﺎن‬
‫ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮐﺜﺮ ﺣﺪود اﻟﻬﯽ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻧﺒﻮده و ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎﻓﺬ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﻣﻌﺮض اﻧﺤﺮاف ﻗﺮار داﺷﺖ ﻧﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ؛ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺟﻮاﻣﻊ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻮﺳﯿﺖ و‬
‫ﻏﯿﺮه ﮐﻪ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﻧﺴﺦ و ﻣﺴﺦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪232‬‬

‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻋﻮض از ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺴﺨﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﺳﻼم آنﻫﺎ را ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑﺮﻧـﺪ و از آن ﻃﺮﯾـﻖ ﺳـﻠﻄﻪي ﻣـﺎدي و روﺣـﯽ اﺳـﻼم را‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ‪ ،‬واﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺷﺪﯾﺪاً ﺑـﻪ ﻣﺒﺎﺣـﺚ روح‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪي اﺷـﺮاق) ‪ (1‬و ﻣﺴـﺎﯾﻞ‬
‫وﺣﺪة اﻟﻮﺟﻮد ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﯽ از وﻗﺖ‪ ،‬ﺗـﻼش و اﺳـﺘﻌﺪاد ﺧـﻮﯾﺶ را در راه آن‬
‫ﺻﺮف ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺮﺑﺎرﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت وﺳﯿﻊﺷﺎن در دﯾﮕﺮ دواﯾـﺮ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﭼﻨﺪان ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻗـﺪرت را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت دﯾﮕﺮ ﺷﺨﺼـﯿﺖﻫـﺎ و ﻣﻐﺰﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﺮوز ﻧﻤـﻮد‪ ،‬در اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺧﺒﺮي ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻨﻪي ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت‪ ،‬ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳـﯽ و ﺗﺠـﺎرب ﻋﻤﻠـﯽ از‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و اروﭘﺎ ﻧﯿﺰ در ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت‪ ‬ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐـﺎر ﺑﺴـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺰ اﻋﺘﺮاف ﻫﻢ دارد اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬اﯾﻦ ذﺧﯿﺮهي ﻋﻠﻤﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي ﻓـﺮاوان‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اروﭘﺎ ﻓﻘﻂ در دو ﻗﺮن ﻫﻔﺪه و ﻫﯿﺠﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻧﺪﻟﺲ و ﺣﮑﻤﺎي ﺷﺮق اﻓﺘﺨﺎرآﻣﯿﺰﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪات ﻓـﺮاوان‬
‫ﻏﺮب در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﯾﺶ از ﻟﺤﺎظ ﮐﻤﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻮآوري و اﺑﺘﮑـﺎر‪،‬‬
‫ژرﻓﮑﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﻬﺎرت ﻓﻨﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ دﻗﯿﻘﺎً ﻣﯿﺰان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪي روﺣﯽ و ﺗﻨﺎﺳﺐ آن را ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻠـﯽ و ﺗﺠﺮﺑـﯽ درك ﮐﻨﯿـﺪ ﮐـﺎﻓﯽ اﺳـﺖ ﮐﺘـﺎب‬

‫)‪ -(1‬ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺷﺮاق‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ آن ﻓﻠﺴﻔﻪي اﻓﻼﻃﻮن و ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺣﻮزهي ﻋﻠﻤﯽ‬
‫اﺳﮑﻨﺪرﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﯿﺎﮔﺮ و ﻣﺮوج اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ ﺳﻬﻮردي ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 632‬ﻫـ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬اﺳﺎس اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ از راه ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد و اﺷﺮاق اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪233‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﳌﻜﻴﺔ) ‪ (1‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻃﺒﯿﻌﯿﺎت ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﮐﻨﯿـﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺑﺮاﯾﺖ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذوق ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺮق در ﭼﻪ زﻣﯿﻨﻪاي ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و ﺧﺮاﻓﺎت‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﭘـﺮدهﻫـﺎي ﺷـﺮك‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟـﺖ و ﮔﻤﺮاﻫـﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺧـﺎﻟﺺ اﺳـﻼم را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎﯾﯽ ﺳﺮاﯾﺖ ﻧﻤـﻮد ﮐـﻪ ﺑﺨـﺶ ﺑﺰرﮔـﯽ از زﻧـﺪﮔﯽ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺮار داده و آﻧﺎن را از دﯾﻦ و ﺣﺘﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺘﯿﺎز و ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬در دﯾﻨﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ص آن را آورده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎز اﯾﻦ دﯾﻦ و اﻋﺠﺎزﮔﺮياش در ﻣﺼـﻮن و ﻣﺤﻔـﻮظ ﻣﺎﻧـﺪن ﻧﻬﻔﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ دﯾﻦ‪ ،‬وﺣﯽ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻌﺠﺰ ذات ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِي� �ِي ٖد ‪] ﴾٤٢‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[42 :‬‬
‫﴿تَ ‪َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫��ل مِن حك ٍ‬‫ِ‬
‫»ﻗﺮآن ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﯾﺰدان اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﺳﺘﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﻓﮑﺎر ﻣﺮدﻣﺎن و اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدارﺷﺎن در اﯾﻦ دﯾﻦ دﺧﺎل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﺪان‬
‫ﺑﺮﺗﺮي و اﻣﺘﯿﺎزي ﺑﺮ ادﯾﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوانﺷﺎن آنﻫﺎ را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻈـﺎمﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در آن ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻔـﻮظ و ﻣﺼـﻮن ﻣﺎﻧـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺿﺎﻣﻦ ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ وآﺧﺮت ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﯿﺎﻗﺖ آن را ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻓﮑﺎر ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ آن ﮔـﺮاﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮑﻮﻫﺶ دﯾﻦ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫)‪ -(1‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻟﻤﮑﯿﮥ از آﺛﺎر اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﺮﻓﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺣﺎﺗﻤﯽ ﻃﺎﯾﯽ اﻧﺪﻟﺴﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ از ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪560‬‬
‫ﻫـ ‪ .‬ق در ﻣﺪرﺳﯿﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ را در اﺷﺒﯿﻠﯿﻪ و ﺳﺒﺘﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﻔﺮي ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﻧﺲ رﻓﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺮق ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﮑﻪ و ﺑﻐﺪاد رﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم در دﻣﺸﻖ ﻣﻘﯿﻢ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 638‬ﻫـ ‪.‬ق ﻫﻤﺎﻧﺎ درﮔﺬﺷﺖ )د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪234‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻃﻮل اﯾﻦ ﻣﺪت دﯾﻦ از ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻫﭽﻨﺎن ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮﺷﺎن ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻫﺸﺪار ﻣﯽداد و ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷـﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺎرهاش ﺑﻠﻨﺪ و ﻧﻮرش ﺗﺎﺑﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُّ ُ َ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ ُ َ َّ َ َ ۡ َ َ ُ ُ ُ َ َّ َ‬
‫لس� ٰ ِم َو ُ�خ ِر ُج ُهم م َِن ٱلظل� ٰ ِ‬
‫ت إِ� ٱ�ُّورِ �ِإِذنِهِۦ‬ ‫﴿ َ� ۡهدِي بِهِ ٱ� م ِن ٱ�بع رِض�ٰنهۥ سبل ٱ‬
‫َو َ� ۡهدِيه ۡم إ َ ٰ� َ ُّ ۡ َ‬
‫ص� ٰ ٖط مستقِ ٖ‬
‫ي� ‪] ﴾١٦‬اﳌﺎﺋﺪة‪.[16 :‬‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آن ]ﮐﺘﺎب[ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺑـﻪ راهﻫـﺎي اﻣـﻦ و اﻣـﺎن ﻫـﺪاﯾﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺟﻮﯾـﺎي‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي او ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﯿﺖ و ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﻮد آﻧـﺎن را از ﺗـﺎرﯾﮑﯽﻫـﺎي ]ﮐﻔـﺮ و ﺟﻬـﻞ[ ﺑﯿـﺮون‬
‫ﻣﯽآورد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻮر ]اﯾﻤﺎن و ﻋﻠﻢ[ ﻣﯽﺑﺮد و اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در ﻫﺮا ﺷﺮاﯾﻄﯽ در دل ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﻧﻘﻼﺑـﯽ ﻋﻠﯿـﻪ ﺷـﺮك‪ ،‬ﺑـﺪﻋﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻟـﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻤﺮاﻫــﯽ‪ ،‬اﺧــﻼق ﺟــﺎﻫﻠﯽ و ﻋــﺎدات آن اﯾﺠــﺎد ﻣــﯽﮐﻨــﺪ و ﻋﻠﯿــﻪ ﻋﯿﺎﺷــﯽ ﻋﯿﺎﺷــﺎن و اﺳــﺘﺒﺪاد‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن آﻧﺎن را ﻣﯽﺷﻮراﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﺮ دورهاي از ادوار ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و در‬
‫ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪاي از ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ اﻓﺮادي از اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻘـﻪي اﻧﺒﯿـﺎء †‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬دﯾﻦ را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و روح ﺟﻬـﺎد را در اﻣـﺖ ﻣـﯽدﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ ،‬دروازهﻫـﺎي‬
‫اﺟﺘﻬﺎد را ﻣﯽﮔﺸﻮدﻧﺪ و ﺟﻬﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻃﺒـﻖ روش ﺧﻼﻓـﺖ راﺷـﺪ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎد‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت ﻧﺎﯾـﻞ ﻣـﯽﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧـﯽ ﻫـﻢ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ در‬
‫دورهاي ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻪ ﯾﺪ ﺧﻼﻓﺖ راﺷﺪ را ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ‪ۡ َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ْ ُ َ ٰ َ َ ْ ُ َ َ ٞ‬‬
‫� � َب ُهۥ َومِن ُهم َّمن‬ ‫﴿مِن ٱلمؤ ِمن ِ� رِجال صدقوا ما �هدوا ٱ� عليهِ� ف ِمنهم من ق‬
‫َ َّ ُ ْ َ ۡ ٗ‬ ‫َ‬
‫يَنت ِظ ُر ۖ َوما بَدلوا �بدِي� ‪] ﴾٢٣‬اﻷﺣﺰاب‪.[23 :‬‬
‫»در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا راﺳﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﭘﯿﻤـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ او ﺑﺴـﺘﻪ اﻧـﺪف‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮهاﻧﺪ ]و ﺷﺮﺑﺖ ﺷﻬﺎدت ﺳﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ[ و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ در اﻧﺘﻈﺎرﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ در ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﺪادهاﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫‪235‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫َ َ َ ْ َ ِّ َ َ ُ ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٌَ‬ ‫َ َ ُ‬

‫ﺮﻀﻫ ْﻢ َﻣ ْﻦ‬ ‫آﻧﺎن ﻣﺼﺪاق اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬ﻻ ﺗ َﺰال َﻃﺎﺋِﻔﺔ ِﻣ ْﻦ أ َّﻣ ِﻰﺘ ﻇﺎ ِﻫ ِﺮ�ﻦ ﻰﻠﻋ اﺤﻟﻖ ﻻ ﻳ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ َّ ُ َ َ َ‬
‫ا� َوﻫ ْﻢ ﻛﺬلِﻚ«) ‪.(1‬‬
‫ﺧﺬلﻬﻢ ﺣﻰﺘ ﻳﺄ ِﻰﺗ أمﺮ ِ‬
‫»ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از اﻣﺘﻢ ﺑﺮ ﺣﻖ ﺛﺎﺑﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺎﮐﺮدن ﻣﺮدﻣﺎن آنﻫﺎ را ﻣﺘﻀﺮر ﻧﻤـﯽﮔﺮداﻧـﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﻮر اﻟﻬﯽ ﻓﺮا رﺳﺪ ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎد و ﺗﺠﺪﯾﺪ در اﺳﻼم ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻣﻨﻘﻄﻊ ﻧﮕﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺸـﻌﻞﻫـﺎي‬
‫اﺻﻼﺣﯽ ﻫﻤﻮاره و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮده و ﻃﻮﻓﺎنﻫـﺎي) ‪ (2‬دوران ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪ آنﻫـﺎ را ﺧـﺎﻣﻮش‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫از آزﻣﺎﯾﺶ ﭘﯿﺮوز ﺑﯿﺮونآﻣﺪنِ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ‬

‫در ﺳﺪهي ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ ﺑﻌـﺪاز دوران ﺳـﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ ،‬ﻋﻼﯾـﻢ‬
‫ﺿﻌﻒ و ﭘﯿﺮي در آن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و در ﺑﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و اﻣﺮا در ﮔﻮﺷـﻪ و ﮐﻨـﺎر ﺗﻘﺴـﯿﻢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮدنِ رﻫﺒﺮاﻧﯽ ﺑﺰرگ اﺣﺴﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻋﺰت و ﺷﺮف اﺳـﻼم را‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﻮد و ﺣﯿﺎت را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ در ﺷﺮف ﻣﺮگ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف ﺗﺴﻠﻂﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ اﻣﺎﮐﻦ ﻣﻘﺪس آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﺳﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ و ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮب ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻼم و دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺠـﺎور ﺷـﺎم‬
‫را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﻠﯿﺒﯿﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﻋﻤﻼً ﺑﺮ ﻗﺪس و اﮐﺜﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﻌﺪ از ﺣﺎدﺛﻪي ار ﺗﺪاد ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻤﺎد اﻟﺪﯾﻦ اﺗﺎﺑﮏ زﻧﮕﯽ )م ‪ 541‬ﻫــ( را ﻧﺼـﯿﺐ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﻮد‪ ،‬او ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺻﻠﯿﺒﯿﺎن را ﺳﺨﺖ ﺷﮑﺴﺖ داد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از وي ﭘﺴﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﺶ ﻧﻮراﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ زﻧﮕﯽ )م ‪ 569‬ﻫـ( ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓـﺖ ﺻـﻠﯿﺒﯿﺎن را از ﺷـﺎم‬
‫ﺑﯿﺮون ﮐﻨﺪ و ﻗﺪس را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬وي ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ آرزوﯾﺶ ﺑﺮﺳﺪ درﮔﺬﺷﺖ‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ در ﮐﺘﺎب اﻟﺠﻬﺎد‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ رك‪ :‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬رﺟﺎل اﻟﻔﺮ و اﻟﺪﻋﻮة ﻓﯽ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ دﻣﺸﻖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪236‬‬

‫و ﯾﮑﯽ از رﺟﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ اﯾﻮب ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬او ﻫﻤﺎن ﻓﺮدي ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل وي را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ )ﻧﺠـﺎت ﻗـﺪس( آﻣـﺎده ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﺧﺼﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺰم و اراده‪ ،‬اﺧﻼص و ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﻮدن ﺑـﺮاي ﻫـﺪف ﺣـﺮص ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎد و از‬
‫ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ در راه آن ﻫﻤﺖ واﻻ در ﯾﺎري اﺳﻼم و ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﻔﺮ و ﻃﻐﯿﺎن‪ ،‬رﻫﺒﺮي ﺳـﻨﺠﯿﺪه‪،‬‬
‫ﺻﻼح و دﯾﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﮐﺎﻣﻞ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ واﻻ و اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ را در وﺟﻮد او ﮔﺬاﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺟﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺟﻬﺎن در وﺟﻮد ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺎﺗﯽ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻠﻄﺎن ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺠﺰات اﺳﻼم و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐـﻪ روزﮔـﺎر‬
‫اﺳﻼم ﺳﭙﺮي ﻧﺸﺪه و ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻧﺸﺎط ﺧﻮﯾﺶ را از دﺳﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬وي ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را از رودﺧﺎﻧﻪي ﻓﺮات ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ ﻧﯿـﻞ ﻣﺘﺤـﺪ ﮐﻨـﺪ و در‬
‫ﺑﺮاﺑــﺮ اروﭘﺎﯾﯿــﺎن ﮐــﻪ ﻟﺸــﮑﺮﻫﺎيﺷــﺎن ﺑــﻪ ﺣﺮﮐــﺖ درآﻣــﺪه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾــﺎن و اﻣــﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧــﺪﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگﺷﺎن ﺟﻬﺖ ﯾﻮرش ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﯿﺎم او دارد‪.‬‬
‫ﻧﮋادﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬زﯾـﺮ ﭘـﺮﭼﻢ ﺻـﻼح‬
‫اﻟــﺪﯾﻦ ﮔــﺮد آﻣﺪﻧــﺪ‪ ،‬ﺑﻌــﺪ از دوراﻧــﯽ ﻃــﻮﻻﻧﯽ ﺑــﺎري دﯾﮕــﺮ ﺷــﻌﻠﻪي ﺟﻬــﺎد و ﻏﯿــﺮت اﺳــﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﺪ؛ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﻧﯿﺰ در ﺟﻬﺎد ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ را ﮐـﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم از ﻋﻠـﻢ‪،‬‬
‫اﺧﺘﺮاع و اﺑﺰار ﻧﻈﺎﻣﯽ در آن روز ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً در ﺳﺎل ‪ 583‬در ﺣﻄﯿﻦ‪ ،‬ﺻﻠﯿﺒﯿﺎن را ﺳﺨﺖ ﺷﮑﺴﺖ داد و ﭘﻮزهﺷﺎن را ﺑﻪ ﺧـﺎك ﻣﺎﻟﯿـﺪ‬
‫و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻗﺪس را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮ ﺳﺮاﺳـﺮ ﻓﻠﺴـﻄﯿﻦ ﺗﺴـﻠﻂ ﯾﺎﻓـﺖ و ﺻـﻠﯿﺒﯿﺎن‬
‫ﻓﻘﻂ در ﺻﻮر ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اروﭘﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻣﮑﺎﻧـﺎﺗﺶ و ﺑـﺎ ﺳـﺮﺑﺎزان اﻧﺒـﻮه ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﯽ رﯾﭽـﺎرد )‪(Rechard‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ؛ ﺟﻨـﮓ ﺑـﯿﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺻـﻠﯿﺒﯿﺎن ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﺳﺎل )‪ 588‬ﻫــ( )‪ 2‬ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1192‬م( آﺗـﺶ ﺑـﺲ اﻋـﻼم ﺷـﺪ و اﮐﺜـﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺻﻠﯿﺒﯽ از ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ و رﯾﭽﺎرد ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﻃﻨﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﯾﮏ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ‪ /‬ﻧﯿﺰ ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪237‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﻮرخ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ )‪ (Stanley lane poole‬در ﻣﻮرد آﺗﺶ ﺑـﺲ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و وﺣﺪت آن ﺗﺤﺖ‬
‫ﻗﯿﺎدت ﺳﻠﻄﺎن ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﭘﯽ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫»ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺒـﻞ از ﭘﯿـﺮوزيﺷـﺎن‬
‫در واﻗﻌﻪي ﺣﻄﯿﻦ در ژوﺋﯿﻪي ﺳﺎل )‪ 1188‬م( در ﻏﺮب رود اردن ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫در ﺳـﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺳـﺎل ‪ 1199‬وﻗﺘــﯽ ﮐـﻪ در رﻣﻠـﻪ ﺻــﻠﺢ اﻋـﻼم ﮔﺮدﯾـﺪ ﺗﻤــﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﺑـﻪ ﺗﺼــﺮف‬
‫درآوردﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺨﺸﯽ از ﺻﻮر ﺗﺎ ﯾﺎﻓﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺳﮑﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﺻـﻠﺢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮاﻓﮑﻨﺪﮔﯽ و ﺗﺄﺳﻒ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اروﭘﺎ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾـﮏ ﭘـﺎپ‬
‫در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻘـﺪس ﯾـﻮرش آوردﻧـﺪ؛ ﻗﯿﺼـﺮ ﻓﺮﯾـﺪرﯾﮏ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺻﻘﻠﯿﻪ و ﻟﯿﻮﭘﻮﻟﺪ اﺗﺮﯾﺸﯽ و دوك ﭘﻮرﮔﻨﺪي و ﮐﻨـﺖ ﻓﻨﻼﻧـﺪي و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﻼش ﺧﻮﯾﺶ را ﺟﻬﺖ دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﻗﺪس و ﺗﺮﻗﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺰش در ﻗﺪس ﺑﻮد و از ﻃﺮﻓﯽ در ﺷﺮف ﻧﺎﺑﻮدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻼش ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﻗﯿﺼﺮ ﻓﺮﯾﺪرﯾﮏ در اﯾﻦ ﻣـﺪت ﻣـﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن اﻧﮕﻠـﯿﺲ و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎيﺷﺎن ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻫﻤﺮاﻫﺎنﺷﺎن از اﻣﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن در ﺳـﺮزﻣﯿﻦ‬
‫اﯾﻠﯿﺎ دﻓﻦ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ و ﻗﺪس ﻫﻤﭽﻨﺎن در اﺧﺘﯿﺎر ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎن ﻣﺴﺤﯿﺖ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ‬
‫را ﺑﻪ ﺗﮑﺎن درآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﭙﺎه ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺟﻬـﺎد ﻃـﻮﻻﻧﯽ و ﻣﺸـﮑﻼت ﺑـﺰرگ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ رﻧﺞﻫـﺎي ﻓـﺮاوان ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﺳـﺎﻟﯿﺎن ﻣﺘﻤـﺎدي در ﺑﺮاﺑـﺮ دﺷـﻤﻨﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫آﻣﺎدهﺑﺎش داﯾﻢ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﺮﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﮑﺎﯾﺖ و ﻧﺎﻟﻪاي ﺷﻨﯿﺪه ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾـﮏ روز ﻫـﻢ ﺣﻀﻮرﺷـﺎن را ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﯿﺮ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و از ﻫﺴﺖ و ﻧﯿﺴﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺎﯾﻪ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺴـﺎ اوﻗـﺎت ﺑﺮﺧـﯽ از اﻣـﺮاي‬
‫رده ﭘﺎﯾﯿﻦ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﻃﺮاف دﺟﻠﻪ از اﻋﺰام ﻧﯿﺮوي ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪238‬‬

‫اﻇﻬﺎر ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺿﻊ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را در ﺻﻮرت ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺟﻨﮓ اﺧﯿﺮ در ارﺳﻮف ﺳﭙﺎه ﻣﻮﺻﻞ ﺑﺎ ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﻓﺪاﮐﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺒﺮد ﺑﻮد و ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﮐﻤﮑﯽ ﮐﻪ از ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق و ﺷﺎم ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﻣﺮﮐـﺰي ﺑﻨـﺎ ﺑـﻮد اﻋـﺰام ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺮﮐﻤﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ و ﻣﺼﺮيﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاران ﺑﺎوﻓﺎي ﺻـﻼح‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻏﻼﻣﺎن ﺑﻪ درﺑﺎرش ﺣﺎﺿﺮ ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺻـﻼح‬
‫اﻟﺪﯾﻦ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻧﮋادي در ﻗﻮﻣﯽ و اﺧﺘﻼﻓﺎت و رﻗﺎﺑـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺑﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺐ ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮ ﺑﺎﻫﻢ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد وﺣﺪت ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﮋادﻫـﺎ ﺗـﺎ ﺣـﺪودي ﻣﺘﺤﻤـﻞ رﻧـﺞ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎ آﺛﺎر اﺧﺘﻼف ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣـﯽﮔﺮدﯾـﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﺑـﺎري در ﯾﺎﻓـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﺎﻣﻼً ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾـﻦ وﺻـﻒ ﻧﯿـﺰ ﺗـﺎ ﭘـﺎﯾﯿﺰ ﺳـﺎل ‪ 1192‬م ﺗﻤـﺎم ﻣﻠﯿـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ و از ﺳﺎل ‪ 1187‬م )ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳـﻠﻄﺎن ﺑـﺮاي ﺟﻬـﺎد‬
‫آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ( ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﻼل اﯾﻦ ﻣﺪت زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﯾـﮏ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﻢ ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﺎﻟﺘﯽ ﯾﺎ ﯾﮑـﯽ از اﻣـﺎرتﻫـﺎي ﺗـﺎﺑﻊ ﯾـﺎ رﺋﯿﺴـﯽ از رؤﺳـﺎ ﺳـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮرش ﺑﺮدارد و ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﻋﻠﯿﻪ وي ﻗﯿﺎم ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ ﺳﻠﻄﺎن او را ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗـﺮار داد‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮد ﻣﺰﺑﻮر آرام ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن در دوﻟـﺖ و‬
‫رﻋﯿﺘﺶ ﭼﻘﺪر ﻧﻔﻮذ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﺗﻤﺎم رﻧﺞ و ﻣﺼﯿﺒﺘﺶ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﮐﻮهﻫﺎي ﮐﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ ﺻـﺤﺮان ﻧﻮﺑـﻪ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﻮﻧﯿﻪ و ﻗﯿﺼﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ از ﭘﺸﺖ ﻣﺮزﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻗﺮاري دوﺳﺘﯽ و ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ اﻣـﺎ ﺳـﻠﻄﺎن ﻫـﯿﭻ وﻗـﺖ‬
‫ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﮐﺴﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺑﺮ او ﻣﻨﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑـﺮاي ﮐﻤـﮏ و‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﺤﻄﺎط در زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﯾﺎرياش ﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺮﻓﺎً زﻣﺎﻧﯽ آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ او ﭘﯿﺮوز ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﯿـﺮوزي را ﺑـﻪ وي ﺗﺒﺮﯾـﮏ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن اﯾﻦ ﻧﺒﺮد و ﻣﺮﮐﺰ اﯾـﻦ داﯾـﺮه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮادرش‪ ،‬ﻋـﺎدل ﺷﺨﺼـﯿﺖ‬
‫دوﻣﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺻﺤﻨﻪي ﻣﺒﺎرﻫﺰ ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﯾﺎ اﻣـﺮا ﮐﺴـﯽ ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وي ﺷﻮراﯾﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در اﻣﻮر ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺪرت اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﺎدرﺳﺖ اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮ ﻧﻈـﺮ درﺳـﺖ ﺳـﻠﻄﺎن‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺻﻮر و ﻋﮑﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬اﺣـﺪي از اﻋﻀـﺎي ﻣﺠﻠـﺲ ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ ﮐﺴـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﺑﺮ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺗـﺮﺟﯿﺢ دﻫـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕـﯽ ﺑـﺮادران و ﻓﺮزﻧـﺪان‪ ،‬ﺑﺮادزادﮔـﺎن و ﻫﻤﺮاﻫـﺎن‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ و واﻟﯿﺎن ﺟﺪﯾﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻗﺎﺿﯿﺎن ﺑﺎﻫﻮش و ﻣﻌﺘﻤﺪان ﺑﺎوﻓﺎ و ﻣﻨﺼﻒ‪ ،‬واﻋﻈﺎن و ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺮ اداﻣﻪي ﺟﻨﮓ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺗﺤـﺖ ﻟـﻮاي ﺳـﻠﻄﺎن ﺷـﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺎﻧﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﻫﺮﭼﻪ در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺘﻨﺪ وي را ﮐﻤﮏ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮑﯽ ﺑـﺎور‬
‫داﺷﺖ ﮐﻪ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺮور و اﻣﯿﺮ ﻫﻤﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ و ﺟﻨـﮓﻫـﺎ ﺑـﺮ ﻫﻤـﻪ ﯾـﮏ ﻗﻠـﺐ و ﯾـﮏ اراده‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد و او ﻗﻠﺐ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ارادهي آﻫﻨﯿﻦ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﻓﻘﺮ رﻫﺒﺮي در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ‬

‫ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪاش را اﻧﺠﺎم داد ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴـﺖ‪ .‬ﺧﻄـﺮ ﺟـﺪي‬
‫ﮐﻪ ﮐﯿﺎن و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻼم را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد در ﺣﺎل ﺑﺮوز ﺑﻮد‪ .‬ﺳﯿﻞِ ﺧﺮوﺷـﺎن ﺻـﻠﯿﺒﯿﺎن در ﺣـﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ درسﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﮑـﺎت ﺿـﻌﻒ و ﻗـﻮت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را درك ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺑﻨﺎي ﺻﻠﯿﺒﯿﺖ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي‪ ،‬دوﺑﺎره ﺳﺮازﯾﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﻗﺒﻠﯽﺷﺎن از ﻗﺒﯿﻞ دودﺳﺘﮕﯽ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﺑــﺎر ﺟﻬــﺎن اﺳــﻼم از وﺟــﻮد رﻫﺒــﺮي ﻣﺨﻠــﺺ ﺑــﺮاي اﺳــﻼم ﻓــﺮدي ﮐــﻪ ﻣﺼــﻠﺤﺖ اﺳــﻼم را‬
‫ﺑﺮﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻫﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮﯾﺪه ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮب ﻫﻤـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻗﻠﺐﻫﺎ ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﺶ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻼش و ﻗﺪرت و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﺑﺰرگ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪240‬‬

‫ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎم اروﭘﺎ را ﻋﻘﺐ راﻧﺪ و ﻋـﺰت و ﺷـﺮف اﺳـﻼم را ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﺤـﺮوم‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ا ﻧﺤﻄﺎط و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و ﺑـﻪ ﻣـﺮور زﻣـﺎن‬
‫ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ ﺷﺪ‪.‬‬

‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺳﺪهﻫﺎي از ﻫﻢﮔﺴﺴﺘﮕﯽ‬

‫در ادوار اﻧﺤﻼل ﻧﯿﺰ ﮐﻨﺪوي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺧﺎﻟﯽ از ﻋﺴﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮔﻬﮕـﺎه از زﻣـﺮهي ﻓﺎﺗﺤـﺎن و‬
‫ﻣﻠﻮك اﻓﺮادي ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮت‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬دﯾﻦ و ﺗﻘﻮا ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺳـﻠﻒ‬
‫ﺻﺎﻟﺤﺐ ودﻧﺪ و در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم رﺟﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﻧﺎمﺷﺎن آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺤﺮاف از ﻋﻤﻠﮑﺮد و رﻓﺘﺎر ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و روش ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺧـﻮﯾﺶ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي اﻧﺒﯿﺎ و اﻃﺎﻋﺖ از ﺧﺪا ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫وﺟﻮدﺷﺎن و وﺟﻮد دوﻟﺖﺷﺎن ﺳﺪي ﻣﺤﮑﻢ در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻧﺘﺸـﺎر و رﺷـﺪ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﻧﻘﺎﯾﺼﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻗﺪرت در ﺟﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ ﻫﻤﻮاره از آنﻫﺎ‬
‫ﺑﯿﻤﻨﺎك ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺴﺎب ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮورﯾﺰي ﺑﻨﺎي ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ ﻗﺪرت اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺪرت ﺑﺰرگ داﺷـﺖ ﺿـﻌﯿﻒ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﻗﺮن ﻫﻔـﺘﻢ ﺷـﻮﮐﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن درﻫـﻢ ﺷﮑﺴـﺖ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻣﻐـﻮﻻن ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫ﺧﻮارزﻣﺸﺎه آﺧﺮﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﺳﻼﻣﯽ را وﯾﺮان ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ ﺗﺼﺮفﺷـﺎن درآﻣـﺪ‪ ،‬ﺷـﺒﺢ‬
‫ﺧﻮﻓﻨﺎك از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ و ﻣﺘﺮﺳﮏ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن و درﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﮐﺸـﺖ و‬
‫زراﻋﺖ ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺴﻮر و ﮔﺴﺘﺎخ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻐﻮﻻن ﻣﯿﺮاث ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺼـﺮف ﮐﺮدﻧـﺪ و در زﻣﺎﻣـﺪاري ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ آﻧـﺎن ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﯽ و ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ ﺑﺸﺮ و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را ﻣﻠﺘﯽ ﻧﺎدان و وﺣﺸﯽ‬
‫و ﻓﺎﻗﺪ دﯾﻦ‪ ،‬داﻧﺶ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در ﻋﺮﺻﻪي ﺗﺎرﯾﺦ‬

‫در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﻋﺮﺻﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑـﻦ ﻣـﺮاد دوم در ﺳـﻦ‬
‫‪ 24‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻣﻘﺘﺪر دوﻟﺖﻫﺎي روم را در ﺳﺎل )‪ 857‬ﻫـ ‪ 1453‬م( ﻓـﺘﺢ ﮐـﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎري ﯾﺪﮔﺮ اﻣﯿﺪوار ﺷﺪﻧﺪ و آرزو در دلﻫﺎﯾﺸـﺎن زﻧـﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐـﺎن و در‬
‫رأسﺷﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در رﻫﺒﺮي اﻣﺖ اﺳـﻼم و ﺑـﺎزﭘﺲﮔﺮداﻧـﺪن ﻗـﺪرت و ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺗﻮﺳﻂ آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﻗﺮن ﮐﺎﻣﻞ) ‪ (1‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻗـﺪرت‪ ،‬رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ درﺟـﻪي اﺟﺘﻬـﺎد در ﻓﻨـﻮن ﻧﻈـﺎﻣﯽ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺗﯽ در ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﻨﮕﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﺑﻬـﺮهﮔﯿـﺮي از ﻧﯿـﺮوي‬
‫ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ در وﻇﯿﻔﻪيﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ اﻣـﺖ از آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ درﯾﺒﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم رﯾﺎﺿﯽ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣـﯽداﻧﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ آﻣﺎدﮔﯽ ﻻزم را ﺑﺮاي اﯾـﻦ ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺗﺪارك دﯾﺪ و از ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﻨﮕﯽ ﻣﻮﺟﻮد در آن زﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎرون ﮐـﺎرادووﮐﺲ )‪ (Baron carra de vaux‬در ﺟﻠـﺪو اول ﮐﺘـﺎب اﻧﺪﯾﺸـﻪوران‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در ذﯾﻞ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬ﻧﺎوﮔﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺑ‪‬ﺴﺮ ﺑﻦ ارﻃﺎة در ﺳﺎل ‪ 44‬ﻫـ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 664‬م ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار داده‬
‫و ﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﯾﻪ در ﺳﺎل ‪ 52‬ﻫـ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 72‬م اﯾﻦ ﺷﻬﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮد‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﻋﺮبﻫﺎ‬
‫آن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﺤﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ آن ﻧﺸﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪242‬‬

‫»اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺗﻔﺎﻗﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ دوﻟﺖ روم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺤﻤﺪ ﻓـﺎﺗﺢ ﺗﺤﻘـﻖ ﯾﺎﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺪاﺑﯿﺮ ﻻزم را از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺮاي آن ﭼﯿﺪه ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در آن زﻣﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻮپاﻧﺪازﻫﺎ در آن زﻣﺎن ﺗـﺎزه ﺑـﻪ ﺻـﺤﻨﻪ آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وي ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮپاﻧﺪازﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗـﻮي را اﻧﺘﺨـﺎب ﮐـﺮد‪ ،‬وي‬
‫ﺗﻮپاﻧﺪازي ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ وزن ﮔﻠﻮﻟﻪاش ‪ 300‬ﮐﯿﻠﻮ و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﭘﺮﺗـﺎﺑﺶ ﺑـﯿﺶ از ﯾـﮏ ﻣﯿـﻞ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﺮاي ﮐﺸﺎﻧﺪنِ اﯾﻦ ﺗﻮپ ﺣﺪود ‪ 700‬ﻧﻔـﺮ ﻻزم ﺑـﻮد‪ ،‬ﭘﺮﮐـﺮدﻧﺶ ﻧﯿـﺰ ‪ 2‬ﺳـﺎﻋﺖ وﻗـﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ‪ 300/000 ،‬ﺳﺮﺑﺎز در رﮐـﺎﺑﺶ‬
‫ﺑﻮد و ﺗﻮپاﻧﺪاز ﻏﻮلﭘﯿﮑﺮ را ﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎوﮔﺎن درﯾﺎﯾﯽاش ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺻـﺮهي ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﯿﻪ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ درﯾﺎ ﺣﺎﻣﻞ ‪ 120‬ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﺘﮑﺎرش ﮐﺸﺘﯽ را در ﺧﺸﮑﯽ روي ﭼﻮپﻫﺎي‬
‫ﻟﻐﺰان ﺷﺪه ﺑﺎ روﻏﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآورد) ‪.(1‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﻠﺖ ﺗﺮك‬

‫ﻣﻠﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺮك ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در آن زﻣﺎن داراي ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ ﻓـﺮد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺟﻬﺖ رﻫﺒﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﯾﮕﺮان ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻠﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻮﺷﺎ‪ ،‬ﺣﻤﺎﺳﯽ و ﺑﻠﻨﺪﭘﺮواز و داراي روﺣﯿﻪي ﺟﻬﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺎزدهزﯾﺴﺘﯽ و‬
‫ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻤﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ از اﻣﺮاض اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ اﻏﻠﺐ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺼـﻮن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داراي ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳـﯿﻄﺮهي ﻣـﺎدي و روﺣـﯽ‬
‫اﺳﻼم را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ و دﺷﻤﻨﯽ و ﺧﺼﻮﻣﺖ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ار دﻓﻊ ﮐﻨﻨﺪ و رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در اﺑﺘﺪاي ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﺎن ﻗﺒﻞ از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﻼحﻫﺎي ﮔﺮم ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺗﻮپاﻧﺪازﻫﺎ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎزهﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺟﻨﮕﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﻨﻈـﯿﻢ ﻟﺸـﮑﺮ و ارﺗـﺶ ﭼﻨـﺎن اﻫﻤﯿـﺖ‬

‫)‪ -(1‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﭘﺎﻧﻮﺷﺖﻫﺎي اﻣﯿﺮ ﺷﮑﯿﺐ ارﺳﻼن ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻹﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،220‬ﭼﺎپ‬
‫دوم‪.‬‬
 ‫‪243‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫دادﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺪون ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮي‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﮐﺎﻣﻞ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﻪ ﻗﺎرهي اروﭘﺎ‪ ،‬آﺳﯿﺎ و اﻓﺮﯾﻘﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺷـﺮق اﺳـﻼﻣﯽ رااز ﻓـﺎرس ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺮاﮐﺶ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درآوردﻧﺪ‪ ،‬آﺳﯿﺎي ﺻﻐﯿﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآوردﻧﺪ و در اروﭘﺎ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻮارﻫﺎي وﯾﻦ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﻼﻣﻨﺎزع درﯾﺎي ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ را‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ درﯾﺎﭼﻪاي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﺮده ﺑﻮدن ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاي در آن ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﮐﻨﺴﻮﻟﮕﺮي ﺑﻄﺮس ﮐﺒﯿﺮ در ﺑﺎب ﻋﺎﻟﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ ﻗﯿﺼـﺮ ﻧﻮﺷـﺖ ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن‪ :‬ﺳﻠﻄﺎن درﯾﺎي ﺳﯿﺎه را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﺰل ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪاي در آن‬
‫ﺣﻖ ﺗﺮدد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻧﺎوﮔﺎﻧﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺰرگ ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ اروﭘﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺎوﮔﺎن‪ ،‬ﭘﺎپ‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‪ ،‬اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻐـﺎل و ﻣﺎﻟﻄـﻪ )در ﺳـﺎل ‪ 945‬ﻫــ ‪ 1457 /‬م( ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در دوران ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑـﺰرگ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﺑـﺮ ﺧﺸـﮑﯽ و درﯾـﺎ ﮔﺴـﺘﺮده ﺑـﻮد و‬
‫ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و روﺣﺎﻧﯽ را در اﺧﺘﯿﺎر داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎي دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن از ﺷﻤﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﻧﺲ‪ ،‬از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﻧﯿﻞ و اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺷﺮق ﺑـﻪ ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﮐـﻮهﻫـﺎي ﻗﻔﻘـﺎز و از ﻏـﺮب ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻮهﻫﺎي اﻃﻠﺲ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺣﺘﯽ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 400‬ﻫﺰار ﻣﯿﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎوﮔﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﺘﺸـﮑﻞ‬
‫از ‪ 2000‬ﮐﺸﺘﯽ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻮد و ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﺮﻗﯽ درﯾﺎي ﺳﻔﯿﺪ‪ ،‬درﯾـﺎي آدرﯾﺎﺗﯿـﮏ‪ ،‬درﯾـﺎي ﻣﺮﻣـﺮ‪،‬‬
‫درﯾﺎي اژه‪ ،‬درﯾﺎي ﺳﯿﺎه‪ ،‬درﯾﺎي اﺣﻤﺮ و ﻓﺎرس در ﺳﯿﻄﺮهي آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي) ‪ (1‬ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺪﯾﻢ ﻏﯿﺮ از روم در ﺣـﻮزهي ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ درآﻣـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ اروﭘﺎ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪام ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺑـﺰرگﺷـﺎن در ﻣﻌﺎﻫـﺪهي‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ درﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺮكﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﻣﺮدم آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﺮامﺷﺎن‬
‫ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎي ﮐﻠﯿﺴﺎ را ﺑﻪ ﺻﺪا درﻧﻤﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ درﮔﺬﺷﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ را ﺑﻪ ﭘﺎپ‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﺑﯿﻬﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻤﯿﻞ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.281 – 280‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪244‬‬

‫ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎي ﮐﻠﯿﺴﺎ را ﺑﻪ ﺻﺪا درﻧﻤﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ درﮔﺬﺷﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺎﺗﺢ را ﺑﻪ ﭘﺎپ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻣﺪت ﺳﻪ روز ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺷﮑﺮ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺟﺸﻨﯽ ﺑﺰرگ ﺑﺮﭘﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ؛ در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهي ﺑﺎﻟﮑﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫از آﻧﺠﺎ ﺑﺮ آﺳﯿﺎ و اروﭘﺎ اﺷﺮاف داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖﺷـﺎن واﻗـﻊ در ﺑـﯿﻦ دو درﯾـﺎي ﺳـﯿﺎه و ﺳـﻔﯿﺪ و‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ دو ﺧﺸﮑﯽ آﺳﯿﺎ و اروﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دوﻟﺘﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ آﺳـﯿﺎ و اﻓﺮﯾﻘـﺎ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫داﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧـﺎﭘﻠﺌﻮن ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ :‬اﮔـﺮ ﺗﻤـﺎم دﻧﯿـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫در آﯾﻨﺪهي ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬اروﭘﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺮ و ﺳﻮژهي ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺮﻗﯽ و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در وﺟﻮدش ﻣﻮج ﻣﯽزد‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ را اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻓﮑﺮ و ﻋﻠﻢ از اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﮔﯿﺮﻧـﺪ و آن را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺣﻖ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺳﻮق دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑـﻪ اﯾـﻦ زﻣﺎﻣـﺪاري ﺑﺮﺳـﺪ و ﺟﻬـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻧﺎﺑﻮدي و آﺗﺶ ﮐﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺮكﻫﺎ در اﺧﻼق و اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ آﻧﺎن در ﻋﻠﻢ و ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫اﻣﺎ از ﺑﺨﺖ ﺑﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺧﻮد ﺗﺮكﻫﺎ اﯾﻦ ﻗـﻮم ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ اﻧﺤﻄـﺎط و ﺳـﻘﻮط دﭼـﺎر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﻣﻠـﺖﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﯾﻌﻨـﯽ ﺣﺴـﺪ و ﮐﯿﻨـﻪ‪ ،‬اﺳـﺘﺒﺪاد و ﻇﻠـﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿـﺖ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و اﺧﻼق ﻓﺎﺳﺪﺷﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻣﮑﺎري اﻣﺮاء ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺪن ﻣﻠﺖ ﺑﻪ رﻓـﺎه و‬
‫آﺳﺎﯾﺶ و ﻣﻮاردي دﯾﮕﺮ از ﻋـﺎدتﻫـﺎي اﻗـﻮام ﭘﺴـﺖ و زﺑـﻮن ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ در ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﺗﺮكﻫﺎ ﺛﺒﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب ﺟـﺎي ﺗﻔﺼـﯿﻞ اﯾـﻦ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻋﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷـﺪﻧﺪ ﺟﻤـﻮد و اﯾﺴـﺘﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤـﯽ و رﮐـﻮد در ﺗﮑﻨﯿـﮏ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻟﺸﮑﺮداري ﺑﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﻼم اﻟﻬﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫� ۡي ِل ت ۡره ُِبون بِهِۦ ع ُد َّو ٱ� ِ َوع ُد َّو� ۡم‬ ‫﴿ َوأع ُِّدوا ل ُهم َّما ٱ ۡس َت َط ۡع ُتم ّمِن ق َّو� ٖ َومِن ّرِ َ� ِ‬
‫اط ٱ‬
‫َ ََۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫�ن مِن دون ِ ِه ۡم � �عل ُمو� ُه ُم﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪.[60 :‬‬ ‫اخر َ‬
‫وء ِ‬
 ‫‪245‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫»ﺑﺮاي ]ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻧﺎن[ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوي ]ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي[ و ]از ﺟﻤﻠﻪ[ اﺳﺐﻫﺎي‬
‫ورزﯾﺪه آﻣﺎده ﺑﺴﺎزﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪان دﺷﻤﻦ ﺧﺪا و دﺷﻤﻦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ و ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮي ﺟﺰ آﻧﺎن‬
‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﺮاس اﻧﺪازﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َْ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ ُ ْ ْ ُ َ َّ ُ ْ ْ‬
‫ﺟﺪﻫﺎ � ُﻬ َﻮ‬ ‫اﺤﻟﻜ َﻤﺔ ﺿﺎﻟﺔ ال ُﻤﺆ ِﻣ ِﻦ ﻓﺤﻴﺚ و‬
‫ﻠﻜﻤﺔ ِ‬‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺳﺨﻦ رﺳﻮل ﺧﺪا ص را‪» :‬اﻟ ِ‬
‫َ‬
‫أ َﺣ ُّﻖ ﺑِ َﻬﺎ« »ﺣﮑﻤﺖ ﮔﻤﺸﺪهي ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ آن را ﺑﯿﺎﺑﺪ وي ﺑﻪ آن ﻣﺴﺘﺤﻖﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺟﺎي آن داﺷﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺮﮐﺰﯾﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً در اﺣﺎﻃﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﺻـﯿﺖ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪهي ﺑـﺰرگ اﺳـﻼم‬
‫‪ ‬را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻧﺼﺐ اﻟﻌﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪» :‬واﻋﻠﻤـﻮا‬‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫أﻧ�ﻢ ﻲﻓ ر�ﺎط إﻰﻟ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ لﻜـﺮﺜة اﻷﻋـﺪاء ﺣـﻮﻟ�ﻢ و�ﺸـﻮف ﻗﻠـﻮ�ﻬﻢ إﻴﻟ�ـﻢ و�ﻰﻟ‬
‫دار�ﻢ«‪.‬‬
‫»آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎل اﻣﺎدهﺑﺎش ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮐﺜﺮت دﺷﻤﻨﺎن در اﻃﺮافﺗﺎن‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﭼﺸﻢداﺷﺖﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎيﺗﺎن«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺎز اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و زﻣﺎن ﺟﻠﻮ رﻓﺖ‪ ،‬آﻧﺎن واﭘﺲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ در ﺗﺮﮐﯿﻪ‬

‫ﺑﻨﺎو ﺧﺎﻟﺪه ادﯾﺐ رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ در ﺗﺮﯾﮑﻪ را دﻗﯿﻖ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎي آن دارد ﺗـﺎ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺴﻠﻔﻪي ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن در دﻧﯿﺎ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﺤﻮ وﻇﯿﻔﻪيﺷﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪي ﺳﻠﯿﻤﺎﻧﯿﻪ و ﻣﺪرﺳﻪي ﻓﺎﺗﺢ دو ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻮم و‬
‫ﻓﻨﻮن ﻣﻮﺟﻮد در آن زﻣﺎن ﺑﻮد؛ اﻣﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻏـﺮب از ﺑﻨـﺪ ﻓﻠﺴـﻔﻪي اﻟﻬـﯽ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ دﯾﻨـﯽ و‬
‫ﮐﻼﻣﯽ ﺧﻮد را رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺖ و اﺳﺎس ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ و ﺣﮑﻤﺖ ﻧﻮﯾﻦ را ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑـﯽ در دﻧﯿـﺎ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺗﻮان اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪي ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎز داﻧﺶآﻣـﻮزان را ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﺟـﺎي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ و ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾـﻦ ذﻫﻨﯿـﺖ اﺷـﺘﺒﺎه در ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﺗﻌﻠﯿﻤـﯽ آﻧـﺎن ﺗـﺎ ﻗـﺮن‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪246‬‬

‫ﻧـﻮزدﻫﻢ ﻣــﯿﻼدي اداﻣـﻪ داﺷــﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺗﻮﺟــﻪ داﺷـﺖ ﮐــﻪ اﯾـﻦ ذﻫﻨﯿــﺖ ﻋﻠﻤـﺎي ﺗﺮﮐﯿــﻪ و ﺳــﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﻨﺎد دﯾﻨﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪي اﻟﻬﯽ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﮐﻼم ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﯾﺎ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن آن را ﻓﻠﺴﻔﻪي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺗﺸـﮑﯿﻞ داده ﺑـﻮد و ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﻓﮑـﺎر ارﺳـﻄﻮ ﮐـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﯽ ﻏﯿﺮ دﯾﻨﯽ ﺑﻮد ﺑﺮآن ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﯽآﯾـﺪ‪ ،‬اﺟﻤـﺎﻻً اﻧﺪﯾﺸـﻪي ﻋﻠﻤـﺎي ﻣﺴـﯿﺤﯽ و اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﺎﻫﻢ‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ از ﻣﻮﺿﻮع آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺨـﺶ‬
‫اﻋﻈﻢ ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻗﺮآن را ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﺪف ﻣﻬـﻢ‬
‫ﻗﺮآن ﺗﻔﮑﯿﮏ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ و ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﮐﻞ ﺟﻬﺎن ﯾﮏ آﯾـﯿﻦ آورده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﯾﺎ ﻣﻌﺎرف روﺣﯽ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻣـﯽﺗـﻮان در‬
‫آن ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﯾﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ ،‬اﺳﺎس ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ﻗﺮآن ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻮﻻً اﺳـﻼم دﯾﻨـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺳﺎده و ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬وﺳﻌﺖ ﻧﻈﺮش در ﺑﺎرهي ﻧﻈﺮﯾـﺎت ﺟﺪﯾـﺪ ﭘﯿﺮاﻣـﻮن ﻃﺒﯿﻌـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﻌﻪي ﺻﺪر و ﺳﺎدﮔﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﺪﯾـﺪ ﻋﻠﻤـﯽ ﻣـﺆﺛﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨﺪان ﺑﻪ ﻃﻮل ﻧﯿﺎﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬در ﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن اﻟﻬﯿﺎت‬
‫و ﻓﻘﻪ را در ﻗﯿﺪ و ﺑﻨـﺪﻫﺎي ﺗﻨـﮓ ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﺎب ﺗﺤﻘﯿـﻖ و اﺟﺘﻬـﺎد را ﮐـﺎﻣﻼً ﻣﺴـﺪود‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن اﻓﮑﺎر ارﺳﻄﻮ) ‪ (1‬در ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻔﻮذ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ اﺳﻼم‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ دﯾﻦ ﺑﻮﻟﺲ ﻗﺪﯾﺲ‪ (2 )،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻔﺼﻠﯽ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﻮن ﺟﻬﺎن ﻃﺒﯿﻌﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬

‫)‪ -(1‬ﺣﮑﯿﻢ ﻧﺎﻣﺪار ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 374‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد در ﺷﻬﺮ اﺳﺘﺎﮔﯿﺮا ﻣﺘﻮل ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮏ ﭘﺎرت ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ارﺳﻄﻮ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﯽ از ﭘﺪر ﯾﺘﯿﻢ ﻣﺎﻧﺪ ﺑﻪ آﺗﻦ رﻓﺖ و در ﻣﺤﻀﺮ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺘﺎد‪ ،‬وي ﻣﺪﺗﯽ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار ﮐﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ‬
‫رﻓﺖ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺳﮑﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﯽ ﺑﺪو ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﻨﮑﻨﺪر وي ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮد و‬
‫در ﺧﺎﻟﮑﯿﺲ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮔﺰﯾﺪ و ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 32‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﺑﻮﻟﺲ ﻗﺪﯾﺲ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺣﻮاري ﻧﺠﺒﺎ‪ ،‬وي ﭘﺲ از ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫آن ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬وي ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪﮔﺎن ﻧﻈﻢ ﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ و ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪،‬‬
 ‫‪247‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼم ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ درﺳﺘﯽ و ﺣﻘﺎﻧﯿـﺖ آن را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ؛ اﻣـﺎ از ﻃﺮﻓـﯽ‬
‫ﭼﻮن ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﺎ آن ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﺗﻀﺎد ﺑﻮد ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ و ﺗﻮﺟﯿﻪ روي آوردﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﻦ ارﺳﻄﻮ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﻧﻈﺮﯾﺎﺗﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺤﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻏﺮب ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮاﺳﺎس آزﻣـﺎﯾﺶ و ﺗﺠﺮﺑـﻪ و ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬رﺟﺎل ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﺘﺤﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﭼـﻮن داﻧﺸـﻤﻨﺪان از ﻃـﺮق ﻋﻤﻠـﯽ ﺑـﻪ اﮐﺘﺸـﺎﻓﺎت‬
‫ﻣﻬﻤﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻗﺪرت ﮐﻠﯿﺴﺎ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود ﺑﯿﻢﻧﺎك ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﺶ ﺷﺪﯾﺪي ﺑﯿﻦ دﯾﻦ و ﻋﻠﻢ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﺑﺴﯿﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ در ﺗﺤﻘﯿـﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻋﻠﻢﺷﺎن ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺑﯿﻦ دﯾﻦ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ‪ ،‬واﻗﻌﯿـﺖ را ﺑﭙـﺬﯾﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر آﻧﺎن ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺪارس و داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺧﻮد ﮔﻨﺠﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎيﺷﺎن ﮐﻪ ﺗﺎ دﯾﺮوز ﭼﻨﺪان ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﻣﺪارس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﻧﯿﺰ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺧﻮﯾﺶ را ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫رﻫﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺗﺤﻮل اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻃﺒﻘـﺎت روﺷـﻨﻔﮑﺮ ﺗﺴـﻠﻂ ﭘﯿـﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺸـﯿﺶﻫـﺎي ﮐﺎﺗﻮﻟﯿـﮏ و ﭘﺮوﺗﺴـﺘﺎن در ﻋﻠـﻮم ﺟﺪﯾـﺪ ﻣﺸـﺎرﮐﺖ داﺷـﺘﻨﺪ و ﺑﺴـﺎ اوﻗـﺎت‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺗﺮﮐﯿﻪي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿـﺮي ﻋﻠـﻮم‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺷﺪﯾﺪاً از ورود اﻓﮑﺎر ﺟﺪﯾﺪ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﺷﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫زﻣﺎم ﺗﻌﻠﯿﻢ اﻣﺖ اﺳﻼم را ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﺎﻓﺘـﻪي ﻋﻠﻤـﯽ اﺟـﺎزهي ورود ﻧﻤـﯽدادﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رﮐﻮد ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽﺷﺎن را ﺗﺤﺖ اﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ ﻣﺘﻌﺪدي از وي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وي ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ‬
‫اﻧﻄﺎﮐﯿﻪ‪ ،‬آﺗﻦ‪ ،‬اﻓﺲ‪ ،‬ﮐﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ و اورﺷﻠﯿﻢ ﻣﺒﺎدي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﺗﺮوﯾﺞ ﮐﺮد‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪248‬‬

‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در دوران اﻧﺤﻄﺎط‪ ،‬ﻣﺸﺎﻏﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽﺷﺎن ﺑﻪ ﺣﺪي ﺗﺮاﮐﻢ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬
‫رﻧﺞﻫﺎي آزﻣﺎﯾﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﺘﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﻧﺸـﺎن ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬اﺻـﺮار ﺑـﺮ‬
‫ﻟﺰوم ﻓﻠﺴﻔﻪي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮐﻪ داﻧﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺘﻮار ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪارس اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﺿﻌﯿﺖ را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي داﺷﺘﻨﺪ) ‪.(1‬‬

‫اﻧﺤﻄﺎط ﮔﺴﺘﺮدهي ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﮑﺮي‬

‫ﻟﻤﯽ و ﻓﮑﺮي ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم از ﺷـﺮق ﺗـﺎ ﻏـﺮب ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺤﻄﯽ ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﻠﺞﻓﮑﺮي ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺤﻄﯽ وي را از ﭘﺎ درآورده و ﺑﯽاراده و ﺳﺴـﺖ‬
‫ﻫﻤﺖ ﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ از ﻧﻈﺮ ﻧﺸﺎط‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و اﺑﺘﮑﺎر در دﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ادب‪ ،‬ﺷﻌﺮ‬
‫و ﺣﮑﻤﺖ آﺧﺮﯾﻦ ﻗﺮن ﺑﻮد و ﻗﺮن دﻫﻢ‪ ،‬آﻏﺎز رﮐﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻠﯿﺪ و اﻃﺎﻋﺖ از دﯾﮕﺮان ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﮐﻮد ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﻠﻤﯽ اﻋﻢ از ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻓﻨﻮن درﺳـﯽ‪ ،‬ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺷـﻌﺮي‪ ،‬اﻧﺸـﺎء‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﻨﺎﻫﺞ آﻣﻮزﺷﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻋﻠﻤﺎ در‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮون ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺴﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ ﻟﻘﺐ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺮآن اﻃﻼق ﺷﻮد؛ ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﺳﯽ ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻓﻨﯽ از ﻓﻨﻮن ﭼﯿﺰ ﺗﺎزهاي ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮده و در ﻋﻠﻢ ﺑـﻪ ﯾﺎﻓﺘـﻪﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪي‬
‫ﻧﺎﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﻓـﺮاد ﻣﺤـﺪودي در اﻗﺼـﯽ ﻧﻘـﺎط ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﯿﺦ اﺣﻤـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻻﺣﺪ ﺳﺮﻫﻨﺪي )ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 1034‬ﻫـ ‪ .‬ق( ﺻﺎﺣﺐ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﺑﺎ ارزش در ﺷﺮﯾﻌﺖ و‬
‫ﻣﻌــﺎرف اﻟﻬــﯽ و ﺷــﯿﺦ وﻟــﯽ اﷲ ﺑــﻦ ﻋﺒــﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ دﻫﻠــﻮي )ﻣﺘﻮﻓــﺎي ‪ 1176‬ﻫـــ ‪ .‬ق( ﻧﻮﯾﺴــﻨﺪهي‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺣﺠﮥ اﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﮥ‪ ،‬إزاﻟﮥ اﻟﺨﻔﺎء‪ ،‬اﻟﻔﻮز اﻟﮑﺒﯿﺮ و رﺳـﺎﻟﻪي اﻻﻧﺼـﺎف‪ ،‬و ﻓﺮزﻧـﺪش رﻓﯿـﻊ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ )ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 1233‬ﻫـ( ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﺗﮑﻤﯿﻞ اﻷذﻫﺎن و اﺳﺮار اﻟﻤﺤﺒﮥ‪ ،‬و ﺷـﯿﺦ اﺳـﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑـﻦ‬

‫)‪ -(1‬روﯾﺎروﯾﯽ ﺷﺮق و ﻏﺮب در ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ دوم‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪conflict of 43 – 40‬‬
‫‪East and weast in turkey by Halide Edib p.40-4‬‬
 ‫‪249‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﯽ ﺑﻦ وﻟﯽ اﷲ )ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 1243‬ﻫـ( ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻨﺼﺐ اﻻﻣﺎﻣﮥ‪ ،‬اﻟﻌﺒﻘﺎت واﻟﺼـﺮاط‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ) ‪.(1‬‬
‫در ﺑﺎب ﺷﻌﺮ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﺷﻌﺎري ﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫ذﻫﻦﻧﺸﯿﻦ و ﮔﯿﺮا و ﯾﺎ اﻧﺸﺎﯾﯽ ﮐﻪ روان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧـﻮرد‪ ،‬اﻏﻠـﺐ اﺑﯿـﺎﺗﯽ اﺳـﺖ ﻣـﺮده و‬
‫ﺳﺮد ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﮔﺰارﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﻫﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﻠﻖ ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺣﺪ ﻏﺰلﺳﺮاﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺬﮐﺮ در ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻔﺎت ﺣﺘﯽ در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دوﺳﺘﺎﻧﻪ و اﻫـﺪاف‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺠﻊﺑﻨﺪيﻫﺎي ﺳﺮد ﺣﺘﯽ در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ و زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﯽ روح ﺧﻮد را‬
‫از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺘـﺎبﻫــﺎي ﭘﯿﺸــﯿﻨﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺸــﺎن را ﺑــﻪ ﮐﺘــﺎبﻫــﺎي ﻣﺘــﺄﺧﺮان اﻫــﻞ ﺗﮑﻠــﻒ واﮔــﺬار ﻧﻤــﻮده؛‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﺣﻮاﺷﯽ‪ ،‬ﺗﻘﺮﯾﺮات و ﺗﻠﺨﯿﺼﺎت اﺳﺖ و ﻣﺆﻟﻔﺎنﺷـﺎن ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪ اﻋﻤـﺎل‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺪ و اﻏﻤﺎض‪ ،‬در اﺳـﺘﻔﺎده از ﮐﺎﻏـﺬ ﻫـﻢ ﺻـﺮﻓﻪﺟـﻮﯾﯽ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾـﺎ داﺷـﺘﻨﺪ ﺷـﯿﻮهي‬
‫ﺧﻼﺻﻪﻧﻮﯾﺴﯽ و اﺧﺘﺼﺎر را ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺣﺎﮐﯽ از اﻧﺤﻄﺎط ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪه و در دروﻧﺶ ﻧﻔﻮذ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن در ﺷﺮق‬

‫در دورهي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن دو دوﻟﺖ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ در ﺷﺮق وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬دوﻟﺖ ﻣﻐﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬارِ آن ﺑﺎﺑﺮ ﺗﯿﻤﻮري )‪ 933‬ﻫــ ‪ 1526‬م( ﺑـﻮد و ﺑـﺎ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﻠﯿﻢ‬
‫اول ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ ارﯾﮑﻪي ﻗﺪرت اﯾﻦ دوﻟﺖ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن از ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺷﻮﮐﺖ و اﺑﻬـﺖ ﻗـﺪرت ﻧﻈـﺎﻣﯽ و وﺳـﻌﺖ ﻗﻠﻤـﺮو ﯾﮑـﯽ ﺑﻌـﺪ از دﯾﮕـﺮي ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦﺷﺎن اورﻧﮓ زﯾﺐ ﺑﻮد‪ ،‬او آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺗﯿﻤﻮري و ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪﺗﺮﯾﻦ آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وي از ﻧﻈﺮ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﯾﻦ ﻗﻠﻤﺮو را داﺷﺖ و از ﻧﻈﺮ دﯾﺎﻧﺖ ﻣﺘـﺪﯾﻦﺗـﺮﯾﻦ و‬

‫)‪ -(1‬ﺟﻬﺖ اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺷﺸﺮح ﺣﺎل اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن رك‪ :‬اﻟﺤﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ‪ ،‬ﻧﺰﻫﮥ اﻟﺨﻮاﻃﺮ‪ ،‬ج ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﺸﻢ و‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪250‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ از ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ آﮔﺎهﺗﺮﯾﻦﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻧﻮد ﺳﺎل ﻋﻤﺮ ﮐﺮد و ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮ ارﯾﮑﻪي ﻗﺪرت ﺑﻮد‪ ،‬وي در ﺳﺎل ‪ 1118‬ﻫـ ﯾﻌﻨﯽ در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدي‬
‫ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺮن در ﺗﺎرﯾﺦ اروﭘﺎ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اورﻧـﮓ زﯾـﺐ و ﻫﯿﭽﮑـﺪام از ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎﻧﺶ ﻫـﯿﭻ ارﺗﺒـﺎﻃﯽ ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ در اروﭘـﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ و روﯾﺪادﻫﺎي ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم ﺑﻮد و ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽاي ﮐﻪ‬
‫در ﻗﻠﺐ اروﭘﺎ ﻣﻮج ﻣﯽزد‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺠﺎر‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﺎن و ﺳﻔﯿﺮان دوﻟﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﻢ ﺑـﻪ ﻧـﺪرت ﮔﺬرﺷـﺎن ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ دوردﺳﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﺪي ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿﺰ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي در اﯾﺮان ﮐﻪ دوﻟﺘﯽ ﭘﺸـﯿﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺘﻤـﺪن ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻋﺘﻘـﺎدات‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﯾﺎ ﺑﺮ دوﻟﺖﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣـﯽﺷـﻮرﯾﺪ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ دﻓـﺎع از‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو دوﻟﺖ ﻫﻤﻮراه در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ از آﻧﭽﻪ در ﺧﺎور ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ رﺳـﺪ ﺑـﻪ آﻧﭽـﻪ در ﻏـﺮب در ﺣـﺎل اﻧﺠـﺎم ﺑـﻮد‪ ،‬از آﻧﭽـﻪ در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ روي ﻣﯽداد ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ رخ‬
‫ﻣﯽداد‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ دو دوﻟﺖ ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻮاﻓﻖ و اﺋﺘﻼف ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﻮد ﮐـﻪ اﺻـﻼً در ذﻫـﻦ اﺣـﺪي‬
‫ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﮔﻮﯾﺎ ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬دوﻟﺖﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ و ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎي ﻣـﻮروﺛﯽ و ﺧﺎﻧـﺪاﻧﯽ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺴﻞ اﻧﺪر ﻧﺴﻞ‪ ،‬ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺪان ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ وﺿـﻌﯿﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اروﭘﺎ و اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺧﺎرﺟﯽ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ذﻫﻦ ﮐﺴﯽ ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻮزاﯾﯽ اروﭘﺎ و ﺣﺮﮐﺖ ﺷﺘﺎﺑﺎن آن در ﺻﻨﻌﺖ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‬

‫ﺳﺪهﻫﺎي ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدي از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ادوار ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸـﺮي ﺑـﻮد و در ﺑﻄـﻦِ ﺧـﻮد‬
‫ﺣﺎﻣﻞ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪ از ﺗﺎرﯾﺦ اروﭘﺎ از ﺧﻮاب ﻃـﻮﻻﻧﯽ ﺧـﻮد ﺑﯿـﺪار ﺷـﺪ و‬
‫دﯾﻮاﻧﻪوار ﺑﻪ ﺟﺒﺮان دوران ﻏﻔﻠﺖ و ﺟﻬﺎﻟﺘﺶ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ‬
 ‫‪251‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫دوان دوان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﭘﺮ و ﺑﺎﻟﺶ ﺑﻪ ﭘﺮواز درآﻣﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫـﺎي ﻃﺒﯿﻌـﺖ را ﺗﺴـﺨﯿﺮ و‬
‫اﺳﺮارﻫﺴﺘﯽ را ﺑﺮﻣﻼ ﮐﺮد‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ و ﻗﺎرهﻫﺎﯾﯽ را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﮔﻤﻨـﺎم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻫﺮ ﻋﻠﻢ و ﻓﻨﯽ و در ﻫﺮ ﺑﻌﺪي از اﺑﻌﺎد زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺟﺪﯾﺪي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣـﺪت‬
‫زﻣﺎن ﮐﻮﺗﺎه در ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺮادي ﻧﺎﺑﻐﻪ و ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﭙﺮﻧﯿـﮏ) ‪ ،(copernicus) (1‬ﺑﺮوﻧـﻮ‬
‫)‪ ،(Brunoe‬ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ) ‪ ،(galiolio) (2‬ﮐﭙﻠﺮ) ‪ ،(Kepler) (3‬ﻧﯿﻮﺗﻦ) ‪ (Newton) (4‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬

‫)‪ -(1‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف ﻟﻬﺴﺘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1473‬م در ﺧﺎﻧﻮادهاي ﮔﻤﻨﺎم در ﺷﻬﺮ ﺗﻮرن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬در ﺳﻦ ‪23‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ رﻓﺖ و در داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎدوا ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﭘﺰﺷﮑﯽ و در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻮﺗﻮﻧﯽ ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1506‬م ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و در ﺷﻬﺮ ﻓﺮوﺗﻨﺒﻮرگ ﺑﻪ اﻣﻮر ﭘﺰﺷﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺪرﯾﺲ رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬در ﺳﻦ ‪ 70‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﮐﺘﺎب ﺑﺰرگ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم درﺑﺎرهي‬
‫اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭼﺎپ و ﭘﺨﺶ ﮐﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب اﻧﻘﻼﺑﯽ در ﺟﻬﺎن داﻧﺶ ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ ،‬ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ را ﭘﺪر‬
‫ﻧﺠﻮم ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر او ﭘﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدش زﻣﯿﻦ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن ﺑﺮد‪ ،‬ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1543‬م ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬رﯾﺎﺿﯽدان و ﻓﯿﺰﯾﮏدان اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1564‬م ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ ،‬در ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ و رﯾﺎﺿﯿﺎت آﻣﻮﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺠﻮم روي آورد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دورﺑﯿﻦﻫﺎ را‬
‫او اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد و ﺑﺎ آن ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﮐﺮهي ﻣﺎه داراي ﮐﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮐﭙﺮﻧﯿﮏ در‬
‫ﻣﻮرد ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ و‪ ...‬اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ اﻓﺰود‪ ،‬ﭘﺎپ او را ﺑﻪ رم ﺧﻮاﺳﺖ و اﻇﻬﺎر ﻋﻘﯿﺪهي او را در ﺑﺎرهي‬
‫ﺣﺮﮐﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ دور آﻓﺘﺎب ﮐﻔﺮ ﺷﻤﺮد و ﻣﺠﺒﻮرش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﯾﺪ و از آن ﻋﻘﯿﺪه ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1642‬م ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1571‬م از ﭘﺪر و ﻣﺎدري ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وي دوران ﮐﻮدﮐﯽ را ﺑﺎ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﮐﭙﻠﺮ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ازدواج ﮐﺮد‪ ،‬از ﻓﺸﺎر ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ از ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻓﮑﺮش ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﺑﻮد‪،‬‬
‫وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1609‬م ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺳﯿﺎرات دﺳﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و در ﮐﺘﺎب ﻧﺠﻮم ﻧﻮﯾﻦ آنﻫﺎ را ﭼﺎپ و‬
‫ﭘﺨﺶ ﮐﺮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1618‬م ﻗﺎﻧﻮن ﺳﻮم ﺧﻮد را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1630‬در ﮔﻮﺷﻪاي ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(4‬اﺳﺤﺎق ﻧﯿﻮﺗﻦ‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﮑﺪان‪ ،‬رﯾﺎﺿﯽان و ﻓﯿﻠﺴﻮف اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1642‬م ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬در داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮد‪ .‬وي در ﺳﻨﯿﻦ ‪ 23‬و ‪ 24‬ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﮑﺎﻧﯿﮏ را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮد و در ﻣﻮرد‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪252‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻗﺪﯾﻢ را ﻣﻨﺴﻮخ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾﺪي را ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاردﻧﺪ و ﺟﻬﺎﻧﯽ از ﻋﻠﻢ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺮﺻــﻪ ﮔﺬاﺷــﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻬــﺎنﮔــﺮدان ﻣﮑﺘﺸــﻒ اﻓــﺮادي اﻣﺜــﺎل ﮐﻠﻤــﺐ) ‪،(columbus) (1‬‬
‫واﺳﮑﻮدوﮔﺎﻣﺎ) ‪ (uasscodagama) (2‬و ﻣﺎژﻻن) ‪ (maglin) (3‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﺖﻫﺎ در ﺣﺎل ﺷﮑﻞﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﻪ ﻗﺎﻟﺐ درآﻣﺪن ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺘﺎرهي ﺑﻌﻀﯽ در‬
‫ﺣﺎل ﻏﺮوب و ﺳﺘﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ در ﺣﺎل ﻃﻠﻮع ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻏﺮوب ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫داﺷﺖ ﻃﻠﻮع ﻣﯽﻧﻤﻮد و آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل در ﺣﺎل ﻃﻠﻮع ﺑﻮد‪ ،‬داﺷﺖ ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ‬
‫در آن ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﯾﮏ روز و ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ روز ﺑﻮد و ﯾﮏ روز ﻣﺴـﺎوي ﺑـﺎ ﯾـﮏ ﺳـﺎل و‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﺑﻮد؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺎﻋﺘﯽ را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﺮد در واﻗﻊ زﻣﺎﻧﯽ را ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽ‬

‫اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ ﺟﺎذﺑﻪ را ﮐﺸﻒ و روش ﺣﺴﺎب ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻓﺎﺿﻠﻪ را‬
‫اﺑﺪاع ﮐﺮد و اﺳﺎس ﮐﺸﻔﯿﺎت ﻣﻬﻢ ﻋﺪﺳﯽﻫﺎ را ﭘﯽرﯾﺰي ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﻮﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1727‬م ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو‬
‫ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(1‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻒ ﮐﻠﻤﺐ درﯾﺎﻧﻮرد ﻣﻌﺮوف و ﮐﺎﺷﻒ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1451‬م ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﺰاﺑﻞ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﻗﺎرهي اﻣﺮﯾﮑﺎ را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻔﺮ درﯾﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫وي در ﺣﺎل ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1506‬م درﮔﺬﺷﺖ )د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬درﯾﺎﻧﻮرد ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1469‬م ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وي از راه درﯾﺎ )ﺟﻨﻮب اﻓﺮﯾﻘﺎ( ﺑﻪ ﺷﺒﻪ ﻗﺎرهي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻔﺮ درﯾﺎﯾﯽ ﺛﺮوت ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را در دﺳﺘﺮس اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬وي در دوﻣﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺪرت ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯿﺎن را در ﻫﻨﺪ و ﺳﻮاﺣﻞ اﻓﺮﯾﻘﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ زور ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1524‬درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬درﯾﺎﻧﻮرد ﭘﺮﺗﻐﺎﻟﯽ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1480‬م ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺪاﮐﺮدن راه درﯾﺎﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺟﺰاﯾﺮ‬
‫ﻣﻠﻮك ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﮐﺸﺘﯽ از ﭘﺮﺗﻐﺎل در اﻗﯿﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬وي در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ را‬
‫دور ﺑﺰﻧﺪ و اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮدش دور دﻧﯿﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺎژﻻن و ‪ 160‬ﺗﻦ از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ و ﭼﻨﺪ روز را ﺗﻠﻒ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺳـﺎل و ﭼﻨـﺪﯾﻦ‬
‫ﻧﺴﻞ را ﺿﺎﯾﻊ ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اروﭘـﺎﯾﯽ ﻫـﺮ دﻗﯿﻘـﻪ و ﻫـﺮ ﺛﺎﻧﯿـﻪ را‬
‫ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﯿﺮﺷﺎن را در ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﭘﯿﻤﻮدﻧﺪ و در ﻣﺪت ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺖ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن را ﻃﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐـﻪ ﺑـﺎ آن ﻣـﯽﺗـﻮان ﻣﯿـﺰان ﮐـﺮود ﺗﺮﮐﯿـﻪ را در ﻋﺮﺻـﻪي ﻋﻠـﻢ و ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ داد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﮐﺸﺘﯽﺳﺎزي ﺗﻨﻬﺎ در ﻗـﺮن ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣـﯿﻼدي در ﺗﺮﮐﯿـﻪ راه‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻗﺮﻧﻄﯿﻨﻪﻫﺎي ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻗـﺮن ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ در اﯾـﻦ دوﻟـﺖ ﻗﺎﺑـﻞ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي اروﭘﺎ در ﻫﻤﯿﻦ زﻣﺎن داﯾﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در اواﺧﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮن ﺗﺮﮐﯿﻪ از ﻋﺮﺻﻪي ﺻﻨﻌﺖ و اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت ﮐﺎﻣﻼً دور ﺑﻮد؛ ﺣﺘﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻮﻧﯽ را در ﻓﻀﺎي‬
‫ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ در ﺣﺎل ﭘﺮواز دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﺘﻤﺎً ﺳﺤﺮ و ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮي درﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ اروﭘﺎﯾﯽ در اﻗﺘﺒﺎس از ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺗﻤﺪن ﻧﻮ و اﺳﺒﺎب رﻓﺎه ﻋـﺎم‪ ،‬از ﺗﺮﮐﯿـﻪ‬
‫ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ در اﺳﺘﻔﺎده از راه آﻫﻦ و ﻗﻄﺎر ﭼﻬﺎر ﺳﺎل و در اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﺗﻤﺒﺮﻫﺎي ﭘﺴﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه از ﺗﺮﮐﯿﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎم ﺑﻮد‪.‬‬

‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺮﻓﺎً در ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺮي و ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾـﻦ ﻋﻘـﺐﻣﺎﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺴـﯽ‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اروﭘﺎ در ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣـﺪﺗﯽ ﻗﺒـﻞ اﺑﺘﮑـﺎر ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﺮ ﺗﺮﮐﯿـﻪ ﺳـﺒﻘﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1774‬م اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﺷﮑﺴﺖ ﺳﺨﺘﯽ دادﻧﺪ ﮐﻪ در ﭘـﯽ آن ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪودي دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ و آن وﻗﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن اروﭘﺎﯾﯽ را ﺟﻬـﺖ ﺳـﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و آﻣﻮزش اﻓﺴﺮان ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺳﻮم در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد ﻓﺮدي روﺷﻦ ﺑﻮد و ﺧﺎرج از درﺑﺎر ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺻﻼﺣﺎت را ﻣﻮردﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺪارس ﺟﺪﯾﺪي ﺗﺄﺳﯿﺲ رد و ﺧﻮدش ﺷﺨﺼ ًﺎ در ﯾﮑﯽ از ﻣﺪارس ﻫﻨﺪﺳـﻪ ﺗـﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺸﮑﯿﻞ داد و در ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﺧﯽ اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻌﺪﯾﻼت‬
‫را اﻋﻤﺎل ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي ﺑﺮ ﺟﻤﻮد و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ ﻫﺮﭼﯿﺰ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻋﺎدت ﮐـﺮده‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪254‬‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺮ وي ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و او را ﺗـﺮور ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣﺤﻤـﺪ دوم ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ وي ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و از ﺳﺎل ‪ 1807‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1839‬ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻗﺪرت ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از او ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ اول ‪ 1839‬م‬
‫ﺗﺎ ‪ 1851‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ دوم در وﻇﯿﻔـﻪ و ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺘﯽ ﮐـﻪ داﺷـﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎ دﺳـﺖ ﯾﺎﻓـﺖ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻣﺮﺣﻠـﻪاي ﮐـﻪ ﺗﺮﮐﯿـﻪي اﺳـﻼﻣﯽ در‬
‫ﻋﺮﺻﻪي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ ﻃﯽ ﮐﺮد ﺑﺎ ﻣﺮاﺣﻠﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ در ﺳﺪهﻫﺎي ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ و ﻧـﻮزدﻫﻢ ﻃـﯽ‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﭼﺸـﻢ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺧـﻮرد‪ ،‬ﺣﺮﮐـﺖ ﺗﺮﮐﯿـﻪ و اروﭘـﺎ در اﯾـﻦ‬
‫ﻣﯿﺪان ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪي ﻻكﭘﺸﺖ و ﺧﺮﮔﻮش ﺑﻮد؛ ﻓﻘﻂ ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﮐـﻪ ﺧﺮﮔـﻮش در‬
‫ﺣﺮﮐﺘﺶ ﺧﯿﻠﯽ آﮔﺎه و ﺑﯿﺪار ﺑﻮد و ﻻكﭘﺸﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﻨﺪهاي ﮐﻪ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻸﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن واﻗﻌﯿﺖ و اداي اﻣﺎﻧﺖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ از دوﻟـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﺑﯿـﺎن‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﻣﺰﺑﻮر دژ ﻣﺤﮑﻤﯽ ﺑـﺮاي اﺳـﻼم و ﻗﻠﻌـﻪاي ﺑـﺰرگ و وﺳـﯿﻊ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻋﺮب ﻣﺴﻠﻤﺎن واﻗﻊ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺣﺠﺎز و ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و ﻏﯿﺮه ﺑﻮد ﮐﻪ از دﺧﺎﻟـﺖ‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪي ﻏﺮﺑﯽ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺎﺧـﺖ و ﺗـﺎز ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻘﺪﺳـﺎت‬
‫اﻫﺎﻧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ دوران ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺧﺎن) ‪ ،(1‬ﻋﻠـﯽ رﻏـﻢ آﻧﭽـﻪ از وي‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺷﺎﯾﻌﻪ ﭘﺮاﮐﻨﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﯾﻬـﻮدي ﺿـﺪ اﺳـﻼم در زﻣـﺎن ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿـﺪ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اول ‪ 1914 – 1918‬م آﻏـﺎز ﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺘﻔﻘـﯿﻦ ﻣﻮﻓـﻖ ﺷـﺪﻧﺪ‬

‫)‪ -(1‬آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ ﺑﺮاردش‪ ،‬ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬در اﯾﺮان ﺑﺎ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه و‬
‫ﻣﻈﻔﺮ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1909‬م ﺣﺰب ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺮك اﻧﻘﻼب ﮐﺮد و ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﻌﺰول و در ﺳﺎﻟﻮﻧﯿﮏ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﺮ‬
‫ﺳﺎﻟﻮﻧﯿﮏ در ﺳﺎل ‪ 1330‬ﻫـ ‪ .‬ق ﺑﻪ دﺳﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻪ اروﭘﺎ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪255‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﻋﺜﻤﺎﻧﯿﺎن‬

‫ﻋﺮبﻫﺎ را ﺑﻪ اردوي ﺧﻮﯾﺶ درآورﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﺑﺸﻮراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻗﻮﻣﯿـﺖ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮوز ﮐﺮد و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻣﺎرتﻫـﺎي‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ را ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ دﯾﮕﺮان ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﻼل‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬دﯾﮕﺮ دﺳﺘﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻗﺪرﺗﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان از وي ﺣﺴﺎب ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳـﺮاﯾﯿﻞ ﺑـﺎ ﺗﮑﯿـﻪ ﺑﺮﻗـﺪرت و ﺣﻤﺎﯾـﺖ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﻗﻠﺐ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﻤﻮد و اﺧﯿﺮاً در ژوﺋـﻦ ﺳـﺎل ‪ 1967‬م ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﮐﺮاﻧـﻪي‬
‫ﻏﺮﺑﯽ و ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهي ﺳﯿﻨﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﯾﺶ درآورد و ﻗﺪس ﺷﺮﯾﻒ را ﺑﺮاي اوﻟـﯿﻦ ﺑـﺎر در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻏﺼﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻫﯿﭻ ﺗﺤﺮﮐﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﯾـﻦ ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﻗـﺪﯾﻢ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ َ َ ُ َ‬
‫ﻮم أ ِ�ﻞ اﺜﻟَّ ْﻮ ُر اﻷ ْ�ﻴَﺾ«) ‪.(1‬‬‫ﻋﺮﺑﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬إِ�ﻤﺎ أ ِ�ﻠﺖ ﻳ‬
‫»روزي ﮐﻪ ﮔﺎو ﺳﻔﯿﺪ ﺧﻮرده ﺷﺪ‪ ،‬از آن روز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺧﻮرده ﺷﺪم«‪.‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺷﺮق‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺮاي اروﭘﺎي ﺻـﻠﯿﺒﯽ و‬
‫ﯾﻬﻮد ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ﺧﻸﯾﯽ را ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺮ ﻧﺸﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬اﺷﺎره‬‫‪ ‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺣﻀﺮت ﻋﺜﻤﺎن‬‫)‪ -(1‬ﻣﻨﻈﻮر اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻨﻘﻮل از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫دارد‪ .‬رك‪ :‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻷﻣﺜﺎل‪ ،‬ص ‪.25‬‬
 ‫ﺑﺎب ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﻋﺼﺮ اروﭘﺎ‬

‫* ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫* ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬
‫* ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬
‫* ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اروﭘﺎ‬

‫ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﮐﻪ آﺛﺎر اﻧﺘﻘﺎل رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اروﭘﺎ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﺗﻐﯿﯿـﺮ در ﻧﮕـﺮش‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﺧﻼق ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺪن و اﺟﺘﻤﺎع و ﻫﺪف و آرﻣﺎنﻫﺎي ﺑﺸﺮ ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﺮدد و ﻗﺒـﻞ از اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﺑﺮاي آدﻣﯿﺎن از اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻋﺎﯾﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻮدش ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫زﯾﺎﻧﺶ؟ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻤﺪن ﻏﺮب و وﺿﻊ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن و روح و ﻓﻠﺴﻔﻪي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ از ﮐﺠﺎ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺗﻤﺪن ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻏـﺮب ﺑـﺮﺧﻼف ﻋﻘﯿـﺪهي ﺑﺴـﯿﺎري از ﻣـﺮدم ﺗﻤـﺪﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ و زاﯾﯿـﺪهي‬
‫ﻗﺮنﻫﺎي اﺧﯿﺮي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺮنﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮏ اروﭘﺎ آﻣﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ‬
‫ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺑﺮﻣﯽردد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺳﻼﻟﻪي ﺗﻤﺪن روم و ﯾﻮﻧـﺎن اﺳـﺖ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ آن دو‬
‫در ﻣﯿﺮاث ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻠـﯽ و ﻣـﺪﻧﯽ اﺳـﺖ و وارث آن دو در ﺗﻤـﺎم داراﯾـﯽﻫـﺎ‪ ،‬ﻧﻈـﺎم ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﯿﺮاث ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺴـﺖ‪ .‬ﺧﻮاﺳـﺖﻫـﺎ‪،‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻼت و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي آن دو ﺗﻤﺪن ﮔﺬﺷﺘﻪ در وﺟﻮد اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺟـﺎي ﮔﺮﻓﺘـﻪ و در‬
‫ﺧﻮﻧﺶ ﺑﻪ ﮔﺮدش درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻣﻈﻬـﺮ ﺑﺎﺷـﮑﻮه‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻘﻼﻧﯿﺖ اروﭘﺎﯾﯽ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺛﺒـﺖ ﮐـﺮده‪ ،‬ﺗﻤـﺪن ﯾﻮﻧـﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻤﺪن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﻠﺴﻔﻪي اروﭘﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و روﺣﯿﻪي اروﭘﺎﯾﯽ در آن ﺗﺠﻠﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮاز آوارﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻤﺪن روم ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻤـﺪن داراي روﺣـﯽ‬
‫واﺣﺪ ﯾﻌﻨﯽ روح اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻗﺮنﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻫﻨﻮز وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و اﺳـﺎس ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻧﮑـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻠﺖ اروﭘﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن وارث و ﺣﺎﻓﻆ اﺧﻼق‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻮم‪ ،‬آداب و اﻓﮑـﺎر روم و ﯾﻮﻧـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﺗﻤﺪن در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي در ﻟﺒﺎﺳﯽ درﺧﺸﻨﺪه ﺧﻮد را ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪260‬‬

‫زﯾﺒﺎﯾﯽ و درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ رﻧﮓﻫﺎي اﯾﻦ ﻟﺒﺎس‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﻨﺪار را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﺗﺎزه ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺎر و ﭘﻮد آن از رﺷﺘﻪي روم و ﯾﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻧﺨﺴـﺖ ﺗﻤـﺪن ﯾﻮﻧـﺎن و روم و ﺣﻘﯿﻘـﺖ و روح آن دو را درك‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻻت ﺗﻤﺪن ﻏﺮب را ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ و در ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣـﯿﻼدي‬
‫ﺑﺘﻮﻧﯿﻢ در ﺑﺎرهي آن ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن‬

‫ﻣﻠﺖ ﯾﻮﻧﺎن ﻣﻠﺘﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪاد و از ﻧﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻋـﺎﻟﻢ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﯽرﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ‪‬‬
‫ﻫﻮش‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ادب ﺳﺮآﻣﺪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در ﺟﻬـﺎن ﻧﻘـﺶ ﺟﺎوداﻧـﻪاي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ و‬
‫ادب داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﺛﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺣﮑﻤﺎ و ﻧﻮاﺑﻎ آﻧﺎن‪ ،‬زﯾﻨﺖ ﺑﺨﺶ ﮐﺘﺎبﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬـﺎن اﺳـﺖ و‬
‫روي اﯾﻦ ﺟﻬﺎت ﻣﻠﺘﯽ ﺷـﺎﺧﺺ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬آن ﭼـﻪ در اﯾـﻦ ﺑﺤـﺚ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ اﻫﻤﯿـﺖ دارد‪ ،‬درك‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺗﻤﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ آن را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎ دﯾـﺪ‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ و از ﻣﺸﺘﺮﮐﺎت آن ﺑﺎ ﺗﻤـﺪنﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ از ﻟﺤـﺎظ ﻣﻈـﺎﻫﺮ و ﻇـﻮاﻫﺮ روي‬
‫ﺑﺮﺗﺎﺑﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺳﺮﺷﺖ آن را ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار دﻫـﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮيﻫـﺎ و‬
‫ﻣﺰاﯾﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن را از ﺗﻤﺪنﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺷﺮق ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﮐـﺎﻣﻼً ﻣﺸـﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت و ارج ﻧﮕﺬاردن ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ ﺣﺲ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬دﯾﻨﺪاري اﻧﺪك و ﮐﺮﻧﺶ ﻧﮑﺮدن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻋﻼﻗﻪي ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽﻫﺎ و ﮐﺎﻣﺠﻮﯾﯽﻫﺎي آن‪.‬‬
‫‪ -4‬ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﻠﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﭘﺮاﮐﻨﺪه را در ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎديﮔﺮي ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺷﻌﺎر ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن ﻣﺎديﮔﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ در ﯾﻮﻧﺎن وﺟﻮد داﺷـﺖ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ و دﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺎديﮔﺮي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﻮﻧﯿﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺻﻔﺎت و ﻗﺪرت ﺧـﺪا را‬
‫ﺑـﺪون ﻣـﺎده درك ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﺮاي ﺻـﻔﺎت ﺧـﺪا اﺷـﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣـﺎدي ﺗﺮﺳـﯿﻢ ﮐﺮدﻧــﺪ و‬
 ‫‪261‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺒﺪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧـﯽ ﺑﺮﭘـﺎ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي رزق‪ ،‬ﺧـﺪاﯾﯽ و ﺑـﺎري رﺣﻤـﺖ‬
‫ﺧﺪاﯾﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﺮاي ﺧﺸﻢ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺧﺪا درﻧﻈـﺮ ﻣـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻫﺮﮐـﺪام ﻣﺠﺴـﻤﻪاي ﺟـﺪا‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪﻧﺪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺴﺎم ﻣﺎدي را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ دادﻧـﺪ و ﭘـﺮﭼﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ از اﺳـﻄﻮرهﻫـﺎ و‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آوردﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺠﺮد را ﻣﺠﺴﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و آنﻫﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫اﺟﺴﺎم و اﺷﮑﺎل ﺗﺼﻮر ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﻋﺸﻖ ﺧﺪاﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي زﯾﺒﺎي ﺧﺪاﯾﯽ دﯾﮕﺮ!‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ ارﺳﻄﻮ در ﺑﺎرهي »ﻋﻘﻮل ﻋﺸﺮه«) ‪ (1‬و »اﻓﻼك ﺗﺴﻌﻪ« ﺟﺰ ﭼﮑﯿـﺪهاي از اﻓﮑـﺎر‬
‫ﻣﺎدي ﯾﻮﻧﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ ﯾﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﻣﺎديﮔﺮي ﺑﺮ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن اﻋﺘﺮاف ﮐـﺮدهاﻧـﺪ و در ﮐﺘـﺎبﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽﺷﺎن ﺑﺪان اﺷﺎره ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻫﺎس )‪ (hass‬در ژﻧﻮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﮐـﻪ »ﺗﻤـﺪن اروﭘـﺎ ﭼﯿﺴـﺖ؟« ﺳـﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﯾﺮاد ﮐﺮد‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻫﺎس از داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﻤﺪن ﻏﺮب از ﺷـﺮق اﻗﺘﺒـﺎس‬
‫ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻤﺪن ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪهي ﺳﺨﻨﺎن دﮐﺘﺮ ﻫﺎس را از ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﺬراﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻤﺪن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻏﺮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدان ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮورش اﻧﺪام و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺪن‬
‫و زﯾﺒﺎﯾﯽ آن اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎدي ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﻟﮕﻮي ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺟﺴـﻢ زﯾﺒـﺎ و‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳــﺐ ﺑــﻮد و اﯾــﻦ ﺟـﺰ ﺑﯿــﺎﻧﮕﺮ ﭘﺮداﺧــﺖ ﺑﺴــﯿﺎر ﺑــﻪ اﻣــﻮر ﻣﺤﺴــﻮس ﻧﯿﺴــﺖ‪ ،‬از ﻫﻤــﯿﻦ رو ﺑــﻪ‬
‫ورزشﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ و ﺑﺎزيﻫﺎي ورزﺷﯽ و رﻗـﺺ و اﻣﺜـﺎل آن ﺳـﺨﺖ ﻋﻼﻗﻤﻨـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ و در ﺑ‪‬ﻌـﺪ‬
‫ﭘﺮورش ذﻫﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻌﺮ‪ ،‬آواز‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺠﺴﻤﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻧـﺪازهاي‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺴﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬دﯾـﻦ )در ﻧـﺰد آنﻫـﺎ( از روﺣﺎﻧﯿـﺖ و‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺗﺤﺼﯿﻼت دﯾﻨﯽ و ﯾﺎ رﺟﺎل دﯾﻨﯽ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ‬

‫)‪ -(1‬ارﺳﻄﻮ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﺮاي ﺣﻞ اﺷﮑﺎل ﺻﺪور ﻣﻮﺟﻮدات از ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺨﻠﻮق وﺳﺎﯾﻄﯽ ﻗﺎﯾﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ در ده ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻋﻘﻮل ﻋﺸﺮه ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻘﻮل‪ ،‬از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ از‬
‫روﺣﺎﻧﯿﺖ و ﺑﺴﺎﻃﺘﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﮐﺜﺮت و ﻣﺎدﯾﺖ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﻘﻞ دﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺎن ﻣﺎدي‬
‫ﺳﻨﺨﯿﺖ دارد‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪262‬‬

‫رﻧﮓ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي در ﺳﻨﺖﻫﺎي »ا‪‬زوﭘﺲ«) ‪ (1‬و دﯾﮕﺮان دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾـﻦ آﺛـﺎر‬
‫روﺣﯽ از ﺷﺮق ﮐﺴﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن داﻧﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان اروﭘﺎ‪ ،‬ﮐﻢ ﻣﺎﯾـﻪﺑـﻮدن دﯾـﻦ در ﯾﻮﻧـﺎن و ﮐﻤﺒـﻮد ﮐـﺮﻧﺶ و ﻓﺮوﺗﻨـﯽ و‬
‫ﮐﻤﺒﻮد ﺗﻼش در اﻋﻤﺎل آنﻫﺎ و ﻓﺮاواﻧﯽ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ و ﻋﺸﻮهﮔﺮي در زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن را ﻣﻼﺣﻈﻪ و‬
‫ﺑﻪ آن اﻗﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟ‪‬ﮑﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق اروﭘﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺣﺮﮐﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺻﺮﻓﺎً ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻋﻘﻠﯽ و ذﻫﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﺼﺮﯾﺎن ﺑـﺮﻋﮑﺲ آن ﯾـﮏ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ روﺣﯽ و ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي روﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺼﺮﯾﺎن ﺧﺪاﯾﺎن ﺧﻮد را ﺑـﺎ‬
‫ﮐﺮﻧﺶ و ﮔﺮﯾﻪ و زاري ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎ رﻗﺺ و آواز ﺧﺪاﯾﺎن ﺧﻮد را ﺗﻌﻈـﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻟ‪‬ﮑﯽ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﮐﻼم اﺑﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﮑﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧـﺎن ﮔﻔﺘـﻪي اﺑـﻮﻟﯿﺲ را ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ؛ زﯾـﺮا ﻣـﺎ دﯾﻨـﯽ‬
‫ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺎدات ﯾﻮﻧﯿﺎن در ﮐﺜﺮت اﻋﯿﺎد‪ ،‬ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺸـﺮهﮔـﺮي و ﺗـﺮس‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ از ﺧﺪا ﺑﺮاﺑﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن درﺳﺖ ﺑـﻪ ﺳـﺎن ﺑﺰرﮔـﺎن و ﺷـﯿﻮخ ﺧـﻮد‪ ،‬ﺧـﺪا را ﺗﻌﻈـﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺧﺪا ﺑﻪ رﺳﻮم راﯾﺞ و ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺟﺎري ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(2‬‬
‫ﯾﻮﻧﯿﺎن داراي ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺣﺎﯾﺰ ﻋﻘﺎﯾﺪي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐـﺮﻧﺶ ﺑـﺮاي ﺧـﺪا‪ ،‬ﻋﺒـﺎدت‪،‬‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺶ‪ ،‬ﭘﻨﺎهﺑﺮدن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻀﺮع ﺑﻪ درﮔﺎﻫﺶ در زﻧﺪﮔﯽ آﻧـﺎن ﻋﺠﯿـﺐ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﯽآﻣـﺪ؛ زﯾـﺮا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا را ﻧﻔﯽ‪ ،‬و اﺧﺘﯿـﺎر‪ ،‬اﻓﻌـﺎل‪ ،‬ﺧﻠـﻖ و اﻣـﺮ در ﺟﻬـﺎن ﻫﺴـﺘﯽ را از آن ﺳـﻠﺐ‬

‫)‪ -(1‬ا‪‬زوﭘﺲ )‪ (EZOPOS‬اﻓﺴﺎﻧﻪﮔﻮي ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺳﺪهﻫﺎي ‪ 6‬و ‪ 7‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮده ﺑﻮده و‬
‫ﺳﭙﺲ آزاد ﺷﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻣﺮدم دﻟﻒ او را ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ا‪‬زوﭘﺲ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻧﯿﻤﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ا‪‬زوﭘﺲ ﺑﻪ ﻧﺜﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺸﮏ ﺑﻪ وي ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬در اﺻﻞ از آنِ‬
‫ﭘﻼﻧﻮد ﮐﺸﯿﺶ اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪.w. e. h. lecky . history . European . marals London 1869 . vol.Ipp .344.5. -(2‬‬
 ‫‪263‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ ﺟﻬﺎن را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﻋﻘﻞ ﻓﻌـﺎل و ﺣﺮﮐـﺎت اﻓـﻼك‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي در ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه و ﺑﺎور اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﯿﺤﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮ از روي ﺗﻘﻠﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻣﯿﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬از او ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺧـﺪا‬
‫را دوﺳــﺖ ﻧــﺪارد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑــﺮ ﺷــﮑﻮه او ﺳــﺮ ﺑــﺮ ﺧــﺎك ﻧﻤــﯽﺳــﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﺳــﺨﺘﯽﻫــﺎ از او ﮐﻤــﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺤﺶ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤـﯽآورد و ﻃـﻮري زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﮔﻮﯾـﺎ ﺧـﺪاﯾﯽ و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﯾﻮﻧﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﺷﻊ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدات‬
‫و اﻋﻤﺎل دﯾﻨﯽ آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻻﺷﻪﻫﺎي ﺑﺪون روح ﺑﻮد و ﺧﺪا را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﻮخ و ﺑﺰرﮔﺎنﺷﺎن ﺗﻌﻈﯿﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺷﮕﻔﺖ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﮑـﺲ آن را‬
‫ﺑﺸﻨﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪي ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﻟﺒﺎﺧﺘﮕﯽﺷـﺎن ﺑـﻪ ﻣﺠﺴـﻤﻪﻫـﺎ‪ ،‬اﺷـﮑﺎل‪،‬‬
‫آواز و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن آنﻫﺎ را ﻓﻨﻮن ﺟﻤﻠﯿﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﺮﻫﺎي زﯾﺒﺎ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﻧﯿﺰ اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎد‬
‫ﺷﻌﺮا و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ آزادي ﻓﺮدي – ﮐﻪ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ ﺣﺪي را ﻧﻤـﯽﺷـﻨﺎﺧﺖ –‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺪي در اﺧﻼق ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و ﺟﺎﻣﻌـﻪي آﻧـﺎن ﮔﺬاﺷـﺖ‪ .‬در ﭘـﯽ آن ﻫـﺮج و ﻣـﺮج در‬
‫اﺧﻼق ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺎمﻫﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎر ﻣﺮد ﺟﻤﻬـﻮري – ﮐـﻪ‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ از آزاد اﻧﺪﯾﺸﯽ و روﺷﻨﻔﮑﺮي ﺑﻮد – رﻓﺘﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺷﻬﻮات و ﻏﻨﯿﻤﺖﺷﻤﺮدن ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽﻫﺎ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﭼﭙﺎول دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﭙﺎول اﻧﺴﺎنِ ﮔﺮﺳﻨﻪي ﺣﺮﯾﺺ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻓﻼﻃﻮن) ‪ (1‬در ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻬﻮر از زﺑﺎن ﺳﻘﺮاط) ‪ (1‬ﻣﺮد ﺟﻤﻬﻮري را ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺻـﯿﻒ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻘﺎدان اﯾﻦ ﻗﺮن دارد ﯾﮑﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ را در ﯾﮑـﯽ از ﻣﺮاﮐـﺰ ﺗﻤـﺪن‬
‫ﻏﺮب ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 428‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد در ﺧﺎﻧﻮادهاي اﺻﯿﻞ در آﺗﻦ زاده ﺷﺪ‪ ،‬در ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ اﺷﺮاﻓﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در ﺑﯿﺴﺖﺳﺎﻟﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﻣﺪت ﻫﯿﺠﺪه ﺳﺎل ﻣﻼزم او ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ از ﺟﺰﯾﺮهي ﮐﺮت و‬
‫ﺟﻨﻮب اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و ﺳﯿﺴﯿﻞ و ﻣﺼﺮ دﯾﺪن ﮐﺮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 387‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد در آﺗﻦ ﻣﺪرﺳﻪاي ﮔﺸﻮد و ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬وي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 348‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻓﻼﻃﻮن ﮐﺘﺎبﻫﺎي زﯾﺎدي از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮاﻣﯿﺲ و ﺟﻤﻬﻮر را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪264‬‬

‫»و اﮔــﺮ ﮐﺴــﯽ ﭼﻨــﯿﻦ ﮔﻮﯾــﺪ ﮐــﻪ ﻓــﻼن ﺧﻮﺷــﯽﻫــﺎ از آرزوﻫــﺎي ﺷــﺮﯾﻒ و ﻧﯿﮑــﻮ و ﻓــﻼن‬
‫ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺎﺷﯽ از آرزوﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از آن ﮔﺮوه اول اﺳﺘﻘﺒﺎل و‬
‫ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮد و از ﮔﺮوه دوم ﭘﺮﻫﯿﺰ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮد‪ ،‬وي ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺑـﺎ اﺑـﯽاﻋﺘﻨـﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮﺷﯽﻫـﺎ ﻫﻤـﻪ از ﻧـﻮع واﺣﺪﻧـﺪ و در ﺧـﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐـﻪ داراي ﭼﻨـﯿﻦ ﺧﺼـﻠﺘﯽ ﺑﺎﺷـﺪ اﻟﺒﺘـﻪ ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر‬
‫رﻓﺘــﺎر ﺧﻮاﻫــﺪ ﮐــﺮد‪ ،‬ﮔﻔــﺘﻢ‪ :‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬وي ﻫﻤــﻪ روز را ﺑــﻪ اﻧﺠــﺎم آروزﯾــﯽ ﮐــﻪ ﭘــﯿﺶ آﯾــﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪف اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻧﻮاﯾﯽ ﺑﺎده ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮدا از ﻣـﯽﻣـﯽﭘﺮﻫﯿـﺰد ﺗـﺎ ﻻﻏـﺮ ﺷـﻮد‪ ،‬ﯾـﮏ روز‬
‫ورزشﻫﺎي ﺳﺨﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﻮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬روز دوم را ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺑﯽﻓﮑﺮي ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬روز‬
‫ﺳﻮم در درﯾﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﭘـﺮدازد و از ﺟـﺎي ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش ﺧﻄﻮر ﮐﻨﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﮑﺮش ﺑﺮﺳـﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﯾـﮏ‬
‫روز ﺑﻪ ﺣﺎل ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرد و دﻟﺒﺎﺧﺘﻪي ﮐﺎر ﺟﻨﮓ ﻣﯽﺷﻮد؛ روز دﯾﮕﺮ ﻋﺎﺷﻖ ﭘﯿﺸﻪي‬
‫ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان ﻣﯽﮔـﺮدد و ﺳـﻮداي ﺗﺠـﺎرت در ﺳـﺮ ﻣـﯽﭘﺮوراﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﻼﺻـﻪ رﻓﺘـﺎرش ﺗـﺎﺑﻊ ﻧﻈـﻢ و‬
‫ﻗﺎﻋﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺷﯿﻮهي زﻧﺪﮔﯽ را دﻟﭙﺬﯾﺮ و ﻗﺮﯾﻦ آزادي و ﮐـﺎﻣﺮواﯾﯽ ﻣـﯽﭘﻨـﺪارد‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ در ﺻﺪد ﺗﻐﯿﯿﺮ آن ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ«) ‪.(2‬‬

‫)‪ -(1‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 470‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد زاده ﺷﺪ‪ .‬از زﻧﺪﮔﯽ او در ﮐﻮدﮐﯽ و ﺟﻮاﻧﯽ اﻃﻼﻋﯽ‬
‫در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و آﺛﺎر از او ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا وي ﻫﻤﻮاره ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﺪا را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺳﻘﺮاط را از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ آورد؛ ﯾﻌﻨﯽ ادﻋﺎي ﻣﻌﺮف را‬
‫ﮐﻮﭼﮏ ﮐﺮد و ﺟﻮﯾﻨﺪﮔﺎن را ﻣﺘﻨﺒﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازي را رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﻮد ﻓﺮو روﻧﺪ و ﺗﮑﻠﯿﻒ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬وي را ﺑﻪ ﺟﺮم اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ و دوﻟﺘﯽ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﯾﺎن ﺟﺪﯾﺪ را‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺟﺎم ﺷﻮﮐﺮان ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 399‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪) Republic , book VII -(2‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺟﻤﻬﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻓﺆاد‬
‫روﺣﺎﻧﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ از ﻟﻮازم ﻃﺒﯿﻌﺖ اروﭘﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ از آﺳـﯿﺎ آﺷـﮑﺎرﺗﺮ و ﻗـﻮيﺗـﺮ‬

‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اروﭘﺎ اﯾﻦ را اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﻨـﺎﻃﻖ آﺳـﯿﺎ وﺳـﻌﺖ ﻓﺮاواﻧـﯽ‬
‫دارد و ﺷــﺎﻣﻞ آب و ﻫﻮاﻫــﺎي ﻣﺨﺘﻠــﻒ و ﮔﻮﻧــﻪﻫــﺎي ﻣﺘﻨــﻮﻋﯽ از اﻧﺴــﺎنﻫﺎﺳــﺖ؛ ﻫﻤﯿﻨﻄــﻮر در‬
‫ﻓﺮاﻫﻢﺑﻮدن اﺑﺰار زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺳﯿﺎ ﮐﺎﻣﻼً ﻏﻨﯽ و ﭘﺮﺑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺑﯿـﺎن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﻗـﺎرهي آﺳـﯿﺎ از‬
‫ﺟﻬﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻣﺎدهي ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اروﭘﺎ در ﺗﻨﺎزع ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻘﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫داﯾﻢ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و زﻧﺪﮔﯽ در ﺳـﺘﯿﺰ اﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا اروﭘـﺎ ﺑـﺮاي ﻋﻤـﺮان ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺧـﻮد ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ وﺳﻌﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﮐﻤﺒﻮد وﺳﺎﯾﻞ اوﻟﯿﻪي زﻧﺪﮔﯽ روﺑﺮوﺳـﺖ‪ .‬ﮐﻮﻫﺴـﺘﺎنﻫـﺎ و درﯾﺎﻫـﺎ‬
‫ﻧﮋادﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻧﻘﺎط ﺗﻨﮓ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺤﺼﻮر ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺨﺶ ﻣﯿﺎﻧﻪي‬
‫ﻏﺮب و ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﯽ اروﭘﺎ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻮاﻗﺺ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﯾـﮏ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ وﺳـﯿﻊ و ﺑـﺰرگ ﺗﺒـﺪﯾﻞ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ اﯾﻦ ﻗﺎره ﻣﺴﺘﻠﺰم آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺤـﻞ ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮي ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﮐﻮﭼـﮏ و ﮐـﻢ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻤﺎﻧﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ اروﭘﺎﯾﯽ ﻗﺪﯾﻢ از دوﻟﺖ – ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﻠﻤﺮو آنﻫﺎ از ﭼﻨﺪ ﻣﯿﻞ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرﻓﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﯾﻦ ﮔﻤﺎﻧﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎن اﺳﺖ ﮐـﻪ از آﻏـﺎز ﺗـﺎرﯾﺦ دهﻫـﺎ ﺷـﻬﺮ ﮐﻮﭼـﮏ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد دﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻣـﯿﻬﻦﭘﺮﺳـﺘﯽ روي آوردﻧـﺪ‪» .‬ﻟﮑـﯽ« ﺧـﻮد‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔﮑﺮ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﻀـﯽ‬
‫از ﻓﻼﺳﻔﻪي آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻘﺮاط و آﻧﺎك ﻏﻮرس) ‪ (1‬ﺑﻪ آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﯾﻮﻧﺎن ﺣﺎﻣﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺧﻼﻗﯽ ارﺳﻄﻮر ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺟـﺪاﯾﯽ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ از ﻏﯿـﺮ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻬـﯿﻦدوﺳـﺘﯽ و‬

‫)‪ -(1‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﮑﺘﺐ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ 500‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد زاده ﺷﺪ و ‪ 428‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬وي‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﯾﮏ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺄ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ – ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻮش – را وارد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺮﯾﮑﺲ و ﺳﻘﺮاط از‬
‫ﻣﻨﺤﻀﺮ او اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪266‬‬

‫ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻤﺎي ﯾﻮﻧﺎن آنﻫـﺎ را ﻗﺒـﻮل داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﺪم ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮري ﮐﻪ ارﺳﻄﻮر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻣﯿﻬﻦدوﺳﺘﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷـﺖ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﻮﻧﯿﺎن ﺑﺎ ﻏﯿﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻨﮓ ﻧﻈـﺮيِ ﻣـﯿﻬﻦﭘﺮﺳـﺘﯽ‬
‫ﭼﻨﺎن در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ رواج ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮد و در وﺟـﻮد آﻧـﺎن رﺳـﻮخ ﯾﺎﻓـﺖ ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﻓﯿﻠﺴـﻮﻓﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﻫﻤﻮﻃﻨﺎﻧﻢ را ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﯿﺮ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﻤﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐـﻞ ﺟﻬـﺎن را ﻫـﺪف‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ و ﺣﻘﺎرت ﺑﻪ وي ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن روم‬

‫روﻣﯿﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺷﺪﻧﺪ و از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻣﻤﻠﮑـﺖ و وﺳـﻌﺖ آن و ﺧﺼﻮﺻـﯿﺖ‬
‫ﻟﺸﮑﺮي از ﯾﻮﻧﯿﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ روﻣﯿـﺎن از ﻟﺤـﺎظ ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ ،‬آداب‪ ،‬ﺷـﻌﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺬﯾﺐ و ﻧﺰاﮐﺖ و ﺗﻤﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﯾﻮﻧـﺎن ﺑـﻮد و در آن ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎم ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺗﺮي و ﺗﻘﺪم داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬روﻣﯿﺎن ﻫﻤﻮاره در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﻢ آﻧﺎن ﺳـﺮ ﺗﺴـﻠﯿﻢ‬
‫ﻓﺮود ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻓﮑﺎر آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟ‪‬ﮑﯽ )‪ (lecky‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﻮﻧﺎن داراي ﺛﺮوت ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را در اﺛﺮ ﮔﺬﺷﺖ ﻗﺮنﻫﺎ و ﻋﺼﺮﻫﺎ ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورده و ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ روم ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮد و از آﺛﺎر ادﺑـﯽ و‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ زﺑﺎن روﻣﯿﺎن از ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ و ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻨﯽ اﻓﮑﺎر و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻋﺎﻟﯽ ﻗﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﺷﺎن در ﻋﻠﻢ ﻣﻐﻠﻮب ﯾﻮﻧﺎن ﺷﺪﻧﺪ و زﺑﻮﻧﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤـﺪن‬
‫ﯾﻮﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺶ در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻓﺮود آوردﻧﺪ و ﺗـﺎﮐﻨﻮن در ﻫـﺮ ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻣﺴﺤﻮر آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪267‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫روﻣﯽ ﺳﺮوردنِ اﺷﻌﺎرِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ زﺑﺎن ﻋﻠﻢ‬
‫و زﺑﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﺪاوم ﯾﺎﻓﺖ«ﺑﺮوﻣﯽ ﺳﺮوردنِ اﺷﻌﺎرِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﯿﻦ آﻏـﺎز ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬زﺑـﺎن‬
‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ زﺑﺎن ﻋﻠﻢ و زﺑﺎن ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺗﺪاوم ﯾﺎﻓﺖ«) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺮﻧﺶ و زﺑﻮﻧﯽ ﺻﺮﻓﺎً در ﺣـﻮزهي ﺗـﺄﻟﯿﻒ و ادﺑﯿـﺎت ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺗﻤـﺪن ﯾﻮﻧـﺎن در‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎﺷﺮت‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﺘﯽ در ﻋﻮاﻃﻒ و ﺗﻤﺎﯾﻼت‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻤﺪن روﻣـﯽ ﭼﯿـﺮه ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺣﺘﯽ اﺻﻞ و ﺳﺮﺷﺖ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در روم ﻧﻔﻮذ ﮐﺮد و اﯾـﻦ ﻧﻔـﻮذ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن و روح در وﺟﻮد آﻧﺎن ﺟﺎري ﺷـﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘـﻪ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﮐـﻪ روﻣﯿـﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬از ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔـﺎوت ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و ﺗـﺎزه‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺮدو ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺑﻮدﻧﺪ و در‬
‫ارجﻧﻬﺎدن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﮏﮐﺮدن در دﯾﻦ‪ ،‬ﻏﻠﻮ و زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در داﺷﺘﻦِ ﺿـﻌﻒ در‬
‫ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬اﺿﻄﺮاب در ﻋﻘﯿﺪه و ﺣﻘﯿﺮﺷﻤﺮدن ﻧﻈﺎم و آداب و روش دﯾﻨﯽ و ﺑﺰرگﺷﻤﺮدن ﻗﻮﻣﯿـﺖ‬
‫و ﺗﻌﺼﺐ ورزﯾﺪن ﺑﺮآن و اﻓﺮاط در وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻓـﺮاوان داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻓـﺰون‬
‫ﺑﺮآن اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻗﺪرت و اﺣﺘﺮام ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻪ آن‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐـﻪ در ﺣـﺪ ﻋﺒـﺎدت و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺲ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ روﻣﯿﺎن اﯾﻤﺎن راﺳﺨﯽ در دﯾﻦﺷﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﻦ آﻧﺎن‬
‫را ﻣﻘﺼﺮ ﻧﻤﯽداﻧﻢ؛ زﯾﺮا ﺳﺮﺷﺖ ﻧﻈﺎﻣﯽ دﯾﻨﯽ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑـﺮ روم ﻣﻘﺘﻀـﯽ‬
‫ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ و ﺿﻌﻒ اﯾﻤﺎن ﺑﻮد و ﻫﺮ اﻧﺪازه روﻣﯿﺎن در ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ اﻓﮑﺎرﺷـﺎن‬
‫ﺑﺎزﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺨﻔﺎف آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺣﺘـﯽ روﻣﯿـﺎن از آﻏـﺎز ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺎن دﺧﺎﻟﺘﯽ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ و دﻧﯿﺎي آﻧﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﯿﺴﺮو )‪ (cicero‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﻧﻤﺎﯾﺶ اﺷﻌﺎري را در ﺗﻤﺎﺷﺎﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﯽﺳـﺮودﻧﺪ ﻣﺒﻨـﯽ ﺑـﺮ اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺎن دﺧﺎﻟﺘﯽ در دﻧﯿﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ردم ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ آن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﯽدادﻧﺪ«) ‪.(1‬‬

‫)‪lecky. op. cit. p. 243 -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪268‬‬

‫اﮔﻮﺳﺘﯿﻦ) ‪ (AUgUOSTiNe) (2‬ﻗﺪﯾﺲ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»روﻣﯿﺎن ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ ﺧﺪاﯾﺎنﺷـﺎن را در ﻣﻌﺎﺑـﺪ ﻋﺒـﺎدت ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در ﺳـﺎﻟﻦﻫـﺎي ﻧﻤـﺎﯾﺶ‬
‫ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(3‬‬
‫ﻟﺬا آﯾﯿﻦ روﻣﯽ ﻗﺪرت روﺣﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮ ﭘﯿـﺮواﻧﺶ از دﺳـﺖ داده و اﺣﺴﺎﺳـﺎت دﯾـﻦ در‬
‫ﻗﻠﺐﻫﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺳﺮد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺮدي ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻣـﺮدم ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧـﺪاﯾﺎن‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ اوﻗﺎت ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐـﻪ ﭼـﻮن‬
‫ﻧﺎوﮔﺎن ﺟﻨﮕﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮر اﮔﻮﺳﺘﻮس) ‪ (4‬در درﯾﺎ ﻏﺮق ﺷﺪ‪ ،‬وي ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﻨﺎك ﺷﺪ و ﻣﺠﺴﻤﻪي‬
‫ﻧﭙﺘﻮن )‪ (5 )(neptone‬ﺧﺪاي درﯾﺎ را ﺷﮑﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐـﻪ ﮔﺮﻣـﺎﻧﯿﮑﻮس )‪ (Germanicus‬از‬
‫دﻧﯿﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺧﺪاﯾﺎن را ﺳﻨﮓ ﺑﺎران ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.(6‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دﯾﻦ در اﺧﻼق‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ و اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺮدم روم اﺛﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﺷﻌﻮر‬
‫و اﻣﯿﺎل آﻧﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﻮد و اﺧﻼق و ﺣﺮﮐﺎت آﻧﺎن را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن ﻋﺼﺮ دﯾﻦ ﻋﻤﯿﻘـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ روحﻫﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺪ و از اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺐ ﺳﺮﭼﻤﻪ ﮔﯿـﺮد وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ دﯾـﻦ ﯾـﮏ‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.178‬‬

‫)‪ -(2‬اﮔﻮﺳﺘﯿﻦ ﯾﺎ اوﺳﺘﯿﻦِ ﻗﺪﯾﺲ؛ روﺣﺎﯾﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬وي ﻣﻘﺮ روﺣﺎﻧﯿﺖ ﮐﻨﺘﺮﺑﻮري را اﯾﺠﺎد و در‬
‫ﺣﺪود ‪ 605‬م درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.179‬‬
‫)‪ -(4‬ﮐﺎﯾﻮس ﯾﻮﻟﯿﻮس ﮐﯿﺰر اﮐﺘﺎوﯾﺎﻧﻮس اﮔﻮﺳﺘﻮس؛ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 63‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد زاده ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 14‬ﻣﯿﻼدي درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬وي ﭘﺴﺎز ﻓﺘﺢ آﮐﺘﯿﻮم و ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ آﻧﺘﻮﻧﯿﻮس ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻄﻠﻖ ﺷﺪ‪ .‬وي‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻋﻤﺎل دوﻟﺘﯽ را در رم اﻓﺰاﯾﺶ داد‪ ،‬ادارهي اﯾﺎﻻت را ﻧﻈﻤﯽ ﺟﺪﯾﺪ داد و ﻃﯽ اﮐﺜﺮ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﻨﺖ اﮔﻮﺳﺘﻮس را از درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ اﻋﺼﺎر ﺗﺎرﯾﺦ روم ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪاﯾﯽ‬
‫ﻣﻌﺒﻮد روﻣﯿﺎن ﺑﻮد‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(5‬در اﺳﺎﻃﯿﺮ روﻣﯽ ﺧﺪاي درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﭘﺮﺳﺎﺗﻮرن و ﺑﺮادر ژوﭘﯿﺘﺮ و ﭘﻠﻮﺗﻮن ﮐﻪ در ﻗﺼﺮي در اﻋﻤﺎق درﯾﺎﻫﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﺳﻮار ﺑﺮ ﮐﺎﻟﺴﮑﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺐﻫﺎي درﯾﺎﯾﯽ او را روي اﻣﻮاج درﯾﺎ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪) .‬د‪.‬‬
‫ن‪(.‬‬
‫)‪ -(6‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق اروﭘﺎ‪History of European morals (the Pagah empire). P. 178 :‬‬
 ‫‪269‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻋﻤﻞ ﺗﻘﻠﯿﺪي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻋﻤﺎل ﺗﻘﻠﯿﺪي دﯾﮕﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺑﻘـﺎي آن ﺑـﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ در‬
‫ﺣﺪ اﺳﻢ و رﺳﻢ‪.‬‬
‫ﻟ‪‬ﮑﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺳﺎس دﯾﻦ روﻣﯿﺎن ﺑﺮ ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﻗﻮﻣﯿﺖ اﺳﺘﻮار ﺑﻮد و ﻫﺪﻓﯽ ﺟﺰ رﻓﺎه اﻓﺮاد و ﺳـﻼﻣﺖ آﻧـﺎن‬
‫از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در روم ﺻﺪﻫﺎ اﻧﺴﺎن ﭘﻬﻠـﻮان و‬
‫ﻗﻮي ﻫﯿﮑﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﮏ ﻧﻔـﺮ زاﻫـﺪ ﮐـﻪ از دﻧﯿـﺎ ﭼﺸـﻢ ﭘﻮﺷـﯿﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و از ﻟـﺬتﻫـﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﯿﺰار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي در ﺗﺎرﯾﺦ روم از ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ و اﯾﺜﺎر ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷـﻮد‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ در آن ﺗﺄﺛﯿﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﺸﻮد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﯾـﻦ ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ اﺳـﺎس آن را‬
‫وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ داده اﺳﺖ«) ‪.(1‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮐﻪ روم را از دﯾﮕﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎي زﻣﯿﻦ در آن ﻋﺼﺮ و ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﯾﻦ و ﺷﻌﺎري ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬روح‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي و دﯾﺪ ﻣﺎدي ﻣﺤﺾ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اروﭘﺎي ﮐﻨـﻮﻧﯽ‬
‫آن را از روﻣﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ارث ﺑﺮده و دﻧﺒﺎﻟﻪرو آنﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺪ در ﮐﺘﺎب ﺑـﺎ ارزش اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳـﺮ دو راﻫـﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮده و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻔﮑﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺳﯿﻄﺮه اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻗـﺪرت را ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﺪ و ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺼﺎﻟﺢ وﻃﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ زﻧﺠﯿـﺮ ﺑﺸـﮑﺪ‪ .‬ﻣـﺮدان و‬
‫رﻫﺒﺮان از اﻧﺠﺎم ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ در راه ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﯾـﮏ زﻧـﺪﮔﯽ راﺣـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﻃﺒﻘﻪي ﻣﻤﺘﺎز درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ در ﻣـﻮرد ﻋـﺪاﻟﺖ روم ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬درﺳـﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ روﻣﯿﺎن اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ روش ﺑـﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮاﺳﺎس درك ﻣـﺎدي ﻣﺤـﺾ از زﻧـﺪﮔﯽ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪.‬‬
‫ﻣﺎديﮔﺮي آﻧﺎن اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ذوق ﻋﻘﻠﯽ ﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ از ﻫﺮ ﻧﻮع ارزش روﺣﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮد؛‬

‫)‪ -(1‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ص ‪.177‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪270‬‬

‫ﭼﺮا ﮐﻪ روم ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ دﯾﻦ ﮐﻨﺎر ﻧﯿﺎﻣﺪ و ﺧﺪاﯾﺎن ﺳﻨﺘﯽ آﻧـﺎن ﺑـﯿﺶ از ﺧﺮاﻓـﺎت و‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﯾﻮﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ارواح ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﺮ راﺑﻄﻪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ آﻧـﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧـﺪاﯾﺎن ﻫﺮﮔـﺰ اﺟـﺎزه‬
‫ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽﺷﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﮐﻨﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزه ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﯿـﺐ را –‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ – ﺑﻪ زﺑﺎن ﮐﺎﻫﻨﺎن ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدادﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺧﻼﻗﯽ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ«) ‪.(1‬‬

‫اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ در ﺟﻤﻬﻮري روم‬

‫ﺳﯿﻞ اﻧﺤﻄﺎط اﺧﻼﻗﯽ و ﺣﯿﻮاﻧﯽﮔﺮي در اواﺧـﺮ ]ﺳـﻠﻄﻪي[ ﺟﻤﻬـﻮري روم‪ ،‬روﻣﯿـﺎن را ﻓـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و درﯾﺎي ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ را ﺳﺨﺖ ﺧﺮوﺷﺎن ﮐﺮده ﺑـﻮد؛ ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﮐـﻪ‬
‫روﻣﯿﺎن ﺗﺎ ﭼﺎﻧﻪ در آن ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺜﻞ رﻗﺺ و آواز ﮐﻪ روﻣﯿﺎن ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ؛ در آن ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺑﻨﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻟـﺮزه درآﻣـﺪ و در آﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫اﻧﻬﺪام ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫دراﺑﺮ اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﺷﯿﻮاﯾﺶ اﯾﻦ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪه و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ روم از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﺟﻨﮕﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ اوج رﺳـﯿﺪ و در ﺗﻤـﺪن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽ و اﻧﺤﻄﺎط در دﯾﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻪ ﭘـﺎﯾﯿﻦﺗـﺮﯾﻦ درﺟـﻪ‬
‫ﺳﻘﻮط ﮐﺮد‪ .‬روﻣﯿﺎن در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ دﭼـﺎر ﻏـﺮور و ﺧﻮدﭘﺴـﻨﺪي ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺷﺪﯾﺪاً دﻧﺒﺎل ﻫﻮي و ﻫﻮس رﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﺳﺎسﻧﺎﻣﻪي آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ ﻓﺮﺻـﺘﯽ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﻟﺬتﻫﺎ ﺣﺪ اﮐﺜﺮ اﺳﺘﻔﺎده را ﮐﺮد‪ ،‬زﻫﺪ و روزهي آنﻫـﺎ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رژﯾﻢ ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ اﺷﺖﻫﺎي آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻏﺬا زﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻋﺘﺪال و ﻣﯿﺎﻧﻪروي آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽﺷﺪن ﻟﺬتﻫﺎيﺷﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻔﺮهﻫﺎي آﻧﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻇﺮفﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهي ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﺪﻣﺘﮕﺬاران در ﻟﺒـﺎسﻫـﺎي زﯾﺒـﺎ‬

‫)‪Islam at the CrossC Roads. P.38 - 39 -(1‬‬

 ‫‪271‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﯿﺰان دﻟﺮﺑﺎ‪ ،‬ﺟﻮان و ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎﯾﯽ روﻣﯽ و زﻧﺎن زﯾﺒﺎ و ﻋﺮﯾﺎن و‬
‫ﯾــﺎ ﭘﻮﺷــﯿﺪه ﮐــﻪ از ﻋﻔــﺖ ﺑــﻮﯾﯽ ﻧﺒــﺮده ﺑﻮدﻧــﺪ‪ ،‬ﺑــﺮاي آﻧــﺎن ﻋﺸــﻮهﮔــﺮي ﻣــﯽﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽﻫﺎي آﻧﺎن ﺣﺘﯽ ﮐﺒﻮﺗﺮان ﻋﺸﻮهﮔﺮ ﻫﻢﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺪانﻫﺎي ﺑـﺎزي و ﺳـﺮﮔﺮﻣﯽ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺮدﯾﻔﺎن ﺧﻮد و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﮐﺸﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﺎد و در ﺧﻮن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ و اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن و ﻓﺎﺗﺤﺎن‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﻗﺪرت اﺳﺖ؛ زﯾﺮا آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻗـﺪرت‬
‫ﺛﺮوتﻫﺎي ﻣﻠﺖ را ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎنﺷﺎن ﺑﺎ ﻋﺮق ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﺎ زﺣﻤـﺖ ﺑـﺎزو ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﻧﯿﺮوي ﺧﻮﯾﺶ در ﻣﯿﺪان ﮐﺎرزار ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ اﻣﻼك و اﻣﻮال آنﻫﺎ را ﻣﺼﺎدره ﮐﻨﻨﺪ و زﻣﯿﻦﻫـﺎي وﺳـﯿﻌﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫رأس ﺣﮑﻮﻣﺖ روم ﺧﻮد رﻣﺰي از اﯾﻦ ﻗﺪرت ﺑﯿﮑﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻣـﺪﻧﯽ روم ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﻋﻈﻤـﺖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ وي ﻧﻤﺎدي ﺑﯿﺶ ﻧﺒﻮد؛ درﺳـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﻧﭽـﻪ در زﻣـﺎن اﻧﺤﻄـﺎط ﺗﻤـﺪن‬
‫ﯾﻮﻧﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«) ‪.(1‬‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯽﺷﺪن روم‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ رﺧﺪادي ﺑﺰرگ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﺎي دارد ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﺦ آن را ﺛﺒﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﻬـﺎ دﻫـﺪ؛‬
‫اﯾﻦ رﺧﺪاد ﻋﺒﺎرت از اﺳﺘﯿﻼي ﻣﺴﺤﯿﺖ ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ روم ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﺎ ﺟﻠﻮس‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﯿﻦ) ‪ (2‬ﺑﺮ ﺗﺨﺖ اﺑﺎﻃﺮه در ﺳﺎل ‪ 306‬ﻣﯿﻼدي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺼﺮاﻧﯿﺖ ﮔﺮوﯾـﺪ‪ ،‬رخ داد‪ .‬اﯾﻨﺠـﺎ‬

‫)‪History of the Conflict berween Religion and Scince, London 1927. -(1‬‬
‫‪p.312‬‬
‫)‪ -(2‬ﻗﺴﻄﻨﻄﯿﻦ اول‪ ،‬ﮐﺎﯾﻮس ﻓﻼوﯾﻮس اورﻟﯿﻮس ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 274‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 306‬م ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺮﮔﯽ وي ﺑﺮ ﻣﺎﮐﺴﺎﻧﺲ در ﮐﻨﺎر دﯾﻮارﻫﺎي ﺷﻬﺮ رم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 312‬م ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫دﯾﻦ رﺳﻤﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 313‬م ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯿﻼن آزادي دﯾﻨﯽ را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 323‬م ﺧﻮد‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪272‬‬

‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ وﺳﯿﻊ و دوﻟﺘﯽ ﺑـﺎ ﻗﻠﻤـﺮو‬
‫داﻣﻨﻪدار ﮐـﻪ ﺣـﺮف آﺧـﺮ را ﻣـﯽزد و ﻫﺮﮔـﺰ در ﺧـﻮاب ﻫـﻢ آن را ﻧﻤـﯽدﯾـﺪ‪ ،‬دﺳـﺖ ﯾﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﯿﻦ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬از اﺟﺴﺎد ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﺴﯿﺤﯽ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺧﻮنﻫﺎي‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ او ﻗﯿﺎم ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و او را ﯾﺎري ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻗﺴﻄﻨﻄﯿﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ارزش ﻗﺎﯾﻞ ﺷﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﺳـﭙﺮد و‬
‫روﻣﯿﺎن را دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ در اﺧﺘﯿﺎر آنﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﺣﮑـﻮﻣﺘﺶ را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ واﮔـﺬار‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫زﯾﺎنﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ از ﺣﮑﻮﻣﺖداري‬

‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﻣﯿﺪان ﺟﻨﮓ ﭘﯿﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺟﻨﮓ ادﯾﺎن ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬ﺑﻪ دﺳـﺖآوردن‬
‫ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﺰرﮔﺲ ﺳﻮد ﺑﺮد‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮرد دﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر آﺳـﯿﺐ دﯾـﺪ؛ ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﺎن‬
‫روﻣﯽ دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ را ﻣﺴﺦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴﺦ و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻗﺴـﻄﻨﻄﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺎﻣﯽ ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﻓﺮازﻧﺪهي ﭘﺮﭼﻢ آن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ‪.‬‬
‫دراﺑﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺷﺮك وارد ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺷﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘـﺎﻧﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ وﻇـﺎﯾﻒ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻋﺎﻟﯽ را در دوﻟﺖ روم ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ وﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي دﯾﻦ اﻫﻤﯿﺖ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ روز را ﻫﻢ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻗﺴﻄﻨﻄﯿﻦ ﮐﻪ ﻋﻤﺮش را در ﻇﻢ و ﺑﯿﺪادﮔﺮي ﺳـﭙﺮي ﮐـﺮده ﺑـﻮد ﻫﺮﮔـﺰ ﻣﻘﯿـﺪ ﺑـﻪ اواﻣـﺮ‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎ و دﯾﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﺰ در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش )‪ 337‬ﻣﯿﻼدي( ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﮐﻤﯽ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺣﺪي رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﺑـﻪ ﻗﺴـﻄﻨﻄﯿﻦ ﺳـﭙﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﻨﺪ و اﺻـﻞ و رﯾﺸـﻪي آن را از ﺑـﯿﺦ ﺑﺮﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﮔﺮوﯾﺪ و ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري را ﺑﻪ ﺑﯿﺰاﻧﺲ – ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪ – ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮد‪ .‬وي‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 337‬م درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪273‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪاي اﯾﻦ درﮔﯿﺮيﻫﺎي و ﺳﺘﯿﺰﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽِ آنﻫـﺎ درﻫـﻢ‬
‫آﻣﯿﺨﺖ و از آن ﯾﮏ دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ در آن ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﯿﺰان‬
‫ﺗﺠﻠﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﻼم و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺳﻼم ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬رﻗﯿﺒﺶ )ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻈﺎم ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ( را ﮐﺎﻣﻼً رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮد و ﻋﻘﺎﯾﺪش را ﻧـﺎب و ﺧـﺎﻟﺺ‬
‫و ﺑﺪون ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻏﻞ و ﻏﺸﯽ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﮐﻪ ﺑﺮده و ﺑﻨﺪهي دﻧﯿﺎ ﺑﻮد و ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽاش ﭘـﻮچ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﺼـﻠﺤﺖ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﺼﻠﺤﺖ دو ﺣﺰب درﮔﯿﺮ )ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ( ﺗﺸـﺨﯿﺺ داد ﮐـﻪ آنﻫـﺎ را ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎزد و ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ اﻟﻔﺖ اﻧﺪازد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن راﺳﺦ ﻧﯿﺰ از ﭘﺬﯾﺮش اﯾـﻦ‬
‫ﺧﻂﻣﺸﯽ ﺧﻮدداري ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ آنﻫﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﯾـﺪ‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻗـﺪﯾﻢ آﻣﯿـﺰش ﯾﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺷـﮑﻮﻓﺎ ﻣـﯽﺷـﻮد و دﯾـﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ در ﭘﺎﯾـﺎن از ﮐﺜﺎﻓـﺖﻫـﺎ و‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖﻫﺎي ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﺎﻟﻮده و ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد«) ‪.(1‬‬

‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ وﯾﺮاﻧﮕﺮ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ‬ﺗﺒﺎه ﺷﺪه و آﻣﯿﺰش ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻪ روح و ﺟﻤـﺎﻟﺶ را از دﺳـﺖ داده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ راه و روش روم را ﮐﻪ اﯾﻨـﮏ رو ﺑـﻪ اﻓـﻮل ﮔـﺬراده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿـﺮ دﻫـﺪ و رد آن ﯾـﮏ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻮ‪ ،‬دﯾﻨﺪار‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﺎﻟﻮده ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ و دوران ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ را در ﺗﺎرﯾﺦ روم ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺘﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐﻪ از وﺣﺸﯽﮔﺮي و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ روم ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن و ﺗﻤﺪن ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ در ﺟﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺳﺨﺖ دﭼﺎر ﺟﻨﻮن ﺷﺪ و از ﺣﺪود ﻗﯿﺎس ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣـﺎ ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق اروﭘﺎ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﯿﺎر اﻧﺪﮐﯽ از آن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫»ﺗﻌﺪاد راﻫﺒﺎن ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎد ﺷﺪ و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ آﻧﺎن ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ و اﻋﻤـﺎل آﻧـﺎن ﺑﺴـﯿﺎر ﺧﻄﯿـﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد دوﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼـﻪ اﮐﻨـﻮن ﻧﻤـﯽﺗـﻮان ﺗﻌـﺪاد‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺆرﺧﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در روز ﻋﯿﺪ‬

‫)‪ -(1‬ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻨﻊ‪ ،‬ص ‪ 40‬و ‪.41‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪274‬‬

‫»ﻓﺼﺢ«) ‪ (1‬ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار راﻫﺐ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ راﻫﺐ ﺳـﺮاﺑﯿﻦ ده ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ اداره‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺜﺮت آنﻫﺎ و ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺮﮐﺖ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﭘـﯽ ﺑـﺮد‪ ،‬ﺧﻼﺻـﻪ ﺷـﻤﺎر راﻫﺒـﺎن‬
‫ﮔﻮﺷﻪﮔﯿـﺮ در ﭘﺎﯾـﺎن ﺳـﺪهي ﭼﻬـﺎرم ﻣـﯿﻼدي‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد اﻫـﺎﻟﯽ ﻣﺼـﺮ‪ ،‬ﺣـﺪود ﺑﯿﺴـﺖ ﻣﯿﻠﯿـﻮن‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي راﻫﺒﺎن‬
‫آزار ﺟﺴﻢ ﺑﺮاي دﯾﻦ و اﺧﻼق ﺗﺎ دو ﺳﺪه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮي ﮐﺎﻣﻞ اداﻣﻪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣﺆرﺧـﺎن از‬
‫آن رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﺷﮕﻔﺖ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ از راﻫﺐ ﻣﺎﮐﺎرﯾﻮس )‪ (makaruis‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬او‬
‫ﺷﺶ ﻣﺎه ﺧﻮد را در ﻟﺠﻨﺰاري ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺴﻢ ﺑﺮﻫﻨﻪي او را ﭘﺸﻪﻫـﺎي ﺳـﻤﯽ ﻧـﯿﺶ‬
‫ﺑﺰﻧﻨــﺪ و ﻫﻤﯿﺸــﻪ ﻣﯿﻠــﻪﻫــﺎﯾﯽ از آﻫــﻦ را ﺑــﺎ ﺧــﻮد ﺣﻤــﻞ ﻣــﯽﮐــﺮد‪ .‬رﻓﯿــﻖ راﻫــﺐ او ﯾﻮﺳــﯿﺒﯿﺲ‬
‫)‪ (eusebius‬ﻣﻘﺪار دو ﺑﺎر آﻫﻦ را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﻪ ﺳـﺎل در ﭼـﺎه‪ ‬ﮔـﻞآﻟـﻮد و ﮐـﻢﻋﻤﻘـﯽ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮ د‪ .‬راﻫﺐ ﯾﻮﺣﻨﺎ )‪ (st. Jhon‬ﺳﻪ ﺳﺎل روي ﯾﮏ ﭘﺎ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﺧﻮاﺑﯿـﺪ و‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻨﺸﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺧﯿﻠﯽ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﭘﺸﺘﺶ را ﺑـﻪ ﺻـﺨﺮهاي ﺗﮑﯿـﻪ ﻣـﯽداد‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از راﻫﺒﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻟﺒﺎس ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﺷﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷـﺎﻧﺪﻧﺪ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﭼﻬﺎر دﺳﺖ و ﭘﺎه راه ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ آﻧﺎن در ﻏﺎرﻫﺎي درﻧـﺪﮔﺎن و ﭼـﺎهﻫـﺎي‬
‫ﮔﻞآﻟﻮد و ﮐﻢﻋﻤﻖ و ﯾﺎ ﮔﻮرﻫﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن ﮔﯿﺎه و ﻋﻠـﻒ ﻣـﯽﺧﻮردﻧـﺪ‬
‫وﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ ﺟﺴﻢ ﺑﺎ ﭘﺎﮐﯽ روح ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و ﺷﺴـﺘﻦ ﺑـﺪن را ﮔﻨـﺎه ﻣـﯽﺷـﻤﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﮐﺘﺮﯾﻦ و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﻧﺰد آﻧﺎن ﮐﺴـﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ از ﭘـﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﻓﺎﺻـﻠﻪي ﺑﯿﺸـﺘﺮي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ در آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫راﻫﺐ اﺗﻬﯿﻨﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬در ﻧﺰد ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺟﺸﻦ ﯾﺎدﺑﻮد ﺧﺮوج ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﯾﻞ از ﻣﺼﺮ اﺳﺖ و ﻧﺰد ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺟﺸﻦ ﯾﺎدﺑﻮد ﺻﻌﻮد ﻋﯿﺴﯽ‬
‫‪ ‬اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪275‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫»راﻫﺐ اﻧﺘﻮﻧﯽ در ﻃﻮل ﻋﻤـﺮش ﻫﺮﮔـﺰ ﮔﻨـﺎه ﺷﺴـﺘﻦ ﭘﺎﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﻗﺒـﻮل ﻧﮑـﺮد و راﻫـﺐ‬
‫آﺑﺮاﻫﺎم ﺻﻮرت و ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد را ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻧﺸُﺴﺖ و آب ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺗﻤﺎس ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮدم‪.‬‬
‫راﻫﺐ اﺳﮑﻨﺪري ﭘﺲ از ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻓﺴﻮس! ﻣﺎ ﻣﺪتﻫﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﺻﻮرت را ﺣﺮام ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺣﻤﺎم ﻣﯽروﯾﻢ«‪.‬‬
‫راﻫﺒﺎن در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﯽﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﻣﯽرﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺻﺤﺮاﻫﺎ و دﯾﺮﻫﺎ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻮدﮐـﺎن‬
‫را از آﻏﻮش ﻣﺎدرانﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس رﻫﺒﺎﻧﯿـﺖ آﻧـﺎن را ﺗﺮﺑﯿـﺖ ﻣـﯽﮐـﺮدن‪ ،‬دوﻟـﺖ و‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از روش آﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮدهي ﻣﺮدم و ﻋـﻮام ﺿـﻤﻦ ـﯿﯿﺪ اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از راﻫﺒﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﭘﺪران و ﻣﺎدرانﺷﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺸـﻮﯾﻖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ‪ .‬راﻫﺒﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در رﺑﻮدن و دزدي اﻓﺮاد ﻣﻬﺎرت‬
‫زﯾﺎدي داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم راﻫـﺐ اﻣﺒـﺮوز )‪ (ambrose‬را ﻣـﯽدﯾﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺎدران‬
‫ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن را در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪران و اوﻟﯿﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪانﺷـﺎن ﻫـﯿﭻ ﺗﺴـﻠﻄﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻔﻮذ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ آنﻫﺎ در دﺳﺖ راﻫﺒﺎن و روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد) ‪.(1‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ در اﺧﻼق اروﭘﺎﯾﯿﺎن‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪي رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي و ﻣﺮوت ﮐﻪ ﺟﺰء ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺷﺪ و رذاﯾﻞ‬
‫و زﺷﺘﯽﻫﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آن ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺎداﺑﯽ‪ ،‬ﺳﺨﺎوت‪ ،‬ﺻﺮاﺣﺖ ﻟﻬﺠﻪ‪ ،‬ﮔﺬﺷـﺖ‪ ،‬ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫ﺟﺮأت را ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ آن اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﮐـﺎﻧﻮنﻫـﺎي ﺧـﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻣﺘﺰﻟـﺰل‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن رواج ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬راﻫﺒﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺐﻫﺎﯾﺸﺎن از‬
‫رﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ ﻣﺎﻻﻣﺎل و ﺟﺸﻤﺎنﺷﺎن از اﺷﮏ ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻠﺐﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﻨﮓ ﺷﺪ و ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن‬
‫از ﻓﺮوﭼﮑﺎﻧﺪن اﺷﮏ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪران و ﻣـﺎدران و ﻓﺮزﻧـﺪان ﺧﺸـﮑﯿﺪ‪ .‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﻣﺎدران را داﻏﺪار‪ ،‬ﺷﻮﻫﺮان را ﺑﯽزن و ﻓﺮزﻧـﺪان را ﯾﺘـﯿﻢ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻨـﺎن ﺟﻬـﺖ اداﻣـﻪي ﺣﯿـﺎت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم دﺳﺖ ﻧﯿﺎز دراز ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ روي ﻣﯽآوردﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺗـﻼش و‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬ﻟ‪‬ﮑﯽژ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺧﻼق اروﭘﺎ‪Lecky: History of European morals chapter IV. .‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪276‬‬

‫ﮐﻮﺷﺶ آﻧﺎن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن را در آﺧﺮت ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﯾﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟ‪‬ﮑﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد داﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ را ﺑﯿـﺎن ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﭼﺸـﻢ را اﺷـﮏآﻟـﻮد و ﻗﻠـﺐ را‬
‫ﻏﻤﻨﺎك ﻣﯽﺳﺎزد) ‪ .(1‬راﻫﺒﺎن از ﺳﺎﯾﻪي زﻧﺎن ﻓﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮑـﯽ و ﻫﻤﻨﺸـﯿﻨﯽ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ را‬
‫ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ راهرﻓﺘﻦ و ﺻﺤﺒﺖ ﺑﺎ زﻧـﺎن ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺎدر ﯾـﺎ ﻫﻤﺴـﺮ ﯾـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد و ﺗـﻼشﻫـﺎي روﺣـﯽ از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﻟ‪‬ﮑﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺧﻨﺪهآور و ﻏﻤﻨﺎك ﺑﺴﯿﺎري رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ از ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺎدﯾﺖ اﻓﺴﺎر ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ‬

‫ﻣﺒﺎدا ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﻣﻔﺮط ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺮارت ﻣﺎدﯾﺖ را ﺗﻌﺪﯾﺮ ﮐﻨـﺪ‬
‫و از اﻓﺴﺎر ﮔﺴﯿﺨﺘﯽ آن در وﺣﺸﯽﮔﺮي و ﺷﻬﻮتراﻧﯽ ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨـﺪ؛ ﭼـﻮن ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻣﻤﮑـﻦ ﻧﯿﺴـﺖ ﺻـﻮرت ﺑﮕﯿـﺮد و ﻓﻄـﺮت اﻧﺴـﺎن آن را ﻧﻤـﯽﭘـﺬﯾﺮد و ﺗـﺎرﯾﺦ ﻧﯿـﺰ آن را‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻋﺘﺪال اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ و ﻣﺎدﯾﺖ‪ ‬ﺳﺮﮐﺶ را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ و از آن‬
‫ﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ روﺣﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﺳﻠﯿﻢ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﮕﺎم اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎرت از دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ؛ ﭼـﻮن‬
‫ﻓﻄﺮت ﻧﺎﺑﻮدﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻔﯿﺪ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ و از ﺷـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺧﯿـﺮ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد و ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐـﺮم ص ﻧﯿـﺰ ﭼﻨـﯿﻦ ﮐـﺎري اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬وي‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻋﺮبﻫﺎ در رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي ﻗﺒﯿﻠﻪاي و ﮐﺸﺘﺎرﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽﻫﺎ و ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزيﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه ﺧﺪا و اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥ اﷲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺒﺬﯾﺮ و ﺳﺨﺎوت ﻋﺮبﻫﺎ را ﺑﻪ اﻧﻔـﺎق در راه‬
‫ﺧﺪا ﺗﻐﯿﯿﺮ داد و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف دﯾـﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ و ﻫﺮﭼﯿـﺰ را ﺑـﺎ‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺰ ﺣﻖ داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎط و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ ﺑﭙـﺮدازد‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن وﻗﺘﯽ ﭼﯿﺰي را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﭼﯿـﺰ دﯾﮕـﺮي‬

‫)‪History of Europea morals. Part II chapter IV. From Constantine to -(1‬‬

‫‪Charlemeagne.‬‬
 ‫‪277‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﺟﺎي آن را ﺑﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻋﻤﻞ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮك ﻋﻤﻞ) ‪ .(1‬ﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﺜﺖ اﻧﺒﯿﺎ ﺑﺮاي ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻓﻄﺮت ﺑﺸﺮ و ﺗﺜﺒﯿﺖ آن ﺑﻮده اﺳـﺖ؛ ﻧـﻪ ﺑـﺮاي ﺗﺒـﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫آن) ‪.(2‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص وارد ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺷﺪ ﻣﺮدم داراي دو رزو ﻣﻬـﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ دو‬
‫روز ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫آن دو روز ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ در آن دو روز در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن دو‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻬﺘﺮي را ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه اﺳـﺖ‪ :‬روز‬
‫ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ) ‪ .(3‬از ﺣﻀﺮت ﻋﺎﯾﺸﻪ ل ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ وارد ﻣﻨﺰل ﻣﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻣﻦ دو ﮐﻨﯿﺰ اﻧﺼـﺎري ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻣﺸـﻐﻮل ﺧﻮاﻧـﺪن‬
‫‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬‫اﺷﻌﺎر ﺟﻨﮓ ﺑ‪‬ﻌﺎث ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آوازهﺧﻮان ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫اﯾﺎ در ﻣﻨﺰل رﺳﻮل ﺧﺪا ص اﺷﻌﺎر ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟ آن روز‪ ،‬روز ﻋﯿﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫اي اﺑﻮﺑﮑﺮ! ﻫﺮ ﻣﻠﺘﯽ ﻋﯿﺪي دارد و اﻣﺮوز ﻋﯿﺪ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آن دو را ﺑﮕﺬار ﮐﻪ اﻣﺮوز ﻋﯿﺪ اﺳﺖ«) ‪.(4‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ روم ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﻄﺮت و ﻧﺎﺑﻮدي آن ﮐﻮﺷﯿﺪ و ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺑـﻪ ارﻣﻐـﺎن آورد‬
‫ﮐﻪ ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺗﮑﺎﻟﯿﻔﯽ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﮐﻪ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﺑﻮد‪ ،‬در آﻏـﺎز‬
‫اﻣﺮ ﻧﻔﻮس ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﮐـﻨﺶ ﻧﺸـﺎندادن ﺑـﻪ ﻣﺎدﯾـﺖ ﺳـﺮﮐﺶ‪ ،‬ﺑـﺎ دﻟـﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ آن را‬

‫)‪ -(1‬از ﮔﻔﺘﺎر ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ‪) /‬م ‪ 728‬ﻫـ( در ﮐﺘﺎب اﻗﺘﻀﺎء اﻟﺼﺮاط اﻟﻤﺴﺘﻘﯿﻢ و ﻣﺨﺎﻟﻔﮥ‬
‫أﺻﺤﺎب اﻟﺠﺤﯿﻢ‪ ،‬ص ‪.143‬‬
‫)‪ -(2‬رك‪ :‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬اﻟﻨﺒﻮات‪.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺑﻪ رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ﺳﻨﺪش از ﻃﺮﯾﻖ اﻧﺲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﺣﻤﺪ و ﻧﺴﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫)‪ -(4‬ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪278‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را از ﭼﻨـﮓ آن ﻧﻈـﺎم ﻧﺠـﺎت دادﻧـﺪ و ﺷـﺪﯾﺪ ًا ﻋﻠﯿـﻪ آن‬
‫ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺼﺮاﻧﯿﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻏﻠﻮش در رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ و زﻫﺪ و روﯾﺎروﯾﯽاش ﺑـﺎ ﻓﻄـﺮت و واﻗﻌﯿـﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﺧﻼق و ﻋﺎدات ﻓﺎﺳﺪ ﻣﺮدم را اﺻﻼح ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻤﺪن در ﺣﺎل ﺳﻘﻮط را از اﻓﺘـﺎدن ﺑـﺎز‬
‫دارد‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﻓﺴﺎد و اﺑﺎﺣﯿﺖ و ﺣﺮﮐﺖ ﻏﻠﻮ در زﻫﺪ و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﯿﺢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ در ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﺧﻠﻮتﮐﺪهﻫﺎ ﻣﻨﺰوي ﺑـﻮد و در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻠﯽ ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻋﮑﺲ آن ﺣﺮﮐـﺖ اﺑﺎﺣﯿـﺖ و ﺑـﯽﺑﻨـﺪوﺑﺎري در ﺷـﻬﺮﻫﺎ و‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﺗﻨﺪ و ﻣﺎدﯾﺖ ﺳﺮﮐﺶ‬

‫ﻟ‪‬ﮑﯽ وﺿﯿﻌﺖ ﺟﻬﺎن ﻧﺼﺮاﻧﯿﺖ را در آن زﻣﺎن ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ رﻫﺒﺎﻧﯿـﺖ و ﻋﺼـﯿﺎن ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪،‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﭘﺴـﺘﯽ در اﺧـﻼق ﻣـﺮدم و ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﺷـﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺗﻦآﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻤﻠﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬و ﻟﺨﺮﺟﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬
‫و ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ در زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻟﺒﺎس و زﯾﻨﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ‪ ‬ﺷﺪت وﺣﺪﺗﺶ رﺳﯿﺪ و دﻧﯿﺎ در ﺑﺮﻫﻪ زﻣـﺎﯾﻦ ﺑـﯿﻦ‬
‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﺷﺪﯾﺪ و ﻓﺴﺎدﻧﻬﺎﯾﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻫﺮﭼﯿﺰ داراي اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺗﺎرك‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ در ﻓﺴﺎد و ﻫﺮزﮔﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻓﺴﺎد و ﺧﺮاﻓﺎت ﮐﻪ دو دﺷﻤﻦ ﺑﺮاي ﺷﺮف و ﮐﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﮐﺮدار ﺑﺪ و رﺳﻮاﮔﺮي در ﺑﯿﻦ دﯾﮕﺮان ﺷﺮم ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾـﺎ‬
‫ﺑﺎﻃﻦ اﻧﺴﺎن ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ وﻋﯿﺪﻫﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﻋﺘﻘـﺎد و ﺑـﺎور ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫دﻋﺎﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﮐﻔﺎرهي ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﻪاش ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً در آراﻣـﺶ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎزار ﻣﮑﺮ و ﺣﯿﻠﻪ و دروغ داغ ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﯾـﻦ ﻋﺼـﺮ در اﯾـﻦ ﻣـﻮارد‪ ،‬از‬
 ‫‪279‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻋﺼﺮ ﻗﯿﺎﺻﺮه ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻇﻠـﻢ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸـﯽ و ﻗﺴـﺎوت ﻧﯿـﺰ ﮐـﻢ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ در‬
‫آزادي اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺣﻤﺎﺳﻪي وﻃﻦ دوﺳﺘﯽ‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد«) ‪.(1‬‬

‫ﻓﺴﺎد در ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ‬

‫رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ و ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺟﺰ ﻋﺎﻣﻞ ﻟﻄﻤﻪ زدن و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﻄﺮت ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻄﺮت ﺑـﺮ‬
‫اﺛﺮ آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ و ﺻﻼﺑﺖ روﺣﯽ آن و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ دﯾﮕﺮ ﻣﻘﻬﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺿﻌﻒ و اﻧﺤﺮاف در ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻧﻔﻮذ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ در ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﺠﻮر ﺑـﺎ ﻣﺮاﮐـﺰ دﻧﯿـﺎﯾﯽ ﺑـﻪ رﻗﺎﺑـﺖ ﭘﺮداﺧـﺖ و از‬
‫آنﻫﺎ ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻞ دﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑـﺮاي اﻟﻔـﺖ و ﺑـﺮادري ﺑـﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن و‬
‫ﺗﺠﻠﯿﻞ از ﺷﻬﯿﺪان و اوﻟﯿﺎ ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ اﻣﺎﮐﻨﯽ ﺟﻬـﺖ ﺗـﻦآﺳـﺎﯾﯽ و ﻓﺴـﻖ و ﻓﺴـﺎد‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﮔﺮداﻧﯿﺪ و روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ ارﺗﮑـﺎب ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﮐﺒﯿـﺮه و ﻣﻨﮑـﺮات ﻣـﺘﻬﻢ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫راﻫﺐ ﺟﺮوم )‪ (Jarum‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»زﻧﺪﮔﯽ روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻋﯿﺎﺷﯽ آنﻫﺎ از ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﺑﻮﻟﻬﻮﺳﯽ اﻣـﺮاء و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان ﺳـﺒﻘﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺧﻼق ﭘﺎپﻫﺎ رو ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﺰرﮔﯽ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺮص و دﻧﯿﺎﻃﻠﺒﯽ ﭼﺸﻢ آﻧﺎن را ﭘـﺮ‬
‫ﮐﺮده و آنﻫﺎ را از ﺣﺪود ﺧﻮد ﻣﺘﺠﺎوز ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﮐﺎر ﭘﺎپﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻘﺎمﻫﺎي روﺣﺎﻧﯿﺖ و وﻇﺎﯾﻒ ]ﺧﻮﯾﺶ[ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻻ ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻨـﺪ و ﮔـﺎﻫﯽ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻋﻠﻨـﯽ در‬
‫ﻣﻌﺮض ﻣﺰاﯾﺪه ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺎ وﺛﯿﻘﻪ و ﺳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﻠﯿﻂﻫـﺎي ﻏﻔـﺮان‪ ،‬ﺑـﻪ اﺟـﺎره‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﻗـﺎﻧﻮن را ﻣﺠـﺎز ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﺪركﻫـﺎي ﻧﺠـﺎت و ﻣﺠﻮزﻫـﺎي ﺣـﻼلﺑـﻮدن‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﻣﻤﻨﻮﻋﺎت را ﻣﺎﻧﻨﺪ اوراق ﻧﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣـﯽدادﻧـﺪ‪ ،‬رﺷـﻮه و رﺑـﺎﺧﻮاري ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﻮال ﺑﯽﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺮاف ﺳﺮﺳﺎمآوري ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐـﻪ‬

‫)‪History of Europeahn morals vol. II. pp. 162 - 3 -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪280‬‬

‫ﭘﺎپ اﯾﻨﻮﺳﺎن ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺎﺟﺸﻦ راﮔﺮو ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﯿﺰ از ﭘﺎپ ﻟﻮ دﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ وي آﻧﭽﻪ‬
‫را ﮐﻪ از ﭘﺎپ ﺳﺎﺑﻖ از ﻣﺎل ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و درآﻣﺪه و ﺳﻬﻢ ﺧـﻮدش و ﺗﻤـﺎم ﺛـﺮوت ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ‬
‫آﯾﻨﺪهاش را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺼﺮف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺣﺘـﯽ رواﯾـﺖ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﺮج و‬
‫ارﺿﺎي ﺷﻬﻮات ﭘﺎپﻫﺎ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺒﻮد«) ‪.(1‬‬

‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﯿﻦ ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري‬

‫ﻧﺰاع‪ ،‬درﮔﯿﺮي و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﯿﻦ ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ و اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯾﺴﻢ‪ ،‬در ﺳﺪهي ﯾﺎزدﻫﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧـﺰاع‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖﮐﻨﻨﺪه و وﺣﺸﺘﻨﺎك ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﺪال ﻧﺨﺴـﺖ ﭘﯿـﺮوزي از آن‬
‫ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻫﺎﻧﻮري ﭼﻬﺎرم ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ در ﺳـﺎل ‪ 1077‬ﻣـﯿﻼدي ﺑـﺎ ﮐﻤـﺎل‬
‫ذﻟﺖ ﺑﻪ درﺑﺎر ﭘﺎپ در ﻗﻠﻌﻪي ﮐﺎﻧﻮﺳﺎ راه ﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺎپ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ وي اﺟﺎزهي ورود داد ﮐـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر زﯾﺎدي از درﺑﺎرﯾﺎن ﺳﻔﺎرش وي را ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘـﺎپ ﺑـﻪ وي اﺟـﺎزه داد ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫درﺑﺎر راه ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺎ ذﻟﺖ ﺗﻤﺎم ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﺑﺎ ﻟﺒـﺎس ﭘﺸـﻤﯿﻨﻪ ﺑـﻪ درﺑـﺎر ﭘـﺎپ راه ﯾﺎﻓـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ وي ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد و ﭘﺎپ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺒﺎرزات ﺑـﯿﻦ ﭘﺎﭘﯿﺴـﻢ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري اداﻣـﻪ‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺮدم در ﺑﯿﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ دﯾﻨﯽ و‬
‫دﻧﯿﻮي دو دﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و در زﯾﺮ ﯾﻮغ اﻣﭙﺮاﺗﻮري و ﭘﺎﭘﯿﺴﻢ از ﭘـﺎ درآﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﭘـﺎپ در ﻗـﺮون‬
‫وﺳﻄﯽ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن و اﻣﭙﺮاﺗـﻮران ﭼـﯿﻦ ﻗـﺪرﺗﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي دﯾﻦ‪ ،‬اروﭘﺎ را در ﻋﻠﻢ و ﺗﻤﺪن ﺑﻪ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ ﺻـﺤﯿﺢ و‬
‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮي ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن آﻧـﺎن در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اروﭘـﺎﯾﯽ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در ﻧـﺰد ﻣـﺮدم ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﻮرد اﺣﺘـﺮام ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم ﯾﮑـﺪل از آﻧـﺎن‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ زﺑﺎن واﺣﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل ﻧﻈﺮ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و در اﻣـﻮر ﻣﻬـﻢ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ روﺳﺘﺎ و ﻫﺮ ده و ﺷـﻬﺮي ﻃﺮﻓـﺪاران ﺑﺴـﯿﺎر ﻓـﺮاوان از اﻧﺪﯾﺸـﻪوران و‬

‫)‪Conflict of Religion and Science. P.230 -(1‬‬

 ‫‪281‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن واﺣﺪي ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در اﻣﻮر دوﻟﺘﯽ و اداري ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اروﭘﺎ از رﻫﺒﺮان دﯾﻨﯽ‬

‫از ﺑﺪﺷﺎﻧﺴﯽ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﺑﺪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﺖ ﮔﺮوﯾـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫رﻫﺒﺮان دﯾﻨﯽ از ﺗﺴﻠﻂ ﻧﻔﻮذ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ وﺟﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﭘـﯽ آن اروﭘـﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ در وادي ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺧﺮاﻓﺎت و اﻧﺤﻄﺎط ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ و رﻫﺒﺎﻧﯿﺖ آﻧﺎن ﺗﻤـﺪن ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺳﺨﺖ آﺳﯿﺐ دﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻃﻮل ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﺮ ﺷﻤﺎر ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻗﺎرهي اروﭘﺎ اﻓﺰوده ﻧﺸﺪ و در ﻣﺪت ﭘﺎﻧﺼﺪﺳﺎل ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮك دﻧﯿﺎ اﻓﺰوده ﻧﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ ﻋﺪم اﻓـﺰاﯾﺶ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺗﺠﺮد و ﻋﺪم رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ازدواج ﺑﻮد ﮐﻪ روﺣﺎﻧﯿـﺎن و راﻫﺒـﺎن اﯾـﻦ ﻋﻤـﻞ را ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم‬
‫ﺧﻮب ﺟﻠﻮه ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻫﻨﺎن و روﺣﺎﻧﯿﺎن دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﯾـﺎري و ﻣﺮاﻗﺒـﺖ‬
‫ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻧﺸﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﻤﺎري وﺑﺎ و اﻣـﺮاض دﯾﮕـﺮ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗـﺎرهي اروﭘـﺎ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬اﺑﻨﯿﺴـﯿﺲ‬
‫ﺳﻠﻮﺋﯿﺲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻟﻘﺐ ﭘﻮﺋﯿﺲ دوم ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 1430‬ﻣﯿﻼدي ﺳﻔﺮي ﺑﻪ ﺟﺰاﯾﺮ‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ اﻧﺠﺎم داد و از ﻣﻼﺣﻈﻪي آﻧﭽﻪ ﮐﻪ وي در آﻧﺠﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ‬
‫و اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن و ﻓﻘﺮ ﻣﻬﻠﮏ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺟﺰاﯾﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﺟﻨﺎﯾﺖ روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه زﻣﺎﻣﺪاران ﮐﻠﯿﺴﺎ در اروﭘﺎ و ﻧﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ آﻧﺎن ﺑـﺮ ﺧﻮدﺷـﺎن و ﺑـﺮ‬
‫دﯾﻨﯽ ﮐﻪ از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻘﺪس دﯾﻨﯽ را ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت ﺑﺸـﺮي و‬
‫ﻋﻠﻮم ﻋﺼﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴـﺎ اﯾـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻋﻠﻤـﯽ در آن‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و در واﻗﻊ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﻮﺟﻮد آن زﻣﺎن ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم در آنﻫﺎ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﯾﻘﯿﻨﺎً آنﻫﺎ ﺑﺮﺗـﺮﯾﻦ داﻧﺴـﺘﻪﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﯽ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻋﻠـﻢ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﮔـﺮ در دورهاي از دورهﻫـﺎ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ ﺑﺸـﺮ ﺑـﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪282‬‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪ ﺧـﻮد ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌـﺎً در دورهﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي از اﯾﺠـﺎد دﮔﺮﮔـﻮﻧﯽ و ﺗﻌـﺎرض در اﻣـﺎن‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ داﻧﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم در ﺣﺎل ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ دﯾـﻦ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮان داﻧﺶ ﺑﻨﯿﺎن ﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﺧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﺷﻨﯽ ﺑﻨـﺎ ﺷـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺎﯾﺪ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﯽ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻨـﯿﻦ ﻋﻤﻠـﯽ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن و دﯾﻦﺷﺎن ﺑﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺘﯿﺰ ﺷﻮﻣﯽ ﺑﯿﻦ دﯾـﻦ و ﻋﻠﻤـﯽ ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم دﯾﻦ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ؛ دﯾﻨـﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ داﻧـﺶ ﺑﺸـﺮي ﮐـﻪ در آن ﺣـﻖ و ﺑﺎﻃـﻞ و‬
‫ﺧﺎﻟﺺ و ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ وﺟﻮد داﺷﺖ ﺧﻠﻂ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از آن روﺣـﺎﻧﯿﻮن ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﭼﻨـﺎن ﺳـﻘﻮط‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﻮمﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اروﭘﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً از ﻗﯿـﺪ‬
‫دﯾﻦ رﻫﺎ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻓﻘﻂ در ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻣﻘﺪس ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن ﻣﻄـﺎﻟﺒﯽ ﮐـﻪ‬
‫دﻫﺎن ﺑﻪ دﻫﺎن ﻣﯽﮔﺸﺖ و در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد و ﺑﻌﻀـﯽ از ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎي ﺗـﻮرات و اﻧﺠﯿـﻞ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯿﯽ و زﯾﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﻣﻔﺴـﺮان ﺗـﻮرات و اﻧﺠﯿـﻞ ﺑﺮآﻧﻬـﺎ اﻓـﺰوده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﻣﻘﺪس ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ رﻧﮓ دﯾﻨﯽ دادﻧﺪ و آنﻫﺎ را در ردﯾﻒ ﺗﻌـﺎﻟﯿﻢ‬
‫و اﺻﻮل دﯾﻦ ﮐﻪ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ آن واﺟـﺐ ﺑـﻮد ﺑﺮﺷـﻤﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻣﺨـﺎﻟﻒ آن را رد‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ واﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺘﺎبﻫﺎ را ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﻣﮑﺎنﻧﮕﺎري ﻣﺴﯿﺤﯽ )‪ (Christian topography‬ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و ﺷﺪﯾﺪاً ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﻫﺮﮐﺲ را ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﮑﻔﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺘﻢ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ‬

‫اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﻪ درﺳﺖ در ﻋﺼﺮي رخ داد ﮐﻪ آﺗﺸﻔﺸﺎن ﻋﻘـﻞ و اﻧﺪﯾﺸـﻪي اروﭘـﺎ ﻣﻨﻔﺠـﺮ ﺷـﺪ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ زﻧﺠﯿﺮﻫﺎي ﺗﻘﻠﯿﺪ دﯾﯿﻦ را ﺷﮑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻠﯿﺴﺎ را ﮐـﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﺑﯽﭘﺮده ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دادﻧﺪ و از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺒـﯽ و‬
‫ﭼﺸﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮزش ﻃﻠﺒﯿﺪﻧﺪ و ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺧـﻮﯾﺶ‬
‫را ﻋﻠﻨﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻗﯿﺎﻣﺘﺶ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪ و ﻣﺮدان ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﻮذ آن ﮐﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر را‬
 ‫‪283‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﮑﻔﯿﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮن و اﻣﻮال آﻧﺎن را در راه دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ ﺣـﻼل‬
‫داﻧﺴﺘﻨﺪ و دادﮔﺎهﻫﺎي ﺗﻔﺘﯿﺶ ﻋﻘﺎﯾﺪ را ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﭘﺎپ آن ﻣﻠﺤﺪان و ﺑﯽدﯾﻨﺎن را ﮐـﻪ‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬دﺷﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺎرﻫﺎ و ﮐﺸﺘﺰارﻫﺎ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮐﻠﯿﺴـﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﺮاي ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊﮐﺮدن ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻧﺒﻀﺶ ﻣﯽزد‪،‬‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻮﺷﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳــﺎن ﮐﻠﯿﺴــﺎ در ﻃــﻮل و ﻋــﺮض ﮐﺸــﻮر ﭘﺮاﮐﻨــﺪه ﺷــﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔــﺲﻫــﺎي اﻧﺴــﺎنﻫــﺎ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و اﻓﮑـﺎر و ﺧﯿـﺎﻻتﺷـﺎن را ﺗﻌﻘﯿـﺐ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬داﻧﺸـﻤﻨﺪي‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻤﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺗﺨﻤﯿﻦزده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دادﮔﺎهﻫﺎ ﮐﯿﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺳﯽ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﺳﯽ و دو ﻫﺰار ﺗﻦ زﻧﺪه زﻧﺪه ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌـﺮوف ﻋﻠـﻮم‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮوﻧﻮ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺟﺰو آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎ از وي اﻧﺘﻘـﺎم ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬آن ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺟـﺮم اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﺟﻬﺎنﻫﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺣﮑﻢ ﻗﺘﻠﺶ را ﺻﺎدر ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ‬
‫ﻗﻄﺮهاي از ﺧﻮن او ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﭽﮑﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ زﻧﺪه زﻧﺪه ﺳﻮزاﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﮔﺎﻟﯿﻠﻪ )‪ (Galileo‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪ؛ ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘـﺪب ود‬
‫ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ دور ﺧﺮﺷﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﻧﻘﻼب ﻧﻮﮔﺮاﯾﺎن‬
‫در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﺳﻪي ﺻﺒﺮ ﻧﻮﮔﺮاﯾﺎن و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﻟﺒﺮﯾﺰ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻋﻠﯿﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﮐﻠﯿﺴﺎ و ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎران ﻗﺪﯾﻢ ﻗﯿﺎم ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‪،‬‬
‫اﺧﻼق و ادب را ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﻮرد ﺗﻨﻔﺮ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠـﻪ اﯾـﻦ ﺷـﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و در ﻣﺮﺗﺒـﻪي دوم ﺑـﺎ ﺧـﻮد دﯾـﻦ ﻣﺒـﺎرزه‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪284‬‬

‫رﻫﺒﺮان و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﻘﻠﯽ در ﯾﮏ ﺟﺒﻬﻪ و رﻫﺒﺮان دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ زﻣﺎﻣﺪاران دﯾﺎﻧﺖ ﺑﻮﻟﺲ در ﺟﺒﻬﻪاي دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺸﮑﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺟﻨﮕﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﺑﯿﻦ ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو زن ﯾﮏ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻫﻢ ﺳﺎزش ﻧﺪارﻧﺪ و ﻋﻘﻞ و ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ ﻣﺘﻀﺎد ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮑﯽ از آن دو را ﺑﭙﺬﯾﺮت‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي ﭘﺸـﺖ ﮐﻨـﺪ و ﻫـﺮﮐﺲ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اوﻟﯽ اﯾﻤﺎن آورد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دوﻣﯽ ﮐﻔﺮ ورزد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن ﺧﻮنﻫﺎي ﭘﺎﮐﯽ را ﮐـﻪ در راه ﻋﻠـﻢ و‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و آن ﺟﺎنﻫـﺎي ﺑـﯽﮔﻨـﺎﻫﯽ را ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺳـﻨﮕﺪﻟﯽ و وﺳﻮﺳـﻪﻫـﺎي‬
‫روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﯾـﺎد ﻣـﯽآوردﻧـﺪ‪ ،‬در ﭘـﯽ آن روﺣـﺎﻧﯿﻮن ﮐﻠﯿﺴـﺎ در ﻧـﺰد آﻧـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻋﺒﻮس‪ ،‬ﺗﯿﺮه و ﭼﺮوﮐﯿﺪهاي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﭼﺸﻢﻫﺎيﺷﺎن اﺧﮕﺮ ﻣـﯽﺑﺎرﯾـﺪ و‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎيﺷﺎن ﺗﻨﮓ و ﺧﻔﻪ ﺑﻮد و ﻋﻘﻞﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺒﮏ و ﺧﻮار ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻗﻠـﺐﻫﺎﯾﺸـﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ از آﻧﺎن ﺑﯿﺰار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻋﻬﺪ ﻣﯽﺑﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ از آﻧﺎن و آﻧﭽـﻪ را ﮐـﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و اﯾـﻦ ﺗﻮﺻـﯿﻪ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﮐﻠﻤـﻪاي ﺟﺎوداﻧـﻪ ﺑـﺎري‬
‫آﯾﻨﺪﮔﺎنﺷﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺷﺘﺒﺎه اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن و ﻋﺪم ﺗﺤﻘﯿﻖﺷﺎن‬

‫اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن روﺷﻨﻔﮑﺮ در زﻣﯿﻨﻪي ﺧﺮدورزي و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺻـﺒﻮر و ﺑﺎﭘﺸـﺘﮑﺎر ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و آن ﻗـﺪر‬
‫ﻓﺮوﺗﻦ و ﻣﺘﯿﻦ و ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﮐﻮﺷـﺎ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ دﯾـﻦ را از زﻣﺎﻣـﺪاران اﻧﺤﺼـﺎر ﻃﻠـﺐ و‬
‫ﻗﺪرتﻃﻠﺐ آن ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺗﻌﻬـﺪ و ﻣﺴـﺆوﻟﯿﺘﯽ ﮐـﻪ ﻧﺎﺷـﯽ از دﯾـﻦ اﺳـﺖ و ﺧﺸـﮏاﻧﺪﯾﺸـﯽ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﻮدرأﯾﯽ و اﻟﮕﻮﭘﺮدازياي ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاران ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ دﯾﻦ را ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺴﺘﻪي ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ دور ﻧﯿﺎﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷـﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ‪ ،‬ﻋـﺪاوت و دﺷـﻤﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ روﺣﺎﻧﯿﻮن دﯾﻨﯽ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﺷـﺄن و ﻣﻨﺰﻟـﺖ آن را ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﮐﺜـﺮ‬
‫اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن در ﻋﺼﺮﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﺳﺖﺷﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه دﯾﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﮐﻠﯿﺴﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن در ﺟﺴﺘﻦ و ﺧﻮاﺳﺘﻦ آن ﻗﺪر ﺻﺪاﻗﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫و آن ﻗﺪر ﺧﯿﺮﺧﻮاه ود و اﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ و آن ﻗﺪر ﻓﺮاخاﻧﺪﯾﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﻨﮕﺮﻧـﺪ؛‬
 ‫‪285‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻫﻢ ﻋﺼﺮ آﻧﺎن از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﺎن را از اﯾـﻦ ﺑﺤـﺮان‬
‫ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫ۡ ُ َ َ ُ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫ۡ ُ‬
‫ح ّرِ ُم عل ۡي ِه ُم‬
‫لط ّي َ�ٰت َو ُ� َ‬
‫حل ل ُه ُم ٱ َّ ِ ِ‬ ‫﴿يَأ ُم ُرهم ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو�ن َهٮ ٰ ُه ۡم ع ِن ٱلمنكرِ و� ِ‬
‫ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫��ِث﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[157 :‬‬ ‫ٱ�‬
‫»آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ و از ﮐﺎر زﺷﺖ ﺑـﺎز ﻣـﯽدارد و ﭘـﺎﮐﯿﺰهﻫـﺎ را ﺑﺮاﯾﺸـﺎن‬
‫ﺣﻼل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﺎﭘﺎﮐﯽﻫﺎ را ﺑﺮآﻧﺎن ﺣﺮام ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺗﻌﺼﺐ ﺟﺎﻫﻠﯽ و ﻣﻮاﻧﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن در ﻏـﺮب و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در ﺷﺮق ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﮐﺎﻫﻨﺎن و ﻣﺮدان ﮐﻠﯿﺴﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﻼم و ﺻﺎﺣﺐ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ آن ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻠﻮة واﻟﺴﻼم‪ ،‬و ﻋﺪم ﺗﺤﻤﻞ ﺳﺎﺧﺘﯽﻫﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﮐﻤﺒﻮد اﺷﺘﯿﺎق ﺑﻪ ﻧﺠﺎت‬
‫اﺧﺮوي و ﻧﭙﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ و ﻧﯿـﺰ ﮐﻤﺒـﻮد ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﯽ و ﻧﺸﺮ اﺳﻼم در اروﭘﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻣـﺎﻧﻊ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻦ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﺑـﻪ دﯾـﻦ‬
‫اﺳﻼم و ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ آن ﺷﺪ؛ آن ﻫﻢ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﺷﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﯿﺎز اﻧﺴﺎن ﻣﺎرﮔﺰﯾﺪه‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎدزﻫﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻏﺮب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎديﮔﺮي‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل آن ﭼﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ رخ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ و ﻏﺮب ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد اﻋﻢ از ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﻫﺪف‪،‬‬
‫روح‪ ،‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻋﻠﻢ‪ ،‬ادب‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎديﮔـﺮي روي آورد‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﺟﻬـﺖﮔﯿـﺮي آرام آرام ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﯽ اﯾـﻦ ﺣﺮﮐـﺖ ﺗـﺪرﯾﺠﯽ‪ ،‬ﺑﺴـﯿﺎر ﻗـﻮي‪،‬‬
‫رﯾﺸﻪدار و ژرف ﺑﻮد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻟﻖ و ﻣﺪﺑﺮي وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣـﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﻧﯿﺮوﯾـﯽ ﻣـﺎوراي ﻃﺒﯿﻌـﺖ و ﻣـﺎده‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان از دﯾﺪهي ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺾ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﯿﻌﯽ را ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و آﺛﺎرش‬
‫را ﻋﻠﺖﺟﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روش را ﻧﮕﺎه ﻣﺤﺾ ﻋﻠﻤﯽ ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﭘـﮋوﻫﺶ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪاي را ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آن ﺑﻮد‪ ،‬روﺷﯽ ﺗﻘﻠﯿﺪي ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﮕـﺎه‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻠﻢ و ﺣﮑﻤﺖ اﺳﺘﻮار ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ آن را ﺑﻪ رﯾﺸـﺨﻨﺪ ﻣـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺳـﺨﺖ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪286‬‬

‫ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻔﮑﺮ و روﺷﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎ و‬
‫ﻧﮕﺮشﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﺎوراي ﺣﺮﮐﺖ و ﻣﺎده ﺑﻮد ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨـﺪ‬
‫و از اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ از داﯾﺮهي ﺣﺲ و آزﻣـﺎﯾﺶ ﺧـﺎرج ﺑـﻮد و ﺳـﻨﺠﺶﭘـﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺷـﻤﺮدﻧﯽ و‬
‫داراي اﺑﻌﺎد ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻦ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺣﮑﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻟﺰوم‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﻣﺎوراي‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺟﺰء ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آن را در ﮐﻨﺪ و ﻋﻠـﻢ از ﻣﺸـﺎﻫﺪهي آن‬
‫ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺪﯾﺪي وﺟﻮد ﺧﺪا را اﻧﮑﺎر ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﻋﻠﻨـﺎً‬
‫ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ دﯾﻦ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻤﮕﯽ آﻧﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﯾﻦ ﻗﯿﺎم ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ روش ﺗﻔﮑـﺮي ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻮﺿﻌﯽ ﮐﻪ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺷﺎن اﺗﺨﺎذ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﮑـﺎن را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﮑﺮ و دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﺳـﺘﻮار ﺑـﻮد و اﺳـﺎس آن‬
‫وﺣﯽ و ﻧﺒﻮت و دﻋﻮت و ﺳﺨﻨﺶ زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻮاﻓﻖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﯿﭽﮑـﺪام‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻮارد در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﺲ و آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﻤـﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺳـﻨﺠﺶﭘـﺬﯾﺮ‪ ،‬ﺷـﻤﺮدﻧﯽ و داراي‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن ﻫﻤﻮاره در ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ دﭼﺎر ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺳﻮاﯾﯽ ﻣﺎديﮔﺮي در واﭘﺴﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬

‫رﻫﺒﺮان ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﯽ اروﭘﺎ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺪه ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺎديﮔﺮاﯾﯽ ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ و ﺣﯿﺎت ﻣـﺎدي و‬
‫رﺳﻮم دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ را ﺑﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ اﺛﺮ ﭘﺬﯾﺮي از ﻣﺤﯿﻂ ﺣﺎﮐﻢ در ﺟﻬﺎن ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺮدم و اﺟﺘﻤﺎع ﮐﻪ ﻣﺘﻘﻀﯽ ﺑﻘﺎي ﻧﻈﺎم دﻧﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮي ﺑﻮد ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ اﺧﯿﺮ اﯾﻦ داﻧﻤﺸﻨﺪ رﺳﻮا ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳـﺒﺐ ﺷـﺘﺎب ﺣﺮﮐـﺖ ﺗﻤـﺪن ﻣـﺎدي و‬
‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽ دﯾﻦ و ﺳﻨﺖﻫﺎ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ آن از ﻫﻤﮕﺎﻣﯽ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺪن‪ ،‬ﺟﻤـﻊ ﺑـﯿﻦ ﻣـﺎديﮔﺮاﯾـﯽ‬
‫ﻣﺤﺾ و رﺳﻮم دﯾﻨﯽ ﻣﺴﯿﺢ ﺳـﺨﺖ دﺷـﻮار ﺷـﺪ‪ ،‬و از آﻧﺠـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺟﻤـﻊ ﺑـﯿﻦ آن دو ﻣﺴـﺘﻠﺰم‬
‫ﻣﺸﻘﺖﻫﺎ‪ ،‬دﺷﻮاريﻫﺎ و اﺗﻼف وﻗﺖ ﺑﻮد‪ ،‬و آنﻫﺎ ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﺗﺤﻤﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً‬
‫ﻧﻘﺎب ﻧﻔﺎق را از ﭼﻬﺮهيﺷﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و از ﻫﺮﻧﻮع ﻧﺰاﮐﺖ و ادﺑﯽ درآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﺎديﮔﺮي و دﻋﻮﺗﮕﺮان آن‬

 ‫‪287‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ ،‬ادﯾﺒﺎن‪ ،‬ﻣﻌﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاران در ﺗﻤـﺎﻣﯽ اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻣﯿﺪن در ﺻﻮر ﻣﺎديﮔﺮي و ﭘﺎﺷﺎﻧﺪنِ زﻫﺮ آن در ﻋﻘﻞ و ﻗﻠـﺐ ﻣﻠـﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و‬
‫اﺧﻼق را از ﻧﮕﺎه ﻣﺎديﮔﺮي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﮔﺎه ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻃﻠﺒﯽ و ﮔﺎه ﻓﺴﻔﻪي ﻟﺬتﺟﻮﯾﯽ‬
‫)اﭘﯿﮑﻮري() ‪ (1‬را ﺗﺰرﯾﻖ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاراﻧﯽ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﺎﮐﯿـﺎول ﻓﻼرﻧﺴـﺎوي )‪– 1469‬‬
‫‪ 1527‬م() ‪ (2‬از اﺑﺘﺪا ﺑﺮاي ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺗﻘﺴﯿﻢ اﺧﻼق ﺑﻪ اﺧﻼق ﺷﺨﺼﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ وﺟﻮد دﯾﻦ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻗﻀﯿﻪي ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﻪ و ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ و دوﻟﺘﯽ دﺧﺎﻟﺖ داده ﺷﻮد‪ .‬دوﻟﺖ در ﻧﺰد آﻧـﺎن‬
‫ﺑﺮﺗﺮ و ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﺮﭼﯿﺰي ﺑﻮد و ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت ﺑﻮد و اﻧﺴـﺎنﻫـﺎي ﻣﺘـﺪﯾﻦ و‬
‫ﺻﺎﻟﺢ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاي ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻣﻔﯿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﺟﻮدﺷﺎن ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌـﯽ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﺣﮑـﺎم دﯾﻨـﯽ و ﻣﺒـﺎدي اﺧﻼﻗـﯽ را زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﺰ آن را اﻗﺘﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن ﺑﺎﯾـﺪ ﻣـﺰﯾﻦ ﺑـﻪ اﺧـﻼق‬
‫روﺑﺎﻫــﺎن ﺑﺎﺷــﻨﺪ و در ﺻــﻮرﺗﯽ ﮐــﻪ ﮐــﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﻣﺼــﺤﻠﺖ دوﻟــﺖ اﯾﺠــﺎب ﻣــﯽﮐــﺮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾــﺪ از‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﯽ‪ ،‬دروغ‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﮑﺮ و ﻧﻔﺎق‪ ،‬واﻫﻤﻪ و ﭘﺮواﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻧﮋادﮔﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺮاث دﯾﺎﻧـﺖ ﻗـﺪﯾﻢ ﺑـﻮد‪ ،‬در ﻣﻮﻓﻘﯿـﺖ اﯾـﻦ دﻋـﻮت ﺗـﺄﺛﯿﺮ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ادﯾﺒﺎن‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﺎن و ﺻﺎﺣﺒﺎن ذوق و ﻗﺮﯾﺤﻪ و ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﺎن ﺧﺼﻮﺻﺎً در اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از آن‪ ،‬اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ اﺧﻼق ﻗﺪﯾﻢ و ﻧﻈﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨـﺎه را ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم زﯾﻨـﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺑـﯽﺑﻨـﺪوﺑﺎري و ﺑﯿـﺮونآﻣـﺪن ﺳﺮﺷـﺖﻫـﺎ از ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ ﻗﯿـﺪ و ﺑﻨـﺪ و‬
‫درآﻣﺪن ﻓﺮد از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﻣﺤﺾ و ارﺿﺎي‬

‫)‪ -(1‬اﭘﯿﮑﻮر‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻨﺎﻧﮕﺬار ﻃﺮﯾﻘﻪي اﭘﯿﮑﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 341‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد زاده ﺷﺪ‪ .‬وي ﺷﺎﮔﺮد‬
‫اﮐﺴﻨﻮﮐﺮاﺗﺲ ﺑﻮد‪ ،‬اﭘﯿﮑﻮر ﻟﺬت را ﻏﺎﯾﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺸﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﺬت ﺧﯿﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮐﺴﺐ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﭘﯿﮑﻮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 270‬ﯾﺎ ‪ 272‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻣﺎﮐﯿﺎول ﻧﯿﮑﻮل‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦدان و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬وي در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﻬﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻫﺪف را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ و رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ در اﯾﻦ ﻣﺮد ﺿﺮورﯾﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬روش وي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎﮐﯿﺎوﻟﯿﺴﻢ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬از وي آﺛﺎري ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺗﯿﺘﻠﻮ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده و ﻫﻨﺮﺟﻨﮓ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪288‬‬

‫ﺷﻬﻮات و ﺗﺎراج ﻣﺴﺮات و ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻮي ﻃﯿﺒﺎت را ﺗﺮوﯾﺞ ﮐﺮدﻧـﺪ و در ارزش ﻧﻬـﺎدن ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدي و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻧﯽ و ﻧﻔﻊ ﻣﺎدي ﻇﺎﻫﺮ و ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ زﯾﺎدهروي‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺴﺨﻪاي راﺳﺘﯿﻦ از ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‬

‫زﻧـﺪﮔﯽ اروﭘـﺎ در ﺳـﺪهﻫــﺎي ﻧـﻮزدﻫﻢ و ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻧﻤﻮﻧــﻪاي ﺣﻘﯿﻘـﯽ از زﻧـﺪﮔﯽ ﯾﻮﻧــﺎن و روم‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺖ و ﺟﺎﻫﻠﯽ اﺳﺖ و ﺳﺮﺷﺖ اروﭘﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺷﺮﻗﯽ آن را ﻣﻐﻠﻮب ﮐﺮده ﺑـﻮد دوﺑـﺎره‬
‫ﺗﺎزه ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ وﺟﻮد اروﭘﺎﯾﯿﺎن اﻣـﺮوز‪ ،‬از ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن و روﻣﯿـﺎن آن‬
‫ﻣﻮﻗﻊ و ﻧﺴﻞﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ دﯾﻨﯽ ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﻌﻨﻮﯾـﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﮐﺘﺮ ﻫﺎس در ﺷﺮح ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻟ‪‬ﮑﯽ در ﺑﺎرهي ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬در اروﭘﺎي اﻣﺮوزي ﻧﯿﺰ ﺑـﯽدﯾﻨـﯽ و ﮐﻤﺒـﻮد‬
‫ﺧﺸﻮع و ﺗﻼش ﺑﺮاي اﻧﺠـﺎم اﻋﻤـﺎل دﯾﻨـﯽ و ﮐﺜـﺮت ﻟﻬـﻮ و ﻟﻌـﺐ و ﺧﻮﮔﺸـﺬراﻧﯽ در زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﺟﻠﻮهﮔﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺿﻌﯿﺖ دﯾﻨﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اروﭘـﺎ ﺑـﻪ آن ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ ﮐﺮﻧﺶ و ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت او ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻧﻈﺮﯾﺎت و اﻫﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ و ﺣﮑﻤـﺖ ﺑـﻪ آن‬
‫دﺳــﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨــﺪ و آن را ﺑــﻪ ﻋﻤــﻮم ﻣــﺮدم اﻋــﻼن ﮐﺮدﻧــﺪ و ﺗــﻮدهي ﻣــﺮدم ﻧﯿــﺰ آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨــﺪ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ دﯾﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﺠﻮم ﺗﺸﻨﮕﺎن ﺑﻪ آب و ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ آﺗـﺶ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻟـﺬتﻫـﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺮص ﺑﺮﭼﯿﺪن ﻣﺤﺼﻮﻻت زﻧﺪﮔﯽ و ﮐﻨﺪن ﺛﻤﺮهﻫﺎي آن ﺑﺎ دﺳﺘﺎنﺷـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺳﻘﺮاط از ﺟﻤﻬﻮري ﯾﻮﻧﺎن در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮﯾﺶ ﻣـﯽﮔـﻒ‪ ،‬رﺳـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﯿـﻨﻦ‬
‫ﺷﮏ در دﯾﻦ‪ ،‬اﺿﻄﺮاب در ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬اﺳﺘﺨﻔﺎف ﺑﻪ ﻧﻈـﺎم دﯾﻨـﯽ و اﺣﮑـﺎم و رﺳـﻮم آن‪ ،‬در اروﭘـﺎ‬
‫ﻣﺤﺮز اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در روم ﺑﻌﺪ از روﺷﻨﻔﮑﺮي و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﯾﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪289‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫دﯾﺎﻧﺖ اروﭘﺎي اﻣﺮوز ﻣﺎديﮔﺮي اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‬

‫ﻫﯿﭻ ﮐﺸﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﯾﻦ اﻣﺮوز اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ و اﺣﺴﺎﺳﺎت آﻧﺎن ﭼﯿـﺮه و ﺑـﺮ‬
‫ارواح ﺷﺎن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎديﮔﺮي اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ روح اروﭘﺎﯾﯽ را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ از ﻧﺰدﯾﮏ و از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ اروﭘﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﯾـﺐ‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ دﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ اﺑﻬﺖ دوﻟﺖ ﻣـﯽاﻓﺰاﯾـﺪ و ﻣﻠـﺖ ﺟﻬـﺖ آراﻣـﺶ و ﺗﻨـﻮع آنﻫـﺎ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻓﺮﯾﺐ داﯾﺪار آﻧﺎن از ﮐﻠﯿﺴـﺎﻫﺎ و ﺣﻀﻮرﺷـﺎن در ﻣﮑـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻣﻘﺪس را ﻧﺨﺮوده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪ ﻃﻮر و واﺿﺢ اﺳﺘﺎد آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺪ در ﮐﺘـﺎب اﺳﻼم ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ دو راﻫﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﮑﯽ در اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻏﺮب ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬ﻃﺒﻖ راه و روش دﯾﻨﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﯽورزﻧﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ روح ﺗﻤﺪنﺷﺎن ﺳﺎزش دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺳـﺘﻪ ﺑﺴـﯿﺎر‬
‫اﻧﺪك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در اروﭘﺎ ﯾﮏ ﻓﺮد ﭼﻪ ﻣﺎدي ﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ دﻣﮑﺮات و ﭼﻪ ﻓﺎﺷﯿﺴـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺖ و ﭼﻪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺮ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮدي روﺷـﻨﻔﮑﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﯾـﮏ ﻫـﺪف‬
‫اﺳﺖ و آن ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻫﺪﻓﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ راﺣﺘﯽ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ اﻣﺮوزي در ﺟﺴﺘﺠﻮي آزادي ﻣﻄﻠﻖ از ﻗﯿﺪ‬
‫و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي اﯾـﻦ دﯾـﻦ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘـﺖ ﻫﻤـﺎن ﮐﺎرﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي ﺑـﺰرگ‪،‬‬
‫ﺳﯿﻨﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي رﻗـﺺ و ﻣﺮاﮐـﺰ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﺑـﺮق اﺳـﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤـﺎي اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎ‪ ،‬رؤﺳﺎي ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺳﯿﻨﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮان ﺷﺮﮐﺖﻫﺎي ﺗﺠـﺎري‬
‫و ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻠﺒﺎﻧﺎن و اﺷﺨﺎص ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره داراي رﮐﻮدﻫـﺎي ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺣﺮص ﺑﺮ ﻗﺪرت و آز ﺑﺮ ﻟﺬتﺟﻮﯾﯽ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪن ﻃﯿـﻒﻫـﺎي‬
‫رﻗﯿﺐ و ﻏﺮق در ﺳﻼح و ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ آﻣﺎده ﺑﺮاي از ﺑﯿﻦﺑﺮدن و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻮاﻫﺎ و ﻫﻮسﻫﺎ و ﻣﺼﺎﻟﺢ آﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺻﻄﮑﺎك ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﺑﻌـﺪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪290‬‬

‫ﺗﻤﺪن ﻧﺘﯿﺠﻪي آن ﻇﻬﻮر ﻃﺒﻘﻪاي از اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻓﻀـﯿﻠﺖ را در ﺳـﻮد ﻋﻤﻠـﯽ ﻣـﯽداﻧـﺪ و‬
‫اﻟﮕﻮي ﮐﺎﻣﻞ و ﻓﺎرق ﺑﯿﻦ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ در ﻧﺰد او ﻓﻘﯽ ﭘﯿﺮوزي ﻣﺎدي اﺳﺖ و ﺑﺲ«) ‪.(1‬‬
‫»ﺗﻤﺪن ﻏﺮب ﺑﺎ ﺷﺪت و ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻨﮑﺮ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﻓﮑـﺮي آن ﺟـﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻓﺎﯾﺪهاي از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻟﻬـﯽ ﻧﯿﺴـﺖ و اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«) ‪.(2‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﭼﻮن از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم و از‬
‫اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺣﻘﺎرت ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﭘﺲ اﯾـﻦ ﺷـﻬﺎدتﻫـﺎ‬
‫ﮐﻪ او در ﻣﻮرد ﺟﺎﯾﮕﺎه دﯾﻦ در زﻧﺪﮔﯽ اورﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ارزش ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟـﯽ‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯽ ﮔﻮﯾﺎﺗﺮ و ﺻﺮﯾﺢﺗﺮ از ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در دﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ دﯾﻦ اﻟﻬﯽ در اﮐﺜﺮ ﻣﺮاﮐﺰ رو ﺑﻪ اﻓﻮل اﺳـﺖ و ﻣﺮدﻣـﺎﻧﺶ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟـﻮد )‪ (Joad‬رﯾـﯿﺲ داﻧﺸـﮑﺪهي ﻓﻠﺴـﻔﻪ و رواﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ در داﻧﮕـﺎه ﻟﻨـﺪن در ﮐﺘـﺎب‬
‫)‪ (Cuide to modern wickedness‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ از ﺑﯿﺴﺖ ﻧﻔﺮ داﻧﺸﺠﻮ و داﻧﺶآﻣﻮز ﭘﺴﺮ و دﺧﺘﺮي ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 20‬ﺳـﺎل داﺷـﺘﻨﺪ ﺳـﺆال‬
‫ﮐﺮدم‪ :‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ؟ ﺟﺰ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﺪاد‬
‫و ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﮑﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ده ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺻـﺮاﺣﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ در ﺑﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ‬
‫اﯾﻤــﺎن دارد و ﻣﺘــﺪﯾﻦ ﻫﺴــﺘﻨﺪ و ﮐﺴــﺎﻧﯽ ﮐــﻪ در ﻣــﻮرد آن ﻫــﯿﭻ ادﻋــﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧــﺪ‪ ،‬اﺳــﺘﺜﻨﺎﯾﯽ و‬
‫ﺗﻌﺠﺐآور ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آري‪ ،‬اﮔﺮ ‪ 30‬ﯾﺎ ‪ 50‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ در ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻣـﯽﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و ﻓﺮق ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﮐﻨـﻮن ﺑـﺎري )‪(Canon Barry‬‬
‫ﻫﻢﻧﻈﺮﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻬﻀﺖ ﺑﺰرگ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺎن را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬

‫)‪Islam at the cross roads p.50 fifth Edition -(1‬‬

‫)‪Islam at the cross Roads, p.40 -(2‬‬
 ‫‪291‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫اﻧﺪك و رو ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶاﻧﺪ و ﻣﻦ ﻃﺮﻓﺪاري ﺑﺮاي ﻋﻘﯿﺪهي وي ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ او را ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺼـﺪﯾﻖ‬

‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪاش ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮاﺳﺎس رﻏﺒﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ .‬و اﻏﻠﺐ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﯾﺠﺎد اﻓﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺪرك و ﺳﻨﺪ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻻت و آﺛﺎري ﮐـﻪ اﮐﻨـﻮن‬
‫در اروﭘﺎ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهي آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ در ﻗﺮن آﯾﻨﺪه ﻣﯽﻣﯿﺮ و از ﺑﯿﻦ ﻣـﯽرود‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را از ﯾﮏ روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺮدي در ﺳﻦ ‪ 77‬ﺳﺎﻟﮕﯽ دﺳﺘﮕﺎﻫﯽ اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﮐﺎﻏﺬﻫﺎي ﺗﻮراتﻫﺎي ﮐﻬﻨﻪ را ﺑﻪ‬
‫اوراقﻫﺎﯾﯽ ﻟﻄﯿﻒ و اوراق ﺑﻬﺎدار از آن ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳـﺘﮕﺎه را در ﮐﺎرﺧﺎﻧـﻪي ﮐﺮدﯾـﻒ‬
‫)‪ (Cardiff factory‬و ﻫﺸﺖ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪي دﯾﮕﺮ ﮐﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗـﻮرات‪،‬‬
‫اﺳﻠﺤﻪي ﺟﻨﮕﯽ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺮع ﭘﺲ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺸﻘﺖﻫـﺎﯾﯽ را در زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺛﺮوت ﺳﺮﺷﺎري از اﯾﻦ راه ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪاش را ﺑﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﮐﺸﯿﺶﻫﺎ و روﺣﺎﻧﯿﻮﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻧﻮن ﺑﺎري و دﯾﮕﺮان ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪاي‬
‫زﯾﺒﺎ از ﺗﻮرات ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪» :‬اﯾﻦ ﮔﻮﺷﺰدي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻮش ﺷﻨﻮا دارﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫اﺳﺘﺎد در ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﺧﻮد )‪ (Philosophy for our Times‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﭼﻨﺪ ﺳﺪهاي ﮐـﻪ ﭘـﻮل و آز ﺑـﺮ ﻋﻘﻼﻧﯿـﺖ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن اﺳـﺘﯿﻼ ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ؛ ﭼـﻮن رﻏﺒـﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖآوردن ﺛﺮوت ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮاي آﺑﺎدي ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑـﻪ ﮐﺎرﮔﻤـﺎردن ﻣـﺮدم اﺳـﺖ و ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺛﻮرت ﺑﺎ ﺗﻤﻠﮏ و اﺳﺘﯿﻼﯾﺎﻓﺘﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺎدﺑﻮدن و ﮐﺜﺮت آن ﻧﯿﺰ ﻣﻘﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮﺗـﺮي‬
‫اﺳــﺖ و ﺑــﺮاي ﺑــﻪ دﺳــﺖآوردن آن ﺑﺎﯾــﺪ از راه ﺳﯿﺎﺳــﺖ‪ ،‬ادﺑﯿــﺎت‪ ،‬ﻧﻤــﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺳــﯿﻨﻤﺎ و رادﯾــﻮ‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﻮلﭘﺮﺳﺘﯽ آن ﻗﺪر واج ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ در ﻣﻨﺒﺮﻫﺎ و ﺧﻄﺎﺑﻪﻫـﺎي ﮐﻠﯿﺴـﺎ‬
‫در ﻫﺮ ﺳﺎل و ﻣﺎﻫﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﻣـﺮدم را ﺑـﺮاي ﺟﻤـﻊآوري ﻣـﺎل و ﺣﻔـﻆ آن ﺗﺮﻏﯿـﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ – از دﯾﺪﮔﺎهﺷﺎن – ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣـﺲ ﭘـﻮلﭘﺮﺳـﺘﯽ و‬
‫ﺛﺮوتاﻧﺪوزي آﻧﺎن ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪Guide to modern Wickedness p.114 – 115 -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪292‬‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎلﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ دﯾﻨﯽ ﻣﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﯾـﻦ ﻓﻘـﺮ را ﺳـﺘﺎﯾﺶ و‬
‫ﺛﺮوت را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺮاي ﺻﺎﻟﺢﺷﺪن از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻤﺖ‬
‫و دﯾﻦ ﻣﺘﻔﻖاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫دﯾﻨﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن را ﻧﻤـﯽﭘﺬﯾﺮﻧـﺪ و رﻏﺒﺘـﯽ ﻧﺸـﺎن ﻧﻤـﯽدﻫﻨـﺪ و ﻫﻤﯿﺸـﻪ ﺛـﺮوت ﺣﺎﺿـﺮ را ﺑـﺮ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻮﻋﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ و ﮔـﺎﻫﯽ ﮔﻤـﺎن ﻣـﯽﺑﺮﻧـﺪ ﮐـﻪ اﮔـﺮ آﻧـﺎن در آﺧـﺮ‬
‫ﻋﻤﺮﺷﺎن در دﻧﯿﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﮐﻨﻮن ﮐﻪ از ﺧﻮﺷﯽﻫﺎ و ﻟﺬتﻫﺎي دﻧﯿـﺎ ﺑـﺎ ﭘـﺲاﻧـﺪازﮐﺮدن‬
‫داراﯾﯽﻫﺎﯾﺸﺎن در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎ ﮐﺎم ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي اﯾﻦ دﺳﺘﻪ را ﺳﻤﻮﺋﯿﻞ ﺑﺘﻠﺮ )‪ (Sammuel Burler‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﭼﻨـﯿﻦ ﻣﺠﺴـﻢ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ و ﭘﻮلﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺒﻮل دارم ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر آﺳﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺪام ﯾـﮏ از ﮐﺎرﻫـﺎي اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن ﺳـﺎده و‬
‫آﺳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﭘﻮل و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا آﺳﺎن ﺑﺎﺷﺪ؟!‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﺻﻮل ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ روﺷﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ راﺳـﺘﯽ ﻣـﺎ ﭘﯿـﺮو‬
‫ﻋﻘﯿﺪهي ﺑﺘﻠﺮ و از ﻃﺮﻓﺪاران او ﻫﺴﺘﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺎ از ژرﻓﺎي دورن دﻟﺒﺎﺧﺘﻪي ﻣﺎل ﺷﺪهاﯾﻢ و ﻋﻘﯿـﺪه‬
‫دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺛﺮوت ﻣﻘﯿﺎس ﻋﻈﻤﺖ اﺷﺨﺎص و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎﺳﺖ و ﻫﻤـﯿﻦ ﺗﻮﺟـﻪ ﺷـﺪﯾﺪ ﺑـﻪ ﺛـﺮوت‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻇﻬﻮر دو ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺰرﮔﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ؛ ﻋﺪم دﺧﺎﻟﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه در ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي رواج ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﯿـﺮوان‬
‫آن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮدار ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖﻫﺎ ﭘﺎﯾـﻪﮔـﺬاري ﮐﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﻓﮑـﺮ‬
‫ﺟﻠﺐ ﻧﻔﻊ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺼﻮد از زﺣﻤﺖ و ﮐﺎرﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﻟﺬت و ﻋﻮاﻃﻒ روﺣﯽ و ﻗﻠﺒﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ از ﮐﺎر و ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬ﻟﺬت از ﺛﻮرت اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪293‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬
‫) ‪(1‬‬
‫دوم؛ ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻗﺘﺼﺎدي‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه در ﺳﺪهي ﺑﯿﺴﺘﻢ رواج داﺷﺖ و ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي اﻧﺴﺎن ﺑﺮاﺳﺎس اﺣﺘﯿﺎج ﻣﺎدي اوﺳﺖ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﻼق‪ ،‬ادﺑﯿﺎت‪ ،‬دﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﻪ وﺟـﻮد ﻣـﯽآورد و‬
‫اﮔﺮ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ ﻣﺎل در ﻧﻬﺎد ﻣﺮدم ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﯾﻦ دو ﻣﺒﺪأ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺑـﺮاي ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﺛﺮوت زﺣﻤﺖ ﻧﻤﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و دﻟﺒﺎﺧﺘﻪي آن ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﺘﻤﺎم ﻧﻤﯽورزﯾﺪﻧﺪ«) ‪.(2‬‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﻈﺮﯾﻪي زﯾﺴﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺳﺮ ﺑﺮاﻓﺮﺷﺘﻪ و ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫و ﻣﻮردي را از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﺷﮑﻢ و ﺟﯿﺐ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﻮنﮔﻨـﺪر )‪ (John Gunther‬روزﻧﺎﻣـﻪﻧـﻮﯾﺲ ﻣﺸـﻬﻮر اﻣﺮﮐـﺎﯾﯽ در ﮐﺘـﺎب در درون‬
‫اروﭘﺎ )‪ (Inside Europe‬اﯾﻦ روﺣﯿﻪ را ﻣﺠﺴﻢ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺷﯿﻮاﯾﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺷﺶ روز ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي اﻧﮕﻠـﯿﺲ )‪ (Bank of England‬را ﻣـﯽﭘﺮﺳـﺘﻨﺪ و روز‬
‫ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻣﯽروﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺎدي در اروﭘﺎ‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و وراي ﻟﺬت و ﮐﺎﻣﺠﻮﯾﯽ و دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﮕﯽ‬
‫در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧـﺖ ﺑـﻪ او اﻣﯿـﺪوار‬

‫)‪ -(1‬ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮف و اﻗﺘﺼﺎدادن آﻟﻤﺎﻧﯽ و ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻣﮑﺘﺐ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1818‬م زاده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺪرش ﯾﮏ ﯾﻬﻮدي ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺤﺼﯿﻼت در داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﺮ‬
‫ﺑﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻗﺘﺼﺎد روي آورد و اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫ﺧﻮد را اﻧﺘﺸﺎر داد‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ ﺳﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ را‬
‫ﻣﺪون ﮐﺮد‪ ،‬وي ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻮل و ﻋﺮوج و زوال ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ ﺷﺶ دوره‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ :‬اﺟﺘﻤﺎع اﺷﺘﺮاﮐﯽ اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﻓﺌﻮداﻟﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪ ،‬ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1883‬درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪Philosophy for Times pp 338 - 40 -(2‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪294‬‬

‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻣﺸﮑﻼت و ﻧـﺎراﺣﺘﯽﻫـﺎ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﺧـﺪا ﮔﺮدﻧـﺪ؟ ﺑـﻪ او ﺗﻤﺴـﮏ‬
‫ﺟﻮﯾﻨﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺮ آنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ او را ﯾـﺎد ﮐﻨﻨـﺪ؟ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ از‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬
‫ِين﴾ ]ﻟﻘﲈن‪.[32 :‬‬ ‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َّ ۡ ‪ۡ ُ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُّ َ ٞ‬‬
‫�ل ِص َ‬ ‫﴿�ذا غشِ يهم موج كٱلظل ِل دعوا ٱ�‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮجﻫﺎي ﻫﻤﭽـﻮن ﮐـﻮه آﻧـﺎن را ﻓـﺮا ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼـﺎﻧﻪ ﺧـﺪا را ﺑـﻪ ﻓﺮﯾـﺎد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻋﺒﺎدت را ﺧﺎص او ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﻟﺒﺎﺧﺘﮕﯽ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺖ و ﺗﻤﺴﮏ و ﻏﺮقﺷﺪنﺷـﺎن در اﺳـﺒﺎب ﻇـﺎﻫﺮي و‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزي از ﺧﺪا‪ ،‬در ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ و ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ در ﻣـﻮرد آﻧـﺎن‬
‫ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َََۡٓ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ٰٓ َ ّ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ ٓ َ َّ َّ ٓ َ َ َّ ُ ۡ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫﴿ولقد أرسلنا إِ� أم ٖ� مِن �بل ِك فأخذ�هم ب ِٱ�أساءِ وٱل�اءِ لعلهم �ت�عون ‪ ٤٢‬فلو�‬
‫َ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ ُ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ َ ٓ َ ُ َ ۡ ُ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ‬
‫�ن قست قلو�هم وز�ن لهم ٱلشي�ن ما �نوا �عملون ‪﴾٤٣‬‬ ‫إِذ جاءهم بأسنا ت�عوا و� ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪.[43 -42 :‬‬
‫»ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان زﯾﺎدي ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬آﻧـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و زﯾﺎنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر و ﺑﻪ ﺷﺪاﯾﺪ و ﺑﻼﯾﺎ دﭼﺎر ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺸﻮع و ﺧﻀـﻮع ﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺎن ﭼﺮا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻋـﺬاب ﻣـﺎ ]ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﻣـﯽآﯾﻨـﺪ[ ﺧﺸـﻮع و ﺧﻀـﻮع ﮐﻨﻨـﺪ؟ وﻟـﯽ‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﯿﻄﺎن اﻋﻤﺎﻟﯽ را ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺸـﺎن آراﺳـﺘﻪ و ﭘﯿﺮاﺳـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮدهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ ُ ْ َ ّ ۡ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ‬
‫�عون ‪] ﴾٧٦‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪.[76:‬‬ ‫اب �ما ٱست�نوا ل ِر� ِ ِهم وما �ت‬
‫﴿ولقد أخذ�هم ب ِٱلع ِ‬
‫ذ‬
‫»ﻣﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﺬاب ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮودﮔﺎرﺷﺎن ﺳـﺮ ﻓـﺮود ﻧﯿﺎوردﻧـﺪ و‬
‫ﮐﺮﻧﺶ و ﺗﻀﺮع و زاري ﻧﮑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﯿﭽﮕﺎه در ﻣﻮﻋﻈﻪﻫﺎ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي ﺳﺮان و وزﯾﺮان در اروﭘﺎ‪ ،‬در ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻨﮓ و‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬ذرهاي از رﻗﺖ ﻗﻠﺐ و رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر در اﺧـﻼق‪،‬‬
 ‫‪295‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﮐﺮدار و ﺧﻮﺷﯽﻫﺎي ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿـﺰي را ﻧﻤـﯽﺑﯿﻨﯿـﺪ و ﺗـﺎزه اﻧﺪﯾﺸـﻪوران ﻏـﺮب و‬
‫ادﯾﺒﺎنﺷﺎن اﯾﻦ ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ را از زﻣﺮهي اﺳﺘﺤﮑﺎم و ﻗﻮت ﻗﻠﺐ و ﻇﻠـﻢﻧﭙـﺬﯾﺮي ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ ﯾﮑـﯽ از‬
‫رﻫﺒﺮان ﺑﺰرگ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻧﮕﻠﯿﺲ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻠـﺖ اﻧﮕﻠﺴـﺘﺎن ﺗﺴـﻠﯿﻢ‬
‫ﺣﻮادث و ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺳﻨﮕﺎﭘﻮر ﻣﺸﻐﻮل رﻗﺺ و ﻟﻬﻮ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐـﻪ ﻫﻮاﭘﯿﻤـﺎي ژاﭘﻨـﯽ روي ﺷـﻬﺮ ﺑﻤـﺐ‬
‫ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ از ﻣﮑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﮑﺎن ﺑﺨﻮرﻧﺪ و رﻗـﺺ و آواز و ﭘـﺎﯾﮑﻮﺑﯽ را‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻟﻬﻮ و ﻟﻌﺐ ﺧﻮد اداﻣﻪ دادﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻫﻨﺪي از ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽاي ﮐﻪ ﺧﻮد در آن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﺸﻐﻮل رﻗﺺ و آواز ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﻫﻮﻟﻨﺎك آزﯾـﺮ ﺧﻄـﺮ‪ ،‬ﺳـﮑﻮﻧﺖ ﻣﻨـﺎزل و‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از رﻓﻘﺎي ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺗﮑﻠﯿـﻒ ﭼﯿﺴـﺖ؟ آﯾـﺎ ﺑـﻪ رﻗـﺺ‬
‫اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ و ﯾﺎ آن ﮐﻪ ﭼﻠﺴﻪ را ﺧﺘﻢ ﮐﻨـﯿﻢ؟ دوﺷـﯿﺰهاي ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺷـﺐﻧﺸـﯿﻨﯽ ﺧـﻮد را در ﺣـﺎل‬
‫رﻗﺺ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﺑﺎﺷﮕﺎه ﺷﺒﺎﻧﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻣﺤﻠـﻪ ﺻـﺪاي آﻫﻨـﮓ و‬
‫آواز ﭘﯿﭽﯿﺪ«) ‪.(1‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻨﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»از ﻋﺎدات روزاﻧﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺷﺮوع ﻓـﯿﻠﻢ در ﺳـﯿﻨﻤﺎ اﻋـﻼم ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺣﻤـﻼت‬
‫ﻫﻮاﯾﯽ ﺷﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﯿﻠﻢ اداﻣﻪ دارد و ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮﮐﺲ ﻣـﯽﺧﻮاﻫـﺪ از‬
‫ﭘﻨﺎهﮔﺎه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ ﭼـﭗ ﺑـﻪ زﯾـﺮ زﻣـﯿﻦ ﺑـﺮود‪ ،‬ﻣـﺮدم ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫ﻫﯿﭽﮑﺲ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﻓﯿﻠﻢ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﺪ«) ‪.(2‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﺑﺎرهي ﻋﮑﺴﯽ ﮐﻪ در روزﻧﺎﻣﻪي ﺑـﺰرگ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ زﺑـﺎن ﻫﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﯿﺘﺰﻣﻦ )‪ (Statesman‬ﮐﻪ در ‪ 24‬ژاﻧﻮﯾﻪي ‪ 1942‬ﻣﯿﻼدي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬دﻫﻠﻮي‪ ،‬آﻏﺎﻣﺤﻤﺪ اﺷﺮف‪ ،‬ﺣﻤﻼت ﻫﻮاﯾﯽ‪ ،‬ص ‪.71‬‬

‫)‪ -(2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.70‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪296‬‬

‫»ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺶﻫﺎ در روزﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣــﺮوز در ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿــﺎ ﻧﯿــﺰ ﭼﻨــﯿﻦ اﺳــﺖ‪ ،‬در ﺳــﯿﻨﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤــﻼت ﺧﻮﺷــﮕﺬراﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻤﺎﺷــﺎﺧﺎﻧﻪﻫــﺎ و‬
‫ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻨﻨﺪه ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺗﺮﯾﺖ ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎ را ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑـﺮاي ﺧﻮﺷـﮕﺬراﻧﯽ ﺑـﻪ ﻟﻨـﺪن ﻣـﯽروﻧـﺪ از اﺳـﺒﺎب ﺳـﺮﮔﺮﻣﯽ و ارﺿـﺎي ذوق ﻫﺮﭼـﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﺷﻤﺎرهي دﯾﮕﺮ در ‪ 15‬دﺳﺎﻣﺒﺮ ‪ 1943‬ﻣﯿﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻨﻌﺖ ﻓﯿﻠﻢ در ﻟﻨﺪن و ﻣﺴﮑﻮ رو ﺑﻪ ﺗﺮﻗﯽ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ ﻧﻮع ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي و اﻋﺘﯿﺎد ﺑﻪ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻟﺬت را در ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺳﺎﻋﺎت و ﻟﺤﻈﺎت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻋﻤﺮ ﺟﺰ در ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮﮔﺰاري روﯾﺘﺮ داﺳﺘﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﭼﺮﭼﯿﻞ) ‪ ،(1‬ﻧﺨﺴـﺖ وزﯾـﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴـﺎن را از ﺳـﺎل ﺟﺪﯾـﺪ و‬
‫ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﺑﺎ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ را آﻧﻬﻢ در روزﻫﺎﯾﯽ دﺷﻮار از ﺟﻨﮓ ﮐﻪ اﺻﻮﻻً اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧـﺪا ﭘﻨـﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬آدم ﻣﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻮش ﻣﯽآﯾﺪ و ﺳﻨﮕﺪل ﻓﺮوﺗﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»واﺷﻨﮕﺘﻦ – اول ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1942‬م دﯾﺸﺐ ﮐﻪ ﺳﺎل ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺷﺪ و ﺳﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﭼﺮﭼﯿﻞ در ﻗﻄﺎر رﺳﻤﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ از ﮐﺎﻧﺎدا ﺑﻪ اﯾﻼت ﻣﺘﺤﺪ ﻋﺎزم ﺑﻮد‪ ،‬ﺻـﺒﺤﮕﺎه ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺮور و ﻣﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺳﺮ ﭼﺎرﻟﺰ ﺑﻮرﺗﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﺮﭼﯿﻞ ﺷﺮاب را ﺑﺎ ﺧﻨـﺪهاي ﻧﻮﯾﺸـﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم و ﯾﺎد ﺳﺎل ‪ 1941‬م ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﭘﯿﺮوزي ﮐﺸﺎﻧﯿﺪ‪ .‬در آن ﻟﺤﻈﻪ ﺳﺎل ﮐﻬﻨـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪ و ﺳﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺷﺪ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران و رؤﺳﺎي ﻗﻄﺎر‪ ،‬ﺳﺎل ﺟﺪﯾـﺪ را ﺑـﻪ ﭼﺮﭼﯿـﻞ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﮏ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮﭼﯿﻞ دﺳﺖ ﭼﺎرﻟﺰ ﺑﻮرﺗﻞ را ﺑﺎ ﯾﮏ دﺳﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ دﯾﮕـﺮ دﺳـﺖ ﮐـﺎرﺑﻮرل‬

‫)‪ -(1‬ﺳﺮوﯾﻨﺴﺘﻮن ﭼﺮﭼﯿﻞ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1874‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬وي در ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﮐﯿﭽﻨﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر ﺑﻪ ﺗﺮاﻧﺴﻮال رﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1900‬م ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺪ‪ .‬دو ﺑﺎر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫وزﯾﺮي رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎر اول ‪ 1940 – 1945‬و ﺑﺎر دوم ‪ 1955 – 1951‬م وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ رﻫﺒﺮ ﺣﺰب ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬وي در ﭘﯿﺮوزي ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﺮﭼﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1965‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪297‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻫﺎرﻧﺮ را ﮔﺮﻓـﺖ و ﻫﻤـﻪ دﺳـﺖ در دﺳـﺖ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﺸـﻐﻮل رﻗﺼـﯿﺪن و آوازهﺧـﻮاﻧﯽ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﺮﭼﯿﻞ در را ﺑﺎز ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺎل ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺎرك ﺑﺎد! ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺮوزي را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ! ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﻣﺸﻐﻮل آوازﺧﻮاﻧﯽ و ﮐﻒزدن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮﭼﯿﻞ ﺣﺮف )‪ (V‬را ﻧﻮﺷـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺎدي و ﺳﺮور رﻫﺴﭙﺎر درﺷﮑﻪي ﺧﻮد ﮔﺮدﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ روش ﻣﺎديﮔﺮي را ﺑﺎ روح دﯾﻨﯽ و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ آن و ﻋﻤﻞ و ﺳﯿﺮت دﯾﻨﺪاران در ﺟﻨﮓﻫﺎ و‬
‫ﻟﺤﻈﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َّ ُ ُ ۡ‬
‫�� ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪﴾٤٥‬‬‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا لقِيتم ف ِئة فٱثبتوا وٱذكروا ٱ� كث ِ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪.[45 :‬‬
‫»اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ]از دﺷﻤﻨﺎن در ﻣﯿﺪان ﮐﺎرزار[ رو ﺑﻪ رو ﺷﺪﯾﺪ ﭘﺎﯾﺪاري‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ]در دﻧﯿﺎ[ ﭘﯿﺮوز و ]در آﺧﺮت[ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص ﻣﻮﻗﻊ ﭘﯿﺶآﻣﺪن ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺷﺪ) ‪ (1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم در ﺳﯿﺮهﺧﻮد در‬
‫ﺑﺎرهﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﻣﻨﻈﻢ ﮐـﺮد و ﺑـﻪ ﺧﯿﻤـﻪ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‪ .‬ﻓﻘـﻂ ﺣﻀـﺮت‬
‫‪ ‬ﺑﺎ او ﻫﻤـﺮاه ﺑـﻮد و ﻣﺸـﻐﻮل ﻣﻨﺎﺟـﺎت ﺑـﺎ ﺧـﺪاي ﺧـﻮد ﮔﺮدﯾـﺪ و از او ﻃﻠـﺐ‬ ‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ ُ ْ ْ َ‬
‫ـﺬ ِه اﻟ ِﻌ َﺼـﺎﺑَﺔ اﻴﻟَـﻮم ﻻ‬
‫ﭘﯿﺮوزي ﻧﻤﻮد‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﻠﻬـﻢ ِإن �ﻬ ِﻠـﻚ ﻫ ِ‬
‫ُْ ْ‬
‫�ﻌﺒَﺪ« »ﺑﺎر ﺧﺪاﯾﺎ! اﮔﺮ اﻣﺮوز اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ از ﺑﯿﻦ روﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻋﺒﺎدتﮐﻨﻨـﺪهاي وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﺒﺮي‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻋﻠﻤﯽ از دوران ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣﺎديﮔﺮي ﺷﻌﺎر ﺗﻤﺪن‬
‫و ﺣﯿﺎت ﻏﺮب ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻬﻀﺖﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ در اروﭘﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺪت و‬
‫ﺷﺪت اﯾﻦ ﺷﻌﺎر ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ ﺗﺄﺛﯿﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﺮق و ﻏـﺮب ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻬﻢ‪ ‬ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻤـﺎي ﺷـﺮق‪ ،‬اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﻮر و ﺟﻬـﺎﻧﮕﺮد‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻈـﺮ و‬

‫‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ ص إذا ﺣﺰ�ﻪ أمﺮ ﺻ�«‪ .‬رواه أﺑﻮ داود‪.‬‬‫)‪ -(1‬ﻋﻦ ﺣﺬﻳﻔﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪298‬‬

‫ﺑﺎﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮐـﻮاﮐﺒﯽ) ‪ (1‬در آﻏـﺎز اﯾـﻦ ﺳـﺪه در ﮐﺘـﺎب ﻃﺒـﺎﺋﻊ اﻹﺳـﺘﺒﺪاد ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﺮد ﻏﺮﺑﯽ داراي زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﻣﺎل اﻧـﺪوز‪ ،‬اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ و اﻧﺘﻘـﺎمﺟﻮﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺰد ﻏﺮﺑﯿﺎن از ﻣﺒﺎدي ﻋﺎﻟﯽ و ﻋﻮاﻃﻒ ﺷﺮﯾﻔﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺷـﺮق ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻓﺮد آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت ﻗﻠﺐ ﺷﺪﯾﺪي ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻋﻀﻮ ﺿﻌﯿﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﻓﺮد آﻟﻤـﺎﻧﯽ ﻓﻀـﯿﻠﺖ را در ﻗـﺪرت و ﻗـﺪرت را در‬
‫ﻣﺎل ﻣﯽداﻧﺪغ ﻋﻠﻢ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﺛﺮوت؛ ﻣﺠﺪ و ﺑﺰرﮔﻮاري را دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدارد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎل‪ .‬ﻓﺮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ و ﺳﺒﮑﺴﺮ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻘـﻞ در‬
‫آزادي‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ در ﻧﺎﺑﻮدي ﺣﯿﺎ‪ ،‬ﺷﺮاﻓﺖ در زﯾﻨﺖ و ﻟﺒﺎس‪ ،‬و ﻋﺰت در ﺧﺪﻋﻪ و ﺗﺰوﯾﺮ ﺑﻪ ﻣـﺮدم‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽِ ﺳﺮﺷﺖ و اﺳﺎس اروﭘﺎ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ درﺳﺖ از اﺧﻼق ﻏـﺮب اﺳـﺖ‪ ،‬ﮔﻤـﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﮐﻮاﮐﺒﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺟﺘﻨﺎب از ﻓﺮواﻓﺘﺎدن در دﺷـﻮاري و اﻃﺎﻟـﻪي ﮐـﻼم‪،‬‬
‫ﺟﺰ آﻟﻤﺎن و اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و از آﻟﻤﺎن و اﻧﮕﻠـﯿﺲ ﻣﺸـﺘﯽ ﻧﻤﻮﻧـﻪي‬
‫ﺧﺮوار از ﺗﻤﺎم اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺪفﻫﺎي ﻣﺎدي ﺑﺮاي ﺣﺮﮐﺎت ﻣﻌﻨﻮي و ﻋﻠﻤﯽ‬

‫روح ﻣﺎدﯾﺖ در ﺗﻤﺎم اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬و اﺧﻼﻗﯽ اروﭘﺎ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ آن در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ آن‬
‫را ﺗﺠﺪﯾﺪ ﮐﺮده و ﺟﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺑﺪان ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﻮد رﺳﻮخ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐـﻪ ﻫـﺪف اﺻـﻠﯽ در‬

‫)‪ -(1‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﮐﻮاﮐﺒﯽ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و روﺷﻨﻔﮑﺮ ﻣﻌﺮوف ﺳﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1265‬ﻫـ ‪ .‬ق زاده ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪر‬
‫وي ﻣﺪرس ﺟﺎﻣﻊ اﻣﻮي ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻮاﮐﺒﯽ در ﻣﺪارس ﻣﺤﻠﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻣﺪرﺳﻪي ﮐﻮاﮐﺒﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺻﺮاﺣﺖ و ركﮔﻮﯾﯽ و ﻇﻠﻢ ﺳﺘﯿﺰي او را ﺑﻪ زﻧﺪان اﻓﮑﻨﺪﻧﺪ و‬
‫داراﯾﯽاش را ﻣﺼﺎدره ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮاﮐﺒﯽ ﭘﺲ از آن از ﺳﻮرﯾﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ و از ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺸﻮرﻫﺎ دﯾﺪن ﮐﺮد و‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي دوري از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻓﮑﺎر ﮐﻮاﮐﺒﯽ در ﺑﯿﺪارﮔﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮي ژرف‬
‫داﺷﺖ‪ .‬دو ﮐﺘﺎب ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻻﺳﺘﺒﺪاد و ام اﻟﻘﺮي از ﺷﻬﺮﺗﯽ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻋﺼﺮ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﻪ آن ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬داراي روﺣـﯽ ﻣـﺎدي اﺳـﺖ و آن را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﻪ و ﻓﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﺷﻐﻞﻫﺎ و ﻓﻨﻮن در اروﭘﺎ ﺗﻠﻘـﯽ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﻫـﺪف آن ﻣﺸـﺎﻫﺪهي‬
‫ﻋﺠﺎﯾﺐ ﻋﺎﻟﻢ ارواح و اﻃﻼع از اﺳﺮار آنﻫﺎ و ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ارواح ﻣﺮدﮔﺎن و ﺑﺎزي و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ ﺑﺎ‬
‫ارواح اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ و اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫـﺎ ﻫـﯿﭻ ﭘﯿﻮﻧـﺪي ﺑـﺎ ﺗﺰﮐﯿـﻪي ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﺗﺼـﻔﯿﻪي ﻗﻠـﺐ‪،‬‬
‫ﮐﺮﻧﺶ ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬آﻣﺎده ﺷﺪن ﺑﺮاي ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫و ﺳﺮﮐﻮب ﻧﻔﺲ ﻧﺪارد؛ درﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻌﻨﻮي و ﺻﻮﻓﯽﮔﺮي در ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻏﺮب ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در اﻧﺠﺎم آن ﺟـﺎن و روحﺷـﺎن را ﻓـﺪا ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﻣﺎدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﯽ و اﻧﺘﺸـﺎر ﺷـﻬﺮت و ﻧـﺎم و آوازه ﺟـﺎوداﻧﮕﯽ ﻧـﺎم در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن و ﺑﺮﺗﺮﺷﺪن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم و ﻣﻮرد ﺑﺰرﮔﺪاﺷـﺖ و ﻧﮑﻮداﺷـﺖ ﻣﻠـﺖ واﻗـﻊﺷـﺪن و‬
‫ﻣﺒﺎﻫﺎتﮐﺮدن ﻣﯿﻬﻦ ﺑﻪ وي ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ درﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺟﻠﺐ ﺧﺸﻨﻮدي‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﺮاس اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺎ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺨﻠـﻮط‬
‫ﺷﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺣﺒﻂ و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ِين َض َّل َس ۡع ُي ُه ۡم ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َوه ۡم‬ ‫�ن أ ۡع َ� ٰ ً� ‪ ١٠٣‬ٱ َّ� َ‬ ‫�م بٱ ۡ� ۡخ َ� َ‬ ‫ُۡ َۡ َُّ ُ ُ‬
‫﴿قل هل ننبِئ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫حب َط ۡ‬‫� َف ُروا ْ � َ�ٰت َر ّ�ه ۡم َول َِقآ�هِۦ فَ َ‬ ‫ْ َ ٰٓ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ُص ۡن ً‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِين‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ك‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪١٠٤‬‬ ‫ا‬‫ع‬ ‫�سبون ��هم �سِن‬
‫َ ۡ َُٰ ُ ۡ َ َ ُ ُ َُ ۡ َۡ َ ۡ َٰ َ َ ۡٗ‬
‫أع�لهم ف� نقِيم لهم يوم ٱلقِ�مةِ وزنا ‪] ﴾١٠٥‬اﻟﻜﻬﻒ‪.[105 :‬‬
‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬اﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از زﯾﺎﻧﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم آﮔﺎه ﮐﻨﯿﻢ؟ آﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮﯾﺸـﺎن‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ ﻫﺪر ﻣﯽرود و ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺧﻮد ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎناﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن و دﯾﺪار او ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺑﺎﻃـﻞ و‬
‫ﻫﺪر ﻣﯽرود و در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ارزﺷﯽ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻗﺎﯾﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ٓ َ ٰ َ َ ُ ْ ۡ َ َ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ َ ٓ ٗ َّ ُ‬
‫نث ً‬
‫ورا ‪] ﴾٢٣‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[23 :‬‬ ‫﴿وقدِمنا إِ� ما ع ِملوا مِن �م ٖل فجعل�ه هباء م‬
‫»ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن در دﻧﯿﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﯽروﯾﻢ و ﻫﻤﻪ را ﻫﻤﭽﻮن ذرات ﻏﺒﺎر‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه در ﻫﻮا ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪300‬‬

‫از رﺳﻮل اﷲ ص در ﻣﻮرد ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺷـﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﺠﻨﮕـﺪ و دﯾﮕـﺮي ﮐـﻪ رﯾﺎﮐﺎرﻧـﻪ ﺑﺠﻨﮕـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺆال ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ در راه ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ رﺳﻮل اﷲ ص ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬
‫ا� َﻋ َّﺰ َو َﺟﻞ«) ‪.(1‬‬ ‫� اﻟْ ُﻌﻠْﻴَﺎ َ� ُﻬ َﻮ ﻰﻓ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ َّ‬
‫ا� ِ َ‬
‫ﻴﻞ ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫»ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ِﺘﻟﻜﻮن ﻠﻛِﻤﺔ ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي ﮐﻠﻤﮥ اﷲ ﺑﺠﻨﮕﺪ در راه ﺧﺪاﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ ‬در دﻋﺎﯾﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫َ ْ‬
‫� َك ِ�ﻴ ِﻪ ﺷيﺌًﺎ«‪.‬‬‫َ ً ََ ََْ ْ َْ‬ ‫َّ ُ َّ ْ َ ْ َ َ ُ َّ ُ َ ً َ ْ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﺎﺤﻟﺎ واﺟﻌﻠﻪ لِﻮﺟ ِﻬﻚ ﺧﺎلِﺼﺎ وﻻ ﺠﺗﻌﻞ ِﻟﻐ ِ‬
‫»الﻠﻬﻢ اﺟﻌﻞ �ﻤ ِ� ﻠﻛﻪ ﺻ ِ‬
‫»ﺑﺎر اﻟﻬﺎ! ﻫﻤﻪي ﻋﻤﻞ ﻣﺮا ﺻﺎﻟﺢ ﻓﺮﻣﺎ و ﻫﻤﻪي آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮد ﺧﺎﻟﺺ ﮔﺮدان‪ ،‬و در آن‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﺪه«‪.‬‬
‫ﺗﻼش ﺻﺎﻟﺤﺎن اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮاي ﻧﻬﺎن ﻧﮕﺘﻪداﺷﺘﻦِ ﻋﺒﺎدت و ﺻﺪاﻗﺖﺷﺎن‪ ،‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫و ﺳﯿﺮه ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺼﻮف ﻣﺎدي ﻏﺮب و وﺣﺪة اﻟﻮﺟﻮد اﻗﺘﺼﺎدي‬

‫ﻧﻈﺮ و ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺎدي اروﭘﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي ﭘﯿﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺟﻪي اﺳﺘﻐﺮاق و ﻓﻨـﺎ و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﯽ ﻏﯿـﺮ‬
‫ﻣﺎدﯾﺎت رﺳﯿﺪ؛ ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺷـﺎﻫﺪي از روش و ﻋﻘﯿـﺪهي ﮐـﺎرل ﻣـﺎرﮐﺲ )‪ 1818 – 1883‬م(‬
‫ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻓﻠﺴﻔﻪي ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﻣﯽآورﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي روح و ﺑﻨﯿﺎن ﻫﺮ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اﺳـﺖ و دﯾـﻦ و ﺗﻤـﺪن و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻫﻨﺮﻫﺎي زﯾﺒﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬وي ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ :‬در ﻫـﺮ‬
‫ﻋﺼﺮ و دوراﻧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ روﺷﯽ ﺧﺎص ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺻﻨﻌﺘﯽ وﺟﻮد دارد و ﻃﺒـﻖ آن ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت‪‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪت اﻧـﺪﮐﯽ اﯾـﻦ ارﺗﺒﺎﻃـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑﺎ راهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻗﺘﺼﺎدي از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺮدم ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن و ﻧﻈﺎم ﺟﺪﯾـﺪي ﭘﺎﯾـﻪرﯾـﺰي ﮐﻨﻨـﺪ و اﯾـﻦ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ اﻧﻘﻼب و ﺗﺤﻮﻻت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺆرخ‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ ﺷﺪه در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ‪.‬‬

 ‫‪301‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺖ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﻋـﺪم ﺷـﻨﺎﺧﺖ وي ﻧﯿـﺰ ﻋﺠﯿـﺐ ﻧﯿﺴـﺖ؛ زﯾـﺮا ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬
‫اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮد از ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫در اﯾﻦ اﻧﻘﻼبﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮد از ﻫﺪﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي آن ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾـﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي ﻣﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎﻫﺎ را ﺣﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ ﮐﻪ ارﺗﻘـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﯾﺠـﺎد‬
‫اﺻــﻼﺣﺎت و ﺗﻌــﺪﯾﻼت در ﻧﻈــﺎمﻫــﺎي ﺳﯿﺎﺳــﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗــﯽ ﮐــﻪ ﺑــﺮ آنﻫــﺎ وارد ﻣــﯽﺷــﻮد و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﯿـﺰي ﺟـﺰ ﺑـﻪ ﺻـﻮرتﻫـﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑـﺮاي اﺟـﺮاي ارﺗﺒـﺎط‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﺠﺎد ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﺳـﺎزﮔﺎري ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ ارﺗﺒـﺎط اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و راهﻫـﺎي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ روشﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺻﻨﻌﺘﯽ و ارﺗﺒﺎﻃـﺎت‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺻﻨﻌﺘﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﻫﻤﻮاره وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗـﻼشﻫـﺎي‬
‫ﮔﺴﺘﺮده ﺟﻬﺖ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺑﯿﻦ آن دو ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺧـﺘﻼف ﺷـﺪﯾﺪ ﺷـﻮد و ﺑـﻪ اوج‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﻘﻼب ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ وﺟﻮد آنﻫﺎ را ﻧﻔﯽ و اﻧﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﺑـﯿﻦ روشﻫـﺎي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺻﻨﻌﺘﯽ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺟﻨﮓ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد؛ ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻃﺒﻘـﺎت‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺟﺰاي ﻧﻈﺎم اﻗﺘﺼﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎر ﻣﺎرﮐﺲ از اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﺘﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ ﺟﺰ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺣﯿـﺎت ﺑﺸـﺮي در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﺟﻨﮓ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺟـﺰ ﻧﺎﺣﯿـﻪي اﻗﺘﺼـﺎدي‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﻧـﻮاﺣﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺸـﺮ را اﻧﮑـﺎر ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ آن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاي دﯾﻦ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬روح‪ ،‬ﻗﻠﺐ و ﺣﺘﯽ ﻋﻘﻞ ﻫﯿﭻ ارزش‬
‫و ﺑﻬﺎﯾﯽ ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ و اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮑﺪام از اﯾﻦﻫـﺎ ﻋـﺎﻣﻠﯽ از ﻋﻮاﻣـﻞ ﺗـﺎرﯾﺦاﻧـﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻧﻘﻼبﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺰ اﻧﺘﻘـﺎمِ ﺷـﮑﻤﯽ از ﺷـﮑﻤﯽ دﯾﮕـﺮ و ﻧﯿـﺰ ﺟـﺰ ﺟﻬـﺎد و‬
‫ﺗــﻼش در راه ﺗﻨﻈــﯿﻢ ﻧﻈــﺎم اﻗﺘﺼــﺎدي ﺟﺪﯾــﺪ و راهﻫــﺎي ﭘﯿﺸــﺮﻓﺖ ﺻــﻨﻌﺖ ﻧﺒــﻮده اﺳــﺖ‪ .‬ﺣﺘــﯽ‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ از ﻧﮕﺎه ﻣﺎرﮐﺲ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﮐﺰ‬
‫ﺛﺮوت و اﺑﺰارﻫﺎي آن و راهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و دﯾﮕﺮي ﺑﻪ رﻗﺎﺑـﺖ ﺑـﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪302‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ و اﺻـﻼﺣﺎﺗﯽ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺮوز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺎرﮐﺲ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﺑـﺪر‪ ،‬اﺣـﺪ‪ ،‬اﺣـﺰاب‪ ،‬ﻗﺎدﺳـﯿﻪ‪،‬‬
‫ﯾﺮﻣﻮك و وﻗﺎﯾﻊ و ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ آنﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻤﯿﻦ اﻧﮕﯿﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﺗﺼﻮف ﻣﺎدي ﻏﺮب ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮدﯾﺪ و اﯾﻦ اﺳﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪي وﺣﺪة اﻟﻮﺟﻮد ﻣـﺎدي‬
‫در ﻧﺰ آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﺣﺪة اﻟﻮﺟﻮد اﻗﺘﺼﺎد‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐـﻪ روح دﯾﻨـﯽ ﺑـﺮ ﺷـﺮﻗﯿﺎن ﻏﺎﻟـﺐ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي وارﺳـﺘﻪ و ﻣﻐﻠـﻮب وﺟـﻮد ﻫﺮﭼﯿـﺰي ﺟـﺰ اﷲ را ﻧﻔـﯽ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ و در ﻣﻮﻗـﻊ ﺳـﮑﺮ و‬
‫ﺑﯽﺧﻮدي ﺷﻌﺎر ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻻ ﻣﺠﻮد إﻻ اﷲ؛ »ﻫﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮدي ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺘﻔﮑﺮان اروﭘﺎﯾﯽ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺎدي ﺑﺮآﻧﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ وﺟﻮد ﻫﺮﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﺎﺣﯿﻪي اﻗﺘﺼـﺎدي‬
‫ﻧﻔﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﻌﺎر دادﻧﺪ‪ :‬ﻻ ﻣﺠﻮد إﻻ اﻟﺒﻄﻦ واﻟﻤﻌﺪة؛ »ﻫﯿﭻ ﻣﻮﺟﻮدي ﺟﺰ ﺷﮑﻢ و ﻣﻌﺪه وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد«‪ .‬ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺻﻮﻓﯽﮔﺮي ﺷﺮق اﻧﺴﺎن را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣـﯽﮐـﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎديﮔﺮاﯾﺎنِ ﻏﺮب ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ آن ﮐـﻪ او را ﻣﻮﺟـﻮدي‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ و ﺷﮑﻢﭘﺮﺳﺖ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪاي داروﯾﻦ و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ اﻓﮑﺎر و ﺗﻤﺪن‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪاي ﮐﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ در ﺑﺎرهي ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن ﻇﻬـﻮر ﯾﺎﻓـﺖ و اﻧﺴـﺎن را ﺣﯿـﻮاﻧﯽ‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ ،‬اروﭘﺎﯾﯿﺎن را در دﯾﺪﮔﺎهﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴـﺎﯾﻞ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮد و ﺑﺮ ﻣﺸﮑﻞ اﻓـﺰود‪ .‬در اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾـﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣﺮاﺣـﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺣﺮﮐـﺖ ﻧـﻮﻋﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﯾﮏ ﺣﯿﻮان ﺗـﮏ ﺳـﻠﻮﻟﯽ )‪ (Amoeba‬ﺑـﻪ ﻣﯿﻤـﻮن و از‬
‫ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻪ ا ﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻧﻮﻋﯽ ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﯿﺸـﻮا و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾـﻪ‬
‫داروﯾﻦ) ‪ (1‬اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺶ اﺻﻞ اﻧـﻮاع )‪ (Origin of Species‬در ﺳـﺎل ‪ 1895‬م‬

‫)‪ -(1‬ﭼﺎﻟﺮز راﺑﺮت داروﯾﻦ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻊدان و ﺑﯿﻮﻟﻮژﯾﺴﺖ ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1809‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﺎت وي در‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻌﺮوف اﺻﻞ اﻧﻮاع و دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ دﯾﺪﮔﺎه داروﯾﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﻫﺴﺘﯽ‬
 ‫‪303‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ زودي ﺳﺨﻦ روز ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﺸﺮي و زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي آن ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺳﯿﺮ ﺗﻔﮑـﺮ را واژﮔـﻮن ﮐـﺮد و ﻧﻈـﺮ و‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺴﺎن را در ﻣﻮرد ﺧﻮدش و ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﺶ از اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯿـﺖ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺴﺎن را وا ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و در‬
‫اﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﯿﭻ ﻋﻠﺘﯽ ﺟﺰ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ارﺗﻘﺎي ﻣﻮﺟﻮدات از ﻣﺮاﺗﺐ زﻧﺪﮔﯽ اوﻟﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻋﻤـﻞ ﻓﻄـﺮي ﺗـﺪرﯾﺠﯽ و ﻋـﺎري از ﻋﻘـﻞ و ﺣﮑﻤـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬اﻧﺴـﺎن و ﺳـﺎﯾﺮ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت در اﺛﺮ آﻓﺮﯾﻨﺶ ذاﺗﯽ ﺻﺎﻧﻊ و ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻗﺎﻧﻦ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ و ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎب اﺻﻠﺢ ﮐﻪ در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺎﻃﻖ و داراي اراده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺑـﺎ ﻋﻘـﻞ و دﯾـﻦ در‬
‫ﻣﺒﺎدي‪ ،‬ﻏﺎﯾﺎت و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻓﮑﺮي و اﺧﻼﻗﯽ و آﺛﺎر ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺳﺖ و اﺳﺎﺳـﺎً اﯾـﻦ ﻓﺮﺿـﯿﻪ‬
‫آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ آﯾﯿﻦ ﻗﺪﯾﻢ را از رﯾﺸﻪ و اﺳﺎ ﻣﻨﻬﺪم ﻣﯽﮐﺮد و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﻣﯽﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ اﻓﮑﺎر ﺟﺪﯾﺪ اﮔﺮ روﺣﺎﻧﯿﻮن آﺷﻔﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎري ﻧﻈﺮﯾﻪي داروﯾـﻦ ﺣﺴـﺎﺑﯽ ﺧـﺎص‬
‫ﺑﺎزﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﯾﻦ در اوﭘﺎ ﺑﯿﻢﻧﺎك ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺠﺒﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد )‪ (Jood‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺮت و ﺗﺠﺐ اﺟـﺪاد ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻣﻮﻗـﻊ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب اﺻﻞ اﻧﻮاع و ﻧﺘﺎﯾﺠﯽ ﮐﻪ درﺑﺮ داﺷﺖ‪ ،‬درك ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐـﻪ داروﯾـﻦ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﮐﺮد ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺣﯿـﺎت ﺑـﺮ روي اﯾـﻦ ﺳـﯿﺎرهي‬
‫زﻣﯿﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﺘﻮاﻟﯽ از زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ آﻣﯿﺐ )‪ (Amoeba‬و ﺳﺘﺎرهي درﯾﺎﯾﯽ‬
‫)‪ (Jelly fish‬از ﺷﮑﻞﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺗﺎ ﺷﮑﻞﻫـﺎي ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﮐـﻪ ﺑﺮﺗـﺮﯾﻦ و ﺑـﺎﻻﺗﺮﯾﻦ اﺷـﮑﺎل‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﮑﺎﻣﻞ از آﻣﯿﺐ ﺗﺎز ﻣـﺎن ﻣـﺎ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ و ﻻﯾﻨﻘﻄـﻊ اداﻣـﻪ‬

‫ﻧﺨﺴﺖ ﺷﮑﻞ و وﺿﻌﯿﺖ دﯾﮕﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ و وﺿﻌﯿﺖ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1882‬م درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪.‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪304‬‬

‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ وﯾﮑﺘﻮرﯾﺎ) ‪ (1‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻮع ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﺷﺘﻪاي اﺳﺖ از ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﺮ داروﯾﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻣﯿﻤﻮﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﺮﻗﯽ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺼﺮ وﯾﮑﺘﻮرﯾﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ ﺟـﺎي اﯾـﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪي ﻣﻨﺰل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ )ﻧﻈﺮﯾﻪي داروﯾﻦ( ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺗـﻼش‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ اﻧﺴﺎن را از ﺗﻮﻫﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ وي ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧﺠـﺎت دﻫﻨـﺪ و ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﭘﯿﺸﻨﻬﺎداﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ«) ‪.(2‬‬

‫رويآوردنِ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﺗﮑﺎﻣﻞ‬

‫ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤـﯽ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺗـﻮدهي ﻣـﺮدم –‬
‫ﻓﻬﻤﯿﺪه ﯾﺎ ﻧﻔﻬﻤﯿﺪه – آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ اذﻫﺎن‪ ،‬آﻣﺎدهي ﭼﻨـﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻧﮕـﺎر ﻣـﺮدم‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪاي را رﻗﯿﺐ دﯾﻦ و رﺟﺎل دﯾﻦ ﯾﺎﻗﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺟﺎل دﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﮑﻞ و ﺳـﻨﮕﯿﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن ﺧﻄﺮﻧﺎك از اﻓﮑﺎر و ﺳﻠﯿﻘﻪﻫﺎي ﻣﺮدم و ﯾﺎن ﺳﯿﻞ اﻧﺒﻮه از ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎ ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﮐﻨﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎ در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ وارد ﻧﺸﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻣـﻮﻗﻌﯽ ﮐـﻪ داروﯾـﻦ در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1883‬م ﻣﺮد‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴﺎي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ اﻓﺘﺨﺎر را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وي داد؛ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﺟﺎزه داد وي در وﺳﺖ ﻣﯿﻨﺴـﺘﺮاﺑﯽ) ‪ (3‬ﻣﺤـﻞ دﻓـﻦ رﻫﺒـﺮان دﯾﻨـﯽ دﻓـﻦ ﺷـﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮﯾـﻪي‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻠﮑﻪي ﻣﻌﺮوف اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1819‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1837‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻣﻠﮑﻪي اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪،‬‬
‫وي ﺑﺎ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺮﻧﺲ آﻟﺒﺮت ازدواج ﮐﺮد‪ .‬وﺻﻠﺖ او ﻣﻮﺟﺐ اﺗﺤﺎد ﺧﺎﻧﺪان اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺎ روﺳﯿﻪ‪،‬‬
‫آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬داﻧﻤﺎرك و روﻣﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ .‬وي از ﺟﻨﮓ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭘﺸﺘﯿﺎﺑﯿﻦ ﮐﺮد و ﭼﻮن ﺷﻮﻫﺮش ﻣﺮد ﻣﺪت ﺳﻪ‬
‫ﺳﺎل در اﻧﺰوا ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و ﺳﭙﺲ از اﻧﺰوا ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ ،‬دوران ﺳﻠﻄﻨﺖ او ﯾﮑﯽ از ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ادوار‬
‫ﺣﯿﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬
‫)‪Guide to modern wickedness, pp.235 - 36 -(2‬‬
‫)‪ West minsterabbey -(3‬ﺻﻮﻣﻌﻪاي در ﻟﻨﺪن ﮐﻪ ﻣﻘﺒﺮهي رﺟﺎل ﺑﺰرگ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اواﯾﻞ ﺳﺪهي ﻫﻔﺘﻢ ﻣﯿﻼدي اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪305‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬اروﭘﺎي ﻣﺎدي‬

‫داروﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ ژرﻓﯽ در اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ادب‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺧـﻼق و آداب ﻣـﺮدم و اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻄﺮت و دوراﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آزاد و ﻋﺮﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺖ و در ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ارزشﻫﺎي ﮐﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن و ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻋﻤﺎل و اﺧﻼق ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ آن ﭘـﺬﯾﺮش اﯾـﻦ دﯾـﺪﮔﺎه اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺣﯿﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و در ﺗﺒﺎهﮐﺮدن زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺷﺒﺮد‪ ،‬از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»در اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻧﺴﻠﯽ از ﻣﺮدم ﭘﯿﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻫﯿﭻ ﭼﯿـﺰ ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ و‬
‫ﺟﺰ زﻧﺪﮔﯽ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ«‪.‬‬

‫ﺟﻨﺎﯾﺖﻫﺎي ﻣﺎديﮔﺮي‬
‫از ﻧﺘﯿﺎج وﯾﺮاﻧﮕﺮ ﻣﺎديﮔﺮي و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﯽدﯾﻨﯽ ﮐﻪ در آن اﺧﻼق و ﺗﺮس از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ‬
‫و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﺰرگ و رﺟﺎل ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻣﺴﺆوﻻنِ‬
‫ﻣﺮدم در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﻨﺎﯾﺖﻫﺎﯾﯽ را ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺘﮑـﺎران ﺟﻬـﺎن از‬
‫اﻧﺠﺎم آنﻫﺎ ﺗﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن اﯾﻦ اﻋﻤﺎل وﺣﺸﯿﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺼﺎﺣﻞ ﭘﻮچ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر و‬
‫ﻣﻠــﺖ و ﺑــﻪ ﺧــﺎﻃﺮ رﯾﺎﺳــﺖ ﺷﺨﺼــﯽ ﯾــﺎ ﺳــﻮد ﻣــﺎﻟﯽ ﻣﺮﺗﮑــﺐ ﻣــﯽﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑــﯽ از ﺑﺰرﮔﺘــﺮﯾﻦ‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮ از ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ و ﻇﻠﻢ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﯾﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﻧﮕﻠـﯿﺲ در ﺑـﺎرهي‬
‫ﺑﻨﮕﺎل ﻫﻨﺪ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم آن را در ﯾﮏ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﻗﺤﻄﯽ ﺳـﺎﺧﺘﮕﯽ و ﻏﯿـﺮ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﻓﺮو ﺑﺮد‪ .‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﺑﺮاي ﻓﺸﺎر ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻫﻨﺪ از اﺳﺘﻔﺎده از ﻗـﺎﯾﻖﻫـﺎي ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﺷﺎﻟﯿﺰارﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﭼﻮن ﺧﻮراك ﻋﻤـﻮﻣﯽ ﺑﻨﮕـﺎل ﺑـﺮﻧﺞ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮل را ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﻨﺪ و دﭼـﺎر ﻗﺤﻄـﯽ ﺳـﺨﺘﯽ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﺪار اﻧﺒـﻮﻫﯽ از‬
‫ﺣﺒﻮﺑﺎت را ﺑﺮاي ﺳﺮﺑﺎزان ﺧﻮد ذﺧﯿﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي از آنﻫﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺮدم ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻـﺪﻫﺎ ﻫـﺰار اﻧﺴـﺎن ﻧﯿـﺰ از ﮔﺮﺳـﻨﮕﯽ ﻣﺮدﻧـﺪ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺒﻮﺑﺎت در ﮐﺸﻮر ﺑﺴﯿﺎر و راهﻫـﺎي رﻓـﺖ و آﻣـﺪ ﺑـﺎز ﺑـﻮد و ﻗﻄﺎرﻫـﺎ ﺻـﺒﺢ و ﻋﺼـﺮ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ﺷﮑﻮر ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕـﺮ را ﻧﯿـﺰ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪306‬‬

‫ﺳﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﺑﺎزي رويﮔﺮدان ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺧﻮدﮔﺮدان در ادارهي ﮐﺸﻮر ﻧﺎﮐﺎم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟُﺮد ﻣﺎوﻧﺖ ﻟﺘﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻫﻨﺪ در ﺳﺎل ‪ 1947‬م ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻋﻤـﺎل ﻓﺸـﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻫﻠﯽ و ﭘﻨﺠﺎب ﺷﺮﻗﯽ وارد ﻣﯽﺷﺪ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬اﺧﺒﺎر ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺗﺪارك دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻮﺷـﺰد ﻣـﯽﺷـﺪ و او را از وﻗـﻮع ﯾـﮏ‬
‫آﺷﻮب ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺧﺒﺮدار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد و ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺧـﻮاب ﻏﻔﻠـﺖ‬
‫زده ﺑﻮد؛ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ او رأي ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺜﻞ ﻣﺮدم ﻫﻨﺪ او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺎﮐﻢ ﭘﺎﮐﺴـﺘﺎن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﭼﻮن ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺘﻌﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺎاﻣﻨﯽﻫﺎ و‬
‫اﻏﺘﺸﺎشﻫﺎ ﻋﻤﻼً ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻠﺖ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ اﺳﺘﻘﻼل ﻧﺪارد و ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿـﺖ زﯾـﺮ‬
‫ﺳﻠﻄﻪي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ آن ﻓﺎﺟﻌﻪي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﺸﺮي ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻈﯿﺮش را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻧﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺗﺄﯾﯿﺪ واﺷﻨﮕﺘﻦ و رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴـﻢ و دوﻟـﺖ‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ در ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﻀﯿﻪي دوﻟﺖﻫﺎي ﻋﺮﺑـﯽ ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ ﺧُـﺮدهاي ﺑـﺮآن ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ آﻧﻬﻢ ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ ﻋﻄﻮﻓﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎن و اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آنﻫـﺎ‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﻤﮑﺎري ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺮ ﺗﺠﺎوز و دﺷﻤﻨﯽ‪ ،‬ﻗﻀـﯿﻪاي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺿﻌﻒ اﺧﻼق ﺑﺰرﮔﺎن اروﭘﺎ و اﻣﺮﯾﮑﺎﺳﺖ و ﻧﺸـﺎندﻫﻨـﺪهي اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﭼـﺮﺧﺶ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﻓﻊ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﯽ‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ و ﺷﮑﺴﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻏﺮب‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ‬

‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳـﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻠـﯽﮔﺮاﯾـﯽ و ﺗﻮﺟـﻪ زﯾـﺎد ﺑـﻪ ﻣـﺮدم و ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﺮﺷﺖ اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺠﺮاي روح اروﭘﺎﯾﯽ ﺳـﺎري و ﺟـﺎري‬
‫ﺷﺪه و ﭼﻮن ﺧﻮن در رگ و ﭘﻮﺳﺘﺶ ﺟﺮﯾﺎن ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺳﺮﺷﺖ دوم اروﭘﺎ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ اﯾﻦ ﺳﺮﺷﺖ را ﺷﮑﺴﺖ داد؛ ﭼﻮن ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻧﺤﺮاﻓﺎت و ﻧﺎﻫﻨﺠـﺎريﻫـﺎﯾﺶ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ردﭘﺎﯾﯽ از ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭽﮕﻮﻧـﻪ ﺗﻔـﺎوت و ﺗﻤـﺎﯾﺰي ﺑـﯿﻦ ﻧـﻮع ﺑﺸـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ دﯾﺪهي ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﯽﮔﻨﮕﺮد و ﺑﯿﻦ ﻣﻠﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬رﻧﮓﻫـﺎ و ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﻠـﺖﻫـﺎي اروﭘـﺎﯾﯽ را در زﯾـﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي دﯾﻦ ﮔﺮد آورد و از ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﯾـﮏ اﻣـﺖ و ﻗـﻮم ﻣﺘﺤـﺪ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد؛‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺴﯿﺎري را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از ﮐﻠﯿﺴـﺎي ﻻﺗـﯿﻦ واداﺷـﺖ و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺑـﺮ ﺗﻌﺼـﺐ ﻣﻠـﯽ و‬
‫ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﭼﯿﺮه ﺷﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺪت درازي از ﻣﻠﯿﺖ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ روﮔـﺮدان ﮐـﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻟﻮﺗﺮ )‪ 1546 – 1483‬م( ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﺣﺮﮐﺖ اﺻﻼح دﯾﻨﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻻﺗـﯿﻦ‬
‫را ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﻣﻠﺘﺶ از ﺧﻮد آﻟﻤﺎﻧﯽﻫـﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد و در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﭘﯿﺮوزي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗـﻮان دﺳـﺖ‬
‫ﮐﻢ ﮔﺮﻓﺖ؛ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻻﺗﯿﻦ ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺣﻠﻘﻪي ﭘﯿﻮﻧـﺪ آن را از ﻫـﻢ ﮔﺴﺴـﺖ و‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و ﻫـﯿﭻ ارﺗﺒـﺎﻃﯽ ﺑـﺎﻫﻢ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و روز ﺑـﻪ روز در اﻣـﻮر ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﻼل و ﺟﺪاﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮي دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ در اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﮐﻠـﯽ از ﺑـﯿﻦ‬
‫رﻓﺖ و ﺟﺎي آن را ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪308‬‬

‫دﯾﻦ و ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺳﺎن دو ﮐﻔﻪي ﺗﺮازو ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮاﻧﺪازه ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺳـﻨﮕﯿﻦﺗـﺮ ﻣـﯽﺷـﺪ‬
‫دﯾﮕﺮي ﺳﺒﮏﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﮐﻔـﻪي دﯾـﻦ ﻫـﺮروز ﺳـﺒﮏ و ﺳـﺒﮏﺗـﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﮐﻔﻪي رﻗﯿﺐ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ‪.‬‬
‫داﻧﺸــﻤﻨﺪ اﻧﮕﻠﯿﺴــﯽ‪ ،‬ﻟُـﺮد ﻟــﻮﺗﯿﻦ )‪ ،(Lord lothian‬ﺳــﻔﯿﺮ ﭘﯿﺸــﯿﻦ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿــﺎ در اﻣﺮﯾﮑــﺎ در‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاي ﮐﻪ در ﻣﺮاﺳﻢ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﯿﮕﺮه در ژاﻧﻮﯾﻪي ﺳﺎل ‪ 1938‬اﯾﺮاد ﮐﺮده ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺣﻘﯿﻘـﺖ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮانِ ﺟﻨﺒﺶ اﺻﻼح دﯾﻨﯽ‪ ،‬وﺣﺪت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و دﯾﻨـﯽ اروﭘـﺎ را از‬
‫ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺎره ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪ و درﮔﯿـﺮيﻫـﺎ و رﻗﺎﺑـﺖﻫـﺎي ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه در آن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﻄﺮي ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ و اﺑﺪي ﺑﺮاي اﻣﻨﯿﺖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺛﻤﺮهي ﺳﻘﻮط ﻣﻨﺰﻟﺖ دﯾﻨﯽ و ﻓﺮوﮐﺶ ﻣﺒﺎﻧﯽ دﯾﻦ و اﺧﻼق‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﮐﻔـﻪي ﻣـﯿﻬﻦﭘﺮﺳـﺘﯽ و‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟُﺮد ﻟﻮﺗﯿﻦ در اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻧﺤﻄﺎط ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ راﻫﻨﻤﺎي ﺿﺮوري اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻞ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف‬
‫اﺧﻼﻗﯽ و اﻓﺘﺨﺎر و اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻌﻨﻮي در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻏـﺮب ﺷـﯿﻔﺘﻪي آن‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﮑﺎﺗﺐِ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﻔﺎوت ﻧﮋادﻫﺎ و ﻃﺒﻘﺎت اﺳﺘﻮار ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺛﺮﭘـﺬﯾﺮي از‬
‫ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﻗﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻣـﺎدي‪ ،‬ﻫـﺪف واﻻ و ﺧﻮاﺳـﺘﻪ و آرزوﯾـﯽ‬
‫ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﺳـﻨﮕﯿﻨﯽﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ آن اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﯿﻦ روح و زﻧﺪﮔﯽ در اروﭘـﺎ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ آن را از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ اﯾﻦ ﺑﻼ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﺰرگ ﻋﺼﺮ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺷﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺗﻌﺼﺐ ﻣﻠﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ و ﺗﻘﻮﯾﺖ و رﺷﺪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪآﻣﯿﺰ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‪:‬‬

‫)‪Convocation address of lord Lothian at muslim university Aligrah. -(1‬‬

 ‫‪309‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫اروﭘﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻤﺎم ﺷﺮق ﺷﺪ و ﺧﻂ ﻓﺎﺻﻠﯽ ﺑﯿﻦ ﻏﺮب و ﺷـﺮق ﯾـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻦ اروﭘﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺎرهﻫﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﮋاد آرﯾﺎﯾﯽ و ﻧﮋادﻫﺎي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺑﺸﺮي از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮآﻧﭽﻪ در دورن اﯾﻦ ﺧﻂ ﻗﺮار دارد ﺑﺮ ﻫـﺮ ﻧﺴـﻞ و‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ادﺑـﯽ ﮐـﻪ در وراي آن ﻗـﺮار دارد ﺑﺮﺗـﺮي دارد و اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﻧـﮋاد‬
‫آرﯾﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﺑﺮﺗﺮي آﻓﺮﯾـﺪه ﺷـﺪه و ﻏﯿـﺮ آرﯾـﺎﯾﯽ ﺑـﺮاي ﺗﺒﻌﯿـﺖ و ﭘﯿـﺮوي ﮐـﺮدن‪.‬‬
‫آرﯾﺎﯾﯽ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ و ﻣﺎﻧﺪﻧﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺷﻮد و دوﻣﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻤﯿﺮد و از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود‪.‬س‬
‫اﯾﻦ ﻋﯿﻨﺎً ﻫﻤﺎن اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎن و روم در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﺪان اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺗﻨﻬـﺎ ﺧـﻮد را‬
‫ﭘﺎك و آراﺳﺘﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﺟﺰ ﺧﻮد را ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾـﮋه ﻫﺮﭼـﻪ را‬
‫ﮐﻪ در ﺷﺮق درﯾﺎي آﺗﻼﻧﺘﯿﮏ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠـﻪي اﯾـﻦ ﻣﻠـﯽﮔﺮاﯾـﯽ و ﺗﻌﺼـﺐ ﻋﻠﯿـﻪ‬
‫ﻫﺮآﻧﭽﻪ از ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﻪ اﺟﺎﻧﺐ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﺮدﻣـﺎن اروﭘـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ و ﻣﺴــﯿﺢﺑــﻮدن ﺑــﻪ ﺳــﺎن ﯾــﮏ اﻣــﺮ ﻋﺎرﺿــﯽ وﮔــﺬرا ﻧﮕﺮﯾﺴــﺘﻨﺪ و در ﺻــﺪد ﻃــﺮد و‬
‫ﺑﯿﺮونراﻧﺪن آن از ﮐﺸﻮرﻫﺎيﺷﺎن و رﻫﺎﯾﯽ از دﺳﺖ آن ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻮق ﺑﺎ اﯾـﻦ ﮔﻔﺘـﻪي‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺗﺮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي ﭼﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي اﺑﺮاﻫﯿﻢ و اﺳﺤﺎق ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺪايﻣﺎن ﻧﯿﺰ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑـﻮدﻧﺶ‬
‫در آﻟﻤﺎن ﺗﺸﮑّﻠﯽ ﻓﮑﺮي رﺷﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ‬
‫دوري ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺪام دوﺳﺘﺪاري وي ﺑﻮدﻧﺪ و او را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻼش‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آرﯾﺎﯾﯽﺑﻮدن وي را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در آﻟﻤﺎن ﮔـﺮاﯾﺶ اﺣﯿـﺎ و زﻧـﺪهﮐـﺮدن ﺧـﺪاﯾﺎن‬
‫ﻣﺮدﻣﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن در روزﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﻪ آنﻫﺎ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﮐﺮد‪.‬‬
‫روﺳﯿﻪ ﻧﯿﺰ در ﺑﺎزآﻓﺮﯾﻨﯽ ﺗﻌﺼﺐ ﻧﮋادي و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ دﺳﺖ ﮐﻤﯽ از رﻗﯿﺐ دﯾﺮﯾﻨﻪي ﺧـﻮد‪،‬‬
‫آﻟﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در روﺳﯿﻪ ﻣﺮدم ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻮآوريﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ‬ﻋﺼـﺮِ ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬رﯾﺸـﻪ در‬
‫ﺑﺮﺗﺮي روﺳﯿﻪ دارد و ﺑﺮﺗﺮي ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪310‬‬

‫ﭘﺲ ﻻوازﯾﻪ) ‪ ،(1‬در ﻣﻮرد ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﻮاد‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺪﯾﺪي را ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ او‬
‫ﻣﺪﯾﻮن و ﻣﺮﻫﻮنﮐﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪ روﺳﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺸﻞ ﻟﻮﻣﻮﺗﺴـﻒ اﺳـﺖ‪ .‬ﯾـﺎ ادﯾﺴـﻮن) ‪ (2‬اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﺮق را‬
‫اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﺟﺴﺘﻦ ﺑـﺮاي وي ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺷـﺶ ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ از او ﻟـﻮوﺟﯿﻦ‪،‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ روﺳﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﻧـﻮآوري زده ﺑـﻮد‪ ،‬در ﻫﻤـﯿﻦ راﺳـﺘﺎ روزﻧﺎﻣـﻪي ﭘـﺮاوادا ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان روﺳﯽ ﺑﻪ اﺧﺘﺮاع و اﺑﺪاع ﺗﻠﮕﺮف‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻣ‪‬ﺮس) ‪ (3‬و ﺑـﻪ ﺣﺮﮐـﺖ ﻣﺎﺷـﯿﻦ‬
‫ﺑﺨﺎر ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﻔﺎن ﺳﻦ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻮاردي دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﭼـﺎﻟﺶﻫـﺎي ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﻌﺼﺐ ﻧﮋادي و ﺑﺰرﮔﻨﻤﺎﯾﯽ روﺳﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬

‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﺄﺳﻒ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ درﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ رﻫﺒﺮي دﻋﻮت ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿـﺎمآور اﻣﻨﯿـﺖ و آراﻣـﺶ‬

‫)‪ -(1‬آﻧﺘﻮان ﻟﻮران دوﻻوازﯾﻪ‪ ،‬ﮐﺎﺷﻒ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺷﯿﻤﯽ‪ ،‬ﻓﯿﺰﯾﮏ و اﻗﺘﺼﺎددان ﻓﺮاﻧﺴﻮي‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1743‬م‬
‫زاده ﺷﺪ‪ .‬ﻻوازﯾﻪ از ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬاران ﺷﯿﻤﯽﻧﻮﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻮا را ﺗﺠﺰﯾﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪهي آن را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮔﺎز اﮐﺴﯿﮋن را ﮐﺸﻒ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐﮐﺮدن ﻫﻮا از ﻋﻨﺎﺻﺮ اوﻟﯿﻪي آن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺸﻒ ﻻوازﯾﻪ داﻧﺶ ﺗﺮﻣﻮﺷﯿﻤﯽ را ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻻوازﯾﻪ در زﻣﺎن اﻧﻘﻼب ﮐﺒﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻫﻮاداري از رژﯾﻢ‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﻘﻼﺑﯿﻮن دﺳﺘﮕﯿﺮ ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1794‬م ﺑﺎﮔﯿﻮﺗﯿﻦ اﻋﺪام ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻓﯿﺰﯾﮏدان ﻣﻌﺮوف اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1847‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﺮق و ﺑﺴﯿﺎري از اﺑﺰارﻫﺎي ﺑﺮﻗﯽ را اﺧﺘﺮاع‬
‫ﮐﺮد‪ .‬وي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻓﻨﻮﮔﺮاف را – ﮐﻪ اﺳﺎس آن را ﻃﺮح ﮐﺮده ﺑﻮد – اﺧﺘﺮاع ﮐﺮد‪ .‬ادﯾﺴﻮن ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 1931‬م درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ ﻓﯿﻨﻠﯽ ﺑﺮﯾﺰﻣﺮس‪ ،‬ﻧﻘﺎش اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ و ﻣﺨﺘﺮع ﺗﻠﮕﺮاف اﻟﮑﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1791‬زاده ﺷﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1385‬م ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﯾﺴﺘﮕﺎه ﺗﻠﮕﺮاف را ﺳﺎﺧﺖ و اﻟﻔﺒﺎي ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ را ﮐﻪ ﻫﻨﻮزﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎ او »اﻟﻔﺒﺎي ﻣﺮس«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﺑﺮه ﺗﺮﺗﯿﺐ داد‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 1844‬م ﺧﻂ ﺗﻠﮕﺮاف واﺷﻨﮕﺘﻦ ﺑﺎﻟﺘﯿﻤﻮر را داﯾﺮ ﮐﺮد و‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﯽ ﮐﻪ از آن دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺮﺳﺘﺎد اﯾﻦ ﺑﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا«‪ .‬وي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1872‬م‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪311‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮخ ﮐﺮده و ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﺴﺖﺷﺪن و ﮐﻢرﻧﮓ ﺷﺪن ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ در اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺛﺮﭘﺬﯾﺮي از ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎﯾﯽ و ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻮراﻧﯿﺴﻢ »ﺗـﻮران‬
‫زﻣﯿﻦ« و ﻓﺮاﺧﻮان ﺑﻪ زﻧﺪهﮐﺮدن ﻧﺎداﻧﯽﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و رﺳﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ آن و ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻦ ﺑـﻪ دﯾـﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮانِ دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻼش ﻋﺮبﻫﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و زﺑﺎن آن ﺑـﺎ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در آﻟﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادﯾﺎن اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻏﯿﺮ آرﯾﺎﯾﯽ آورده ﺷﺪ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﺎﻣﯽﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮاﻧﺪﯾﺸـﺎن در ﺗﺮﮐﯿـﻪي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﯾﮏ دﯾﻦ ﻋﺎرﺿﯽ و ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺷﺎﯾﺴـﺘﻪ و دردﺑﺨـﻮر‬
‫ﻣﻠﺖ ﺗﺮك ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ آﻧﭽـﻪ ﺳـﺰاوار ﻣﻠـﺖ ﺗـﺮك اﺳـﺖ‪ ،‬اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑـﻪ دﯾـﻦ اوﻟﯿـﻪي ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﺪرانﺷﺎن ﭘﯿﺶ از دﯾﻦ اﺳﻼم داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻧﻮي داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪه ادﯾﺐ ﻫﺎﻧﻢ از ﺿﯿﺎء ﮐﻮك آﻟﭗ ﮐـﻪ از ﺑﻨﯿﺎﻧﮕـﺬاران ﺑـﺰرگ ﺗﻌﻠـﯿﻢ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ در ﺗﺮﮐﯿﻪي ﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺿﯿﺎء ﮐﻮك آﻟﭗ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪاي ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﯿﻦ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ و ﺗﻮراﻧﯿـﺎن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎورد و ﺑﺎ اﻃﻼﻋﺎت و آﮔﺎﻫﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻻﺑـﻼي ﺗﺸـﮑﻼت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫ﮐﺸﻮرداري دوران ﺗﺮﮐﺎن ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺟﻤـﻊآوري ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬اﺻـﻼﺣﺎﺗﯽ ﻣـﺪﻧﯽ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺿﯿﺎء اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﮐﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ آن را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ در ﺷﺄن و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻣﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ دورانِ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ راه ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﺻﻼح ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳﺮﺷﺖ ﻣﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪارﯾﻢ«) ‪.(1‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ و ﺗﻤﺎﯾﻞ در ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻧﯿﺰ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺧﺎﻟﺪة ادﯾﺐ ﻫﺎﻧﻢ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﯽ دﻫﻠﯽ‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪312‬‬

‫ﻣﺮﺣﻮم ﺷﮑﯿﺐ ارﺳﻼن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺴﻠﻂ زﯾﺎدي ﮐﻪ ﺑﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻋﺮبﻫﺎ دارد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺶ در ﺗﺮﮐﯿـﻪ و ﻋﻀـﻮﯾﺖ ﻣﺠﻠـﺲ ﻣﻠـﯽ‪ ،‬در ﻣـﻮرد ﺗﺮﮐـﺎن و آﻧﭽـﻪ ﺑـﺪاﻧﺎن ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﻣﯽﺷﻮد داﻧﺸﻤﻨﺪي ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﯾﻨﺠﺎ )در ﺗﺮﮐﯿﻪ( ﮔﺮوه دوﻣﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﮔﺮوه اول ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم آراي ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮ ﻗﻮﻣﯿﺖ ﺗﺮﮐﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ‪ ،‬ادﻋﺎي ﺗﻮراﻧﯽﺑﻮدن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي‬
‫اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺿﯿﺎء ﮐﻮك آﻟﭗ‪ ،‬اﺣﻤﺪ آﻏﺎﯾﻒ و ﯾﻮﺳﻒ آﻗﺸﻮرا – ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ اﺧﯿﺮ از روﺳـﯿﻪ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻼل ﺳﺎﻫﺮ‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﺣﻤﺪاﷲ ﺻﺒﺤﯽ رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﺗﻮرك ﺑﻮردي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ ﺑـﮓ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺮدﻣﯽ‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎري از ادﯾﺒﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿـﺮي از داﻧﺸـﺠﻮﯾﺎن و ﻧﺴـﻞ ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﻣﺪﻋﯽاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﺎن از ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪﺗﺮﯾﻦ و اﺻﯿﻞﺗﺮﯾﻦ و ﭘﯿﺸﺮوﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدﻣﺎن در ﺗﻤـﺪن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﺻﻞ ﺑﺎ ﻗﻮم ﻣﻐﻮل ﯾﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ وب اﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ واﺣﺪ ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آن را‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺗﻮراﻧﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در ﻧﺴﺒﺖ دادن ﺧﻮد ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺗﺮﮐـﺎن ﺳـﯿﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎن‪ ،‬ﭼـﯿﻦ‪،‬‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬آﻧﺎﺗﻮﻟﯽ و روم اﯾﻠﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻃﺒﻖ اﺻﻞ آﻧﺎن اﯾﻦ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻐﻮﻻن ﭼﯿﻦ‬
‫و ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎﻧﯽﻫﺎ و ﻓﻨﻼﻧﺪيﻫﺎي اروﭘﺎ و ﺑﻪ ﻫﺮﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﺎر ﺗﻮراﻧﯽ ﻧﺴـﺒﺖ داﺷـﺖ‪ ،‬ﮔﺴـﺘﺮش‬
‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻨﺎن ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽـﻪ ﮐـﻪ ﻗـﺪﻣﺎ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ‪ :‬آنﻫـﺎ اوﻻً ﺗـﺮكاﻧـﺪ و ﺛﺎﻧﯿـﺎً‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎناﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺎرﺷﺎن ﺑﯽدﯾﻨﯽ و ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎري و زﯾﺮ ﭘﺎﮔﺬاردن ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳـﻼﻣﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ در ﺧﺪﻣﺖ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺗﻮراﻧﯽ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد ﮐـﻪ در اﯾـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫واﺳﻄﻪ و وﺳﯿﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻫﺪف و ﻏﯿﺎت‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻫﻮاداران اﯾﻦ ﮔﺮوه در ﻣـﻮرد ﺗـﻮراﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدن اﻓﺮاط و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪﮔﻮﯾﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﺮك ﻫﺴـﺘﯿﻢ و ﮐﻌﺒـﻪي ﻣـﺎ ﺗـﻮران‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﺑﺮاي ﭼﻨﮕﯿﺰ ﻣﺪﯾﺤﻪﺳﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﯾﯽ ﻣﻐﻮل اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﯿـﺰي از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻐﻮل )ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ( را اﻧﮑﺎر ﻧﻤـﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺮاي ﻧﻮﺳـﺎﻻن و ﮐﻮدﮐـﺎن ﺳـﺮودﻫﺎﯾﯽ در‬
 ‫‪313‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫وﺻﻒ روﯾﺪادﻫﺎي ﭼﻨﮕﯿﺰي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺎرﻫﺎي وي را ﻣﺎﯾﻪي ﺷﮕﻔﺖ واﻧﻤﻮد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫واﺳﻄﻪي ﮐﺎر آﻧﺎن اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي وﺟﻮدي ﮐﻮدﮐﺎن را ارﺗﻘﺎ دﻫﻨﺪ«) ‪.(1‬‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﻋﺼـﺮ‪ ،‬ﻋﺼـﺮ ﻣﻠﯿـﺖﻫﺎﺳـﺖ و ﭘﯿـﺮوي و ﻣﺘﺎﺑﻌـﺖ ﻣﺮدﻣـﺎن ﻣﺨﺘﻠـﻒ از‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ در اﯾﺮان ﺑـﯿﺶ‬
‫از ﭘﯿﺶ رﺷﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﺒﯿﻪ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﮐﺎن اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻣﺮدم اﯾﺮان در ﺟﺴﺘﺠﻮي دﯾﻦ ﻗﺪﯾﻤﯽ اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻈﯿـﺮ آﻧﭽـﻪ در ﻣﯿـﺎن ﺗﺮﮐـﺎن ﭘﺪﯾـﺪ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي آﯾﯿﻦﻫـﺎي ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎنﺷـﺎن و ﮔـﺮگ ﺳـﻔﯿﺪي ﮐـﻪ ﻣـﯽﭘﺮﺳـﺘﯿﺪﻧﺪ‬
‫اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪﺷﺎن اﯾﻦ ﮔﺮگ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻮﺳﯽ ﮐﺎﻇﻢ ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم – ﮐﻪ ﺧﻮد آن را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮده اﺳﺖ – ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺮبﻫﺎ ﻋﺒﺎدات و ﭘﺮﺳﺘﺶﻫﺎي آﻧﭽﻨﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑـﺪن از ﺷـﻨﯿﺪن آنﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻟﺮزه ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آﻧﺎن آن ﭘﺮﺳﺘﺶﻫﺎ را ﺑﺎ اﺳﻼم رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺣـﻖ‬
‫آﻧــﺎن ﻟﻄــﻒ و اﺣﺴــﺎن ﮐــﺮده و آﻧــﺎن از آن ﮔــﺮداب )ﮔــﺮداب ﺑــﺖﭘﺮﺳــﺘﯽ( رﻫﺎﻧﯿــﺪه و از آن‬
‫ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ و ﺧﻮاري ﺑﻪ اﯾـﻦ درﺟـﻪي واﻻ و ﻋـﺎﻟﯽ رﺳـﺎﻧﯿﺪه‪ ،‬اﻓﺘﺨـﺎر ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﺷـﻤﺎ‪ ،‬آﯾـﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎري ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﮔـﺮگ ﺳـﻔﯿﺪ را ﯾـﺎدآور‬
‫ﺷﻮﯾﺪ؟! واﻗﻌﺎً ﻣﺘﺄﺳﻔﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ در ﻧﺰد ﺗﺮﮐﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﺧـﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﯾﮑـﯽ از‬
‫اﯾﻦ ادﯾﺎن‪ ،‬دﯾﻦ ﮐﯿﻮﻣﺮﺋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻧﻮر و رﻫﺎﯾﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺗﺎرﯾﮑﯽ‪ ،‬آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫در اﯾﻦ دﯾﻦ رﯾﺸﻪ دارد‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻗﻪي زرﺗﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻓـﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ و زرﺗﺸﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻤﺎﻧﺎ او )ﺧﺪا( آﻓﺮﯾﯿﻨﺪهي روﺷﻨﯽ )ﻧﻮر( و ﺗﺎرﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ از ﺑﻪ ﻫﻢآﻣﺨﯿﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫دو )ﻧﻮر و ﺗﺎرﯾﮑﯽ( ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ آن دو ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﻧﻤـﯽآﻣﯿﺨﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن اﻣﮑـﺎن وﺟـﻮد‬
‫ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ‪«...‬‬

‫)‪ -(1‬از ﭘﺎﻧﻮﺷﺖﻫﺎي اﻣﯿﺮ ﺷﮑﯿﺐ ارﺳﻼن ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﺰء اول‪ ،‬ﺻﺺ ‪.159 – 158‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪314‬‬

‫و ﭘﺎرهاي دﯾﮕﺮ از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻋﺘﻘـﺎدات و آداﺑـﯽ ﮐـﻪ ﮔﺬﺷـﺘﮕﺎن اﯾﺮاﻧﯿـﺎن داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ؛ ﺛﻨﻮﯾـﺖ‬
‫)اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ دو ﺧﺪا(‪ ،‬زرﺗﺸﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺰدﮐﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و اﻧﮑﺎر ﻫﺴﺘﯽ دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد«) ‪.(1‬‬

‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ در ﺟﻨﮓ‬

‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻠﺦ و ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﯿﻨﻪﻫﺎي ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ در‬
‫اواﺧﺮ ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي در ﻣﯿﺎن ﻋﺮبﻫﺎ اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﻋـﺮبﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ در ﻃـﻮل ﺳـﯿﺰده‬
‫ﻗﺮن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن را ﺑﺮاي اﯾـﻦ اﻣـﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺑـﻮد و آن‬
‫دﺳﺘﻮرات و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﻮن و ﮔﻮﺷﺖ اﯾﺸﺎن آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮﺷـﺖ ﺟﺪاﻧﺸـﺪﻧﯽ آﻧـﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه ﺑﻮد و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺮادري و ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺸﺮي دﻋـﻮت ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻧﺪﯾﺸـﻪي‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ روي داد‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﺨﻮت و ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺗﺮك ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻏـﺮور‬
‫و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ در رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدارﺷﺎن ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺮبﻫـﺎ ﮐـﻪ داراي ﺣﺴﺎﺳـﯿﺘﯽ‬
‫زاﯾﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﻠﺘﯽ درﺟﻪ دو ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﯽآﯾﻨـﺪ و از‬
‫ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻮي اﺳﺘﻌﻤﺎر را ﻧﯿﺰ از رﻓﺘﺎر ﺗﺮﮐﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑـﯽﺗـﻮﺟﻬﯽ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮﮐﯽ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان زﺑـﺎن رﺳـﻤﯽ و زﺑـﺎن راﯾـﺞ‪ ،‬و‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫در دوران اﺧﯿﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﻧﺪاي ﺟﺎﻣﻌـﻪي اﺳـﻼﻣﯽ را ﺳـﺮ دادﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﯿﻨـﻪ و ﻧﺨـﻮت‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﺳـﺨﺖ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘـﻪ و ﻣﺸـﺘﻌﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ از ﺗﺤﺼـﯿﻞﮐﺮدﮔـﺎن ﺑـﺰرگ ﻣﺴـﯿﺤﯽ در اره‬
‫رﯾﺸﻪدارﮐﺮدنِ اﯾﻦ ﻧﻔﺮت و ﮐﯿﻨـﻪ ﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨـﺎن ﻃﺒﻌـﺎً از ﻟﺤـﺎظ‪ ‬ﻋﻘﯿـﺪﺗﯽ و دﯾﻨـﯽ و اﺧـﻮت‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﯿﻮﻧﺪي ﺑﺎ ﺗﺮﮐﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺮهي ﮐﺎﻓﯽ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﯽ داﺷـﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﻫﻤـﺎن‬

‫)‪ -(1‬ﭘﺎﻧﻮﺷﺖﻫﺎي ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،1‬ص ‪.165 – 164‬‬

 ‫‪315‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﭘﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻧﮋاد و ﻣﻠﯿﺖ در ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺷـﻌﺮ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ‪ ‬آن ﺳـﺨﺖ ﺟﺮﯾـﺎن‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺎﻣﻞ دوم ﮐﻪ ﺧﺎرﺟﯽ اﺳﺖ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ :‬دﻋﻮﺗﮕﺮان و رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻏـﺮب‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﺖ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت از ﯾﺶ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪهي ﺧﻮد زدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨـﺎن‬
‫از دﯾﺮﺑﺎز رؤﯾﺎي ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬از ﻫـﻢﮔﺴﺴـﺘﻦ اﺳـﺘﺤﮑﺎم‪ ،‬از ﺑـﯿﻦرﻓـﺘﻦ‬
‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ و ﻧﻔﻮد روﺣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ آن را از ﺷﺮق ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ را‬
‫)ﻗﻮمﮔﺮاﯾﯽ( ﮐﻪ در رگ ﺑﻌﻀﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻠﻨـﺪﭘﺮواز ﻋـﺮب راه ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫اﺑﺰاري ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻐﺬﯾﻪي ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت و ﺳـﯿﺎﺣﺖ و‬
‫ﮔﺮدش در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻋﺮﺑﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ رﻫﺒﺮان ﻓﮑـﺮي و ﺻـﺎﺣﺒﺎن ﻗﻠـﻢ و ﺳـﺮان‬
‫ﻗﺒﺎﯾﻞ و اﯾﻼت در ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧـﺎن از روي ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ دوﺳـﺘﯽ ﻋـﺮب و‬
‫دﻓﺎع از ﺣﻖ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺮﮐﺰِ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺧﻼﻓﺖ از آﺳﺘﺎﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮن دﻫـﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺷﺮﻋﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد در ﯾﮑﯽ از دو ﺣﺮم ﺷﺮﯾﻒ )ﻣﮑـﻪ‬
‫و ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﯾﺘﺨﺖﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ اذﻫﺎن ﻋﺮبﻫﺎ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﮐـﺮده و‬
‫ﻧﻘﺶ اﻧﺪﯾﺸﻪوران ﻏﺮﺑﯽ در اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﭘﺮورش و ﺗﻐﺬﯾﺒﻪ و اﻧﺘﻘﺎل آن از ﺟﺎﯾﯽ ﺑـﻪ ﺟـﺎي دﯾﮕـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ؟ اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺮﺳﺸﯽﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦ آنﻫﺎ را در ﮐﺘﺎب آﯾﻨﺪهي اﺳﻼم ‪Future‬‬
‫‪ ،Of Islam‬اﺛﺮ ﻣﺴﺘﺮ وﻟﻔﺮد ﺑﻠﻨﺘﯽ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1882‬م ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﯽﯾـﺎﺑﯿﻢ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب از ﻟﺤـﺎظ‬
‫دارا ﺑﻮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ آﻣﻮزﻧﺪه‪ ،‬آوازه و ﺷﻬﺮت ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﺮﺑﯽ و اﺳﻼﻣﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ و اردو ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺮ ﺑﻠﻨﺘﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﻫﺒﺮان ﻣﺼﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻀﯿﻪي ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬راه ﻣﻌﺘﺪل و ﻣﯿﺎﻧﻪاي را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي آزﻃﺎدي ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ و در ﺑﺮاﺑـﺮِ آن ﺳـﺨﺖﮔﯿـﺮي ﮐﺮدﻧـﺪ و در ﻣﻘـﺎم ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪316‬‬

‫آﻧﺎن در اﺳﻼم ﺷﮑﺎف و رﺧﻨﻪاي اﯾﺠﺎد ﻧﮑﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي ﻫﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺧﺎن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻣﯿﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ )رﻫﺒـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن( ﻧـﺎم ﺑـﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ وي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗـﺮﯾﻦ ﻓـﺮد ﺑـﺮاي ﭼﻨـﯿﻦ ﻣﻨﺼـﺐ و ﻣﻘـﺎﻣﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺼـﺮ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي دوم ﺧﻼﻓﺖ ﺗﺠﻠﯿﻞ ﮐﺮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﻤﯿـﺮد ﺑـﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردي ﺑﺎ ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻊ وزﯾﻦ و ﻣﺘﯿﻦ ﻣﺼﺮيﻫﺎﺳﺖ و ﺑـﻪ‬
‫راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي آﻧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫وي اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫»اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺮوزي اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺮدﺑﺎري و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﭼﺸﻤﮕﯿﺮﺗﺮي‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮگ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺮﮐﻨﺎري وي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﻗﺎﻫﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮐـﺮد‬
‫ﺗﺎ رﻫﺒﺮي از دﺳﺘﻪرﻓﺘﻪي دﯾﻨﯽ ﺧﻮد را دوﺑﺎره ﺑﺎزﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي از ﮐﺘﺎب‪ ،‬در ﺑﺨﺶ »ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاي اﻧﺪﯾﺸﻪوران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت روﺷﻦ و آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ ﻧﺎﭼﺎر از ﭘﯿﻤﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ دﯾﻦ و ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ آن در ﺟﺰﯾـﺮة‬
‫اﻟﻌﺮب اﺳﺖ و آﻧﺠﺎ ﻣﻬﺪ و ﮔﻬـﻮارهي اﺳـﻼم‪ ،‬ﻣﮑـﺎن ﻓـﺮود وﺣـﯽ و اﻟﻬـﺎم اﻟﻬـﯽ اﺳـﺖ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻤﺎم ﺻﻔﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ و ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ ﮔﺴـﺘﺮش آن ﺑـﻪ‬
‫دورﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮزﻫﺎ را دارد‪ .‬در آن دﯾﺎر ﭘﯿﺮوان ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﯾﻬﻮدﯾﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آن ﭘﯿﺶ آﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿـﺰ‬
‫و ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﻧﯿﺴـﺖ ﺗـﺎ آب دﻫـﺎنِ دوﻟـﺖﻫـﺎﯾﯽ ﻏﺮﺑـﯽ ﺑـﺮاي آن ﺳـﺮازﯾﺮ ﺷـﻮد‪ .‬آﻧﺠـﺎ ﺧﻠﯿﻔـﻪ از‬
‫ﻫﺸﺪارﻫﺎي ﺳﻔﯿﺮ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﯾﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻫﻢ در اﻣﺎن اﺳﺖ و آزاداﻧـﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺎم ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا ص را اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ و اﺳـﻼم در ﭼﻨـﯿﻦ وﺿـﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﺻﺎف و ﭘﺎك و ﺑﻪ دور از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻟﻮث و آﻟﻮدﮔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬از اﯾـﻦ رو ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﻮد در ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺮدد«‪.‬‬
 ‫‪317‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫در اداﻣﻪي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺪﯾﻬﯽ و آﺳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫اذﻫﺎن و اﻓﮑﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ آرا‪ ،‬ﻧﻈﺮات و ﮔـﺮاﯾﺶﻫـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮐﺎﻣﻼً ﻫﻤﮕﺎم اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ دو ﭘﻨﺎهﮔﺎه ﺷﺮﻋﯽ و روﺣﯽ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺣﻞ و ﻋﻘـﺪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و دو ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ روﺣﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﮔﻔـﺖ و‬
‫ﮔﻮ ﮐﺮدم‪ ،‬در ﺑﺎرهي آن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ و از ﻧﺎﺣﯿـﻪي ﺗﻮاﻓـﻖ و ﻫﻤﻔﮑـﺮي ﻫﻤﮕـﯽ ﻋﻠﻤـﺎ‪ ،‬ﺟـﺰ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و ﻫﻮادارانِ آن اﻃﻤﯿﻨﺎن دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ ﻣﮑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه اﺻﻠﯽ ﺧﻼﻓﺖ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫دﯾﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﺟﺎري ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺪﯾﻢ ﮐﻪ »روم ﭘﺎﯾﺨﺖ اﺳﺖ« ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﺟﻤﻠﻪي »ﻣﮑﻪ ﭘﺎﯾﺨﺘﺦ اﺳﺖ« ﺑﺮ اﻓﮑﺎر و اذﻫﺎن ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴـﺰاﯾﯽ ﻣـﯽﮔـﺬارد‪ .‬اﮔـﺮ ﺑـﺪان‪ ،‬ﺟﻤﻠـﻪي‬
‫»ﺧﻼﻓﺖ از آنِ ﻗﺮﯾﺶ اﺳﺖ« اﻓﺰوده ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻋﺮبﻫﺎ ﺷﻮر و ﺣﻤﺎﺳﻪ اﯾﺠﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﮐـﺮد‪ ،‬اﯾـﻦ ﺣﺮﮐـﺖ در ﻣﺤـﺪودهي ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ از‬
‫ﻣﺮاﮐﺶ ﺗﺎ ﺑﻮﺷﻬﺮ اداﻣﻪ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻨـﺪ و ﻣـﺎﻻﯾﻮ در اﯾـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ و‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮي اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر اﯾﻦ داﯾﺮه ﮔﺮدش ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﺗﺮﮐﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ زﻣﺎن اﻋﺘﺒﺎر و ارزش ذاﺗﯽ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1914‬ﺗﺎ ‪ 1918‬رخ داد‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ ﺑـﺮاي ﺟـﺪاﯾﯽ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ از اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﻘﯿﻦ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻃﻼﯾـﯽ‬
‫را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﺷﻌﺎر ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﺳﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻟـﻮرﻧﺲ ) ‪ (2‬ﻧﯿـﺰ ﻏﻮﻏـﺎ ﺑﭙـﺎ ﮐـﺮد و‬

‫)‪Future of Islam -(1‬‬

‫)‪ -(2‬ﻟﻮرﻧﺲ ﺗﻮﻣﺎس ادوارد‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻟﻮرﻧﺲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎس‪ ،‬اﻓﺴﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1888‬م زاده ﺷﺪ‪ .‬در داﻧﺸﮕﺎه اﮐﺴﻔﻮرد ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻫﯿﺄت ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و اﮐﺘﺸﺎﻓﯽ‬
‫ﻣﻮزهي ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮐﻨﺎر رود ﻓﺮات و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮارق‪ ،‬ﺳﻮرﯾﻪ و ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﻃﯽ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1910‬ﺗﺎ ‪ 1914‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر اﮐﺘﺸﺎف ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش در ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ و ﺗﻬﯿﺪﺳﺘﯽ ﮔﺬﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪ 1935‬در ﺳﻦ‬
‫‪ 47‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﯾﮏ ﺗﺼﺎدف ﻣﻮﺗﻮرﺳﯿﮑﻠﺖ درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪318‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﺎب وﺗﺐ ﻧﮋادي را ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺖ و اﻋﺮاب را ﺑﺮ ﺗﺮﮐﺎن ﺷﻮراﻧﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺷﺮﯾﻒ ﺣﺴﯿﻦ‬
‫در ﺣﺠﺎز و ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﺎم در ﺷﺎﻣﺎت ﻋﻠﯿﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﺷﻮرﯾﺪﻧﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﻔﻘـﯿﻦ را ﺑـﺮ ﻣﺎﻧـﺪن در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺗﺮﮐﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ رﻣﺰ ﭘﯿﺮوزي و ﺑﺰرﮔﯽ و ﻣﺠﺪ اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دادﻧﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن ﻣﺘـﻮن‬
‫ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﻮرد ﻧﮋاد ﭘﺮﺳﺘﯽ از ﯾﺎد ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎي ﻓﺮﯾﺒﻨـﺪه و دﻟﺮﺑـﺎ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬
‫دروﻏﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ آﻧﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﺒﻮد و ﺑﺮ زور و ﻗﺪرت ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻮد‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪي زﻧﺪهي اﯾﻦ اﻣـﺮ ﺷـﻮرش و ﺑﺮﭘـﺎﯾﯽ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﻋﺮﺑـﯽ ﻫﺎﺷـﻤﯽ در ﺳـﻮرﯾﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺘﻔﻘـﯿﻦ و زﯾﺮﭘـﺎ ﮔـﺬاردن ﮐﺎﻣـﻞ آنﻫـﺎ و ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ ﺷـﺘﺎﺑﻨﺎك اﯾـﻦ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﯾﺪي ﻧﻘﺶ ﺑﺎزي ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻔﻬـﻮم ﻣﻠـﯽﮔﺮاﯾـﯽ ﻋﺮﺑـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﺎﻣﻼً ﻏﺮﺑﯽ و ﺗﻔﮑﺮي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻓﻠﺴﻔﻪاي ﺧﻮدﺑﻨﯿﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم وﯾﮋﮔـﯽﻫـﺎي ﺣﻤﯿـﺖ و‬
‫ﺣﺮارت و آرﻣـﺎنﻫـﺎ و ﻣﻘﺪﺳـﺎﺗﯽ را ﮐـﻪ دﯾـﻦ داﺷـﺖ‪ ،‬دارا ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﺳـﺒﺐ ﻋـﺮبﻫـﺎي‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞﮐﺮده – ﺑﻪ وﯾﮋه ﺟﻮاﻧﺎن – ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط و واﺑﺴﺘﮕﯽ دﯾﻨﯽﺷـﺎن ﺑـﻪ دﻻﯾـﻞ ﻓﺮاواﻧـﯽ ﺳﺴـﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺳﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻓﺮود آوردﻧﺪ و ﻋﻼﻗـﻪ و اﺷـﺘﯿﺎق ﺷـﺪﯾﺪي ﺑـﺮاي رﺳـﯿﺪن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ و ﻣﺠﺪ و ﻫﻤﮕﺎمﺷﺪن ﺑﺎ ﻣﻠﺖﻫﺎي آزاد و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ در ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﺗﻤﺪن و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ‪ ،‬در آﻧـﺎن‬
‫رﺷﺪ ﮐﺮد و ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ – ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ – راﻫـﯽ ﺟـﺰ ﻣﻠـﯽﮔﺮاﯾـﯽ ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن از اوﺿﺎع ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺣﺴﺎس آﺷﻔﺘﮕﯽ و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و از دوﻟـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﯽ ﮐﻪ دوﻟﺖ اﺳﺮاﯾﯿﻞ را ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره وي را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣـﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ و ﺑـﺮ‬
‫وي ﺷﻔﻘﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﻪ ﻣﻠـﯽﮔﺮاﯾـﯽ ﻋﺮﺑـﯽ ﺑـﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪي‬
‫واﮐﻨﺸﯽ ﺷﺪﯾﺪ و اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻓﮑﺮي ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد اﻓﺮاﻃﯽ در اﯾﻦ راه دﭼﺎر اﻓﺮاط ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿـﺰ را اﻧﮑـﺎر ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻒ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1916‬م ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1924‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،.‬وي‬
‫ﭘﺪر اﻣﯿﺮ ﻓﯿﺼﻞ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺮاق و اﻣﯿﺮ اردن ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﻮد در ﻣﮑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وي ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪319‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫اﻣﺎ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻗـﻮيﺗـﺮﯾﻦ ﺳـﻼح در ﻣﻘﺎﺑـﻞ دﺷـﻤﻦ و ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ اﺑـﺰار ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎزﯾﺎﻓﺖ و اﺳﺘﺮداد ﺷﺮف و ﻋﺰت‪ ‬از دﺳﺖرﻓﺘﻪ‪ ‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺣﺎﺻﻠﯽ ﺑﻪ ﺑـﺎر‬
‫ﻧﯿﺎورد در ﺟﻨﮓ ﻋﺮبﻫﺎ و اﺳﺮاﯾﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1967‬ﻣﻌﺠﺰه ﻧﮑـﺮد‪ ،‬آن ﺷـﻮر و ﺣﻤﺎﺳـﻪي ﭘﯿﺸـﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﯿﺰ از دﺳﺖ داد‪.‬‬

‫دﯾﻨﺪاري ﻣﻠﯽ اروﭘﺎ و ارﮐﺎن آن‬

‫ﮔﺎم دوم در اﯾﻦ راه اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن و دوﻟﺖﻫـﺎي ﮐﻮﭼـﮏ و ﺑـﺰرگ اروﭘـﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮐـﺪام‬
‫دﻧﯿﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺧﺎرج از ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ را ﮐـﻪ ﺑـﺎ اﻫـﺪاف‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎري ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ و در ﻏﯿﺮ از ﻣﺤﺪودهﻫﺎي ﺟﻐﺮﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑـﻪ وﺟـﻮد آدﻣـﯽ‬
‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ اذﻋﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ وي اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻪ او را ﻣـﯽﺷـﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔـﺲ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻣﻌﺒﻮدي اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﺑـﺪان ﭘﺎﮐـﺪل و ﻣﺨﻠـﺺ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎدت و ﺗﻘـﺪﯾﺲ وي‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴـﺎن‪ ،‬رﯾﺨـﺘﻦ ﺧـﻮن و ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺟـﺎن و ﻣـﺎل و ﺳـﺮزﻣﯿﻦ‬
‫دﯾﮕﺮان را ﻣﺒﺎح ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺮگ و زﻧـﺪﮔﯽ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﺮاي اﯾـﻦ‬
‫ﻫﺪف اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺣﺎوي دو ﺟﻨﺒﻪي اﯾﺠﺎﺑﯽ و ﺳﻠﺒﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪي اﯾﺠﺎﺑﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن و ﺑﺎور ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدم و ﻣﻠﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ‬
‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ – در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد اﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ از اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداري ﮐﻨﻨـﺪ – ﺑﺮﺗـﺮ‪ ،‬اﺻـﯿﻞﺗـﺮ و ﻧﺠﯿـﺐﺗـﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻫﻮشﺗﺮ‪ ،‬ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ از اﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﺮداري و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﺮدﻣﺎن و‬
‫ﯾﺎ ﭘﺎﺳﺪاري و ﺟﺎﻧﺐداري از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺎﻓﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻠﺖ )اروﭘـﺎﯾﯽ( اﻣﺎﻧـﺖدار و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ و‬
‫وﺻﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ دوﺳﺖداﺷـﺘﻨﯽﺗـﺮ از اﯾـﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ )اروﭘـﺎ( و‬
‫ﺧﺎﮐﯽ ﭘﺎكﺗﺮ از ﺧﺎك آن ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪه‪ .‬اﯾﻦ دﯾﻦ ﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗـﺎ ﺑـﺪان اﯾﻤـﺎن ﻧﯿـﺎوري ﻧﺨـﻮاﻫﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ در دﯾﺎرش زﯾﺴﺖ ﮐﻨﯽ‪ .‬و ﺟـﺰد در ركﮔـﻮﯾﯽ و ﻧﻔـﺎقﭘﯿﺸـﮕﯽ‪ ،‬در ﻣـﻮرد اﯾـﻦ دﯾـﻦ‬
‫ﻧﮋادي ﻫﯿﭽﮑﺪام از ﻣﺮدﻣﺎن اروﭘﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ و دوﻟﺖﻫﺎي آن اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻌﻀـﯽ ﺑـﺪان‬
‫ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﻌﺎري ﺳﺮ دﻫﻨﺪ ﻋﻤـﻞ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬از‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪320‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺬر ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در زﻣﯿﻦ اﻓﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﺮي ﻧﻤـﯽﭘﺎﯾـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺰرگ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺷﻮد و رﯾﺸﻪﻫﺎﯾﺶ در زﻣﯿﻦ ﺟﺎي ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ درﺧﺘﯽ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺷﻮد‬
‫و ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ه ﻧﮋاد ﭘﺮﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻧﮑﻨﺪ و ﯾـﺎ‬
‫ﻫﻮاي ﻃﻐﯿﺎن‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ و زور را در ﺳﺮ ﻧﭙﺮوراﻧﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺰاري ﻧﺠﻮﯾﺪ و آﻧـﺎن را ﺗﺤﻘﯿـﺮ و‬
‫ﺧﻮار ﻧﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮدي ﮐﻪ در ﺷﺮابﺧﻮردن زﯾﺎدهروي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬و ﯾﺎوهﮔﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫إﻳــــــــــﺎك إﻳــــــــــﺎك أن ﺗﺒﺘــــــــــﻞ ﺑﺎﳌــــــــــﺎء‬ ‫أﻟﻘـــــﺎه ﰲ اﻟﺒﺤـــــﺮ ﻣﻜﺘﻮﻓـــــﺎ وﻗـــــﺎل ﻟـــــﻪ‬
‫»او را دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺴﺘﻪ در درﯾﺎ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎش ﺧﯿﺲ ﻧﺸﻮي«‪.‬‬
‫ﺑﻪ وﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ‪ ،‬ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺷـﻌﺮ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ و ﺣﺘـﯽ ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ در ﭘـﺮورش‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻧﮋادي و ﻣﺮدمﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﯽ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ و ﻓﺨﺮﺟﻮي و ﻣﺒﺎﻫﺎت ﺑﻪ ﻧﯿﺎﮐـﺎن و‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮑﺎر و ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎﻧﻊ اﺧﻼﻗﯽ و دﯾﻨﯽ ﻫـﻢ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و رﻫﺒـﺮي اﯾـﻦ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ را ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻋﻬـﺪهدار ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﮐـﻪ ﺟـﺰ ﻧﮋادﭘﺮﺳـﺘﯽ و اﻓﺘﺨـﺎرات ﻧـﮋادي‪ ،‬ﻫـﺪف و ﻣﺮاﻣـﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري و ﺗﺮس از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺎرز اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﮐـﻪ ﻋﻬـﺪهدار ﭼﯿـﺰي‬
‫ﺟﺰ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺴﺖ و اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪي ﺳﻠﺒﯽ در دﯾﻦ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻮر و ﻫﯿﺠﺎن‬
‫ﻣﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮ‪ ‬و ﺑﻘﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ از ﭼﯿﺰي ﺗﻨﻔﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و از آن ﺑﺘﺮﺳـﺪ و ﻧـﮋادي‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑـﺮاي آن ﻣـﺮدم‪ ،‬ﭘﺪﯾـﺪهاي ﻣـﺎوراﯾﯽ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺰاري و ﺗﺮس ﺑﻪ دل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ رﻫﺒﺮان‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ و دروﻧﯽ آن ﻣﻠﺖ‬
‫را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰﻧﺪ و آن ﻏﯿﺮت آرام و ﺳﺎﮐﺖ را ﯾﺎدآور ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره روي ﻧﻘﻄﻪي ﺣﺴﺎس ﻧﻔـﺮت‬
‫و ﺗﺮس‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﮔﺮ اﯾﻦ اﻟﮕﻮي ﺑﯿﺰاري و ﺗﺮس ﻧﺒﻮد ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫و ﺳﯿﻼب آن ﻓﺮو ﻣﯽﮐﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ و رواﻧﯽ از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اراﺋﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»از اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺑـﯿﻦ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﻋﻤـﻮﻣﯽ و ﻣﺸـﺘﺮك اﺳـﺖ و ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﯽ ﻣـﯽﺗـﻮان آنﻫـﺎ را‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺑﯿﺰاري و ﺗﺮس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ و ﻣﺤﺒـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺤﺮﯾـﮏ‬
 ‫‪321‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان دﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ از ﻣﺮدم را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮاي ﻫﺪﻓﯽ‬
‫ﺧﺎص ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺪﯾﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن ﺑﯿﺰار و ﺑﯿﻢﻧﺎﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوز و‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺗﺤﺎد ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺎﯾﺪ دﺷﻤﻨﯽ در ﺳـﯿﺎرهاي دﯾﮕـﺮ – ﻣـﺜﻼً‬
‫ﮐﺮهي ﻣﺎه – ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﺧﺘـﺮاع ﮐـﻨﻢ ﮐـﻪ ﻣـﺮدم از آن ﺑﺘﺮﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﺷـﮕﻔﺖآور ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ اﻣـﺮوزه‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﻠﯽ و ﻧﮋادي در رﻓﺘﺎر و رواﺑﻂﺷﺎن ﺑﺎ دوﻟـﺖﻫـﺎي ﻫﻤﺴـﺎﯾﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻋﻮاﻃﻔﯽ )ﺑﯿﺰاري و ﺗﺮس( ﻣﺮدم را رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮآﻧﺎن ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ؛‬
‫ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻮاﻃﻔﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﺳـﺎس ﻫﻤـﯿﻦ ﻋﻮاﻃـﻒ ﻧﯿـﺰ ﻫﻤﺒﺴـﺘﮕﯽ ﻣﺮدﻣـﯽ ﺗﻘﻮﯾـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ«) ‪.(1‬‬

‫راه ﺣﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي ﻣﺮدﻣﯽ‬

‫آن راه ﺣﻠﯽ ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺟﻮد ﺑﺮاي ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻠـﺖﻫـﺎ و ﻣﻌﻀـﻞ ﺟﻨـﮓ و درﮔﯿـﺮيﻫـﺎي ﻣـﺮدم‬
‫ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬راه ﺣﻠﯽ ﻋﺎدﻻﻧـﻪ ﺑـﻮد و روﯾﮑـﺮدي ﻋﺎﻗﻼﻧـﻪ دارد‪ .‬دﺷـﻤﻨﯽﻫـﺎي ﻣـﺮدم ﺑـﺎ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود ﮐﻪ دﺷـﻤﻨﯽ ﺧـﺎرﺟﯽ و ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ ﮐـﻪ در دﺷـﻤﻨﯽ و ﺑﯿـﺰاري و‬
‫ﺗﺮس از وي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ وﻧﯽ ﺑﺎﻫﻢ ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﺑﺪاع و ﻧﻮآوري و ﭘﺮدازش ذﻫﻨﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﻓﺮﺿﯽ ﺑﺮاي وي از ﮐﺮات دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮهي ﻣﺎه و ﻣﺮﯾﺦ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﺑـﺮ ﭼﻨـﯿﻦ دﺷـﻤﻨﯽ دﺳﺘﺮﺳـﯽ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻦ ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺮاي ﻧﻮع ﺑﺸـﺮ و ﻓﺮزﻧـﺪان آدم‬
‫در ﺧﻮد زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﻧﺴﺎن ﻣﮑﻠﻒ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ وي دﺷـﻤﻨﯽ ﮐﻨـﺪ و از ﺧـﻮد در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ وي ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﭘﺎﺳﺪاري و در ﻣﺒﺎرزه و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ وي ﺑﺎ ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن ﺧـﻮد ﻫﻤﮑـﺎري ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ َّ ۡ َ َ َ ُ ۡ َ ُ ّ ‪َ ۡ ۡ ْ ُ ُ َ ُ َ ۡ ْ ُ ۡ َ َ َّ ًّ ُ َ ُ ُ َّ َ ٞ‬‬
‫﴿إِن ٱلشي�ٰن ل�م عدو فٱ�ِذوه عدو�ۚ إِ�ما يدعوا حِز�هۥ ِ�كونوا مِن أص�ٰ ِ‬
‫ب‬
‫ٱ َّ‬
‫لسعِ�ِ ‪] ﴾٦‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[6 :‬‬

‫)‪Guide to Modern Wickedness p.150 -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪322‬‬

‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن اﻫﺮﯾﻤﻦ دﺷﻤﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ او را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬او ﭘﯿﺮوان ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ از ﺻﺎﺣﺒﺎن آﺗﺶ ﺳﻮزان ﺟﻬﻨﻢ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫در آﯾﻪي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫َّ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ت ٱلش ۡي َ�ٰ ِ �ن إِن ُهۥ ل� ۡم‬ ‫ام ُنوا ْ ٱ ۡد ُخلُوا ْ � ٱ ّ ۡ َ َّ ٗ َ َ َّ ْ ُ َ‬
‫لسِل ِم كآفة َو� تتب ِ ُعوا خ ُط� ٰ ِ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫َ ‪ٞ ُّ ٞ‬‬
‫ع ُد ّو مبِ� ‪] ﴾٢٠٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[208 :‬‬
‫»اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده اﯾﺪ! ﯾﮑﺪﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم درآﯾﯿﺪ و از ﮔﺎمﻫﺎي اﻫـﺮﯾﻤﻦ ﭘﯿـﺮوي‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن او دﺷﻤﻦ آﺷﮑﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬دوﺳﺘﺎن و ﯾﺎران ﺧﺪا و ﺣﻖ‪.‬‬
‫‪ -2‬دوﺳﺘﺎن و ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺷﯿﻄﺎن و ﺑﺎﻃﻞ‪.‬‬
‫اﺳﻼم ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎدي ﺗﺤﺖ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻋﻠﯿـﻪ ﯾـﺎران ﺑﺎﻃـﻞ و دوﺳـﺘﺪاران‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﻫﺮ ﻣﮑـﺎﻧﯽ و ﻫﺮﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬دﺳـﺘﻮر ﻧـﺪاده اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻫﻤـﯿﻦ راﺳـﺘﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ ُ ْٓ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫وت ف�تِلوا‬‫يل ٱل�ٰغ ِ‬
‫يل ٱ�ِۖ وٱ�ِين �فروا ي�تِلون ِ� سب ِ ِ‬‫﴿ٱ�ِين ءامنوا ي�تِلون ِ� سب ِ ِ‬
‫َ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ٓ َّ‬
‫أ ۡو ِ�َا َء ٱلش ۡي َ�ٰ ِن� إِن ك ۡي َد ٱلش ۡي َ�ٰ ِن �ن ض ِعيفا ‪] ﴾٧٦‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[76:‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ در راه ﯾـﺰدان ﻣـﯽﺟﻨﮕﻨـﺪ و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﮐﻔﺮﭘﯿﺸـﻪاﻧـﺪ در راه‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﺎ ﯾﺎران ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﯿﺸـﻪ ﺿـﻌﯿﻒ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم رخ داده‪ ،‬واﻗﻌﯽﺗـﺮﯾﻦ و درﺳـﺖﺗـﺮﯾﻦ روﯾـﺪادﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺧﻮد دﯾﺪه اﺳﺖ و از ﻟﺤﺎظ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي و ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﯽ در ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ درﺟﻪ ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ در راﺳﺘﺎي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺧﯿﺮ ﻣﺸﺘﺮك و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ و‬
‫رﻗﻢ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن دو ﻃﺮف )ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺎﻓﺮ( در ﺗﻤﺎم ﻏﺰوات و ﺳﺮاﯾﺎ و زد و ﺧﻮردﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
 ‫‪323‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫از ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺗﺎ ﺳﺎل ﻧﻬﻢ اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑـﯿﺶ از ‪ 1018‬ﻧﻔـﺮ) ‪ (1‬ﻧﯿﺴـﺖ؛ از اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻌﺪاد‪ 259 ،‬ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ‪ 759‬ﻧﻔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎر زﺧﻤﯽﻫﺎي ﺟﻨﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول )‪ 1914 – 1918‬م( دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 21‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﺑـﻮد و ﮐﺸـﺘﻪﺷـﺪﮔﺎن ‪ 7‬ﻣﯿﻠﯿـﻮن ﻧﻔـﺮ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫ﻣﺴﺘﺮ ﻣﮑﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﭘﺎرﻟﻤﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ارزﯾـﺎﺑﯽ ﮐـﺮده ﮐـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دوم )‪(1939‬‬
‫ﺣﺪود ‪ 50‬ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻧﻔﺮ ﻣﺠﺮوح ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪي ﮐﺸﺘﻦ ﻫـﺮ ﻓـﺮد در ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اول ده ﻫـﺰار‬
‫ﺟﻨﯿﻪ )ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎن( ﺑﻮد و در ﮐﻞ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪي ﺟﻨﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اول ﺑـﺎﻟﻎ ﺑـﺮ ‪ 37‬ﻣﯿﻠﯿـﺎرد ﺟﻨﯿـﻪ‬
‫)‪ 370‬ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﺗﻮﻣﺎن( و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم در ﻫﺮﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺟﻨﯿﻪ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ) ‪.(3‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي دﯾﻨﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺪار ﺧﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻣﯽ ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣـﺎلﻫـﺎ و ﻓـﺎﺗﺢ و‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز روزﮔﺎر ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ در ﺟﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﻨﮓ رﻗﺎﺑﺖ و ﻏﯿﺮت ﺟﺎﻫﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪ ،‬درﯾﭽﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺟﻨﮓﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﭽﻪ را‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺮ ﻟﻮﯾﺪ ﺟﻮرج‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم و ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ وﻗﺖ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ ‬ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫»اﮔﺮ ﺳﺮور ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ او ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷـﺖ ‪ 2000‬ﺳـﺎل ﻫﻨـﻮزﻫﻢ درﮔﯿـﺮ و ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﺗﺒﻬﮑﺎري‪ ،‬ﺑﺰﻫﮑﺎري‪ ،‬ﮐﺸﺘﺎر‪ ،‬ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺧﻮنآﺷﺎﻣﯽِ ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﻤﻨﻮع ﺧﻮﯾﺶ و ﺗﺎراج و ﭼﭙﺎول‬

‫)‪ -(1‬ارﻗﺎم ﻓﻮق ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﮐﺘﺎب ﺳﲑة رﲪﺔ ﻟﻠﻌﺎﳌﲔ اﺛﺮ ﺳﯿﺮت ﻧﮕﺎر ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﭘﻮري‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﯿﺮهﻧﮕﺎر ﻫﯿﭻ ﻏﺰوة و ﺳﺮﯾﻪاي را ﻓﺮو ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺆرﺧﺎن دﯾﮕﺮ ارﻗﺎم ﮐﻤﺘﺮي را‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪ -(2‬اي‪ ،‬اچ‪ ،‬ﺗﺎوﻧﺴﻨﺪ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﮐﻪ در روزﻧﺎﻣﻪي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ زﺑﺎن ﻫﻨﺪو در ‪ 31‬ژاﻧﻮﯾﻪ ‪ 1943‬م ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول از ﺟﻨﮓ آﺳﯿﺐ دﯾﺪﻧﺪ از ‪ 37513886‬ﺗﻦ ﮐﻤﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎر ﮐﺸﺘﮕﺎن ‪ 8543515‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ -(3‬از ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺗﺎوﻧﺴﻨﺪ در روزﻧﺎﻣﻪي ﻫﻨﺪو‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪324‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ رخ داده ﺧﻮن از ﺟﺴﺪ آدﻣﯽ ﻣﮑﯿﺪه و آﺑـﺎداﻧﯽ‬
‫و آدﻣﯿﺎن را ﺑﻪ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﻫﻼﮐﺖ و ﻗﺤﻄﯽ و ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ دﭼﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬ﭼﻪ ﺧﻮدﻫﺪ دﯾﺪ؟ آﯾـﺎ ﻣـﺮدم را ﺧﻮاﻫـﺪ دﯾـﺪ ﮐـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺮادر و‬
‫راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ‬
‫دوﺳﺖ دﺳﺖ در دﺳﺖ ﻫﻢ ﻧﻬﺎده اﻧﺪ؟‬
‫او ﻗﻄﻌﺎً آﻧﺎن را در ﺣﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾﺪ ﮐـﻪ ﻣﺸـﻐﻮل آﻣـﺎدهﺷـﺪن ﺑـﺮاي ﺟﻨﮕـﯽ ﺳـﺨﺖﺗـﺮ از‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ و وﯾﺮاﻧﮕﺮﺗﺮ و ﮐﺸﻨﺪهﺗﺮ از آن ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺑﺰار و آﻻت آﺗﺸﯿﻦ و ﻋـﺬابآور‬
‫ﺑﺎﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ دارﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﺳـﺮﮔﺮمﮐــﺮدن اﯾـﻦ ﻣﺮدﻣــﺎن ﺑــﻪ دﺷـﻤﻨﯽ و ﺟﻨــﮓﻫـﺎي داﺧﻠــﯽ ﺑــﺮ ﺳـﺮ ﻣﺴــﺎﯾﻞ ﻣﻮﺟــﻮد و‬
‫ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ و‪ ...‬ﭼﯿـﺰي ﻧﯿﺴـﺖ ﺟـﺰ رويﮔـﺮدانﮐـﺮدن و ﻏﺎﻓـﻞﮐـﺮدن اﯾﺸـﺎن از‬
‫دﺷﻤﻨﯽ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ واﻗﻌﯽ و از ﺑﯿﻦﺑﺮدن آن‪ .‬آﺗﺶ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺎﻓـﺖ ﺧـﻮد را ﻣـﯽﺧـﻮرد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ـــــــــــــﺎﱂ ﻧ ﹺ‬ ‫ﹴ‬
‫ﹶﺠــــــــــــــﺪﹾ إﻻ أﺧﺎﻧــــــــــــــﺎ‬ ‫ﹶﹾ‬ ‫إذا ﻣـ‬ ‫وأﺣﻴﺎﻧــــــــــ ﹰﺎ ﻋــــــــــﲆ ﹶﺑ ﹾﻜـ‬
‫ـــــــــﺮ أﺧﻴﻨﹶــــــــــﺎ‬
‫»ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﺮ ﺑﺮادرﻣﺎن‪ ،‬ﺑﮑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽآورﯾﻢ اﮔﺮ ﻏﯿﺮ از ﺑﺮادرﻣﺎن ﮐﯽ دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺎﺑﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ارگ اﯾﻦ ﻣﻠﺖ دﺷﻤﻦ و ﺿﺮر و زﯾﺎن آن و ﺧﻄﺮ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ او را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫اﺷــﺘﻐﺎل ﻓﮑــﺮي ﺑــﺮاي وي ﺑــﻪ وﺟــﻮد ﺧﻮاﻫــﺪ آﻣــﺪ ﮐــﻪ وي را از ﺗﻤــﺎم ﺟﻨــﮓ و ﺟــﺪلﻫــﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻨﮓﻧﻈﺮيﻫﺎ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزيﻫﺎي ﺑـﯽاﺳـﺎس و ﺗﺒﻬﮑـﺎريﻫـﺎي ﺳـﺎﺧﺘﮕﯽ ﺑـﺎز ﻣـﯽدارد‪.‬‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ در ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻠﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺎز ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﺎﻣﻮس و ﻏﯿﺮه‪ ...‬دﺷﻤﻨﯽﻫﺎ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود«‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻓﺮاﺳﺖ و دوراﻧﺪﯾﺸﯽ وي ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﻮﺳﺖ و آﻧﭽﻪ را وي ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﭼﻪ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي و ﻋﺬاﺑﯽ و ﭼﻪ وﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ روح و ﺟﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬
‫از آن در اﻣﺎن ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬رﺧﺪادﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﺎن از ﺗﺮس ﺷﺮوع آن ﭘﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖﻫﺎ ﺑﺎﻻ‬
‫رﻓﺖ‪ ،‬ﺗﻮرم اﻗﺘﺼﺎدي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﻣﺮدم ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻗﺤﻄﯽﻫﺎي ﺷﺪﯾﺪ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﻀـﺮت ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺼـﻄﻔﯽ ص از ﻗﺒﯿﻠـﻪﻫـﺎي ﻋـﺮب ﮐـﻪ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧـﻮنﺷـﺎن از ﻧـﻮك ﺷﻤﺸـﯿﺮﻫﺎيﺷـﺎن ﻣـﯽﭼﮑﯿـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ اوس و‬
‫ﺧﺰرج در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻨﯽ ﻋﺪﻧﺎن و ﺑﻨﯽ ﻗﺤﻄﺎن در ﺟﺰﯾﺮه و اﻗـﻮام ﻣﺨﺘﻠﻔﺜـﯽ در ﺟﻬـﺎن آن روزﮔـﺎر‬
‫اﻣﺘﯽ ﻣﺘﺤﺪ و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ و ﭘﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﻣﻨﺴـﺠﻢ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﮐﻔـﺮ و ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد؛ ﭼـﻮن‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﺧﺎرج از وﺟﻮدﺷﺎن دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﯿﺰار ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣـﯽﺗﺮﺳـﯿﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫)اﯾﻦ دﺷﻤﻦ ﻫﻤﺎن ﻃﺎﻏﻮت و ﭘﺎﺳﺪاران و ﯾﺎوران آن ﺑﻮدﻧـﺪ( ﻣـﺮدم را ﺑـﺎ ﺧﻮاﻧـﺪن اﯾـﻦ آﯾـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ ُ ْٓ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫ون � َ‬ ‫َّ‬ ‫ون � َ‬‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫وت ف�تِلوا‬‫يل ٱل�ٰغ ِ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ ِ‬‫س‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫ت‬‫�‬ ‫ي‬ ‫وا‬ ‫ر‬‫ف‬ ‫�‬ ‫ِين‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ۖ‬‫ِ‬ ‫�‬‫ٱ‬ ‫يل‬
‫﴿ٱ�ِين ءامنوا ي�تِل ِ ِ ِ‬
‫ب‬‫س‬
‫َ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ ٓ َّ‬
‫أ ۡو ِ�َا َء ٱلش ۡي َ�ٰ ِن� إِن ك ۡي َد ٱلش ۡي َ�ٰ ِن �ن ضعِيفا ‪] ﴾٧٦‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[76:‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ در راه ﯾﺰدان ﻣـﯽﺟﻨﮕﻨـﺪ‪ ،‬و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﮐﻔﺮﭘﯿﺸـﻪاﻧـﺪ در راه‬
‫ﻃﺎﻋﻮت ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ ﯾﺎران ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺿـﻌﯿﻒ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﺷﻤﻨﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮد ﮐﯿﻨﻪﻫـﺎ و دﺷـﻤﻨﯽﻫـﺎي ﺑﯿﻬـﻮده و‬
‫ﺗﺒﻬﮑﺎريﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻏﻔﻠﺖ از دﻣﺸﻦ واﻗﻌﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ وي‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ و آﺷﻮبﻫﺎي داﺧﻠﯽ درﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮآن واﻗﻔﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﺎن و زﯾﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‬

‫ﻣﻠــﯽﮔﺮاﯾــﺎن در داﺧــﻞ و ﺧــﺎرج ﮐﺸــﻮرﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳــﺘﻪ ﺑــﺮاي ﻣﻠــﺖﻫــﺎي ﮐﻮﭼــﮏ ﻗﻮﻣﯿــﺖ و‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ از زﯾﺒﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ادﺑﯿـﺎت‪ ،‬زﺑـﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ و آﻣـﻮزش و ﺗﺮﺑﯿـﺖ ﻫـﺮ ﻣﻠـﺖ را‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺗﺎرﯾﺦ آن را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﻣﻠﺖ ﺳﺮﻣﺴﺖ اﺣﺴﺎﺳـﺎت و ﻋﻮاﻃـﻒ‬
‫ﻣﻠﯽ و ﻏﺮور و ﻧﺨﻮت و ﺗﮑﺒﺮ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺒﺎﻟﺪ و ﮔﻤﺎن ﺑﺮد ﮐﻪ داراي دژﻫﺎي ﺗﺴﺨﯿﺮﻧﺸﺪﻧﯽ‬
‫و اﺑﺰارﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺟﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺟﻬﺎن ﻣﯽﮔﺴﻠﺪ و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت از روي ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ و ﻏـﺮور‬
‫ﺑﻪ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻌﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ آن ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺮ وي ﺣﻤﻠﻪور ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ در اﻧـﺪك‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪326‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽرود و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺤﺒﻮس ﻣﺎﻧﺪه در داﯾﺮهاي ﺗﻨﮓ ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺴـﺆوﻻن‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻮان ﻫﯿﭻ دﻓﺎﻋﯽ از وي را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآﻧﮑﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ ۡ َ َ َّ َ َ َ َ َ ّ َ ٓ ّ َ‬ ‫ۡ‬
‫يء‪ ٞ‬مِنك﴾ ]اﳊﴩ‪.[16 :‬‬ ‫لش ۡي َ�ٰن إ ِ ۡذ قَ َال ل ِِ� َ ٰ‬
‫�� ِن ٱ�فر فلما �فر قال إ ِ ِ� ب ِر‬
‫َّ‬
‫ٱ‬ ‫ل‬
‫َ ََ‬
‫ِ‬ ‫﴿كم ِ‬
‫ث‬
‫»]داﺳﺘﺎن ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن[ ﻫﻤﭽﻮن داﺳﺘﺎن اﻫﺮﯾﻤﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺷﻮد اﻫﺮﯾﻤﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑﯿﺰار و ﮔﺮﯾﺰاﻧﻢ!«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻼ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﻮﻻﻧﺪا‪ ،‬ﺑﻠﮋﯾﮏ‪ ،‬ﻫﻠﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬داﻧﻤﺎرك‪ ،‬اﯾﺮان و ﻋﺮاق ﻧﯿﺰ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽﻫﺎي دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ‬

‫دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﺳﻠﻄﻪي ﺧﻮﯾﺶ را در ﮔﺴﺘﺮدهي ﭘﻬﻨﺎوري از ﺟﻬﺎن و ﺑﻪ‬
‫اﻫﺘﺰاز درآوردن ﭘﺮﭼﻢﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي وﺳﯿﻌﯽ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺻﺤﺮاﻫﺎ و ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎي ﺧـﺎﻟﯽ‬
‫ﺑﯿﺶ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬از ﻻزﻣـﻪي ﻧﮋادﭘﺮﺳـﺘﯽﺷـﺎن ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ در ﻗـﺎرهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮات و‬
‫ﺛـﺮوتﻫـﺎي ﻫﻨﮕﻔﺘـﯽ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨـﺪ اﯾـﻦ ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮات ﺟﻬـﺖ ﻧﮕﻬـﺪاري و ﭘﺎﺳــﺪاري‪،‬‬
‫ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ و ارﺗﺶﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻄﻠﺒﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﻮد و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ آﻧﭽﻨﺎﻧﯽ ﻋﺎﯾﺪﺷـﺎن‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﺎﻧﻪ را ﻧﻈﺎم ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﻫـﺪف‬
‫اﺧﻼﻗﯽ و ﻧﺘﯿﺠﻪي ادﺑﯽ ﺟﺰ ﺷﺮف و ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﻮﻣﯽ ﻧﺪارﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد ﻋﺰّت و اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻠﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﺰّت ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﻠﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ آن ﻣﻠﺖ داراي ﭼﻨﺎن ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮوﻗﺖ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺎز‬
‫رﮐﺪ ﻫﻮسﻫﺎ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺗﺤﻤﯿـﻞ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻗﺒﺎﺣـﺖ آﻧﭽﺠـﻪ اﯾـﺪهآلِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞِ اﻣﺖ ﯾﺎ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻠﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗـﯽ و ﺻـﻔﺎت ﻧﯿﮑـﻮ در ﺗﻀـﺎد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﮐﺸﻮري‪ ،‬در ﮔﻔﺘﺎر راﺳﺘﮕﻮ و ﺑﻪ وﻋﺪهﻫﺎ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺘﺴﻀـﻌﻔﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ﺑﺮﺧﻮرد و رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺳﻄﺢ ﻋﺰت آﻧﺎن در ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬

‫)‪ -(1‬از ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﺑﺎرز آن دﺧﺎﻟﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺟﻨﮓ وﯾﺘﻨﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﻫﻨﮕﻔﺖ ﺟﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪327‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺮاﻓﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ – ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺮ ﺑﻠﺪون ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ – ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﭼﻨﺎن ﻗﺪرت و‬
‫ﺗﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﻋﺰت و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺮﺳﺪ و ﭼﺸﻢﻫﺎ ﺑﺪان ﺧﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪ و اذﻫﺎن‬
‫ﺑﺪان ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﺪان‪ ،‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ درﺟـﻪ از ﻣﺠـﺪ و ﻋـﺰت‬
‫ﻣﯽرﺳﻨﺪ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ داﺷﺘﻦِ ﺑﻤﺐﻫﺎي آﺗﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﻓﺮوزان و ﻋﺸﻖ و اﺷﺘﯿﺎق ﻣـﯿﻬﻦﭘﺮﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻓﮑﻨﺪن اﯾﻦ ﺑﻤﺐﻫﺎ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋـﺰت و‬
‫اﻓﺘﺨﺎري ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫـﺎ و ﺧﺼﻮﺻـﯿﺎت اﺧﻼﻗـﯽ و ﺳـﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﻓﺮاد در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﺰان از اﯾﻦ ﺷﺮف ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯽﺗﻤﺪن و آﻣﻮزش ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ )وﺣﺸﯽ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﻓﯽ ﮐﻪ اﻧﺴـﺎن ﯾـﺎ ﻗـﻮﻣﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﯿﻠﻪ و ﻓﺮﯾﺐ و ﺳﺘﻢ ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺷﺮف ﻧﯿﺴﺖ«) ‪.(1‬‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﺒﺮ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي – ﺑﯿﺶ از ﺣﺮص و آز – ﻃﺒﻘﻪي ﺣـﺎﮐﻢ دوﻟـﺖ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ را واداﺷـﺘﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺟﻨﮕﯽ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻧﻘﺸـﻪﻫـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻌﺎر ﺻـﻠﺤﺦ و دوﺳـﺘﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ رﯾـﺎ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ و ﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﺮدي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐـﻪ از زﻣﺎﻣـﺪاران و ﺣﺎﮐﻤـﺎن‬
‫ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮﻫﺪ ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺛﺮوت و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ ار ﮐـﻪ اﻧـﺪازه و ﺣـﺪود‬
‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪارد و ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺑﯽآب و ﻋﻠﻔﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ ﻓﺮو ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯽ دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﻪﮐﺎر‪ ،‬از ﺧﺸﻢ و ﻧﻔﺮت‪ ،‬زﻣﯿﻦ و زﻣﺎن را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و روزﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻣﯿﺎﻧـﻪروِ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ از ﺧﺸﻢ درﻫﻢ ﻣﯽﻟﻮﻟﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﯾـﻦ وﺻـﻒ اﯾـﻦ ﻣﺤﺎﻓﻈـﻪﮐـﺎران ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺣـﺮﯾﺺ و‬
‫آزﻣﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮ و ﻣﻌﺎﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ«) ‪.(2‬‬

‫رﻗﺎﺑﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و ﺑﺎزارﻫﺎ‬

‫)‪Guide To Modern Wickedness p.153 -(1‬‬

‫)‪Guide To Modern Wickedness p.180 -(2‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪328‬‬

‫در اﺳﺘﻌﻤﺎرِ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺿﻌﯿﻒ‪،‬دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ ﭘﯿﺸﻘﺪم و دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬

‫اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﺟﺎﻣﺎﻧﺪه از ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ در ردﯾـﻒ اﻣﭙﺮاﺗـﻮريﻫـﺎي ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺳﻬﺎم و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و در ﺟﺴﺘﻮﺟﻮي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات و‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﺸﺎن و ﺗﭙﻪﻫﺎﯾﯽ ﺟﻬﺖ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢﻫﺎيﺷـﺎن ﺑﺮآﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬دوﻟـﺖﻫـﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﺮو ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﯽﮐﺮدن اﯾﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪي دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺑـﺎ ﮐﺎرﻫـﺎي رﯾﺎﮐﺎراﻧـﻪ در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﺑﺸﺮدوﺳﺘﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺎﻧﯽ از ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻓﻊ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼـﻪ از ﺧﻮدﺷـﺎن و‬
‫ﭼﻪ از ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻪ ﺳﻮء ﻧﯿﺴﺖ و اﻫﺪاف ﺷﻮم و ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ آﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﺎآﮔﺎه از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪي ﻋﻤﺮان ﺷﺪ و ﺑﯽﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ ژاﭘﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐـﻪ ﻣـﺮدم اﻧﮕﻠـﯿﺲ آدمﻫـﺎﯾﯽ ﺻـﻠﺢﻃﻠـﺐ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ژاﭘﻨﯽﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﯽ و آﺗﺶ اﻓﺮوزي ﻧﺒﺮد ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ درﺳـﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﺻﻠﺢﻃﻠﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﯽ آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﯽ دزدي اﺳـﺖ ﮐـﻪ از‬
‫ﺷﻐﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺧﻮد )دزدي( دﺳﺖ ﺷﮑﯿﺪه و در ﺳـﺎﯾﻪي ﺛـﺮوتﻫـﺎي دزﯾـﺪهي ﺳـﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻋﺮﺑـﺖ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺪﯾﺪاً ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻗﺪﯾﻤﯽ وي )دزدي( ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺸﻤﻨﺎك ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬او ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ اﻧﺒﻮﻫﯽ در اﺧﺘﯿـﺎر دارد ﮐـﻪ از ﻣﺼـﺮف آنﻫـﺎ ﺗـﻦ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ وﻟﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ در اﯾﻦ ﺛﺮوتﻫﺎ و اﻣﻼك ﺑﺎ وي ﺷﺮﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮕﺠـﻮ‬
‫و ﺟﻨﮓﻃﻠﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫ﺑﺴﺎ ﺑﯿﻦ آن اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﻗﺪﯾﻤﯽ و اﯾﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮانِ ﺗﺎزه از راه رﺳﯿﺪه ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﮑﻤﻔﺮﻣـﺎﯾﯽ‬
‫و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ درﮔﯿﺮيﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺘﻤﮕﺮ و دﻓﺎع از ﺣﻘﻮق ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻋﺪل و داد اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ -(1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.180‬‬

 ‫‪329‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬
‫َ ُۡ ۡ َ ََُۡ ْ ََ ۡ ُ ْ ََُۡ َ َ ََ ۡ ۡ َ ُ َ ََ ۡ ُ‬ ‫َ ٓ ََ‬
‫� ٱ� ۡخ َر ٰ‬
‫ى‬ ‫ان مِن ٱلمؤ ِمن ِ� ٱ�تتلوا فأصل ِحوا بينهماۖ فإ ِ ۢن �غت إِحدٮٰهما‬ ‫﴿�ن طا�ِفت ِ‬
‫ْ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ ٓ ۡ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ َّ‬
‫فَ َ�ٰتِلوا ٱل ِ� َ� ۡب ِ� َح َّ ٰ‬
‫� تَ ِ ٓ‬
‫� أ ۡم ِر ٱ�ِۚ فإِن فا َءت فأ ۡصل ُِحوا بَ ۡي َن ُه َما ب ِٱل َع ۡد ِل َوأقس ُِط ٓۖوا إِن‬
‫� َء إ ِ ٰٓ‬
‫س َ‬ ‫َّ َ ُ ُّ ۡ ۡ‬
‫ط� ‪] ﴾٩‬اﳊﺠﺮات‪.[9 :‬‬ ‫ِب ٱل ُمق ِ ِ‬ ‫ٱ� �‬
‫»ﻫﺮﮔﺎه دو ﮔﺮوه از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮاﻗﺮا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن در ﺣﻖ دﯾﮕﺮي ﺳﺘﻢ ﮐﻨﺪ و ﺗﻌﺪدي ورزد‪ ،‬ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﻌﺪي‬
‫ﻣﯽروزد ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻃﺎﻋﺖ از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﺑﺎز ﮔﺮدد و ﺣﮑﻢ او را ﭘﺬﯾﺮا ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را ﭘﺬﯾﺮا ﺷﺪ در ﻣﯿﺎنﺷﺎن دادﮔﺮاﻧﻪ ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﺪ و ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﺑﺮﯾﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪا ﻋﺎدﻻن را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮ ﺟﻨﮓ رﻗﺎﺑﺖ و ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮي و آزﻣﻨﺪي‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻏﯿﺮت و ﺣﺴﺎدت‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺷﮑﯿﺐ ارﺳﻼن ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬
‫»اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺤﻮر اوزان ﻋﺮوﺿﯽ) ‪ (1‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﻟﯽ از آب اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﻗﺎﻧﻮن دادن ﺗﺠﺎوز و ﺟﻠﻮهددن ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﯾﯽﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم آن ﺑﻪ دﻓﺎع‬
‫از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر دﯾﮕﺮي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺸﺮ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و ﺳﺘﻤﯿﺪﯾﺪه و ﻧﺎﺗﻮان از آن‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮ دوﻟﺖﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و زورﻣﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﺗﺴﻠﻄﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ اﺳﻼم‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل‪:‬‬
‫دردﻣﻨــﺪان ﺟﻬــﺎن ﻃــﺮح ﻧــﻮ اﻧﺪاﺧﺘــﻪاﻧــﺪ‬ ‫ﺑﺮﻓﺘـــﺪ ﺗـــﺎ روش رزم درﯾـــﻦ ﺑـــﺰم ﮐﻬـــﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﻬــﺮ ﺗﻘﺴــﯿﻢ ﻗﺒــﻮر اﻧﺠﻤﻨــﯽ ﺳــﺎﺧﺘﻪاﻧــﺪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﺪاﻧﻢ ﮐﻪ ﮐﻔﻦ دزدي ﭼﻨـﺪ‬

‫)‪ -(1‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ واژهي »ﺑﺤﺮ« ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »درﯾﺎ«ﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اوزان ﻋﺮوﺿﯽ و‬
‫ﺷﻌﺮي را ﺑﺎ ن ﻣﯽﺳﻨﺠﻨﺪ و ﺷﺎﻣﻞ ‪ 19‬ﺑﺤﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺸﺎﺑﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻟﻔﻈﯽ اﺳﺖ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻫﻤﮕﻮﻧﯽ ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻠﻞ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن »ﺑﺤﺮ« ﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﺧﺎص ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ‬
‫اوزان ﻋﺮوﺿﯽ اﺳﺖ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﮐﻠﯿﺎت اﻗﺒﺎل‪ ،‬ص ‪.260‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪330‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد در راﺳﺘﺎي اﻗﺎﻣﻪي‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﺮ ﭘﻠﯿﺲ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻖ ﺳﺘﻤﺪﯾﺪه از ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﻣﺠﺎزات‬
‫آن و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻋﺪاﻟﺖ وارد ﻋﻤﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮي ﭼﯿﺰي ﺟﺰ‬
‫اﯾﺠﺎد دﺷﻤﻨﯽ ﺑﯿﻦ اﻗﻮام و ﻣﻠﺖﻫﺎي رﻗﯿﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ زور و ﻗﺪرت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳﻬﻢ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﺛﺮوتﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ )اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮ( و دﯾﮕﺮي ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖآوردن‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻠﺖﻫﺎي رﻗﯿﺐ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﯾﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﻦ اﺗﺮﯾﺶ و آﻟﻤﺎن) ‪ (1‬و ﺟﻨﮓﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﯿﻦ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬روﺳﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻮﺋﺪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و‬
‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ روي داده و ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻨﺎﭘﺎرت و ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول‪ ،‬ﺟﺰ در اﺳﻢ ﺗﻔﺎوﺗﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻓﺎع از دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬دﻓﺎع از ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ و ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ و ﯾﻮرﺷﮕﺮي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ادﻋﺎﯾﯽ ﺑﯽاﺳﺎس ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ«) ‪.(2‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﺟﮕﯿﺮ ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ رﻫﮕﺸﺎ‬

‫رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﺧـﻮد ﭼﻨـﯿﻦ ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ص ﺑـﺮاي ﻫـﺪاﯾﺖ و راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ ﻣـﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘـﻪ ﺷـﺪه ﻧـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﺑﺎج و ﻣﺎﻟﯿﺎت«) ‪.(3‬‬

‫)‪ -(1‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻫﻔﺖﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ و ﺣﺮص و آز ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ و اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﻏﻨﺎﯾﻢ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻗﻠﻤﺮو و اﻣﻼك اﺗﺮﯾﺶ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺮدرﯾﮏ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه اﺗﺮﯾﺶ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦِ دﺧﺘﺮش ﻣﺎرﯾﺎ ژوزﻓﺎ‬
‫)ﻣﻬﻨﺪوﺷﺲ( ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﭘﺪر و ﻣﻮاﻓﻘﺖ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1740‬م آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1748‬ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫)‪Guide to Modern Wickidness, p.191 -(2‬‬
‫)‪ -(3‬وﳛﻚ إن ﳏﻤﺪاً ﺑﻌﺚ ﻫﺎد�ً وﱂ ﻳﺒﻌﺚ ﺟﺎﺑﻴﺎً‪.‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ﭼﻬﺮهي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﻃﺒـﻖ روش ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﯿـﺎن‬
‫ﮔﺬارده ﺷﺪه و ﺑﺮ آﺛﺎر و ﺧﻂﻣﺸﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در ﺣﺮﮐﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ و‬
‫اﻫﺘﻤﺎم اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ‪ ،‬اﺻﻼح اﺧﻼق ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻓﻊ و ﻣﻀـﺮات اﺧـﺮوي‪ ،‬ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺑﺎﺟﮕﯿﺮي‪ ،‬ﺧﺮاج و اﻧﻮاع درآﻣﺪﻫﺎ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي رﯾﻮﮐﺮد دﯾﻨﯽ دارد و اﺻﻮل دﯾﻦ و اﺧﻼق را ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺎدي ﺑﺮﺗﺮي ﻣﯽدﻫﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮردن ﺷﺮاب‪ ،‬زﻧﺎ و ﻫﺮ ﻧﻮع ﻫﺮزهﮐﺎري و ﺷﻬﻮتراﻧﯽ و ﻫﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﻓﺎﺳﺪي ﮐـﻪ ﻋﻔـﺖ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ زﯾﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﻔﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻗﻤﺎرﺑﺎزي‬
‫و رﺑﺎ ﺑﺮاي ﻋﺪهاي ﺳﻮدآورد اﺳـﺖ و در ﻋـﯿﻦ ﺣـﺎل ﻣﻤﺎﻧﻌـﺖ از آنﻫـﺎ در ﻇـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫ﺧﺴﺎرت ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺎﺣﺸﯽ ﻣﯽرﺳـﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ ﺣﮑﻮﻣـﺖ دﯾﻨـﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﮐﺎرﻫـﺎي را ﺑـﻪ زﯾـﺎن ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽدﻫﺪ و از آن ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و راﻫﮑﺎرﻫﺎي اﺻﻼح و ﻣﺮاﻗﺒﺖ اﺧﻼﻗﯽ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺰﮐﯿﻪ‬
‫و ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ را اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻋﻤﻠﯽﮐﺮدن اﯾـﻦ اﻣـﻮر ﻫﺰﯾﻨـﻪي ﻫﻨﮕﻔـﺖ و ﭘﺸـﺘﻮاﻧﻪي‬
‫زﯾﺎدي ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﯽآﯾـﺪ اﮔـﺮ در ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﻧﺎﻓـﺬ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻣﻬﺎﺟﺮﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ را از آن ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫اموا ْ ٱ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ۡ ۡ‬ ‫�ض أَقَ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َّ‬ ‫﴿ٱ َّ� َ‬
‫ِين إِن َّمك�ٰ ُه ۡم ِ� ٱ� ِ‬
‫لصل ٰوة َو َءات ُوا ٱ َّلزك ٰوة َوأ َم ُروا ب ِٱل َمع ُر ِ‬
‫وف َو� َه ۡوا ع ِن‬
‫َّ َ ُ ۡ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫ٱل ُمنك ِر� َو ِ�ِ �ٰقِ َبة ٱ� ُمورِ ‪] ﴾٤١‬اﳊﺞ‪.[41 :‬‬
‫»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه در زﻣﯿﻦ اﯾﺸﺎن را ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و زﮐـﺎت‬
‫را ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤـﻪي ﮐﺎرﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﺑـﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺎدي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎﺟﮕﯿﺮي ﻧﻪ ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ و ﺑﺮاي ﺳﻮدﺑﺮدن ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺳﻮد‬
‫و ﻣﻨﻔﻌﺖرﺳﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌـﯽ و ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻫـﺪف اﯾـﻦ ﻧـﻮع ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻏﻼت اﺳﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﯾﻦ اﻫـﺪاف ﭘـﻮچ ﺑـﻪ ﻗﯿﻤـﺖ اﺧـﻼق‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﺑﺴـﯿﺎري از ﮐﺎرﻫـﺎي زﺷـﺖ و ﻧﺎﭘﺴـﻨﺪ و ﻏﯿـﺮ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪332‬‬

‫اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺒﺎح ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮدﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻬﻮتراﻧﯽ را ﻣﺒـﺎح ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎري از‬
‫ﺟﻨﺎﯾﺎت و ﺟﺮاﯾﻢ اﺧﻼﻗﯽ را ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﺎم ﺑﺮاي دﺳـﺖآوردن ﻣﺼـﺎﻟﺢ و ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﺧـﻮﯾﺶ ﺗﺠـﻮﯾﺰ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ﮐﻪ در ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺟﺎﯾﺰﺷـﻤﺮدن و رواج ﺷـﺮاب ﺧـﻮاري و ﻣﺼـﺮف ﻣﺸـﺮوﺑﺎت‬
‫اﻟﮑﻠﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﺼﺪي ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و ﺗﺠﺎرت آن ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و ﻫـﺮﮐﺲ‬
‫اﻋﺘﺮاض ﮐﻨﺪ ﺷﺪﯾﺪاً ﻣـﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳـﺖ و ﻣﺠـﺎزات ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد‪ .‬ﮔـﺎﻫﯽ اوﻗـﺎت ﺑﺮﺧـﯽ از‬
‫ﮐﺸــﻮرﻫﺎ را ﻣﺠﺒــﻮر ﺑــﻪ ﺧﺮﯾــﺪ ﻣــﻮاد ﻣﺨــﺪر )ﺗﺮﯾــﺎك‪ ،‬ﻫــﺮوﯾﯿﻦ‪ ،‬دﺧﺎﻧﯿــﺎت و ﻏﯿــﺮه ﮐــﻪ ﺧــﻮد‬
‫ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪهي آﻧﻨﺪ( ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺮﺧﯽ از دوﻟﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ در ﭼﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺤﮑﻮم‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ دﯾﻦ و اﺧﻼق دﭼﺎر ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫از ﻧﻈﺮ روﺣﯽ و ﻗﻠﺒﯽ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺎﺷﺮت و رﻓﺖ‬
‫و آﻣﺪ ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ از ﻧﻈﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪ ﺗﻨﺰل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺑﯿﻤﺎريﻫـﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ راﯾﺞ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺎورد ﺗﻤﺪن ﻣـﺎديﺷـﺎن اﺳـﺖ در اﯾـﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﮑﻮم‪ ،‬ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺪان اﻗﺮار و از آن ﺷﮑﻮه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮمﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺒﺎﻫﯽﻫﺎ و ﻫﺮزﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﻈﺎر و ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﺧﻼق و اﻋﻤـﺎل ﭘﺴـﻨﺪﯾﺪه ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد و در اﺻﻞ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ اﻫﻤﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻗﺒﺎل آن اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺰو اﻣﻮر اﻋﺘﻘﺎدي و ارزﺷﯽ آﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد و ﺳﻄﺢ اﺧﻼﻗﯽ ﻣـﺮدم ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؟! ﭼﺮا ﮐﻪ از ﮐﻮزه ﻫﻤﺎن ﺗﺮاود ﮐﻪ در اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ راه و روش ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن و ﺟﻬﺎﻧﮕﺸـﺎﯾﺎن ﺟـﺪاي از ﺳـﯿﺮه و روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺘﮕﺮان و ﻣﺼﻠﺤﺎن ﺑﻮده و اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن از زﺑﺎن ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳـﺒﺎ ﺑـﺎزﮔﻮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﺎزه اﺳﺖ و زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن در آن ﺗﻐﯿﯿﺮ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ ٓ َ َّ ٗ‬ ‫َّ ۡ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ ً َ ۡ‬
‫﴿إِن ٱل ُملوك إِذا دخلوا ق ۡر َ�ة أف َس ُدوها َوجعل ٓوا أع َِّزة أهل َِها أذِلة﴾ ]اﻟﻨﻤﻞ‪.[34 :‬‬
 ‫‪333‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ در اروﭘﺎ‬

‫»ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﻨﻄﻘﻪ و آﺑﺎدي ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ و وﯾﺮاﻧﯽ ﻣـﯽﮐﺸـﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﻋﺰﯾﺰا اﻫﻞ آﻧﺠﺎ را ﺧﻮار و ﭘﺴﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪:‬‬
‫اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫دورهي ﮐﺸﻒ و ﻧﻮآوري‬

‫اﮔﺮ دورهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﺶ دﻗﯿﻘﺎً ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ دوره را ﻣﯽﺗﻮان دورهي‬
‫ﮐﺸﻒ و ﻧﻮآوري و ﻧﺒﻮغ و ﺗﺨﺼﺺ داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﮐﺘﺸـﺎف و ﻧـﻮآوري و اﺧﺘـﺮاع آﻧـﺎن‪ ،‬اﻣـﺮي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻬﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻓﮑﺎر‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺠﯿﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶﻫﺎي اﻏﺮاقاﻣﯿﺰ از ﺻﻨﻌﺖﻫـﺎي ﻏـﺮب و اﺧﺘﺮاﻋـﺎت ﺟﺪﯾـﺪ در‬
‫اروﭘﺎ و ﺷﮕﻔﺖزدﮔﯽ ﻣﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از ﻣﺨﺘﺮﻋﺎن و ﻣﮑﺘﺸﻔﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣـﻮش ﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫اﯾـﻦ ﺻــﻨﻌﺖﻫــﺎ و ﻧــﻮآوريﻫـﺎ‪ ،‬ﺧــﻮد ﻫــﺪف اﺻــﻠﯽ و ﻣﻘـﻮد ﺑــﻪ ذات ﻧﺴــﯿﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑــﻪ وﺳـﺎﯾﻞ و‬
‫دﺳﺘﺎوﯾﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻮب ﯾـﺎ ﺑـﺪﺑﻮدن و ﺳـﻮد و زﯾـﺎن‬
‫اﻫﺪاف‪ ،‬آن وﺳﺎﯾﻞ را ﻣﯽﺳﻨﺠﯿﻢ؛ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻫﺪفﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎﻟﯽ و ﺧﻮب ﺑﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آن وﺳـﺎﯾﻞ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻋﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ اﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﺑﺎ اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ راي ﺗﺤﻘﻖ آنﻫﺎ درﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آن اﺑﺰارﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ آﻣﺪه و ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﺧﻼق و اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻧﺎن ﺑﺎزي ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖﺑﻮدن و ﻧﺎﮐـﺎﻣﯽ اﯾـﻦ اﺑـﺰار‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻏﺎﯾﺖ ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﻧﻮآوريﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬

‫ﻫـــﺪف اﺧﺘﺮاﻋـــﺎت و ﻧـــﻮآوريﻫـــﺎ – ﺑـــﻪ ﻋﻘﯿـــﺪهي ﻣـــﻦ – ﭘﯿـــﺮوزي ﺑـــﺮ ﻣﺸـــﮑﻼت و‬
‫واﭘﺲﻣﺎﻧﺪﮔﯽﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﻧﺎداﻧﯽ و ﺿﻌﻔﯽ ﮐﻪ درﮔﺬر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﻫﺎ و ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﯿﻌﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻨﺠﯿﻨﻪﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر و ﻧﻬﻔﺘﻪي زﻣﯿﻨﯽ‬
‫و ﮐﺎرﺑﺴﺖ ِ آنﻫﺎ ﺑﺮاي اﻫﺪاﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دور از اﺧﻼﻟﮕﺮي و ﻓﺴﺎد در روي زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪336‬‬

‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ آدﻣﯽ در زﻣﺎنﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻓﮑـﺮ آن اﻓﺘـﺎد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر از ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮔﺎوي و ﮐﺎﻟﺴﮑﻪﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺎ رامﮐﺮدن ﺣﯿﻮاﻧﺎت‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﺷﯿﻦ و اﺗﻮﻣﺒﯿﻞ اﻓﺘﺎد؛ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﻓﮑـﺮ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪ ،‬ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺑﺎدي و ﺑﺨﺎري اﻓﺘﺎد ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﻮر ﺟﺎي ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﻣﺸﮑﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اي ﮐﺎش! ﻫﻤﻪي ﻧﻮآوريﻫﺎ و اﺧﺘﺮاﻋﺎت در راﺳﺘﺎي اﻫـﺪاف درﺳـﺖ و ﺻـﺤﯿﺤﯽ ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آن اﻫﺎدف ﺑـﺎ آنﻫـﺎ از ﺟـﺎﯾﯽ ﺑـﻪ ﺟـﺎي دﯾﮕـﺮ ﻣﺴـﺎﻓﺮت‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ را ﮐﻪ در ﺳﺎﺑﻖ ﺟﺰ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ اﻣﮑﺎن ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ و اﻧﺘﻘﺎل آنﻫﺎ ﻧﺒﻮد ﺑﺎ‬
‫آن وﺳﺎﯾﻞ ﺟﺪﯾﺪ از ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر در وﻗﺖ و ﻧﯿـﺮو ﺻـﺮﻓﻪﺟـﻮﯾﯽ‬
‫ﻣــﯽﮐــﺮد و از اﯾــﻦ ﺻــﺮﻓﻪﺟــﻮﯾﯽ ﺑﻬــﺮه ﻣــﯽﺑــﺮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄــﻮر ﺳــﺎﯾﺮ اﻣــﻮر و ﻧﯿﺮوﻫــﺎي ﻃﺒﯿﻌــﯽ و‬
‫ﻧﻮآوريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ آدﻣﯽ از آنﻫـﺎ اﺳـﺘﻔﺎدهي ﻣﺸـﺮوع و ﻣﻔﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و آنﻫـﺎ را ﺑـﺮاي‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف واﻻي ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬از اﯾﻦ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻊ اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮآوري آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم از ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ اﻧﺴﺎن در روي زﻣـﯿﻦ ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن را ﺑﺮاي اﻫﺪاف ﺻﺤﯿﺢ و ﺳﺎﻟﻢ آدﻣﯽ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف اﻧﺴـﺎن و ﭼـﻪ‬
‫ﺑﺪون ﺗﺼﺮف وي ﻣﻬﯿﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�م َّما � ٱ ۡ�َ ِ َ ٗ‬
‫�ض �ِيعا﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[29 :‬‬
‫َ ََ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫﴿ه َو ٱ�ِي خلق ل‬
‫ِ‬
‫»اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ در زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﯾﺎ در آﯾﺎت ‪ 32‬ﺗﺎ ‪ 34‬ﺳﻮرهي اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬
‫نز َل م َِن ٱ َّ ٓ َ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫ت رِ ۡزقا‬ ‫َّ‬
‫لس َماءِ ما ٗء فأخ َرج بِهِۦ م َِن ٱ� َم َ� ٰ ِ‬ ‫�ض َوأ َ‬ ‫ت وٱ�‬ ‫� ٱ�ِي خلق ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿ٱ‬
‫َ‬
‫َّ َ ُ ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ي � ٱ ۡ�َ ۡ‬
‫َّ َ ُ‬
‫ح ِر بِأ ۡمرِه ِۖۦ َو َسخ َر ل� ُم ٱ�ن َ� ٰ َر ‪َ ٣٢‬و َسخ َر ل� ُم‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َّ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ‬
‫ل�مۖ وسخ َر ل�م ٱلفلك �ِ ج ِر ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ٰ ُ ّ ُّ َ َ َۡ‬ ‫لش ۡم َس َوٱ ۡل َق َم َر َدآ� َب ۡ َ َ َّ َ َ ُ ُ َّ ۡ َ َ َّ َ َ‬‫َّ‬
‫� ما س��موه ۚ �ن‬ ‫�� وسخر ل�م ٱ�ل وٱ�هار ‪ ٣٣‬وءاتٮ�م مِن ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٱ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َٰ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ۡ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ ۡ َ َ َّ‬ ‫ْ‬
‫�� َن لظلوم‪ ٞ‬كفار‪] ﴾٣٤ ٞ‬إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪.[34 -32 :‬‬ ‫ت ٱ�ِ � � ُصوها ۗ إِن ٱ ِ�‬ ‫�عدوا ن ِعم‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣـﯿﻦ را آﻓﺮﯾـﺪ و از آﺳـﻤﺎن آب ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑـﺎ آن از‬
‫ﻣﯿﻮهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روزي اﯾﺠﺎد ﮐﺮد و ﮐﺸﺘﯽ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن رام ﺳﺎﺧﺖ ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
 ‫‪337‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﺣﮑﻢ او در درﯾﺎ روان ﺑﺎ ﺷﺪ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه را ﮐﻪ ﭘﻮﯾﺴﺘﻪ دواﻧﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن رام ﮐﺮد و‬
‫روز و ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺨﺮ ﮔﺮداﻧـﺪ‪ ،‬و از ﻫﺮﭼـﻪ از او ﺧﻮاﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﯾـﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ داد و اﮔـﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺨﻮاﻫﯿـﺪ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ راﺳـﺘﯽ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن ﺳـﺘﻤﮕﺮ و‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎس اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫َّۡ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ٓ َ َ َ َ َ َ ۡ‬
‫�ِ َوٱ�َ ۡحرِ َو َر َزق َ�ٰ ُهم‬ ‫�ل َ�ٰ ُه ۡم ِ� ٱل‬ ‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪۞﴿ :‬ولقد كرمنا ب ِ� ءادم و‬
‫ّ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ ۡ ٗ‬ ‫َ َ َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ‬ ‫ّم َِن ٱ َّ َ‬
‫ضي� ‪] ﴾٧٠‬اﻹﴎاء‪ [70:‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي‬ ‫� مِمن خلقنا �ف ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ث‬ ‫ك‬ ‫ت وفضل�ٰهم �‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬
‫َّۡ ۡ‬ ‫َََۡ‬
‫�ِ َوٱ�َ ۡحرِ﴾ و ﯾﺎ‬ ‫�ل َ�ٰ ُه ۡم ِ� ٱل‬ ‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪﴿ :‬و‬
‫﴿ َو َر َز ۡق َ�ٰ ُهم ّم َِن ٱ َّ َ‬
‫ت﴾ و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬
‫� ٌال حِ�َ‬ ‫ِيها َ َ‬‫� ۡم � َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ ۡ َۡ َٰ َ َ ََ َ َ ُ ۡ َ ۡ ‪َ ُ ُ َۡ َ ۡ َ ُ َٰ َ َ ٞ‬‬
‫﴿وٱ�ن�م خلقهاۖ ل�م �ِيها دِفء وم�فِع ومِنها تأ�لون ‪ ٥‬ول‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫� ۡم إ َ ٰ� بَ َ َّ ۡ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ َۡ ُ ََۡ َ ُ‬ ‫ُ ُ َ َ َ َۡ َ َ‬
‫س‬‫� لم ت�ونوا �ٰلِغِيهِ إِ� �ِشِ ِق ٱ�نف ِ �‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫� ُحون ‪ ٦‬و� ِمل ��قال‬ ‫ت ِر�حون وحِ� �‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ََۡ َ َ َ َ َ َۡ ُ َ َ َٗ ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ ُ ۡ َ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫�نة ۚ َو�َخل ُق َما � � ۡعل ُمون‬ ‫ِيم ‪ ٧‬وٱ�يل وٱ�ِغال وٱ� ِم� ل ِ�كبوها و ِز‬ ‫وف َّرح ‪ٞ‬‬ ‫إِن ر��م لرء‬
‫‪] ﴾٨‬اﻟﻨﺤﻞ‪.[8 -5 :‬‬
‫»و ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ در آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ وﺳﯿﻠﻪي ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﻮدﻫﺎﯾﯽ دﮔﯿﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ را ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاﯾﺘـﺎن در آنﻫـﺎ ﻣﺎﯾـﻪي زﯾﺒـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﺑـﺪاﻧﮕﺎه ﮐـﻪ آنﻫـﺎ را‬
‫ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﻦ از ﭼﺮا ﺑﺎز ﻣﯽآوردي و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺎﻣﺪادان ﺑـﻪ ﭼـﺮا رواﻧـﻪ ﻣـﯽﮐﻨﯿـﺪ‪ ،‬آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺳﺮزﯾﻦ و دﯾﺎري ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐـﻪ ﺟـﺰ ﺑـﺎ رﻧـﺞ ﻓـﺮاوان ﺧـﻮد ﺑـﺪان‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرﺗـﺎن داراي رأﻓـﺖ و رﺣﻤـﺖ زﯾـﺎدي اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺧـﺪا اﺳـﺒﺎن و‬
‫ﻗﺎﻃﺮان و ﺧﺮان را آﻓﺮدﯾﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﺷﻮﯾﺪ و ﻧﯿﺰ زﯾﻨﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﯿﺰﻫـﺎﯾﯽ‬
‫را ﺑﺮاي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﻃﯽ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ]ﻫﻢ اﯾﻨﮏ[ ﭼﯿﺰي از آنﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﺑﺮاﯾﺶ ﺑـﺪون ﺳـﺨﺘﯽ و‬
‫ﻣﺸﻘﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ رأﻓﺖ و ﺗﺮﺣﻢ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﺪﻻل ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬در ﺟـﺎﯾﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪338‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ّ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون ‪ ١٢‬ل ِتَ ۡس َت ُوۥا ْ َ َ ٰ‬ ‫َّ‬
‫�‬ ‫ك وٱ�ن� ِم ما تركب‬ ‫﴿ َوٱ�ِي خلق ٱ�ز�ج �ها وجعل ل�م مِن ٱلفل ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫� ۡم إ َذا ٱ ۡس َت َو ۡ� ُت ۡم َعلَ ۡيهِ َو َ� ُقولُوا ْ ُس ۡب َ‬
‫ُ َّ َ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ َ ّ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫�ٰ َن ٱ�ِي َسخ َر �َا �ٰذا َو َما‬ ‫ِ‬ ‫ظهورِه ِۦ �م تذكروا ن ِعمة ر� ِ‬
‫َّ ٓ َ ٰ ّ َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ ُ ۡ َ‬
‫� َر�ِنا ل ُمنقل ُِبون ‪] ﴾١٤‬اﻟﺰﺧﺮف‪.[14 -12 :‬‬ ‫كنا �ۥ مقرِ�ِ� ‪�� ١٣‬ا إ ِ‬
‫»و ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ]ﻧﺮﻫﺎ و ﻣﺎدهﻫﺎ اﻋﻢ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺣﯿﻮاﻧـﺎت و ﮔﯿﺎﻫـﺎن[ را‬
‫آﻓﺮﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﮐﺸﺘﯽ و ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن ﭼﯿﺰي ﺗﻬﯿﻪ دﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ]ﺑﺮ آنﻫـﺎ[ ﺳـﻮار ﻣـﯽﺷـﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫]ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﻣﺮﮐﺐﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ[ ﺗﺎ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﻗـﺮار ﮔﯿـﺮد و ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ آنﻫـﺎ‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪﯾﺪ ﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮودرﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﮕﻮﯾﯿـﺪ‪ :‬ﭘـﺎك و ﻣﻨـﺰه ﺧـﺪاﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ زﯾـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﺎ درآورد‪ ،‬و ﮔﺮﻧـﻪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ ]رامﮐـﺮدن و ﻧﮕﻬـﺪاري[ آنﻫـﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﺸﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﻣـﺮوزه اﻧﺴـﺎن ﻫﻨﮕـﺎم ﺳﻮارﺷـﺪن ﻣﺎﺷـﯿﻦ ﯾـﺎ ﻫﻮاﭘﯿﻤـﺎ ﺑﮕﻮﯾـﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﻟﺬي ﺳﺨﺮﻟﻨﺎ ﻫﺬا وﻣﺎ ﻛﻨﺎ ﻟﻪ ﻣﻘﺮﻧﲔ« ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﯽرﺳـﺪ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن اﯾـﻦ وﺳـﺎﯾﻞ ﯾـﺎ‬
‫ﻗﻄﻌﺎت آﻟﻮﻣﯿﻨﯿﻮم و آﻫﻦ را ﮐﻪ اﺟﺴﺎم ﻏﯿﺮ زﻧﺪه و ﺑﯽﺣﺮﮐﺘﻨﺪ‪ ،‬رام ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد ﻣﻮرد اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬وي ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ روزي ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺧﺪا ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺮاﺳﺎس اﺳﺘﻌﺪاد و ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ وي ﻋﻄﺎ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻـﺒﻪ و ﺑﺎزﭘﺮﺳـﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﮔﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﯾﻦ ﻗﺪرت و اﻣﮑﺎن را در راه و راﺳﺘﺎي ﻫﺪﻓﯽ ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ وﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﯿﻔﺮ و ﺑﺎزﺟﻮﯾﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ وي ﺑﻨﺪهي ﮔﻮش ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﭘﯿﺮو ﺣﮑﻢ اوﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺣﯿﺎت و ﻣﺒﺎدا ﻃﻐﯿﺎن و ﺳﺮﮐﺸﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎزي و ﻏﻨﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ََ ۡ َۡ َ َۡ ُ ُ ََ َّۡ َٰ ََ َ َۡ َ َ ُ ُ ۡ َٰ َ َ ۡ َ َ‬
‫ان ِ�َ ُق َ‬
‫وم ٱ�َّ ُ‬
‫اس ب ِٱلقِ ۡس ِ �‬
‫ط‬ ‫ت وأنز�ا معهم ٱلكِ�ب وٱل ِم�‬ ‫﴿لقد أرسلنا رسلنا ب ِٱ�ي ِ� ِ‬
‫َّ‬ ‫َۡ ‪ٞ َ ٞ‬‬
‫ِيد َو َم َ�ٰفِ ُع ل َِّلن ِ َ ۡ َ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ ۡ َ ۡ‬ ‫�د َ‬‫نز ۡ�َا ٱ ۡ َ‬
‫َوأ َ‬
‫َ‬
‫ب إِن‬ ‫اس و ِ�َعلم ٱ� من ين�هۥ ورسلهۥ ب ِٱلغي ِ �‬ ‫ِيد �ِيهِ بأس شد‬
‫�ز ‪] ﴾٢٥‬اﳊﺪﻳﺪ‪.[25 :‬‬ ‫� قَو ٌّي َعز ‪ٞ‬‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪339‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫»ﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮانﻣﺎن را ﺑﺎ دﻻﯾﻞ روﺷﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﮐﺘﺎب ]آﺳﻤﺎﻧﯽ[ و ﻣﯿـﺰان ]و ﻣﻘﯿـﺎس[‬
‫ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ داد ]و ﻋﺪاﻟﺖ[ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ]ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ[ آﻫـﻦ ﭘﺪﯾـﺪ آوردﯾـﻢ ﮐـﻪ در آن‬
‫]اﺑﺰار[ ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰ و ]ﻧﯿﺰ[ ﺑﻬﺮهﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﺳﺖ ﺗـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﺪاﻧـﺪ ﭼـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ او را و‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﺶ را در ﻧﻬﺎن ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﭼﯿﺮهدﺳﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ آﻫﻦ داراي ﻓﺎﯾﺪهﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ و ﺑﺰرﮔﺘـﺮﯾﻦ آن ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎرﮔﯿﺮي آن ﺑﺮاي ﯾﺎري و ﮐﻤﮏ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﯽﺟﻬﺖ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ آﯾـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ذﮐﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﮐﺘﺎبﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺴـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾـﺪ از ﻫﺮآﻧﭽـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ آﻓﺮﯾـﺪه و از ﻗـﺪرت و اﺳـﺘﻌﺪادي ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در وﺟﻮد وي ﺑﻪ ودﯾﻌﻪ ﻧﻬﺎده‪ ،‬در رﺳﺎﺗﺎي ﺟﻬﺎد در راه ﺧﺪا و ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش دﯾﻦ او و‬
‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽﮐﺮدن آن – ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم ﮐﻠﻤﻪ – او اﻋﺘﻼي ﮐﻠﻤﻪي )ﻻ إﻟﻪ إﻻ اﷲ( ﺑـﻪ ﮐـﺎرﮔﯿﺮد و از‬
‫ﺗﺠﺎرت و ﮐﺴﺐ ﺣﻼل‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻧﯿﮏ و ﻣﺼﺎﻟﺢ روا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪانﻫﺎ ﺗﺮﻏﯿﺐ و ﺗﺸـﻮﯾﻖ ﻧﻤـﻮده‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫از ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ‬

‫ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن و اراده و اﺳﯿﺮ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮ ﻋﻘﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺧﻼق اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ذاﺗﺎً ﻧﻪ ﺧﯿﺮﻧﺪ ﻧﻪ ﺷﺮ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي آنﻫﺎ در راﺳﺘﺎي اﻫﺪاف ﺧﻮد آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺷﺮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ در‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺧﯿﺮ و ﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ آدﻣﯽ ﺑﺎ ﺳﻮء ﺑﻬﺮهﺑﺮداري‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪﯾﺸﯽ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﺪي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد‬
‫داراي ﻣﻘﺎم و اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻫﻤﯿﺖ آنﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻓﺮادي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎ و‬
‫ﺑﻤﺐاﻓﮑﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ را وﯾﺮان و ﻣﻨﻔﺠﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از زﯾﺮ درﯾﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﯽ و ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﯽ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺑﯽﺳﯿﻢﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دروغ و اﻓﺘﺮا ﭘﺨﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺧﻼﻗﯽ و ﺑﯽآﺑﺮوﯾﯽ را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﺑﺪﺷﮕﻮﻧﯽ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪340‬‬
‫ُ‬ ‫َ ٰٓ ُ‬
‫�� ِ ُر�م َّم َع� ۡم﴾؛ ﺑﺪﻓﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ از ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪﴿ :‬‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻗﺪرت ﻣﺎدي را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﯿﻮهي ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽآﻣﻮزﻧﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﮐﺒﺮﯾﺖ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪي اﯾﺠﺎد آﺗﺶ اﺳﺖ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺎ آن ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﺎ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ آﺗﺶ ﺑﺰﻧﯽ و ﺑﺴﻮزاﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از آن ﺑﺮاي ﭘﺨﺘﻦ ﻏﺬا‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از آﺗﺶ ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﮔﺮﻣﺎ و ﺣﺮاررت‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﮕﯿﺮي‪ ،‬اﻣﺎ آن ﮐﻪ ﺷﯿﻮهي‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽآﻣﻮزد‪ ،‬دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﯾﻦ در راﺳﺘﺎي اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮيِ درﺳﺖ و ﻣﻔﯿﺪ از اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﻗﺪرت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را‬
‫راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﮑﺮ ﻗﺪرت دﻫﻨﺪه را ﺑﻪ ﺟﺎي آورده و وي را از اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺪرت را‬
‫ﺑﺮاي ﮐﻤﮏ و ﻣﺴﺎﻋﺪت ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺒﻬﮑﺎري‪ ،‬ﮔﻨﺎه و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ون َظه ٗ ّ ۡ ۡ َ‬ ‫َ ّ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫َ‬
‫�� ل ِل ُمج ِرمِ� ‪] ﴾١٧‬اﻟﻘﺼﺺ‪.[17 :‬‬ ‫ِ‬ ‫ب بِما ��عمت � فلن أ�‬ ‫﴿ر ِ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! اﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻌﻤﺖ دادهاي ﻫﺮﮔﺰ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎران ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ َّ َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ ّ ََُۡ ٓ ۡ ُ ۡ ۡ ُ‬ ‫َ َ‬
‫سهِۖۦ َو َمن‬
‫� َءأشك ُر أم أ�ف ُر ۖ َو َمن شك َر فإِ� َما �شك ُر �ِ َف ِ‬ ‫﴿�ٰذا مِن فض ِل ر ِ� ِ�بلو ِ‬
‫�م ‪] ﴾٤٠‬اﻟﻨﻤﻞ‪.[40 :‬‬ ‫� َكر ‪ٞ‬‬‫� َف َر فَإ َّن َر ّ� َغ ّ ‪ٞ‬‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫»اﯾﻦ ]اﻣﺮ[ از ﻟﻄﻒ ﺧﺪاي ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا اﻣﺘﺨﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ]در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ[‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﯾﺎ آن ﮐﻪ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ]ﻧﻌﻤﺖ[ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬آن ﮐﻪ ﺷﮑﺮ ]ﺧﺪا را[ ﺑﻪ ﺟﺎي آورد‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد ﺷﮑﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬و ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﺧﺪاي ﻣﻦ ]از او[ ﺑﯽﻧﯿﺎز و ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻢآﻣﯿﺨﺘﮕﯽ وﺳﺎﯾﻞ و اﻫﺪاف‬

 ‫‪341‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺧﻮد را از دﯾﻦ و اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﮐﺮدﻧـﺪ؛ ﻫـﯿﭻ وﺳـﯿﻠﻪي ﺑﺎزدارﻧـﺪهي دﯾﻨـﯽ و‬
‫اﺧﻼﻗﯽ از ﮔﻨﺎه و ﻓﺴﺎد در ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬راﻫﻨﻤﺎ و ارﺷﺎدﮔﺮي ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ و ﻣﺴﯿﺮ درﺳﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺪف آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﻨﺸﺄ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و‬
‫ﻣﺄواي ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ َّ َ َ ُ َ ُّ ۡ َ َ ۡ‬
‫�� َيا َوما � ُن ب ِ َمب ُعو�ِ� ‪] ﴾٢٩‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[29 :‬‬‫﴿إِن ِ� إِ� حيا�نا ٱ‬
‫»ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎي‪] ،‬اﻣﺮي[ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺎ ]ﭘﺲ از ﻣﺮگ[ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻧﺨـﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻃﺒﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﻟﺬت‪ ،‬ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي ﻣﺎدي و ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري در‬
‫ﺟﻬﺎن ﭼﯿﺰي وﺟﻮد ﻧﺪراد و ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﺑﯽﺻﺎﺣﺐ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣﮑﻤﺮاﻧـﯽ‬
‫ﺑﺮآن‪ ،‬ﺳﻮدﺟﻮﯾﯽ از اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﺛﺮوتﻫﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻘﺼﺪ اﺳﺖ و ﻫﺪف دﯾﮕﺮي در ﮐـﺎر‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ ﻗﺪرت و ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ را در ﺟﻬﺖ ﺑﻪ دﺳﺖآرودنِ ﻟﺬتﻫﺎ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺮاﻧـﯽ و ﻏﻠﺒـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮدم و ﺷﮑﺴﺖ رﻗﯿﺒﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻧﻮرآوريِ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و آرزوﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺮﺳﻨﺪ و دﯾﮕﺮان را ﺗﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﺑﮑﻨﻨﺪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ را ﺑﺎ اﻫﺪاف و آرﻣﺎنﻫـﺎ ﯾﮑـﯽ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻫﻤﺎن اﻫﺪافاﻧﺪ و ﺷﯿﻔﺘﻪي ﻣﺨﺘﺮﻋﺎت و اﮐﺘﺸـﺎﻓﺎت ﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺼﻮر ﮐﻪ آنﻫﺎ ذاﺗﺎً ﻫﺪفاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﺮﮔﺮم و ﻣﺸـﻐﻮل آنﻫـﺎ ﺷـﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺮﮔﺮم ﺑﺎزي و ﻋﺮوﺳﮏ اﺳﺒﺎبﺑﺎزي ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻤﺪن ﯾﻌﻨﯽ آﺳﺎﯾﺶ و رﻓﺎه‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻘﯿـﺪه دادﻧـﺪ و ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﻋﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺘﺎد ﺟﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»دﯾﺴﺮاﯾﯿﻠﯽ )‪ (Disraeli‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺼﺮ او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳـﺖ ﺗﻤـﺪن ﯾﻌﻨـﯽ آﺳـﺎﯾﺶ و‬
‫رﻓﺎه‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﯾﻌﻨـﯽ ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ در اﯾـﻦ ﻋﺼـﺮ‪ ،‬ﺳـﺮﻋﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي ﺟﻮاﻧـﺎن‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪342‬‬

‫ﻣﺎﺳــﺖ و آﺳــﺎﯾﺶ‪ ،‬آراﻣــﺶ‪ ،‬ﺻــﺎ‪ ،‬اﻣﻨﯿــﺖ و دﺳــﺘﮕﯿﺮي از دﯾﮕــﺮان را ﻣﻌﺒــﺪ ﺳــﺮﻋﺖ ﻗﺮﺑــﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«) ‪.(1‬‬

‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻗﺪرت و اﺧﻼق در اروﭘﺎ‬

‫اروﭘﺎ ﺗﻮان و ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﯿﻦ ﻗﺪرت و اﺧﻼص و داﻧﺶ و دﯾﻦ را از ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﯿﺶ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در اروﭘﺎ ﭘﺲ از ﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻗﺪرت و داﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب دﯾﻦ و اﺧﻼق رﺷﺪ ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺮ ﻗﺪرت و داﻧﺶ‪ ،‬ﺻﻌﻮدي و دﯾﻦ و اﺧﻼق‪ ،‬ﻧﺰوﻟﯽ ﺑﻮده و اﯾﻦ ﺳﯿﺮ ﺷﮑﺎف ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑـﯿﻦ اﯾـﻦ‬
‫دو دﺳﺘﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺴﻠﯽ رﺷﺪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺴﺎن ﺗﺮازوﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﻔﻪﻫـﺎي آن ﺑـﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﭼﺴﺒﯿﺪه )ﮐﻔﻪي ﻗﺪرت و داﻧﺶ( و ﮐﻔﻪي دﯾﮕﺮ آن )ﮐﻔـﻪي دﯾـﻦ و اﺧـﻼق( ﺑـﯽﻧﻬﺎﯾـﺖ‬
‫ﺳﺒﮏ ﺷﺪه و ﺑﺎﻻ ا«ده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﺴﻞ در ﻋـﯿﻦ ﺣـﺎل ﮐـﻪ در زﻣﯿﻨـﻪي اﺑﺘﮑـﺎرات ﺗﮑﻨﻮﻟـﻮژي و‬
‫ﻧﻮآوريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﺗﺴﺨﯿﺮ ﻣﺎده و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ در راﺳﺘﺎي ﭘﯿﺸﺒﺮد ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد در‬
‫ﻧﮕﺎه ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻓﺮا اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در اﻫـﺪاف و اﻋﻤـﺎﻟﺶ‪ ،‬ﻃﻤـﻊ و آزش‪ ،‬ﺳـﺒﮏﻋﻘﻠـﯽ و‬
‫ﺑﯽﻧﺰاﮐﺘﯽاش و ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ و ﺳﺘﻤﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و درﻧﺪﮔﺎن ﭼﻨﺪان ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪراد‪ ،‬و ﺑﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي اﻣﮑﺎﻧﺎت و ﻟﻮازم زﻧﺪﮔﯽ زﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن و ﻧﻈﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬راه ﭼﮕﻮﻧﻪ زﯾﺴﺘﻦ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ در اﺳﺒﺎب رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ و وﺳﺎﯾﻞ ﻟﻮﮐﺲ و زﯾﻨﺘﯽ ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ درﺟﻪ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﺻﻮل اوﻟﯿﻪ و اﺳﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و اﺧﻼق را از ﯾﺎد ﺑﺮده ﯾﺎ اﺻﻼً ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫وي ﮐﻪ ﻫﻨﻮز آﻧﭽﻪ را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ ﯾـﺎد ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ و زﯾـﺮ ﭘﺎﻫـﺎﯾﺶ را اﺻـﻼح ﻧﮑـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻨﺒﺪ ﻣﯿﻨﺎ )آﺳﻤﺎن( را ﺑﺨﺮاﺷﺪ و در آن ﻧﻔﻮذ ﮐﻨﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﮐـﺮات دﯾﮕـﺮ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺤﺖ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد آورد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﻤﻨـﺪيﻫـﺎ و ﻗـﺪرتﻫـﺎي زﯾـﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ ﮐﻮﭼﮏ‪ ،‬دﯾﻮاﻧﻪ و ﻧﺎدان ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐـﻪ زﻣـﺎم ﮐﺎرﻫـﺎ و ﮐﻠﯿـﺪﻫﺎي ﮔﻨﺠﯿﻨـﻪﻫـﺎ در دﺳـﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ راه ﺑﻬﺮهﺑـﺮداري و اﺳـﺘﻔﺎده از آنﻫـﺎ را ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ و ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ ﺟـﻮاﻫﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﻧﻔﯿﺲ و ﻗﯿﻤﯽ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮﻧﺮﯾﺰي و ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺮدم ﺳﺮﮔﺮم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪Guide to modern Wickedness p.241 -(1‬‬

 ‫‪343‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﻗﺪرت ﺧﺪاﯾﺎن و ﺧﺮد ﮐﻮدﮐﺎن‬

‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺧﺪاﯾﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ داده‪ ،‬وﻟـﯽ ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺧـﺮد ﮐﻮدﮐـﺎن و درﻧـﺪﮔﺎن‪ ،‬از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«) ‪.(1‬‬
‫اﺳﺘﺎد ﺟﻮد در اي دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﺑﺎ اﯾـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ ﺑـﯿﻦ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي ﺣﯿـﺮتاﻧﮕﯿـﺰ ﻋﻠﻤـﯽ و ﮐـﻮدﮐﯽ ﺷـﺮمآور‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﻣﺎن‪ ،‬در ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽﻣﺎن‪ ،‬روﯾﺎروي ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﻓﺮاﺳﻮي ﻗﺎرهﻫـﺎ‬
‫و درﯾﺎﻫﺎي دوردﺳﺖ ﺟﻬﺎن‪] ،‬ﺑـﺎ دﯾﮕـﺮان[ ﺳـﺨﻦ ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻠﮕـﺮاف ﻋﮑـﺲ ﺑﻔﺮﺳـﺘﯿﻢ و در‬
‫ﺧﺎﻧﻪﯾﻤﺎن ﺑﯽﺳﯿﻢ ]و ﺗﻠﻔﻦ[ ﻧﺼﺐ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و در ﺳﯿﻼن ﺻـﺪاي زﻧـﮓ زدن ﺳـﺎﻋﺖ ﺑـﺰرگ ﻟﻨـﺪن‬
‫)‪ (Big BEN‬را ﺑﺸـﻨﻮﯾﻢ‪ .‬روي درﯾـﺎ و زﻣـﯿﻦ و زﯾـﺮ آن دو ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪان ﻣـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﯿﻢﻫﺎي ﺗﻠﮕﺮاﻓﯽ و اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﺎري ﺑﺎ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬دﻧﺪانﻫﺎ ﺑﺪون درد ﭘﺮ ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﮐﺸﺎورزي ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﺮق رﺷﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺎ آﺳﻔﺎﻟﺖ و‪ ...‬ﻓﺮش ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ اﺷـﻌﻪي اﯾﮑـﺲ‬
‫داﺧﻞ ﺑﺪن ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻋﮑﺲﻫﺎ و ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﺘﺤﺮك ]ﮐﺎرﺗﻮن[ ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺳـﺨﻦ ﻣـﯽﮔﻮﯾﻨـﺪ و‬
‫آواز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯽﺳﯿﻢ ﺟﻨﺎﯾﺘﮑﺎران و ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮدرﯾـﺎﯾﯽﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﻗﻄﺐ ﺟﻨﻮب را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﻣـﺎ ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺷـﺮق و ﻏـﺮب را ﺗﺴـﺨﯿﺮ‬
‫ﮐﺮدهاﯾﻢ و از ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻣﯿـﺪاﻧﯽ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎي ﺗﻬﯿﺪﺳﺖ و ﻓﻘﯿﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ آﺳﺎﯾﺶ و اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺎزي ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺳـﺎﻟﯿﺎﻧﻪ دو ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﯽدﻫﯿﻢ و ﻧﻮد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ را ﻣﺠﺮوح و زﺧﻤﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻫﻨﺪي ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾﺪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻦ در ﻣﻮرد ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪنﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از راﻧﻨﺪﮔﺎن اﺗﻮﻣﺒﯿﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ‪ 300‬ﺗﺎ ‪ 60/...) 400‬ﺗﺎ ‪ 801/...‬ﻣﺘﺮ( را در ﯾﮏ ﺳـﺎﻋﺖ ﺑـﺮ‬
‫روي رﯾﮕﺰارﻫﺎي )‪ (Pendine‬ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ از ﻣﺴﮑﻮ ﺗﺎ ﻧﯿﻮﯾﻮرك ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 20‬ﯾـﺎ ‪50‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ )ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺪارم( ﭘﺮواز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن در ﻫـﻮا ﭘـﺮواز‬

‫)‪Guide To Modern Wickedness p.261 -(1‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪344‬‬

‫ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺴﺎن ﻣﺎﻫﯽ زﯾﺮ درﯾﺎ ﺑﺮوﯾـﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ ﺗـﺎﮐﻨﻮن آداب و رﺳـﻮم راهرﻓـﺘﻦ ﺑـﺮ روي زﻣـﯿﻦ را‬
‫ﻧﯿﺎﻣﻮﺧﺘﻪ اﯾﺪ«) ‪.(1‬‬

‫آﻧﭽﻪ را زﯾﺎنآور اﺳﺖ ﻣﯽآﻣﻮزﻧﺪ‬

‫اﮔﺮ اﺳﺘﻔﺎدهﮐﻨﻨﺪﮔﺎنِ اﺧﺘﺮاﻋﺎت و ﻧﻮآوريﻫﺎي اﻣﺮوزي ﺑﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑـﯽ آﺷـﻨﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ و‬
‫راه ﺧﯿﺮ را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺑﻬﺮهي زﯾﺎدي ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻣﯽرﺳﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎنﺷـﺎن از ﺳﻮدﺷـﺎن ﺑـﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ ﻗـﺮآن در ﻣـﻮرد ﺳـﺤﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ ُّ ُ َ َ‬
‫�ه ۡم َو� يَنف ُع ُه ۡ ۚم﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[102 :‬‬‫﴿و�تعلمون ما ي‬
‫»و آﻧﭽﻪ را ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن زﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﻮد ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ ﺷـﺎﻫﺪ از ﺧﻮدﺷـﺎن ﯾﻌﻨـﯽ اﺳـﺘﺎد ﺟـﻮد ﮐـﻪ ﻗـﺒﻼً ذﮐـﺮ ﮔﺬﺷـﺖ و ﺷـﺪﯾﺪاً‬
‫اﺧﺘﺮاﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪ را ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داده و ﺣﻘﯿﻘﺖ را آﺷﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ زﯾﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ از ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﺟﺎﻫﻬـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺪانﻫﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺳﻔﺮ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ آﻣـﺪ و ﺷـﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎطﻫﺎ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎ را ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﺎﻫﻢ ﺻﻤﯿﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫آﺷﻔﺘﮕﯽ راﺑﻄﻪﻫﺎ ﺷﺪه و ﺑﺪﺗﺮ از ﭘﯿﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺰارﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﯿﻢ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎنﻣﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﯾﺠﺎد آﺷـﻮب و ﺗﺨﺮﯾـﺐ ﻋـﺎﻟﻢ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬رادﯾـﻮ را‬
‫ﮐﺸﻒ ﮐﺮدﯾﻢ و ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ و دوﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي از ﻫﻤﯿﻦ اﺷﻌﻪﻫﺎي ﻫﻮاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮب ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﯾﻢ و ﻣﺮدم‬

‫)‪Guide To Modern Wickednessp.293 -(1‬‬

 ‫‪345‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫را آزردﯾــﻢ؛ زﯾــﺮا ﻫــﺮ ﮐﺸــﻮري ﻣــﯽﺧﻮاﻫــﺪ دﯾﮕــﺮي را ﺗﺴــﻠﯿﻢ ﻧﻈــﺎم و ﺳﯿﺴــﺘﻢ ﺳﯿﺎﺳــﯽ ﺧــﻮد‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ«) ‪.(1‬‬
‫»ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﭘﺮواز ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﻫﺎ ﺑﯿﺎﻓﮑﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن آنﻫﺎ از داﻧﺶ و‬
‫ﻣﻬﺎرت ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻗﺪرت ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻓﻮق ﺑﺸﺮي داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ آﻧﺎن ﮐـﻪ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﻧﺸﺴـﺘﻨﺪ و ﭘـﺮواز ﮐﺮدﻧـﺪ داراي ﺟـﺮأت زﯾـﺎد و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺑـﯽﺳـﺎﺑﻘﻪاي‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﻣﺮوزه ﻫﺪف اﺳـﺘﻔﺎده از ﻫﻮاﭘﯿﻤـﺎ را ﺑﻨﮕﺮﯾـﺪ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﮐﻨﯿـﺪ ﻣـﯽﺑﯿﻨﯿـﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﻤﻢاﻓﮑﻨﯽ و ﻧﺎﺑﻮدي آدﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺑﺴﻮزاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻔﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯿﮑﺮوبﻫـﺎ را اﻧﺘﺸـﺎر دﻫـﺪ و‬
‫ﺑﯽﭘﻨﺎﻫﺎن را ﺗﮑﻪ ﺗﮑﻪ ﮐﻦ‪ ،‬آﯾﺎ اﯾﻦ اﻫﺪاف ﮐﻮﺗﻪﻧﻈﺮان‪ ،‬ﺳﺒﮏﺳﺮان و اﻫﺮﯾﻤﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ؟!«) ‪.(2‬‬
‫»ﻓﺮدا ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﺎن و وﻗﺎﯾﻊﻧﮕﺎران در ﻣﻮرد ﻣﻌﺎدنِ ﻃـﻼ و‪ ...‬ﭼـﻪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻧﻮﺷـﺖ؟ ﯾـﺎدآور‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ وﺳﺎﯾﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯽﺳﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻌﺎدن ﻃﻼ را ﮐﺸﻒ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺼﺎوﯾﺮي را ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﻬﺎرت و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﻧﮑـﺪاران در ﺷـﻤﺎرش و وزن ﻃـﻼ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد‪ ،‬و ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ در اﻧﺘﻘﺎل ﻃﻼ از ﭘـﺎﯾﺘﺨﺘﯽ ﺑـﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨـﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎذﺑﻪ را ﻫﻢ زﯾﺮﭘﻞ ﮔﺬاﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻧﺎن ﺛﺒﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ وﺣﺸﯽ ﺻـﻔﺘﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺻﻨﻌﺘﯽ ﻣﺎﻫﺮ و ﮔﺴﺘﺎخ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻫﻤﮑـﺎري ﺑـﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠـﯽ ﮐـﻪ ﺧﻮاﺳـﺖ‪ ‬ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬
‫ﮐﺸﻒ و اﺳﺘﺨﺮاج ﻃﻼ و ﺗﻘﺴﯿﻢ درﺳﺖ آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺰ ﺑﻪ دﻓﻦ و ﻧﻬﺎنﮐﺮدن ﻣﻌـﺎدن‬
‫ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪﻧﺪ؛ ﻃﻼ و ﻣﻌﺎدن را از ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي ﺟﻨـﻮب‬
‫اﻓﺮﯾﻘﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺑﺎﻧﮏﻫﺎي ﻟﻨﺪن‪ ،‬ﻧﯿﻮﯾﻮرك و ﭘﺎرﯾﺲ ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ«) ‪.(3‬‬
‫دﮐﺘﺮ آﻟﮑﺴﯿﺲ ﮐﺎرل )‪ (Alexis Carrel‬داﻧﺸﻤﻨﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً آﺷﻨﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ دﻗﯿﻖ و ﺑﺎ ﺳﺒﮑﯽ ﻋﻤﯿﻖ‪ ،‬در ﮐﺘـﺎب اﻧﺴـﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬

‫)‪Guide To Modern Wickednessp.247 -(1‬‬

‫)‪Guide To Modern Wickedness p.262 -(2‬‬
‫)‪Guide To Modern Wickedness p.262 -(3‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪346‬‬

‫ﺿﻤﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ داﻧﺶ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي و ﺑﯿﻦ اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﻋﺪم ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺗﻤﺪن‬
‫ﺟﺪﯾﺪ در اداي ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮدان ﻧﺎﺑﻐﻪ و ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺘﯽ ﺑﭙﺮوراﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮﺟـﺎ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ اﻓﺮادي ﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪار و ادارهﮐﻨﻨﺪهي اﻣﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﻟﺤﺎظ اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺧـﻼق در اﻧﺤﻄـﺎط‬
‫ﺷﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ آرزوﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺟﺎﻣـﻪي‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و در ﭘﺮورش اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻫﻮش و ﺑﺎ ﺟﺮأﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﭘﺮﺧﻄﺮ و ﻟﻐـﺰان‪،‬‬
‫ﺗﻤﺪن را ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﯾﻘﯿﻨﺎً اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﻪ آن ﺳـﺮﻋﺖ ﺳﺮﺳـﺎمآوري‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪﻫﺎي ﺑﺮآﻣﺪه از اﻧﺪﯾﺸﻪي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺧﻮد دﻟﯿﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ ﮐﻤﺒﻮدﻫﺎي ﻓﮑﺮي و اﺧﻼﻗﯽ رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﺎداﻧﯽﺷﺎن ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣـﺎﻻت‬
‫و اﺧﻼﻗﯿﺎت و روﺣﯿﺎت اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖﻫـﺎ ﺧﺮﺳـﻨﺪ و‬
‫دﻟﺨﻮش ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ؛ زﯾﺮا در ﯾﮏ ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﮑﺮي اﻓﺘﺎدهاﯾﻢ‪ ،‬و ﺑـﺪون ﺗﺮدﯾـﺪ ﻣﺮدﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻤﺪن ﻓﻌﻠﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎ و ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﯽ از آﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼً‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ و ﭘﺴﺖﺗﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰي ﺑﻪ ﺳﻮي وﺣﺸﯽﮔﺮي و درﻧـﺪهﺧـﻮﯾﯽ‬
‫در ﺣﺮﮐﺘﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«) ‪.(1‬‬
‫»اﯾﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ از اﻗﯿﺎﻧﻮس ﺧﺮوﺷﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﯿﺮاﻣـﻮنﺷـﺎن ﭘﺪﯾـﺪ آورده اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﯿﭻ‬
‫اﻣﻨﯿﺖ و اﻃﻤﯿﻨﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ اﻣﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن اﻣﺮوزﻫﺎ – ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻤﻨﺪﻫﺎي ﮐﻬﻦ‬
‫– ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﯾﻠﯽ ﮐـﻪ ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺸﮑﻞ و ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎدﯾﺎت و ﺗﮑﻨﻮﻟـﻮژي ﭘـﯿﺶ‬
‫رﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬در ﻧﺤﻮهي زﻧﺪﮔﯽﮐﺮدن ﺑﺲ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاﯾﻢ و ﻫﻤﯿﻦ واﭘـﺲﻣﺎﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﺎ را ﺑﯿﭽـﺎره و‬
‫ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ) ‪ .(2‬ﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﻤﺎر اﺧﺘﺮاﻋﺎت و ﻧـﻮآوريﻫـﺎي اﺗﻮﻣـﺎﺗﯿﮑﯽ ﻫـﯿﭻ‬

‫)‪Man the unknown p.33 -(1‬‬

‫)‪ -(2‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.38‬‬
 ‫‪347‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﺳﻮدي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت و اﺧﺘﺮاﻋﺎت در ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ‪ ،‬ﻧﺠـﻮم و ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺷﯿﻤﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي درﺑﺮ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺘﺎﻧﯿﻢ از اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﺎت اﺳـﺘﻔﺎدهي ﺑﻬﯿﻨـﻪ ﮐﻨـﯿﻢ و‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮق دﻫﯿﻢ‪ ،‬آﺳـﺎﯾﺶ و ﻋـﺰت ﻓـﺮاوان‪ ،‬زﯾﺒـﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺧـﻮشﺳـﯿﻤﺎﯾﯽ و‬
‫ﺗﺠﻤﻼت و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻟﻮﮐﺲ ﺗﻤﺪنﻣﺎن ﭼﻪ ﺳﻮدي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟! ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺗﺤﮑﯿﻢ راﻫﯽ ﮐـﻪ در‬
‫آن ﻋﻨﺼﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻨﺎر زده ﺷﻮد و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻬﻢ اﻣـﺖﻫـﺎي ﺑـﺰرگ ﻧﺎدﯾـﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺧﯿﺮي ﺑﺮاي آدﻣﯽ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫»آﻧﭽﻪ ﺳﺰاوار ﺣﺎل ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ روح و وﺟﻮد ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده و ﺑـﯿﺶ از آن ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺳﺮﯾﻊ اﻟﺴﯿﺮ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮش ﺳﻔﺮ‪ ،‬رادﯾﻮﻫﺎي ارزان و ﺗﻠﺴﮑﻮپﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ و ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﮑﻞ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن »ﺳﺪﯾﻢ« از ﻣﺴﺎﻓﺖ دور ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻓﮑﺎر و درون ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﯿﺰان ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﯽ واﻗﻌﯽ ﭼﯿﺴﺖ ﮐـﻪ در ﮐﻤﺘـﺮﯾﻦ‬
‫زﻣﺎن ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎﯾﯽ ﻣﺎ را از اروﭘﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺣﺘﻤﺎً ﻻزم اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻓـﺮوآوردهﻫـﺎي‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪي را ﺑﺪون ﺗﻮﻗﻒ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ دﻫﯿﻢ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﺠﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮي از ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﭼﯿﺰﻫـﺎي‬
‫ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه را ﻣﺼﺮف ﮐﻨﺪ؟ آﯾﺎ ﺟـﺎي ﺷـﮏ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻋﻠـﻮم ﻣﮑﺎﻧﯿـﮏ‪ ،‬ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ و ﺷـﯿﻤﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﻮش‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺪرﺳـﯽ و ﺳـﻼﻣﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻌـﺎدل ﻋﺼـﺒﯽ و اﻣﻨﯿـﺖ و ﺻـﻠﺢ و‬
‫آراﻣﺶ ﺑﺪﻫﻨﺪ؟«) ‪.(1‬‬

‫اروﭘﺎ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻮآوري و اﺧﺘﺮاع و اﮐﺘﺸﺎف‪ ‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻋﺪم ﺑﻪ ﮐـﺎرﮔﯿﺮي ﺻـﺤﯿﺢ آنﻫـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و ﻋﻼﻗـﻪ ﺑـﻪ ﻧﯿﮑـﯽ را از دﺳـﺖ دادﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﺎﺿﯿﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ را زﯾﺮﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪﺷﺎن دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿـﺮ و ﻓﺴـﺎد‬
‫ﺷﺪ و ذاﯾﻘﻪيﺷﺎن از ﮐﺎر اﻓﺘﺎد و ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺶ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ آن در ﻏﺮب ﺟﺰ زﯾـﺎن و ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ‬

‫)‪ -(1‬ﻣﻨﺒﻊ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.51 – 50‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪348‬‬

‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي درﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ وﺑﺎ ﮐﻪ ﻏﺬاﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ در ﺑﺪﻧﺶ‪ ،‬ﻣـﺮض و‬
‫ﻓﺴــﺎدش را ازدﯾــﺎد ﻣــﯽﺑﺨﺸــﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎﻧــﺎت و اﺧﺘﺮاﻋــﺎت‪ ،‬ﺟــﺰ ﻗــﺪرت و ﺳــﺮﻋﺖ در ﻧــﺎﺑﻮدي و‬
‫ﺧﻮدﮐﺸﯽ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪاي دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺪن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﯾﺮ ﭘﯿﺸﯿﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫـﺎي ﺧـﻮد در ﺳـﺎل ‪ 1938‬م اﯾـﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ در دﻫﻪﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾـﻦ ﺳـﺪه در آﺳـﺘﺎﻧﻪي آن‬
‫ﻗﺮار دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دورانِ وﺣﺸﯽﮔـﺮي ﺑـﺎز ﮔﺮدﻧـﺪ و زﻧـﺪﮔﯽاي – از ﻟﺤـﺎظ اﺧﻼﻗـﯽ – ﻣﺸـﺎﺑﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻏﺎرﻧﺸﯿﻨﺎن و زاﻏﻪﻧﺸﯿﻨﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﯽ ﺧﻨﺪهآور اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ و دوﻟـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫـﺎ دﻻر ﺧـﺮ و ﻫﺰﯾﻨـﻪي ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﺧـﻮد از وﺳـﯿﻠﻪاي ﺧـﻮﻧﺮﯾﺰ ﮐـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﻨﺘﺮل آن ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ وﺣﺸﺖزده ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮي از ﯾﮑـﯽ از ﺳـﺘﺎرﮔﺎن آﺳـﻤﺎن ﺑـﻪ ﮐـﺮهي‬
‫زﻣﯿﻦ آﯾﺪ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ دﯾـﺪ؟ ﻣـﺎ را در ﺣـﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫـﺪ دﯾـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻓﮑـﺮ ﻧـﺎﺑﻮدي ﻫﻤـﺪﯾﮕﺮﯾﻢ و‬
‫ﻗﺪرتﻫﺎي ﮐﺸﻨﺪه را ﻋﻠﯿﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﻫﻤﻮاره از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻧـﺎﺑﻮدي ﻫﻤـﺪﯾﮕﺮ و‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي اﯾﻦ اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻬﻨﻤﯽ و ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز ﺑﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ«‪.‬‬

‫ﺑﻤﺐ اﺗﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎك آن‬

‫ﺷﺎﯾﺪ آﻗﺎي اﯾﺪن ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺧﻮد ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐـﻪ زﻧـﺪه ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد دﯾـﺪ ﮐـﻪ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻣﺘﻤﺪن و در رأس آن‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑﺎ – ﭘﯿﺎمآور اﻣﻨﯿﺖ و ﯾﮑﻪﺗﺎز ﺟﻬﺎن و ﻃﻼﯾﻪدار ﺗﻤﺪن – در ﺑﺤـﺮان‬
‫ﺟﻨﮓ دﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺑﺰاري ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ در وﯾﺮاﻧﮕﺮي‪ ،‬ﮐﺸﺘﺎر و ﺗﺸﻮﯾﺶ اذﻫﺎن اﻧﺴـﺎن و ﺑـﻪ‬
‫وﺣﺸﺖاﻧﺪاﺧﺘﻦ آن روي ﻫﺮ وﺳﯿﻠﻪ و اﺳﺒﺎب ﺟﻨﮕﯽ را ﺳﻔﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﺰار ﺟﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﻤﺐ اﺗﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﺎر اول آن را در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻧﯿﻮ ﻣﮑﺰﯾﮑﻮ‪ ،‬و ﺑﺎر دوم ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﻬﺮ ﻫﯿﺮوﺷﯿﻤﺎ و آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﺮ ﻧﺎﮐﺎزاﮐﯽ ﮐﻪ دو ﺷﻬﺮ ژاﭘﻦاﻧﺪ‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮدار ﻫﯿﺮوﺷﯿﻤﺎ در ‪ 20‬اﮔﻮﺳﺖ ‪ 1949‬ﺧﺒﺮي اﻧﺘﺸﺎر داد ﮐﻪ ﺷﻤﺎر اﻓﺮاد ژاﭘﻨﯽِ ﮐﺸﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫در روز ‪ 16‬اﮔﻮﺳﺖ ‪ 1949‬م ﺑﯿﻦ ‪ 210‬ﺗﺎ ‪ 240‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ در ﻧﻮﺳـﺎن اﺳـﺖ )ب – ت(‪ .‬اﺳـﺘﻮارت‬
 ‫‪349‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﮔﯿﻠﺪر )‪ (Stuart Gilder‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي در روزﻧﺎﻣﻪي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ زﺑـﺎن ﻫﻨـﺪ)‪ (States man‬در‬
‫ﺷﻤﺎرهي روز ‪ 16‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1945‬راﺟـﻊ ﺑـﻪ زﯾـﺎنﻫـﺎي ﺑﻬﺪاﺗﺸـﯽ ﺑﻤـﺐ اﺗﻤـﯽ از ﭘﺮوﻓﺴـﻮر ﭘﻠـﭻ‬
‫)‪ (Plesch‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺻﺪ ﻣﯿﻠﯽ )‪ 20‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮي( ﻣﺤﻞِ اﻧﻔﺠﺎرِ ﺑﻤﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ از‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ آن اﯾﻤﻦ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﯾﺪ از آنﻫﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﻃﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ؛ زﯾﺮا دور از اﻧﺘﻈﺎر ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺮدم روزي در روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﻼء ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن اﺗﻤـﯽ در ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در ﻫـﺰاران‬
‫ﻣﯿﻠﯽ ژاﭘﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮوز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر م‪.‬ي‪ .‬اوﻟﯽ ﻓﻨﯿﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿـﺮ‬
‫ﻣﻨﮕﻬﺎم و ﻋﻀﻮ ﻫﯿﺄت ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺑﻤﺐ اﺗﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﻣﻮر ﺧﺮاﻓﺎﺗﯽ و ﺑﯽاﺳﺎس اﯾـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﯾﺎ دوﻟﺖ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ راز ﺑﻤﺐ اﺗﻢ را ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪ دارد؛ زﯾﺮا‬
‫اﺻﻮل ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻤﺐ اﺗﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدﻧﺪ و در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻤﺐ اﺗـﻢ ﺑـﻪ آﺧـﺮﯾﻦ‬
‫ﺣﺪ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﯿﭽﮕﺎه اﯾﻦ رﻣﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ؛ ﭼﺮا‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻃﯽ ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل ﻣﻘـﺪﻣﺎت ﺳـﺎﺧﺘﻦ آن را ﺗﻬﯿـﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و در ﻣﺪت ‪ 2‬ﺳﺎل دﯾﮕـﺮ ﺑﻌـﺪ از ﺗـﻼشﻫـﺎ و زﺣﻤـﺖﻫـﺎي ﻻزم آن را در ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪﺗـﺮﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﺴﺎزﻧﺪ«‪.‬‬
‫وي ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪهي ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬در ﺻﺤﻨﻪي ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻤﺐﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﺗﻬﯿﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت اﻧﻔﺠﺎر ده ﻫﺰار ﺗﻦ از ﺑﻤﺐﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺑﺮﺗﺮي دارﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﺑﻤﺐﻫﺎﯾﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ داراي ﻗﺪرت ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و آن زﻣـﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ اﺣﺘﯿﺎط و دﻓﺎع ﺟﻬﺖ ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﺳـﻮدي ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داﺷـﺖ و ﺑـﺮاي ﻧـﺎﺑﻮدي ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ﻓﻘﻂ ﺷﺶ ﺑﻤﺐ ﮐﺎﻓﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان روﺳـﯽ در ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻬﯿﻪي ﺑﻤﺐﻫﺎي اﺗﻤﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪350‬‬

‫اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از ﺑﻤﺐ را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻗـﺪرت و ﻧﯿـﺮوي ﺗﺨﺮﯾﺒـﯽ ﺑـﺮ ﺑﻤـﻢ اﺗـﻢ‬
‫ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﻤﺐ ﻫﯿﺪروژﻧﯽ )‪ (Hydrogen Bomb‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر آن‬
‫را در ‪ 26‬ﻣﺎرس ‪ 1954‬ﻣﯿﻼدي در اﻗﯿﺎﻧﻮس آرام آزﻣﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫آﻗﺎي ﺟﺎﻟﺮز‪ .‬اي‪ .‬وﯾﻠﺴﻮن )‪ (Charles .E. Wilson‬ﺳﺨﻨﮕﻮي وزرات دﻓﺎع ﯾﺎدآور ﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﺑﻤﺐ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺎور ﺑﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻗﺎي ﻟﻮﯾﺲ اﺳﺘﺮاس )‪ (Lewis Strauss‬رﺋـﯿﺲ‬
‫ﮐﻤﯿﺘﻪي اﻧﺮژي اﺗﻤﯽ در اﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺑﻤـﺐ ﻫﯿـﺪروژﻧﯽ ﻣـﯽﺗـﻮان ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﯿﻮﯾﻮرك را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﻣﺪار ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ و رﺋﯿﺲ ﺷﻮراي اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺳﯿﻨﮓ در دﻫﻠـﯽ ﻧـﻮ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻬﺎر ﻋﺪد از ﺑﻤﺐﻫﺎي ﻫﯿﺪروژﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪام ﺻﺪ ﺗﻦ وزن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺗﻤـﺎم اﻓـﺮاد‬
‫روي زﻣﯿﻦ را ﺑﮑﺸﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﺧﯿﺮاً ﺷﺎﯾﻌﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﺑﻤﺐ ﻧﯿﺘﺮوژﻧﯽ ) ‪Nitrogen‬‬
‫‪ (Bomb‬را ﮐﺸﻒ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺑﻤﺐ ﻫﯿﺪروژﻧﯽ ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﮐﻮزه ﻫﻤﺎن ﺗﺮاود ﮐﻪ در اوﺳﺖ‬

‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﺳﺎس ﺗﻤﺪن اروﭘﺎ ﻣﺘﺰﻟﺰل و ﺳﺴﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻤﺪن اروﭘﺎ ﺑﻪ رﻏﻢ اﻓﺰاﯾﺶ ﺷﮑﻮه و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺧﻮد در ﺣﺎل رﯾﺰش و ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮا ﺗﺨﻢ و داﻧﻪاي ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺎك اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﯿﻮهدﻫﯽ‪ ،‬ﻣﯿﻮهي آن ﻧﯿﺰ ﻓﺎﺳـﺪ و ﻧﺎﭘـﺎك ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ ّ‬ ‫َ ۡ َ َ ُ َّ ّ ُ َ ۡ ُ َ ُ‬
‫ب � ُرج � َبات ُهۥ �ِإِذ ِن َر�ِهِۖۦ َوٱ�ِي خ ُبث � � ُرج إِ� ن ِ‬
‫�دا﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪:‬‬ ‫﴿وٱ�� ٱلطي ِ‬
‫‪.[58‬‬
‫»رﺳﺘﻨﯽ زﻣﯿﻦ ﺧﻮب ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ]رﺳﺘﻨﯽِ[ زﻣﯿﻦ ﺑﺪ ]ﺷﻮرهزار[ ﺟـﺰ‬
‫ﺑﺪ ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻻﻋﻠﯽ ﻣﻮدودي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺨﺘﺼـﺮ در ﯾﮑـﯽ از ﻓﺼـﻞﻫـﺎي‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻨﻘﯿﺤﺎت ﺑﻪ زﺑﺎن اردو اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪351‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫»ﺗﻤﺪن ﻏﺮب در ﻣﯿﺎن ﻣﻠﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي از ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺷﻔﺎف و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪاي ﺷـﯿﺮﯾﻦ‬
‫از ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن رﻫﺒﺮان دﯾﻨﯽ وﺟﻮد داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ آنﻫـﺎ داراي‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و از دﯾـﻦ ﺷـﺒﺤﯽ وﺟـﻮد داﺷـﺖ ﮐـﻪ اﮔـﺮ ﻣـﯽﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ را در ﻋﻤﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬و ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آن‬
‫را ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﻄﻪي ﻋﻄﻒ و ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ داﻧﺶ و ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻮدﻧﺪ دﯾﻦ و ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ را ﮐﺎﻣﻼً ﮐﻨﺎر زدﻧﺪ و راه‪ ‬آﻣﺎﯾﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫و اﺳﺘﻘﺮا را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻻﯾﻞ و ﻗﺮاﯾﻦِ آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﻮر و راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﺑـﻪ ﮐـﺎرﺑﺮدن آن در زﻣﯿﻨـﻪﻫـﺎي ﻓﮑـﺮي‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸـﯽ‪ ،‬اﮐﺘﺸـﺎف‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺎز و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺗﻼش اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم آﻧﺎن در ﻫﺮ ﺟﻬـﺖ و ﻫـﺮ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﻓﺘﻮﺣﺎتﺷﺎن در ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﮐﻮﺷﺶﻫﺎﯾﺸـﺎن در راه‬
‫ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﻫﺪﻓﯽ ﻧﺎدرﺳﺖ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺣﺮﮐﺖﺷﺎن را از ﻧﻘﻄﻪي اﻟﺤﺎد و ﻣﺎدﯾﺖ ﺷـﺮوع‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪ ﻣﻨﮑﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ‬
‫و ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﺸﺎﻫﺪه و ﺗﺠﺮﺑﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن از راه آزﻣﺎﯾﺶ و اﺳﺘﻘﺮا‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻄﺮت را درك ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﻓﻄـﺮت‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻣﻮﺟﻮدات را در ﺗﺴﺨﯿﺮ داﺷﺘﻨﺪ و از ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑـﻪ آرزوﻫـﺎي‬
‫ﻣﺎدي ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺪه ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻔﻬﻤﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺧﺪا و ﻣﺪﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ‬
‫وي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻟﮏ اﺻﻠﯽ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﻣﻮﻇﻒ ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺗﻌﻬﺪ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ ﺗﺼﻮرِ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮد ﮐـﻪ اﺳـﺎس ﺗﻤـﺪن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ و اﺧـﻼق آﻧـﺎن در ﻫـﻢ ﻓـﺮو‬
‫رﯾﺨﺖ و از ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ روي آوردﻧﺪ و ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺪاي ﺟﺪﯾﺪ آﻧﺎن را ﺷﯿﻔﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﯾﻦ ﺧـﺪا در ﺗﻤـﺎم زﻣﯿﻨـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻓﮑﺮي و ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺮف‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه و ﺟﺬاب رﺳﻮخ ﮐﺮد و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً آﻧـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻫﻮاﻫـﺎي ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ اﻫـﺪاف ﻋﻠـﻮم‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪352‬‬

‫ﻃﺒﯿﻌﯽ را دﮔﺮﮔﻮن ﮐﺮد و آنﻫﺎ وﺳﯿﻠﻪي ﻫﻼﮐﺖ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺸﺮ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ و اﺧـﻼق در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﺷﻬﻮات‪ ،‬رﯾﺎ‪ ،‬ﻣﮑﺮ و ﺑـﯽﺑﻨـﺪ و ﺑـﺎري درآﻣـﺪ و در زﻧـﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺷـﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺧﻮدﺧـﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺨـﻞ و از‬
‫ﺑﯿﻦﺑﺮدن ﻫﻤﻨﻮع‪ ،‬ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﺑﯿﺸﻦ ﻧﺎدرﺳﺖ در رگ و ﭘﻮﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺳـﻢ ﻧﻔـﺲﭘﺮﺳـﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺧــﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺧﻮﺷــﮕﺬراﻧﯽ و راﺣــﺖﻃﻠﺒــﯽ را ﺗﺰرﯾــﻖ ﮐــﺮد و ﺳﯿﺎﺳــﺖ را ﺑــﺎ ﻧﮋادﭘﺮﺳــﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺾ ﻧﮋادي و ﻗﺪرتﭘﺮﺳﺘﯽ آﻟﻮده ﮐﺮد و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻐﺎن آورد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﻢ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ در ﺧﺎك اروﭘﺎ در دورهي ﻧﻬﻀـﺖ دوﻣـﺶ اﻓﺸـﺎﻧﺪه‬
‫ﺷﺪ و درﺧﺘﯽ ﺧﺒﯿﺚ از آن روﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﻮهاش ﺷﯿﺮﯾﻦ اﻣﺎ زﻫﺮآﮔﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔـﻞﻫـﺎﯾﺶ زﯾﺒـﺎ وﻟـﯽ‬
‫ﺧﺎردار ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﺶ ﺳﺮﺳﺒﺰ ﺑﻮد اﻣﺎ ﮔﺎز ﺳﻤﯽ از آن ﺑﺮﻣﯽﺟﻬﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷـﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺧﻮن ﺑﻨﯽ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن را زﻫﺮآﻟﻮد ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻏﺮﺑﯿﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺪﺳﺮﺷﺖ را ﮐﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻨـﮏ از ﺛﻤـﺮهي آن ﻧـﺎﻻن و‬
‫ﮔﺮﯾﺰاﻧﻨﺪ؛ ﭼﻮن اﯾﻦ درﺧﺖ در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻣﺸﮑﻼت و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﯾﯽ ﺑـﻪ ﺑـﺎر‬
‫آورد ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﯾﮑﯽ را ﺣﻞ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﺶ را ﭘﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز ﺷـﺎﺧﻪاي را‬
‫ﻫﺮس ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺧﺎردار ﺑﺴﯿﺎر دﯾﮕﺮي ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن در ﺣﻞ ﻣﺸﮑﺎﻟﺖ و اﺻﻼح اﻣﻮرﺷﺎن ﺑـﻪ ﭘﺰﺷـﮑﯽ ﻣـﯽﻣﺎﻧﻨـﺪ ﮐـﻪ درد را ﺑـﺎ درد درﻣـﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺎر را ﺑﺎ ﺧﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري را از ﺑـﯿﻦ ﺑﺒﺮﻧـﺪ ﮐـﻪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﻢ از آن‬
‫زاده ﺷــﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳــﺘﻨﺪ دﻣﻮﮐﺮاﺳــﯽ را رﯾﺸــﻪﮐــﻦ ﮐﻨﻨــﺪ ﮐــﻪ دﯾﮑﺘــﺎﺗﻮري ﺳــﺮﺑﺮآورد‪ .‬ﺧﻮاﺳــﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻤﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ )‪ (1 )(feminism‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣـﺪ‪ .‬ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬

‫)‪ -(1‬ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ ﺟﻨﺒﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﺴﺎوي اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﻨﺴﯽ زن ﺑﺎ ﻣﺮد ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫»ﻣﻮج اول« ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﺘﯽ اواﺧﺮ ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ و اواﯾﻞ ﺳﺪهي ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﮐﺴﺐ ﺣﻘﻮق ﻣﺴﺎوي ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺣﻖّ رأي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ »ﻣﻮج دوم« ﺑﻪ‬
‫از ﺳﺮﮔﯿﺮي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﯿﻤﯿﻨﺴﺘﯽ در اواﺧﺮ دﻫﻪي ‪ 60‬و ﺗﻤﺎم دﻫﻪي ‪ 70‬اﺷﺎره دارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﻮج ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻋﺪم ﺗﺴﺎوي زﻧﺎن و ﻓﻘﺪانِ ﺣﻘﻮقِ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﻨﺴﯽ و ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‬
 ‫‪353‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‬

‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮراﺗﯽ ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﺳـﺪ اﺧﻼﻗـﯽ را رﯾﺸـﻪﮐـﻦ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻃﻐﯿـﺎن‪ ،‬ﺳﺮﮐﺸـﯽ و‬
‫ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﮑﺮي ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺪﺗﺮ و زﺷﺖﺗﺮ از آن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬و از‬
‫ﻓﺴﺎد‪ ،‬ﻓﺴﺎدي ﺑﺰرﮔﺘﺮ زاﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ درﺧﺖ‪ ‬از رﯾﺸﻪ ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ روز ﻣﯿﻮهاي از ﻣﺼﯿﺒﺖﻫـﺎ و ﻣﻔﺎﺳـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآورد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻏﺮب را ﺑﻪ ﻻﺷﻪاي زﺧﻤﯽ و ﻧﻤﮏ ﺑﻪ زﺧﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻋﻀﻮ و اﻧﺪاﻣﯽ از دردي ﻣﯽﻧﺎﻟﺪ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﺎن از درﻣـﺎن درد ﻋـﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ ،‬آب از ﺳﺮﮔﺬﺷـﺖ و‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻏﺮﺑﯽ از اﯾﻦ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﺑﺪﻓﺮﺟﺎﻣﯽ ﺳﺨﺖ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ در ﯾﮏ زﻧﺪﮔﯽ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﮐـﻪ درد از ﻫﺮﮔﻮﺷـﻪ در آن‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ درد‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﻌﺎﺟﻼن را ﺑﻪ ﺳﺘﻮده آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻠﺐﻫﺎﯾﺸﺎن ﭘﺮﯾﺸـﺎن و‬
‫روحﺷﺎن ﺗﺸـﻨﻪ اﺳـﺖ‪ .‬آﻧـﺎن در ﺟﺴـﺘﺠﻮي آبِ ﺣﯿـﺎت ﻣـﯽﮔﺮدﻧـﺪ وﻟـﯽ از اﯾـﻦ ﻣﻨﺒـﻊِ ﺣﯿـﺎﺗﯽ‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اﻓﺮاد ﺳﺮﺷﻨﺎسِ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪي ﻫﻤـﻪي ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽﻫـﺎ در‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي اﯾﻦ درﺧﺖ ﺗﻤﺪن ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آن ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ را ﻗﻄﻊ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ و از درﺧـﺖ‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و وﻗﺖ و ﮐﻮﺷﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﻠﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫از اﯾﻦ ﻏﺎﻓﻞاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻓﺴﺎد در اﺻﻞ و رﯾﺸﻪي درﺧﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻧﺎداﻧﯽ و ﮐﻮدﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از رﯾﺸﻪي ﻓﺎﺳﺪ و ﭘﻠﯿﺪ‪ ،‬رﺷﺪ ﺷﺎﺧﻪاي ﭘﺎك و ﻣﻔﯿـﺪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺮوه اﻧﺪﮐﯽ از ﻋﺎﻟﻤﺎن و آﮔﺎﻫﺎن اروﭘﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد‪ ‬رﯾﺸـﻪي اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻤﺪن ﭘﯽ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭼﻮن اﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾﺪ و آﺛﺎرش ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺖ آﻧﺎن آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد اﺻﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از ﺗﻤﺪن اروﭘﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻣـﺮدم را راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ و‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﻣﺸﮑﻞ و ﮔﯿﺮ ﮐﺎر ﮐﺎﺳﺖ وﻟﯽ اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑـﺎ آﻧـﺎن‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﯾﮑﺴﺎﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ دﻧﺒﺎل راهﺣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دردﻫﺎﯾﺸﺎن را درﻣﺎن ﮐﻨـﺪ‬
‫و آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ وﻟﯽ آن را ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«) ‪.(1‬‬

‫اﻋﺘﺮاض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﮔﺮوه ﻧﺎﻣﻨﺴﺠﻢ‪ :‬ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ ﻟﯿﺒﺮال‪ ،‬ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬و ﻓﻤﯿﻨﯿﺴﻢ رادﯾﮑﺎل ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(1‬ﺗﻨﻘﯿﺤﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺑﯿﻤﺎر ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.26 – 24‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫در ﺻــﺪد ﺑﺤــﺚ از ﻣﺼــﺎﯾﺐ ﺷــﺮق و آﺳــﯿﺎ ﮐــﻪ از ﻏــﺮب ﻣﺘﻮﺟــﻪ ﻣــﺎ ﺷــﺪه اﺳــﺖ ﻧﯿﺴــﺘﯿﻢ و‬
‫ﻧﻤــﯽﺧــﻮاﻫﯿﻢ از اﯾــﻦ ﻧــﺎﮔﻮاريﻫــﺎي ﺳﯿﺎﺳــﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼــﺎدي‪ ،‬ﺗﺠــﺎري و ﺻــﻨﻌﺘﯽ ﺳــﺨﻦ ﺑﮕــﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ زﯾﺎنﻫﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي آﺳﯿﺎ و ﺷﺮق را ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﻢ و ﺷﮑﺴـﺖ ﭘـﯽ در ﭘـﯽ‬
‫آﻧﺎن را ﻣﻨﻌﮑﺲ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ در ﺑﺎرهي ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎدي اروﭘـﺎ ﮐـﻪ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل‬
‫آن آﺳﯿﺎ و ﺷﺮق ﺷﮑﺴﺖ ﻣﯽورد ﺑﺤﺜﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺑﺤﺚﻫـﺎ ﻣﻔﺼـﻞ اﺳـﺖ و اﯾـﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖ آن ﻣﻄﺎﻟـﺐ را ادا ﻧـﺪ‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺷـﺮق و ﻏـﺮب در ﺑـﺎرهي اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ داد ﺳﺨﻦ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺎن ﺟﻬﺎن را از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﺿﻌﻒ و اﻧﺤﻄـﺎط ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ‬
‫اروﭘﺎ ﺑﺎز ﺑﺘﺎﺑﺎﻧﻢ؛ زﯾﺮا زﯾﺎن ﺿﻌﻒ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن روح و ﻣﻌﻨﻮﯾـﺎت‬
‫ﺑﺸــﺮ و ﺧﻼﺻــﻪ ﺳــﺮﻣﺎﯾﻪﻫــﺎي ﺑﺸــﺮي و آﻧﭽــﻪ از ﻣــﺎده و ﻣﺎدﯾــﺎت ﻓﺮاﺗــﺮ اﺳــﺖ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑــﺮ ﺳــﯿﻞ‬
‫ﺧﺎﻧﻤﺎﻧﺴﻮز ﺗﻤﺪن و ﻧﻔﻮذ اروﭘﺎ در ﻣﻌﺮضِ ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺴﻠﯿﺖ ﺗﺴـﮑﯿﻦ ﭘـﺬﯾﺮد‪ ،‬زﺧﻤـﯽ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﺪاوا و‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺼﯿﺒﺖ را درك ﮐﺮدهاﻧـﺪ ﻣﻌﺪودﻧـﺪ و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ از اﯾـﻦ‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻤﺘﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﺳﻼم و ﻧﻈـﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﺎﻫﻢ رﻗﯿﺒﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔـﺮ روزي ﻧﻈـﺎم و‬
‫اﺣﮑﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺼﯿﺒﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺳﻬﻢ آﻧﺎن‬
‫از اﯾﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪي ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻓﺰونﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻼم و ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو ﮐﻔﻪي ﺗﺮازو ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺪام ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﺳﺒﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﯾﮑﺎﯾﮏ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﺳﺪ و‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪356‬‬

‫از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﺷﻌﻮر دﯾﻨﯽ‬

‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﺟﺎمِ آن ﭼﻪ ﺧﻮدﻫﺪ ﺑـﻮد؟ آﯾـﺎ ﺑﻌـﺪ از زﻧـﺪﮔﯽ اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺖ؟ و اﮔﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؟ آﯾـﺎ در زﻧـﺪﮔﯽ دﻧﯿـﺎ آﻣـﻮزهﻫـﺎ و‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ آﺧﺮت ﻣﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ؟ راه ﺻـﺤﯿﺤﯽ ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن را ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ ﺑﺨﺶ و اﺑﺪي آﺧﺮت ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﻧﻘﻄﻪي ﺷﺮوع اﯾﻦ راه ﮐـﺪام اﺳـﺖ؟ ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ‬
‫راه ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﺑﺪي و ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن آن ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﮐﺪام اﺳﺖ؟ اﯾﻦ راه از ﮐﺠﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورﯾﻢ؟‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﻗﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪ از ﭘﺪر ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧـﺪ و ﺧـﺎﻃﺮ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ و اﻧﺪﯾﺸﻪيﺷﺎن را در ﻃﻮل ﻗﺮون ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻣﺸـﻐﻮل ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺷـﺮﻗﯿﺎن‬
‫ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻧﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﻏﻢ‪ ،‬ﻟﻬﻮ و‬
‫ﻟﻌﺐ و اﻧﺪوه‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻓﮑﺎر دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ در روح ﻣﺮدم ﺷﺮﻗﯽ ﺟﺎي ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧـﺎن از ﻫـﺰاران‬
‫ﺳﺎل ﻗﺒﻞ در ﺣﺎل رد و ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭽﮕـﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ آنﻫـﺎ از ﻧﺎدﯾـﺪه‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻣﯿﻞ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ روي آوردهاﻧﺪ‪ .‬از ﻫﺰاران ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎ‬
‫ﻣﮑﺎن اول را در زﻧﺪﮔﯽ آﻧﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ«‪» ،‬ﻣـﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌـﻪ«‪،‬‬
‫اﻟﻬﯿﺎت«‪» ،‬اﺷﺮاق«‪» ،‬رﯾﺎﺿﺖ ﻧﻔﺲ«‪» ،‬ﻋﻠﻢ«‪» ،‬ﺣﮑﻤﺖ« و اﻣﺜﺎل آن ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ ﻓﻘـﻂ ﻋﮑـﺲ اﻟﻌﻤـﻞ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﻬﯿﺎ ﺳﺎزﻧﺪ و در اﯾـﻦ راه ﺗﺎرﯾـﮏ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻗﺪم ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦِ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺷﺮق ﺷﺎﻫﺪ ﮔﻮﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮق ﺑﻪ اﯾـﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ ﭼﻘـﺪر‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ روﺣﯿﺎت ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﺎ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮرِ ﺗﻤﺪنِ ﻏﺮب‪ ،‬در ﺷﺮق و در ﺑـﯿﻦ اﮐﺜـﺮ اﻓـﺮاد ﺑﺸـﺮ از‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪل رواج دﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ روﯾﻪ را در ﻗﺎﻟـﺐ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺑﺮﯾـﺰﯾﻢ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺷﺮق ﻏﯿﺮ از ﺣﻮاس ﭘﻨﺠﺎﻧﻪ داراي ﺣﺲ ﺷﺸﻤﯽ اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺣـﺲ دﯾﻨـﯽ«؛ زﯾـﺮا‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃـﻮري ﮐـﻪ ﺳـﺎﯾﺮ ﺣـﻮاس اﻧﺴـﺎن داراي ﻣﺤـﺪودهي ﮐـﺎري ﺧﺎﺻـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻃـﯽ آن‬
 ‫‪357‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت‪ ‬وﯾﮋهاي از آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣـﺲ ﻧﯿـﺰ داراي ﻣﺤـﺪودهي ﮐـﺎريِ ﺧﺎﺻـﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮش ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﺑﻮﯾﺪ و دﻫﺎن ﺗﻠﺨﯽ و ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ را ﺑﻪ ﻣﺎ اﻃـﻼع‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺲ دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ آﺛﺎر ﻣﺨﺼﺼﻮ ﺑﻪ ﺧﻮد دارد ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺷﺮق آن را رﻫﺎ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺷﻌﺎع ﻓﻌـﺎﻟﯿﺘﯽ دارد و اﮔـﺮ اﻧﺴـﺎن آن را زا دﺳـﺖ داد ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧـﺪ آن‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ را ﮐﻪ از دﺳﺖ داده از ﺳﺎﯾﺮ ﺣﻮاس ﺧﻮد ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ در اﺛﺮ اﻣﺮي ﻋﺎرﺿﯽ ﯾﺎ ﮐﻤﺒﻮدي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﺣﺲ دﯾﻨﯽاش را از دﺳـﺖ داد‪ ،‬از ﺗﻤـﺎم ﻧﺘـﺎﯾﺞ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ آن ﺣﺲ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺗﺼﻮر و ﯾﺎ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮري ﮐﻪ اﺟﺮام و رﻧﮓﻫﺎ را ﻧﺪﯾﺪه و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در اﻧﮑﺎر آنﻫﺎ ﻟﺠﺎﺟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣـﯽورزد و‬
‫ﯾﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮِ ﻣﺎدرزادي ﮐﻪ دﻧﯿﺎي ﭘﺮﻫﯿﺎﻫﻮ در ﮔﻮش او ﺷﻬﺮ ﻣﺮدﮔﺎن اﺳـﺖ و ﮔﻮﯾـﺎ ﺳـﺨﻨﮕﻮﯾﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ آﻧﺎن ﮐﻪ ﺣﺲ دﯾﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﻨﮑﺮ ﻏﯿﺐاﻧﺪ؛ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎرواء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻧﺪ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﻨﯽ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻠﻞ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻗﻠـﺐ و ﺟـﺎريﺷـﺪن‬
‫اﺷﮏ را ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮده از زﺧﻢ وارده ﺑﺮآن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و داﻋﯿﺎن دﯾﻦ ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ دﻋﻮت و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﺒﺎرزه و ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزهي ﻣﺮدﻣـﯽ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﮐـﻪ از‬
‫ﺣﺲ دﯾﻨﯽ ﻣﺤﺮوم و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﻐﺰ و اﻧﺪﯾﺸﻪيﺷﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻤﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺲ دﯾﻨـﯽ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺗﺼـﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در اﻣﻮر دﯾﻨـﯽ و اﺧـﺮوي ﻓﮑـﺮ ﻧﮑﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﺼـﯿﺒﺖ ﺑﺰرﮔـﯽ ﺑـﺮاي رﻫﺒـﺮان اﻟﻬـﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺜﺎل رﺳﻮل ﺧﺪا ص را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﻠﻮب دﯾﮕـﺮان‬
‫ﻧﺮم ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺐ آﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺮم ﻧﻤـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮﭘﯿﭽﯽ ﺧـﻮد ﻣـﯽاﻓﺰودﻧـﺪ و ﺑـﺎ ﮐﻤـﺎل‬
‫ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ َّ َ َ ُ َ ُّ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫�� َيا � ُموت َو� َيا َوما � ُن ب ِ َمب ُعو� ِ� ‪] ﴾٣٧‬اﳌﺆﻣﻨﻮن‪.[37:‬‬‫﴿إِن ِ� إِ� حيا�نا ٱ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪358‬‬

‫»زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮﯾﻢ و زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﻗﯿﺎﻣﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪراد«‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷـﯿﺮﯾﻦ‪ ،‬رﺳـﺎ و ﺳـﺎدهي رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص را ﮐـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺳـﺎدﮔﯽ ﺑـﺮاي‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﺮدﺳﺎل ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ درك ﺑﻮد و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺼﯿﺢ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ َ ٗ ّ َّ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ َ َ ٗ‬
‫�ٮٰك �ِينا ضعِيفا﴾ ]ﻫﻮد‪.[91 :‬‬ ‫﴿ما �فقه كثِ�� مِما �قول �نا ل‬
‫»ﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻮ را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﻢ و ﻣﺎ ﺗﻮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ْ ُ ُ ُ َ ٓ َ َّ ّ َّ َ ۡ ُ َ ٓ َ ۡ َ ٓ َ َ‬
‫اذان َِنا َوقۡ ‪ٞ‬ر َو ِم ۢن بَ ۡين َِنا َو�َ ۡين َِك ح َ‬
‫ِج ‪ٞ‬‬
‫اب‬ ‫�نةٖ مِما تدعونا إِ�هِ و ِ� ء‬
‫﴿وقالوا قلو�نا ِ� أ ِ‬
‫َ ۡ ۡ َّ َ َ ُ َ‬
‫فٱ� َمل إِ�نا � ٰ ِملون ‪] ﴾٥‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[5 :‬‬
‫»و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬دلﻫﺎي ﻣﺎ زا آﻧﭽﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ در ﭘـﺮدهﻫـﺎﯾﯽ اﺳـﺖ و ﮔـﻮشﻫﺎﯾﻤـﺎن‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺣﺠﺎﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ]ﺑﻪ روش ﺧﻮد[ رﻓﺘﺎر ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ]ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي‬
‫ﺧﻮد[ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻧﻬﻀﺖ ﺟﺪﯾـﺪ ﻋﻠﻤـﯽ اروﭘـﺎ اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎ و ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬
‫ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪوران و داﻧﺸﻮران ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﺎم از اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻣﻌﻨﻮﯾـﺎت‬
‫دور ﻣﯽزد دور ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت‪ ‬ﻧﻬﺎنِ ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾـﺪ ﮐـﺎﻣﻼً ﺧﻮدﻧﻤـﺎﯾﯽ ﮐـﺮد‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﺻﺪا ﮐﻪ از اﻋﻤﺎق ﻗﻠﺐ و وﺟﺪان زﻧﺪهي ﺑﺸﺮ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎي اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ در داﻧﮕﺸﺎهﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬در رﺷﺘﻪي ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫و ﻋﻠﻮم ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و ﻓﻼﺳﻔﻪ در ﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ وﻟﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻓﮑـﺎر و دلﻫـﺎ از دﺳـﺖ دادهاﻧـﺪ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﺮد اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺘﻪ – ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻗﻄﺎر در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫اﺷﺎرهﻫﺎ و ﻋﻼﻣﺖﻫﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ – ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در ﺑﺎرهي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ذﻫـﻦ‬
‫و ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪرانﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و از روي اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﻧﺸﺮاح ﺻـﺪر‪،‬‬
‫آراﻣﺶ دل و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﯿﺘﯿﺠﻪاي ﺻﺤﯿﺢ و ﻗﻄﻌﯽ ﻃﺮح ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪359‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ اﻣﺮوز اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ و اﻟﻬﯽ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﻋﻠﻤـﯽ و ﻣـﺎدي‬
‫داده اﺳﺖ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﯿﺴﺘﻢ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺧـﻮد را در ﺑـﺎرهي ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﻣـﺎدي ﺻـﺮف‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮐﺎري ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺟﻬﺎن دﯾﮕﺮي ﻫﺴﺖ ﯾﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن اﻣﺮوزي ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده و زﻧﺪﮔﯽ دوﺑﺎره‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬ﺛﻮاب و ﻋﻘـﺎب و‬
‫ﻧﺠﺎت و ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ روزاﻧﻪ و آﺧـﺮ ﻣـﺎه و ﺧـﺎﻧﻮادهي‬
‫وي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﺻﻼً ﺑﺮاي آنﻫﺎ وﻗﺖ ﺻﺮف ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻃﺮز ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺮدم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻘﺪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺴﯿﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﺮد و اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻓﯿﻠﺴﻮف‬
‫واﮔﺬاﺷﺖ ﮐﻪ او ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﻓﮑﺮ ﮐﻨﺪ و ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬ﺟﻮان اﻣﺮوز ﻣﺮد ﮐﺎر و ﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﯽ را ﺟـﺰ در ﮐﺎرﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ‪ ،‬ادارات و ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎراﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻮد و ﯾﺎ ﺣﻘﻮق آﺧﺮ ﻫﻔﺘﻪ و ﻣـﺎه و ﺳـﻼﻣﺘﯽ و زﻧـﺪﮔﯽ ﺧـﻮش‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻦآﺳﺎﯾﯽ در آﺧﺮ روز و ﺧﻮاب آرام در آﺧﺮ ﺷﺐ و ﻣﺰد آﺧﺮ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺣﻘﻮقِ آﺧﺮِ ﻣﺎه و ﺳﻮد آﺧﺮ ﺳﺎل و ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺟﻮاﻧﯽ در آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﯽاﻧﯿﺸﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻬﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ از ﻧﻈﺮ او ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎﯾﺪ از وﻫـﻢ و ﺧﯿـﺎل ﻓـﺮا ﻧﮕـﺬرد‪ .‬ﺧـﺪا در ﺑـﺎرهي اﯾـﻦ دﺳـﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ّ ّۡ ۡ ُ ّۡ َ َ‬
‫ك مِن َهاۖ بَل هم مِن َها � ُمون ‪] ﴾٦٦‬اﻟﻨﻤﻞ‪.[66 :‬‬ ‫َۡ ُ ۡ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ ُ ۡ‬
‫﴿ب ِل ٱ�ٰرك عِلمهم ِ� ٱ�خ َِرة ِ� بل هم ِ� ش ٖ‬
‫»ﺑﻠﮑﻪ داﻧﺶﺷﺎن در ]ﺑﺎرهي[ ﻗﯿﺎﻣـﺖ آرام آرام ﺗـﻪ ﮐﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ آﻧـﺎن از ]رخدادنِ[ آن در‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن از ]ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦِ[ آن ﮐﻮرﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺄﺛﯿﺮات‪ ‬ﺗﻤﺪنِ ﻏﺮب در ﻫﺮ ﻣﻠﺖ و ﮐﺸـﻮري اﻓـﺰاﯾﺶ و اﻫﻤﯿـﺖ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬وﻟﻊ و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽﻫﺎي ﻣﺎدي آﻧﺎن‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاغ دﯾـﻦ ﺑﺮوﻧـﺪ‪ ،‬ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ و زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﺪﺑﺎر ﺳﺮﮔﺮدان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ ﺳﻨﺪﺑﺎد ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﺨﻢ ﺳﯿﻤﺮغ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﻨـﺎي ﺳـﻨﮕﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ دور آن ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ و راﻫﯽ ﺑﺮاي داﺧﻞﺷﺪن ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻐﺎن دﯾﻨﯽ ﻫﻢ‬
‫اﻃﺮاف ﻣﻐﺰﻫﺎ و ﻋﻘﻞﻫﺎي دﻧﯿﺎزدﮔﺎن ﻣﯽﭼﺮﺧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﻪ دﺳﺖآوردن راه ﻧﻔـﻮذ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪360‬‬

‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻐﺰﻫﺎ وارد ﺷﻮﻧﺪ و اﻓﮑﺎر دﯾﻨﯽ و اﻟﻬﯽ را در ﻗﻠﺐﻫﺎ ﺟﺎي دﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﺎدي‬
‫درﻫﺎي ﻋﻘﻞ و ورديﻫﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ را ﻣﺴﺪود ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴـﯽ ذوق ادﺑـﯽ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﺧﻮب و اوزان ﺑﻼﻏﯽ را ﺻﺮﻓﺎً ﺻﺪاﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪون ﻓﻦ و ﻫﻨﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺲ ﺷﺸﻢ دﯾﻨﯽ را از دﺳـﺖ دادهاﻧـﺪ دﻋـﻮت اﻧﺒﯿـﺎ و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽﻫـﺎي ﮔﻮﯾﻨـﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﮐﺘﺎبﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺛﺮي ﻧـﺪارد و ﺳـﺨﻨﺎن ﺑﺰرﮔـﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫دﻣﯿﺪن در ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ و ﻓﺮﯾﺎد در ﺑﯿﺎﺑﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫وﻟﻜـــــــــﻦ ﻻ ﺣﻴـــــــــﺎة ﹶﳌﹺـــــــــﻦ ﺗ‬
‫ﹸﻨـــــــــﺎدي‬ ‫ﻧﺎدﻳــــــﺖ ﹶﺣ ﹼﻴــــــﺎ‬
‫ﹶ‬ ‫ﻟﻘــــــﺪ ﹶأ ﹾﺳ ﹶ‬
‫ــــــﻤ ﹾﻌ ﹶﺖ ﻟــــــﻮ‬
‫»اﮔﺮ زﻧﺪهاي را ﺻﺪا ﻣﯽﮐﺮدي‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً او را ﻣﯽﺷﻨﻮاﻧﺪي‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻓﺮﯾـﺎد ﻣـﯽﮐﻨـﯽ‬
‫زﻧﺪه ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺐﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮشﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺸﻢﻫﺎ و ﻋﻘﻞﻫﺎي آﻧﺎن ﺗﺴـﺨﯿﺮ ﺷـﺪه و ﻣﻄﺎﻟـﺐ دﯾـﻦ را درك‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﻨﺪ و ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و رﻫﺒﺮان دﯾﻨﯽ و ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﻣﻐﺰ آﻧﺎن اﺛﺮي ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع آﯾﺎت در ﻗﺮآن ﮐﺴﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﺷﺨﺎص را دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ و در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت‬
‫ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ دﭼﺎر ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ٰ ‪ٞ‬‬
‫ِ� َوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[7 :‬‬
‫﴿ختم ٱ� � قلو� ِ ِهم و� سمعِ ِهمۖ و� �ب� ِرهِم غ‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ دلﻫﺎ و ﮔﻮشﻫﺎيﺷﺎن ﻣﻬﺮ زده اﺳﺖ و ﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن ﭘﺮدهاي اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ُ َ َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ ُ ۡ َّ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُّ َ ً‬
‫ون إِن هم إِ� كٱ�ن� ٰ ِم بل هم أضل سبِي�‬ ‫﴿أم �سب أن أ��هم �سمعون أو �عقِل ۚ‬
‫‪] ﴾٤٤‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.[44 :‬‬
‫»آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮي ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﻓﻬﻤﻨـﺪ؟ ]ﻧـﻪ[ اﯾﺸـﺎن ﻫﻤﭽـﻮن ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻤﺮاهﺗﺮ«‪.‬‬
‫ٓ‬
‫ُ َ ٗ َ َ ٓ ٗ ُ ُّ ۢ ُ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫� ٌم ُ� ۡ ‪ٞ‬‬
‫�‬
‫ۡ‬
‫ِين �ف ُروا ك َمث ِل ٱ�ِي َ�نعِ ُق ب ِ َما � � َ ۡس َم ُع إِ� د�ء ون ِداء ۚ صم ب‬ ‫﴿ومثل ٱ�‬
‫َ َ ۡ ُ َ‬
‫� ُه ۡم � َ�عقِلون ‪] ﴾١٧١‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[171 :‬‬
 ‫‪361‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫»ﻣﺜﺎل ]دﻋﻮﺗﮕﺮِ[ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪهاﻧﺪ ]و راه ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻫـﺪاﯾﺖ را ﺗـﺮك ﮔﻔﺘـﻪ اﻧـﺪ[‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺟﺰ ﺻﺪا و ﻧﺪاﯾﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻧﮓ زﻧﺪ‪ .‬ﮐﺮ‪ ،‬ﮔﻨـﮓ‬
‫و ﮐﻮرﻧﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ آﻧﺎن ﺧﺮد ﻧﻤﯽورزﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺳـﺨﺖ و ﺑـﯽدرﻣـﺎن اﯾـﻦ ﻋﺼـﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻤـﺎري »ﺑـﯽﻧﯿـﺎزي از دﯾـﻦ« اﺳـﺖ‪،‬‬
‫رﻧﺞﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدان اﻟﻬﯽ و دﻋﻮﺗﮕﺮان دﯾﻨﯽ اﻣﺮوز از دﻋﻮت اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﺮدم ﻣـﯽﮐﺸـﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻫﯿﭻ دورهاي از ادوار ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و در ﺗﺎرﯾﮏﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮑﺸﯿﺪهاﻧـﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭼﻨﺎن ﻏﺎﻓﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮐﻼﻣﯽ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺳﻠﺒﯽ ﯾﺎ اﯾﺠﺎﺑﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺎرهي اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫لص َّم ٱ ُّ� َ� ٓ َء إ َذا َو َّل ۡوا ْ ُم ۡدبر َ‬
‫�ن ‪] ﴾٨٠‬اﻟﻨﻤﻞ‪.[80:‬‬
‫� َو َ� � ُ ۡسم ُع ٱ ُّ‬
‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ك � � ُ ۡس ِم ُع ٱل َم ۡو َ ٰ‬ ‫﴿إِن‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻣﺮدﮔﺎن ]ﻣﺮدهدﻻن[ را ﺑﺸﻨﻮاﻧﯽ و ﻧﺪاي ]دﻋﻮت ﺧﻮد[ را ﺑﻪ ﮔـﻮش‬
‫ﮐﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮب ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ از داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي اروﭘـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ و رواﻧﺸﻨﺎﺳـﯽ ﺗـﺪرﯾﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﯽ ﺑﯿﻦ روﺣﯿﻪي ﺑﺸﺮ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﺸﺮ ﻗﺪﯾﻢ ﭘﯽ ﺑـﺮده اﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎر آن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫س‪.‬م‪ .‬ﺟﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»درﮔﺬﺷــﺘﻪ اﻋﺘــﺮاض و ﺗﺮدﯾــﺪ در ﺑــﺎرهي ﭘﺮﺳــﺶﻫــﺎي دﯾﻨــﯽ ﺑــﻪ ﻣﯿــﺎن ﻣــﯽآﻣــﺪ و ﮔــﺎﻫﯽ‬
‫ﺳﺆالﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﯽ ﻧﺴـﻞ ﺟﺪﯾـﺪ ﺑـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﭘﺮﺳـﺶﻫـﺎﯾﯽ اﻫﻤﯿـﺖ‬
‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ و در ذﻫﻨﺶ ﻧﯿﺰ ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﻋﺎﻃﻔﻪي دﯾﻨﯽ‬

‫اﺧﯿﺮاً ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ درﯾﺎي ﻣﺎدﯾﺎت ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮد و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﻧﯿـﺰ در اﻣـﻮاج آن ﻓـﺮو‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻋﻮﺗﮕﺮان دﯾﻨﯽ ﺟﺰﯾﺮهﻫﺎي ﮐﻮﭼﮑﯽ در اﯾﻦ اﻗﯿﺎﻧﻮس ﻣﺎدي ﺗﺪارك دﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎي‬
‫ﺧﺪاﺟﻮ و ﮔﺮﯾﺰان از ﻣﺎدﯾﺎت و ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮراﻓﮑﻦﻫﺎي ﻗﻮي ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪362‬‬

‫را از ﺗﺎرﯾﮑﻨﺎي ﻣﺎدﯾﺖ و ﻓﺮورﻓﺘﻦ در آن‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖﻫـﺎي دﯾﻨـﯽ و‬
‫اﺧﻼﻗﯽ آﺷﻨﺎ و ﻗﻠﺐﻫﺎي آﻧﺎن را روﺷﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﯾﻦ ﺟﺰﯾـﺮهﻫـﺎي ﻧﺠـﺎت‬
‫در ﺣﺎل ﺳﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎروانﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ دﺳﺖآوردن راه ﻧﺠﺎت و ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨـﯽ از ﺷـﺮق و‬
‫ﻏﺮب و دوﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮبِ ﺟﻬﺎنِ اﻻم ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ درآﻣﺪ و رﻓﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺰﯾﺮهﻫﺎ از ﺳﺮﺣﺪات و ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در ﺣﺎل ﻋﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ ﺟﺰﯾﺮهﻫﺎ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات دﯾﻨﯽ ﻣﺴﺤﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓـﺎت ﻧـﮋادي و ﻣﻠـﯽ در آنﻫـﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻮزهاي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑـﯽ‪ ،‬ﺑﺨـﺎراﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺸـﯽ‪ ،‬اﻫـﻞ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﻪ و اﻧـﺪوﻧﺰي ﻫﻤـﻪ و ﻫﻤـﻪ در آن ﺟﻤـﻊ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ از ﻓﺘﻨـﻪﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎع ﮔﺮﯾﺨﺘـﻪ و ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪادان و ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﺧـﺪا را ﻣـﯽﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ و ﻓﻘـﻂ ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ ﺗﺮﺑﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ را ﻓﺮا ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و در ﮔﻮﺷـﻪ و ﮐﻨـﺎر ﺟﻬـﺎن ﭘﺨـﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﻌﺎدت و ﻧﺠﺎت رﻫﺒﺮي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮدان ﺧﺪا را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ و‬
‫زﻣﯿﻦِ ﻣﺮدهي دلﻫﺎ را زﻧﺪه ﮐﻨﻨﺪ و در آن ﺗﺨﻢ دﯾﻦ و ﺗﻘﻮا ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﮐﻨﺎر ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻗﺪرتﻫﺎ و دوﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬آنﻫﺎ دوﻟﺖﻫﺎﯾﯽ روﺣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐـﻪ‬
‫از ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻗﺪرت ﻣﺎدي دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ دوﻟﺖﻫﺎي روﺣﯽ‬
‫اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ذﻟﺖ ﺗﻤـﺎم و ﺷـﺎﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن ﺑـﺎ ﻧﻬﺎﯾـﺖ‪ ‬ﻓﺮوﺗﻨـﯽ ﺑـﻪ ﺳـﻮي آﻧـﺎن‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺸﮑﯿﻼت اﯾـﻦ دوﻟـﺖﻫـﺎي روﺣـﯽ ]ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً در ﻫﻨـﺪ[ ﻃـﻮري ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي ﻣﺎدي‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮاﮐـﺰ ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻋـﺰام ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻋـﺰل و ﻧﺼـﺐ در‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮد و داراي ﮐﻨﺴﻮﻟﮕﺮي و ﺳﻔﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪363‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﮔﻮﯾﯽ ﻧﻘﺸﻪي ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﯽ در دﺳﺖ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه ﯾﮑـﯽ از ﻣﺮزﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ ﺧـﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﯽدﻓﺎع ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﻣﺠﺎﻫﺪي دﯾﻨﯽ در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﮔﻤﺎردﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ را از ﻏﻔﻠﺖ و‬
‫ﮔﻨﺎه و ﺟﻬﻞ و ﻃﻐﯿﺎن ﺣﺮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻼت و ادارهي داﺧﻠﯽ اﯾﻦ دوﻟـﺖﻫـﺎي روﺣـﯽ »ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً در ﻫﻨـﺪ[ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ ﻣﻘـﺎﻣﯽ‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﺷـﺎﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن در آن دﺧﺎﻟـﺖ ﻧﻤـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و دﮔﺮﮔـﻮﻧﯽﻫـﺎي ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬
‫رﺧﺪادﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي در آن ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ در ﺑﺎرهي ﻏﯿـﺎث ﭘـﻮر‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﯿﺦ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺪواﻧﯽ ﻫﻨﺪي )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ 725‬ﻫﺠﺮي( در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻫﻨﺪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﻨﺪ از زﻣﺎن ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻠﺒﻦ )‪ (684 – 664‬ﺗﺎ ﻏﯿـﺎث اﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ﺗﻐﻠﻖ )‪ (725 – 720‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ .‬وي در ﻃﻮل اﯾﻦ ﻣﺪت اﺳﺘﻘﻼل اﯾﻦ ﺑﻨﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐـﺮد و ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ اﯾﻦ ﻣﺮﮐـﺰ ﻋﻈـﯿﻢ ﺗﺮﺑﯿﺘـﯽ ﻣـﻮرد دﺳـﺘﺒﺮد ﺣﮑـﺎم ﻗـﺮار ﮔﯿـﺮد‪ .‬در اﯾـﻦ ﭘﺎﯾﮕـﺎه ﺗﺮﺑﯿﺘـﯽ‬
‫اﺷﺨﺎﺻﯽ از رﺟﺎل دوﻟﺖ ﺳﻨﺠﺮ اﯾﺮان ﺗﺎ رﺟﺎل دوﻟﺖ اوره در ﺷﺮق ﻫﻨﺪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﮐـﺰ‬
‫دﯾﻨﯽ و اﻓﺮاد واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺛﺮوت ﺑﯽﺑﻬﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم‬
‫اﺣﺘﺮام ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ اﺣﺘﺮام ﺑـﻪ ﺟـﺎﯾﯽ ﻣـﯽرﺳـﯿﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﺣﺴﺎدت رﯾﺎﺳﺘﻤﺪاران وﻗﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺳﯿﺪ آدم ﺑﻨﻮري )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪ 1053‬ﻫـ( ﮐﻪ در ﺑﻘﯿﻊ دﻓﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻤﻪ روزه ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﺧﻮان ﻃﻌﺎﻣﺎو ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از ﻣﺮدان ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ و ﺻـﺪﻫﺎ ﻧﻔـﺮ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان‪،‬‬
‫ﻣﻠﺘﺰم رﮐﺎب او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ در ﺳﺎل ‪ 1053‬وارد ﻻﻫﻮر ﮔﺮدﯾﺪ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از اﺷﺮاف‬

‫)‪ -(1‬ﺷﯿﺦ ﺳﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﻫﺠﻮﯾﺮي )ﻣﺪﻓﻮن در ﻻﻫﻮر( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﯿﺨﻢ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻻﻫﻮر اﻋﺰام ﮐﺮد و دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻌﺬرت ﺧﻮاﺳﺘﻢ؛ زﯾﺮا دوﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ زﻧﺠﺎﻧﯽ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﯿﺦ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺘﻤﺎً آﻧﺠﺎ ﺑﺮوي‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﺷﯿﺦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻢ و ﻋﺎزم ﻻﻫﻮر ﺷﺪم و ﺷﺐ آﻧﺠﺎ‬
‫رﺳﯿﺪم‪ .‬دروازهﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺐ را ﺑﯿﺮون از ﻗﻠﻌﻪ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدم‪ .‬ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫دارﻧﺪ ﺟﻨﺎزهي ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ را ﺗﺸﯿﯿﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﯿﺦ را درك ﮐﺮدم‪ .‬وارد ﺷﻬﺮ ﺷﺪم و‬
‫ﺑﻪ اراﺋﻪي ﮐﺎر ﺷﯿﺦ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﻮت إﻟﯽ اﷲ ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬رك‪ :‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ ،‬ﮐﺸﻒ اﻟﻤﺤﺠﻮب‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪364‬‬

‫و داﻧﺸﻤﻨﺪان در رﮐﺎب او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺷﺎه ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻫﻨﺪ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ را دﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﺳﯿﺪ ﺗﺮﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا از در ﺧﺪﻋﻪ وارد ﺷﺪ و ﻣﻘﺪاري ﭘﻮل ﺑﺮاي او ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺞ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻋﺎزم ﻣﮑﻪ ﺷﻮﯾﺪ‪ .‬ﺳﯿﺪ ﻣﻘﺼﻮد ﭘﺎدﺷﺎه را درك ﮐﺮد و ﻋﺎزم ﺣﺠﺎز ﺷـﺪ‬
‫و آﻧﺠﺎ را از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺼﻮم )‪ 1079‬ﻫـ( ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﯿﺦ ﺑﺰرگ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺳﺮﻫﻨﺪي ﻧﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮ ﺑـﺎ‬
‫او ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﺶ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻫﻔـﺖ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ در دﻋـﻮت و ﺗﺮﺑﯿـﺖ‪ ‬دﯾﻨـﯽ ﻣـﺮدم‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وي ﺷﺪﻧﺪ) ‪.(2‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﺳﯿﻒ اﻟﺪﯾﻦ ﺳﺮﻫﻨﺪي )م ‪ 1096‬ﻫـ( ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮهي او ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻧﻔﺮ ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻏﺬا ﺳﻔﺎرش ﻣﯽدادﻧﺪ) ‪.(3‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ زﺑﯿﺮ ﺳﺮﻫﻨﺪي )م ‪ 1151‬ﻫـ( ﻫﺮﮔﺎه از ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺧـﺎرج ﻣـﯽﺷـﺪ ﻣـﺮدم ﺷـﺎل و‬
‫ﺣﻠﻪﻫﺎي ﺧﻮد را زﯾﺮ ﭘﺎﻫﺎي ﺷﯿﺦ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨـﺪ ﮐـﻪ ﭘـﺎﯾﺶ را روي زﻣـﯿﻦ ﻧﮕـﺬارد و ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﻋﯿﺎدت‪ ‬ﻣﺮﯾﻀﺎن ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و ﺳﻮار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران‬
‫ﻣﻠﺘﺰم رﮐﺎب او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺣﺮﮐﺖ وي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﮑﻮرتﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻮد) ‪.(4‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد از ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﻋﻈﻤﺖ دﯾﻦ و اﺣﺘﺮام داﻧﺸـﻤﻨﺪان در ﻧﻈـﺮ ﻣـﺮدم ﺑـﻮد‪ ،‬آن‬
‫ﻗﺪر رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺑﺮ در ﻣﻨﺎزل ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻨﯽ زﯾﺎد ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻣﺎﻧـﺪ آن ﺑـﺮ در ﻣﻨـﺎزل ﺳـﻼﻃﯿﻦ دﯾـﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ ﺑﯿـﺎن ﻋﻈﻤـﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕـﺎه و ﻣﻘـﺎم دﯾـﻦ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺣﻀﻮرﺗﺎن ﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ رﺟﺎل دﯾﻨﯽ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن دﯾﻦ ﺗﺎ ﭼـﻪ ﻣﯿﺰاﻧـﯽ ﻣـﻮرد‬

‫)‪ -(1‬اﻟﺘﺬﻛﺮة اﻵدﻣﻴﺔ )ﻓﺎرﺳﯽ(‪.‬‬

‫)‪ -(2‬ﻧﺰﻫﺔ اﳋﻮاﻃﺮ‪ ،‬ج ‪ ،5‬اﺛﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺣﺴﻨﯽ‪ ،‬واﻟﺪ ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﺼﻨﻒ ‪./‬‬
‫)‪ -(3‬ذﻳﻞ اﻟﺮﺷﺤﺎت )ﻓﺎرﺳﯽ(‪.‬‬
‫)‪ -(4‬دار اﳌﻌﺎرف )ﻓﺎرﺳﯽ(‪ ،‬ﻧﺰﻫﺔ اﳋﻮاﻃﺮ )ﻋﺮﺑﯽ(‪.‬‬
 ‫‪365‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﭼﻘﺪر از دﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﻘﺪر ﺷﯿﻔﺘﻪي‬
‫اﻣﻮر دﯾﻨﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آن ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﻮق ﺻﺮﻓﺎً از ﺗﺎرﯾﺦ دوران اﺳﻼم ﻫﻨـﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﮔـﺬرا‪،‬‬
‫اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ از ﺳﯿﺮت ﻋﻠﻤﺎ و رﺟﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺟﺎل ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺷﺎم‪،‬‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب دور و ﻋﺮاق ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ را درﻣﯽآوردﯾﻢ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺰرگ ﭘﺪﯾﺪ ﻣـﯽآﻣـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺷﯿﺦ ﺧﺎﻟﺪ ﺷﻬﺮزوري )م ‪ 1242‬ﻫــ( ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ در ﺑﻐـﺪاد ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و از ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر‪ ،‬ﻣﺮدم ﺟﻬﺖ اﺳـﺘﻔﺎده و ﺗﻮﺑـﻪ ﺑـﺮوي ﻫﺠـﻮم ﻣـﯽآوردﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫وي در ﻧﺎﻣﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎدش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﺪ ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑـﺰرگ از‬
‫ﻣﺤﻀﺮش ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ 500 ،‬ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ وي ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد ﻋﻮام و ﺧﻮاص ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫وي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﺗﺎ اواﯾﻞ دورهي اﺳﺘﻌﻤﺎرِ اروﭘﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻫﺠﺮت در ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﻓﻊ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﺗﺤﻤﯿﻞ دﺷﻮاري ﺳﻔﺮﻫﺎ و ﺧﻄﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺗﺰﮐﯿﻪي ﻧﻔﺲ و ﺗﻬﺬﯾﺐِ اﺧﻼق و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ و‬
‫آﻣﺎدﮔﯽ ﺑﺮاي آﺧﺮت‪ ،‬اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪاي از ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﺮاﮐﺰ دﯾﻨﯽ و ﭘﻨﺎهﮔﺎهﻫﺎي‬
‫روﺣﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺟﻮﯾﻨﺪﮔﺎن از ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ و ﭘﺴﺖﻫـﺎي‬
‫ﻋﺎﻟﯽِ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﺪاﻧﺎن روي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﺟﺰ ﮔﺮﯾﺰ از آن و ﭘﻨـﺎهآوردن ﺑـﻪ اﯾـﻦ اﻗﯿـﺎﻧﻮس‬
‫آرام روﺣﯽ‪ ،‬ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺻﻼح ﺑﺎﻃﻦ ﺧـﻮﯾﺶ و ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ وﺳـﻮاس ﺷـﯿﻄﺎن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﭘﯿﺪاﯾﺶِ ﺗﻤﺪن ﯾﻌﻨﯽ اواﺳﻂ ﺳﺪهي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻠـﯿﺲ ﻫﻨـﺪ را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬
‫ﺧﻮﯾﺶ آورده ﺑﻮد و ﻫﻨﻮز ﺗﻤﺪن و ﻓﻠﺴﻔﻪي زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن در زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم اﺛـﺮ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻪ‬

‫)‪ -(1‬دار اﳌﻌﺎرف‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪366‬‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻘﺎﯾﺎي زﻧﺪﮔﯽ دﯾﻦ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑـﯽ از ﻣﺆرﺧـﺎن) ‪ (1‬از ﺧﺎﻧﻘـﺎه ﺷـﯿﺦ ﻏـﻼم ﻋﻠـﯽ‬
‫دﻫﻠﻮي )م ‪ (1240‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎه ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ اﻓﺮادي از روم‪ ،‬ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺣﺒﺸﻪ دﯾﺪم ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و زاﻧﻮزدن در ﺑﺮاﺑﺮ وي را ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻌﺎدت و از ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ ﺣﺴـﻨﺎت ﻣـﯽداﻧﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫زاﯾﺮان از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻮن ﻣﻮر و ﻣﻠﺦ ﺳﺮازﯾﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻣﻘﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ از ‪ 500‬ﻧﻔﺮ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐـﻪ ﺧﺎﻧﻘـﺎه ﻣﺰﺑـﻮر ﻣﺨـﺎرج آنﻫـﺎ را ﺗـﺄﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«) ‪.(2‬‬
‫ﺷﯿﺦ رؤوف اﺣﻤـﺪ ﻣﺠـﺪدي در ﺗـﺎرﯾﺦ ‪ 28‬ﺟﻤـﺎي اﻻول ‪ 1213‬ﻫــ ‪ .‬ق از ﺧﺎﻧﻘـﺎه ﻣـﺬﮐﻮر‬
‫دﯾﺪن ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻓﺮادي را از ﺷﻬﺮﻫﺎي ذﯾﻞ در آن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺎرا‪ ،‬ﺗﺎﺷـﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺼﺎر‪ ،‬ﻗﻨﺪﻫﺎر‪ ،‬ﮐﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎور‪ ،‬ﮐﺸﻤﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺎن‪ ،‬ﻻﻫﻮر‪ ،‬ﺳﺮﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺮوﻫﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺒﻬﻞ‪ ،‬راﻣﭙﻮر‪ ،‬ﺑﺮﯾﻠـﯽ‪،‬‬
‫ﻟﮑﻬﻨﺆ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺲ‪ ،‬ﺑﻬﺮاﯾﺞ‪ ،‬ﮐﺮو ﮐﻬﺒﻮر‪ ،‬ﻋﻈﯿﻢآﺑﺎد‪ ،‬دﻫﺎﮐﻪ‪ ،‬ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻮﻧﻪ و ﻏﯿﺮه) ‪.(3‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻔﺮهﻫﺎي دور و دراز در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐـﻪ راهﻫـﺎي ارﺗﺒـﺎﻃﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮت ﭘﯿﺎده و در رﮐﺎب ﮐﺎروانﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﺮهﻫﺎي اﺧﯿﺮ اﯾﻦ دوران در ﺣﺎل اﺗﻤﺎم‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﺼﻠﺢ ﺑـﺰرگ ﻫﻨـﺪ و ﻣﺠﺎﻫـﺪ ﻣﺸـﻬﻮر‪،‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﺎن ﺷﻬﯿﺪ ‪ 1224) /‬ﻫــ( ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﺗـﺎرﯾﺦِ اﯾـﻦ ﺑـﺰرگﻣـﺮد و‬
‫ﺳﻔﺮﻫﺎي وي در ﻫﺖ ﺟﻬﺖ اﻧﺘﺸﺎر دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳـﻮي ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﭘﯿـﺮوي از ﺳـﻨﺖ و ﺟﻬـﺎد ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺰاران اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ وي از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺷـﺮك‬
‫و ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﺗﻌﻄﯿﻞ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﭘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑـﺮاي ﭘـﺬﯾﺮاﯾﯽ‬
‫از او و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺴـﺎ‬

‫)‪ -(1‬ﻣﺆرخ ﻣﺰﺑﻮر ﺳﯿﺮ ﺳﯿﺪ اﺣﻤﺪ ﺧﺎن اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﺒﮏ آﻣﻮزش اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﻫﻨﺪ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺸﻬﻮر ﻋﻠﯿﮕﺮه را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ -(2‬آﺛﺎر اﻟﺼﻨﺎدﯾﺪ )اردو(‪.‬‬
‫)‪ -(3‬دار اﻟﻤﻌﺎرف )ﻓﺎرﺳﯽ(‪.‬‬
 ‫‪367‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫اوﻗﺎت ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ ﻧﻮﺑﺖ اول‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻣﻮال و داراﯾﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻃﯿﺐ ﺧـﺎﻃﺮ در راه ﺧـﺪا ﺧـﺮج ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ زﻣـﺎن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﺷﻬﺎﻣﺘﻒ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺖ ﺑﺎﻻ و ﻣﺮداﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﻔﺎﺗﯽ‬
‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1236‬ﻫـ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﯾﺎراﻧﺶ ﻋﺎزم ﺣﺞ ﺷﺪ و ﺗﻌﺪادﺷﺎن ‪ 700‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫از راﯾﯽ ﺑﺮﯾﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻮﻧﺘﺶ‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﻠﮑﺘﻪ ﮐﻪ از آﻧﺠﺎ ﺳﻮار ﮐﺸﺘﯽﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﮐـﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ادﻟﻪآﺑـﺎد اﻗﺎﻣـﺖ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻏﻼم ﻋﻠﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪت ﭘﺎﻧﺰده روز ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم از ﺗﻤﺎم ﻗﺮﯾﻪﻫﺎ و اﻃﺮاف آﻧﺠﺎ‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﺮ ﺳﻔﺮهي ﺷﯿﺦ ﺗﻨﺎول ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺟﺪا از ﻫـﺪاﯾﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺷﻪ و ﻟﺒﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﻞ ﮐﺎروان ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﮐﺎروان ﻣﺰﺑﻮر ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸﺖ از ﺳﻔﺮ ﭼﻮن در ﻣﺴﯿﺮ ﮐﻠﮑﺘﻪ و راي ﺑﺮﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﺷـﺪآﺑﺎد‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻏﻼم ﻋﻠﯽ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﮔﺮﻓـﺖ و اﻋـﻼن ﮐـﺮد‪ :‬ﻫـﺮﮐﺲ از اﻓـﺮاد‬
‫ﮐﺎروان ﭼﯿﺰي از ﺑﺎزار ﻣﯽﺧﺮد و ﻧﯿﺎزي دارد‪ ،‬ﭘﻮﻟﺶ را ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬ﭼﻮن ﺳﯿﺪ در اﯾﻦ ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺎ وي ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺷﮑﺮ و اﻓﺘﺨـﺎر اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﺣﺠـﺎج‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﻫﺰاران اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و رﻗﺖ ﻗﻠﺐ‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ از ﺣـﻖ و ﺧﻀـﻮع در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺷﺮع ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم از ﻫﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪي دﺳﺘﻪ دﺳـﺘﻪ ﻣـﯽآﻣﺪﻧـﺪ و در راه‬
‫ﺧﯿﺮ داﺧﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺑﯿﻤﺎرانِ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﻨﺎرس ﺑﻪ ﺳﯿﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ و‬
‫اﻓﺘﺎده در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﯿﻤﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﯿﺪ ﺻﻼح ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺰﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ وي‬
‫ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺳﯿﺪ در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮد و آﻧﺎن ﺑﺎ وي ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫دو ﻣﺎه در ﮐﻠﮑﺘﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ روزاﻧـﻪ ﺑـﺎ وي ﺑﯿﻌـﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 1000‬ﻧﻔﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﯿﻌﺖ ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺷـﺐ اداﻣـﻪ داﺷـﺖ‪ .‬ازدﺣـﺎم زاﯾـﺮان ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪي زﯾﺎد ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﻧﻔﺮ ﺑﯿﻌﺖﻧﻤﻮدن ﻣﻤﮑـﻦ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬آﻧـﺎن ‪ 7‬اﻟـﯽ ‪ 8‬ﻋﻤﺎﻣـﻪ را ﭘﻬـﻦ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪368‬‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪﻫﺎ دﺳﺖ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﺪا ﻋﻬﺪ ﻣﯽﺑﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫـﺮ‬
‫روز ‪ 17‬ﯾﺎ ‪ 18‬ﻣﺮﺗﺒﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪت ‪ 15‬ﯾﺎ ‪ 20‬روز ﺳﯿﺪ در ﮐﻠﮑﺘﻪ ﻣﺮدم را ارﺷﺎد ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺣـﺪود‬
‫‪ 2000‬ﺗﻦ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﯿﻮخ در ﻣﻮﻋﻈﻪﻫﺎﯾﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺑﺮﻫـﺎﻧﻮي‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﯿﺪ روزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ارﺷﺎد ﻣـﺮدم ﻣـﯽﭘﺮداﺧـﺖ‪ ،‬و‬
‫روزاﻧﻪ ‪ 10‬اﻟﯽ ‪ 15‬ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﺄﺛﯿﺮات اﯾﻦ ﻣﻮﻋﻈﻪﻫﺎ و ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم ﺑـﻪ دﯾـﻦ و اﻃﺎﻋـﺖﺷـﺎن از ﺷـﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺑـﺎزار ﺗﺠـﺎرت‬
‫ﺷﺮاب در ﮐﻠﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻨﺪ و ﻣﺮﮐﺰ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺑـﺎزار‬
‫ﻣﯽﻓﺮوﺷﯽﻫﺎ و ﺷﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﮐﺎﺳـﺪ ﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﮐﺴـﺎد ﺑـﺎزار و ﺗﻌﻄﯿـﻞ ﺷـﺪن ﺑـﺎزر ﺷـﺮاب‪،‬‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن از ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎﻟﯿﺎت ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺪ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎد‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدمِ ﻃﺒﻘﺎت‪ ‬ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻧﺸﺎط و ﺣﻤﺎﺳﻪ دﻋﻮﺗﺶ را ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻪ وي ﭘﯿﻮﺳـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺎورزان ﮐﺸﺎورزيﺷﺎن را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﻣﻐﺎزهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و ﻏﺮﺑﺖ در راه ﺧﺪا را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺴﺖ ﺳﺮﺷﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻨﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪ 1246‬ﻫـ در وادي ﺑﺎﻻﮐﻮت در ﺳﻨﮕﺮﻫﺎي ﺟﻬـﺎد ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪهي ﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﻪﻫﺎي ﮐﻮهﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻫﻨﺪ ﻧﻔـﺲﻫـﺎي اﺧﯿـﺮش را ﻣـﯽﮐﺸـﯿﺪ و ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ در ﺣﺎل ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﻏﯿﺮت اﺳﻼﻣﯽ و ﺷـﻌﻮر دﯾﻨـﯽ‪ ،‬اﻧﺎﺑـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺧﺪا و ﮔﺮﯾﺨﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺷﺘﺎب ﺑـﻪ ﺳـﻮي داﻋـﯽ ﺧـﺪا‪ ،‬ﻧﺎدﯾـﺪهﮔـﺮﻓﺘﻦ زﻧـﺪﮔﯽ دﻧﯿـﺎ و‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺟﺎن و ﻣﺎل وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳــﺮاﻧﺠﺎم ﺟــﺎي ﭘــﺎي اﻧﮕﻠــﯿﺲ در اﯾــﻦ ﺳــﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺤﮑــﻢ ﺷــﺪ و ﺳﯿﺴــﺘﻢ آﻣﻮزﺷــﯽاش ﮐــﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﻼحﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬داﺷﺖ ﻧﺘﺎﯾﺠﺶ را ﻣﯽداد‪ .‬اﻓﮑﺎر و ﺗﻤـﺎﯾﻼت اﻧﮕﻠـﯿﺲ در ﺑﻨـﯽ ﻣـﺮدم‬
‫ﺳﺮاﯾﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﻮد اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم زﻧـﺪﮔﯽ و ﻧﻈـﺎم ﻓﮑـﺮي در ﻫﻨـﺪ ﮐـﺎﻣﻼً‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺖﻫﺎ در ﺑﺎب دﯾﻦ ﻓﺮو ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي دلﻫـﺎ ﺧـﺎﻣﻮش ﺷـﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻣـﺎي زﻧـﺪﮔﯽِ‬
 ‫‪369‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫دﯾﻨﯽ ﺳﺮد ﺷﺪ‪ ،‬رﻏﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و رﻗﺎﺑﺖ‪ ‬ﻃﺒﯿﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰه در راﺳـﺘﺎي ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ‬
‫و اﺑﺘﮑﺎر اﺳﺖ‪ ،‬از دﯾﻦ و روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺎدﯾﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬از اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﮐﻮﺷـﺶ‬
‫در ﺑﺎب دﯾـﻦ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ و آﻧﭽـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ روح و ﻗﻠـﺐ اﺳـﺖ ﮐﺎﺳـﺘﻪ ﺷـﺪ و در ﻋـﻮض ﻣﻮاﻧـﻊ و‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهﻫﺎ اﻓﺰوده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺪ دﯾﻦ و ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ اﻓـﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻣـﻮج ﻧﺒـﻮغ‪،‬‬
‫ﻧﻮاوري‪ ،‬ذﮐﺎوت و ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﯾﻦ و روح ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺮاﻫﻢﮐﺮدن اﺳﺒﺎبِ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ اﯾﻦ دوران در ﺣﺎل اﺗﻤﺎم‪ ،‬اﻧﺪك رﻣﻘﯽ داﺷﺖ و ﺑﺎ ﻣﺮگ دﺳﺖ و ﭘﻨﺠـﻪ ﻧـﺮم‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ‪ ،‬اﺻﻼح ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺗﺰﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺬﯾﺐِ اﺧﻼق و آراﺳﺘﻦ آن‬
‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎدﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن در ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ آﺧـﺮت و اﺧـﻼص و‬
‫اﺗﺒﺎع ﺳﻨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم داراي دﻋـﻮت ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﺎن و ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ ﺳﯿﺮتﺷﺎن را از واﺟﺒﺎت‪ ‬زﻧﺪﮔﯽ و ﺣﻘﻮقِ دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران و ﺻﺎﺣﺒﺎن دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺣﺴـﻦ ﺧﺎﺗﻤـﻪي ﺧـﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫اﻣﺮو آﺧﺮت‪ ،‬اﺻﻼح ﻗﻠﺐ و ﻋﻤﺎرت ﺑﺎﻃﻦ ﺗﻮﺟﻪ زﯾﺎدي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ ﻣـﻮارد در اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن ﭼﯿﺰي ﺷﺒﯿﻪ ﺷﻌﻠﻪﮐﺸﯿﺪن ﭼﺮاغ ﻗﺒﻞ از ﺧﺎﻣﻮشﺷﺪن ﺑـﻮد؛ زﯾـﺮا رﯾﺸـﻪي درﺧـﺖ‬
‫دﯾﻦ ﺧﮑﺸﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آب زﻧﺪﮔﯽ از آن ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﮔﺮدﺑﺎدي آﺗﺸﯿﻦ ﺑﺮآن وزﯾﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻣﺮاﮐﺰِ دﯾﻨﯽ و ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي اﺻـﯿﻞ در دﯾـﻦ و ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﺗـﺄﺛﯿﺮات ﻣﺤـﯿﻂ و‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺗﺮدﯾﺪ و ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﺳﺮاﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد ﺑـﻪ ﺻـﻔﺎت و‬
‫وﻋﺪهﻫﺎﯾﺶ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪران از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن را ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﻔﺮﺳـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗـﻦ‬
‫زدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ و زﺑﺎنﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ را آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﯾﮏ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ ﻣﻔﯿﺪ و ﻧﺎﻓﻊ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ دﻓﺎع از اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ در دﯾﻦ و ﻓـﺮار‬
‫از ﺧﻄﺮات آﯾﻨﺪه ﮐﻪ ﻣﺒـﺎدا ﺟﮕﺮﮔﻮﺷـﻪﻫﺎﯾﺸـﺎن از ﻓﻘـﺮ و ﻧـﺎداري ﺿـﺎﯾﻊ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻋﻠـﻮم را‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪370‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ اﯾﻦ ﻧﺴﻞ ﻣﺒﺎرك ﻣﻨﻘﺮض و ﺑﺴـﺎﻃﺶ ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ دوران روﺣـﯽ آﺧـﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻔﺲﻫﺎﯾﺶ را ﮐﺸﯿﺪ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮش دوران ﻣﺎديﮔﺮي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ و دﻧﯿﺎ ﭼـﻮن ﺑـﺎزاري ﺷـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺟﺰ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻓَﻮ‪‬ران ﻣﺎده و ﺷﮑﻢ‬

‫رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺒﺸـﻪ ﺑﻨـﺖ ﻣﻌـﺪﯾﮑﺮب ﺑـﺮادرش‪ ،‬ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻣﻌـﺪﯾﮑﺮب را ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮﻧﺒﻬﺎي ﺑﺮادرِ ﮐﺸﺖﺷﺪهاش ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار داد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﹴ‬
‫ﺷــــﱪ ﳌﻄﻌــــﻢ‬ ‫وﻫــــﻞ ﺑﻄــــ ﹸﻦ ﻋﻤــــﺮو ﻏــــﲑ‬ ‫أن ﻋﻤــــــﺮ ﹰا ﻣﺴــــــﺎﱂ‬
‫ﹶو ﹶد ﹾع ﻋﻨــــــﻚ ﻋﻤــــــﺮ ﹰا ﱠ‬

‫»ﻋﻤﺮو را ﺑﮕﺬار ﮐﻪ وي ﺳﺎزشﮐﺎر اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﮕـﺮ ﺷـﮑﻢ ﻋﻤـﺮو ﺑـﯿﺶ از ﯾـﮏ وﺟـﺐ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮراك اﺳﺖ؟«‪.‬‬
‫اﮔﺮ وي ﻣﻌﺪهي اﻧﺴﺎن ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻘﺪر ﺑﺰرگ و وﺳﯿﻊ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬زﻣـﯿﻦ را‬
‫در ﺧﻮد ﺟﺎي داده اﺳﺖ و ﺟﺰ ﺧـﺎك‪] ‬ﮔـﻮر[ ﭼﯿـﺰ دﯾﮕـﺮي آن را ﭘـﺮ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺗﺼـﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؟ آري‪ ،‬ﻣﻌﺪهي آز و وﻟﻊ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر ﺑﺰرگ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻣﻘـﺪار اﻧـﺪﮐﯽ از ﻣـﺎل‬
‫ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ﺣـﺮص و ﻋﻄﺸـﯽ دﭼـﺎر ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎدﮔﯽ ﺳـﯿﺮاب و ﻗـﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺴﺎن در وﺟﻮد ﺧـﻮﯾﺶ ﺟﻬﻨﻤـﯽ دارد ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره ﻓﺮﯾـﺎد »ﻫـﻞ ﻣـﻦ ﻣﺰﯾـﺪ« ﺳـﺮ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﻗﺸﺎرِ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ‬ﻣﺮدم ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ از ﺣﺮص و ﻓﺰونﻃﻠﺒﯽ ﻣﺴﻠﻂ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛ ﮔﻮﯾـﺎ ﺟـﻦ‬
‫زده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺎن ﺣﺮﯾﺺ و آزﻣﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ دﻧﯿﺎ را ﻓﺮو ﺑﺒﻠﻌﺪ و از ﻫﺮ‬
‫ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ ﺷﺪه – ﭼﻪ ﺣﻼل ﭼﻪ ﺣﺮام – زراﻧﺪوزي ﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧـﻪ ﻧﯿﺎزﻫـﺎﯾﺶ ﺑـﺮآورده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﺑﻪ آراﻣﺶ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ‪ ‬اﺳﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺳـﺎﺧﺘﺎرِ زﻧـﺪﮔﯽِ ﻣـﺎدي ﮐﻨـﻮﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آﺧﺮت ﺑﺎور ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮي اﻋﺘﻘﺎد ﻧـﺪارد‬
‫و اوﻟﯿﻦ و آﺧﺮﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽاش دﻧﯿﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ را ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ ﻫـﺪف و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﻬﺎﯾﯽﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎوردش ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و از ﻟـﺬتﻫـﺎ و ﻣﻨـﺎﻓﻊ آن ﭼﯿـﺰي را ﺑـﻪ ﺗﻌﻮﯾـﻖ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪازد و ﻓﺮﺻﺘﯽ را از دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻏﯿـﺮ از اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن اﯾﻤـﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺲاﻧﺪاز ﮐﻨﺪ؟‬
 ‫‪371‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﻃﺮف ﺑﻦ ﻋﺒﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺟﻮان دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﺳﺎدﮔﯽ ﺗﻤﺎم از اﯾﻦ روﺣﯿﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﻠﻜـــــﺖ ﻳـــــﺪي‬
‫ﹾ‬ ‫ﻓـــــﺪﻋﹾﻨﻲ أﺑﺎدرﻫـــــﺎ ﺑـــــﲈ‬ ‫ــــﻊ ﻣﻨﻴﺘـــــﻲ‬
‫ــــﺘﻄﻴﻊ ﹶدﻓـ ﹶ‬
‫ﹸ‬ ‫ــــﺖ ﻻ ﺗﺴـ‬
‫ﻓـــــﺈن ﻛﻨـ ﹶ‬

‫ﻌﻠﻢ إن ﻣﺘﻨـــــﺎ ﻏـــــﺪ ﹰا أ ﹼﻳﻨـــــﺎ ﹼ‬

‫اﻟﺼـــــﺪي‬ ‫ﺳـــــﺘ ﹸ‬ ‫ﻳــــــــﺮوي ﻧﻔﺴــــــــﻪ ﰲ ﺣﻴﺎﺗــــــــﻪ‬
‫ﹼ‬ ‫ﻛــــــــﺮﻳﻢ‬
‫ﹲ‬
‫»اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻣﮕﺮ را از ﻣﻦ دور ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ دارم ﺑـﺎ ﻣـﺮگ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﻧﻤـﺎﯾﻢ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮد را در زﻧﺪﮔﯽ ﺳﯿﺮاب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮدا ﮐﻪ ﻣﺮدﯾﻢ ﺧﻮاﻫﯽ داﻧﺴﺖ ﮐـﺪام ﯾـﮏ‬
‫از ﻣﺎ ﺗﺸﻨﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ اﯾﻤﺎن از اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﮕﺮش ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر و ﻧﻈﺮﯾﻪاي دارﻧﺪ؛ ﻓﻘﻂ ﺑـﺎ اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺷﻬﺎﻣﺖ آن را دارﻧﺪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا از آن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ داراي زﺑﺎن‬
‫ﺑﻠﯿﻐﯽ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮﮐﻨﻨﺪهي ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي دروﻧﯽﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮ ادﺑﯿﺎت ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺟـﺰ از ﻣـﺎده و ﺻـﺎﺣﺒﺎن آن از ﭼﯿـﺰي دﯾﮕـﺮ ﺧﺴـﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ادﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪداران‪ ،‬ﻣﺤﺘﮑـﺮان و ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن‪ ،‬ذﻟﯿـﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ؛‬
‫ذﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ زﯾﺒﻨﺪهي ادﺑﯿﺎت ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰﺋﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓـﺮاد را ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪي‬
‫ﺗﺤﺮﯾﺮ درﻣﯽآورد‪ ،‬اﻟﻘﺎب و اﺳﺎﻣﯽﺷﺎن را ﺑﺎ ﻗﻠﻢﻫﺎي ﻋﺮﯾﺾ و درﺷﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘـﺎً‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻤﺠﯿﺪ و‪ ...‬ﻫﺮ ﻓﺼﻞ از داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﻣﺎدي ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﯽ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن‬
‫ﻣﺎديﮔﺮي ﺧﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﮔﺎﻫﯽ آﺷﮑﺎرا و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﺷﺎره ﻣﮑﺘـﺐِ اﭘﯿﮑـﻮري را‬
‫ﺗﺰﯾﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ادﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻤﺶ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و داﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠـﯿﻠﺶ‪ ،‬ﺟﻮاﻧـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻟﺬتﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽﻫﺎي زودﮔﺬر ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺟﺰ ﺑﻪ روﺣﯿﻪي ﻣﺎدي و ﺗﻘﺪﯾﺲ رﺟﺎل ﻣﺎديﮔﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ دﺳـﺖ ﻧﻤـﯽﯾﺎﺑﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﺟﺰ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪدارِ ﻧﺎزكﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ارج ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ و از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗـﯽ‬
‫و ﺗﺒﺎر ﭘﺴﺖ و اﺧﻼقِ ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ‬آن ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ داراي‬
‫اﺳﺘﻌﺪاد‪ ،‬ﺧﻼﻗﯿﺖ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ و ﺟﻮﻫﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي او ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﯽﻣﻬﺮي‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪372‬‬

‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﻪ اﺷﺎره و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺣﻖ ﺣﯿﺎت را از ﻓﻘﯿﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﭼﻮن ﺳﮕﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻮران و ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎ وي ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻧﺸﻮرد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺧﻮدش را ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎﯾﺶ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣـﯽده‪ ،‬از ﻃﺮﻓـﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫـﺎي ارزش و‬
‫ﻇﺮاﻓﺖ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺒﺎﺗﺶ ﻣﺘﻨـﻮع و زﯾـﺎد‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮐـﻪ اﻧﺴـﺎن ﭼﻨـﺎن در ﺗﻨﮕﻨـﺎ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد ﮐـﻪ ﻣﺠﺒـﻮر ﻣـﯽﺷـﻮد ﺟﻬـﺖ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖآوردن ﻣﺎل ﺑﻪ راهﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ روي آورد و ﺑﺎ رﻧﺞﻫﺎ و ﻣﺸﻘﺎت دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧـﺮم ﮐﻨـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و ﻏﻢﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎري ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪.‬‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﯽوﻗﻔﻪي ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪﮔﺮان و ﺳﺎزﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ را ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ‬
‫ﺻﺒﺢ در ﻫﺮ ﺷﻬﺮ ﺳﯿﻠﯽ ﺟﺪﯾﺪ از ﺗﺎزهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪات‪ ،‬ﻣﺎﺷـﯿﻦﻫـﺎي ﻣـﺪل ﺑـﺎﻻ‪ ،‬اﻧـﻮاع ﺳـﯿﮕﺎرﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺶﻫﺎ‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و آراﯾﺸﯽ‪ ،‬اﺑﺰار آﻻت زﯾﻨﺘﯽ و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺪرن ﺳﺮازﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭽﮑﺪام ﻧﯿﺰ ﺟﺰء ﺿﺮورﯾﺎت و ﻟﻮازم اوﻟﯿﻪ ﻧﯿﺴـﺖ و ﺻـﺮﻓﺎً ﺟﻬـﺖ ﻣﻨﻔﻌـﺖ ﺻـﻨﻌﺘﯽ و اﺣﺘﮑـﺎر‬
‫ﺗﺠﺎري ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﯾﺮي ﻧﻤـﯽﮔـﺬرد ﮐـﻪ اﯾـﻦ اﺑـﺰار آﻻت‪ ‬ﻏﯿـﺮ ﺿـﺮوري در ردﯾـﻒ‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪ درﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮔﻮﯾﺎ از ﻣﺮدﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ارزش ﻣﺎل و دﻧﯿﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﺧﯿﻠﯽ ﺑـﺎﻻ رﻓﺘـﻪ – در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ – و ﺑـﻪ درﺟـﻪاي رﺳـﯿﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﻫـﯿﭻ دورهاي از‬
‫ادوار ﻣﺪون ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاغ دارﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎل ﺑﻪ ﺳﺎنِ روﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫در ﮐﺎﻟﺒﺪ‪ ‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي ﺟﺎري و ﺳﺎري اﺳﺖ و ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهي ﻣﺮدم در راﺳﺘﺎي اﻋﻤـﺎل و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽﻣﯽرود‪ .‬ﭘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺮع را ﺑﻪ اﺧﺘﺮاع واﻣﯽدارد و ﺳﺎزﻧﺪه را‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﭘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺳﯿﺎﺳـﯽ را ﺑـﻪ اﯾـﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ واﻣـﯽدارد و ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه را ﺑـﻪ‬
‫ﮐﺎﻧﺪﯾﺪا ﺷﺪن‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ واﻣﯽدارد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﺷﻮرش‪ .‬ﺧﻼﺻـﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺤﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺗﻤﺎم ﺣﺮﮐﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨـﻮﻧﯽ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ اﺳـﺘﺎد‬
‫ﺟﻮل‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ و رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﻟﻨﺪن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪373‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫»ﻧﻈﺮﯾﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻋﺼﺮ ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪي اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ؛ ﺷﮑﻢ و ﺟﯿﺐ ﻣﯿﺰان ﻫـﺮ ﺣﺮﮐﺘـﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ارﺗﺒﺎط آن ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎ ﺟﯿﺐ و ﺷﮑﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه آن ﺣﺮﮐـﺖ را‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿـﺪ ﺑـﺎ ﻧﺎدﯾـﺪهﮔـﺮﻓﺘﻦ زﻧـﺪﮔﯽ و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﺗﺄﻟﯿﻔـﺎت و ﻣﻘـﺎﻻﺗﯽ ﮐـﻪ در زواﯾـﺎي‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺮﺷﺖ و اﻓﮑﺎر ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ داوري ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ در اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻣﻘﺎﻻت ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ دﯾـﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ در ﻋﺼﺮي ﺧﯿﻠﯽ ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻋﺼﺮي ﮐﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ در‬
‫آن ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ارزشﻫـﺎي واﻻي اﻧﺴـﺎﻧﯽ در آن رواج دارد‪ ،‬اﺑﺮﻫـﺎي ﻓﻀـﯿﻠﺖ و ﺑﺰرﮔـﻮاري‬
‫ﺑﺮآن ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه اﺳﺖ و روح ﻋﻠﻢ و دﯾﺎﻧﺖ در آن ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﯿﺎل – ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ – ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ آﺧﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﻮاره داراي ﻋﺎﻟﻤﯽ ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ از ﺗﺼـﻮرات و ﺧﯿـﺎﻻتﺷـﺎن‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و آﻧﺎن ﻫﻤﻮاره آن ﻋﺎﻟﻢ ﺧﯿﺎﻟﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻔﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ از ﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻻﺑﻼي ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ زﻧﺪﮔﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷـﯿﺪ و ﺑـﺎ ﻣـﺮدم ﻧﺸﺴـﺖ و‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎنﺷﺎن در ﺧﺎﻧﻪ و ﻗﻄﺎر‪ ،‬ﺑﺎغ و ﺑﺴﺘﺎن و در ﺳـﻔﺮ و ﺣﻀـﺮ ﮔـﻮش‬
‫داده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺸﻐﻠﻪي زﺑﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ دلﻫﺎ و آﻏـﺎز و‬
‫ﻓﺮﺟﺎمِ ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻣﺮﮐﺰي ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدن آن ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ ،‬ﭘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﻋﺮب‪ ،‬ﻓﻘﯿﺮي را ﮐﻪ ﺟﺰ ﻟﺒﺎس و ﻃﻌﺎم ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣــــﻦ اﻟﻌــــﻴﺶ أن ﻳﻠــــﻖ ﻟﺒﻮﺳــــ ﹰﺎ وﻣﻄﻌﻬــــﺎ‬ ‫ﳊــــــــﺎ اﷲ ﺻــــــــﻌﻠﻮﻛ ﹰﺎ ﻣﻨــــــــﺎه وﳘــــــــﻪ‬
‫»ﺧﺪا ﻟﻌﻨﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﺴﮑﯿﻨﯽ را ﮐﻪ آرزوﯾﺶ در ﻧﺰدﮔﯽ ﻓﻘﻂ ﻟﺒﺎس و ﻏﺬاﺳﺖ!«‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد اﮔﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺮ از ﺧﺎك درﻣﯽآورد و ﺗﻤـﺪن ﮐﻨـﻮﻧﯽ را ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﯽﮐـﺮد؟‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران‪ ،‬ﻧﺎﺑﻐﻪﻫـﺎ و اﺷـﺮاف‪ ،‬ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪداران و ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻤـﻪ و ﻫﻤـﻪ در ﭘـﯽ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪374‬‬

‫ﻫﺪﻓﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻟﺒﺎس و ﻏﺬا ﻓﺮا ﻧﻤﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷـﮑﻞﻫـﺎ و اﻟﻘـﺎب ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﯾـﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﮔﻮﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﮑﺎري اﺳﺖ ﺑﯽاﻣﺎن در راه ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك‪.‬‬

‫ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ اﺧﻼق و ﺟﺎﻣﻌﻪ‬

‫ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار دادﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳـﻼﻣﯽ ﺷـﺮق در‬
‫اﺧﻼق و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺷﺪﯾﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮاض اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﻣﻨﮕﯿﺮش‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯽ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ و ﺷﮑﺴـﺖ ﻣﻠـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮﻗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﺎﻟﻤﯽ در ﺷﺮق ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﺶ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﻮل‬
‫واﻻي اﺧﻼﻗﯽ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮش در ﺟﻮاﻣﻊ دﯾﮕﺮ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﺮِ اﺧﻼق در ﻧﺰد ﺷﺮﻗﯿﺎن ﭼﻨﺎن ﭘﺨﺘﻪ و ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ درﺟـﻪاي از ﻇﺮاﻓـﺖ‪ ،‬دﻗـﺖ و‬
‫ﻟﻄﺎﻓﺖ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻐﺰﻫﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﺼﻮرش را ﻫﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺟﺰ در ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺧﯿﺎلﺷﺎن ﻫﻢ ﺧﻄﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت اﻧﺴﺎن داﺳﺘﺎﻧﯽ از اﺳﺘﺤﮑﺎم رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦ اﻓـﺮاد ﯾـﮏ ﺧـﺎﻧﻮاده و‬
‫اﺳﺘﻤﺮار اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻪ دور از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺎدي ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺴﻞﻫﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻔﻘﺖ‪ ‬ﭘﺪران ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻪ ﭘﺪران‪ ،‬اﺣﺘﺮام ﮐﻮﭼﮑﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺷﻔﻘﺖ‪ ‬ﺑﺰرﮔـﺎن ﺑـﺮ ﮐﻮﭼﮑـﺎن‪،‬‬
‫ﻋﻔﺖ و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ زﻧﺎن‪ ،‬وﻓﺎي زﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺘﻨﺖداري ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاري ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺮ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﺷﺮاف ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ‪ ‬اﺧـﻼق و ﻋـﺎدات ﺧـﻮدب‪ ،‬رﻋﺎﯾـﺖ ﭘﻮﺷـﺶ‪ ،‬ﺷـﻌﺎﯾﺮ و‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﯾﺜﺎر و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن‪.‬‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺎ ﭘﺪران و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن و ﺗﻼش در اداي ﺣﻘﻮق آﻧﺎن ﺑﻪ دوران ﺣﯿﺎتﺷـﺎن‬
‫ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگﺷﺎن ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن ﭘﺪر و ﻣـﺎدر و ادن ﻫـﺪاﯾﺎ ﺑـﻪ‬
 ‫‪375‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫اوﻻد و ﺧﺎﻧﻮادهي آﻧﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ و اﺣﺴﺎن اﺳﺘﻤﺮار ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا ص ﻓﺮﻣـﻮده‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺑﻮد‪» :‬إ َّن ِﻣ ْﻦ أَﺑَ ِّﺮ اﻟْ ِّ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ أ ْﻫ َﻞ ُو ِّد أ�ﻴ ِﻪ َ� ْﻌ َﺪ أ ْن ﻳُ َﻮ ِّ َ‬
‫� «) ‪.(1‬‬ ‫ﺮﺒ ﺻﻠَ َﺔ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮارﮐﺮدن ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن وي اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ َ َ َ ُ َ‬
‫اﺪﻟ َك«) ‪» (2‬ﺗـﻮ ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ داري ﻣـﺎل‬ ‫ﻚ لِ َ‬
‫ـﻮ ِ ِ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ رﺳﻮل ﺧﺪا ص‪» :‬أﻧﺖ وﻣﺎل‬
‫ﭘﺪرت ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬اﺣﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان و اﻃﺎﻋﺖﺷﺎن از ﭘﺪران ﺑﻪ ﺣﺪ از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ و ﺟﺎن ﻧﺜﺎري‬
‫رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻪي ﭘﺪران ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪانﺷـﺎن ﺿـﺮب اﻟﻤﺜـﻞ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺟﻬﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬اﺻﻼح و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن ﺗﻤـﺎم ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﯾﻼت‪ ،‬راﺣـﺖ و‬
‫ﻟﺬت ﻣﺎدري و ﭘﺪري را ﻓﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘـﯽ ﭘـﺪران و ﻣـﺎدران ﺑـﯽﺳـﻮاد در اﯾـﻦ ﻣﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﻇﻠـﻢ‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎن و ﺿﺮرﻫﺎي واردﺷﺪه از ﻧﺎﺣﯿﻪي آﻧﺎن ﺑﺮ ﺑﺪن ﻓﺮزﻧﺪان را ﺣﯿﺎﻧﺎً ﺗﺤﻤـﻞ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ رﺷﺪ و ﻧﺒﻮغ ﻓﺮزﻧـﺪانﺷـﺎن ﻫـﺮ ﻧـﻮع ﺳـﺨﺘﯽ و رﻧـﺞ را ﺗﻤﺤـﻞ ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺷﺮﯾﻒ و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺘﻮﺳـﻂ و ﭘـﺎﯾﯿﻦ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ اﺗﻔـﺎق ﻧﻈـﺮ داﺷـﺘﻨﺪ و ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬او را ﭘﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺒﯿﻪ و وﺻﯿﺖ ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ ﺑﻪ دو ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬اﻣﯿﻦ و ﻣﺄﻣﻮن در ﻣﻮرد ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﺎدﺷـﺎن‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد ﻋﺠﯿﺒﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻃﺒﯿﻌـﺖ ﺷـﺮﻗﯽ در اﯾـﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ آﻟﺪز‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ ﻏﻮري‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻤﯽ ﻣﯽﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ ﭘﺴﺮ را ﭼﻨﺎن ﮐﺘﮏ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﭼـﻮن ﺗـﺎج اﻟـﺪﯾﻦ از اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻢ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻓﺮار ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ وي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫ﻧﺎﺣﯿﻪي ﻣﺎدر ﭘﺴﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ اﻣﻨﯿﺖ ﺗﻮ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد ﺑﺎﻋﺚ رﻧﺠﺶ ﺗﻮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪.‬‬‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ از ﻃﺮﯾﻖ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬

‫)‪ -(2‬رواﯾﺖ اﺑﻮداوود از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﯿﺐ ﻋﻦ اﺑﯿﻪ ﻋﻦ ﺟﺪه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪376‬‬

‫راﺑﻄﻪي ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ در ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ارزﻧﺪهي ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑـﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َّ َ َ َ َ ْ‬
‫�ﻧﺎ ﻓﻠي َﺲ ِﻣﻨﺎ«) ‪.(1‬‬‫لﻢ ﻳﺮﺣﻢ ﺻ ِﻐ�ﻧﺎ و�ﻌ ِﺮف ﺣﻖ ﻛ ِﺒ ِ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺎ رﺣﻢ ﻧﮑﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺣﻖ ﺑﺰرگ را رﻋﺎﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﺷﺮق‪ ،‬ﯾﮑﻨﻮاﺧﺘﯽ در زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﯾـﮏ رﻧـﮓ و ﯾـﮏ‬
‫ﺷﮑﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﺎري را ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﺎ در ﺷـﮑﻞ و ﻗـﺎﻟﺒﯽ ﺧـﺎص در ﺑﺮاﺑـﺮ دﯾﮕـﺮان‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن آن را اداﻣﻪ ﻣﯽداد‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﺎدﺗﯽ ﯾﺎ ﻫﯿﺄت ﺧﺎﺻﯽ از ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ روش ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗـﺎ آﺧـﺮﯾﻦ ﻟﺤﻈـﺎت‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺮآن ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ روﯾﺪادﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﻮي و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي‬
‫ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﺑﺮآن اﺛﺮ ﮔﺬارد‪.‬‬
‫در زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﯿﺎر ﺷـﺮف و اﺣﺘـﺮام‪ ،‬داﺷـﺘﻦ ﺛـﺮوت زﯾـﺎد ﻧﺒـﻮد‪ ،‬در ﯾـﮏ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﻣﺎﻟﯽ اﺧﺘﻼف ﻓﺎﺣﺸﯽ داﺷﺖ؛ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﯾﺎ ﻃﺎﯾﻔﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺛﺮوت و ﻣﻘﺎم‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﯾﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﯿﻨﻮا ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﯿﻦ آﻧﺎن ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد و ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻔﺎوت‪ ‬اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑـﺮ دﯾﮕـﺮان ﺑـﺎﻻ‬
‫ﺑﺮد‪ .‬در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ و رﺳﻮﻣﺎت‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴـﯽ از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﻓﺮدي ﺑﻮي ﺗﺒﻌﯿﺾ و ﺗﻔﺎوت و ﯾﺎ ﺑﺮﺧﻮردي ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿﺰ را ﺣﺲ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﭼـﻮن ﺷـﯿﺮِ ﺧﺮوﺷـﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮرﯾﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﯿﺰﺑﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ واﮐﻨﺸﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ‬
‫از آن ﺿﯿﺎﻓﺖ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و راﺑﻄﻪي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﯿﺰﺑـﺎن ﻗﻄـﻊ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬آﻧـﺎن در ﮐﻨـﺎر‬
‫ﺑﺮادر ﻣﻈﻠﻮم و ﺳﺘﻤﺪﯾﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﯾﮏ دﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻘﯿ ِﺮ درﻣﺎﻧﺪه از ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑـﺎ ﺟـﺮأت ﺗﻤـﺎم در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ وﺟـﻮد ﺧـﻮﯾﺶ ﻣـﯽﺑﺎﻟﯿـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻫﻤﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪ رو ﺑﻪ رو ﻣﯽﺷﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻓﻘـﺮ ﺧـﻮﯾﺶ اﺣﺴـﺎس ﻫـﯿﭻ ﻧـﻮع ﺿـﻌﻒ و‬
‫ﺣﻘﺎرﺗﯽ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد؛ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺣﺘـﯽ ﺣـﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻓﻘﯿـﺮ ﻣﺰﺑـﻮر را ﻣـﻮرد اﮐـﺮام ﻗـﺮار‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮف‪ ،‬ﻧﺴﺐ و ﻓﻀـﯿﻠﺖ ذاﺗـﯽاش ﺑـﻮد؛ ﻗﻄـﻊ ﻧﻈـﺮ از ﻇـﺎﻫﺮ‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ اﺑﻮداوود از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬

 ‫‪377‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ژوﻟﯿﺪه‪ ،‬ﻗﯿﺎﻓﻪي درﻫـﻢ رﯾﺨﺘـﻪ‪ ،‬ﺑﺤـﺮان ﻋﺎرﺿـﯽ اﻗﺘﺼـﺎدي ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺻـﺎﻟﺖ ﺑـﺰرگ‪ ،‬ذﺧﯿـﺮهي‬
‫ﺑﯽآﻻﯾﺶ‪ ،‬روﯾﺸﮕﺎه ﭘﺎك‪ ،‬دﯾﻦ ﻣﺘﯿﻦ و ﻋﻠﻢ واﻓﺮش ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺎﯾﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﯿـﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ در ﭘﻨﺎه ﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ و ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﯿﺸﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺗـﻼش ﻣـﯽﮐـﺮد و ﺻـﺒﺮ و‬
‫ﭘﺎﯾﺪاري در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘـﯽ از اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﮐﺴـﯽ ﻣﺘﻮﺟـﻪ وﺿـﻌﯿﺖ وي ﺑﺸـﻮد‪ ،‬ﻧﺎراﺣـﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎنِ آزاده وﺟﺪاﻧﺶ ﭼﻮن دﯾﻦ و ﻧﺎﻣﻮﺳﺶ ﻋﺰﯾﺰ و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻓﺮوﺧﺘـﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﻫﺮﮔﺰ در ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ ﯾـﮏ دروغ و‬
‫ﺧﯿــﺎﻧﺘﯽ ﺟﺰﯾــﯽ ﻣــﯽﺗﻮاﻧﺴــﺘﻨﺪ ﺧــﻮد را از ﻣــﺮگ ﺣﺘﻤــﯽ ﻧﺠــﺎت دﻫﻨــﺪ‪ ،‬اﻣــﺎ ﻣــﺮگ ﺳــﺮخ را‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﺪﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻧﯿﻢﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨـﺪ در اﯾـﻦ ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟـﺐ دﻟﭙـﺬﯾﺮي را ﻧﻘـﻞ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻄﻌ ًﺎ اﻣﺜﺎﻟﺶ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺎم ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﺜﺮت وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﺷﯿﺦ رﺿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺪواﻧﯽ در ﺳﺎل ‪ 187‬م ﺑﻪ ﺟﺮم ﺷﺮﮐﺖ در ﺷﻮرش ﻋﻠﯿﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ و در ﯾﮑﯽ از دادﮔﺎهﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ آن ﺷﺎﮔﺮدش ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺣـﺎﮐﻢ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر از ﻃﺮﯾﻖِ دوﺳﺘﺎنِ ﺷﯿﺦ ﺑﻪ وي اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﮐﺮ ﺷﯿﺦ اﺗﻬﻤﺎن ﻣﺮود ﻧﻈـﺮ را اﻧﮑـﺎر ﮐﻨـﺪ‪،‬‬
‫آزاد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺷﯿﺦ ﺧﻮدداري ﮐﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻦ در ﺷـﻮرش ﻋﻠﯿـﻪ اﻧﮕﻠـﯿﺲ ﺷـﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدهام‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را اﻧﮑﺎر ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺣﮑﻢ اﻋﺪام ﺷﯿﺦ را‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ را ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﮑﻢروي ﺳﮑﻮي اﻋﺪام ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮﯾﺴـﺖ‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﮐﻨﻮن ﻫﻢ ادﻋﺎ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﺗﻬﺎم ﻣﻦ ﮐﺬب و دروغ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣـﻦ ﺑـﺮاي ﻧﺠـﺎت و‬
‫آزاديات ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ ﻋﻠﻤﻢ را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ دروغ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻮ ﮐﻨﻢ؟ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻫﻢ زﯾـﺎن دﯾـﺪهام و ﻫـﻢ اﻋﻤـﺎﻟﻢ از ﺑـﯿﻦ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬آري‪ ،‬ﻣـﻦ در‬
‫ﺷﻮرش ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ دلﺗﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬وي ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻋﺪام ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ و اﻋﺘﺮافﺷﺎن در ﮐﺮدار و ﻣﻌﺘﻘﺪاتﺷﺎن ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑـﻪ ﭼﯿـﺰي ﻧﺒـﻮد ﮐـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮِ اﻣﺖ و ﻣﻠﺖ ﻧﯿﺰ ﺻﺪاﻗﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن از ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻧﮋادي‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ‬
‫و ﻣﻠﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺗﺮوﯾﺞ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺑﻪ دور ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﺷـﻬﺎدت دروغ را ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ اﻣـﺖ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪378‬‬

‫ﻣﻠﺖ و وﻃﯿﻦ رذﯾﻠﺖ و ﮔﻨﺎه ﺑﺰرگ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﺷﺮع‪ ،‬ﻓﺮد‪ ،‬اﻣﺖ‪ ،‬اﻣﻮر‬
‫ﺷﺨﺼﯽ و ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺘﻤﺴﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ِ� ۡم أَو ٱ ۡل َ� ٰ ِ َ‬ ‫ُ َ َ ٓ َ َّ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫�يۡ ِن‬
‫ُ‬
‫س‬ ‫نف‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ل‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ا‬‫د‬ ‫ه‬‫ش‬ ‫ط‬
‫ِ‬ ‫س‬‫ِ� بٱ ۡلق ۡ‬
‫ِ‬
‫ام ُنوا ْ ُكونُوا ْ قَ َّ�ٰم َ‬ ‫۞�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َۡ ْ َ‬ ‫َ ُ ۡ َ ًّ َ ۡ َ ٗ َ َّ ُ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َّ ُ ْ ۡ َ َ ٰٓ َ َ ُ ْ‬ ‫َوٱ ۡ�َ ۡق َر� َ‬
‫ى أن � ۡعدِل ۚوا �ن تل ُو ٓۥا أ ۡو‬ ‫� ۚ إِن ي�ن غن ِيا أو فقِ�� فٱ� أو� ب ِ ِهماۖ ف� تتبِعوا ٱلهو‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� �ن ب َما � ۡع َملون خب ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُ� ۡعر ُضوا فإن ٱ َ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬
‫�� ‪] ﴾١٣٥‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[135:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورده اﯾﺪ! ﺑﻪ ﻋﺪل و داد اﺳﺘﻮار ]و[ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫]ﺷﻬﺎدتﺗﺎن[ ﺑﻪ زﯾﺎن ﺧﻮدﺗﺎ ﯾﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ]ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎن او‬
‫ﺷﻬﺎدت داده ﻣﯽﺷﻮد[ دارا ﯾﺎ ﻧﺎدار ﺑﺎﺷـﺪ ]رﻏﺒـﺖ ﺑـﻪ دارا ﯾـﺎ ﺷـﻔﻘﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎدار ﺷـﻤﺎ را از اداي‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺣﻖ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﮑﻨﺪ[ ﮐﻪ ]در ﻫﺮﺣﺎل[ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻬﺮﺑـﺎنﺗـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻫـﻮا و‬
‫ﻫﻮس ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ]از ﺣﻖ[ ﺑﮕﺬرﯾﺪ‪ .‬و اﮔـﺮ زﺑـﺎن ]از اداي ﺷـﻬﺎدت[ ﺑﭙﯿﭽﺎﻧﯿـﺪ ﯾـﺎ ]از آن[‬
‫روي ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ آﮔﺎه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ى َوٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ ُ َ ۡ َ َ ٰٓ َ َّ َ ۡ ُ ْ ۡ ُ ْ ُ َ ۡ ُ َّ ۡ‬
‫�ۚ﴾‬ ‫� �� �عدِل ۚوا ٱعدِلوا ه َو أق َرب ل ِلتق َو ٰ ۖ‬ ‫�ان قو ٍ�‬
‫﴿و� � ِرمن�م ش ٔ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪.[8 :‬‬
‫»دﺷﻤﻨﯽ ﻗﻮﻣﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮآن ﻧﺪارد ﮐﻪ دادﮔﺮي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬دادﮔﺮي ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ آن ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‬
‫� ٱ�َّ ِ َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ ۡ‬
‫اس أن �ك ُموا ب ِٱلعد ِل﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[58 :‬‬
‫َ َ َ‬
‫ك ۡم ُتم َ� ۡ َ‬ ‫﴿�ذا ح‬
‫»و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ داوري ﻧﺸﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻪ دادﮔﺮاﻧﻪ داوري ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ُ ْ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫�ذا قُل ُت ۡم فَٱ ۡعدِلوا َول ۡو َ� َن ذَا قُ ۡر َ ٰ‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[152 :‬‬ ‫﴿‬
‫»و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ در ﮐﺎر داوري ﯾﺎ ﺷﻬﺎدت ﮔﻔﺘﯿﺪ دادﮔـﺮي ﮐﯿﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﺤﮑـﻮم‬
‫ﻋﻠﯿﻪ از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎري اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺑﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻫﻨﺪوﻫﺎ در ﻣـﻮرد زﻣﯿﻨـﯽ در‬
‫ﻗﺮﯾﻪي ﮐﺎﻧﺪﻫﻠﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻈﻔﺮﻧﮕﺮ در ﻫﻨﺪ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﺪوﻫﺎ ادﻋﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾـﻦ زﻣـﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪ آنﻫﺎﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻋﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺣﻞ و‬
 ‫‪379‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﻓﺼﻞ ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻪ دادﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﺶ اﻧﮕﻠـﯿﺲ ﺑـﻮد رﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺣـﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻗﻀـﯿﻪ و دﻻﯾـﻞ ﻃـﺮﻓﯿﻦ را‬
‫اﺳﺘﻤﺎع ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي دﺳـﺖ ﻧﯿﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺣـﺎﮐﻢ از ﻫﻨـﺪوﻫﺎ ﺳـﺆال ﮐـﺮد‪ :‬آﯾـﺎ در اﯾـﻦ ﻗﺮﯾـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را ﺳﺮاغ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺘﺶ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ وي ﺣﮑـﻢ ﺻـﺎدر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻢ؟ آنﻫﺎ ﺟﻮاب دادﻧﺪ‪ :‬آري‪ ،‬اﺳﻢ ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻤﺎ و ﻧﯿﮑـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن را ذﮐـﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺿـﯽ‬
‫ﻓﺮدي را دﻧﺒﺎل ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺗﺎ در دادﮔﺎه ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺻﺪ ﭘﯿﺎم ﻗﺎﺿـﯽ‬
‫را ﺑﻪ وي داد‪ ،‬او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﺮهي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﮕﺎه ﻧﮑﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺻﺪ ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ وي اﻃﻼع داد‪ ،‬ﻗﺎﺿـﯽ ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﺷـﮑﺎﻟﯽ ﻧـﺪارد ﻓﻘـﻂ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و ﻧﻈﺮش را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دادﮔﺎه آﻣﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرﺗﺶ را از ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔـﺖ‪ :‬در‬
‫اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﻫﻨﺪوﻫﺎﺳﺖ و زﻣﯿﻦ از آن آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ وي ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﺮد و در اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﻀﺮر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮﻓﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﺮ ﻫﻨﺪوﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم‬
‫ﻋﻠﻢ را اﻣﺎﻧﺖ و ﻋﺎرﯾﻪاي ﻣﻘﺪس از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎﻻﻫـﺎ آن را در ﺑـﺎزار‬
‫ﻧﻤﯽﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻋﻠﻢﺷﺎن را در ﺧﺪﻣﺖ ﮔﻨﺎﻫﮑﺎران و ﻣﺘﺠﺎوزان ﻗﺮار ﻧﻤﯽدادﻧـﺪ و ﻫﯿﭽﮕـﺎه‬
‫راﺿﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﺎم ﻇﺎﻟﻢ و ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ از ﻋﻠﻢ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﻔـﻊ ﺧـﻮﯾﺶ ﮐـﺎر‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﻓﺮاد ﻣﺮد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ و در ﺗـﺎرﯾﺦ ﺧﻮاﻧـﺪهاﯾـﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ذﯾﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﯿﻦ راﻣﭙﻮري )م ‪ 1234‬ﻫـ( در ﺷـﻬﺮ راﻣﭙـﻮ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﻘـﻮﻗﯽ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﻤـﻮد و ﺑـﯿﺶ از ‪ 10‬روﭘﯿـﻪ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻣﺴﺘﺮ ﻫﺎﮐﻨﺲ ﺑﺎ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺎﻻ ﯾﻌﻨـﯽ ‪ 250‬روﭘﯿـﻪ در داﻧﺸـﮑﺪهي‬
‫ﺑﺮﯾﻠﯽ ﺑﻪ وي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﺪرﯾﺲ داد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ در آن زﻣﺎن ﻣﺴـﺎوي ﺑـﺎ ‪ 50‬ﺟﻨﺒـﻪ ﺑـﻮد و در ﺿـﻤﻦ‬
‫وﻋﺪهي اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﻘﻮق ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﯽ از ﮐﺎرش را ﻫﻢ ﺑﻪ وي داد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪380‬‬

‫ﺷﯿﺦ از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﺴﺘﺮ ﻫﺎﮐﻨﺲ ﻋـﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤـﻮد و ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻣـﻦ اﮐﻨـﻮن ‪ 10‬روﭘﯿـﻪ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ از ﺣﻘﻮقِ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺠﯿـﺐ اﺳـﺖ ﻣـﻦ ﭼﻨـﺪﯾﻦ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﻘﻮﻗـﺖ را ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻮ از اﯾﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﯽ و ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺧﻮدت اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫ﺷﯿﺦ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ و اﻇﻬﺎر ﺗﻌﻠﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ در ﻣﻨﺰﻟﺶ درﺧـﺖ ﺳـﺪري دارد ﮐـﻪ‬
‫ﺷﺪﯾﺪاً ﺑﻪ ﻣﯿﻮهي آن ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺣﺎﮐﻢ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و در ﺑﺮﯾﻠﯽ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﻨﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﯿﺦ ﻧﺸﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺘﮑﻔﻞ ﻣﯿـﻮهي درﺧﺘـﺖ ﻫﺴـﺘﻢ ﮐـﻪ از‬
‫راﻣﭙﻮر ﺑﻪ ﺑﺮﯾﻠﯽ ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻔﺮﺳﺘﻢ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺑﺮاي ﺑﺎر ﺳﻮم ﻋﺬر آورد ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐـﻪ ﺷـﺎﮔﺮداﻧﯽ دارد‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﺰد وي ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او ﻋﻠﻢ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺣﺎﮐﻢ را ﺑﭙـﺬﯾﺮد درس‬
‫آﻧﺎن ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺸﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اداﻣﻪي درس آﻧﺎن را در ﺑﺮﯾﻠﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐـﻪ‬
‫درسﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ ﻧﯿﺎﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﺦ آﺧﺮﯾﻦ ﺗﯿﺮش را ﺑﻪ ﻫﺪف زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮداي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﭘﺮوردﮔـﺎرم را ﭼـﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻢ‪ ،‬اﮔﺮ از ﻣﻦ ﺳﺆال ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﻤﺖ اﺟﺮت ﮔﺮﻓﺘﯽ؟‬
‫ﺣﺎﮐﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻣﺒﻬﻮت ﺷﺪ و ﺧﻮد را ﺑﺎﺧﺖ و ﺑﻪ روﺣﯿﻪي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﯽ ﺑـﺮد‪ ،‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﯿﺦ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ‪ 10‬روﭘﯿﻪ ﺳﭙﺮي ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ روﺣﯿﻪي واﻻ و ﻗﻠﺐ ﺑﺰرگ را ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﻋﻠﻢ ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑـﻪ ﻣﻌـﺮض ﻓـﺮوش‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻏﯿﺮﺗﺶ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻋﻘﯿﺪه و ﮐﺮاﻣﺘﺶ ﺑـﺎ ﻣـﺎل و ﻣﻨﻔﻌـﺖ ﻣﺒﺎدﻟـﻪ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﭘﺴﺘﯽ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ اﻣﺮوز اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و ﺻﻨﻌﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻦ ﮐـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑﺴـﯿﺎري از آﻧـﺎن‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻘﻞ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ در ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮض ﻓﺮوش ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺑﯿﻊ ﻣﺰاﯾﺪه ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ آن را ﮔﺮان ﺑﺨﺮد‪ ،‬ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻋﻘﯿﺪه و ﻫـﺪف و ﻧﺘﯿﺠـﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﭘﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮي ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬
 ‫‪381‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﻫﺮروز در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺧﻨﺪهآور و ﮔﺮﯾﻪآور دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺎدي ﮐﻪ دﯾﺮوز در‬
‫ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮوز ﻓﻼن داﻧﺸـﮑﺪهي‬
‫ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻬﺮﯾﻪاي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ وي از آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل درﯾﺎﻓـﺖ ﻣـﯽﻧﻤـﻮده‪ ،‬وي را ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻼن آﻗﺎ ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎًَ در ﺑﺨـﺶ آﻣـﻮزش و ﭘـﺮورش ﻣﺸـﻐﻮل ﺑـﻮده و ﺟـﻮاﻧﯽ‬
‫روﺷــﻦ‪ ،‬ﻋــﺎﻟﻢ و ﻋﻼﻗﻤﻨــﺪ ﺑــﻪ ﺗﺤﻘﯿــﻖ و ﭘــﮋوﻫﺶ ﺑــﻮده و در ﻣﺠــﻼت زﻧــﺪه داراي ﻣﻘــﺎﻻت و‬
‫ﺑﺤﺚﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ در ادارهي ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ ﯾﺎ دﻓﺘـﺮ ﻫﻮاﭘﯿﻤـﺎﯾﯽ اﺳـﺘﺨﺪام‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﻼﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺴﯿﺮ زﻧﺪياش را ﻋـﻮض ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ؟ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ وي در ﺷﻐﻞ ﺟﺪﯾﺪ ‪ 10‬روﭘﯿﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻓﻼن ﻣﺤﻘﻖ و ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد و از ﻃـﺮف اﻧﺪﯾﺸـﻪوران ﻣـﻮرد ﺗﻘـﺪﯾﺮ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن در وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اﺳﺘﺨﺪام ﺷﺪه و ﻣﺘﺮﺟﻢ ﯾﮑﯽ از دوﻟﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺳﺒﺐ درﯾﺎﻓﺖ ﭼﻨﺪ درﻫﻢ اﺿﺎﻓﻪ از ﮐﺎرﻣﺰد ﺳﺎﺑﻘﺶ‪.‬‬
‫آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮل ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و ﭘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم اﺑﻌﺎد زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻘـﺶ‬
‫دارد و ﺑﺮ روح و رواﻧﯽ ﻣﺮدﻣﺎن ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔﻪي ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺒﺎﺳﯽ از اﺑﻦ ﻃﺎووس در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺧﻮد ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﯿﺸﻪي دوات را ﺑﻪ وي ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺒﯽ ﺑﻨﻮﺳﯿﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻃـﺎووس از دادن دوات‬
‫اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪ‪ .‬ﺧﻠﯿﻔﻪ از وي ﻋﻠﺖ اﻣﺘﻨﺎع و ﻋـﺪم اﻣﺘﺜـﺎل دﺳـﺘﻮر ﺧﻠﯿﻔـﻪ را ﭘﺮﺳـﯿﺪ‪ .‬او ﭘﺎﺳـﺦ داد‪:‬‬
‫ﺗﺮﺳﯿﺪم ﻣﺒﺎدا ﮔﻨﺎﻫﯽ را ﺛﺒـﺖ ﮐﻨـﯽ و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺷـﺮﯾﮏ ﺟﺮﻣـﺖ ﺷـﻮم و ﻣـﺪدﮐﺎرت در اﺛـﻢ و‬
‫ﻋﺪوان ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُۡۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ّ َ َّ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫اونوا � ٱ ِ�ث ِم َوٱلعد� ٰ ِ �‬
‫ن﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪.[2 :‬‬ ‫� وٱ�قوىۖ و� �ع‬ ‫﴿و�عاونوا � ٱل ِ ِ‬
‫»ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﺗﻘﻮا ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﯿﺪ و در ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز ﻫﻤﮑﺎري ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪382‬‬

‫ﻣﻮارد اﻣﺘﻨﺎعورزﯾﺪنﺷﺎن از ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎمﻫﺎي ﻗﻀﺎﯾﯽ در ﻧﻈﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮلﺷﺎن ﻧﺒﻮد‬

‫ﺑﻪ ﻗﺪري زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه و در ﺗﻤﺎم دورهﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻮع اﺣﺘﯿﺎط و اﺟﺘﻨﺎب از ﻫﻤﮑﺎري در ﮔﻨﺎه و ﺗﺠﺎوز و اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي از ﻣﺸﺎرﮐﺖ‬
‫در ﻧﻈﺎﻣﯽﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺎﻋﺪت در راﺳﺘﺎي اﻫﺪاﻓﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺼـﺎﻟﺢ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ زﯾﺎن اﻣﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﯾـﺎ در آن ﺧﺪﻋـﻪ و ﻧﯿﺮﻧـﮓ ﻋﻠﯿـﻪ‬
‫اﻣﺖ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﺎ ذﮐﺎوت‪ ،‬زﺑﺎن ﭼﺮب‪ ،‬ﻗﻠﻢرﺳﺎ و زﺑـﺎنﮔﻮﯾـﺎ ﮐـﻪ در راﺳـﺘﺎي‬
‫اﻫﺪاف و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن در اﺧﺘﯿﺎرﺷﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣـﺎﻫﺮ ﺗﺤﺮﯾـﺮ روزﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ و ﻣﺠﻼﺗـﯽ را ﻋﻬـﺪه دارﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺟﻨﺒﯽ ﺟﻬﺖ ﻧﺸﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎتﺷﺎن در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ و اﺛﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ روﺣﯿـﻪ و‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺣﻘﺎﯾﻖ‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻮﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺸﺎر ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳــﺘﻪاي از ﻓﺎﺿــﻼن ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﮐــﻪ از ﻟﺤــﺎظ‪ ‬ﻧﺴــﺐ از ﻋــﺮبﻫــﺎي اﺻــﯿﻞ و ﺧــﺎﻟﺺاﻧــﺪ و ﺑــﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎﯾﯽ ﻧﺴﺒﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬اﺧﻼص و اﺳﻼم رﯾﺸﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺪرانﺷﺎن در راه ﺣـﻖ‬
‫و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﺎﻃﻞ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﺳﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻓﺎﺿﻼن اﺳﺖ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﯾـﺎدآورد‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺷﮑﻮه از ﭘﺪرانﺷﺎن ﮐﻪ ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﺎﻫﮑﺎرﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن اﯾﻦ ﭘﺪران‬
‫در رگ و رﯾﺸﻪيﺷﺎن ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮده و اﮐﻨﻮن آﺛﺎر آن در ﺳﯿﻤﺎ و ﭼﻬﺮهي اﯾﻦ ﻓﺎﺿـﻼن ﻧﻤﺎﯾـﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﺰﯾﺰ ان اﻣﺮوز در ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺟﻨﺒﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺧﺪﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻓﺼـﯿﺢ‬
‫ﻣﻀﺮي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ آﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﯿـﮏﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن در ﻣﺤﺎﻓـﻞ‬
‫ﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان و روم ﺑﻪ آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم را ادا ﻣـﯽﻧﻤﻮدﻧـﺪ و در دل دﺷـﻤﻦ‬
‫وﺣﺸﺖ و رﻋﺐ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺳﻠﺢﺷـﻮران ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺎ آن ﺣﻤﺎﺳـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد را اﯾﺮاد ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آري‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ زﺑـﺎن ﭘﺮاﻓﺘﺨـﺎر ﮐـﻪ ﺟـﺰ دﻻوري و ﺷـﺠﺎﻋﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽزﯾﺒﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ واژﮔﺎن رﺳﺎ و دﻟﮑﺶ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و‬
‫ﺟﻬﺎد رد ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ دارﻧﺪ ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖﻫـﺎي اﺟﻨﺒـﯽ ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
 ‫‪383‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﺑﺎزﯾﭽﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻗـﺮار دادهاﻧـﺪ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ‪ ،‬اﺳـﺘﻘﻼل‪ ،‬اﯾﻤـﺎن‪ ،‬ﻓﮑـﺮ و اﻗﺘﺼﺎدﺷـﺎن ﺿـﺮﺑﻪ وارد‬
‫ﻧﻤﻮدﻫﺎﻧﺪ و ﭼﻪ ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ از ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ در ﺑﺎرهي ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺟﻨﺒﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬آنﻫـﺎ در راه‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﺮﺑﯿﺖ و اﺳﻼم و ﺗﺮﻗﯽ آن دو ﺗﻼشﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘـﺪﯾﺮي را اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ‪» :‬در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮآن ﺣﺎﮐﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧـﻮر آزادي و آزادﮔـﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ ﺷﻨﯿﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﻬﻢ و ﻫﻤﮑﺎريﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ رﺳـﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎﯾﯽ در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻧﻬﻀﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬وﺣﺪت اﻓﮑﺎر و ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺤﮑﯿﻢ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‪ ،‬ﻧﺸـﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﻋﺮﺑــﯽ و اﺳــﻼﻣﯽ‪ ،‬آﮔــﺎهﻧﻤــﻮدن ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺗــﺎرﯾﺦ ﺑــﺎ ﻋﻈﻤــﺖ و ﺗﻤــﺪن ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪﺷــﺎن و‬
‫اﻃﻼعرﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب از ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت و روﯾﺪادﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﺻـﺪاﻗﺖ و ﺧﻠـﻮص ﺗﻘـﺪﯾﺮ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«) ‪ .(1‬و ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎور اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ‬
‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺻﺤﯿﺢ و ﺗﻼش آﻧﺎن را در راه ﺗﺤﻘـﻖ اﻣﻨﯿـﺖ ﻋﻤـﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻـﻠﺢ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫آزادي ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻀﻌﻒ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﻧـﺎن‬
‫ﭘﺮﭼﻤﺪار ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ﻇﻠﻢﺳﺘﯿﺰي و ﺣﻖﻃﻠﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎور دارﻧﺪ و‪...‬‬
‫واﻗﻌﺎً اﮔﺮ وﺟﺪان اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﻤﺴﻮﯾﯽ ﻧﺪارد و ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻠﻤـﺎﺗﯽ در‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻮﺿﻊﺷﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺻﺮﻓﺎً در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدﯾﺸﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ اي واي‬
‫ﺑﺮ ﺷﺮاﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬اي واي ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﭼﻪ ارزان ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اي واي ﮐﻪ واژﮔﺎن ﺳﺮﺷﺎر‬
‫از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﭼﻪ زود از دﺳﺖ رﻓﺘﻨﺪ و اي واي ﺑﺮ ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﯽ زﺑﺎن ﻋﺮب و ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺮب؟!‬
‫و اﮔﺮ واﻗﻌﺎً ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد و اﻋﺘﻤﺎد و از روي درك و ﻓﻬﻢ اﻇﻬﺎر ﺷﺪﻫﺎﺳﺖ ﭘﺲ اﯾﻦ ﭼﻪ ﺟﻬﺎﻟﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﯾﻦ ﭼﻪ اﻧﮑﺎري اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻋﯿﻨﯽ و اﯾﻦ ﭼﻪ ﻣﺴﺨﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻗﻠﺐﻫﺎ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ؟‬
‫اﻣﺮوز ﻋﺼﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾﮔﻮﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ادﯾﺐ ﯾﺎ روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐـﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﯾﮑﯽ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﺪدان اﺳﺎﻣﯽ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺣﻤﺎﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪،‬‬

‫)‪ -(1‬ﺟﻤﻼت داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻋﯿﻨﺎً ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪384‬‬

‫اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺟﻮﻫﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺶ ﻧﺨﺸﮑﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻗﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﯾﮑﯽ از ﺧﺎﺋﻨـﺎن‬
‫ﺑﻪ اﯾـﻦ اﻣـﺖ ﻣـﯽﭘـﺮدازد و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻣـﺎدي ﺑـﻪ ﺗﺄﯾﯿـﺪ ﻣـﻮردي از‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎي اﺟﺎﻧﺐ روي ﻣﯽآورد‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ را ﻧﯿﺰ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب اﺳﺒﯽ از ﯾﮏ ﺷـﺎﻋﺮ ﻋﺮﺑـﯽ ﺧﻮاﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﻋﺮ ﻣﺰﺑـﻮر از دادن اﺳـﺐ‬
‫ﺧﻮدداري ورزﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﻮلﮔﺰاﻓﯽ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻔـــــــــــــﻴﺲ ﻻ ﺗﹸﻌـــــــــــــﺎر وﻻ ﺗﹸﺒـــــــــــــﺎع‬ ‫أﺑﻴــــــــﺖ اﻟﻠﻌــــــــﻦ إن ﺳــــــــﻜﺎب ﻋﻠــــــــﻖ‬

‫»از ﻟﻌﻦ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻪ دور ﺑﺎش‪ ،‬ﺳﮑﺎب ﮔﻮﻫﺮي اﺳﺖ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻋﺎرﯾﻪ داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻧـﻪ‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻨﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ وﺟﺪان اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﯾـﺎ ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎي ﻣﻠـﯽ و‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﮐﻤﻨﺪ‪ ،‬درآﻣﺪهاﻧـﺪ و از رﺳـﺎﻧﻪﻫـﺎي آنﻫـﺎ ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎﺗﯽ ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ وﺟﺪانﺷﺎن راﺿﯽ اﺳﺖ ون ﻋﻠﻢﺷﺎن آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و در ﺑﺮاﺑـﺮ درﯾﺎﻓـﺖ‬
‫ﮐﺎرﻣﺰد ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ و روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ وﺟﺪان اﯾﻦ اﻓﺮاد از اﺳﺐ آن‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﭘﺴﺖﺗﺮ و ارزانﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﺪان اﯾﻦﻫﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮد و ﺑـﻪ ﻋﺎرﯾـﻪ‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻣﺎ آن اﺳﺐ ﻧﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﻧﻪ ﻋﺎرﯾﻪ داده ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺮق اﻏﻠﺐ ارﺗﺒﺎطﻫﺎ و واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﻏﯿـﺮ ﻣـﺎدي اﺳـﺘﻮار ﺑـﻮد؛ ﺑﻨﯿـﺎﻧﯽ ﻋﻘﻠـﯽ‪ ،‬ﯾـﺎ‬
‫روﺣﯽ و ﯾﺎ وﺟﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ و ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ ارﺗﺒﺎط و واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﻣﺎدي ﯾﺎ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻃﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿـﻞ‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺳﺨﺖ رﯾﺸﻪدار ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ارﺗﺒﺎط ﺷﺎﮔﺮد و اﺧﻼﺻﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﺎد‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ اﻣﺮوز ارﺗﺒﺎط ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﺒـﺮ وﻓـﺎت اﺳـﺘﺎد ﻣﺸـﻬﻮر‪ ،‬ﻋﻼﻣـﻪ ﻧﻈـﺎم‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻟﮑﻬﻨﻮي )ﻣﺘﻮﻓﺎي ‪ 1161‬ﻫــ( ﺻـﺎﺣﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪي درﺳـﯽ ﻣـﺪون ﮐـﻪ در ﺣـﺎﻟﯽ ﺣﺎﺿـﺮ در‬
‫ﻣﺪارس ﻫﻨﺪ و ﺧﺮاﺳـﺎن) ‪ (1‬اﺟـﺮا ﻣـﯽﺷـﻮد اﻧﺘﺸـﺎر ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﺧﺒـﺮ درﮔﺬﺷـﺖ او ﺑـﻪ‬

‫)‪ -(1‬اﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي درﺳﯽ اﮐﻨﻮن در ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن اﯾﺎن و در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺪارس دﯾﻨﯽ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي درﺳﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪385‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫ﺷﺎﮔﺮدش‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻈﯿﻢآﺑﺎدي رﺳﯿﺪ‪ ،‬از ﺛﺮوت ﺷﺪت ﻏﻢ و اﻧﺪوه در ﺟﺎ وﻓﺎت ﻧﻤﻮد‬
‫و ﺷﺎﮔﺮد دﯾﮕـﺮش‪ ،‬ﻇﺮﯾـﻒ ﻋﻈـﯿﻢآﺑـﺎدي از ﺷـﺪت ﮔﺮﯾـﻪ ﺑﯿﻨـﺎﯾﯽاش را از دﺳـﺖ داد‪ .‬ﻣـﺪﺗﯽ‬
‫ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ وﻓﺎت اﺳﺘﺎد ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.(1‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﻌﺎﺻﺮ وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ را ﻧﭙﺬﯾﺮد؛ اﻣﺎ ﮐﯽ ﮐﻪ از ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺷﺮﻗﯿﺎن و راﺑﻄﻪي‬
‫ﻋﻤﯿﻖ ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﺎد و ﻣﺤﺒﺖ آن اﻃﻼع دارد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺘﯽ را ﻧﻪ ﻋﺠﯿﺐ ﻣﯽداﻧـﺪ و ﻧـﻪ دروغ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪.‬‬
‫اﻓﺮاد آﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺧﻼق ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﻣﺴﯿﺢ در اروﭘﺎ ﻣﮑﺘﺒـﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺪهي ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدي داراي ﻃﺮﻓـﺪاران و ﻫـﻮادارﻧﯽ از ﻓﻼﺳـﻔﻪي ﺑـﺰرگ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺧﻼق ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻟﺬت ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬آن را ﻣﯿﺰان اﺧـﻼق و ﻣﻌﯿـﺎر ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻋﻤﺎل ﻣﯽداﻧﺴﺖ و ﺑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺣﺪ اﮐﺜﺮ ﻟﺬت‬
‫و ﺑﻬﺮه را از زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬دﺳﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ؛ ﻟﺬت ﻃﻠﺒﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎن و ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﯾﺶ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﻮتﻫﺎ‬
‫و ﻟﺬتﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﺎدت ﯾﻌﻨﯽ اﺷﺒﺎع ﺷـﻬﻮتﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫـﺎي‬
‫ﻧﻔﺲ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻟﺬت و ﺧﻮﺷﯽ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻪي دوم؛ ﻧﻔﻊ ﻃﻠﺒﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺘـﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻟـﺬت و‬
‫ﺧﻮﺷﯽ ﺗﻮدهي زﯾﺎدي از ﺑﺸﺮ ﺑﺸﻮد‪ ،‬وﻇﯿﻔﻪي ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ دﻟﯿـﻞ از ﻧﻈـﺮ آﻧـﺎن اﺧﻠﻘـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ارزش داﺷـﺖ ﮐـﻪ ﺳـﺒﺐ ﻓـﺮاﻫﻢﻧﻤـﻮدن ﻣﻨـﺎﻓﻊ و ﺧﻮﺷـﯽ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آنﻫـﺎ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻌﺎدت ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮاﻫﻢﻧﻤﻮدن ﺷﺎدي و ﻟﺬت ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﯾﺖ و زدودن رﻧﺞ و درد از‬
‫آﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﻣﺤﺘﺮم روح ﻣﺎدي و روح ﺷﯿﻔﺘﻪي ﻟﺬت و آﺳﺎﯾﺶ را ﮐﺎﻣﻼً در ﭘﯿﮑـﺮ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﯾﻼت‬
‫و ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ اﻋﻢ از ﭘﺴﺖﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪ ﺗـﺎ ﻣﺘﺮﻗـﯽﺗـﺮﯾﻦ آن ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬

‫)‪ -(1‬رك‪ :‬اﻟﺤﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ‪ ،‬ﻧﺰﻫﺔ اﻟﺨﻮاﻃﺮ‪ ،‬ج ‪.6‬‬

 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪386‬‬

‫روﺣﯿﻪ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺷﺮق و ادﯾﺎن آﺳﻤﺎﻧﯽ آن ﮐﺎﻣﻼً ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬اﯾﻦ ﮔـﺮاﯾﺶ ﻣـﺎدي در ﻓﻠﺴـﻔﻪ‪،‬‬
‫اﺧﻼق‪ ،‬ادﺑﯿﺎت و ﺗﻤﺪن ﻏﺮب ﻋﻤﯿﻘﺎً ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ زﻧـﺪﮔﯽ ﻏﺮﺑـﯽ و ﻣﻌﺎﺷـﺮت آن‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آن ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨﻔﻌﺖ و ارزﯾـﺎﺑﯽ آن ﻗﺒـﻞ از ﻫﺮﭼﯿـﺰ ﺑـﻪ ﻣﺎدﯾـﺖ روي‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﻪ داوريﻧﺸﺎﻧﺪن اذﻫـﺎن و ﻋﻘـﻞﻫـﺎي ﻣـﺎدي ﻣﺤـﺾ ﺧـﻮﯾﺶ ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺎوراي ﺣﺲ‪ ،‬اﻧﺪازه‪ ،‬ﺷﻤﺎرش و وزن ﺑﺎﺷﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﻧـﺪارد و ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ ﻧﯿﺮوﯾـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺟﻠﺐ ﻟﺬت و آﺳﺎﯾﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﺑﯿﻘﻮر ) ‪) (1‬ﻣﺘﻮﻓـﺎي ‪ 271‬ق ‪ .‬م( ﺗﺼـﺮﯾﺢ ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ اﺳﺎس ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ و ﻣﻨﻔﻌﺘﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻠـﺐ ﻟـﺬت و ﺳـﺮور ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ارزﺷﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻋﻘﻞ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﻗﺮنﻫﺎ و ﺳـﺎلﻫـﺎ ﺑـﻪ ﮔـﺮاﯾﺶﻫـﺎي‬
‫ﻣﺎدي روي آورد‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻧﺘﯿﺠﻪاي ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐـﻪ ذﻫﻨﯿـﺖ ﻏﺮﺑـﯽ و ﻣﻨﻄـﻖ ﻣﻌﺎﺻـﺮ از‬
‫رﻫﻨﻤﻮنﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺤﺴﻮس ﮐﻪ ﺟﻠـﺐﮐﻨﻨـﺪهي ﻟـﺬت و ﺳـﺮور ﻇـﺎﻫﺮي ﻧﯿﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪ و ﻋﻘﻠﯿﺖ اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم دﻓﺎع از ﻣﺎدﯾﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﻌﯿﺎر ﺣﺴﻦ و ﺻﺤﺖ اﺧﻼق را‬
‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺟﻠﺐ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي و رﺳﯿﺪن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻟﺬت و آﺳـﺎﯾﺶ و دﺳـﺖﯾـﺎﻓﺘﻦ اﻓـﺮاد ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺷﯽ و ﺷﺎدي‪ ،‬داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺳﻮد ﻣﺎدي ﻣﻌﯿـﺎر ﺗﺸـﺨﯿﺺ اﺧـﻼق و ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺧﯿـﺮ از ﺷـﺮ ﺷـﺪ و‬
‫اﺧﻼق ﮐﻪ در ﻣﯿﺰان ﻣﺎدﯾﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ارزش ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و ﻓﻘﻂ ارزش دﯾﻨﯽ و‬
‫اﺧﻼﻗﯽ آﻧﻬﻢ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻗﺪﯾﻢ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ روز داﯾﺮهي ﺳـﻠﻄﻪاش در ﻗﻠـﺐﻫـﺎ و ﻋﻘـﻞﻫـﺎ‬
‫ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻮاداﻧﺶ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺻﺮﻓﺎً در ردﯾﻒ ﺧﺎﻃﺮات ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺷﻌﺎﯾﺮ‬
‫ﻗﺪﯾﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻓﯿﻠﺴﻮف ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻣﮑﺘﺐ اﺑﯿﻘﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 341‬ق ‪ .‬م زاده ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 270‬ﯾﺎ ‪272‬‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬وي ﺷﺎﮔﺮد اﻗﺴﻨﻮﻗﺮاﻃﯿﺲ و ﭘﯿﺮو ذﯾﻤﻘﺮاﻃﯿﺲ ﺑﻮد‪ .‬او ﻟﺬت را ﻏﺎﯾﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺸﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﺬت ﺧﯿﺮ ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪387‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎر اروﭘﺎ‬

‫آداﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻔﻘﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺪران ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬وﻓﺎي ﻫﻤﺴﺮان و ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻧﺎﻣﻮس ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫در ﻏﯿــﺎب وي و ﯾــﺮه‪ ،‬ﺟــﺎﯾﺶ را ﺑــﻪ ﺻــﻨﺖ‪ ،‬اﺧﺘــﺮاع‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿــﺪ‪ ،‬ﻣﻠــﯽﮔﺮاﯾــﯽ و ﻧــﮋاد ﻣــﯽدﻫــﺪ و‬
‫اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﺪﯾﺪ روز ﺑﻪ روز رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ارزش ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﻞﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﻣﻠـﯽ ﮐـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس ﺧﻄـﻮط ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺻـﻨﻌﺘﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼــﺎدي ﻃــﺮح ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ ،‬روز ﺑــﻪ روز از رواﺑــﻂ ﺧــﺎﻧﻮادﮔﯽ و رﺷــﺘﻪﻫــﺎي ﻗﺮاﺑــﺖ ﺧــﻮﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺪر و زن ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ در‬
‫داﯾﺮهي ﻣﺪﻧﯿﺖ وﺟﻮد دارد و ﺳﺒﺐ آﺷﻔﺘﮕﯽ اوﺿﺎع و ﺷﻮرش ﻋﻠﯿـﻪ ﻧﻈـﺎم و اﯾﺠـﺎد ﻣﺸـﮑﻞ در‬
‫ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺪﻧﯿﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪر‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺷـﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺑـﯽﻋﻔﺘـﯽ‬
‫زن‪ ،‬ﻓﺴﺎد ﻣﺮد و ﺧﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮ‪ ،‬اﻣﺮي ﻋﺎدي اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎب ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫اﺳﻼم و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن‬

‫* ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫* ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪:‬‬
‫ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫روﯾﮑﺮد ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺟﺒﺮيِ ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬اروﭘﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﻣـﺎدي‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از آﻣﻮزهﻫﺎي روﺣﯽ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎز ﻣﺎﻧـﺪه‪ ،‬از ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﮐﺎﻣﻼً دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻪ و اﯾﻨﮏ در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﻔﺮادي ﺟﺰ ﻟﺬت و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣـﺎدي‪ ،‬در زﻧـﺪﮔﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫ﺟﺰ ﻗﺪرت و ﻏﻠﺒﻪ و در زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺰ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﺑﺎور ﻧﺪارد‪ .‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺻﻮل اﺧﻼﻗـﯽ ﺳـﺮ ﺑـﻪ ﻋﺼـﯿﺎن ﺑﺮداﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ اﺑـﺰار‬
‫]وﻣﺎﺷﯿﻨﯿﺰم[ ﺳﺨﺖ دل ﺑﺴﺘﻪ و از اﻫﺪاف و ﻣﻘﺼﺎد روي رﺗﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻫﺪف زﻧﺪﮔﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اروﭘﺎ ﺑـﺎ ﺗـﻼش ﻣﺴـﺘﻤﺮ در زﻧـﺪﮔﯽ و ﮐﻮﺷﺸـﺶ ﺧﺴـﺘﮕﯽﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ در راﺳـﺘﺎي ﻓـﻦآوري و‬
‫ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﻧﺎدﯾﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺮﺑﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﻐﺬﯾـﻪي روح‪ ،‬اﻧﮑـﺎر دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺎت و ﺑﺎ ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽﻫـﺎي ﻫﻮﻟﻨـﺎك ﻓﺎﻗـﺪ اﻧﮕﯿـﺰهي دﯾﻨـﯽ و‬
‫ﺣﺼﺎر اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻓﯿﻠﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻌﯿﻔﺎن را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨـﺪ و آﺑـﺎداﻧﯽ و‬
‫ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ را ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﺎ ﮐﻨﺎهﮔﯿﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺻـﺤﻨﻪي زﻧـﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺷـﺎﻧﻪﺧـﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﺮدن از رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن و ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽﺷﺎن در اﻣﺮ دﯾـﻦ و دﻧﯿـﺎ و ﺟﻨـﺎﯾﺘﯽ ﮐـﻪ در‬
‫ﺣﻖ ﺧﻮد و ﺑﻨﯽ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻓﺘـﺎدنِ زﻣـﺎم ﻣﻠـﺖﻫـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫اروﭘﺎ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦﺷﺪن اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن و ﺑـﻪ ﺣﺮﮐـﺖ درآوردن ﮐﺸـﺘﯽ‬
‫زﯾﺴﺘﯽ و ﻣﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﮑّﺎن دار ﺣﻘﯿﻘﯽاش ﮐﻨﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺗﻤﺪنﻫـﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎن ﻗﻄﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﻣﺎدﯾﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻮﻣﻮﺗﯿﻮِ آن اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻤﺎم دارد آن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻫﺪﻓﯽ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺜﻞ ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻧﺸﯿﻨﺎن‬
‫اﯾﻦ ﮐﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﯿﭻ اﺧﺘﯿﺎري از ﺧﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪392‬‬

‫اروﭘﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﯿﺰاﻧﯽ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﻨﺪ و ﺗﺠﻬﯿﺰات و وﺳﺎﯾﻠﺶ اﻓـﺰاﯾﺶ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺰان ﺳﺮﻋﺖ ﻗﻄﺎر ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪف ﺟـﺎﻫﻠﯽ‪ ،‬آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ آﺗـﺶ و ﻧـﺎﺑﻮدي و‬
‫اﺿﻄﺮاب و ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر‪ ،‬ﻫﺮج و ﻣﺮج اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎري اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﺤـﺮان اﻗﺘﺼـﺎدي و ﻓﻘـﺮ‬
‫روﺣﯽ در اﻧﺘﻈﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن اروﭘﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﺮﯾﻊ اﻟﺴﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﻗﻄﺎرﻫﺎ را ﮐﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻫـﺪف‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ اﺗﻢ ﺟﻠﻮ رود‪.‬‬

‫ﺗﺴﻠﻂ ﻓﻠﺴﻔﻪي ﻣﺎدي اروﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‬

‫اﻣﺮوز در روي زﻣﯿﻦ اﻋـﻢ از اروﭘـﺎ‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑـﺎ‪ ،‬اﻓﺮﯾﻘـﺎ و آﺳـﯿﺎ اﻣـﺖ و ﯾـﺎ ﺟﻤـﺎﻋﺘﯽ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻏﺮﺑﯿﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزد و ﺑﺎ روﻧﺪ ﺣﺮﮐﺖ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي آنﻫﺎ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ و اﺻﻮل ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺟﺎﻫﻠﯽ و ﺳﯿﺴﺘﻢ زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺗﻨﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎً ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺻﺮﻓﺎً از ﻧﻮع رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗـﺪرت‬
‫اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ در دﻧﺒﺎل ﮐﺮدن ﻫﺪف ﻣﺸﺘﺮك ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ‪ ،‬رﻫﺒـﺮي را ر ﻋﻬـﺪه‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎ از ﯾﺮﺑﺎز دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺘﺤﺪان‬
‫ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ اﻓﺘﺨﺎر رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن و درآﻣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات آن را در دﺳـﺖ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻗﺪرت‪ ،‬داﻧﺶ‪ ،‬ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژي‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽدﻫﯽ‪ ،‬ﻧﺒﻮغ‬
‫و ﻫﻮﺷﯿﺎري‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از آن ﻣﺘﺤﺪان ﮐﻤﺘﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺑﺮ ﻗﺪرتﻫـﺎ‬
‫در ﺻﺪد آن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﺎم ﻧﻬﻨﺪ و ﮐﺎري را ﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺴﯿﺢ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‬
‫اﯾﻨﺎن ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﻋﺪل و داد را اﺳﺘﻮار و ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي دﯾـﻦ و‬
‫ﺗﻘﻮا ﺳﻮق دﻫﻨﺪ و از ﻣﺎديﮔﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي درونﮔﺮاﯾﯽ و اﺧـﻼق ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﮐـﺎري ﺑـﺲ ﺑﻌﯿـﺪ‬
‫ﺑﻮد!‬
‫ﻧﻈﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ روﺳﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺛﻤﺮهي ﺗﻤﺪن ﻏﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣـﺪ ﮐﻤـﺎل و‬
‫ﭘﺨﺘﮕﯽ ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻔـﺎوﺗﯽ ﮐـﻪ ﻧﻈـﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ روﺳـﯿﻪ ﺑـﺎ دﯾﮕـﺮ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ و‬
‫دوﻟﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺳﯿﻪ ﭘﺮدهي ﻧﻔﺎق و ﺗﺰوﯾﺮ را ﮐﻨﺎر زده اﺳـﺖ و آﻧﭽـﻪ‬
 ‫‪393‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫را ﻏﺮﺑﯿﺎن ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ و در اﺧﻼق و اﺟﺘﻤﺎع ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪان اﻋﺘﻘـﺎد داﺷـﺘﻨﺪ اﺟـﺮا‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬روﺳﯿﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ را ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﻟﺤـﺎد‪ ،‬ﺑـﯽدﯾﻨـﯽ‪ ،‬ﺑـﯽﺑﻨـﺪ و ﺑـﺎري‪،‬‬
‫ﻣﺎديﮔﺮي و ﺑﻬﯿﻤﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫـﺪف‬
‫ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ‬

‫اﻣﺎ ﻣﻠﺖﻫﺎ و دوﻟﺖﻫـﺎي آﺳـﯿﺎﯾﯽ و ﺷـﺮﻗﯽ در ﺣـﺎل ﺣﺮﮐـﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻫـﺪﻓﯽ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ در ﺗﻤﺪن و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪان رﺳـﯿﺪهاﻧـﺪ و در اﺧـﻼق‪ ،‬آداب و اﺟﺘﻤـﺎع‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎور دارﻧﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ روي آوردهاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد زﻧﺪﮔﯽ و ﻫﺴﺘﯽ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎورﻫﺎﯾﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺎروﻫﺎﯾﯽ اروﭘﺎﯾﯿﺎن دارﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻌﺪ اﺧﻼق‪ ،‬ﺳﯿﺮت و ﺗﻬﺬﯾﺐ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽآراﯾﻨﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ آن ﺧﻮد را آراﺳﺘﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﯾـﮏ ﻧﮑﺘـﻪ ﻫﺴـﺖ و آن اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ و ﺷﺮﻗﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺳﻔﯿﻪ از ﺗﺼﺮﻓﺎتﺷـﺎن ﺑـﺎز دارﻧـﺪ‪ ،‬و ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ اروﭘﺎﯾﯿـﺎن ﺑﺮآﻧﻬـﺎ دوﻟـﺖﻫـﺎ و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮريﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ از آﻧﭽﻪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﺪتﻫﺎ در ﺧﺎرج از ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﮐـﻪ آﺳـﯿﺎﯾﯽﻫـﺎ و ﺷـﺮﻗﯿﺎن ﻣـﺎديﺑـﻮدن اﺧـﻼق و رﻓﺘـﺎر‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن را ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺒﺎﻧﯽﺷﺎن اﯾﺮاد ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺗﺼﻮرش را ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺻﻔﺎت اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮاﯾﺸﺎن آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺎ دﯾﺪ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺗﻤﺠﯿﺪ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ اﺳـﺘﻘﻼل دﺳـﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨـﺪ و زﻣـﺎم اﻣـﻮر ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﻼق و اﺻﻮلﺷـﺎن ﻧﻤﺎﯾـﺎن ﻣـﯽﺷـﻮد و ﺳـﯿﺮت ﺟـﺎﻫﻠﯽ آنﻫـﺎ در‬
‫ﺷﮑﻠﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و ﻓﺠﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ از‬
‫ﺳﻨﮕﺪﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎزيﮐﺮدن ﺑﺎ ﺧﻮن اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺘﮏ ﻧﺎﻣﻮس‪ ،‬رﺑﻮدنِ اﻣﻮال‪ ،‬ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﮐﺸـﺘﺎر و ﻧـﺎﺑﻮدي در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪394‬‬

‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ در ﭘﯽ اﺳﺘﻘﻼل از ﺳـﻠﻄﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﮕـﺎن‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾـﺎت و ﻓﺠـﺎﯾﻌﯽ‬

‫رخ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و درﻧﺪﮔﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﮔﻮشﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺷﻨﯿﺪن ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻬﺮوﻧﺪان و ﻫﻤﻄﻮﻧﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐـﻪ ﻧﻈﯿـﺮش در ﺗـﺎرﯾﺦ ﺗﮑـﺮار‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺮزﻧﺪانِ ﺷﯿﺮﺧﻮار ﮐﺸﺘﻪ و ﺗﮑﻪ ﺗﮑﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳـﻨﮕﺪﻟﯽ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻨﻮات و ﭼﺎهﻫﺎ آب‪ ،‬زﻫﺮآﻟﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ وﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻤﺐﻫﺎ ﻓﺮو‬
‫رﯾﺨﺘﻪ و آﺗﺶﻫﺎ ﺷﻌﻠﻪور ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﺮﯾﻪاي ﮐـﻪ درآﻣﺪﻧـﺪ ﺳـﺎﮐﻨﺎﻧﺶ را ﺑـﻪ ﺧـﺎك ﺳـﯿﺎه‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ را از دم ﺗﯿﻎ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي وﺣﺸﯽ ﺑﺎ ﺧﻮن و ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺮدم ﺑﺎزي ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﺎهﻫـﺎ از زﻧـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺮگ را ﺑـﺮ‬
‫ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ زﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺣﺸـﯽﮔـﺮي‬
‫و ﺑﻪ ﻃﺮزي ﻓﺠﯿﻊ و ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾـﺎﺗﯽ ﮐـﻪ ﺷـﺎﯾﺪ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي اﺳـﻼﻣﯽ و‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﻤﺪن دﻧﯿﺎ در ﻣﻮرد وﻗـﻮع آنﻫـﺎ دﭼـﺎر ﺷـﮏ و ﺗﺮدﯾـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬دردآورﺗـﺮ از آن‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔـﺮوهﻫـﺎي ﻓـﻮق در داﺧـﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﺸـﺎن از‬
‫دﺳﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻧﮓ و دﯾﺎﻧـﺖﺷـﺎن ﻣـﻮرد ﺗﻬـﺎﺟﻢ ﻗـﺮار ﻣـﯽﮔﯿـﺮد و‬
‫اﻏﻠﺐ از آزادي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺣﺘﯽ زﺑﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤـﺮوم ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و وادار ﺑـﻪ ﭘـﺬﯾﺮﻓﺘﻦ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﭘﻮﺳﯿﺪه و ﺳـﺎﺧﺘﮕﯽ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﯾـﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﺗـﺎزه ﺑـﻪ دوران رﺳـﯿﺪه‪ ،‬زورﻣﻨـﺪان‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﻫﺮ ﻧﻮع اﺛﺮي از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﮔﺮوهﻫﺎي ﺿﻌﯿﻒ را ﻣﺤﻮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺟﻌﻞ اﮐﺎذﯾﺐ‬
‫و ﺟﻨﺎﯾﺎت‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﺸﺎن را ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ روز ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮔـﺮگ و ﺑـﺮه را ﺗﮑـﺮار ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﻣﻨﺪان را از ﮐﺎر ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و راهﻫﺎي ﺗﺠﺎرت و ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ را ﺑﺮ روﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﻨﺪﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻐﺎزهﻫﺎ و اﻣﺎﮐﻦ ﺗﺠﺎريﺷﺎن را ﺗﻌﻄﯿﻞ و ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻣﻀﺤﮏ و واﻫﯽ اﻣﻼك و داراﯾﯽﻫﺎﯾﺸﺎن را‬
‫ﻣﺼﺎدره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻓﻮق از ﻧﻈﺮ دﯾﻦ و اﺧﻼق ﺷﺪﯾﺪاً ﺗﻬﯽ و ﺷﯿﻔﺘﻪي ﻣﺎل و ﻣـﺎده ﺷـﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﺷﯿﻄﺎنِ ﻣﻨﯿﺖ و ﺣﺮص ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي ﮐـﻪ ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎ را ﻧﯿـﺰ ﺧﺴـﺘﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد واداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﺮخﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﺳﺎمآور ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮔﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ‬
 ‫‪395‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻧﺮخﮔﺬاري روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻻﻫﺎ و ﻣﻮاد از ﺑﺎزار ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﺷـﻮد و ﻣـﺮدم ﺑـﺮاي ﺧـﻮراك و‬
‫ﭘﻮﺷﺎكﺷﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‬
‫ﺗﻦ در دﻫﻨﺪ و آﻧﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزار ﺳﯿﺎه رواج ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﯿﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬رﺷﻮهﺧـﻮاري و‬
‫ﻗﺎﭼﺎق ﺷﺎﯾﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺗﺠﺎر ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دو اﺳﺐ و ﯾﺎ دو ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﺮﯾﮑـﯽ در ﺻـﺪد اﺳـﺘﻔﺎده از ﻓﺮﺻـﺖ و ﺿـﺮﺑﻪي ﻓﻨـﯽﮐـﺮدن ﺣﺮﯾـﻒ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﯿﭽﺎره ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪاي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﯿﻦ دو ﺳـﻨﮓ آﺳـﯿﺎب ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺮﮔﺮدان و ﭘﺮﯾﺸﺎناﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻼﺣﮕﺮان و دﯾﻨﺪاران ﺑﺎرﻫﺎ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺪﻣﻨﺪ‬
‫و روح اﺧﻼق‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﺻﺎﻟﺢ را در آنﻫﺎ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ ﻣﻮاﺟـﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد اﻣﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺟﺪﯾﺪ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ از اﺻﻼح و ﺗﻬـﺬﯾﺐ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺟﻞﺷﺎن ﻓﺮا رﺳﯿﺪه و ﻣﺪت دوامﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻞ ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺟﻬﺎن‬

‫ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻞ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن و اﻧﺘﻘﺎل ﺳﮑﺎن زﻧﺪﮔﯽ از آن دﺳﺖ ﮔﻨﻪﮐﺎر و ﺧـﺎﯾﻦ ﮐـﻪ‬
‫وﻇﯿﻔﻪاش را ﺑﺪ اﻧﺠﺎم داده‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺎك و ﻣﺎﻫﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﻧﺘﻘﺎل رﻫﺒﺮي اﻧﮕﻠﯿﺲ ﺑﻪ اﻣﺮﯾﮑـﺎ و ﯾـﺎ از ﻫـﺮدو ﺑـﻪ روﺳـﯿﻪ ﻫـﯿﭻ ﻧﺘﯿﺠـﻪاي ﻧـﺪارد و در‬
‫اوﺿﺎع ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﺤﻮل ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﺎروﯾﯽ ا ﺳـﺖ ﮐـﻪ از دﺳـﺖ‬
‫راﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ .‬اﻣﺮﯾﮑﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺲ و روﺳﯿﻪ ﻫﻤـﻪ دﺳـﺖﻫـﺎي‬
‫ﯾﮏ ﻓﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺳﮑﺎنداري زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎً ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺣﺮﮐﺖ دادن ﮐﺸـﺘﯽ ﺑـﺮ‬
‫ﯾﮏ ﺧﻂ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﯾﮏ ﻫﺪف‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﻌﺪ از دﯾﮕﺮي ﭘﺎرو را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮل اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﺆﺛﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل رﻫﺒﺮي اﺳـﺖ از اروﭘـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي وﺳـﯿﻊ ﮐﻠﻤـﻪ ﯾﻌﻨـﯽ اﻣﺮﯾﮑـﺎ‪،‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺲ‪ ،‬روﺳﯿﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ و ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و‬
‫ﻣﺎديﮔﺮي‪ ،‬رﻫﺒﺮي آنﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ ﺳﯿﺪﻧﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﻣﺼـﻄﻔﯽ ص ﺑـﺎ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ اﺑﺪي و دﯾﻦ ﻓﺮزاﻧﻪاش رﻫﺒﺮي آن را ﺑﻪ دﺳﺖ دارد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪396‬‬

‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖ ﺗﺎرﯾﺦ را ﻋﻮض ﮐﻨﺪ و ﻣﺴـﯿﺮ ﺗﻤـﺎم اﻣـﻮر را ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬
‫دﻫﺪ و ﺟﻬﺎن را از آن ﻟﺤﻈﻪي ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎرش ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﻈﺎر و آرزوي در اﺧﺘﯿﺎرﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﮐﺸﻮر و ﻣﻠﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻤﺮ ﻫﻤﺖ را ﺑﺒﻨﺪد و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ در راه‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ؛ زﯾـﺮا اﯾـﻦ ﻫﻤـﺎن وﻇﯿﻔـﻪي ﻣﺒـﺎرﮐﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ از روز‬
‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﻣﺖ اﺳﻼم در ﺻﺤﻨﻪي روزﮔﺎر و از روز ﻧﻤﺎﯾﺎنﺷﺪن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺴﺘﻪﻫـﺎي اﻣـﺖ اﺳـﻼم‬
‫در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮهي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮ دوﺷﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اروﭘﺎ‬

‫از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ در دوران اﺧﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺟﻬﺎن ﺣﺘـﯽ‬
‫در ﻣﺮاﮐﺰ و ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻫﻮاداران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ اروﭘﺎﯾﯽ و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن داوﻃﻠـﺐ آن‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻠﺖﻫﺎ و دوﻟﺖﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﭼﻨـﺪﯾﻦ‬
‫ﺳﺪه رﻫﺒﺮي ﺣﺮﮐﺖ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ و اﺣﯿﺎﮔﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و در ﺷـﺮق و‬
‫ﻏﺮب ﭘﺮﭼﻢﻫﺎي اﻟﺤﺎدي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻣـﺪدﮐﺎر ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣـﺎﻣﯽ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺣﺎﻣﻞ ﭘﺮﭼﻢ ﻋﺪاﻟﺖ در ﺟﻬﺎن و ﺑﺮﭘﺎدارﻧﺪﮔﺎن ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾـﻦ دﻟﺨـﻮش داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬
‫دﻧﺒﺎﻟﻪروان ﻟﺸﮑﺮ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺧﻼق ﺟـﺎﻫﻠﯽ و اﺻـﻮل ﻓﻠﺴـﻔﻪي اروﭘـﺎﯾﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺎنِ آب در‬
‫ﺑـﺮگﻫـﺎي درﺧـﺖ و اﻟﮑﺘﺮﯾﺴـﺘﻪ در ﺳـﯿﻢﻫـﺎي ﺑـﺮق‪ ،‬در وﺟﻮدﺷـﺎن راه ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬از اﯾــﻦ رو در‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻈﺎﻫﺮ و آﺛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎديﮔﺮي ﻏﺮﺑﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ؛ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ رويآوردن ﺑﻪ ﺷﻬﻮات‪ ،‬ﺣﺮص و آز ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎنِ ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ ﺟـﺰ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﯾﮕﺮ و ﺑﻪ آﺧﺮت اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻓﮑـﺮ ذﺧﯿـﺮهي ﻫـﯿﭻ ﺧﯿـﺮ و ﻋﻤﻠـﯽ‬
‫ﻧﯿﮏ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺟﺎه ﻃﻠﺒﯽ و زراﻧﺪوزي درﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎنِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ دﻧﯿـﺎ و اﺳـﺒﺎب آن‬
‫ارزش ﻗﺎﯾﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺮ اﺻﻮل و اﺧـﻼق‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﮐﺘﺎﺑﯽ اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ آﺧﺮﺗﯽ اﻣﯿﺪ ﻧﺪارﻧـﺪ و از ﻫـﯿﭻ ﺣﺴـﺎﺑﯽ‬
 ‫‪397‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﺑﯿﻢﻧﺎك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺐ دﻧﯿﺎ و ﻓﺮار از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و آﺧـﺮﯾﻦ آرزو و‬
‫ﻧﻬﺎﯾﯽﺗﺮﯾﻦ درﺟﻪي درك اوﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﻔﺘﻪﺷـﺪن ﺑـﻪ ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﺗﻮﺧـﺎﻟﯽ و زﯾﺒـﺎﯾﯽﻫـﺎي ﭘـﻮچ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺎدي ﮐﻪ از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي زﻧﺪه و اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺮﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ذﻟــﺖ در ﺑــﺮار ﺣﮑــﺎم‪ ،‬رﺟــﺎل ﺣﮑﻮﻣــﺖ و ﭘﺴــﺖﻫــﺎي دوﻟﺘــﯽ و ﺗﻘــﺪﯾﺲ و ﺗﻤﯿﺠﺪﺷــﺎن ﻣﺎﻧﻨــﺪ‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن و ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺸﺮك‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﺸﺮﯾﺖ و آرزوي آﯾﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﻋﻠﯽ رﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﺿﻌﻒﻫﺎ و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آنﻫـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ اﻣـﺖ‬
‫روي زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺮف و رﻗﯿﺐ ﻏﺮﺑﯿﺎن در رﻫﺒﺮي ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦﺷﺎن آنﻫﺎ را ﻣﻮﻇﻒ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎن را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن را ﺑﺮ اﺧﻼق‪ ،‬ﮐﺮدار و ﺗﻤﺎﯾﻼتﺷﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﻀﻠﯿﺖ‪ ،‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﺳﻌﺎدت و‬
‫رﺳﺘﮕﺎري در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺳﻮق دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارﻧﺪ ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻬﻨﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫اﯾﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آري‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦﺷﺎن و ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻓﻄﺮت آﯾﯿﻦﺷﺎن ﺑـﻪ اﻧـﺎن‬
‫اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻠﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮآن اﺣﺘﻤﺎل دارد ﺑﺮاي ﻧﻈﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ اروﭘـﺎ آن را در‬
‫ﺷﺮق و ﻏﺮب ﮔﺴﺘﺮاﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﻄﺮي ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺗﻤـﺎم ﺗـﻼشﻫـﺎي‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ اﺳﻼم‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل ‪ /‬در ﻗﺼﯿﺪهي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮش ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان »ﭘﺎرﻟﻤـﺎن اﺑﻠـﯿﺲ«‬
‫اﯾﻦ ﺧﻄﺮ را از زﺑﺎن اﺑﻠﯿﺲ ﺑـﺎز ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬وي در اﯾـﻦ ﻗﺼـﯿﺪه آورده اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺷـﯿﺎﻃﯿﻦ و‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان و ﻫﻤﮑﺎران اﺑﻠﯿﺲ در ﺟﻠﺴﻪاي ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﯾﮑﺠﺎ ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪﻧﺪ و در ﻣـﻮرد ﺳـﯿﺮ ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻄﺮﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي آﯾﻨﺪه و آﻧﭽﻪ ﻧﻈﺎم اﻫﺮﯾﻤﻨﯽ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﭘﯿﺮاﻣـﻮن وﻇـﺎﯾﻒ‬
‫ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺬاﮐﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﺧﻄﺮات زﯾﺎدي را ﮐـﻪ ﻧﻈـﺎم ﺷـﯿﻄﺎﻧﯽﺷـﺎن را درﺑـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و آن را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﮐﺮدﻧﺪ و از ﻋﻮاﻗﺐ ﻧﺎﻓﺮﺟﺎمﺷﺎن ﻫﺸﺪار دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻧﻈﺎم ﺟﻤﻬﻮري را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار داد‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪398‬‬

‫دوﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺟﻤﻬﻮري زﯾﺎد ﺑﯿﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾـﺮا ﺟﻤﻬـﻮري ﻓﻘـﻂ ﭘﻮﺷﺸـﯽ اﺳـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ و اﯾﻦ ﻣﺎ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ رادر ﻟﺒﺎس ﺟﻤﻬﻮري درآوردﯾﻢ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘـﯽ ﺑـﺮدﯾﻢ‬
‫اﮐﻨﻮن اﻧﺴﺎن آﮔﺎه ﺷﺪه و ﺑﻪ ارزش و ﮐﺮاﻣﺘﺶ ﭘﯽ ﺑﺮده اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن دارد ﻋﻠﯿﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺎ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺮﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮاري را ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪ ،‬وي را ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮري ﺳﺮﮔﺮم ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺴﻠّﻢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻧﺎم ﻣﻠﮏ ﯾﺎ اﻣﯿﺮ ﭼﻨﺪان اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧـﺪارد‪ .‬از ﻃﺮﻓـﯽ ﻣﻠﻮﮐﯿـﺖ در وﺟـﻮد ﺷﺨﺼـﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در زﻧـﺪﮔﯽ ﺧـﻮﯾﺶ ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ دﯾﮕـﺮان‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﭼﻪ ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﮕـﺮ ﻧﻈـﺎم ﺟﻤﻬـﻮري ﻏـﺮب ﻇـﺎﻫﺮش‬
‫درﺧﺸﺎن و روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻨﺶ از ﺑﺎﻃﻦ ﭼﻨﮕﯿﺰ ﻫﻢ ﺗﺎرﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؟‬
‫دﯾﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ روح ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺟﻨـﺎب‬
‫رﯾﯿﺲ! در ﻣﻮرد ﻓﺘﻨﻪاي ﺧﻄﺮﻧﺎك ﮐﻪ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﯾﻬﻮدي ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳـﺖ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻓـﺮد‬
‫ﺑﺎﻫﻮش ﮐﻪ ﻧﺒﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﯿﻦ ﻫﻮاداراﻧﺶ داراي ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟‬
‫آﯾﺎ ﺟﻨﺎب رﯾﯿﺲ در ﺟﺮﯾﺎن اﻣﺮ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد ﺟﻬﺎن را ﺗﮑﺎن داده اﺳﺖ و ﺑﺮدﮔﺎن را‬
‫ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺎﻟﮑﺎنﺷﺎن ﺷﻮراﻧﺪه اﺳﺖ و اﺳﺎس اﻣﺎرت و اﻗﺎﯾﯽ را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ دﯾﮕﺮي ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ رﯾﯿﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺎﻟﯽ ﺟﻨﺎب! اﻓﺴﻮنﮔﺮان اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺮﯾﺪان ﻣﺨﻠﺺ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻮش و ﻓﺮاﺳﺖﺷﺎن اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪرا‪ .‬ﺳﺎﻣﺮي ﯾﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﺰﺑـﻮر ﮐـﻪ ﮐﭙـﯽ ﻣـﺰدك‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﻮل ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﭼﯿﺮه ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ زﺑـﺎن درآوردهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺑﺎ آﻗﺎﯾﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺑـﺪو اﻣـﺮ اﯾـﻦ ﺣﺮﮐـﺖ را ﭼﻨـﺪان اﻫﻤﯿـﺖ ﻧـﺪادﯾﻢ و‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﻨـﺪه اﻣﮑـﺎن دارد‪ ،‬ﺑـﺮ زﻣـﯿﻦ و ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺟﻨﺎﺑﻌـﺎﻟﯽ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺘﯿﺪ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﯿﻪ ﺷﻤﺎ ﻗﯿﺎم ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻧﻈﺎم دﻧﯿﺎ واژﮔﻮن ﺷﻮد‪.‬‬
‫رﯾﯿﺲ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬اﺑﻠﯿﺲ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺨﻦﮔﻔﺘﻦ ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ زﻣـﺎم اﻣـﻮر دﻧﯿـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ دارم و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺗﺼﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻢ‪ .‬ﺟﻬـﺎن ﺷـﮕﻔﺖ زده ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﮐـﻪ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎن ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽاﻧﺪازم و ﭼﻮن ﺳﮓ ﺑﺮﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن ﮔﺮﮔﺎن درﻧﺪه‬
 ‫‪399‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﭘﺎره ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﻮش رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴـﯿﺤﯽ زﻣﺰﻣـﻪ ﻧﻤـﺎﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻘﻞﺷﺎن را از دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد و دﯾﻮاﻧﻪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺻﻞ اﺷﺘﺮاك اﺳـﺘﻮار اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﺑﺎﺷـﯿﺪ ﮐـﻪ ﻣﻨﻄـﻖ‬
‫ﻣﺰدﮐﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪي اﺷﺘﺮاﮐﯽ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪاي را ﮐﻪ ﻓﻄﺮت ﺑﯿﻦ اﻧﺴﺎنﻫـﺎ اﯾﺠـﺎد‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﻦ از اﯾﻦ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖﻫﺎي ﮐﻮدن و ﺑﯿﭽﺎره ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﯽ ﻧﺪارم‪ ،‬واﻗﻌﺎً اﮔﺮ‬
‫ﻣﻦ ﻫﺮاس دارم‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻢ از اﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﻮز ﺷﺮارﻫﺎي ﺣﯿﺎت و ﺑﻠﻨﺪﭘﺮوازي در ﺧﺎﮐﺴﺘﺮش‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﮐﻪ داراي اﻓﺮادي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن از رﺧﺘﺨﻮابﻫﺎﯾﺸﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ‬
‫و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺷﮏ ﺑﺮ رﺧﺴﺎرﺷﺎن ﺳﺮازﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎﻫﻮش ﻣﺨﻔـﯽ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﺧﻄـﺮ آﯾﻨـﺪه و ﻣﺼـﯿﺒﺖ ﻓـﺮدا‪ ،‬اﺳـﻼم اﺳـﺖ؛ ﻧـﻪ‬
‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻗﺮآن را ﺗـﺮك ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ و ﭼـﻮن اﻣـﺖﻫـﺎي دﯾﮕـﺮ ﺑـﻪ‬
‫زراﻧﺪوزي و ﺟﻤﻊآوري دﻧﯿﺎ ﺷﯿﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺷﺐ ﺷﺮق ﺗﺎرﯾﮏ و ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﯿﻮخ اﺳﻼم داراي ﯾﺪ ﺑﯿﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ را ﺑﺰداﯾﺪ و ﺟﻬﺎن را ﻣﻨﻮر ﮔﺮداﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ ﻣﻦ ﺑﯿﻢ دارم از اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ و ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺗﮑـﺎن دﻫﻨـﺪهي اﯾـﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﻣﺖ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﻤﺪ ص ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﻢ ﻣﯽدﻫﻢ از دﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ص دﯾﻦ ﺣﺎﻣﯽ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﺤـﺎﻓﻆ ﻧـﻮاﻣﯿﺲ و‬
‫ارزشﻫﺎ‪ ،‬دﯾﻦ ﮐﺮاﻣﺖ و ﺷﺮف‪ ،‬دﯾﻦ اﻣﺎﻧﺖ و ﻋﻔﺖ‪ ،‬دﯾﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬دﯾﻦ ﻣﺒﺎرزه و‬
‫ﺟﻬﺎد‪ ،‬دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع ﺑﺮدﮔﯽ و آﺛﺎر ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪن اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻟﻐﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ‬
‫و ﻣﻤﻠﻮك ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﻘﯿﺮ را در ﯾﮏ ﺻﻒ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣـﻮال را از ﻫـﺮ ﻧـﻮع‬
‫ﭘﻠﯿﺪي و آﻟﻮدﮔﯽ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺛﺮوت و داراﯾﯽ را ﺑﺮ اﻣﻮالﺷﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را اﻣﺎﻧﺘﺪاران و وﮐﻼء ﺑﺮ ﻣﺎل ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ُّ ۡ َ ۡ َ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫﴿ َوأنفِقوا م َِّما جعل�م مستخلفِ� �ِيهِ﴾ ]اﳊﺪﻳﺪ‪.[7 :‬‬
‫»از آﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را در آن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ دﯾﮕﺮان ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪400‬‬

‫ﮐﺪام ﻧﻬﻀﺖ و اﻧﻘﻼب ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ از اﻧﻘﻼﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﯾﻦ در ﻋﺎﻟﻢ اﻧﯿﺪﺷﻪ‬
‫و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬زﻣـﯿﻦ از آن ﺧﺪاﺳـﺖ؛ ﻧـﻪ از آن ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن و‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﻼشﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ دﯾﻦ از ﭼﺸـﻢ ﻣﺮدﻣـﺎن ﭘﻨﻬـﺎن ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ .‬از اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻋﺘﻤﺎدش ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و اﯾﻤﺎﻧﺶ ﺑﻪ دﯾﻨﺶ ﻧﺎرﺳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﺎﺷـﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻋﻠـﻢ ﮐـﻼم‪ ،‬اﻟﻬﯿـﺎت‪ ،‬ﺗﺄوﯾـﻞ ﮐﺘـﺎب ﺧـﺪا و آﯾـﺎت ﻗـﺮآن‪،‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻧﮓ اذان ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻮرد ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﮐﻪ وي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اذان و ﺗﮑﺒﯿﺮش ﻃﻠﺴﻢﻫﺎي‬
‫ﺟﻬﺎن را درﻫﻢ ﺷﮑﻨﺪ و اﻓﺴﻮن ﻣﺎ را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﻮد و ﺳﺤﺮش ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ اﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮادران! ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﺟﺪﯾﺖ و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺎز دارﯾﺪ ﺗﺎ در ﺻـﺤﻨﻪي رﻗﺎﺑـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﻧـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺎﺳﺖ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮدهي دﯾﮕﺮان ﮔﺮدد‪ ،‬دﻧﯿﺎ را رﻫﺎ ﮐﻨﺪ و از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﯿـﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ زﻫﺪ و اﺟﺘﻨﺎب از ﺧﻄﺮات دﻧﯿﺎ‪ ،‬دﻧﯿﺎ را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان واﮔﺬارد‪ .‬اﻓﺴﻮس از آن روزي ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد و دﯾﻨﺶ وي را وادارد ﺗﺎ ﺟﻬﺎن را ﻣﻮرد ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺷﺪﯾﺪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬرش ﺑﻪ وي ﺳﭙﺮده اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ در راه آن رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد‪ .‬رﺳـﺎﻟﺘﯽ اﺳـﺖ ﺑـﺲ ﻧﯿﺮوﻣﻨـﺪ‪ ،‬روﺷـﻦ‬
‫وﺗﺎﺑﻨﺎك ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺎدلﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و ﺧﺠﺴﺘﻪﺗﺮ از آن را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺳﺮاغ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﯾﻦ درﺳﺖ ﻫﻤﺎن رﺳﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺣﺎﻣﻞ آن ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺰدﮔﺮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه اﯾﺮان اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آن را ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﷲ اﺑﺘﻌﺜﻨﺎ ﻨﻟﺨﺮج ﻣﻦ ﺷﺎء ﻣﻦ ﻋﺒﺎدة اﻟﻌﺒﺎد إﻰﻟ ﻋﺒﺎدة اﷲ وﺣﺪه ‪ ،‬وﻣﻦ ﺿﻴﻖ اﺪﻟﻧﻴﺎ إﻰﻟ‬
‫ﺳﻌﺘﻬﺎ ‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﻮر اﻷدﻳﺎن إﻰﻟ ﻋﺪل اﻹﺳﻼم«‪.‬‬
 ‫‪401‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫»اﷲ ﻣﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﻋﺒﺎدت ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﺒـﺎدت ﺧـﺪاي واﺣـﺪ‬
‫واز ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن و از ﺟﻮر ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم‪ ،‬درآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫رﺳﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﻓﺰوﻧﯽ و ﮐﺎﻫﺸﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﭼﻨﺎن اﻧﻄﺒﺎق دارد ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﺴﯿﺤﯽ اﻧﻄﺒﺎق داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن روزي ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺖ ﻧﺠﺎت ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن از ﭼﻨﮕﺎل ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﯽ و ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ از ﺟﺰﯾـﺮهي ﺧـﻮﯾﺶ ﺑﯿـﺮون‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺗﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺮاﺷﯿﺪهاﻧﺪ و ﯾـﺎ در ﻗﺒـﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﯾـﺎ ﻧﺼـﺐ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دل ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺎدت ﺧـﺪاي ﯾﮕﺎﻧـﻪ ﻫﻨـﻮز ﻏﺮﯾـﺐ و ﻣﻐﻠـﻮب اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓﺘﻨـﻪﻫـﺎ ﻫﻤﭽﻨـﺎن‬
‫ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺎنِ ﺧﺪا ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬راﻫﺒﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‪ ،‬ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت و ﺛﺮوت‪ ،‬رﻫﺒﺮان و اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﺪا ﻣﻮرد‬
‫ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺗﻤﯿﺠﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺎك ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﺟﻬﺎن ﺑـﺎ وﺟـﻮد وﺳـﻌﺖ و وﻓـﻮر اﺳـﺒﺎب ﺳـﻔﺮ و ﺣﻤـﻞ و ﻧﻘـﻞ و ﮔﺴـﺘﺮش ﺷـﺒﮑﻪي‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﮐﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از دﯾﺮوز ﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺗﻨﮓﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن اﻣﺮوز را ﻣﺎديﮔﺮي ﺗﻨﮓ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺳﻮد ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕـﺮ ﻧﻤـﯽاﻧﺪﯾﺸـﺪ و‬
‫ﺟﺰ ﺷﻬﻮت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻟﺬتﻫﺎ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﻤـﯽﺷﻨﺎﺳـﺪ‪ ،‬ﺗﻨـﮓ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﻬـﺎن اﻣـﺮوز را‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ و اﻧﺎﻧﯿﺖ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ و در اﻗﻠﯿﻤﯽ وﺳﯿﻊ دو اﻧﺴﺎن ﺑﮕﻨﺠﺪ‪ ،‬ﺧﻔﻪ ﮐﺮده اﺳـﺘﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺣﻘﺎرت ﻣﯽﻧﮕﺮد و از ﻫﺮ ﺣـﻖ و ﻓﻀـﯿﻠﺘﯽ آن را ﻣﺤـﻮرم‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻣﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ اﯾـﻦ زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﺎدي ﮐـﻪ اﺑـﺰار ﺣﯿـﺎت و رزق را اﺣﺘﮑـﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮﮐﺲ ﮐـﻪ ﺧـﻮد ﺑﺨﻮاﻫﻨـﺪ زﻧـﺪﮔﯽ را ﺗﻨـﮓ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ و ﺑـﺮاي ﻫـﺮﮐﺲ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ روزي را ﻓﺮاوان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫اﻧﺪك‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪402‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷـﻬﺮﻫﺎي وﺳـﯿﻊ و ﺑـﺰرگ ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﺳـﻮراخ ﺣﺸـﺮات ﺷـﺪﻧﺪ و ﻣـﺮدم ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن و ﻧﺎداﻧﺎن از ﺗﺼﺮف در اﻣﻮالﺷﺎن ﺑﺎزداﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻓﺮاﺧﯽاش ﺑـﺮ ﻣـﺮدم‬
‫ﺗﻨﮓ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺰار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم در ﺳﺎﯾﻪي ﺗﻤـﺪن و ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ در‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎ و زﻧﺠﯿﺮﻫﺎ درآﻣﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺤﻄﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﺣﻘﯿﻘـﯽ‪ ،‬ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ و داﺧﻠﯽ‪ ،‬اﻋﺘﺼﺎﺑﺎت ﻫﻔﺘﮕﯽ و روزاﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬اﺳﻼم ﻣﺮدﻣﺎن را از ﻇﻠﻢ ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم ﮐﺸـﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼـﺮ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺘﻤـﺪن‬
‫ﮐﻨﻮﻧﯽ آﯾﯿﻦﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﻓﮑﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ و ﭼـﻮن ﺳـﺘﻮران و‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻣﺴﺨﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺎ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺻـﺪﻫﺎ ﻧﻔـﺮ را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ذﺑﺢﺷﺪن ﮔﺎوي در روز ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ درﺧﺘﯽ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺑﮑﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ ادﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون ﻧﺎم دﯾﻦ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ در ﻧﻔـﻮد و ﻗـﺪرت‪ ،‬ﺟـﻮر و‬
‫ﺗﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺎزﯾﭽﻪ ﻗﺮاردادن اﻓﮑﺎر ﭘﯿﺮوان و داﺷﺘﻦ ﻋﺠﺎﯾـﺐ‪ ،‬از ادﯾـﺎن ﻗـﺪﯾﻤﯽ ﮐﻤﺘـﺮ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ادﯾﺎن ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺮﯾﺎت اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﭼﻮن دﯾﻦ و رﺳﺎﻟﺖ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ‪ ،‬دﯾﮑﺘﺎﺗﻮري و‪...‬‬
‫اﮔﺮ دﻗﺖ ﺷﻮد ﻣﮑﺘﺐﻫﺎي ﻓﻮق در ﺑﺮاﺑﺮ رﻗﯿﺒﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ادﯾﺎن ﺟﺎﻫﻠﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺠﯿﻊﺗﺮ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺮون وﺳﻄﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﯾﮑﯽ‬
‫از اﺣﺰاب ﻣﻠﯽ ﺑﺮ رﻗﯿﺒﺎﻧﺶ ﭘﯿـﺮوز ﺷـﻮد و ﯾـﺎ اﺻـﻠﯽ از اﺻـﻮل ﺳﯿﺎﺳـﯽ روي ﮐـﺎر ﯾـﺎد و ﯾـﺎ در‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎن ﮐﺎﻧﺪﯾﺪاي ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺮ ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ ﻓﺎﯾﻖ آﯾﺪ‪ ،‬رﻗﯿﺒﺶ را ﮐﺎﻣﻼً ﺣﺬف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷـﺪﯾﺪاً‬
‫او را ﻣﻮرد ﺷﮑﻨﺠﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠـﯽ اﺳـﭙﺎﻧﯿﺎ ﮐـﻪ ﻣـﺪتﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮل اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ و‬
‫ﺧﻮنﻫﺎي زﯾﺎدي رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺟﻨﮓﻫﺎي ﭼﯿﻨﯽﻫﺎي ﺟﻤﻬﻮريﺧـﻮاه و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي دوﮐﺮهي ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺟﻨﻮﺑﯽ و ﺟﻨﮓ وﯾﺘﻨـﺎم‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﺟـﺰ اﺧـﺘﻼف ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻈﺮﯾـﺎت‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و روز آﺧﺮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰهاي ﮐﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﻼم در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬درآﻣﺪن از ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻧـﻮر‪ ،‬از‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن و از ﻇﻠﻢ ادﯾﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم‪.‬‬
‫اﻣﺮو از ﻫﺮ روزي دﯾﮕﺮ ﻋﻈﻤﺖ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺎنﺗﺮ و درﮐﺶ آﺳـﺎنﺗـﺮ ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ رﺳﻮا ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎﯾﺶ ﻋﯿﺎن ﮔﺸﺘﻪ و ﺗﻨﻔﺮ ﻣﺮدم از آن اﻓـﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﻫﻨﮕﺎم آن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن از ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﺑﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑـﺮ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد و ﺑﺎ اﺧﻼص و ﻋﺰم راﺳﺦ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﺗﻤـﺎم اﯾـﻦ رﺳـﺎﻟﺖ را ﺑـﻪ‬
‫آﻏﻮش ﮔﯿﺮد و آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ رﺳﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺎن را از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﺠـﺎت‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬

‫آﻣﺎدﮔﯽ روﺣﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻫﺮﮔﺰ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﺑﺎﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺿـﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑﺎنﻫﺎ و آداب زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم رﺳـﺎﻟﺘﺶ را‬
‫ﺑﺎ روح و ﻗﺪرت ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ رﺳﺎﻧﺪ؛ ﭘﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﻫﺮ روز ﻓﻘﺮ و ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ اروﭘﺎ از‬
‫آن رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب از ﺷﻬﻮات‪ ،‬ﺷﻮق ﺷﻬﺎدت‪ ،‬اﺷـﺘﯿﺎق ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬روي ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻦ از ﮐﺎﻻي دﻧﯿﺎ و ﺗﺤﻤﻞ ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎ در راه ﺧﺪا ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و اﺣﺘﺴﺎب‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي رﺳﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُ ُ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َٓ َۡ‬ ‫َ َ ْ‬
‫﴿ َو� ت ِه ُنوا ِ� ٱبۡتِغاءِ ٱلق ۡو ِم� إِن ت�ونوا ت�ل ُمون فإِ� ُه ۡم يَ�ل ُمون ك َما ت�ل ُمونۖ َوت ۡر ُجون م َِن‬
‫َّ َ َ َ ۡ ُ َ‬
‫جون﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[104 :‬‬ ‫ٱ�ِ ما � ير‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪404‬‬

‫»در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻗﻮم ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از ﺟﻨﮓ و ﺟﺮاﺣﺎت درد ﻣـﯽﮐﺸـﯿﺪ آﻧـﺎن ﻫـﻢ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﺷﻤﺎ درد ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻓﺮق ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺟﯿﺰي از ﺧـﺪا اﻣﯿـﺪ‬
‫دارد ﮐﻪ آﻧﺎن اﻣﯿﺪ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺪرت اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ و راز ﭘﯿﺮوزي او در اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ اﻟﻬﯽ ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺟﺰ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ اروﭘﺎ در ﻣﻮرد دﻧﯿﺎي ﻧﻘﺪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ و دل ﻧﺒﻨﺪد ﺟﺰ ﺑﻪ آن ﮐـﺎﻻي‬
‫دﻧﯿﺎ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑﺪان دل ﺑﺴﺘﻪ و ﭼﺸﻢ ﻧﺪوزد ﺟﺰ ﺑﻪ آن اﻣﻮر ﺣﺴﯽ و ﻣﺎدي ﮐـﻪ اروﭘـﺎ ﺑـﺪان ﺑـﺎور‬
‫دارد و ﺑﻪ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت ﻣـﺎدياي‬
‫ﮐﻪ دارد ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﻣﺎدي و ﺑﺪﻧﯽ از اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﻋﻘـﺐﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﺑﺮازﻧﺪهﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي و رﻫﺒﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻗـﺪرت ﻣﻌﻨـﻮي ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﮑﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻘﺎﯾﺎي اﯾﻦ ﻗﺪرت را ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮور آﺛﺎر آن در ﻗﻠﺐﻫﺎﯾﺸـﺎن ﺧﺸـﮑﯿﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺗﮑﺎن دﻫﻨﺪه دﭼﺎر ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ اﯾﻤـﺎن‪،‬‬
‫ﺻﺒﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ داﺷﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﺣﺪي ﻟﺮزه ﺑﺮ اﻧﺪام ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺪرت ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻌﻨﻮي در وﺟﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روي آورد‪ ،‬آن ﻗﺪرت ﭼـﻮن آﺑﻨﻤـﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺸﻨﻪ آن را آب ﻣﯽﭘﻨﺪارد و ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﻧﺰدﯾـﮏ ﻣـﯽﺷـﻮد ﭼﯿـﺰي را ﻧﻤـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺎدﯾﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺿـﺎﯾﻊﻧـﻮدن ﻗـﺪرت روﺣـﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬در ﺗﯿﺮ داﻧﺶ ﻫﺮﭼﻪ ﺟﺴﺘﻮﺟﻮ ﮐﺮد ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺟﺎي آن ﻗﺪرت‬
‫ﻣﻌﻨﻮي را ﺑﮕﯿﺮد و وي را از آن ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻣﯿﺪانِ ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎزي ﻗـﺪم ﮔﺬاﺷـﺖ؛ ﭼـﻪ ﻣـﯽﭘﻨﺪاﺷـﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﻣﯽآﺷﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﺳﻼم و ﻧﺠﺎت ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﻘﺪسﺷﺎن ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﻼم و ﺣﺮﯾﻢ آن ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺷﻌﻠﻪور ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ‬
‫و از ﻏﯿﺮت و ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺗﺄﺳـﻒ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﯽرﻓـﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘـﻖ ﻧﯿﺎﻓـﺖ و‬
‫ﻓﺠﺎﯾﻊ دردﻧﺎك در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻄﻠﻮﺑﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺖ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻃﺒـﻖ ﻣﻌﻤـﻮل‪ ،‬در‬
 ‫‪405‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻟﺬتﻫﺎ و ﺷﻬﻮات ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و روﯾﺪاد ﻣﻬﻤـﯽ ﺑـﻪ وﻗـﻮع ﻧﭙﯿﻮﺳـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯽ ﺑﺮد ﻏﯿﺮت دﯾﻨﯽ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺳﺴﺖ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و آﺗﺶ ﺟﻬﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و زﺑﻮﻧﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﻨﻮﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪي ﻣﻬﻢ رﻫﺒـﺮان ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﺳـﺎزﻣﺎنﻫـﺎ و دوﻟـﺖﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﮐﺎﺷﺘﻦ اﯾﻤﺎن در ﻗﻠﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ ﻋﻮاﻃﻒ اﯾﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا و‬
‫رﺳﻮل و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت ﺑﺎ ﻫﻤﺎن روش ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﺴـﯿﺮ از ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺗﻼﺷﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ درﯾﻎ ورزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﮐﻠﯿﻪي اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ و ﻗﺪﯾﻢ راهﻫـﺎي ﻧﺸـﺮ و ﺗﻌﻠـﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫دﯾﺪ و ﺑﺎزدﯾﺪ دﻋﻮﺗﮕﺮان دﯾﻨـﯽ از ﺷـﻬﺮﻫﺎ و روﺳـﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺗﯿـﺐ درسﻫـﺎ وﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽﻫـﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎر‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺑـﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي ﺳـﯿﺮه‪ ،‬اﺧﺒـﺎر ﺻـﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻏـﺰوات ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ و ﻓﺘﻮﺣـﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﺣـﺎل ﺷـﻬﯿﺪان و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ ﻣﺴـﺎﯾﻞ ﺟﻬـﺎد و ﻓﻀـﺎﯾﻞ ﺷـﻬﯿﺪان و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر از رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ‪ ،‬روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﯿﺰات ﺟﺪﯾـﺪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص دو ﻧﯿﺮو ﻋﻈﯿﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم آﺗـﺶ‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻪ و اﯾﻤﺎن را ﺑﺮاﻓﺮوزﻧﺪ و در ﻫﺮ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻋﻠﯿﻪ دوران ﺟﺎﻫﻠﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪ راه اﻧﺪازﻧﺪ‬
‫و از اﻣﺖ زﺑﻮن و ﺧﻮار‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﺑﯿﺪار‪ ،‬ﺳﻠﺤﺸﻮر‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ و ﺳﺮاﭘﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﻋﻠﯿﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻣﺸﮑﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دلﺧﻮشﺷﺪن و آرامﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ در ﮐﻨﺎر‬
‫اوﺿﺎع ﻓﺎﺳﺪ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺴﺎدي وي را ﻧﮕﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻪ اﻧﺤﺮاف و ﻣﻨﮑـﺮات وي را‬
‫ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد و ﺟﺰ ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ راه ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﻪ دلﻫﺎ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﺗﻨﺸﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻤـﺎن و ﻧﻔـﺎق‪،‬‬
‫ﯾﻘﯿﻦ و ﺷﮏ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ زودﮔﺬر و زﻧﺪﮔﯽ آﺧﺮت‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﺟﺴﻢ و ﺷﺎدي ﻗﻠﺐ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻄﺎﻟﺖ‬
‫و ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ ﺗﻨﺸﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي در زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد‬
‫و ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺪون اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﺸﯽ اﺻﻼح ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫـﺮ ﮔﻮﺷـﻪاي از‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪406‬‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﺮ ﺷﻬﺮ و ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي ﻗﯿﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻗﺮآن‬
‫در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َٰ ُ ُ ۡ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُٗ‬ ‫َۡ‬ ‫ٌَۡ َ َ ْ‬
‫اموا �قالوا َر ُّ� َنا َر ُّب‬ ‫ام ُنوا ب ِ َر ّ� ِ ِه ۡم َوزِد�ٰ ُه ۡم هدى ‪ ١٣‬ور�طنا � قلو� ِ ِهم إِذ ق‬ ‫﴿ف ِتية ء‬
‫َ ٗ َّ َ ۡ ُ ۡ َ ٓ ٗ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ۡ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫�ض لن ندع َوا مِن دونِهِۦٓ إِ�ٰهاۖ لقد قلنا إِذا ش َط ًطا ‪] ﴾١٤‬اﻟﻜﻬﻒ‪.[14 -13 :‬‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬
‫»آﻧﺎن ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺎ ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺖﺷـﺎن اﻓـﺰودﯾﻢ‪ .‬ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻗﺪرت و ﺷﻬﺎﻣﺘﯽ ددﯾﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔـﺎر ﻣـﺎ ﭘﺮوردﮔـﺎر‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻏﯿﺮ از او ﻣﻌﺒﻮدي را ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺨﻨﯽ ﮔﺰاف و دور از ﺣﻖ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎد ﺑﻼل‪ (1 )،‬ﻋﻤـﺎر‪ (2 )،‬ﺧﺒـﺎب‪ (3 )،‬ﺧُﺒﯿـﺐ‪ (4 )،‬ﺻـﻬﯿﺐ‪ (5 )،‬ﻣﺼـﻌﺐ ﺑـﻦ ﻋﻤﯿـﺮ‪،‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻐﻄﻮن) ‪ (2‬و اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ) ‪ (3‬زﻧﺪه ﻣﯽﺷـﻮد و ﺑـﻮي ﺑﻬﺸـﺖ و ﻧﺴـﯿﻢ ﻗـﺮن اول وزﯾـﺪن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺮاي اﺳﻼم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻫﯿﭻ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح ﺣﺒﺸﯽ‪ ،‬ﻣﻮذن‪ ،‬ﺧﺎزن و از ﯾﺎران ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ ‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻫﺠﺮت‪ ،‬اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎ دﯾﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 18‬ﯾﺎ ‪ 20‬ﻫـ ‪ .‬ق در دﻣﺸﻖ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ از ﯾﺎران ﻧﺰدﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ در ﻣﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش را زﯾﺮ‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪي ﻣﺸﺮﮐﺎن از دﺳﺖ داد‪ .‬وي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﯿﻦ در ﮐﻨﺎر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﯿﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت‪ ،‬از ﭘﯿﺸﮑﺴﻮﺗﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬وي در راه اﺳﻼم ﺷﮑﻨﺠﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر دﯾﺪ‪ ،‬در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﺪر‪،‬‬
‫اﺣﺪ‪ ،‬ﺧﻨﺪق و دﯾﮕﺮ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 37‬ﻫـ رد ﮐﻮﻓﻪ درﮔﺬﺷﺖ و ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(4‬ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ ﺑﻦ ﻋﺪي اﻧﺼﺎري‪ ،‬در ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮت ﺑﻪ اﺳﻼم درآﻣﺪ و در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺣﻀﻮر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن وي ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دﺳﺘﻪاي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎري در ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و اﺳﯿﺮ‬
‫ﺷﺪ و در ﻣﮑﻪ ﺑﻪ دار آوﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(5‬اﺑﻮﯾﺤﯿﯽ ﺻﻌﯿﺐ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ واز ﺗﯿﺮاﻧﺪازان ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب‪ ،‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 36‬ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻫﺠﺮت در ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ‪.‬در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و در ﺟﻨﮓﻫﺎ‬
 ‫‪407‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ‬

‫وﻇﯿﻔﻪي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺪﯾﻦ ﺟﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮﭼﻤﺪار رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫و رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻻزم و آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ درﻋﻠﻮم‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‬
‫و ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺗﻤﺎم زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ از ﻏﺮب ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧـﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎﮐﺶ را‬
‫ﺧﻮد ﺗﻬﯿﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﯿﺤﺎﺗﺶ را ﺧﻮدش ﺑﺴﺎزد‪ ،‬اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽاش را ﺧﻮدش ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﺧﻮدش اﺳﺘﺨﺮاج و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺮاد و داراﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮدش ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎﯾﺶ‬
‫را اداره ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎوﮔﺎنﻫﺎ و ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﺧـﻮﯾﺶ آبﻫـﺎي اﻃـﺮاﻓﺶ را ﺑﺸـﮑﺎﻓﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺎﻧـﮏﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺷﮏﻫﺎ و ﺳﻠﯿﺤﺎت ﺳﺎﺧﺖ ﺧﻮدش ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺶ ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺎدراﺗﺶ ﺑﺮ وارداﺗﺶ اﻓـﺰاﯾﺶ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﻏﺮب درﺧﻮاﺳﺖ وام ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اردوﮔﺎهﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺻـﻨﻌﺖ و ﺗﺠـﺎرت ﺑـﻪ ﻏـﺮب‬
‫ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮب ﻧﯿﺰ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺧﻮﻧﺶ را ﻣﯽﻣﮑﺪ‪ ،‬زﻣﯿـﻨﺶ را ﺣﻔـﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و آب ﺣﯿـﺎﺗﺶ را‬

‫ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد و در زﻧﺪﮔﯽ راه زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 32‬ﻫـ ‪ .‬ق ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو‬
‫ﺑﺴﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(1‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻣ‪‬ﺼﻌ‪‬ﺐ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺮ ﻗﺮﯾﺸﯽ‪ ،‬در آﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ اﺳﻼم را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﮐﻪ اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﺪﺗﯽ‬
‫او را زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﺟﺮت ﮐﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻗﺮآن ﺑﯿﺎﻣﻮزد و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﺷﻤﺎري زﯾﺎدي از ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻪ‬
‫وﺳﯿﻠﻪي او ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺼﺐ در ﺟﻨﮓ اﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(2‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻐﻄﻮن ﻗﺮﯾﺸﯽ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﮐﺮد و در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﺮد‪ ،‬او در ﻋﺒﺎدت و‬
‫روزهﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺷﺎ و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 21‬ﻫﺠﺮي در ﻣﺪﯾﻨﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
‫)‪ -(3‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ اﻧﺼﺎري‪ ،‬در روزﻫﺎي آﻏﺎزﯾﻦ ﻫﺠﺮت ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺷﻮر و ﻫﯿﺠﺎن ﺑﺴﯿﺎري داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ رﺷﺎدتﻫﺎ ﮐﺮد و زﺧﻢﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺟﺎم ﺷﻬﺎدت ﻧﻮﺷﯿﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪408‬‬

‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮروز دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻏﺮب ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺗﻤﺎم داراﯾﯽاش را ﺑﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم از ﻏﺮب درﺧﻮاﺳﺖ وام ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎري ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن اﻣﻮر ﮐﺸـﻮري‬
‫و آﻣﻮزش ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ از ﻏﺮب ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ و ﮐﺎﻻ و ﺻﻨﺎﯾﻌﺶ را از ﻏﺮب ﻣـﯽﺧﻮاﻫـﺪ و‬
‫ﻏﺮب را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد و ﻣﺮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺪون اﺟﺎزهي ﻏﺮب و ﺑـﺪون ﻣﺸـﻮرهي آن ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ﮐﺎري اﻗﺪام ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﭼﻨﯿﻦ وﺻﻔﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻏﺮب روﺑﺮو ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ آن ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻏﺮب ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﻋﻠﻤﯽ و ﺗﮑﻨﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑـﺮد و‬
‫ﺑﺎ ﺑﺮدﮔﯽ درازﻣﺪت و زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺴﺖ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي ﺳـﺘﻤﮕﺮاﻧﻪي‬
‫اروﭘﺎ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدﮐﺸﯽ‪ ،‬آﺗﺶ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﺑـﺮاي‬
‫دوﻣﯿﻦ ﺑﺎر ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در آﻣﺎدﮔﯽ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﺳﺘﻘﻼل در اﻣﻮر زﻧﺪﮔﯽاش ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺟﻬﺎن ﺛﺒﺖ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ و ﺑﻼي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫رﻫﺒﺮي در ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎن ﻏﺮب ﻣﺪتﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي در‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ و اﺳﺘﻘﻼل ﻓﮑﺮي‪ ،‬ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺷﺪﯾﺪاً ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻏﺮب و ﺟﯿﺮهﺧﻮار وي‬
‫ﺣﺘﯽ در ادﺑﯿﺎت ﻋـﺮب و ﻋﻠـﻮم ﻋﺮﺑـﯽ و ﻋﻠـﻮم دﯾﻨـﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‪ ،‬ﺣـﺪﯾﺚ و ﻓﻘـﻪ ﺷـﺪه اس‪.‬‬
‫ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن در ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻔﺤﺺ ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺑﯽ و راﻫﻨﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ و در‬
‫اﺳﺘﺪﻻل و ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺳﻼم و ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻊ و ﺣﺠﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫در ﻧﻘﺪ و ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻈﺮﯾﺎت‪ ،‬ﺳﺨﻦ آﻧﺎن ﻣﻼك ﻗﺮار داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬
‫زﯾﺎدي از آﻧﺎن ﮐﺸﯿﺶ و ﻣﺒﻠﻎ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﯾﻬﻮدي و ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳـﻼم و ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ آن‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻐﺾ و ﻋﺪاوت و دﺷﻤﻨﯽ دارﻧﺪ؛ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼم را ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ‬
‫و اﺳﺘﻬﺰا ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و در ﻧﺼﻮص و ﻣﻨﻘﻮﻻت ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣـﯽزﻧﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و در آن ﻣﻬﺎرت ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
 ‫‪409‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ در ﻓﻬﻢ ﻧﺼـﻮص و ﺗﺮﺟﻤـﻪي آنﻫـﺎ دﭼـﺎر اﺷـﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓـﺎﺣﺶ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻓﮑـﺎر و‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎتﺷﺎن در ﻣﺮاﮐﺰ ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺷﺪﯾﺪاً ﻧﻔـﻮذ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ و ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎتﺷـﺎن در‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺟﺪاﯾﯽ دﯾﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﻪ دﯾﻦ ﯾﮏ ﻗﻀﯿﻪي ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺟﺘﻤﺎع ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﻧﺪارد و دﯾﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﺒﺎرت از ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و اﺧﻼق اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ راﺑﻄـﻪاي‬
‫ﻧﺪارد و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در ﻓﻬﻢ دﯾـﻦ و اﺣﮑـﺎم ﺷـﺮﯾﻌﺖ ﺑﺮاﺳـﺎس ﺗﻤـﺪن و ﻓﻠﺴـﻔﻪي ﻏـﺮب و اﻓﮑـﺎر‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن و ﺷﺎﮔﺮدان ﺷﺮﻗﯽ و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺎن ﺑﻪ آن ﻓﺮا ﻣـﯽﺧﻮاﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﻼً روﺷﻦ و واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺘﻔﮑﺮان در ﺷـﺮق‪ ،‬از روﯾـﺎروﯾﯽ ﺑـﺎ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻏـﺮب و ﻧﻘـﺪ‬
‫آزاداﻧﻪ و ﺑﺎ ﺟﺮأت‪ ‬ﺑﻨﯿﺎنﻫـﺎ و ارزشﻫـﺎي آن‪ ،‬ﻋـﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ ﻧﯿـﺰ در ﺿـﻌﻒ ﻓﮑـﺮي و‬
‫ﻓﺮورﻓﺘﻦ در ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪي ﺧـﻮﯾﺶ از ﻏـﺮب‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺎﯾﯽ رﺳـﯿﺪﻧﺪ ﮐـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻏـﺮب را‬
‫واﭘﺴﯿﻦ دﺳﺘﺎورد ﻋﻘﻞ ﺑﺸﺮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ وراي آن ﺑﺮﺗﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎ و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ‬ﻏﺮﺑﯽ دارد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺗﻄﺒﯿﻖ‬
‫آن در ﺷﺮق ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را ﺟﺰﯾﯽ ﺟﺪاﯾﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‬
‫از اﺟﺰاي ﻗﺎرهي اروﭘﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را ﮐﻪ رﯾﺸﻪي ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ) ‪.(1‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي اﻓﺮادي ﻧﺎدر‪ ،‬در اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﺑﺮﻣﺮدي ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪي ﺣﯿﺎت و ارزشﻫﺎﯾﺶ را ﺑـﺎ ﻋﻠـﻢ‪ ،‬ﺑﺼـﯿﺮت‪ ،‬اﻋﺘﻤـﺎد و ﻋـﺰت‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺸﺪ و روي ﭘﺎي ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﺎ اﯾـﻦ‬
‫ذﻟﺖ ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ و داراي ﺷﺨﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻐﺰﻫﺎ و ﻧﻮﯾﻨﺴﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ‬
‫و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻧﻈﺮﯾﺎتﺷﺎن را ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻋﻠﻮم‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻨﺎن ﻣﻬﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺰرگ از آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪد آﻧـﺎن‬

‫)‪ -(1‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ رك‪ :‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻃﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ ﻓﯽ ﻣﺼﺮ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪410‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﺎت و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎتﺷﺎن را ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺗﺸﻨﮕﺎن ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﺎﻟﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﻼً ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻋﻠﻤﯽ اروﭘﺎ و اﻣﺮﯾﮑﺎ روي ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑـﯽ و ﻣﺮاﮐـﺰ ﻋﻠﻤـﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم روي آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي آن ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ ﻣﺮاﮐـﺰ ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻠـﻮم دﯾﻨـﯽ و‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ اروﭘـﺎﯾﯽ‪ .‬واﻗﻌـﺎً ذﻟـﺖ و زﺑـﻮﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﺮاﮐﺰِ رﯾﺸﻪدار در ﻋﻠﻢ و دﯾﻦ از رﻫﺒﺮي ﻋﻠﻤﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺻﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ‬

‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻋﻠﻮم ﺟﺪﯾﺪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ روح و رﺳﺎﻟﺖ وي ﻫﻤﻨﻮا‬
‫و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ زﻋﺎﻣﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺴﻠﻂ داﺷـﺘﻪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎن ﻧﻔﻮذ ﻧﻤﻮد و در دورن ادﺑﯿـﺎت و ﻓﻠﺴـﻔﻪاش‬
‫راه ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن آن روز ﺑﺎ ﻋﻘﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﻣـﯽاﻧﺪﯾﺸـﯿﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗﻠـﻢ اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺎ زﺑﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﻣـﯽﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن در اﯾـﺮان‪ ،‬ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎن‪،‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﻫﻨﺪ‪،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﮐﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑـﯽ ﻣـﯽﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ ﻫـﻢ اﺻـﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﻠﺨﯿﺼﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻣﺎم ﻏﺰاﻟﯽ) ‪ (1‬اﺣﯿـﺎء‬
‫ﻋﻠﻮم اﻟﺪﯾﻦ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت ﺗﻠﺨﯿﺺ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﺣﺠﮥ اﻻﺳﻼم اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻏﺰاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻌﺮوف دورهي ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 450‬ﻫـ ‪ .‬ق )‪ (1058‬در ﻃﺎﺑﺮان ﻃﻮس زاده ﺷﺪ‪ .‬وي در ﻓﻘﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﮐﻼم و ﻋﺮﻓﺎن ﺳﺮآﻣﺪ دوران‬
‫ﺧﻮد ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺰاﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﻃﻮس و ﮔﺮﮔﺎن ﺑﻪ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮر رﻓﺖ و از ﻣﺤﻀﺮ اﻣﺎم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ ارﺗﺒﺎط ﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻨﺼﺐ ﺗﺪرﺳﯽ ﻣﺪرﺳﻪي ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ را از وي درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد و‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف روي آورد و ﺑﻪ ﻃﻮس ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎبﻫﺎي اﺣﯿﺎء ﻋﻠﻮم اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺎﻓﺖ‬
‫اﻟﻔﻼﺳﻔﺔ‪ ،‬اﻟﻤﻨﻘﺬ ﻣﻦ اﻟﻀﻼل واﻟﻤﺴﺘﺼﻔﯽ ﻣﻦ ﻋﻠﻢ اﻻﺻﻮل از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر وي اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺰاﻟﯽ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 505‬ﻫـ ‪ .‬ق ‪ 1111 /‬م درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫‪411‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺣﺮﮐـﺖ ﻋﻠﻤـﯽ در اﺑﺘـﺪاي زﻣﺎﻣـﺪاري ﻋﺒﺎﺳـﯿﺎن ﻇﻬـﻮر ﻧﻤـﻮد و از ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽﻫـﺎ و‬
‫ﻋﺠﻢﻫﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﭘﺎك و روح اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺎسﮔﺬاري ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و داراي ﺿﻌﻒﻫﺎﯾﯽ‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﯽ و دﯾﻨﯽ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن آن روز ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﻧﺸﺎط ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨـﺪ و ﻧﻈـﺎمﻫـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﻗﺪﯾﻢ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﻬﻀﺖ ﻋﻠﻤﯽ اروﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺪان آﻣﺪ و ﺑﺎ آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎ و ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻗـﺪﯾﻢ‬
‫را ﻣﻨﺴﻮخ اﻋﻼم ﮐﺮد و ﺳﺒﮑﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﯿﻖ وﺿﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺒﮏ‪ ،‬ﮐﭙﯽ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ‬
‫اﺻﻞ از روح و اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﺎدي آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﯿﭻ داﻧﺸﺠﻮﯾﯽ ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﻤـﯽﻧﻤـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ روﺣﯿﻪاي ﻣﺎدي ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺗﺴﻠﯿﻢ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﻮزﺷﯽ ﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻧﯿﺰ از آﻧﺠـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺪتﻫﺎ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ ﻓﮑﺮي و اﻧﺤﻄـﺎط ﻋﻠﻤـﯽ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﺟـﺰ اروﭘـﺎ ﻣـﺪدﮐﺎر و ﯾـﺎوري‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و اﻣﺮوز در ﺳﻄﺢ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻃﺒﯿﻌﯽ اﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﯾﺠﺎد ﺗﻨﺸﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﯿﻦ روﺣﯿﻪي اﺳﺎﻟﻤﯽ و روﺣﯿـﻪي ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﺑـﯿﻦ‬
‫اﺧﻼق اﺳﻼﻣﯽ و اﺧﻼق اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ در ارزﺷﯿﺎﺑﯽ اﺷﯿﺎ و ﻣﻌﯿﺎرﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ در ﺑﯿﻦ ﻃﺒﻘﺎت ﻓﺮﻧﮕﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﺮده ﺷﮏ و ﻧﻔﺎق ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﯾﺪ و ﺑﯽﺻﺒﺮي‪ ،‬ﺣﺮص زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ دﻧﯿﺎ ﺑﺮ آﺧﺮت و ﻏﯿﺮه – ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺗﻤﺪن‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ – ﻇﻬﻮر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ زﻧﺪﮔﯽاش را دوﺑﺎره ﺷـﺮوع‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﻗﯿـﺪ ﺑﺮدﮔـﯽ درآﯾـﺪ و آرزوي رﻫﺒـﺮي ﺟﻬـﺎن را در ﺳـﺮ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ داراي اﺳـﺘﻘﻼل‬
‫آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن ﺑﺎﯾﺪ رﻫﺒﺮي ﻋﻠﻤﯽ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر زﯾﺎد ﻣﺸﮑﻞ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪاي ژرف‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﮔﺴﺘﺮدهي ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﺄﻟﯿﻒ و ﻣﻬـﺎرت ﺗﺎﺣـﺪ ﺗﺤﻘﯿـﻖ و‬
‫ﻧﻘﺪ ﻋﻠﻮم ﻋﺼﺮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﯿـﺮي روح اﺳـﻼم و اﯾﻤـﺎن راﺳـﺦ ﺑـﻪ اﺻـﻮل و ﻓـﺮاﻣﯿﻨﺶ دارد‪،‬‬
‫ﻣﺴﺆوﻟﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭼﯿﺮه دﺳﺖ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮﻧـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ وﻇﯿﻔـﻪي ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖﻫﺎ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎﯾﯽ را ﺗﺸـﮑﯽ دﻫﻨـﺪ و اﺳـﺘﺎداﻧﯽ ﻣـﺎﻫﺮ در‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪412‬‬

‫رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻃﺒﻖ اﺳﻠﻮب آﻣﻮزﺷﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﻣﺤﮑﻤﺎت ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‬
‫و ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺛﺎﺑﺖ دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم ﻣﻔﯿﺪ ﻋﺼﺮي و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺟﺪﯾﺪ را در ﺧـﻮد ﻓـﺮاﻫﻢ آورﻧـﺪ و ﻋﻠـﻮم‬
‫ﻋﺼﺮي را ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاﺳﺎس اﺳﻼم و روح اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺮآورده ﻧﻤﺎﯾﺪ و آﻧﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ﭼﻨﯿﻦ دﺳـﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫـﺎﯾﯽ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن را ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻫﻮﯾﺖﺷﺎن را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻏﺮب ﮐﺎﻣﻼً ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮔﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﻮارد ﺣﺴ‪‬ﺎس آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺧﻮدﺷـﺎن اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﮐﺸﻮرﻫﺎيﺷﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻮر ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮاﺳﺎس اﺳﻼم ﭼﻨـﺎن اداره ﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺮﺗـﺮي ﻧﻈـﺎم‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺎمﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ روﺷﻦ ﺷﻮد و ﻣﺸﮑﻼت اﻗﺘﺼﺎدي ﮐﻪ اروﭘـﺎ در ﺣـﻞ آنﻫـﺎ ﻋـﺎﺟﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺣﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ روﺣﯽ و آﻣﺎدﮔﯽ ﺗﮑﻨﯿﮑـﯽ و ﻧﻈـﺎﻣﯽ و اﺳـﺘﻘﻼل آﻣﻮزﺷـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد‪ ،‬رﺳﺎﻟﺘﺶ را ادا ﮐﻨﺪ و ﺟﻬﺎن را از ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻬﺪﯾﺪ ﮐﻨﻨﺪه ﻧﺠﺎت‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪي رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن اﻣﺮي ﺳﺎده ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺧﯿﻠـﯽ ﺟـﺪي اﺳـﺖ و ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﺗـﻼش و‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻬﺎد و آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳـــــــــــﻮم اﳍﻴـــــــــــﺎج ﺑـــــــــــﲈ اﺳـــــــــــﺘﻌﺪا‬ ‫ﻛــــــــــــــﻞ اﻣــــــــــــــﺮيء ﳚــــــــــــــﺮي إﱃ‬
‫»در روز ﻧﺒﺮد ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﺧﻮد وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي ﺟﺪﯾﺪ‬

‫اﮐﻨﻮن ﺟﻬﺎن در ﻧﺘﯿﺠﻪي رﻫﺒﺮي ﻏﺮب ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪي آﺗﺸﻔﺸﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮآن اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﻣﯽرود اﯾﻦ آﺗﺸﻔﺸﺎن ﻣﻨﻔﺠﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮ ﻟﺒﻪي ﭘﺮﺗﮕﺎﻫﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ ﻓﺮو‬
‫رﯾﺰد‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺮب در وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫ارﺷﺎد‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ و اراده در ﺗﻤﺎم ﻗﺎرهﻫﺎ و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ و ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎ و ﺣﺘـﯽ در وﺟـﻮد اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻬﺎن اﺻﻼح ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺗﺪاوم ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻏﺮب ﺑﻪ ﺳﺎنِ ﻏﺪهاي اﺳﺖ‬
‫ﺑﺪﺧﯿﻢ در ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺎرﮔﺰﯾﺪهي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺒﻊِ ﻫﺮ ﻧﻮع اﺿﻄﺮاب‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و ﺗﻤﺎم اﻧﻘﻼبﻫـﺎ در‬
 ‫‪413‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺧﯿﺰش ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬

‫ﺧﺎور دور و ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻨﯽ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺣﺮﮐﺖﻫﺎي اﺻﻼﺣﯽ ﺑﯽﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫـﺎي درﺳـﺖ و ﻧﻈـﺎﻣﯽﻫـﺎي ﺻـﺎﻟﺢ ﺑـﺮﺧﻼف اراده و ﻣﺼـﺎﻟﺢ آن ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و اﺳﺎﺳﺎً ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ رﻫﺒﺮي و ﻗﺪرت‬
‫از ﻏﺮب ﻣﺎدي و ﺧﻮدﺧﻮاه ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺳـﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ ﻧﻤـﻮدن ﺑﺸـﺮﯾﺖ ﻧﯿﺴـﺖ و ﭼﻨـﯿﻦ ﺗﻤـﺎﯾﻠﯽ ﻧﯿـﺰ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن و ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺣﺎﻣﻞ روﺣﯽ ﺟﺪﯾﺪ و ﺗﺼـﻤﯿﻤﯽ ﻧـﻮﯾﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺴﺆول و ﻣﮑﻠـﻒ ﻣـﯽدارد‪ ،‬آن ﻓـﺮد ﺟـﺰ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﺟﻬﺎن در اﻧﺘﻈﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ اﺳـﻼم دﮐﺘـﺮ ﻣﺤﻤـﺪ اﻗﺒـﺎل‬
‫‪ /‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫داراي ﺟﻬــﺎن را ﺗــﻮ ﯾﺴــﺎري ﺗــﻮ ﯾﻤﯿﻨـــﯽ‬ ‫ﻧـــﺎﻣﻮس ازل را ﺗـــﻮ اﻣﯿﻨـــﯽ ﺗـــﻮ اﻣﯿﻨـــﯽ‬
‫ﺻﻬﺒﺎي ﯾﻘﯿﻦ درﮐﺶ و از دﯾـﺮ ﮔﻤـﺎن ﺧﯿـﺰ‬ ‫اي ﺑﻨــﺪهي ﺧــﺎﮐﯽ ﺗــﻮ زﻣــﺎﻧﯽ ﺗــﻮ زﻣﯿﻨــﯽ‬
‫از ﺧــــــــــﻮابﮔــــــــــﺮان ﺧﯿــــــــــﺰ‬ ‫ازﺧﻮابﮔﺮانﺧﻮابﮔﺮان ﺧﻮابﮔﺮانﺧﯿﺰ‬
‫ﻓﺮﯾـــﺎد ز ﺷــــﯿﺮﯾﻨﯽ و ﭘﺮوﯾـــﺰي اﻓﺮﻧــــﮓ‬ ‫ﻓﺮﯾـــﺎد ز اﻓﺮﻧـــﮓ و دﻻوﯾـــﺰي اﻓﺮﻧـــﮓ‬
‫ﻣﻌﻤــﺎر ﺣــﺮم ﺑــﺎز ﺑــﻪ ﺗﻌﻤﯿــﺮ ﺟﻬــﺎن ﺧﯿــﺰ‬ ‫ﻋـــﺎﻟﻢ ﻫﻤـــﻪ وﯾﺮاﻧـــﻪ زﭼﻨﮕﯿـــﺰي اﻓﺮﻧـــﮓ‬
‫از ﺧــــــــــﻮابﮔــــــــــﺮان ﺧﯿــــــــــﺰ‬ ‫ازﺧﻮابﮔﺮانﺧﻮابﮔﺮانﺧﻮابﮔﺮانﺧﯿـﺰ‬

‫ﮐﻠﯿﺎت اﻗﺒﺎل‪ ،‬زﺑﻮر ﻋﺠﻢ‪ ،‬ص ‪.141‬‬

 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪:‬‬
‫رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫در ﻧﻘﺸﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺑﯽ از اﻫﻤﯿﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﺑﺮﺧﻮدارد اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ ﻫـﻢ‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻣﺴﮑﻦ اﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶ را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي اﯾﻔـﺎ ﮐـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﻈﯿﻢ ﺛﺮوت و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﻧﺮژي ﻧﻔﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻃﻼي ﺳﯿﺎه‪ ،‬را در اﺧﺘﯿﺎر دارد ﮐـﻪ‬
‫اﻣﺮوزه در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺻﻨﻌﺖ و ﺟﻨﮓ ﻧﻘﺶ ﺧﻮن را دارد‪ .‬از ﻃﺮﻓﯽ ﺟﻬﺎن ﻋـﺮب ﭘـﻞ ارﺗﺒـﺎط اﺳـﺖ‬
‫ﺑﯿﻦ اروﭘﺎ و اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺧﺎور دور و در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ ﺗﭙﻨـﺪه ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از‬
‫ﻧﻈﺮ روﺣﯽ و دﯾﻨﯽ ﺑﻪ آن روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ در آﯾﻨﺪه )ﺧﺪا ﭼﻨﺎن ﻧﮑﻨـﺪ!( ﺻـﺤﻨﻪي ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺳﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻤﺎم ﺑﺎزوان ﺗﻮاﻧﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺰﻫﺎي ﻣﺘﻔﮑﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺒﺎرز‪ ،‬ﺑﺎزارﻫﺎي ﺗﺠـﺎري و‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي زراﻋﯽ‪ ،‬در اﯾـﻦ ﺧﻄـﻪ از ﺟﻬـﺎن ﻧﻬﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺼـﺮ ﺑـﺎ ﻧـﯿﻠﺶ و ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻓـﺮآوردهﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ‪ ،‬ﺛﺮوت‪ ،‬ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺪﻧﺶ در آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄـﻮر ﺳـﻮرﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎورﺷﺎن ﺑﺎ آب و ﻫﻮاي ﻣﻌﺘﺪل و داراي اﻫﻤﯿﺖ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ و ﻋـﺮاق‬
‫ﺑﺎ دﺟﻠﻪ و ﻓﺮاﺗﺶ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻔﺖ و ﻣﺮدم ﻏﯿـﻮرش‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﯾـﺮهي ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺑـﺎ ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫روﺣﯽ و ﻗﺪرت دﯾﻨﯽاش و ﻫﻤﺎﯾﺶ ﺳﺎﻻﻧﻪي ﺣﺞ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺑـﯽﻧﻈﯿـﺮ اﺳـﺖ و ذﺧـﺎﯾﺮ ﻓـﺮاوان‬
‫ﻧﻔﺘﯽاش در آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻏﺮﺑﯿﺎن و‬
‫ﺻﺤﻨﻪي رﻗﺎﺑﺖ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از آن ﻃﺮف واﮐﻨﺸﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﻌﺎر وﻃﻦ ﻋﺮب و ﻣﺠﺪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﷲ ص روح ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻋﺮب را ﺑﺎ دﯾﺪ ﻣﺘﻔﺎوت از آﻧﭽﻪ ﯾﮏ اروﭘﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻋﺮب ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺪان ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻋﺮب را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻬـﺪ اﺳـﻼم‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪416‬‬

‫ﺳﺮﭼﻤﻪي ﻧﻮر اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﻣﺮﮐﺰ رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻣﯽﻧﮕﺮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ص‪ ،‬رﺳﻮل اﷲ روح‪ ،‬اﺳﺎس و ﻋﻠﺖ ﻋﻈﻤﺖ آن اﺳﺖ و ﺟﻬﺎن ﻋـﺮب ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺛـﺮوت و‬
‫ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ دارد و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﯿﺮات و ﺑﺮﮐﺎﺗﯽ ﮐـﻪ از آن ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ )ﺧـﺪا ﻧﮑﻨـﺪ!( اﮔـﺮ از‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص راﻫﺶ را ﺟﺪا ﮐﻨﺪ و ارﺗﺒﺎﻃﺶ را ﺑﺎ وي ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت و دﯾﻨﺶ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻟﺒﺪي ﺑﯽروح و ﺧﻄﯽ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻋـﺮب‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪي ﻇﻬﻮر رﺳﺎﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از آن ﻋﺮبﻫﺎ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪا ﺟﺪا‪ ،‬ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﻣﺘﺨﺎﺻـﻢ و ﻣﻠﺘـﯽ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎﯾﯽ در ﺣﺎل ﺿﺎﯾﻊﺷﺪن و ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻏﻮﻃﻪور در ﺗـﺎرﯾﮑﯽﻫـﺎ و ﺟﻬﺎﻟـﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻓﺎرس درﮔﯿـﺮ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ ﮐﺴـﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﮑﺬﯾﺒﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮرﯾﻪ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن ﭘـﺎرهاي از ﺟﻬـﺎن ﻋـﺮب‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهي روم ﺑﻮد و ﻫﻤـﻮاره از ﻧﻈـﺎم ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ و اﺳـﺘﺒﺪادي روم ﻋـﺬاب ﻣـﯽﮐﺸـﯿﺪ و از‬
‫آزادي و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺮاق ﻧﯿـﺰ ﺗﺤـﺖ ﺳـﯿﻄﺮهي دوﻟـﺖ اﺷـﺮاﻓﯽ اﯾـﺮان ﻣﺎﻟﯿـﺎتﻫـﺎي‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦ و ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ روﻣـﯽﻫـﺎ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﭼـﻮن ﺷـﺘﺮي‬
‫ﺷﯿﺮده از وي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﺸﻤﺶ را ﻣﯽﮐﻨﺪﻧﺪ و ﻋﻠﻮﻓﻪاش را ﮐﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﺷـﺪﯾﺪاً‬
‫از ﻇﻠﻢ دﯾﻨﯽ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﯿﺎﺳﯽ در رﻧﺞ ﺑﻮد‪.‬‬
‫دﯾﺮي ﻧﭙﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن از ﻫﻢ ﮔﯿﺴﺨﺘﻪ و در ﺣﺎل ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﻈﻠﻮم و ﺗﺤـﺖ ﻓﺸـﺎر‪،‬‬
‫ﻧﺴﯿﻤﯽ از اﺳﻼم ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪ ص رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬وزﯾﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص اﯾﻦ ﺟﻬﺎن را ﮐـﻪ در‬
‫ﺣﺎل ﺿﺎﯾﻊﺷﺪن و ﻫﻼﮐﺖ ﺑﻮد ﮐﺎﻣﻼً درك ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اذن ﺧﺪا وي را زﻧـﺪه‬
‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻧﻮري ﺑﻪ وي ارزاﻧﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ آن در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درآﯾﺪ و آن ﮐﺘﺎب و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ آﻣﻮﺧﺖ و ﺗﺰﮐﯿﻪاش ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﺑﻌﺪ از ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺳﻔﯿﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺎمآور ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻗﺮاول ﻋﻠﻢ‬
‫و داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺸﻌﻞدار ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن‪ ،‬دادرس ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺑﺎران رﺣﻤﺖ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﮕـﺎه‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎم‪ ،‬ﻋﺮاق‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
 ‫‪417‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﯾﻘﯿﻨﺎً اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬رﺳﺎﻟﺖ و ﯾﺎ ﻣﻠﺘﺶ ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻮرﯾﻪاي وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻧﻪ ﻋﺮاﻗـﯽ و‬
‫ﻧﻪ ﻣﺼﺮي و ﻧﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ﺗﺎزه ﻧﻪ دﻧﯿﺎ وﺿﻌﯿﺘﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن از ﻧﻈﺮ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﻋﻘـﻞ‪،‬‬
‫دﯾﺎﻧﺖ و اﺧﻼق دارد‪ .‬ﻫﺮﮐﺪام از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻮدش را ﺑﯽﻧﯿﺎز از اﺳﻼم ﺑﺪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻏﺮب ﯾﺎ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺻﻮل زﻧـﺪﮔﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﺘﺶ را از ﻏـﺮب و‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻨﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽاش را ﺑﺮا ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﻢ ﻋﺮﺑﯽ و ﻣﻠﯿﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ اﺳﻼم ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﯽرﯾﺰي ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان اﻟﮕـﻮ‪ ،‬رﻫﺒـﺮ‪ ،‬اﻣـﺎم و ﭘﯿﺸـﻮا‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ دوﻟﺖﻫﺎي ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻌﻤﺘﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﻪ وي ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨـﺪ‬
‫و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم روﻣﯽ و اﯾﺮاﻧـﯽ ﮐـﻪ ﺳـﺮاﭘﺎ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد و ﺑﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺟﻬﻞ و ﮔﻤﺮاﻫـﯽ‪ ،‬ﻏﻔﻠـﺖ و ﺑﻄﺎﻟـﺖ‪ ،‬اﻧـﺰوا از ﺟﻬـﺎن‪ ،‬ﺟﻤـﻮد و‬
‫ﺧﺸﮏاﻧﺪﯾﺸﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻦ در دﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ ﻋﻈﻤـﺖ و اﯾـﻦ ﺗﻤـﺪن ﺷـﮑﻮﻫﻤﻨﺪ و اﯾـﻦ‬
‫ادﺑﯿﺎت ﻏﻨﯽ و اﺳﺎﺳﺎً اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺮﮐﺘﯽ از ﺑﺮﮐﺎت ﻣﺤﻤﺪ ص رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﭼﯿـﺰ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﯿﺮوي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻠﯿﺖ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ص روح ﺟﻬﺎن ﻋﺮب و اﻣﺎم و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺶ‪ .‬اﯾﻤـﺎن‪،‬‬
‫ﻗﺪرت ﺟﻬﺎن ﻋﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﯿﺮوز ﮔﺮدﯾـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﭼﻮن دﯾﺮوز‪ ،‬اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺳﻼح آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ را ﻣﻐﻠﻮب‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﯿﺎﻧﺶ را ﻣﺼﻮن دارد و رﺳﺎﻟﺘﺶ را ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺴـﻢ‪،‬‬
‫ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ و ﻫﺮ دﺷﻤﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻣﺮﯾﮑﺎ و روﺳﯿﻪ ﺑﻪ وي ﺻﺪﻗﻪ داده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﯾﺎ در ﻋﻮض ﻃﻼي ﺳﯿﺎه ﺑﻪ وي ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋـﺮب‪ ،‬ﺑـﺎ اﯾﻤـﺎن و ﻗـﺪرت‬
‫ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎ روﺣﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ آن ﺑﺎ دو اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺰرگ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎرس و روم ﺟﻨﮕﯿﺪ و ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺑـﺎ ﻗﻠﺒـﯽ ﮐـﻪ زﻧـﺪﮔﯽ را‬
‫دوﺳﺖ دارد و از ﻣﺮگ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺟﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﺗﻤﺎﯾﻞ دارد‪ ،‬ﻋﻘﻠﯽ ﮐﻪ ﺷﮏ و‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪418‬‬

‫ﺗﺮدﯾﺪ آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺘﯽ ﻟﺮزان و ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺘﺮدد و ﺿﻌﯿﻒ اﻻﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﺤﻨﻪي ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫وﻇﯿﻔﻪي ﺣﮑﺎم‪ ،‬رﻫﺒﺮان و ﻣﺴﺆوﻻن آﻣﻮزﺷﯽ ﻋﺮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﺎل اﯾﻤﺎن را در ﻗﻠﺐ ﺗﻮدهي‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻻن اﻣﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪ ،‬ﮐﺸﺎورزان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧـﺎن و در ﺗﻤـﺎم ﻃﺒﻘـﺎت ﻏـﺮس‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و در وﺟﻮد آﻧﺎن ﺷﻌﻠﻪي ﺟﻬﺎد و اﺷﺘﯿﺎق ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاﻓﺮوزﻧﺪ و ﻧـﺎﺑﻮدي دﻧﯿـﺎ و ﭘـﻮﭼﯽ‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ آن را آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑﺮﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎي ﻧﻔـﺲ و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﯽﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ ﭼﯿﺮه ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ را در راه ﺧﺪا ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ از‬
‫ﻣﺮگ ﺑﺎ ﻟﺐ ﺧﻨﺪان اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﭘﺮواﻧﻪﻫﺎ ﮐﻪ ﻋﺎﺷﻖ ﺷﻤﻊاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺮگ روي‬
‫آورﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺪاﮐﺎري ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب ﭘﻠﯽ اﺳﺖ ﻓﺮاﺳﻮي ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ ﺑﺸﺮ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ درﺟﻪ از ﺑـﺪﺑﺨﺘﯽ رﺳـﯿﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺧﻮﺷـﮕﺬران و ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬
‫زﯾﺎنﻫﺎ و ﻣﺸﮑﻼت دﭼﺎر ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ در دﻧﯿﺎ آﺳﺎﯾﺶ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻢ آﯾﻨﺪهي اﯾﺸـﺎن ﺗﻀـﻤﯿﻦ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﺣﻞ آن ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰﻧـﺪ؛ ﺑﻠﮑـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎﯾﯽ داﺷـﺖ ﮐـﻪ‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت و آﯾﻨﺪهي ﺧﻮﯾﺶ را در راه ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ و اداي رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻘﺪسﺷﺎن ﻓﺪا ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺟﺎن و ﻣﺎل و زﻧﺪﮔﯽ و ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ و از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﮐﺴﺐ و ﺗﺠﺎرتﺷﺎن را در ﻣﻌﺮض ﮐﺴﺎد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و آرزوﻫﺎي دوﺳﺘﺎن و ﭘﺪران ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﯾﺄس ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ و از ﻃﺮف ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﺎن ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻮم ﺻـﺎﻟﺢ وي را‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َٰ َ ٰ ُ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ ٗ َ ۡ َ َ َ‬
‫ج ّو� �بل �ٰذا﴾ ]ﻫﻮد‪.[62 :‬‬ ‫﴿قالوا ��ل ِح قد كنت �ِينا مر‬
‫»ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﺻﺎﻟﺢ! ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﺎﯾﻪي اﻣﯿﺪ ﻣﺎ ﺑﻮدي«‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺪون وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﺠﺎﻫﺪان و ﺑﺪون دﻋﻮﺗﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﺑﻘﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﺸﺖ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎور ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻌﺎﺻﺮانﺷﺎن در دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﻣﺖﻫﺎ و اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﺑﻪ‬
 ‫‪419‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﺳﻌﺎدت ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن از ﺷﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻓﺮادي ﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮدهاي از ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺮﺳﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺠﺎرت و داراﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﺎﺳﺪ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و روحﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎرﺷﺎن را ﻓﻘﻂ ﺧﺪا‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﺬاب ﺧﺪا و ﻋﺬاب ﺟﻬﻨﻢ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ص ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روﻣﯿﺎن‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬اﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻤﺪن و ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﻣﺮﻓﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ در راه‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬ﺟﻬﺎد و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﯿﭽﺎره ﺧﻮد را ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﻣﺸﮑﻼت و‬
‫ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و اﺻﻮﻻً ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﻇﺮاﻓﺖﻫﺎي ﺗﻤﺪن ﺧﻮد را در ﭘﻮﺷﺎك و‬
‫ﺧﻮراك از دﺳﺖ دﻫﻨﺪ و از ﻟﺬتﻫﺎ و ﮐﺎﻣﺠﻮﯾﯽﻫﺎي ﺧﻮد ﮐﻨﺎره ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪي ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﮐﺸﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻬﻮات ﺧﻮد ﻏﺎﻟﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮوازيﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﮑﺎﻫﻨﺪ و از ﺗﺠﻤﻼت‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و آرزوﻫﯽ دﻧﯿﻮي دﺳﺖ ﺑﺸﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬اﻣﺘﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم و ﻣﺼﺎﺣﺒ ‪‬‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ دﻋﻮت و ﺟﻬﺎد را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻓﺪاﮐﺎري و اﯾﺜﺎر را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫اﯾﻦ اﻣﺖ ﺟﺰ اﻣﺖ ﻋﺮب ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد؛ اﻣﺘﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ و ﺳﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﺗﻤﺪنﻫﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ در آن ﺷﮑﺎف اﯾﺠﺎد ﻧﻨﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎﻧﻨﺪ ﯾﺎران رﺳﻮل اﷲ ص ﭘﺎكﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻋﻤﯿﻖﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻋﻠﻢ و ﺑﯽﺗﮑﻠﻒﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺟﻬﺖ اداي اﯾﻦ دﻋﻮت ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﺣﻘﻮﻗﺶ را ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺟﻬﺎد در راه‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ آن ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻧﻊ و اﺟﺘﻨﺎب از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺷﻬﻮات ﺑﻮد‪ ،‬ادا ﻧﻤﻮد‪ .‬او در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎ وي ﻣﺬاﮐﺮه ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎم‬
‫آﻧﭽﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻮاﻧﺎن را ﻓﺮﯾﺐ دﻫﺪ و دﻟﺪادﮔﺎن را راﺿﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺛﺮوت و‬
‫زن زﯾﺒﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وي ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ او ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﮐﻠﻤﺎت زﯾﺒﺎﯾﺶ را در ﺟﻮاب‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪420‬‬
‫ّ‬ ‫َ َ ِّ َ َ‬
‫ﻋﻤﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ او را راﺿﯽ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد‪» :‬ﻳَﺎ � ّﻢ َوا� ل ْﻮ َوﺿ ُﻌﻮا الﺸ ْﻤ َﺲ ِﻲﻓ‬
‫َ ْ‬ ‫ُّ َ َ ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ ْ َْ َ َ َْ ْ‬ ‫ﻳَﻤﻴ�‪َ ،‬واﻟْ َﻘ َﻤ َﺮ ﻲﻓ � َ َ‬
‫ﺎري َﻰﻠﻋ أن أﺗ ُﺮ َك ﻫﺬا اﻷم َﺮ َﺣ ّﻰﺘ �ﻈ ِﻬ َﺮهُ ا� أ ْو أﻫ ِﻠﻚ ِ�ﻴ ِﻪ َﻣﺎ ﺗ َﺮ�ﺘﻪ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا اي ﻋﻤﺮ! اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را در دﺳﺖ راﺳﺘﻢ و ﻣﺎه را در دﺳﺖ ﭼﭙﻢ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫دﺳﺖ از اﯾﻦ دﻋﻮت ﺑﮑﺸﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ دﻋﻮت را ﭘﯿﺮوز‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﻦ در راﻫﺶ ﺑﻤﯿﺮم«‪.‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺳﻬﻢ ﺑﺴﺰاﯾﯽ از ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﯾﺜﺎر‪ ،‬زﻫﺪ و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ‪ ،‬در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﻌﺪ از آن ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ اﺳﻮه و اﻟﮕﻮﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ دﻋﻮﺗﺶ در را ﺑﺮ روي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺴﺘﻪ و ﺗﻤﺎم راهﻫﺎ را ﻣﺴﺪود ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮدش ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺳﺨﺘﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان و ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وي ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﯾﺖ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺮﺗﺒﻂﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ وي ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺑﻬﺮه را از دﻧﯿﺎ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺑﻬﺮه را از ﺟﻬﺎد و‬
‫اﯾﺜﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﭼﯿﺰي را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻫﻞ ﺑﯿﺘﺶ‬
‫ﺷﺮوع ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ رﺑﺎ را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ رﺑﺎي ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﻢ آن ﮐﺎر را ﺷﺮوع ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎمﻫﺎ و ﺧﻮنﺧﻮاﻫﯽﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ را ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮن رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت را ﮐﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻮد و ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ اداﻣﻪ دارد‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻨﯽ ﻫﺎﺷﻢ ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ ‬از وي ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺮدهداري و ﺳﻘﺎﯾﻪي ﺣﺮم را ﺑﻪ ﺑﻨﯽ‬‫روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‬
‫ﻫﺎﺷﻢ واﮔﺬار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻃﻠﺤﻪ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﮐﻠﯿﺪ را ﺑﻪ وي ﺳﭙﺮد و‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﻠﯿﺪت را ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬اﻣﺮوز روز وﻓﺎ و ﻧﯿﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻠﯿﺪ را ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﮕﯿﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫آن را از ﺷﻤﺎ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫‪421‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ازواج ﻣﻄﻬﺮاﺗﺶ را ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺨﺖ واداﺷﺖ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺧﺘﯿﺎر داد ﺗﺎ ﺑﺎ وي ﺑﺎ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ وا ﻓﻘﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺪون وي زﻧﺪﮔﯽ راﺣﺖ و ﻣﺮﻓﻬﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ آﯾﺎت را‬
‫ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ ُ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ ُّ ۡ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ ُ ّ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫� أ َم ّت ِ ۡع� َّن‬ ‫�ي ٰوة ٱ��يا وزِ�نتها �تعال‬ ‫ك إِن كن� تردن ٱ َ‬
‫ِ‬ ‫ج‬‫﴿ ���ها ٱ� ِ� قل ِ�ز� ِ‬
‫َ‬
‫َ َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِي� ‪� ٢٨‬ن ك ُ َّ‬
‫ن� تُر ۡد َن ٱ َّ َ‬ ‫َ ُ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ ٗ َ ٗ‬
‫� أع َّد‬ ‫و�ۥ َوٱ َّ� َار ٱ�خِرة فإِن ٱ‬
‫� َو َر ُس ُ‬
‫ِ‬ ‫�ح�ن �احا �‬ ‫وأ ِ‬
‫َ‬
‫ِن� َّن أ ۡج ًرا َع ِظ ٗ‬
‫ُ‬ ‫ۡ ۡ َ‬
‫يما ‪] ﴾٢٩‬اﻷﺣﺰاب‪.[29 -28 :‬‬ ‫تم‬‫ل ِل ُمحسِ�ٰ ِ‬
‫»اي ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ! ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﻧﯿﺎ و ﺗﺠﻤﻞ آن را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻫﺪﯾﻪاي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺪﻫﻢ و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮز ﻧﯿﮑﻮﯾﯽ رﻫﺎ ﺳﺎزم و اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﺷـﻤﺎ ﺧـﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒـﺮش و‬
‫ﺳﺮاي آﺧﺮت را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺷـﻤﺎ ﭘـﺎداش ﺑﺰرﮔـﯽ را آﻣـﺎده ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺧﺪا و رﺳﻮل را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻓﺎﻃﻤﻪ ل روزي ﺧﺪﻣﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬از آﺑﻠﻪﻫﺎ و ﺗﺎولﻫﺎي دﺳﺘﺎﻧﺶ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل آﺳﯿﺒﺎدﺳﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬او ﻗـﺒﻼً از رﺳـﯿﺪن ﺑﺮدﮔـﺎن ﻏﻨـﺎﺋﻢ‬
‫اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص وي را ﺑـﻪ ﺗﺴـﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺗﻤﺠﯿـﺪ و ﺗﮑﺒﯿـﺮ ﺗﻮﺻـﯿﻪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ از ﺧﺎدم ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد رﻓﺘﺎرش ﺑﺎ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ و ﺑﺴﺘﮕﺎن ﻧﺰدﯾﮑﺶ‪.‬‬
‫در ﻣﮑﻪ ﺗﻌﺪادي از ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ آن اﻣﻮر اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫آﻧﺎن ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﺘﺰﻟﺰل ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺎزارﺷﺎن ﺳﻘﻮط ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧـﺎن‪ ،‬ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪاي را‬
‫ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاوان ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺷﺘﻐﺎلﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮ دﻋﻮت‪ ،‬ﺗﺠﺎرتﺷﺎن ﮐﺎﺳﺪ ﺷﺪ و ﻣﺸﺘﺮيﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را از دﺳﺖ دادﻧـﺪ و ﺗﻌـﺪادي ﻧﯿـﺰ از‬
‫ﺛﺮوت ﭘﺪر ﻣﺤﺮوم ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮد و اﻧﺼﺎر از وي ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎغﻫـﺎ‬
‫و ﻣﺰارعﺷﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺗﺎ ﺣﺪودي از زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﭼـﻮن ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪422‬‬

‫اﺻﻼح اراﺿﯽ و ﺑﺎغﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻣﻘﺪاري از وﻗﺖﺷﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻـﺮف ﮐﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه ﻧﺪاد‪ .‬ﺧﺪوﻧﺪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ آﻧﺎن را ﻫﺸﺪار داد‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ َ ُ ۡ ُ ْ َ‬ ‫﴿ َوأَنفِ ُقوا ْ � َ‬
‫� ۡهلكةِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[195 :‬‬‫يل ٱ� ِ َو� تلقوا بِ�يۡدِي�م إِ� ٱ‬ ‫ب‬
‫ِ ِ ِ‬‫س‬
‫»در راه ﺧﺪا اﻧﻔﺎق ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮك اﻧﻔﺎق‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﻧﯿﺎﻓﮑﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ اﯾﻦ دﻋﻮت را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﻬﻢ آﻧـﺎن‬
‫از دﺷﻮاريﻫﺎي ﺟﻬﺎد و زﯾﺎنﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ اﻣﺘﯽ دﯾﮕﺮ در ﺟﻬـﺎن ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ٌ‬ ‫ۡ َُٰ ُ ۡ َ َ ۡ َٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َُٓ ُ‬ ‫ُٓ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُۡ‬
‫�ت� ۡم َوأ ۡم َ�ٰل‬ ‫﴿قل إِن �ن َءابَاؤ� ۡم َو� ۡ�ناؤ� ۡم �خ�ن�م وأز�ج�م وعشِ‬
‫َّ‬
‫�م ّم َِن ٱ� ِ َو َر ُس ِ‬ ‫ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٰ َ ‪ُ ۡ َ َّ َ َ ٓ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٰ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫و�ِۦ‬ ‫�ن ترضو�ها أحب إِ�‬ ‫ٱ���تموها وت ِ�رة �شون كسادها وم� ِ‬
‫َۡ َ َۡ‬ ‫َ‬
‫� بأ ۡمره ِۦ َوٱ َّ ُ َ ۡ‬ ‫َ َ َّ ُ ْ َ َّ َ ۡ‬
‫سق َ‬
‫� � َ�هدِي ٱلق ۡوم ٱل�ٰ ِ ِ‬ ‫� ٱ َّ ُ‬
‫َ‬ ‫��صوا ح ٰ‬ ‫َوج َهادٖ � َسبيلِهِۦ � َ‬
‫� ‪﴾٢٤‬‬ ‫ِ ِۗ‬ ‫� يأ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[24 :‬‬
‫»اﮔﺮ ﭘﺪران و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺑﺮادران و ﻫﻤﺴﺮان و ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠـﻪي ﺷـﻤﺎ و اﻣـﻮاﻟﯽ ﮐـﻪ ﻓﺮاﭼﻨـﮓ‬
‫آورده اﯾﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ از ﺑﯽﺑﺎزاري و ﺑﯽروﻧﻘﯽ آن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ و ﻣﻨﺎزﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ در ﻧﻈﺮﺗﺎن از ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮش و ﺟﻬﺎد در راه او ﻣﺤﺒﻮبﺗـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺬاﺑﺶ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎن ﻧﺎﻓﺮﻣـﺎن را‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ‬
‫اب أن َ�تَخلفوا عن َّر ُسو ِل ٱ�ِ و� ير�بوا‬ ‫َ َ َ ۡ َۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َُ ّ َ ۡ ۡ َ‬
‫﴿ما �ن ِ�ه ِل ٱلمدِينةِ ومن حولهم مِن ٱ�عر ِ‬
‫َ َّ ۡ‬ ‫َ ُ‬
‫س ِه ۡم عن �ف ِ‬
‫سهِۦ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[120 :‬‬ ‫بِأنف ِ‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َما َ� َن ِ�َ ۡهل ٱل ۡ َمد َ‬
‫َّ َ َ َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ‬
‫اب أن َ�تَخلفوا عن َّر ُسو ِل ٱ�ِ و� ير�بوا‬‫ر‬‫ِينةِ َو َم ۡن َح ۡول َ ُهم ّم َِن ٱ ۡ� ۡع َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ۡ َ َّ ۡ‬
‫سهِۦ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[120 :‬‬ ‫س ِهم عن �ف ِ‬ ‫بِأنف ِ‬
‫»درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﺎن دور و ﺑﺮ آﻧﺎن از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ و ﻣﺒـﺎدا‬
‫ﺟﺎن ﺧﻮد را از ﺟﺎن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪423‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮﯾﺖ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﺜﺎر‪ ،‬ﻓﺪاﮐﺎري و ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و زﯾﺎنﻫﺎ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫ّ ۡ َۡ َ‬ ‫َ ُۡ ِ َ ۡ‬ ‫�ء ّم َِن ٱ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ُ َّ ُ‬
‫وع َو�ق ٖص م َِن ٱ�م� ٰ ِل َوٱ�نف ِس َوٱ� َم َ� ٰ ِ‬
‫ت﴾‬ ‫� ۡو ِف وٱ�‬ ‫﴿ َو�َبل َون�م � ِ ۡ ٖ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪.[155 :‬‬
‫»و ﻗﻄﻌﺎً ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺮس و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﮐﻤﺒﻮدي در ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎ و‬
‫ﻣﯿﻮهﻫﺎ آزﻣﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ ۡ َ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َ‬
‫�� ٓوا أن َ�قول ٓوا َءامنا َوه ۡم � ُ�فتنون ‪] ﴾٢‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪.[2:‬‬ ‫﴿أحسِب ٱ�اس أن �‬
‫»آﯾﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﻤﺎن ﺑﺮدهاﻧﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫اﯾﺸﺎن آزﻣﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؟«‪.‬‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽﮐﺮدن ﻋﺮبﻫﺎ و ﺗﺮدﯾﺪﺷﺎن در اﯾﻦ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﻣﺘﺪاد ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﺸﺮﯾﺖ‬
‫و اداﻣﻪي اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺑﻮد‪:‬‬
‫َ ‪َ ٞ‬‬ ‫‪َۡ ٞ‬‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ ُ َ ُ‬
‫�ن ف ِۡت َنة ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض َوف َساد كبِ�‪] ﴾٧٣ ٞ‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[73 :‬‬ ‫﴿إِ� �فعلوه ت‬
‫»اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﯿﻨﺪ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﻋﻈﯿﻤﯽ در روي زﻣﯿﻦ روي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ دو راﻫﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐـﻪ ﻋـﺮبﻫـﺎ ﺑﺎﯾﺴـﺘﯽ ﺟـﻮ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺟـﺎن‪ ،‬ﻣـﺎل‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪان و ﻋﺰﯾـﺰان ﺧـﻮﯾﺶ را در ﻣﻌـﺮض ﺧﻄـﺮ ﻗـﺮار ﻣـﯽداﻧـﺪ و از‬
‫ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖﻫﺎي دﻧﯿﺎﯾﯽ دل ﺑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪﻧﺪ و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در راه ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻓـﺪا‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻌﺎت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺸﺮﯾﺖ اﺻﻼح ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎزار ﺑﻬﺸـﺖ ﮔـﺮم ﺷـﻮد و‬
‫ﮐﺎﻻي اﯾﻤﺎن رواج ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﻮات و ﻣﻨـﺎﻓﻊ ﻓـﺮدي ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮ ﺳﻌﺎدت ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﺻﻼح ﺟﻬﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدادﻧـﺪ و در ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﺟﻬـﺎن در ﺑـﺎﺗﻼق ﮔﻤﺮاﻫـﯽ و‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻣﯽزد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﯿﺮ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ را ﻓﯿﺼﻠﻪ ﮐﺮد و ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺎ روﺣﯽ ﮐـﻪ رﺳـﻮل ﺧـﺪا ص از‬
‫اﯾﻤﺎن و اﯾﺜﺎر‪ ،‬در آﻧﺎن دﻣﯿﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ آﺧﺮت و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آن ﺷﯿﻔﺘﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺠﺎع و دﻟﯿـﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮاي ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻓﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﯾـﺎﻓﺘﻦ ﺑـﺮ ﭘـﺎداش اﻟﻬـﯽ و‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪424‬‬

‫ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺷﺪن ﺑﻨﯽ ﻧﻮع اﻧﺴﺎﻧﯽ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎل و ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ در راه ﺧﺪا ﺟﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﺮص دارﻧﺪ از ﻗﺒﯿﻞ ﺧﻮاﺳـﺘﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺷـﻬﻮات‪ ،‬آرزوﻫـﺎ و‬
‫آﻣﺎل را ﻓﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و از آن ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﭘﺎداش دﻧﯿﺎ و اﺟﺮ ﻧﯿﮏ آﺧﺮت را ﺑﻪ آﻧﺎن ارزاﻧﯽ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﺎري دﯾﮕﺮ ﭼﻮن زﻣﺎن ﺑﻌﺜﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺟﻬـﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫دو راﻫﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﮐﻪ اﻣﺖ رﺳﻮل و ﺧﺎﻧـﺪان وي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾـﺪ وارد‬
‫ﻣﯿﺪان ﺷﻮﻧﺪ و اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﺟﺎنﻫﺎي ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﻪ ﺧﻄـﺮ اﻧﺪازﻧـﺪ و از دﻧﯿـﺎي وﺳـﯿﻊ‪،‬‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻗﻪ‪ ،‬ﺛﺮوتﻫﺎي ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖﻫﺎي ﻃﻼﯾﯽ زﻧﺪﮔﯽ و اﺑﺰار و ﺳﺎﻣﺎن ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎدهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﯿﺰد و زﻣﯿﻦ دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﻮد‪ ،‬و ﯾـﺎ اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ در آروزﻫﺎ و ﺗﻤﺎﯾﻼت‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ در ﭘﺴﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﻣﺰدﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در اﻓﺰون واردات و‬
‫ﺻﺎدرات‪ ،‬ازدﯾﺎر درآﻣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻮد ﺗﺠﺎرتﻫﺎ و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ اﺑﺰار رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ دادﻣﻪ دﻫﻨـﺪ و‬
‫ﺟﻬﺎن در ﻟﺠﻨﺰاري ﮐﻪ ﻗﺮنﻫﺎﺳﺖ در آن ﺳﻘﻮط ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب در ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑـﯽ‬
‫در ﺷﻬﻮات ﻏﺮقاﻧﺪ و زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻣﺎده و ﺷـﮑﻢ ﻣـﯽﭼﺮﺧـﺪ و ﺟـﺰ آن دو ﺑـﻪ ﭼﯿـﺰي‬
‫دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﯽ در راه ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﺻﻮﻟﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ آن‬
‫ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺟﻮاﻧﺎن ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻋﺮب‪ ،‬ﻓﺪاﮐﺎري ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و اﻓـﻖ دﯾﺪﺷـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل اﻣﺮء اﻟﻘﯿﺲ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻫﻤﺘﺶ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻔـــــﺎﲏ وﱂ أﻃﻠـــــﺐ ﻗﻠـــــﻴ ﹶ‬
‫ﻼ ﻣـــــﻦ اﳌـــــﺎل‬ ‫وﻟــــــــــﻮ ﹼأﲏ أﺳــــــــــﻌﻲ ﻷدﲏ ﻣﻌﻴﺸــــــــــﺔ‬

‫وﻗــــــﺪ ﻳــــــﺪرك اﳌﺠــــــﺪ اﳌﺆﺛــــــﻞ أﻣﺜــــــﺎﱄ‬ ‫وﻟﻜـــــــــﻨﲈ أﺳـــــــــﻌﻲ ﳌﺠـــــــــﺪ ﻣﺆﺛـــــــــﻞ‬

 ‫‪425‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫»اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺨﺘﺼﺮي از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﮑﻮﺷﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺘﻢ ﻣﯽﻧﻮد و ﻣﺎل ﮐﻢ را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖآورد ﻋﻈﻤﺖ اﺻﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺜﺎل ﻣﻦ اﯾﻦ ﻋﻈﻤﺖ را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از ﭘﻞ ﺟﻬﺎد و ﻓﺪاﮐﺎريﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻣﯿﻦ ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﮐﻮد اﺳﺖ و ﮐﻮد زﻣﯿﻦ ﺑﺸـﺮﯾﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ آن اﺻـﻼح ﺷـﻮد و ﮐﺸـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم درآن ﺟﻮاﻧﻪ زﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻓﺮدي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب آنﻫـﺎ را‬
‫در راه ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﻣﻨﯿﺖ و ﺻﻠﺢ در ﺟﻬﺎن و اﻧﺘﻘـﺎل ﻣﺮدﻣـﺎن از ﻣﺴـﯿﺮ ﻣﻨﺘﻬـﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﻨﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺑﻪ دﺳﺖآوردن ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎ ارزش‪ ،‬ﭘﻮل‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﻧﺎﭼﯿﺰي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻮارﮐﺎري و زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ‬

‫از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي دردﻧﺎك اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻋﺮب ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﺧـﻮد‬
‫را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮارﮐﺎري را ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﺑـﻪ آن ﺷـﻬﺮت داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎدﯾـﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ زﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﮑﺎت ﺿﻌﻒ و ﻋﺪم ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ آﻧـﺎن در‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫روح ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي از ﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺪام ﺟﻮاﻧﺎن ﺿـﻌﯿﻒ و ﻧـﺎﺗﻮان ﮔﺮدﯾـﺪ و ﻣـﺮدم در‬
‫رﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮﻓﻪ رﺷﺪ ﻧﻮدﻧـﺪ‪ ،‬وﺳـﺎﯾﻞ ﻧﻘﻠﯿـﻪ ﺟـﺎي اﺳـﺐﻫـﺎ را ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﻧﺰدﯾـﮏ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧﺴـﻞ‬
‫اﺳﺐﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ از ﺟﺰﯾﺮه اﻟﻌﺮب ﻣﻨﻘﺮض ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮدم از ﮐﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازي‪ ،‬اﺳﺐدواﻧﯽ و اﻧﻮاع‬
‫و اﻗﺴﺎم ورزشﻫﺎي ﺑﺪﻧﯽ و ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﺎزيﻫـﺎﯾﯽ روي آوردﻧـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ ﺳﻮﯾﺪ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﺴـﺆوﻻن آﻣـﻮزش و ﻣﺮﺑﯿـﺎن و رﻫﺒـﺮان ﮐﺸـﻮرﻫﺎي ﻋـﺮب ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب را ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﻮاري‪ ،‬اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﯽ در زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻋﺪم ﻇﺮاﻓﺖ در ﺧﻮراك و‬
‫ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﻣﺼﯿﺒﺖ و ﺻﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺎرﻣﻨـﺪان ﻋـﺮﺑﺶ در‬‫اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ و ﻣﺮﺑﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻋﺠﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬إﻳﺎ�ﻢ واﺘﻟﻨﻌﻢ وزي اﻟﻌﺠﻢ‪ ،‬وﻋﻠﻴ�ﻢ ﺑﺎلﺸﻤﺲ ﻓﺈﻧﻬﺎ ﻤﺣﺎم اﻟﻌـﺮب‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪426‬‬
‫ً‬
‫وﺗﻤﻌﺪدوا اﺧﺸﻮﺷﻨﻮا‪ ،‬واﺧﺸﻮﺷﺒﻮا‪ ،‬واﺧﻠﻮﻗﻮا وأﻋﻄﻮ الﺮ�ـﺐ أﺳـنﺘﻬﺎ‪ ،‬وأﻧـﺰوا ﻧـﺰوا وارمـﻮا‬
‫اﻷﻏﺮاض«) ‪.(1‬‬
‫»از ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و ﭘﻮﺷﺶ ﻋﺠﻢﻫﺎ اﺟﺘﻨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬از ﺣﺮارت ﺧﻮرﺷـﯿﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿـﺪ ﮐـﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺣﻤﺎم ﻋﺮبﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻦ و درﺷﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬در ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك درﺷﺖ و‬
‫زﺑﺮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﻮب ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻟﺒﺎسﻫـﺎ را ﮐـﺎﻣﻼً ﮐﻬﻨـﻪ ﮐﻨﯿـﺪ )زود‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻧﺪازﯾﺪ(‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺳﻮار ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮارﺷﺪن ﺑﭙﺮﯾﺪ و ﻫﺪفﻫﺎ را ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ار ُمﻮا ﺑَ ِ� ِإ ْﺳ َﻤﺎ ِ�ﻴﻞ ‪ ،‬ﻓ ِﺈن أﺑَﺎ� ْﻢ ﺎﻛن َرا ِﻣﻴًﺎ«) ‪.(2‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ْ » :‬‬

‫»اي ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ! ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرﺗﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫َ َ َّ ْ ُ َّ َ َّ ْ ُ َ َ‬
‫ﻻ إ َّن اﻟْ ُﻘ َّﻮ َة َّ‬
‫الﺮ ْ ُ‬
‫�«) ‪.(3‬‬ ‫�‪ ،‬أ ِ‬ ‫در ﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ إِن اﻟﻘﻮة الﺮ‬
‫»ﻫﺎن! ﻗﺪرت در ﺗﯿﺮاﻧﺪازي اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از وﻇﺎﯾﻒ ﻣﺴﺆوﻻن و دﺳﺖاﻧﺪرﮐﺎران ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻗـﻮت ﺑـﺎ ﻫﺮآﻧﭽـﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻀﻌﯿﻒ روح ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﻗﺪرت ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﺠﺎد روﺣﯿﻪي ﻧﺎﻣﺮدي و‬
‫ﭘﺴﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد اﻋﻢ از آب و ﻋﺎدات‪ ،‬ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت و آﻣﻮزش ﺷﺪﯾﺪاً ﻣﺒـﺎرزه ﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻄﺒﻮﻋـﺎت‬
‫ﺑﯽﺑﻨﺪوﺑﺎر و ادﺑﯿﺎت ﻧﺎدرﺳﺖ و اﻟﺤﺎدي ﮐﻪ ﻧﻔـﺎق‪ ،‬ﻓﺴـﺎد‪ ،‬ﻟـﺬتﭘﺮﺳـﺘﯽ و ﺷـﻬﻮﺗﺮاﻧﯽ را ﺗـﺮوﯾﺞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﯿﺞ وﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﮐﻪ در ﺻﺪد ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺤﺸﺎ در‬
‫ﺻﻔﻮف ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ در اردوﮔـﺎه ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ص ﻧﻔـﻮذ ﮐﻨﻨـﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻣﮑﺎرم اﺧـﻼق ﻣﺒﻌـﻮث ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﭼﻨـﯿﻦ ﺗـﺎﺟﺮاﻧﯽ ﮐـﻪ ﺟﻬـﺖ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ ﺟﻨﺪ رﯾﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻗﻠﺐ و اﺧﻼق ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻓﺎﺳـﺪ ﮔﺮداﻧﻨـﺪ و ﻓﺴـﻖ و‬
‫ﻋﺼﯿﺎن وﻓﺤﺸﺎ را در ﻧﻈﺮﺷﺎن زﯾﺒﺎ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬رواﯾﺖ از اﺑﻮﻋﺜﻤﺎن ﻧﻬﺪي‪.‬‬

‫)‪ -(2‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪.‬‬
‫)‪ -(3‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪427‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺎﻫﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدان اﻣﺘﯽ در ﻣﺮداﻧﮕﯽ و ﻏﯿﺮت دﭼﺎر ﺿﻌﻒ ﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺎﻧﺶ‬
‫در ﺧﻮي و ﺧﺼﻠﺖ زﻧﺎﻧﮕﯽ و ﻣﺎدرﺑﻮدن دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﯽﺣﺠﺎي‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﻣﺮدان در‬
‫ﺗﻤﺎم اﻣﺮو‪ ،‬ﺗﺮك ﺧﺎﻧﻪ و ﻧﺎزاﯾﯽ روي آورﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨـﯿﻦ اﻣﺘـﯽ ﺑﺨـﺘﺶ ﻧﮕـﻮن ﺷـﺪه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ آن‬
‫ﻏﺮوب ﮐﺮده و ﺗﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﯾﻮﻧﯿﺎن‪ ،‬روﻣﯿﺎن و اﯾﺮاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﻧﺒﻮد‪ .‬اروﭘﺎ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﯿﺮ و‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﺎﺑﻮدي در ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب از اﯾﻦ ﻓﺮﺟﺎم وﺧﯿﻢ ﺳﺨﺖ ﺑﯿﻢﻧﺎك ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺮاف و ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﯿﻖ ﺑﯿﻦ دارا و ﻧﺎدار‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد و ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪ راﺣﺖﻃﻠﺒﯽ و آﺳﺎﯾﺶ ﺗﻮﺟـﻪ زﯾـﺎد‬
‫ﺑﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻟﻮﮐﺲ‪ ،‬و ﻟﺨﺮﺟﯽ‪ ،‬اﺳﺮاف‪ ،‬ﺧﺮجﮐﺮدن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎي ﺧﺪادادي در راه ذﻟﺖﺟـﻮﯾﯽ و‬
‫ﺷﻬﻮت‪ ،‬ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و زﯾﻨﺖﻃﻠﺒﯽ ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﯽ در ﮐﻨﺎر ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ و وﻟﺨﺮﺟﯽ و اﺳﺮاف‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﮕـﯽ و ﻓﻘـﺮ‬
‫ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻨﮕﯿﻦ آن را ﻫﺮ ﺑﯿﻨﻨﺪهاي در ﻣﺮاﮐﺰ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﻨﺪ؛ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﺸـﻢ را اﺷـﮑﺒﺎر و ﻗﻠـﺐ را اﻧـﺪوﻫﮕﯿﻦ و اﻧﺴـﺎن را ﺳـﺮاﻓﮑﻨﺪه و‬
‫ﺷﺮﻣﻨﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدﻣﺎن از ﭼﻨﺎن داراﯾﯽ ﻓﺮاوان و ﺧﻮراك و‬
‫ﭘﻮﺷﺎك زﯾﺎد ﺑﺮوردارﻧﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪويﻫﺎﯾﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻗـﻮت‬
‫و ﻏﺬاي روزاﻧﻪ و ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺳﺘﺮ ﺟﺴﻢﺷﺎن را ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ در ﯾـﮏ ﺳـﻮ‬
‫اﻣﺮا و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي آﺧﺮﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ را ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺮد و ﻏﺒـﺎر در ﻓﻀـﺎ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ از زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺳﯿﺎه دﻧﺒﺎل ﯾﮏ رﯾـﺎل‬
‫و ﯾﮏ درﻫﻢ ﻣﯽدوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ در ﮐﻨﺎر ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﮐﺸﯿﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺪل‪ ،‬ﮐﻠﺒﻪﻫﺎﯾﺲ ﻣﺤﻘﺮ و آﻟﻮﻧﮏﻫﺎي ﺗﻨﮓ و ﺗﺎرﯾﮏ وﺟﻮد دارد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺮﯾﻀــﯽ ﺛﻘــﻞ ﻣﻌــﺪه از ﭘﺮﺧــﻮري و ﮔﺮﺳــﻨﮕﯽ ﺷــﺪﯾﺪ وﺟــﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴــﯿﺮ ورود ﮐﻤﻮﻧﯿﺴــﻢ‪،‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪428‬‬

‫اﺿﻄﺮاﺑﺎت و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽﻫﺎ ﮐﺎﻣﻼً ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﯿﭻ ﻗﺪرﺗﯽ و اﺑﺰاري ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬
‫آن را ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻈﺎم اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺘﻮاد از اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮي ﮐـﻦ‪ ،‬ﻧـﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ﻇﻠﻢ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺬاﺑﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﺑـﻪ ﺻـﻮرت واﮐﻨﺸـﯽ ﺷـﺪﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫رﻫﺎﯾﯽ از اﻧﻮاع ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت‬

‫در ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب دورهاي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻃـﯽ آن دوره ﯾـﮏ ﻓـﺮد ﻣﻌـﯿﻦ ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﯾﺎ ﻣﺸﺘﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻪ وزرا و ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻮر زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﮐﺸﻮر ﻣﻠﮏ ﺷﺨﺼﯽ و ﺗﻤﺎم ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﻤﻌﯽ از ﺑﺮدﮔﺎن آن ﻓﺮد ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او در اﻣـﻮال‪،‬‬
‫داراﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد و ﻧﺎﻣﻮسﺷﺎن ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﻠﺖ ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ و ﺣﮑﻮﻣﺖ وي ﭼﯿﺰي ﺟـﺰ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي آن ﺷﺨﺺ ﺣﺎﮐﻢ و زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﻣﺘﺪاد زﻧﺪﮔﯽ آن ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ،‬ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در آن دوره‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻋﻠﻮم‪ ،‬ادﺑﯿﺎت‪ ،‬ﺷﻌﺮ و ﺗﻤـﺎم ﺗﻮﻟﯿـﺪاﺗﺶ از ﯾـﮏ ﻓـﺮد ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﯾﮏ ﻓﺮد را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺗﺎرﯾﺦ آن دوره و ادﺑﯿﺎت آن ﺑﺮﻫﻪ‬
‫از زﻣﺎن را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺷـﺨﺺ ﻣﺰﺑـﻮر ﻣﺎﻧﻨـﺪ درﺧﺘـﯽ ﺑﻠﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻋﻠـﻒﻫـﺎ و‬
‫ﻧﻬﺎلﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه و آنﻫﺎ را از رﺳـﯿﺪن ﻧـﻮر و ﻫـﻮا ﻣﺤـﺮوم ﮔﺮداﻧﯿـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻣﺖ ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ اﯾـﻦ اﻣـﺖ در وﺟـﻮد ﺷـﺨﺺ ﻣﺰﺑـﻮر ذوب و‬
‫ﻣﻀﻤﺤﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ اﻣﺘـﯽ ﻧﺎﮐﺎرآﻣـﺪ‪ ،‬ﺑـﯽﺷﺨﺼـﯿﺖ و ﺑـﯽاراده‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘـﺎر و‬
‫ﺑﯽارزش ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫آن ﻓﺮد ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮخ زﻧﺪﮔﯽ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ او ﻣـﯽﭼﺮﺧـﺪ‪ ،‬ﮐﺸـﺎورز ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ او‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺟﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﺗﺠﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ او ﻣـﯽﮐﻮﺷـﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎدران ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﻣﯽزاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﻣﯽرزﻣﻨﺪ و ﺣﺘﯽ زﻣﯿﻦ ذﺧﺎﯾﺮ و ﮔﻨﯿﺠﻨـﻪﻫـﺎﯾﺶ‬
‫را و درﯾﺎ ﻣﻮاد ﺑﺎ ارزﺷﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﺑﯿﺮون ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
 ‫‪429‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫از آن ﺳﻮ اﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻮﻟﯿﺪات و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﻞ در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧـﺎت اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﻏﻼﻣﺎن در ﺑﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﮔـﺎه ﮔـﺎﻫﯽ ﮐـﻪ از ﺳـﻔﺮهي ﭘﺎدﺷـﺎه و‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳـﭙﺎس ﻣـﯽﮔـﺰارد و ﻫﺮﮔـﺎه ﻣﺤـﺮوم ﻣـﯽﺷـﻮد ﺻـﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﺐ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر ﻧﻤـﯽﮔﺸـﺎﯾﺪ و در ﺗﻤﻠـﻖ و‬
‫ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در ﺷﺮق ﺷﮑﻮﻓﺎ ﺑﻮد و در زﻧﺪﮔﯽ اﯾـﻦ اﻣـﺖ و رواﻧـﺶ‪،‬‬
‫ادب و ﺷﻌﺮش‪ ،‬اﺧﻼق و اﻣـﻮر اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽاش‪ ،‬رﺳـﻮﺑﺎﺗﯽ را ﺑـﺮ ﺟـﺎي ﮔﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و آﺛـﺎري‬
‫ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر را در ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦ آﺛﺎر ﮔﻮﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺘـﺎب ﻫﺰار و ﯾـﮏ‬
‫ﺷﺐ ) ‪ (1‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻟﺒﯽ از آن دوران را ﻋﺮﺿﻪ ﻣـﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ؛ روزي‬
‫ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻠﯿﻔﻪ در ﺑﻐﺪاد و ﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎه در دﻣﺸﻖ و ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﻤﺎﯾﺶ زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه‬
‫و ﻫﻤﻪﮐﺎره ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دوراﻧﯽ را ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﻫﺰار و ﯾﮏ ﺷﺐ ﺑﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ و داﺳـﺘﺎنﻫـﺎﯾﺶ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﺘﺎب اﻏﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ و ادﺑﺶ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬دورهي اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ‬
‫دوراﻧﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ اﺳﻼم و ﺧﺮد ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم ﺑـﺮاي ﻧـﺎﺑﻮدي و از‬
‫ﺑﯿﻦﺑﺮدن ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻬﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص در آن‬
‫ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪ و آن را دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪ و ﺷـﺪﯾﺪاً ﻧﻘـﺎدياش ﮐـﺮد و ﺷـﺎﻫﺎن آن دوره ﯾﻌﻨـﯽ‬
‫ﮐﺴﺮي و ﻗﯿﺼﺮ و ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت و ﻋﯿﺎﺷﯽ آنﻫﺎ را ﺷﺪﯾﺪاً ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ دوﻟﺘﯽ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻘﺎ و دوام ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﻫﺮ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ دوراﻧﯽ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آن اﻣﺖ داراي ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ ﻋﻘﻠﯽ‪ ،‬واﭘﺲﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﯽاﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ و از ﻧﻈﺮ‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬ﻫﺰار و ﯾﮏ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﺰار اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎ أﻟﻒ ﻟﯿﻠﮥ وﻟﯿﻠﮥ‪ ،‬دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺑﺎ داﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯽ‬
‫و‪ ...‬درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻨﺪ و ﻫﺰار و ﯾﮏ ﺷﺐ را ﭘﺪﯾﺪ آوردﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻠﮑﻪ ﺷﻬﺮزاد ﻫﺮ ﺷﺐ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ ﺧﻮد‪ ،‬دﯾﻨﺎرزاد داﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽﺳﺮاﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در دوران ﻗﺎﺟﺎر ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﭼﺎپ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮔﺎﻻن )‪ 1704‬م( و ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻣﺎردروس )‪ 1900‬م( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪) .‬د‪ .‬ن‪(.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪430‬‬

‫ﻫﯿﭻ ﻋﻘﻠﯽ وﺿﻌﯿﺘﯽ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬واﻗﻌﺎً ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﻨﺪ ﮐـﻪ ﻓـﺮدي ﯾـﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﺧﻮردن اﻧﻮاع و اﻗﺎﺳﻢ ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻀﯽ ﭘﺮﺧﻮري ﻣﺒـﺘﻼ ﺷـﻮد و‬
‫در ﮐﻨﺎرش ﻫﺰارن اﻧﺴﺎن از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﺟﺎن دﻫﻨﺪ؟‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه و ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ داراﯾﯽ ﻣـﺮدم دﯾﻮاﻧـﻪوار ﺑـﺎزي ﮐﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻗﻮت ﻻﯾﻤﻮت و ﭘﻮاﺷﮏ در ﺣﺪ ﺳﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪي ﯾﮏ ﻃﺒﻘﻪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و‬
‫ﮐﺎر ﮐﻤﺮﺷﮑﻦ ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ و وﻇﯿﻔﻪي ﻃﺒﻘﻪي دﯾﮕﺮ ﺗﻌﺪادﺷﺎن از اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و ﺑﺎزيﮐﺮدن ﺑﺎ دﺳﺘﺮﻧﺞ ﮔﺮوه اول ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آن ﻫـﻢ ﺑـﺪون ﻫـﯿﭻ ﻧـﻮع ﺗﻘـﺪﯾﺮ و‬
‫ﺗﺸﮑﺮ؟‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺻـﻨﻌﺘﮕﺮان‪ ،‬ﺑﺎﻫﻮﺷـﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺘﻬـﺪان و ﺻـﺎﺣﺒﺎن اﺳـﺘﻌﺪاد و اﻫـﻞ‬
‫ﺻﻼح در ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﺳﺮاف و ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر و ﻣـﯽﺧـﻮارﮔﯽ ﭼﯿـﺰي ﺑﻠـﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫ﭼﻪ ﮐﯽ روا ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي اﻣﺎﻧﺘﺪار و ﻧﺎﺑﻐـﻪ ﻣـﻮرد ﺟﻔـﺎ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻮن ﭘﻠﯿﺪان از ﺻﺤﻨﻪ ﮐﻨﺎر زده ﺷﻮﻧﺪ و در ﻋﻮض ﮔﺮوﻫﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺧﺴﯿﺲ‪،‬‬
‫ﻧﺎدان و ﺑﯽاﺣﺴﺎس ﮐﻪ ﻫﻢ و ﻏﻤﯽ ﺟﺰ اﺳﺮاف اﻣـﻮال و ارﺿـﺎي ﺷـﻬﻮات ﻧﺪارﻧـﺪ و از ﻫﻨﺮﻫـﺎي‬
‫دﻧﯿﺎ اﻫﻞ ﻫﯿﭻ ﻫﻨﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺟﺰ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﯽﮔﻨﺎﻫـﺎن ﮐـﺎري ﻧﺪارﻧـﺪ و‬
‫ﺟﺰ ﺑﯽﺷﻌﻮري و ﺑﯽﺣﯿﺎﯾﯽ ﺻﻔﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺪراﻧﺪ‪ ،‬اﻃﺮاف ﺷﺎه و اﻣﯿﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫ﯾﻘﯿﻨﺎً ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺻﻼﺣﯿﺖ ﯾﮏ روز ﻣﺎﻧﺪن را ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳـﺎلﻫـﺎ اداﻣـﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺖ در دورهاي از ادوار ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻔﻠﺖ‪ ‬اﻣﺖ‪ ،‬ﺿﻌﻒ اﺳـﻼم و ﻗـﺪرت ﺟﺎﻫﻠﯿـﺖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬در اﺳﺮع وﻗﺖ ﺑﺎ ﺗﺎﺑﯿﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺪاري اﻣﺖ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺧﻮد و اﻓﺮادش ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮو ﭘﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻫﻨﻮز در ﺟﻬﺎنِ ﻫﺰار و‬
 ‫‪431‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﯾﮏ ﺷﺐ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ در ﺟﻬﺎن ﺧﯿﺎﻻت ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن در ﺧﺎﻧﻪاي ﺳﺴﺖﺗـﺮ‬
‫از ﺧﺎﻧﻪي ﻋﻨﮑﺒﻮت زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮآن ﺑﺎ ﺧﻄﺮات ﻓﺮورﯾﺨﺘﻦ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺗﯿﺸﻪﻫﺎي ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽﺷﺎن در ﻓﺮو رﯾﺨﺘﻦ آنﻫﺎ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫اﮔﺮ از ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﻬﺪﯾﺪات در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﻘﻒ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧـﺎن ﻓـﺮو‬
‫رﯾﺰد اﻃﻼﻋﯽ ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﺎﻧﻪي آﻧﺎن اﺳﺎﺳﯽ ﻣﺤﮑﻢ و ﻗﻮي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آري‪ ،‬دوران ﻫﺰار و ﯾﮏ ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻫﯿﭻ ﮔﺮوه ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﭼﺮخﻫﺎي ﺷﮑﺴﺘﻪ و از‬
‫ﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ وﺻﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دوران اﺳﺘﺒﺪاد و ﻣﻠﻮﮐﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻧﻮﺳـﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺳـﻮﺧﺘﺶ ﺑـﻪ ﭘﺎﯾـﺎن‬
‫رﺳﯿﺪ و ﻓﺘﯿﻠﻪاش ﮐﺎﻣﻼً ﺳﻮﺧﺖ و اﮔﺮ ﮔﺮدﺑﺎدي ﻫﻢ ﻧﻮزد‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ اﮐﻨﻮن رو ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺷـﯽ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در اﺳﻼم ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺗﺒﻌﯿﻀﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻓﺮدي و ﻧـﻪ ﺗﺒﻌﯿﻀـﺎت ﻗﺒﯿﻠـﻪاي ﻧﻈﯿـﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺷﺮق و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر در اﺳﻼم ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﻣﮑﺘﺒﯽ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ آﻧﭽﻪ دراروﭘﺎ‪ ،‬اﻣﺮﯾﮑﺎ و رﺳﻮﯾﻪ ﻫﺴﺖ‪،‬‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در اروﭘﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ و در اﻣﺮﯾﮑـﺎ ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪداران ﺑـﺮ دﯾﮕـﺮان ﺑﺮﺗـﺮي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در روﺳﯿﻪ اﻗﻠﯿﺖ ﺗﻨﺪرو ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﺟﻮدش را ﺑﺮ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ ﻃﺒﻘﻪي ﮐﺎرﮔﺮ ﭼﻨﺎن وﺣﺸﯿﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺗﺮﺟﯿﺢ داده ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(1‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﮑﻞﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ و ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﺮآن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻮرﯾﺪ‬
‫و اﻧﺘﻘﺎم ﺳﺨﺘﯽ از آن ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺎن‪ ،‬آﯾﻨﺪهاي ﺟﺰ ﻧﻈﺎم ﻋﺎدﻻﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳـﻂ و ﻓﺮاﮔﯿـﺮ‬
‫اﺳﻼم وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺸﯽ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺒﻌﯿﻀﺎت ﭼﻪ ﻓﺮدي‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺣﺰﺑﯽ و ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﯽ اﻣﺖ ﻏﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳـﺖ و‬
‫اﻣــﺖ در اوﻟــﯿﻦ ﻓﺮﺻــﺖ‪ ،‬ﺧــﻮدش را از آن ﻧﺠــﺎت ﺧﻮاﻫــﺪ داد‪ ،‬ﺗﺒﻌــﯿﺾ در اﺳــﻼم و در ﻫــﯿﭻ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي در ﺣﺎل رﺷﺪ ﺗﻮان ﺑﻘﺎ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪ -(1‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ رك‪Forced Labour in Russia by Professor Ernest Tallgren :‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪432‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ‪ ،‬رﻫﺒﺮان و زﻣﺎﻣﺪاران آﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮع ﻧﻈﺎمﻫﺎ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮدﻫﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن را ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﺑﯿﺪاري و آﮔﺎﻫﯽ در اﻣﺖ‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺧﻄﺮي ﮐﻪ ﯾﮏ اﻣﺖ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻌﺮض ﻫﺮ ﺧﻄﺮي ﻗـﺮار ﻣـﯽدﻫـﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄــﻮر آن را ﺷــﮑﺎر ﻣﺎﻓﻘــﺎن و ﺑﺎزﯾﭽــﻪي ﺑــﺎزﯾﮕﺮان ﻣــﯽﮔﺮداﻧــﺪ‪ ،‬ﻋــﺪم آﮔــﺎﻫﯽ آن اﻣــﺖ‪،‬‬
‫ﺷﯿﻔﺘﻪﺷﺪن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺴﻮﺷﺪن ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از ﻫﺮ ﺳﻠﻄﻪﮔﺮي‪ ،‬ﺳﮑﻮت ﺑـﺮ ﻫـﺮ‬
‫ﻓﺎﺟﻌﻪاي و ﺗﺤﻤﻞ ﻫﺮ ﺳﺘﻤﯽ اﺳﺖ و اﯾـﻦ ﮐـﻪ اﻣـﺮو ﺧـﻮﯾﺶ را درك ﻧﮑﻨـﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﯿـﺰي را ﺳـﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﺶ ﻧﮕﺬارد‪ ،‬دوﺳﺖ را از دﺷﻤﻦ و ﺧﯿﺮﺧﻮاه را زا ﻓﺮﯾﺒﮑﺎر ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳـﻮراخ‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﺰﯾﻪ ﺷﻮد‪ ،‬از روﯾﺪادﻫﺎ درس ﻧﮕﯿﺮد‪ ،‬از ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ ﮔﺸﻔﺖ زده ﻧﺸﻮد‪ ،‬از ﻓﺎﺟﻌﻪﻫـﺎ‬
‫ﭘﻨﺪ ﻧﮕﯿـﺮد‪ ،‬زﻣـﺎﻣﺶ را ﺑـﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ ﺑﺴـﭙﺎرد ﮐـﻪ ﻫﻤـﻮاره ﺷـﺎﻫﺪ ﻓﺮﯾﺒﮑـﺎري‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧـﺖ‪ ،‬ﺗﺒﻌـﯿﺾ‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺰدﻟﯽ‪ ،‬ﺣﻤﺎﻗﺖ و ﮐﻮدﻧﯽ آنﻫﺎ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﺳﺒﺐ ﺷﮑﺴـﺖ و ذﻟـﺖ‬
‫وي ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾـﻦ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﮐﺴـﺎﻧﯽ اﻋﺘﻤـﺎد ﮐﻨـﺪ و ﺟـﺎن‪ ،‬ﻣـﺎل‪ ،‬ﻧـﺎﻣﻮس و‬
‫ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺴﭙﺎرد و ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ زﯾﺎنﻫﺎ و ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از دﺳﺖ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺑﺴﭙﺎرد‪.‬‬
‫ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎدهﻟﻮﺣﯽاي‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺣﺮﻓﻪاي و زﻣﺎﻣﺪاران ﺧﺎﺋﻦ‬
‫ﺟﺮأت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﺧﺸﻢ و ﺗﻌﻘﯿﺐ اﻣﺖ اﺣﺴـﺎس اﻣﻨﯿـﺖ ﻣـﯽﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ و از ﺳـﺎدﮔﯽ‪ ،‬ﻋـﺪم‬
‫آﮔﺎﻫﯽ و ﺟﻬﺎﻟﺖ اﻣﺖ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﯿﺎنﻫﺎ و ﺟﻨﺎﯾﺎت ﺧﻮﯾﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ – اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﺎﻣﻼً آﮔﺎﻫﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ‪ ،-‬ﯾﻘﯿﻨـﺎ‬
‫ﺿﻌﻒ آﮔﺎﻫﯽ درﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن دو دﺳـﺖ را از دﺷـﻤﻦ ﺗﺸـﺨﯿﺺ ﻧﻤـﯽدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ دوﺳـﺖ و دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺎوي دارﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻬﺘـﺮي دارﻧـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑـﺎ دوﺳـﺖ ﺧﯿﺮﺧـﻮاه‪ ،‬در‬
‫ﻣﻮاردي دوﺳﺖ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن دﭼﺎر ﺧﺴﺘﮕﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑـﺎ دﺷـﻤﻦ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮراخ ﻫﺰار ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از روﯾﺪادﻫﺎ و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎ ﻋﺒﺮت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻓﻈـﻪيﺷـﺎن ﺿـﻌﯿﻒ و ﻓﺮاﻣﻮﺷـﮑﺎر اﺳــﺖ‪ ،‬رﻫﺒـﺮان و زﻣﺎﻣـﺪاران ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺣــﻮادث دور و‬
 ‫‪433‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﻧﺰدﯾﮏ را‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در آﮔﺎﻫﯽ دﯾﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺿﻌﯿﻒاﻧﺪ و در آﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ‪ .‬ﯾﻘﯿﻨﺎً ﺿﻌﻒﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺳﺒﺐ ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ و ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫رﻫﺒﺮي ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﺮآﻧﻬﺎ ﻣﺴﻠﻂ و در ﻫﺮ ﺻﺤﻨﻪاي آﻧﺎن را ﻧﺎﮐﺎم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﺤﺮوﻣﯿﺖ‪ ‬روﺣﯽ و اﺧﻼﻗﯽ و ﺑﻪ رﻏﻢ ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎ و ﺿﻌﻒﻫﺎي زﯾـﺎدي‬
‫ﮐﻪ دارﻧﺪ – و در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ – از آﮔـﺎﻫﯽ ﻗـﻮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺼﻮص آﮔﺎﻫﯽ ﻣﺪﻧﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ .‬آﻧﺎن داراي رﺷﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻊﺷﺎن را از ﺿﺮرﺷﺎن ﺑـﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺧﯿﺮﺧﻮاه و ﻓﺮﯾﺒﮑﺎر‪ ،‬ﻣﺨﻠﺺ و ﻣﻨﺎﻓﻖ و ﻫﻤﺘﺎ و ﺑﯽﮐﻔﺎﯾﺖ ﻓﺮق ﻗﺎﯾﻞ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫رﻫﺒﺮيﺷﺎن را ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ‪ ،‬ﻗﻮي و اﻣﺎﻧﺘﺪار ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻣﺪاران ﻧﯿﺰ رﻫﺒـﺮي آﻧـﺎن‬
‫را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل دﻗﺖ و ﺗﺮس اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻋﺠﺰ و ﺧﯿﺎﻧﺖ زﻣﺎﻣﺪارانﺷﺎن ﭘﯽ ﺑﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ دادﻧﺪ ﮐﻪ زﻣﺎﻣﺪارانﺷﺎن ﻧﻘﺶ ﺧﻮد را ﺑﺎزي ﮐﺮدهاﻧﺪ و دﯾﮕﺮ زﻣﺎنﺷـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ آﻧﺎن را ﮐﻨﺎر ﻣﯽزﻧﻨﺪ و اﻓﺮادي ﻗﻮيﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ را‬
‫ﺑﻪ رﻫﺒﺮي اوﺿﺎع‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔـﺰ ﮔﺬﺷـﺘﻪي درﺧﺸـﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﻧﺎﻣـﻪي ﺑـﺰرگ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﺷﺎن در ﻗﻀﺎﯾﺎي ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺑﺮﮐﻨﺎري و ﻋﺰل آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ آﻧـﺎن از ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاران ﺣﺮﻓـﻪاي و زﻣﺎﻣـﺪاري ﺿـﻌﯿﻒ و ﺧﯿﺎﻧﺘﮑـﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻔـﻮظ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و زﻣﺎﻣﺪاران و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺎرت ﻣﻠﺖ و ﮔﺮﻓﺖ ﺗـﻮدهي ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﻤﻨـﺎك و ﺑـﺎ ﺣـﺬر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺖ ﮐﻪ در ﭘﯽ آن از ﻓﺎﺟﻌﻪﻫﺎ و ﺑﺤﺮانﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫روز وي راﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﺑﯿﺪاري و آﮔﺎﻫﯽ در ﻃﺒﻘـﺎت ﻣﺨﺘﻠـﻒ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻓﮑﺮي‪ ،‬ﻣﺪﻧﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﯿﺪاري و آﮔﺎﻫﯽ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮔﺴـﺘﺮش آﻣـﻮزش و رﻓـﻊ ﺑـﯽﺳـﻮادي‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﯽﺳﻮادي ﻧﯿﺰ از ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و رﻫﺒﺮان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺘـﯽ ﮐـﻪ ﻓﺎﻗـﺪي ﺑـﺪﯾﺎري و آﮔـﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽواﻧﺪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺗﻘﺪﯾﺲ و اﺣﺘﺮامﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻫﺒـﺮان و‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪434‬‬

‫ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﮔﺎﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ؛ زﯾـﺮا ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ از‬
‫ﺑﯿﺪاري ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﮏ و اﺳﺘﻬﺰا ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫رﯾﺸﻪي ﺑﯽﺛﺒﺎت در ﻓﻼﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض وزﯾﺪن ﺑﺎدﻫﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻘﻼل ﻣﺎﻟﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ‬

‫ﺟﻬﺎن ﻏﺮب ﭼﻮن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﺠﺎرت‪ ،‬داراﯾﯽ‪ ،‬ﺗﮑﻨﯿﮏ و آﻣﻮزش داراي اﺳﺘﻘﻼل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮدهي ﻣﺮدم و ﻣﻠﺘﺶ را از ﻣﺤﺼﻮل و دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﻮدش ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و در ﺗﻤﻢ ﺷﺌﻮن‬
‫زﻧﺪﮔﯽ و در ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ اﻋﻢ از ﭘﻮﺷﺎك و ﺧﻮراك‪ ،‬وﺳـﺎﯾﻞ ﺻـﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺴـﯿﺤﺎت ﻧﻈـﺎﻣﯽ و‬
‫دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي اﺗﻮﻣﺎﺗﯿﮑﯽ و داروﺟﺎت از ﻏﺮب ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﻫـﯿﭻ ﻋﻨـﻮان ﺟﯿـﺮهﺧـﻮار آﻧـﺎن‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﻗﻄﻌﺎً ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻏﺮب وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮد )اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ و زﻣﯿﻨﻪي درﮔﯿﺮي ﭘﯿﺶ‬
‫آﯾﺪ( ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﺎل‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﺑﻪ ﻏـﺮب ﺑﺎﺷـﺪ و ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻤﯽواﻧﺪ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻏﺮب ﺟﺰ ﺑﺎ ﻗﻠﻤﯽ ﮐﻪ در ﻏﺮب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﻀـﺎ ﮐﻨـﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪاي ﺑﺎ ﻏﺮب ﺑﺠﻨﮕﺪ ﮐﻪ در ﻏﺮب ﭘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻗﻌﺎً ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﮐﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺛـﺮوت و‬
‫اﻧﺮژي ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬آب ﺣﯿﺎت ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﺎنﻫﺎ و رگﻫﺎي آن ﺟﺮﯾﺎن دارد ﺑﻪ اﺟﺴـﺎم‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽاش را اﻓﺴـﺮان ﻏﺮﺑـﯽ آﻣـﻮزش ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ و ﻏﺮﺑﯿـﺎن اﻣـﻮر و‬
‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﮐﺸﻮرياش را ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺧـﻮدش ﺗﻤـﺎم اﻣـﻮرش – اﻋـﻢ از اﻣـﻮر ﺗﺠـﺎري و ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﯽ‪ ،‬واردات و‬
‫ﺻﺎدرات‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺗﮑﻨﯿﮏ‪ ،‬آﻣﻮزش‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ دﺳﺘﮕﺎهﻫـﺎ و ﺗﺠﻬﯿـﺰات – را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻬﻪ ﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﭘﺮورش اﻓﺮادي ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎرد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻤـﺎم ﻣﻬﻤـﺎت ﮐﺸـﻮرداري و‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اداري را ﺑﺎ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﻣﻬﺎرت ﻓﻨﯽ و اﻣﺎﻧﺘﺪاري و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﯿﺪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

 ‫‪435‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻫﺒﺖﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و اﻫﻤﯿـﺖ ﺳﯿﺎﺳـﯽاش‬

‫ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪ ‬رﺳﺎﻟﺖ‪ ‬اﺳﻼم را ﺑﻪ آﻏﻮش ﮔﯿﺮد و رﻫﺒﺮي ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﯿﺮد و ﺑﻌﺪ از آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ اروﭘﺎ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﭙـﺮدازد و ﺑـﺎ ﺗﮑﯿـﻪ ﺑـﺮ اﯾﻤـﺎن‪ ،‬ﻗـﺪرت‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺼﺮت اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اروﭘﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ و ﺟﻬﺎن را از ﺷﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و از ﻧـﺎﺑﻮدي و آﺗـﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي آراﻣﺶ و ﺳﻼﻣﺘﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪.‬‬

‫رﻫﺒﺮي ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ ﺟﻬﺎن‬

‫ﭼﻪ ﺗﺤﻮل ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﯿﻮﺳﺖ! اﯾﻦ ﺗﺤﻮل در‬
‫ﺳﻮرهي اﺳﺮاء و داﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮاج ﺑﺎ ﮐﻼﻣﯽ ﺻﺮﯾﺢ و ﺑﻠﯿـﻎ و اﺳـﻠﻮﺑﯽ واﺿـﺢ و روﺷـﻦ ﺑﯿـﺎن ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ) ‪ .(1‬ﭼﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد!‬
‫آﻧﺎن را از ﺟﺰﯾﺮهاي ﮐﻪ آن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ درﮔﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬﺎﻧﯽ وﺳﯿﻊ ﮐﻪ رﻫﺒـﺮياش‬
‫را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺤﺪود ﻗﺒﯿﻠﻪاي ﮐـﻪ در آن ﺑـﻪ ﺗﻨـﮓ آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﮐﻪ ﺗﻮﺟﯿﻪ وارﺷﺎد آن را ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﮐﺖ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﻋﻈﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻋﺮبﻫﺎ و ﺟﻬﺎن‬
‫را در ﻧﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺰرگ اﯾﺮان و ارﮐﺎن دوﻟﺖ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﷲ اﺑﺘﻌﺜﻨﺎ ﻨﻟﺨﺮج ﻣﻦ ﺷﺎء ﻣﻦ ﻋﺒﺎدة اﻟﻌﺒﺎد إﻰﻟ ﻋﺒﺎدة اﷲ وﺣﺪه‪ ،‬وﻣﻦ ﺿﻴﻖ‬
‫اﺪﻟﻧﻴﺎ إﻰﻟ ﺳﻌﺘﻬﺎ‪ ،‬وﻣﻦ ﺟﻮر اﻷدﻳﺎن إﻰﻟ ﻋﺪل اﻹﺳﻼم«‪.‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﻋﺒﺎدت ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﺪاي ﯾﮕﺎﻧﻪ و از ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن و از ﻇﻠﻢ ادﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼم درآورد«‪.‬‬
‫آري‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﺴﺨﺖ ﺧﻮدﺷﺎن از ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن درآﻣﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎﻧﯿـﺎن را از‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي آن درآوردﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ -(1‬در ﺳﻮرهي اﺳﺮاء اﻋﻼن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص ﻧﺒﯽ ﻗﺒﻠﺘﯿﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺸﺮق و ﻣﻐﺮب‪ ،‬وارث اﻧﺒﯿﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫و اﻣﺎم ﻧﺴﻞﻫﺎي آﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪436‬‬

‫آﯾﺎ ﺗﻨﮓﺗﺮ از زﻧﺪﮔﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪاي و ﻧﮋادي و ﻓـﺮاخﺗـﺮ از زﻧـﺪﮔﯽ ﮔﺴـﺘﺮدهي ﺑﺸـﺮي‪ ،‬زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد؟‬
‫آﯾﺎ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در آن ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﺎدﯾﺎت ﻧﺎﭘﺎﯾﺪار و ﺣﯿﺎت ﻓﺎﻧﯽ اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد و از ﺣﯿـﺎت‬
‫اﯾﻤﺎﻧﯽ آن ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻣﺒﺎرزات‪ ‬ﺳﻠﻄﻪﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻨﮕﻨﺎي رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮﮐﺎﻻي اﻧـﺪك و ﺳـﻠﻄﻪي ﻧﺎﭘﺎﯾـﺪار و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ذﻟـﺖﺑـﺎر آن ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪ از ﻗـﺪرت روﺣـﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗـﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤـﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬
‫درآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دﻧﯿـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬رود دﻧـﻮاب ﺧﺮوﺷـﺎن‪ ،‬ﻧﯿـﻞ ﺑـﺎ ﺑﺮﮐـﺖ‪ ،‬ﻓـﺮات ﺷـﯿﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺳـﻨﺪ دراز‪،‬‬
‫ﺑﺮﮐﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻮﭼﮏ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎي ﻧﺎﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻮهﻫﺎي آﻟﭗ و اﻟﺒﺮز‪ ،‬ﻋﻘﺎب ﻟﺒﻨﺎن و ﻗﻠﻪﻫﺎي ﻫﯿﻤﺎﻟﯿﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺗﻪﻫـﺎﯾﯽ ﮐﻮﭼـﮏ و ﺑﻨـﺪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺣﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﭼـﯿﻦ و ﺗﺮﮐﺴـﺘﺎن در اﯾـﻦ دﻧﯿـﺎي ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﺑـﯿﺶ از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﮐﻮﭼﮏ و روﺳﺘﺎﻫﺎﯾﯽ ﻓﺸﺮده و ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻣﺠﻬﻮل ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و اﺳﺎﺳﺎً ﺗﻤﺎم ﮐﺮهي زﻣﯿﻦ از دﯾﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻗﻠﻪي اﯾﻦ ﺳﺮوري ﺑﻪ آن ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﻮﭼﮏ و رﻧﮕﯽ ﮐﻪ ﭘﺮﻧـﺪهي در‬
‫ﺣﺎل ﭼﺮﺧﺶ در آﺳﻤﺎن ﺑﻪ آن ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻨﻄﻮر ﺟﻮاﻣﻊ ﺑـﺰرگ‪ ،‬ﺳـﺎﮐﻨﺎن ﺑـﺎ ﻓﺮﻫﻨـﮓ و‬
‫ﺗﻤﺪن آن و آدابﺷﺎن ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻮﭼﮏ در ﺟﻤﻊ اﻣﺘﯽ ﺑﺰﮔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﺑـﺰرگ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻘﯿﺪهي واﺣﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻋﻤﯿﻖ و ارﺗﺒﺎط ﻗـﻮي روﺣـﺎﻧﯽ ﺑﺮﭘـﺎ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﺟﻬـﺎن‬
‫وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل آن را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨـﺪهي اﯾـﻦ‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻗـﻮيﺗـﺮﯾﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮادهاي ﮐـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ و‬
‫اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در آن ذوب ﮔﺮدﯾﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺗﻤﺪﻧﯽ واﺣـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻫﻤﻮاره در وﺟﻮد ﻧﺎﺑﻐﻪﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﻼم و آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪي اﺳﻼﻣﯽ ﭼـﻪ ﻋﻠﻤـﯽ و ﭼـﻪ ﻋﻤﻠـﯽ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﺎً ﻇﻬﻮر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ رﻫﺒﺮي‪ ،‬رﻫﺒﺮي اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺟﺪﯾﺪ از ﻧﻈﺮ ﻟﯿﺎﻗﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻗﻮيﺗﺮﯾﻦ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ در راه رﺳﺎﻧﺪن دﻋـﻮت اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺼـﺎﻧﻪ ﺣﺮﮐـﺖ‬
 ‫‪437‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﻓﻨﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮدم دﻧﯿﺎ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺤﺒﺖ ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي از آﻧﺎن ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺟﻬﺎن ﺑﯽﻧﻈﯿـﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎم زﺑﺎنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ زﺑﺎنﺷﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﺷﺎن و ﺗﻤﺪنﺷﺎن ﺳـﺮ ﺗﺴـﻠﻤﯽ ﻓـﺮود‬
‫آوردﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن آن روز از ﮐَﺮان ﺗﺎ ﮐَﺮاﻧﺶ زﺑﺎن ﻋﺮبﻫﺎ زﺑﺎن ﻋﻠﻢ و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫زﺑــﺎﻧﯽ ﻣﻘــﺪس و ﻣﺤﺒــﻮﺑﯽ ﮐــﻪ ﻣﺮدﻣــﺎن ﺑــﺮ زﺑــﺎنﻫــﺎي ﻣــﺎدريﺷــﺎن آن را ﺗــﺮﺟﯿﺢ ﻣــﯽدادﻧــﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎتﺷﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ زﺑﺎن ﻣﯽﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺻﺎﺣﺒﺎن آن و ﺑﻠﮑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫آن را ﯾﺎد ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ زﺑﺎن ﭼﻨﺎن ادﯾﺒﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﯿـﺪان ﻋﻠـﻢ و ادب ﻣـﯽآﻣﺪﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺟﻬﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖﺷﺎن اﻋﺘـﺮاف و ادﯾﺒـﺎن و ﻧﻘـﺎدان ﺟﻬـﺎن ﻋـﺮب‪ ،‬ﺑـﻪ ﻓﻀـﻞ و‬
‫اﻣﺎﻣﺖﺷﺎن اﻗﺮار ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آري‪ ،‬ﺗﻤﺪنِ ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻤﺪن ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن از آن ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﻘﻠﯿﺪش اﻓﺘﺨﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي دﯾﻦ اﯾﻦ ﺗﻤـﺪن را ﺑـﺮ ﺳـﺎﯾﺮ ﺗﻤـﺪنﻫـﺎ ﺗـﺮﺟﯿﺢ ﻣـﯽدادﻧـﺪ و‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ آن را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﻋﺠﻤﯿﺖ ﯾﺎد ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و از ﺗﻘﻠﯿـﺪ ﺷـﺎﻋﺮان و آﺛـﺎر‬
‫آﻧﺎن ﻣﺮدم را ﺑﺮﺣﺬر ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﮐﺎﻣﻞ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻣﺪتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﯽ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻫﯿﭻ ﻧﻮع اﻧﻘﻼب‬
‫و ﺷﻮرش ﺟﻬﺖ رﻫﺎﯾﯽ از آن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ آﻧﭽﻪ در اﻣﺖﻫﺎي ﻣﻐﻠـﻮب در ﺗـﺎرﯾﺦ وﺟـﻮد دارد؛‬
‫زﯾﺮا راﺑﻄﻪي ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻦ رﻫﺒﺮي‪ ،‬راﺑﻄﻪاي اﻣﺘﯽ ﻣﻐﻠﻮب ﺑﺎ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم ﺑـﺎ ﺣﮑـﻢ و ﻏـﻼم ﺑـﺎ‬
‫آﻗﺎي ﺧﺸﻦ‪ ،‬ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ راﺑﻄﻪي دﯾﻨﺪار ﺑﺎ دﯾﻨﺪار و راﺑﻄﻪي ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻬﺎﯾﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ‬
‫راﺑﻄﻪي ﺗـﺎﺑﻊ و ﻣﺘﺒـﻮع ﺑـﻮد؛ ﻣﺘﺒـﻮﻋﯽ ﮐـﻪ ﻗﺒـﻞ از وي ﺑـﻪ ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﺣـﻖ و اﯾﻤـﺎن‪ ،‬دﻋـﻮت و از‬
‫ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي اﻧﻘﻼب‪ ،‬اﻧﺰﺟﺎر و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﯽ از ﺧﯿـﺮ ﻧﺒـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﻀﻞ آﻧﺎن اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮ زﺑﺎن‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪﻫﺎي ﺷﮑﺮ و دﻋﺎ را ﺑﺮاﻧﻨـﺪ‬
‫و ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ َ ّٗ ّ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫ِين َس َب ُقونَا بٱ ۡ� َ‬
‫﴿ َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ�ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ي� ٰ ِن َو� � َعل ِ� قلو�ِنا غِ� ل ِ�ِين ءامنوا‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫وف َّرح ٌ‬ ‫َ َّ َ ٓ َّ َ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪] ﴾١٠‬اﳊﴩ‪.[10 :‬‬ ‫ر�نا إِنك رء‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪438‬‬

‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردن ﺑﺮ ﻣـﺎ ﭘﯿﺸـﯽ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﺑﯿـﺎﻣﺮز و ﮐﯿﻨـﻪاي‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨـﺎن در دلﻫﺎﯾﻤـﺎن ﺟـﺎي ﻣـﺪه‪ ،‬ﭘﺮوردﮔـﺎرا! ﺗـﻮ داراي رأﻓـﺖ و رﺣﻤـﺖ ﻓﺮاوﻧـﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ«‪.‬‬
‫و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻓﺘﺢﺷﺪه ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫـﺎ را ﻧﺠـﺎت دﻫﻨـﺪهي ﺧـﻮﯾﺶ از‬
‫ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬دﻋﻮتدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻮي داراﻟﺴﻼم‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ و ﻣﻌﻠﻢ و اﺳـﺘﺎد‬
‫در ادب‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬رﻫﺒﺮياي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻓـﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﯾـﺪ و در ﺳـﻮرهاي اﺳـﺮاء‬
‫اﻋﻼم ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﯿﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺪﯾﺪاً آن را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ و‬
‫از ﺗﻤﺎم ﻣﻮﻫﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ درﯾﻎ ﻧﻮرزﻧـﺪ و ﻧﺴـﻞ‬
‫اﻧﺪر ﻧﻠﺲ اﯾﻦ رﻫﺒﺮي را ﺳﻔﺎرش ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻞ‪ ،‬دﯾﻦ و ﻏﯿﺮت‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي آﻧﻦ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ زﻣﺎﻧﯽ از اﯾـﻦ رﻫﺒـﺮي‬
‫ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻫﺮ رﻫﺒﺮي دﯾﮕﺮي و ﺑﻠﮑـﻪ اﻓـﺰون از آن اﺳـﺖ و ﻫـﯿﭻ‬
‫رﻫﺒﺮي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎي اﯾﻦ رﻫﺒﺮي را ﭘﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ رﻫﺒﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤـﺎم اﻧـﻮاع رﻫﺒـﺮيﻫـﺎ را‬
‫درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻗﻠﺐﻫﺎ و ارواح اﺳﺖ ﺗﺎ اﺟﺴﺎم و اﺷﺒﺎح‪ .‬راهرﺳـﯿﻦ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ رﻫﺒﺮي ﺑﺮاي ﻋﺮبﻫﺎ ﺳـﺎده و آﺳـﺎن اﺳـﺖ؛ ﭼـﻮن‪ ،‬ﻫﻤـﺎن راﻫـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در دورهي‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آن را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬اﺧﻼص در راه دﻋﻮت‪ ‬اﺳـﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻓـﺪاﮐﺎري در‬
‫اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ و اﺳﺎس ﻗﺮاردادن و ﺑﻪ ﻋﻬﺪهﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ آن و ﺗﺮﺟﯿﺢدادن آﯾﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم آﯾﯿﻦﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮداﺷﺘﻦِ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻣﻨﺼﺐ رﻫﺒﺮي‪ ،‬ﻣﻠـﺖﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ در‬
‫ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﺟﻬﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮيﺷﺎن اﻋﺘﺮاف ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و در ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺗﻘﻠﯿﺪﺷﺎن ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد و آﻧﮕﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ درﻫﺎي ﺟﺪﯾـﺪ و ﻣﯿـﺎدﯾﻦ ﺗـﺎزهاي در ﺷـﺮق و ﻏـﺮبِ‬
‫زﻣﯿﻦ ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺎﺗﺤﺎن و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﻏﺮب ﺳﺮﺳﺨﺘﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن ﮔﺸﻮه ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ و ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ اﺳﻼم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮوﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﻠـﺖﻫـﺎﯾﯽ ﺟـﻮان در اﺳـﺘﻌﺪاد و اﻧـﺮژي و‬
 ‫‪439‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬رﻫﺒﺮي ﺟﻬﺎن ﻋﺮب‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬روح ﺟﺪﯾـﺪ و رﺳـﺎﻟﺖ ﺟﺪﯾـﺪ دﺳـﺖ ﯾﺎﺑﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اروﭘﺎ در ﺗﻤﺪن و ﻋﻠﻮﻣﺶ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اي ﻋﺮبﻫﺎ! ﺗﺎ ﮐﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻋﻈﯿﻢ ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻗﺪﯾﻢ را ﺑﺎ آنﻫـﺎ ﻓـﺘﺢ ﻧﻤﻮدﯾـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻣﯿﺎدﯾﻦ ﺗﻨﮓ و ﻣﺤﺪود ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ﺳﯿﻞِ ﺧﺮوﺷﺎن ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺗﻤﺪنﻫﺎ و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ را از ﭘﺎي درآورد‪ ،‬ﺗﺎ ﮐﯽ در اﯾﻦ وادي‬
‫ﺗﻨﮓ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد و اﻣﻮاﺟﺶ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﻠﻌﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ﺟﻬﺎن وﺳﯿﻊ ﺑﺸﺮي را درﯾﺎﺑﯿﺪ؛ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﺟﻬﺖ رﻫﺒـﺮي و ﻫـﺪاﯾﺖ آن‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﺖ ﺷﻤﺎ و ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻞ ﺟﻬﺎن و در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺷـﻤﺎ و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﮐـﻞ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺤﻤﺪي آﻏﺎز اﯾﻦ دوران ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎر دﯾﮕﺮ دﻋﻮت اﺳﻼﻣﯽ را ﺑﻪ آﻏﻮش ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و در‬
‫راه آن از ﺟﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﮕﺬرﯾﺪ و در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎدي ﺑﯽاﻣﺎن روي آورﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫� ۡم � ٱ ّ‬ ‫َّ َ َّ َ ِ ُ َ ۡ َ َ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ َٰ ُ ْ‬
‫ج‬‫ِين م ِۡن ح َر ٖ �‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫م‬‫�‬ ‫ٮ‬‫ب‬ ‫ت‬‫ج‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ه‬ ‫د‬‫ا‬‫ه‬ ‫ج‬‫ِ‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� ِهدوا‬
‫ُ‬
‫ون ٱ َّلر ُسول َشه ً‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ ُ َ َٰ َ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫� ُم ٱل ُم ۡسلِم َ‬ ‫ّ َّ َ َ ُ ۡ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َّ ٰ ُ‬
‫يدا‬ ‫ِ‬ ‫� مِن �بل و ِ� �ذا ِ�ك‬ ‫ِ‬ ‫ِيم هو سمٮ‬ ‫مِلة أ�ِي�م إِب�ه ۚ‬
‫َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫اس فَأ� ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ُ ۡ ََ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َ‬
‫ٓ‬
‫لصل ٰوة َو َءاتوا ٱ َّلزك ٰوة َوٱ�تَ ِص ُموا ب ِٱ� ِ ه َو‬ ‫ِيموا ٱ‬ ‫َّ‬
‫علي�م وت�ونوا شهداء � ٱ� ِ �‬
‫� ‪] ﴾٧٨‬اﳊﺞ‪.[78:‬‬ ‫� ۡمۖ فَن ِۡع َم ٱل ۡ َم ۡو َ ٰ� َون ِۡع َم ٱ�َّ ِص ُ‬
‫ََٰۡ ُ‬
‫مولٮ‬
‫»در راه ﺧﺪا ﺟﻬﺎد و ﺗﻼش ﮐﻨﯿﺪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻬﺎد در راه اوﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ و در دﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي دﺷـﻮار و ﺳـﻨﮕﯿﻦ را ﺑـﺮ دوش ﺷـﻤﺎ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬آﯾـﯿﻦ‬
‫ﭘﺮدﺗﺎن‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻼً ]در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﭘﯿﺸـﯿﻦ[ و در اﯾـﻦ ]آﺧﺮﯾـﺖ ﮐﺘـﺎب[‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻮاه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﮔﻮاه ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﺮﭘﺎ دارﯾﺪ و زﮐﺎت را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﻪ ]رﯾﺴﻤﺎنِ[ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﮓ زﻧﯿـﺪ ﮐـﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ و ﯾـﺎور‬
‫ﺷﻤﺎ اوﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﺳﺮور و ﯾﺎوري ﻧﯿﮏ و ﭼﻪ ﻣﺪدﮐﺎر و ﮐﻤﮏﮐﻨﻨﺪهي ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ!«) ‪.(1‬‬

‫)‪ -(1‬ﺑﺎزﻧﮕﺮي‪ ،‬وﯾﺮاﯾﺶ و ﺣﺬف و اﺿﺎﻓﺎت در ‪ 19‬ﻣﺤﺮم ‪ 1389‬ﻫـ ‪ .‬ق )‪ 7‬آورﯾﻞ ‪ 1969‬م( در ﻗﻄﺎر راﺋﯽ‬
‫ﺑﺮﯾﻠﯽ – ﻟﮑﻬﻨﻮ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬واﳊﻤﺪ ﷲ أوﻻﹰ وآﺧﺮ ﹰا‪.‬‬
 ‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪440‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﮑﯿﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ‪ /‬ﻣﻘﯿﻢ زاﻫﺪان‬

‫ﺷﺐ ﺷﻨﺒﻪ ‪ / 7‬ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام ‪ 1423‬ﻫـ ‪ .‬ق‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﯽ‬

‫‪ -‬ﻃﺒﺮي ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﺄوﯾﻞ اﻟﻘﺮآن‬

‫‪ -‬اﻟﺠﻮزﯾﻪ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﻘﯿﻢ‪ ،‬زاد اﻟﻤﻌﺎرﻓﯽ ﻓﯽ ﻫﺪي ﺧﯿﺮ اﻟﻌﺒﺎد‬
‫‪ -‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ اﻟﺪﻣﺸﻘﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‬
‫‪ -‬دﻫﻠﻮي‪ ،‬وﻟﯽ اﷲ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺠﺔ اﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﺔ‬
‫‪ -‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺮﺳﻞ واﻟﻤﻠﻮك‬
‫‪ -‬ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬اﻟﻤﻠﻞ واﻟﻨﻤﻞ‬
‫‪ -‬اﻟﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﮑﺮي‪ ،‬ﺑﻠﻮغ اﻷرب ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ أﺣﻮال اﻟﻌﺮب‬
‫‪ -‬اﻧﺪﻟﺴﯽ‪ ،‬ﺻﺎﻋﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻷﻣﻢ‬
‫‪ -‬أﯾﺎم اﻟﻌﺮب‬
‫‪ -‬ﮐﺮدﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺧﻄﻂ اﻟﺸﺎم‬
‫‪ -‬ﻣﻘﺮﯾﺰي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬اﻟﺨﻄﻂ‬
‫‪ -‬دروزه‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺰت‪ ،‬ﺑﻴﺌﺔ اﻟﻨﺒﯽ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن‬
‫‪ -‬ﮐﻮاﮐﺒﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻃﺒﺎﺋﻊ اﻻﺳﺘﺒﺪاد‬
‫‪ -‬ارﺳﻼن‪ ،‬ﺷﮑﯿﺐ‪) ،‬ﭘﺎﻧﻮﺷﺖﻫﺎ ﺑﺮ( ﺣﺎﺿﺮ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻟﻮﺗﺮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺠﺎج‬
‫ﻧﻮﯾﻬﺾ‬
‫‪ -‬ﺑﯿﻬﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻟﺘﺎرﯾﺦ‬
‫‪ -‬اﻣﯿﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم‬
‫‪ -‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻃﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ ﻓﯽ ﻣﺼﺮ‬
‫‪ -‬ﻟﻮﺑﻮن‪ ،‬ﮔﻮﺳﺘﺎو‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﻏﺮب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻋﺮﺑﯽ ﻋﺎدل زﻋﯿﺘﺮ‬
‫‪ -‬ﺑﺘﺮ‪ ،‬اﻟﻔﺮد‪ .‬ج‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﻌﺮب ﻟﻤﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﯾﺪ اﺑﻮﺣﺪﯾﺪ‬
‫ﺟﻬﺎن در ﺳﺎﯾﻪي ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫‪442‬‬

‫‪ -‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﻦ ﺳﻦ‪ ،‬اﯾﺮان در ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ اردو دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻗﺒﺎل‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻏﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ‬

− The history of decline and fall of the Roman Empire . by Edward

Gibbon.
− A short history of world. by H. G. Wells.
− The Making of hamanity. By Robert Briffault.
− The discovery of India. By Jawahar lal Neru.
− Islam at the cross roads. By Mohammad asad (Leapold weiss)
− Indian civilization and Islam . by N. C. Mehtd.
− Influence of iscam on Indian culture. By Dr. Tara chand.
− A survey of Indian history . by K. M. panikkar.
− Conflict of East and west in turkey. By Khalid a edib.
− History of european merals. By W. E. H. Lecky.
− Histoty of the conflict between religion and science. By Darabar.
− Guide to modern wickedness. By Joad.
− Philosophy fot out times. By Joad.
− Man the unknown. By Alexis carrel.
− Historians History of world.
− Encycloppeadia Britahicd.
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﻣﻼنِ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪي ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻨﺪرﺳـﺘﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺎﻟﺒﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺤﻄﺎط آﻧﺎن و زوال ﻗـﺪرت و‬
‫اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ ﺷﻮﮐﺖﺷﺎن ﻫﻤﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻧﮋاد و ﻣﻠﯿﺘـﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن و ﺿﺮﺑﻪاش ﺑﺴﯽ ﺳﺒﮏ ﺑـﻮد؛ اﻣـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺤﻄﺎط رﺳﺎﻟﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪي روح‬
‫ﺑﻮد و ﻧﺎﺑﻮدي ﭘﺎﯾﻪاي را ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐـﻪ ﻧﻈـﺎﻣﯽ دﯾـﻦ و دﻧﯿـﺎ ﺑـﺮآن اﺳـﺘﻮار ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ آﯾﺎ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺲ از ﺳﭙﺮيﺷﺪن ﭼﻨـﺪﯾﻦ‬
‫ﻗﺮن‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺸﺮقزﻣﯿﻦ و ﻣﻐﺮبزﻣﯿﻦ ﺑـﺮاي آن ﺗﺄﺳـﻒ ﺑﺨﻮرﻧـﺪ؛ و آﯾـﺎ واﻗﻌـﺎً‬
‫ﺟﻬﺎن ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از ﻣﻠﺖﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط اﯾـﻦ اﻣـﺖ ﭼﯿـﺰي را از دﺳـﺖ داده‬
‫اﺳﺖ؟ دﻧﯿﺎ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪاي رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﻠﺖﻫـﺎي دﻧﯿـﺎ ﭘـﺲ از اﯾـﻦ ﮐـﻪ‬
‫رﻫﺒﺮيﺷﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اروﭘﺎﯾﯿﺎن اﻓﺘﺎد و آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻧﻔﻮذ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ وﯾﺮاﻧﻪﻫﺎي دوﻟﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﮔﺴـﺘﺮدهي ﺧـﻮﯾﺶ را ﺗﺄﺳـﯿﺲ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﯽ دﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ؟ اﯾـﻦ ﺗﺤـﻮل ﺑـﺰرگ و رﻫﺒـﺮي ﻣﻠـﺖﻫـﺎ و‬
‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻪ اﺛﺮي در دﯾﻦ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴـﺎﻧﯿﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ اﮔﺮ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ ﺑﭙـﺎ ﺧﯿـﺰد و از ﻏﻔﻠـﺖ درآﯾـﺪ و زﻣـﺎم‬
‫زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫‪ ...‬اﯾــﻦﻫــﺎ ﭘﺮﺳــﺶﻫــﺎ و ﻣﺒــﺎﺣﺜﯽ اﺳــﺖ ﮐــﻪ در ﻧﻮﺷــﺘﺎر ﭘــﯿﺶ رو ﺑــﻪ ﺑﺮرﺳــﯽ و‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ آنﻫﺎ ﮐﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬