W l

JF '

i
 ENZO TRAVERSO

Enzo Traverso
Marksistier ve Yahudi Sorunu
Bir tartışmanın tarihi (1843-1943)

Fransızca orjinalinin adı: Les Marxistes et La Questi­

on juive. Histoire d'un débat (1843-1943)
© 1990 La Brèche-PEC
Kitap almancadan Ayşe Tekin tarafından çevrildi.
Fransızcasından gözdeng eçirildi.
Yahudi Sorunu
Pirre Vidal Naquet’nin önsözü, İkinci Baskıya Önsöz
ve Sonsöz fransızcadan Utku Uraz Aydın
tarafındançevrildi. ve Marksistier
Yazar hakkında:
1957 yılında İtalya'da doğan Enzo Traverso Genova
Üniversitesi’nde ve Paris'te Ecole des hautes études Bír tartışmanın tarihi (1843-i 943)
en siences sociales'de tarih okudu. Halen Amiens
IJniversitesi’nde görev yapmakta.
Traverso’nun İtalya’da II Ponte ve Movimento Operaioe
Önsöz:
Socialista, Fransa’da Critique Communiste, L'Homme et
la Société ve Les Temps Modems ve A.B.D.’de Science Pierre Vídal-Naquet
and Society gibi çeşitli dergilerde yayınlanmış makale­
lerinin yanısıra Yahudiler ve Almanya. Auschwitz und
"jüdisch-deutsche Sımbiose", Berlin 1993; Siegfried Kra-
cauer Itineraire d'un intelleauel nomode-Paris 1994. Türkçesi:
Mario Kessler-Theodor Bergmann'la birlikte Ketzer AYŞE TEK İN
im Kommunismus-Alternativen zum Stalinismus, Mainz:
Decaton 1993, Theodor Bergman ve Gert Schäfer'le
birlikte Leo Trotzki -K ritiker und Verteidiger der Soviet-
gesellschaft- Mainz: Decaton 1993. adli yayınlanmış
kitapları var.

YAZIN YAYINCILIK
 Kapak fotoğrafı:
I943’te Varşova gettosunda sivil yahudiler alman asker­
lerine teslim oluyorlar.
600 bin kişiden aralarında önde gözüken çocukt da
olmak üzere, yalnızca 60 bini sağ kalabilecek,
İÇİNDEKİLER

ISBN 975-7178-40-3
Önsöz: Yahudi Prizması ve Marksist Prizma............................................ 9
Enzo Traverso
İkinci Baskıya Önsöz............................................................................. 25
Yahudi Meselesive Marksistler
G iriş..................................................................................................... 29
1. Marx ve Engels................................................................................. 42
Özgün adı:
2. O rta ve Doğu Avrupa'da Yahudi Marksist Aydınlar.............................63
Les Marxistes et La Question Juive
3. Alman ve Avusturya Marksistler (1880-1920).................................... 93
4. Yidişlik (Jiddishkeit) Mi Siyonizm Mi?.................................................132
Türkçede ilk baskı: Ekim 2001
5. Rus ve PolonyalI Marksistler............................................................. 173

Türkçesi: 6. Yahudiler ve Rus Devrimi (1917-1937)........................................... 197

Ayşe Tekin 7. Gramsci ve Yahudi Sorunu.............................................................. 206

Utku Uraz Aydın 8. W alter Benjamin'in Mesihçi Materyalizmi........................................ 215

9. VVeimar'dan Auschwitz'e................................................................. 238

Kapak:
İnci Batuk 10. Halk Sınıfı Teorisi; Abraham Léon................................................. 265

Sonuç..................................................................................................288
Baskı: Sonsöz: Frankfurt Okuiun’dan Ernest Mandei’e
Kitap Matbaası
Marksizmin Auschwitz Karşısındaki Soruları ve Çıkmazları.................. 288

Yazın Yayıncılık
Aşmalı Mescit Sok. 13/9 Kısaltmalar......................................................................................... 325
Tünel - İSTANBUL Kavramlar Sözlüğü............................................................................... 327
Yazışma: Tarih Düzunu...................................................................................... 329
PM 224 Beyoğlu - İSTANBUL
Bibliyografya........................................................................................336
“Ve ölenlerin hırıltıları, susuzların çıldırtan çığlıkları sonsuzluğun
ulvi sesizliğinde yankılanıyordu. ‘Ah bu sonsuzluğun ulvi sessiz­
liği’, çığlıkların duyulmadan kaybolduğu bu sonsuzluk o kadar
güçlü ki, getto için kalbimin en küçük kıvrımında bile yer bulamı­
yorum: dünyada bulutlar, kuşlar ve insanların olduğu her yer be­
nim memleketim.”
Rosa Luxemburg
Mathilde Wurm'a mektup (1917)

“Bugün yahudiler teori ve pratikte yanlış toplumsal düzenin üret­

tiği yoketme arzularını kabartan bir grup. Kötüler tarafından en
kötü ilan ediliyorlar. Böylece aslında seçkinleşiyorlar.”
Max Horkheimer / Theodor W. Adorno
Aydınlanmanın Diyalektiği (1947)

“Bu büjmk devrimcilerin hepsi kolay incinen kişiliklerdi. Yahudi

olarak bir anlamda kökleri yoktu, diğer yandan kültürlerinin en­
telektüel geleneği ile sıkı bağları ve yaşadıkları dönemin en asil
çabalarına katkıları vardı. Ne zaman dini hoşgörüsüzlük ya da
milliyetçilik yükselse, fanatikler ve dar kafalılar galip gelseler, ilk
kurbanlar onlar oldular. Yahudi hahamlar tarafından afaroz edil­
diler, hıristiyanların takibatına uğradılar, mutlakiyetçi hükümdar­
lar ve askerleri tarafından kovalandılar, sözde demokrat burjuva­
ların nefretini kazandılar ve sonuçta kendi partilerinden de atıldı­
lar. Hemen hepsi yurtlarından edildiler ve bazen yazdıkları alev­
lerin kurbanı oldu.”
Isaac Deutscher
Çözülemeyen Yahudi Sorunu (1958)
Önsöz

Yahudi prizması ve marksist prizma

Enzo Traverso’nun çalışmasından, 1989 yılının başında Michael
Löwy benden o güne kadar adını duymadığım bu İtalyan araştırma­
cının M arksistler ve Yahudi M eselesi konusundaki tezinin jürisine
katılmamı istediği vakit haberdar oldum.
Bu teklifi, özellikle liberter yahudilikı konusundaki çalışmaların­
dan dolayı Löwy’ye duyduğum saygıya karşın, a priori bir heyecan
duymadan kabul ediyordum. Üstelik ne marksizm ne de yahudi me­
selesi konusunda uzmandım, ne var ki, otuz küsür yıldır, kendi res­
mi çahşma alanım -Antik Yunan- dışına o kadar çok çıktım ki, bu
ciddi bir gerekçe oluşturamazdı.
Bugün, bu jüriye katılmayı kabul edişimin, muhtemelen bilinçsiz
nedenlerinden birinin çalışmanın isminde yattığını düşünüyorum:
marksizm değil marksistler. Burada çoğulun kullanılması masum de­
ğildir. Marksizm, kuşkusuz, bir olmak isteyen ama olamayan bir
doktrindir. Bunun sonucu da, ya anlaşmazlıkların hasıraltı edilmesi
ya da hakim düşünceden ayrılanların ihraç edilmesi olmuştur. Mark­
sistler ise, siyasi basımlarından çok birbirleriyle çatışan, bu doktrine
ve bu ideolojiye çok farklı güdüler ve yorumlarla bağlanan erkekler
ve kadınlardır.
Sonuç olarak Enzo Traverso’nun çahşmasını okudum, ve bizim
akademik lehçemizde söyendigi gibi tez savunmasının günü 5 mayıs
1989 geldiğinde, bunun bir kitap olarak yayınlanması dileğimi derhal
ilettim. Dinamik bir yayıncı sayesinde bu dileğim bugün gerçekleşiyor.

I . Michael LÔ W Y, Rédemption et Utopie. Le judaïsme libertaire en Europe centrale,

PUF, Paris, 1988.
 Önsöz
10
Bu kitabın erdemlerinden ilki -birçok erdemi var ama bu, bir an­
lamda kurucu olanı- terimin her anlamıyla, laik olmasıdır.
Kimileri, Yahudi tarihinin, hem gerçeğin hem de hayalin sırasına
göre yazgısmı çizdiği, gerçek ya da hayali cemaatin üyelerine ait ol­
duğunu düşünüyor. Kuşkusuz hiçkimse, Yahudileri kendi tarihlerin­
den ayıramaz, ancak kimsenin de bu tarihi kendisine sakladığı bir
alan haline getirmeye hakkı yok. Bir insan grubunun yazgısmı, ona
karşı asgari bir sempati duymadan, hatta belli bir özdeşleşmenin im­
kanlarını yaratmadan anlatmanın mümkün olmadığı şüphe götür­
mez. Enzo Traverso, örneğin Yidiş dilini okumayı öğrenerek bu im­
kanları yaratmıştır. Böylece, kendisi hem sempatiye hem de mesafe­
ye sahiptir, ki onlar olmadan hiçbir tarihsel çalışma da mümkün ola­
maz. Bunun aksini iddia etmek bugün ancak bir Yunanın Antik Yu­
nanistan’ın tarihini yazabileceğini düşünmek anlamına gelir, ki bu
da yunanca bilmeden bu tarihi yazmak istemek kadar saçmadır.
1843-1943: Enzo Traverso’nun çahşmasını çerçeveleyen bu iki tarih
ne anlama geliyor? Onlar, hem ideolojiktir (kelimenin en rafine anla­
mıyla) , hem de somuttur, yani toplumsal, politik, hatta askeridir.
1843, genç Marx’in, Annales Franco-AüemanddĞa. Zur Judenfra­
ge {Yahudi meselesi üzerine) denemesinin, yani “Bruno Bauer’in Die
fudenfrage denemesi üzerine” makalesinin yayınlanma tarihidir. He-
gelci solun içerisindeki bu karanlık tartışma bugün tümüyle unutul­
muş olacaktı, ve bunu da hak ederdi, eğer tartışmacılardan biri, tam
da bu karanlıktan çıkıp Kari Marx, "maestro di color ehe sanno” ha­
line gelmeseydi, en azından bu imzayı taşıyan herşeyin bir parça nu-
fuz taşıdığını düşünenlerin gözünde. Marx’in bu metni antisemit bir
metin midir? Bir metni, onun ne şekilde kullanıldığına, ve bugün biz­
de bıraktığı etkiye bakarak değerlendirmek gerekseydi, kuşkusuz
“evet” cevabını vermemiz gerekirdi. Bu gençlik yazısının fransızca
yapüan son baskısı, İkinci Dünya Savaşı tarihinden büyük katliam
gerçeğini silmek isteyen o aşağılık küçük çetenin destekleriyle ger­
çekleştirilmemiş midir?2 Onu 1843’teki çerçevesi içinde ele aldığımız
vakit bize özellikle, neredeyse salt ideolojik, sektlerin resmi
Marksîstler ve Yahudi Sorunu j|
söylemiyle, basma kalıp ve beylik sözleriyle yazılmış ve gerçeklikler­
den -özellikle de Doğu Avrupa Yiddishlandm m varlığmdan- inanıl­
maz biçimde bihaber görünmektedir. Bu bir kez hatırlatıldıktan son­
ra -ve Enzo Traverso bunu layığıyla yerine getiriyor-, bu metnin Bru­
no Bauer-e3 karşı ve apaçık bir biçimde Yahudilerin siyasi özgürleşim
hakkını savunduğunu söylemek gerekir; her ne kadar bu özgürleşim
genç Mapc’a’ tasarladığı programda mevcut olan, toplumun bütünü­
nün özgürleşimi karşısında radikal biçimde yetersiz gelse de.
1943: Abraham Léon imzasını atan, ve 1944’de Auschwitz’de
ölecek olan eski sionist bir belçikah troçkist, Yahudi M eselesinin
M addeci Kavranışı adlı denemesini tamamlar. Bu kitap, Yiddishland
ve Y ıddishkeitm yokoluşundan önce, bu tuhaflığı marksist bir açı­
dan kavramak için son bir teşebbüstü: “Yahudi halkının”, tarihe kar­
şı değil de tarihle birlikte varlığım sürdürmesi. Bilindiği gibi, 1942 ve
1943’te yaşananlar salt ideolojiye dayanmıyordu. Tarihin, hani der­
ler ya, bir ironisi de, Doğu’da yürütülen ve o aralar hızlanmış olan sa­
vaşın -Léon’un metni hemen hemen Stalingrad çarpışmasıyla eşza­
manlıydı- hitlerciler tarafından, sanki tek bir bütünmüşçesine, ayrım
gözetilmeden Yahudilere ve marksistlere karşı yönlendiriliyor olma­
sıydı. Oldukça sorunsal bir dizim oluşturan “Yahudi-marksist” dizi-
mi, nazilerin büyük ölçüde gerçekleşmiş olan Yahudüeri yok etme gi­
rişimini, önce Doğu’da sonra da Batı’da tamamlamak için etkili bir
formüldü.4 1943 aynı zamanda, marksist militanların, solcu siyonist-
lerın ve Bunds üyesi antisiyonistlerin temel bir rol oynadığı Varşova
Gettosu ayaklanmasının (Nisan-Haziran), ve de isyancıların gözün-
2. Annales d'histoire révisionniste, no:S (été-automne 1988), ss.5-29. Çerçeve için be­
nim 5u kitabıma bl<z: Les Assassins de la mémoires, La Découverte, Paris, 1987.
3. E. Traverso’nun alıntıladığı parçanın çevirisi J. Molitor undur ve Bauer'in deneme­
sinin bir çevirisiyle birlikte yayınlanmıştır (coll. 10/18, UGE, 1968). Bu basımda yan­
lışlıkla çevirinin J.-M. Palmier'e ait olduğu belirtilmiş.
< Bkz Arno J. Mayer’in kitabı: Why did the Heavens not darken? The Final Solution in
History, Pantheon Books. New York. 1989. Bu önemli kitabın tüm postulalarini pay­
laşmıyorum, ama temel analizleri beni ikna etti,
5. Bund: Polonya. Litvanya ve Rusya Yahudi işçileri genel birliği; Yahudi, marksist ve
antı-sıyonİst İşçi hareketinin en önemli gücü.
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 13
Önsöz
12
emrediyordu. Buna karşı tepkiler Koenigsberg’in Yahudi cemaati ta­
de bile marksizmin acı bir alayı gibi görünen “Berlin’de Devrim" slo­
rafından başlatılıyor. Bu cemaat Prusyalı yani Alman’dı, ve tüm Al­
ganıyla başlayan Treblinka kampı isyanının yılıydı (Ağustos).
man Yahudi cemaatları gibi Fransız Devrimi'nin etkilerinden yarar­
1843, kuşkusuz sadece Marx’in denemesinin tarihi değildir. Ba-
lanmışlardı. Koenigsberg’den, protestolar tüm Batı’ya yayılır ve,
tı’da, tam olarak da Fransa'da, Temmuz monarşisi, 1791'de Kurucu
Frankfurt’ta, Viyana’da, Londra’da ve Paris’te, Rotschild ailesi bu
Meclis tarafından tanımlanan ancak sonradan Napolyon tarafından
tepkiyi sahiplenerek hükümetlere baskı yapar. Sonuç olarak ferman
ertelenen Yahudilere yönelik özgürleşim programım hayata geçiriyor.
uygulanmaz, ancak Çar’ı vazgeçiren nedenlerin neler olduğu kesin
Louis-Philippe iktidarı altında, hahamlar da katolik ve protestan pa­
olarak öğrenilemez.^ Ancak, yahudilik, antisemitizm ve Yahudi me­
pazlar gibi devlet bakımı almaya başlıyorlar, ve din doktorları olmak­
selesi karşısında marksizmin tavırları konusunda, şu çift ve çelişkili
tan çıkıp Yahudi papazları haline geliyorlar. Yine aynı burjuva krahn
veri gözönünde bulundurulmadan herhangi bir şey anlamak müm­
döneminde, en uç eşsitsizlik olan, yargılanan yahudilerin ve tanıkla­
kün değildir; Fransa, İtalya ve Büyük Britanya’nın “asimile” Yahudi-
rın, adalet karşısında özel bir yemini, m ore judaico'yu(> söylemeleri
lerini, Yiddishlandm Yahudilerinden ayıran büj^k bir uçurum var­
zorunluluğu kalkıyor. dır, dilsel, kültürel ve ulusal bir uçurum. Ama öte yandan da onları
Bu aynı zamanda modern antisemitizm tarihinde de önemli bir
birbirine bağlayan bir şey vardı, öyle ki Dreyfus olayı Paris’ten iVlos-
dönemdir, nefret, İsa'nın katillerinden, "fînans feodalitesi”ne kayı­
kova’ya, Beilis’o olayı da Kiev’den Londra’ya yankılanıyordu.
yordu; bu kesimi Fourier'nin^ öğrencilerinden Alphonse Toussenel
Birşey, ama ne? Din mi? Bu laik yüzyıl boyunca birçok Yahudi
için Rothschildler kadar, Cenevre’nin protestan bankacılcirı da simge­
ondan koptu. Ama bununla birlikte hiçbir ilkesel engel, Bordeaux’lu
liyordu. Bu canh tartışmalara rağmen, hiçbir şey Yahudilerin özgür-
veya Paris’li bir Yahudi’nin “israelit” bir Fransız olmasını önleyemez­
leşimine yönelik Fransız modelini, yani ulusun bünyesinde gerçekle­
di. Yahudi milliyetçiliği mi? Avrupa’nın batısında neredeyse hiç yok.
şen bu özgürleşimin ilerleyişini ciddi biçimde engelleyemezdi. Henüz
Ancak Rus İmparatorluğu’nda, ya da bir ölçüde Avusturya-Macaris-
salt bir “coğrafi ifade” teşkil eden komşu ülke İtalya’da ise Yahudi­
tan İmparatorluğu’nda özellikle de Galiçya’da, ya siyonist bir biçim
ler, Piemontais’ler, Lombard’lar veya Toscan’lar gibi İtalyan oluyor­
altında, ya Bund içinde veya ona bağlı örgütler aracılığıyla, yahut da
lar. Bir özgürleşim programıyla eşit haklara kavuşturulmuyorlar, bi­ “bölgeci”!' hareketler içerisinde ciddi biçimde gelişebiliyordu. Milli­
rer İtalyan olarak kendilerini özgürleştiriyorlar.» yetçiliklerin bu gelişimi, teorik olarak Doğu Yahudileri ile Batı Yahu-
Oysa son derece farklı bir dünya da mevcuttu. 1843’te, Rusya Ya- dilerini kökten ayırmalıydı.
hudileri, yani asıl olarak Polonya Yahudileri çok ciddi bir tehdit ile
İki temel etken, bana göre, Fransız Devrimi sonucu ortaya çıkan
karşı karşıyadırlar. Çar I. Nikola’nın bir fermanı imparatorluğun batı
modellere karşı, ortak bir aidiyet duygusunu muhafaza etmiş hatta
sınırı boyunca elli kilometrelik geniş bir bölgeden dışarı atılmalarını
geliştirmiştir. Birincisi, açık olarak antisemitizmdir, XIX. yüzyılda ye-
6. "Yahudi adetlerine göre". Bu ant sinagoglarda, haham ve kasabanın sulh yargıcının
9. Burada Michael Graetz'den esinleniyorum, XIX. yüzyılda Fransız Yahudileri, Le Se-
önünde okunurdu. Bu uygulama Yargıtay'ın 3 mart 1846 tarihi bir karan ile kaldırıl­ uil, Paris, 1989, ss. 122-123,
mıştır. 10. Kiev'de yaşayan bir Yahudi, 1911 bir ritüel cinayet işlemekle suçlanmış ve bera­
7. Les Juifs rois de l'époque. Histoire de la féodalité financière, Paris, 1845; kiup at etmiştir,
I846'da. sonradan da Drumont'un ilk başarılarının ardından I886'da (Marpon ve
11. Doğu Avrupa işçi hareketinin bir akımı, (yerleşmek için Filistin'i seçen) siyoniz-
Flammarion'dan) yeniden basıldı. me karşı, bölge temeline dayalı ulusal Yahudi rönesansını savunuyordu (bkz. böüm
8. Bkz bu kitabın VII. bölümünde Arnaldo Momigliano tarafından 1934'de yapılan ve IV).
Gramsci tarafından alıntılanan ve onaylanan analizleri.
 Önsöz
14
ni biçimler alan ve Hitler ile radikal biçimlere ulaşan “judeofobı” -Ya­
hudi düşmanlığı-. Alman diktatörü için Yahudilerin inançh olup ol-
mamalarmın, çeşitli uluslara yahut kendi milliyetçiliklerine bağlı ol­
malarının pek bir önemi yoktu. Kendilerine karşı duyduğu bu nefre­
tin. onlar için birleştirici bir değeri vardı.
İkincisi, birincisine bağlı olarak, bu çeşiüi cemaatler, yerel ulusal
değerlerlerden giderek etkilenerek oldukları yerde bir tecrit hali yaşa­
mıyorlar; aralarında iletişim kuruyorlar ve en önemlisi goç ediyorlar,
bir çoğu Amerika’ya tabii, orada çok cemaatti bir topluma uyum sağ­
lıyorlar; küçük bir azınlık ise Filistin’e yöneliyor, -bugün bUdiğımız
sonuçlarla- orada “bir ulusal yuva” kurmak üzere; ama hepsinden
çok Avrupa’nın, hatta imparatorlukların içlerine yerleşiyorlar. XIX.
yüzyılda Viyana. Sigmund Freud’ün babası gibi Moravıa’dan veya
Lemberg’den (Ukrayna’da, bugünkü adıyla Lviv, Habsburg Galıçya-
sı’nın eski başkenti) gelen Yahudilerle dolar. Orada eskilerden ben
yaşayan yahudi cemaatleriyle yeni göçmenler arasındaki ıhşkıler sev­
gi dolu olmaktan uzaktı, ve “İsraelit Fransızlar” veya “ Musevi mez­
hepli Almanlar”m aşağılamalarına maruz kalan göçmen yahudılere
ait tanıklıkların sayısı çoktur, ne var ki bu göç hareketi, duşuncelerm
veya kimi zaman da. marksizmin beslendiği isyanların dolaşmıını
sağlamaktan geri kalmamıştır. . , .
Enzo Traverso’yla aynı ülkeden olan İtalyan yazar Primo Levı nın
yazdığı ve 1943’te işgal altındaki SSCB’de başlayan bir romanında,
bir Sovyet Yahudisi şu soruyu sorar: “Kim bilir. İtalya’da Yahudi var
mıydı? Eğer var idiyse de. bunlar oldukça garip Yahudiler olmalıydı­
lar: bir Yahudiyi bir gondol içerisinde veya Vezüv’ün tepesinde nasıl
düşünebiliriz?”i2 Romanın konusu oluşturan tam da kavranılamaya-
cak üişkilerin kurulmasıdır, ve kahramanlarının bir kısmı en sonun­
da kendUerini İtalya’da bulacaklardır. Primo Levi ise, ters istikamete.
Auschwitz’in yolunu tutmuştu. Bir İtalyan Yahudisınden bir Rus Ya-
hudisine. karşıtlıklar, prizmanın tüm nüanslarının içerisine kazmı­
yor Bu konuya geri dönmem gerekecektir.
-- --- 12. Primo Levi, Se non oro quondo?, Einaudi. Torino, 1982 (fransızcas, Mointenont w
Jamais, coll. 10/18. Christian Bourgeois, 1989, s.63).
Marksistler ve Yahudi Sorunu
15
Enzo Traverso’nun kitabı hakkında, onun “laik” bir kitap olduğunu
söyledim, ve şimdi de bu sıfatı açıklama vakti geldi. Asimda mark­
sizm ve yahudilik arasındaki ilişkiler konusunda, her biri de dini
olan İki yorum mevcut. Bazıları için yahudiliğin bir nevi devrimci bir
ozu vardır, bu lyı ya da kötü yorumlanabilir. Örneğin, peygamberle­
ri sosyalizmin ataları olarak gören Ernest Kenan tüm eserlerinde bu
mantığı sürdürmüştür: “Atina veya İsparta’da köleliğe karşı hiçbir
tepki yükselmezken, Kudüs’te herkes adalet tutkunuydu."i3 Ber-
nard-Lazare da I894'te Antisemitizm. Tarihi ve Nedenleri kitahmı
aynı mantıkla işleyecektir. Bu kitap, birok antisemit nesline ve mesi-
yanık kefareti hberter sosyalist ütopya ile özdeşleştiren birçok mo­
dern peygambere rehberlik etmiştir, h b u kitabın V III. Bölümü’nde in­
celenen Walter Benjamin bu insanlardan biri olmuştur, en büyükle­
rinden biri, ve Gershom Scholem ile diyaloğu, ki o ulusal yolu seçmiş­
tir, bugün bile acı bir ses vermektedir.ıs
Yine bu mantıkla, ama tam ters yönde düşünüyordu. Maurras’tan
Hıtler’e kadar olası tüm nüanslarla. Avrupalı milliyetçiler. Onlar. Ya-
hudıhkte ve Yahudilerde geleneksel toplumları çözecek, yıkacak un­
surlar görüyorlardı.
Bu ozcu düşüncenin, tüm özcü düşünceler gibi, aldatıcı olduğunu
söylemeye gerek yok. Tarihsel koşuUar tarafından yaşadığı toplum-
arda hep desteksiz olan, ezilen bir azınlığın, kendi özgürleşimi Ue
toplumsal altüst oluşu özdeşleştiren düşünürler ve ideologlar ürettiği
tespitini yapmak ayrı bir şeydir; bu aynı azınlığm Babilon’a karşı da
ayaklansa, Roma’ya karşı da, her daim devrimci umudun taşıyıcısı
olduğunu söylemek ise çok daha farklı bir şeydir. Ve eğer E xode-Ya-
hudılerin göçü- çeşitli kurtuluş hareketleri için bir düşünce modeli
oluşturduysa da. bu. kendisinin bile, ve temel ilkesinden itibaren, on-
13. Oeuvres comp/eto, Calmann-Levy. Paris, 1953, VI, s.7l5; metin 1891 tarihlidir
4.Bunlar M. Lov^rynin yukarıda andı|ımi2 kitabında incelenmiştir
. Bkz. W alter Benjamin, G. Scholem, Briefwechsel (1933-1940) Suhrkamo
n Z n "n '975 (fransizcasi: Walter èenjorr^ir,. Histoire d'une
amme, coll. Diaspora, Caimann-Levy, Paris, 1979).
 Önsöz Marksîstler ve Yahudi Sorunu 17
16

dan esinlenenler ile karşılaştırılabilecek bir hareket olduğunu göster­ ne XIX. ve XX. yüzyıl Avrupası’ndaki Yahudi tarihinin özgüllüğünü,
mez. Peygamberlerin öğretisinin, tarihsel durumların mantığına zor ne de 1933’ten itibaren hitlerci soykırımla doruğuna ulaşacak olan
tehlikeli gidişatı kavrayabildiler. Marksist çizgide bir tek düşünürün,
direndiğini, ve ezilenlerin, sıra kendilerine geldiğinde ezenler olabile­
Bund’un lideri ve kuramcısı olein Vladimir Medem’in bu temel zemin
ceğini görmek için gözlerimizi açmamız yeter. Werner Sombeırt’m dü­
kaymasının dışmda kalabildiğini söyleyebiliriz. Bu yanhş anlaşmala-
şündüğü gibi, Yahudiler ne kapitalizmi ne de devrimi icat etmiştir.
Bunun tam zıt bir açıdan, bizzat Marx’ta ve sosyalist harekette te­ nn trajik bir yönü vardır, ve Yahudi marksîstler de bunlardan bağışık
tutulmamışlardır. XX. Yüzyılın ilk yarısının marksist ekollerinin en
mel bir antisemitizmin varolduğunu söylemek de doğru değildir -ki
rafine olanı, Hitler’in iktidarı ele geçirişinden sonra New York’a yerle­
Enzo Traverso bu mitin de hesabını görmekte zorlanmıyor-. Günü­
şen Frankfurt Okulu’dur. Bu sosyolog, antropolog ve filozofların bü­
müz Yahudiliğinde muhafazakâr akımların hakim olduğundan beri,
yük bir çoğunluğu Yahudilerden oluşuyordu. Savaşa kadar, hitlercili-
yani milliyetçi Yahudiliğin olumlanışmdan ve zaferlerinden beri( bu
olay hakkında vicdanın kaçınılmaz gecikmişliği ile birlikte), bu efsa­ ğin antisemit boyutunu ikinci planda tutmuşlardı. Aralarından biri,
ne, diğerinden daha da sert bir şekle büründü. Bunu görebilmek için, Franz Neumann, 1942’de Béhémoth’m ilk baskısını yaptığında, kita­
bın adını Yahudi kıyametinden ödünç alıyordu: Leviathan’ın denizle­
Commentary^^ gibi bir dergiyi açmak yeterlidir. Bu efsane kimi temel
re hakim oluşu gibi, Béhémoth'» da karaya hakim olan canavardır;
verileri unutmaktadır. Eğer antisemit bir sosyalizmin varolduğu doğ­
ancak hitlerci antisemitizmin analizi hızh ve yüzeysel biçimde yapıl­
ruysa da (ki çoğunlukla bu m'^rksist değildi), işçi hareketi, genelin­
mıştır. Ne var ki, imha edici ırkçılığı gerçek boyutlarıyla inceleyecek
de, baskıdan çok özgürleşim yönünde ağırlığını koymuştur. Eski si­
olan da. Franz Neumann’ın öğrencilerinden Raul H ilb e rg ’d ir.ı^
yasi ve toplumsal düzenin temsilcisî^mıflardır, en uzun süre boyun­
Aralık 1942’de, troçkist Abraham Léon -XX. yüzyılın tüm büyük
ca en basit hak eşitliği fikrine direnenler. Drumont'un sosyalist hay­
marksist liderleri arasında yahudi meselesini ve Hitler’in oluşturdu­
ranları olmuştur. Kendisi dahi, kimi trajikomik yönlerle, modernite
ğu tehdidi anlayacak bir bakışa en fazla yaklaşan kişi (ama bunu ha­
karşısında dehşete düşen bir muhafazakârdı. Rus Devrimi, impara­
yatının sonunda yapabilecektir) muhtemelen, Troçki’dir- Yahudi Me-
torluğun Yahudilerini o denli radikal biçimde özgürleştirmiştir ki,
selesinin M addeci Kavranışı kitabını bitirir. Léon, kuşkusuz, bu dra­
düşmanları ve bazı yandaşlan tarafından bir Yahudi devrimi olarak
mın boyutlarını kavramıştı, ne var ki akıl yürütmesini, miladımızdan
görülmüştür.
iki yüzyıhn önce başlayan ve ilk iki yüzyılına kadar süren apokalip­
Hemen hemen simetrik olan bu iki mitolojiyi bir kenara bıraksak
tik Yahudi hareketlerine ait terimlerle yapıyor: “Yahudi sorununun
da, marksîstler ile yahudiler arasında herşeyin ütopyaların en güze­
bugün ulaştığı son kerte, aslında çözümün anahtarını da vermekte­
lindeymişçesine gelişmediğini de söylemek gerekir. Tarihsel gerçek­
dir. Yahudilerin durumu hiçbir zaman bu denli trajik olmamıştır, ama
lik, nadiren mükemmel renklere sahiptir.
bu halinin sona ermesine de hiç bu kadar yakın olmamıştır. "20 Bir
Genel olarak, Enzo Traverso’nun kitabı, bir yanhş anlaşmalar jmz-
yılını çözümlüyor. Marx, Engels ve de öğrencilerinin büyük bir kısmı 18. Fransız basımı (coll. Critique de la Politique, Payot, 1987) açık biçimde 1942 ta­
rihli metin ile 1944'de kaleme alınan ek'i açıkça ayırıyor

16. Michael Waltzer'in Icitabı bu postulaya dayanmaktadır: Exodus and Revolution, Ba­
sic Books, New York, 1985 (fransızcası: De /’Exode a la liberté, coll. Diaspora, Cal-
mann-Levy, Paris, 1986).
17. N e w York'da yayınlanan önceleri radikal olan, ancak'sonradan, özellikle Reagan
döneminde çok gerici hale gelen bir Amerikan kültür dergisi.
19. Raoul Hilberg, The Destruction o f Europear) }ews. New York, 1985 (fransızca göz­
den geçirilmiş ve genişletilmiş basımı: La Destruction des Juif en Europe, Fayard, Paris,
1988).
20. E. Traverso gibi 1968 basımından alıntılıyorum (EDI, Maxime Rodinson’un ön­
sözü), s, 175.
 Önsöz
18
yüzyıl boyunca, uzak bir amaç veya ani bir vahiy olarak devrim,
marksistlerin büyük bir kısmı için “Yahudi meselesi”nin ufku olmuş­
tur. Enzo Traverso şunu söylemekte haklıdır: marksistler Yahudi ola­
yını, kadınların ezilmişliğinin doğasını anladıklarından, veya cinsel
azınlıkların doğurduğu sorunlar üzerine düşündüklerinden daha iyi
kavrayamamışlardır.
Bu yanlış anlamaların nedenlerini kavrayabilmek için, -Enzo Tra­
verso’nun yaptığı gibi- hem “saha”, hem de “mikrop” üzerine düşün­
mek gerekir, yani hem XIX. ve XX. yüzyılda Avrupalı ulusların içeri­
sinde Yahudilerin tuttuğu yer, hem de bizzat marksizmin doğası ve
gelişimi üzerine. Biraz önce prizmadan söz etmiştim. Gerçekten de şu
hakikati görüp tespit etmek yetmez.- Fransız Yahudileri büyük ölçüde
asimile bir cemaat oluşturmaktayken Rus İmparatorluğu’nun Yahu­
dileri ise Ermeniler, PolonyalIlar veya Özbekler gibi ezilen bir millet
teşkil etmektedirler, ama ayrıca kimi önemli özgüllüklere de sahiptir­
ler; imparatorluğun orta ve batı kentlerinde yoğunlaşmışlar, kimi
meslek dallarında uzmanlaşmışlar (sanayi proletaryasından çok ma­
li aracı, zanaat), hem Devlet’ten hem de Küise’den kaynakh bir anti-
semitizmin varlığından söz etmeye bile gerek yok.
Bu iki aşırı ucu saptamak yeterli değildir. Asıl olan, tam tersine,
1918 öncesinin Alman İmparatorluğu ve Avustuıya-Macaristan İm­
paratorluğu gibi ara alanların temel önemini görmektir. Orada hukuk
Batı Avrupa’nmki gibidir, ancak toplumsal pratik tümüyle farklıdır.
Eğer Berlin, Frankfurt ve Viyana, Yahudileri Almanlara veya Avus­
turyalIlara dönüştüren metropoller ise de, sürecin sonunda karşımıza
bir Fransız profesör veya Britanyah bir lord değil, Enzo Traverso’nun
Hannah Arendt’ten ve Max Weber’den ödünç aldığı bir terminolojiyi
kullanmak gerekirse, ekonomik alandaki başarılarıyla bir “parvenu”
(erişmiş/zenginleşmiş) ile bir “parya” -yani, basit olarak ne profesör
olabilecek (Freud’ün yazgısını hatıriatmak gerekir mi?) ne de üst ida­
ri görevlerde yer bulabilecek bir entelektüel- çıkar.
Bunlara ayrıca, sadece insanların değil fikirlerin de dolaştığım ek­
lemek gerekir. Doğu'ya doğru bir benzeştirici anlatılar göçü gerçekle­
şiyordu. Bu, örneğin, Lenin’in, Rusya’daki tarım sorununu kavra­
Marksistler ve Yahudi Sorunu
19
mak için Kautsky’den -ki toprak meselesi Orta Avrupa İmparatorluk-
larındakinden çok farklıydı-, Yahudilerin asimilasyonunun övgüsü­
nü yapmak söz konusu olduğunda da Fransız radikali Alfred Naqu-
et’den esinlenmesini açıklamaktadır.21
Marksist prizma, ki çok çeşitlidir, Yahudi durumunun prizması­
nın, basit bir bağlam değiştirmiş hali değildir. Ancak, kim, ondan
esinlendiğinden ciddi olarak şüphe edebilir? Hatta kim, bizzat mark­
sizmin, başka ideolojilerde de paralelleri bulunan, hakikatin bağlam
değiştirmesinin özel bir örneği olduğundan şüphelenebilir? Enzo
Traverso’nun kendisi de bunun altını çiziyor: Vladimir Medem’in dü­
şüncesi ile Yahudi ulusal özerkliğinin burjuva kuramcısı Simon Dub-
nov'unki22 arasında, yakınlığın ötesinde bir şeyler vardır. Fransız,
İtalyan ve Britanyah Yahudiler, Rus İmparatorluğu’nun Yahudilerini
ve onların milliyetçilik çeşitlerini anlamakta oldukça güçlük çekiyor­
lardı. Ama, tam tersine, ulusal fikrin laikleşmesine kazanılmış birçok
“Rus” Yahudi’ye göre, Fransız Yahudilerinin, kendilerini diğer Fran-
sızlar gibi görmeleri bir yanılsamaydı. Doğumları, hatta “ırkları”ndan
dolayı, onlar Fransız “yurttaşlığını”[citoyenneté] alabilecek ama “va­
tandaşlığını”[nationalité] asla edinemeyecek Yahudilerdi.
Marksizm içerisinde, Enzo Traverso’nun da gösterdiği gibi, hakim
eğilim asimilasyonunkiydi. O, marksizmin doğal olarak üzerine aldı­
ğı Aydınlanma’nın bir mirası gibi düşünülüyordu -ve büyük ölçüde
yaşanıyordu.
Mekânların kendi önemi vardır. Heryerde marksist düşünürler
yoktur ve heryerde Yahudi meselesi söz konusu olmaz. Dreyfus ola­
yı, Fransız sosyalistlerine, şurada burada varolan antikapitalist anti­
semitizm artıklarından uzun zaman için kurtulmayı sağlamıştır, an­
cak hiçbir “marksist”! ciddi biçimde “Yahudi meselesi” üzerine dü­
şünmeye itmemiştir, ki zaten antisemitler ve Bernard Lazare gibi ki-
21. Hâlâ, 1989'da Henri Alleg, SSCB ve Yahudiler kitabında (Messidor, Paris, s. 158)
Fransız Yahudilerin! Rus İmparatorluğu'nunkilerden ayıran uçurumu göz önünde
tutmadan Naquet'yi alıntılayan Lenln'i alıntıyor
22. Bkz. Renée Poznanski'nin Lettres sur le judaisme ancien et nouveau (Cerf, Paris,
1989) -bir giriş ve açıklamalar da yazdığı- çevirisi.
 Önsöz
20
mİ peygamberci düşünürler için söz konusu değildi, ama bu mark­
sistler için de geçerli olmadı (bu kitabın sayfalarındaki eksikliği üzü­
cü olan Georges Sorel h a r i ç ) .23 Bu kitapta yer alan, ve pek bir özgün­
lüğü olmamasına karşın, antisemitizmin doğasını zekice kavrayışı­
nın sunulduğu tek batılı marksist Antonio Gramsci’dir.
Bu denemenin, yazarm zaten oldukça geniş dil bilgisi düşünüldü­
ğünde, Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Rus İmpa-
ratorluğu'nu merkez alması d o ğ a ld ır.2 4 Bu marksist kuramcıların
önemli bir kısmı Yahudiydi. Onların arasından bile, Franz Mehring
veya Wilhelm Liebknecht gibi kimileri, bilinçli biçimde bu kimlikleri­
nin dışında durarak düşünmüşler ve popüler antikapitalizmin olgun­
laşmamış bir biçimi olan özel bir antisemitizme yakınlık göstermiş­
lerdir. Yahudi kökenli AvusturyalI marksist Victor Adler için Yahudi
meselesi burjuvalar arası bir tartışmaydı. Dreyfus olayı sırasında Gu-
esde’in de düşündüğü tam da buydu.
Isaac Deutscher’in bahsettiği o Yahudi olmayan Yahudiler için,
Rus ve Alman devrimlerinde asil biçimde kendi rollerini oynayan o
“kökensiz kozmopolitler” için Asimilasyon, bir ulusun, tercihen bü­
yük bir ulusun bünyesinde tasarlanabilir, muzaffer proletaıyamn
bünyesinde tahayyül e d ile b ilir d i. 25 Ancak bu fikir, sınıf mücadelesi­
nin yine yürütülebileceği normal bir toplumu başka bir yerde -ve de
ayaklarını nereye bastıklarına pek dikkat etmeden- oluşturma çağ­
rısıyla tersine de dönebilirdi. Bu, sionizme katılan ve en karakteris­
tik temsilcisi Ber Borohov olan “judeo-marksist”lerin kendi eylemle-
23. Georges Sorel'in düşüncesi ve marksizmle ilişkileri konusunda şu kitaplara ba­
kılmalı: Shlomo Sand, L'lllusion du politique: Georges Sorel et le débat intelleauel ( 1900),
La Découverte, Paris, 1985; J. Julliard et S. Sand (yönetimi altında), Geroges Sorel et
son temps, Le Seuil, 1985; Larry Portis, Georges Sorel. Présentation et textes choisis, La
Brèche, Paris, 1989 (ilk olarak I982'de François Maspero'dan çıkmıştı). L. Portis'in
kitabı G. Sorel'in düşüncesinin biraz iyimser bir yorumunu sunuyor. Yahudi mesele­
sine karşı tavrının gelişimi konusunda bkz. S.Sand, "Sorel, les Juifs et l'antisemitis-
me", in Cahiers Georges Sorel, no:2, 1984, ss7-36.
24. Polonya Sosyalist Partisi'nden (PPS) Polonya dilini bilmeden ve RomanyalI ve
Bulgar marksistlerden onların dilini bilmeden bahsetmek zor olurdu.
25. Bu katılım Schalom Asch'ın üçlemesinde romansı bir dille aktarılır: Petersbourg,
Varşova ve Moskova, Blefond'da 1986 -1989 yılları arasında yayınlanmıştır.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 21
rine yükledikleri anlamdı. Onlar, Enzo Traverso’nun da gösterdiği gi­
bi, Kari Kautsky’nin, Otto Bauer’in veya Joseph Stalin’in ulus anlayı­
şını paylaşıyorlardı.
Peki, (Enzo Traverso’nun bu terimi kullandığı anlamıyla) “Yahu­
di marksisf’lerde -ki özünde son derece hıristiyan bir biçimde, Ya­
hudiliğin ancak yok olarak amacına ulaşabileceğini düşünüyorlardı-
bir “kendilerine yönelik Yahudi nefreti” var mıydı? Jüdische Selbs-
has^^ çok, hatta fazla kullanılmış bir terimdir. Bu, günümüzde Ya­
hudi establishm ent i karşısında, ondan farklı bir tutum alma cesare­
tini gösteren her Yahudi’ye karşı kullanılan bir argümandır. Oysa bu
olgu gerçekten vardır, ve de Yahudilerden ve kadınlardan nefret eden
Viyana Yahudisi Otto Weininger’de ifade edildiği aşırı haliyle değil
s a d e c e .2 7 Ruth Fischer, 1923’te milliyetçi krizin tam ortasında, “ön­
celikle” Alman Yahudi kapitalistlerin asılmasını önerdiğinde, “biraz
abarttığı” çok açık.2 s
Az ya da çok ezilmiş, az ya da çok hor görülmüş bir azınlığın üye­
leri olarak (çünkü her ne olursa olsun 1848’de hukuki eşitliğe eriş­
miş Alman Yahudileri ile Varşova yahut Kiev Yahudileri’nin durumu
arasında bir büyük bir fark vardı), Alman ya da Rus proletaryasına
güven duyarak, kendilerine yönelik özgül tehditlerin varlığını unut­
ma ve böylece düşmanın işini kolaylaştırma pahasına da olsa, kendi­
lerini toplumun genelinden ayıran noktaları silmeye çalışmaları psi­
kolojik açıdan oldukça açıklanabilir bir durum. Bund’un kuramcıları
böyle bir tutumun taşıdığı tehlikelerin tümüyle bilincindeydi, fakat
ulusal özerklik konusudaki düşüncelerini gerçekleştirmelerini sağla­
yacak araçlara sahip değillerdi.
Bireysel ve ulusal farklılıkların, ve zaman ve mekanın sonsuz
çeşnisinin ötesinde Enzo Traverso’nun kitabında sorulan soru açık­
ça, marksizmin bu tarzdaki sorunları çözme kabiliyetine sahip olup
olmadığıdır; Yahudi meselesi ise bunun oldukça keskin olmakla be­
raber, sadece bir örneğidir.
26. "Kendinden Yahudi nefreti".
27. Bkz. Jacques Le Rider, Le Cas Otto Weininger: racines de l'antiféminisme et de l'an­
tisémitisme, PUF, Paris, 1982.
28. Bkz Xl.bôlüm.
22 Önsöz
Şimdi de biz, bu kitapla aynı doğrultuda, birkaç soru soralım.
Marksizm, hiçbir zaman kendisini ezilen azınlıkların kurtuluşu­
nun bir teorisi ve pratiği olarak sunmamıştır, her ne kadar, fiiliyatta,
onların arasından birçok insan kazanmaya yöneltildi ise de. Mark­
sizm kendisini işçi sınıfının, ve onun dolayımıyla tüm toplumun kur­
tuluşunun bir teorisi ve pratiği olarak sunmuştur. Oysa, Marx’in tah­
minlerinin tersine, XIX. yüzyıl ulusal patlamaların yüzyılı oldu, ve
XX. jmzyıl da bu konuda onu taklit etti. Sömürgecilik karşıtı müca­
deleler ile birlikte ortaya çıkan ve varlığını sürdüren hareketler, an­
cak dünya ölçeğinde bir sınıf mücadelesinde yer alıyordu. Cezayir sa­
vaşında kimilerinin yapmak istediği gibi, Fransız ve Cezayir proletar­
yalarının kendi burjuvazilerine karşı ittifakını önermek saf bir ütop­
yaya inanmaktı. Avrupa Yahudileri her yerde ulusal azınlık duru­
munda değildi. Azınlık oldukları yerlerde de, sınıf mücadelesi mark­
sist kuramcıların tasarladığı şemalara uymakta zorluk çekiyordu; bu
kuramcılar ise çoğu zaman ortada gerçekten bir sorun olduğunu
unutmayı yeğliyorlardı.
Marksist düşünce, tüm bu yıllar boyunca, düz bir çizgi olarak ka­
bul edilen bir ilerlemenin düşüncesi olmuştur. Bir gerileyiş olasılığı­
nı, özellikle de modern teknolojik barbarlığı düşünmemişti -Rosa Lu­
xemburg, son döneminde Troçki ve de özellikle Walter Benjamin ha­
ricinde-. Marksizm, antisemitizmde, çoğunlukla bir arkaizm gördü,
onun moderniteyle birleşebileceğini, hatta ona tümüyle kenndi rengi­
ni verebileceğini anlamadan. Bu “vülger marksist ilerlemeciliği” pay­
laşmayan Frankfurt Okulu dahi, bu konuda körlüğe kapılmıştır.
Horkheimer’in 1939 tarihli bir metinde yazdıklarım şaşkınlıkla kar­
şılarız-, burada antisemitizmi kapitalist gelişmenin tümüyle ekonomik
bir çelişkisine indirgemektedir.^^
Daha da önemlisi, marksizm “bilimsel” olduğunu iddia etmiştir,
ve birçok entelektüelin ona katılımını sağlayan da bu bilimselliktir.
Fakat marksizmin bu bilimsellik savı, aynı zamanda bilimsel ruhun
29. Bkz. X I. bölüm.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 23
yadsımasını da taşıyordu, yani otoritenin önceliğini. II. Enternayonal
zamanında bile marksizmin otoriter bir yapısı mevcuttu: Kautsky ve­
ya Mehring ortodoksluğun bekçileriydi. Bu, kimilerinin, bir yönde ya
da diğerinde bu ortodoksluğa saldırmalarının engellemiyordu (E.
Bernstein, R. Luxemburg). Fakat, bilim adına, bekçiler tapınağı koru­
yorlardı. Oysa, kafa yorduğumuz meseleler konusundaki düşüncele­
ri çoğu kez acınacak bir sefalet içeriyordu. Örneğin, Enzo Traver­
so’nun Kautsky’nin metinlerinden alıntıladığı parçaları okumak bizi
bu konuda ikna edecektir.
Sovyetler Birliği’nin Anayasası, bir Devlet marksizminin dolayı­
sıyla bir devlet “bilimi”nin doğuşunu kabul ettiği ölçüde durumu
ağırlaştırmıştır; ki üstelik bu bilim de kendisini bir günde dayatma-
yacaktı. Birçok kişi için, leninizm hâlâ bir kült nesnesidir, ve Lenin’in
Yahudiler üzerine düşünceleri, ki kendisi bu konuda oldukça karar­
sızdır, hâlâ bir otorite argümanı sayılmaktadır.^o
II. Enternasyonal’e sadık kalmış marksistler arasında fikir ayrılık­
ları kuşkusuz mevcuttur. Yahudi meselesine sürgündeki Troçki’nin
iktidardaki Troçki’den çok daha açık bir biçimde bakabilmesi olduk­
ça anlamlıdır.3i Ama sonuç olarak, eleştirel ve diyalektik tipteki bir
düşünce için, bir devletin, ardından da birkaç devletin ideolojisi hali­
ne gelmekten daha kötü birşey olamazdı. Bu marksizmin, bu normal­
leştirici marksizmin ölümü, onun varsayımal yeniden doğuşu için ge­
rekli koşuldur. Dolayısıyla, bu alanı temizlediği ve bundan sonraki
araştırmalara yol gösterdiği için Enzo Traverso’ya teşekkür etmeliyiz.
Pierre Vidal-Naquet
“ 30. Bkz. Henri Alleg'in 1903'ten beri hiçbir şey değişmemişcesine Bund avına çıktı­
ğı ve yukanda andığımız kitabı.
31. Doğal olarak, azınlıkta olmak zorunlu biçimde zeki ve bilinçli olmayı gerektir­
miyor
ikinci baskıya önsöz
Bu kitap ilk kez bundan yedi yıl evvel yayımlandı. Tasaramı ise kuş­
kusuz daha eskidir ve yazımının başlangıcı benim Fransa’ya 1985
sonunda gelişimle çakışır. Bu, benim ilk kitabım olmasının ötesinde,
fransız dilinde de ilk yazma teşebüsümdü.O zamana dek, sadece
İtalyanca yazmıştım ve yabancı bir lisana geçmek kolay olmadı. Bi­
rinci bölümün tashihini üstlenen arkadaş bana daha sonra bir say­
faya sığdırdığım hata miktarından gözününün korktuğunu itiraf et­
miştir. Bununla birlikte, tüm bu güçlükler ne araştırmaya başlarken-
ki coşkumu azalatabildi, ne de yeni “vatanımı” keşfedişimin bana
verdiği mutluluğu. İnatla, teşebbüsümün sonunu getirdim. O za­
mandan bu yana fransızca olarak başka kitaplar ve kayda değer sa­
yıda makale yazdım. Bu dil ana dilimin yerine geçmedi ve bana “ya­
bancı” kalmaya divam ediyor, ama onunla, belki de edinilen bir ev­
lada karşı duyulan sevgiyle kıyaslanabilir bir dostluk, yakınlık ve
şefkat ilişkisi kurdum.
Bu çahşma koşuUan bende, Régine Robin’in altını çizdiği gbi, sü­
rekli bir “dil yolculuğu” içinde -devamlı rusça, lehçe, yidişçe ve al­
manca arasında bocalayan- yaşayan o Orta Avrupah Yahudi aydın­
larla bir empati yarattı. Çahşmamı -o sırada EHESS’de bir doktora te­
zi hazırlıyordum- Brezilya’da doğmuş ve İsrail ile İngiltere’de uzun
süre kaldıktan sonra Fransa’ya yerleşmiş Viyanah Yahudi kökenli bir
sosyolog, Lucien Goldmann ve Georges Haupt’un eski öğrencisi
Michael Löwy yönetiyordu. Yahudi çokdilliliği ve kozmopolitizminin
gerçek bir cisimleşmesi olan Michael bana tüm engellerin aşılabilece­
ğini göstermek için ordaydı. Kısacası, bu kitap bir İtalyan tarafından,
aslen almanca kaynaklardeın yola çıkılarak, bir Lukâcs, Benjamin,
Scholem ve Che Guevara uzmanının rehberliğinde fransızca olarak
yazıldı. Dolayısıyla, bu kitabın üretim koşulları beni marksist enter­
nasyonalizmin doğası ve onun Yahudi boyutunun önemi, Orta ve Do-
26 İkinci baskıya önsöz
Marksistler ve Yahudi Sorunu 27
ğu Avrupa Yahudi inteligentsiyasının, XIX. yüzyılın sonu ile İkinci
politics perspektiflerini ve eylem alanını sadece belirli bir grubun (et­
Dünya Savaşı arasında, Aydınlanmanın evrenseldliğinin marksizm nik, milli, cinsel vs...) üyeleriyle sınırlamaktadır.^
biçiminde temellük ettiği özgül koşullar üzerinde kendimi sorgula­
Bu araştırmayı çerçeveleyen kronolojik sınırlar -Marx’tan Ausch-
maya teşvik ediyordu.
witz’e- keyfi biçimde belirlenmemiştir. Avrupa yahudilerinin ortadan
Bu kitap, genç Lukâcs’ın formülünü tekrarlayacak olursak, Mark­
kaldırılmasıyla, çeşitli açılardan, son bulan bir tartışmaya tutarlı bir
sizmin Marksist bir eleştirisi olarak tasarlandı. Araştırmam ilerledik­
sınır koyma avantajını sağlamaktadırlar. Fakat aynı zamanda, koy­
çe, bu tartışmanın irdelenmesinin Yahudi tarihinin önemli bir sayfa­
duğumuz bu sınırlar, temel bir meselenin adanması mahsurunu da
sını aydınlattığını farkettim. Nihayette üzerinde karar kıldığım meto­
taşımaktadır; bu, hem yahudi tarihinin en büyük trajedisi, hem de
dolojik yaklaşım, fikir çatışmalarını, aktörlerinin bireysel ve kolektif
XX. Yüzyıl tarihinde kökten bir kopuş olarak kabul edilen nazi soy­
olarak tuttukları yollara ve onların sosyal, politik ve kültürel bağlam­
kırımı konusunda savaş-sonrası marksizminin kavrayışıdır. Bu
larına bağlamaktan oluşan entelektüel tarih yaklaşımıdır. Bu, bir
önemli soru, bu kitapta bir cevap bulamıyordu; yeni basımı zengin­
yandan marksizmi modern Yahudi kültürünün tam tekmil bir cereya­
leştiren sonsöz, bu eksikliği telafi etmeye çalışıyor. Bu, nesnel bir ih­
nı olarak ele almak ve diğer yandan Yahudi varlığının bizatihi Mark­
tiyaca cevap verdiği kadar, çahşmamı heyecanla karşılayan ve bu
sizmin bağrındaki değerini ölçmek anlamına gelir. Marksistler “Ya­
arada vefat eden Ernest Mandel’in anısına eleştirel bir saygı gösteri­
hudi meselesinin” bilmecesini çözmeye yetersiz kaldıklarını göster­
sinde bulunma isteğini karşılıyor. Hayatı ve eseri, bu kitapta incele­
miş -burada kitabın vardığı neticeyi aktarıyorum- olsalar da, bu hiç
nen yahudi devrimcilerden oluşan o görkemli toplulukta yerini bul­
de onların Yahudi dünyasının dışında kalmalarından dolayı değildir.
maktadır. Büyüklüğü kadar sınırlarını da taşıdığı bu savaş-öncesi
Sınırları düşünce geleneği kadar onun Kurtuluş sonrası Avrupa Ya­
“yahudi” marksizmiyle bir nevi canlı bir sürekliliği temsil ediyordu.
hudiliğiyle karşılaşmasından doğan gerilimlere de bağlıydı. Marksist
Bu basımı birincisinden ayıran yedi yıl zarfinda, kitap İngilizceye
evrenselcilik “jüdische Gasse” ve özellikle de onun entellektüel çev­
(ABD), almancaya, ispanyolcaya (Arjantin) ve japoncaya çevrildi.
releri üzerinde son derece güçlü bir çekicilik yarattı, ama bir o kadar
İtalyancaya tercüme edilmesi de tasarlanıyor. Dolayısıyla dağıtımı ya-
önemli olan, Yahudi özgüllüğünün tanınması ihtiyacıyla diyalektik
hudi-marksist “alanın” sınırlarını aşmış durumda ve bundan büyük
bir sentez oluşturmayı başaramadı. Varılan bu sonuç bugünkü tartış­
mutluluk duyuyorum. Bu belki de, “yahudi sorunundan” yola çıka­
malar ışığında. Aydınlanmanın Marksizme aktardığı evrense linsan
rak, modernitenin daha genel kapsamdaki bir sorunsalını ortaya koy­
fikrine karşıt değil, derinlemesine bağlı bir çok kültürlülük savunusu
duğu içindir: tekil ile evrensel olanın nasıl birarada varolabileceği.
olarak yorumlanabilir. Bu fikir, bugün bazı problemleri belki biraz
1.Bu konuda şu çalışmaları hatırlatmak isterim: Francis Kaplan, Marx antisémite?,
daha farklı formüle etsem bile, bana hâlâ geçerli görünüyor.
Imago-Berg International, Paris, 1990; Jack Jacobs, Sozialisten und die “Jüdische Fra­
Ayrıca bu kitapta ele alınan temalar üzerine aradan geçen zaman ge" nach Marx, Vorwort von Susanne Miller, Decaton Verlag, Mainz, 1993; Mario
içinde yayınlanan birkaç çalışma tarafından da kesinlikle sorgulan­ Keßler,. Antisemitismus, Zionismus und Sozialismus Arbeiterbewegung und jüdische Fra­
mış gibi gelmiyor bana.ı Bu anlamda, varılan sonuçlar -kimi anglo- ge im 20. Jahrhundert, Decaton Verlag, Mainz, 1993; Mario Keßler, Internationale Ar­
beiterbewegung und politischer Zionismus (1897-1933), Akademie Verlag, Berlin,
sakson eleştirmenlerin yorumlamak istediği gibi- marksizmin, “kim­ 1994; Robert Wolfe, Remember to Dream. A History ofjewish Radicalism, jewish Ra­
lik politikası” adına bir eleştirisini sunmamaktadırlar. Bu konuda, dical Education Project, New York, 1994; Henri Minczeles, Histoire générale du
Eric ). Hobsbawm’ın “solun siyasi tasarısı evrenselcidir: o tüm in­ Bund, Austral, Paris, 1995.
2. Bkz. E.j. Hobsbawm, “ identity Politics and the Left” , New Left Review, 1996,
sanlar içindir” şeklindeki ifadesini paylaşıyorum, halbuki identity no:2l7, s.44.
28
Geçtiğimiz yıllar içerisinde, yahudi soykırımı hakkında düşünce­
lerimi en fazla besleyen tarihçiler arasında, kitabın yazılışı sırasında
kişisel olarak tanımadığım ama önsözünü yazmayı kabul eden Pier­
re Vidal-Naquet bulunuyor.3 Şimdi artık iyi birer dostuz ve burada,
kitabın başarısına katkılarından dolayı ona teşekkür etmek istiyo­
rum. Bu çahşma konusunda yapılar eleştiriler, sonsözün hazırlanı-
şmda olduğu kadar diğer incelemelerimde de benim için çok faydalı
oldu, ve burada bu yazarlara teşekkür etmek istiyorum. Son olarak
da, kitabı “Tarihin anlamı" dizisinde yeniden basmayı kabul eden, ve
böylece onu unutulma tehlikesinden kurtaran Béatrice Charrié’ye te­
şekkür ediyorum.
Paris, Ocak 1997
" 3. Bu önsöz Vidal-Naquet’nin Les juifs, la mémoire et le présent II, La Découverte,
Paris, 1991 (yeni basım Points-Seuil) kitabında yeniden basıldı.
Giriş
Giriş
Aralarında yüzyıl olan iki eser marksistlerin Yahudi sorununa ilişkin
tartışmalarının başlangıcı ve sonuna işaret eder: Henüz marksist ol­
mayan genç Manc’m kaleminden Yahudi Sorunu (1843) ve Abraham
Leon’un İkinci Dünya Savaşı sırasında yazdığı ve ölümünden sonra
1946’da yayınlanan' Yahudi Sorununun M addeci Kavranışı adh ese­
ri. Bu tartışmanın "klasik” dönemi XIX. yüzyılın sonu ile 1917 Rus
Devrimi arasında özellikle Orta ve Doğu Avrupa’da yaşandı. Krono­
lojik ve coğrafi açıdan böyle bir sınırlama tesadüfi değil, aksine mark-
sizmin ve yahudi tarihinin belirgin bir dönemine tam uyuyor.
Coğrafi sınırlamanın anlaşılır nedenleri vardır: Yüzyılın başında
dünyadaki yahudi nüfusun çoğunluğu Orta ve Doğu Avrupa’da yaşı­
yordu, yahudi proletaryası ve yahudi işçi hareketi coğrafi olarak bu
bölgede oluşmuştu. Gelenek ve modernizm, feodalizm ve kapitalizm,
özgürleşme ve anti-semitizm burada çarpışıyor, milliyetçilik ve asi­
milasyonun diyalektiği üzerine kurulu yeni yahudi sorununun çerçe­
vesi burada çiziliyordu. Rusya ve Orta Avrupa ülkelerindeki mark-
sistler yahudi sorununu tartışırken bazı temel sorunları ortaya koyu­
yorlardı; Yahudi sorununun tarihsel kökenleri nerededir? Yahudiler
bir ulus mu, yoksa bir kültür mü? Bu sorunlar temelinde bir marksist
tartışma ne Batı Avrupa’da (Fransa, İngiltere ya da İtalya) ne de kü-
çüksenemeyecek bir yahudi sosyalist hareketinin mevcut olduğu Bir­
leşik Amerika’da gelişti.
Burada fransız sosyalistlerinin yahudi sorunuyla Dreyfus skan­
dali sırasında karşı karşıya kaldıkları söylenebilir, ancak geçen yüz­
yılın sonuna kadar fransız işçi hareketinin tarihini belirleyen Proud-
hon’cu ve BIanqui’ci sosyalizm teorilerinin yahudi karşıtı gelenekleri
I K-arl Marx ( 1972); Abraham Léon ( 1971,1980)
 Giriş
30
marksizmin içinde değerlendirilemez. Yahudi sorununa Marx’m dü­
şüncelerinden etkilenen Jean Jaurès, Paul Lafargue, Georges Sorel ve
Bernard Lazare gibi bazı sosyalist ve özgürlükçü fransız aydınları de-
gindilerse de, bunların analizleri çok özel bir entelektüel çizgi izledi­
ğinden (Sorel ve Lazare’da olduğu gibi) fransız Marksistlerinin yahu-
di sorunu üzerine tartışması olarak görülemez.2 Birleşik Amerika’da
yahudilerin, asimilasyonu ve am erikan yidişleri olarak ulusal özerk­
liği tartıştıkları yaklaşık elli yıllık bir dönemde bile (1880-1930) işçi
hareketi içinde yahudi sorunundan söz edilmedi. XIX. yüzyılın son
çeyreği ile Birinci Dünya Savaşı arasındaki büyük göç döneminde
amerikan işçi sınıfı çok ulusluydu ve proletarya içindeki her etnik
grup kendi topluluğuna bağlıydı. Bu çerçevede, yahudi sosyalizminin
varlığı normal bir olgu olarak görüldü. Engels’in, Daniel de Leon’un
ve IIL Enternasyonal’in marksizmin ‘amerikanlaştırılması’ yolundaki
sürekli çabalarına rağmen, bu ideoloji outsiders’in bir aracı sadece
birkaç göçmen işçinin ya da marjinal aydının bayrağı olmaktan öte­
ye geçemedi.3 Sosyalist yahudiler de bu eğilimin içinde kendi kimlik­
leriyle ve asimile olma zorunluluğuyla karşılaşmaksızın yer aldılar.
Kronolojik sınır kaçınılmaz olarak Şoa ile çizildi. Faşizm savaş sı­
rasında Yiddishland’ı ve yahudi sosyalizmini Avrupa haritasından
tamamen sildi. 1943 yılında Varşova gettosundaki ayaklanma ile
gösterdikleri son kahramanlıktan sonra yahudi sorununun ağırlığı
Filistin’e kaydı. Orta ve Doğu Avrupa’daki yahudi toplumunun yok
olmasıyla birlikte yahudi kimliği, genel olarak soykırımın kaçınılmaz
etkileri ve İsrail devletinin kurulmasıyla yeniden tanımlandı. Savaş
yahudi sorununda kesin bir değişime yol açtığı için bu araştırma
1943 yılı ile sınırlanmıştır.
XIX. jmzyıhn son çeyreğinde yahudi sorununda yeni olgular or­
taya çıktı. Almanya ve Avusturya’da, özellikle, köylülerden çok kü-
2 Fransız sosyalizminde yahudi sorunu üzerine bkz: Nancy Green'in harikulade
araştırması (1985b); Sorel'in anti-semitiımi konusunda Sholomo Sand'ın makalesine
(1984); ayrıca Nelly Willson'in (1985) eserlerine bakılabilir.
3 Bu sorun özellikle Pail Buhle (1987:101) tarafından ele alındı. Bu konuda ayrıca
bkz. Enzo Traverso (1988). Birleşik Amerika'da entellektüel solun marksizminde
yahudi sorununun ele alındığı Atan Wald'in ilginç eseri incelenebilir. (1987)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 31
çük burjuvalardan kaynaklanan ve dinî olmaktan çok ırkçı unsurla­
ra dayanan modern anti-semitizmin olgunlaşmasının yanısıra, çarlık
yönetiminin yahudileri pogromlarla ve zorunlu yerleşim bölgelerinde
tecritle baskı altında tuttuğu Doğu Avrupa’da öncelikle gelişen yidiş
kültürüyle bağlantıh olarak bir ulusal sorun tartışması başladı. Yahu­
di işçi hareketinin gelişmesi Marksistleri bu yeni olgu ve tartışmalar
karşısında tavır almaya zorladı.
Bu tarihî dönemde Marksist tartışmanın tek bir ekseni vardı: asi­
milasyon. Marksist kültür yahudi tarihinin yorumlanmasında Aydın­
lanma geleneğine sıkı sıkıya bağlı kalarak, özgürleşme ve asimilas­
yonu eş süreçler olarak algılamış ve yahudilere yönelik baskının so­
na ermesini, ibranilerin farklılıklarını aşmalarında görmüştür. XVin.
yüzyılın sonunda ortaya çıkan bu yorum daha sonraki dönemde de
teyit edildi. 1791’de, Fransız Devrimi bu ülkede yaşayan yahudilere
vatandaşlık haklarının tanınmasına yol açtı ve Napolyon’un fetihleri
sayesinde Hollanda, Belçika ve Almanya yahudileri de vatandaşlık
haklarına kavuştular. Restorasyonun etkilerine ve kısıtlamalarına
rağmen Avustuıya-Macaristan 1867 ve Almanya 1869-1871 yıUan
arasında yahudilerin özgürlüğünü kabul etti. Pierre Vidal-Naquet’nin
vurguladığı gibi, fransız devrimi yahudi sorunu tartışmalarında mo­
del oldu: yahudiler ulus olarak görülmemeli, bir ulusun (bu durumda
fransız ulusunun) eşit haklara sahip vatandaşları olmalıydı.“* Tüm
aydınlanma kültürü, özgürleşmenin yandaşları gibi karşıdan da, ya-
hudiliği sosyal aykırılık [anomali] olarak algılıyordu. Farklılık sadece
bu aykırılığın ortadan kalkması için gerekli önlemler konusundaydi:
muhafazakârlar hıristiyan dünyasının yahudilerle “kirlenmesini” ön­
lemek için ırk ayrımcılığını öneriyor, reformcular ise yahudiliğin ka­
demeli asimilasyon politikasıyla ortadan kalkacağına inanıyorlar, bu­
nun için yahudilere vatandaşlık haklarının tanınmasını istiyorlardı.
Özgürleşme süreci üç farkh evre izledi. XVin. yüzyılın rasyonalistleri
yahudilerin hıristiyan dünyası içindeki yabancılar olma statülerini
zımnen kabul ederek “doğallaştırılmalarını" istiyordu. Christian Wil-
4 Pierre Vidal-Naquet ( 1984:IV)
32
heim von Dohm 1871 'de Berlin’de yaymlanan Yahudilerin M edeni Is­
lahı Üzerine adh ünlü eserinde “ıslah" {Verbesserung} kavrammı or­
taya attı. Bu kavramsal değişim farklı bir perspektife işaret ediyordu:
yahudilerin özgürleşmesi artık teolojik değil sosyal ve politik düzey­
de ele almmalıydı.5 “islah” kavramının kullanılması aynı zamanda
yahudiler hakkında olumsuz bir yargıyı içeriyordu, toplumsal olarak
zararh karakterleri ve bunlardan kurtulmaları gerektiği vurgulanı­
yordu. Dohm’un önerdiği özgürlük projesi döneminin yahudi karşıtı
öryargılarından kaynaklanıyordu. “Özgürleşme" {Emanzipierung)
kavramı XDC. yüzyılın otuzlu yıllarında ortaya çıktı ve 1848 devri-
minden sonra gittikçe artan bir ölçüde yaygınlaştı. Bu kavram çok
güçlü bir duyarlı içeriğe sahipti, ama sorunun temelinde bir şey de­
ğiştirmiyordu: özgürleşme her zaman yahudilerin olumsuz özellikle­
rini değiştirmelerine yardımcı olacak bir araç olarak algılandı. Tarihçi
John Bunzl’a göre “Özgürleşme politikasının ilan edilen amacı, yahu­
dilerin asimilasyonu, sosyo-kültürel kimliklerinin değişmesiydi.’’^
Yahudi aydınlar da bu tutumu içselleştirmişlerdi. XV111. yüzyılda
yahudi-alman kültürünün baş siması Moses Mendelssohn yahudile­
rin dil açısından asimilasyonu için çaba göstermiş, hatta yidişceyi dil
olarak kabul etmemişti. Yahudi aydınlanma hareketi H askalah yanlı­
sı M askilim’let yahudilerin ulusal devlete uyum sağlamaları için can­
hıraş bir mücadele verdiler (tarihçi Heinrich Graetz eserinin yidişceye
çevrilmesine bile karşı çıktı).^ I893’de Yahudi Alman Vatandaşları
Merkezi Birliği [Zentralverein deutscher Staatsbürger Jüdischen Gla­
ubens] "kollektif olarak alman halkına ait olma duygusunu heveslen­
dirme” kararı aldı (....) “Eşitliğimizi savunurken, insanlığın en büyük
idealleri ve alman yurdunun refahı için mücadele etmiş oluyoruz.”»
Milliyetçilik ve ilerleme fikri yahudilerin asimilasyonunu bir dogma
haline getirmişti. Yahudilerin Almanya’da bir çok bakımdan "outsi-
5 Bu !<onuda bl<z. Jacob Katz (1982)
6 John Bunzl (1987:27). Bu eleştiri aynı zamanda Abbe Gregoire'ın ünlü broşürüne
yöneliktir (1988)
7 Bkz. Regine Roben (1984:39 vd)
8 Aktaran C. Goldscheider ve A. Zuckermannı (1984:1 18)
Giriş
Marksîstler ve Yahudi Sorunu 33
der" (yabancı) oldukları ya da Hannah Arendt’in tanımlamasıyla par-
ya9 geçmişlerinin izlerini içlerinde taşıyan “Parvenu”ler [sonradan
görmeler] oldukları doğrudur. Liberaller ve demokratik aydınlar yine
de bu rahatsız edici gerçeği kendi bilincinin dışında tutmaya çaba
gösterdiler. Gershom Scholem’in bu özgürleşme sürecinden çıkardığı
acı sonuç, yahudilerin halk olarak haklarını korumak için değil, “için­
de yaşadıkları halklara asimilasyonları” için mücadele ettikleriydi.’o
Bunun ötesinde yahudi-alman kültür ortaklığı bir hayal olarak kaldı.
Edebiyat, müzik ve sosyal bilimler alanında paha biçilemeyecek eser­
ler verildi. Tarihçi Fredric V. Grunfeld bu dönemi “sadece İtalyan rö-
nesansının aşabileceği bir altın dönem” olarak tanımlar, n
Gerçekten de özgürleşme süreci Orta Avrupa’da yahudilerin için­
de bulunduklan ulus devletlerden oluşan dünyaya özümlenme süre­
ci olarak yaşandı. Ama bu süreci etnik kimliğin ve bir gruba ait olma
duygusunun kaybı olarak görmek yanlış olur. Daha çok, karmaşık
bir kültürellenme [akkültürasyon] olgusundan söz etmek gerekir.
Yahudilik bu dönemde sekülerleşme, modernleşme ve laikleşme ola­
rak nitelendirilebilecek derin bir sosyal ve kültürel metamorfoz yaşa­
dı, buna rağmen yahudiler yok olmadı, yahudi olmayanlar tarafından
yahudiler, yani ötekiler olarak algılanmaya devam ettiler. Ortaya çı­
kan çelişki şuydu: ne kadar reddedilmeye çalışılsa da “yahudi soru­
nu” varolmaya devam ediyordu. Bu çelişkiyi Ludwig Börne’nin şu
cümlesi gayet güzel dile getiriyor: “birileri beni yahudi olmakla suç­
ladı, ötekiler bana Utifat ettiler, bazıları beni gördüler, ama hepsi de
pişmanlar. ”12
Bu cümle yüzyılın başında hakim olan kültürel ve psikolojik at­
mosferi özetliyor. Pozitivizm ve evrimci determinizimle belirlenen II.
Enternasyonal Marksizmi yahudilerin asimilasyonu fikrini neredey-
9 Bkz. Hannah Arendt (1984:83) (Max Weber'den naklen) (1920:636), Bu konuda
ayrıca bkz, Peter Gay (1975:23)
10 Gershom Scholem, "Juden und Deutsche" (1968-1970, 11:27)
I I Frederic V Grunfeld ( 1986:5)
12 Aktaran Hannah Arendt (I 986:126), Bu satırlar I832'de yazıldı, ancak yüzyılın
sonuna kadar güncelliğini korudu.
 Giriş
34
se kaçınılmaz ve destek verilmesi gereken bir “tarihî gelişme” olarak
gördü. Doğal kabul edilen bu düşünce alman ve avusturyalı
marksistlerin yahudi sorunu üzerine tüm yazılarında görülüyor. Genç
Marx’ın gerçek kurtuluşu “toplumun yahudilikten kurtuluşuyla” öz­
deşleştiren, Victor Adler’in “Ahasverus’un ölümü”nü arzulayan ya
da Kari Kautsky’nin “yahudi ulusunun sadece yok olarak kazanaca­
ğını” öngören anlayışları bu teorik pozisyonu daha da güçlendirdi.
Kautsky’nin görüşü karakteristiktir, çünkü marksist-pozitivist dün­
ya görüşü [Weltanschavung] hakim olan güncel atmosferle birebir
çakıştığından, analizi de en tutarlısından bir -neredeyse ideal tipik
denilebilecek şekilde- sosyzılist asimilasyon teorisine varmaktadır.
Onun yahudi tarihini kast kavramını temel alarak yorumlaması
Marx’m “para insanı” [Geldmensch] kavramını sonunda Leon’un
“halk sınıfı” kavramına bağlamaktadır. Yahudilerin farklılıklarının
ticaret erbabı olarak yüzyıllardır sahip oldukları sosyo-ekonomik iş­
leve indirgenmesi asimilasyon sürecinin bilimsel açıklaması olarak
görülmüştür. Ticaret sektöründe yahudilerin tekelinin kalkması geli­
şen kapitalizmin bir sonucuydu ve yahudiler giderek kast nitelikleri­
ni kaybettiler: yahudilikten arındılar. Kapitalizm asimilasyonun taşı­
yıcısı olduğu için etnik-kültürel özelliklerini korumak isteyen yahu­
diler gerici ve aykırı kişiler olarak görüldüler. Halk sınıfı teorisinin
hangi noktaya kadar işe yaradığını bulmaya çalışacağız -bu teori bü­
tün bir tarihî dönemi belirledi ve marksizmin yahudi sorununun ana­
lizine önemli bir katkısını oluşturur, ama yahudi tarihinin tamamını
ekonomist anlayışla bir halk sınıfı sorununa indirgemenin sonuçta
kültürel olduğu kadar dinî ve laik boyutlarını gölgelediği kesin.
Yahudilerin yaşadıkları ulusun içinde erimeleri neredeyse tarihî
toplumsal gelişmenin “yasası” olarak algılandı. Bu teorik yaklaşımın
yahudi marksistlerin eseri olduğunu da söylemek gerek (E. Bernste-
in ve O. Bauer’i anmak yeterli). İşçi hareketi içinde kendi asimilas­
yonları için gerekli aracı bulmuşlardı. Özgürlüğe ulaşan yahudilerden
“kendi evleri dışındaki yahudilerden, kendi evlerinde yahudiler” ya­
ratmak isteyen H askalah geleneğinin mirası reçeteyi benimsemeyen,
toptan, cesur ve bilinçli bir asimilasyondu bu. Sosyalist enternasyo­
Marksistler ve Yahudi Sorunu 35
nalizm içinde de, kaybettikleri ya da reddedilen yahudi kimliklerinin
yerini alacak şeye sahip oldular. Bu örnek uyıım anlayışı Almanya ve
Avusturya’da aydın yahudilerin gerçekten yaşadıkları uyumla karşı­
laştırılabilirdi, ancak Viyana ve Berlin’e göç eden doğu yahudileri
[ostjuden] hariç yahudi proletaryası ile hiçbir ilişkisi yoktu. Aksine
Doğu Avrupa’da her türlü asimilasyon perspektifi yahudi ulusu ve iş­
çi sınıfının varlığına tosluyordu.
Çarlık döneminde yahudılere vatandaşlık hakları verilmedi. Bu
durum, liberal aydınlar ve rus sosyalistlerinin, mutlakiyetçi devletin
yıkılmasıyla özgürlüğün ve ardından, Batı’da olduğu gibi, yahudile­
rin toplum içinde erimesinin (ruslaşmalan bağlamında) gerçekleşece­
ğine dair inançlarını besliyordu. Buna rağmen asimilasyon düşünce­
si yahudi halkına hep yabancı kaldı. Orta Avrupa’da ise alman-yahu-
di kültürel erime süreci başlamıştı. Bir önceki yüzyılın tamamında
özgürlük yasaları, Jacob Katz’ın “yarı-tarafsız toplum”i3 olarak ad­
landırdığı diyalog başlangıcı çerçevesinde ve yahudilerin (ya da en
azından saray yahudileri örneğinde olduğu gibi bir kısmının) kibar
tabaka tarafından örtülü biçimde tanınmasına dayanan bir çerçevede
kalmışü. Doğu’da ise benzeri bir durum yaşanmadı. Alman ve avus-
turyalı yahudilerin asimilasyonunun tamamlanmış ve geri döndürü­
lemez olarak kabul edildiği XIX. yüzyılın son yirmi yılı Polonya, Lit-
vanya ve Ukrayna’da yahudi düşmanlığının artış dönemidir. Orta
Avrupa’da yahudi-alman kültürünün oluşturulduğu yüzyıl aynı za­
manda çoğunlukla rus çarlığında yaşayan yahudilerin konuştuğu yi-
diş dilinin modernleştirildiği dönemdi. 1870 ile Birinci Dünya Savaşı
arasındaki dönemde yidiş edebiyatı Mendele Mocher Sforim, Sholom
Aleichem, I.L.Peretz ve Scholem Asch’ın eserleri ile belirlenen klasik
dönemini yaşadı. Kuşkusuz bu iki gelişme arasında diyalektik bir
ilişki vardı: Rusya’daki yahudilere yönelik pogromlar tecrit olmaları­
na yol açmış ve çevrelerine uyumu engelleyen bir duvar oluşmasına
neden olmuştu. Kapitalizmin gelişmesi ve çarhk imparatorluğunun
Baü’ya açılması gettoların duvarlarını yıktı, ama aynı zamanda anti-
13 Bkz. Jacob Katz (1984:49-63)

36 Giriş
semitizmin yükselişi yahudiler, polonyaiılar ve ukraynalüar arasın­
daki uçurumun genişlemesine yol açtı. Geleneksel yahudi toplumu­
nun çözülmesi asimilasyona değil, aksine yeni ve modern bir yahudi
ulusunun oluşmasına neden oldu. Yidiş olmak bu ulusun çerçevesi­
ni oluşturdu. Yahudi toplumu bu sayede yeni fikirlerle karşılaştı: de­
mokrasi, sosyalizm, milliyetçilik vd. Doğu Avrupa’daki yahudilerin
durumunu şöyle açıklamak mümkün: zanaatkâr-proleterlerle yoksul­
laşmış küçük burjuvalardan oluşan bir sosyal yapı, çok zayıf ya da
hiç olmayan bir asimilasyon, yidiş dilinin ulusal dil olarak kabulü, di­
nî geleneklere artan bir bağlılık ve çoğunlukla anti-semitik olan çev­
reye bağlı olarak öne çıkarılmış etnik kimlik. Orta Avrupa’daki yahu­
dilerin ise farklı özellikleri vardı: çoğunlukla burjuva orta tabakanın
belirlediği bir sosyal yapı, yüksek düzeyde kentlileşme, dil ve kültü­
rel açıdan tamamlanmış bir asimilasyon ve sonuçta yidiş dilinden ve
dinin katı yapısından uzaklaşma.'4
Böylece Doğu Avrupa’da sadece az sayıda aydın asimile (ve asi­
milasyonu savunur) oldu. Bu bölgede özgürlük mücadelesi daha çok
milliyetçilik bilinci ile karıştırılma eğilimindeydi. Yahudi işçi hareketi
kurtuluş nıücadelesini sosyalizmin enternasyonalizm ve evrensellik
gelenekleri ile açıklamaya çalışü: sonuçta yahudi marksizmi olarak
tanımlanabilecek teori ve düşünce akımları oluştu. Alman ve avustur-
yah marksistler yahudi sorunu konusunda neredeyse istisnasız asi­
milasyonu savunurken, rus imparatorluğundaki Marksistler Doğu
Avrupa yahudilerinin gelişimine uygun olarak farkh çözümleri tercih
ediyorlardı: rus ve polonyalı sosyal demokratların asimilasyon politi­
kası, Bund’un ulusal özerklik teorisi ve siyonistlerin milliyetçiliği. Le­
nin, Martov, Troçki ve Rosa Luxemburg asimilasyon politikasına
bağlı kalırken, Vladimir Medem ve Ber Borohov Doğu Avrupa’daki
yahudilerin kendi uluslarını oluşturma hakkını savundular. Ancak
bu konuda çıkış noktaları genellikle birbirine karşıt ve farklı iki anla­
yışa dayanıyordu. Borohov temelde Kautsky’nin teorisini tersine çe­
*14 Ezra Mendelsohn (1983:6vd) Batıdaki asimile olmuş Yahudilerle, doğu
Avrupa'daki yahudi cemaatleri arasındaki bu ikilemi haklı olarak vurgular.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 37
virmişti: kendine ait bir toprağı ve ekonomisi olmayan bir ulusun so­
runu Kautsky’ye (ama aynı zamanda Lenin, Stalin ve Rosa Luxem-
burg’a) göre ancak asimilasyonla ortadan kaldırılabilirdi; Borohov’a
göre ise yahudi ulusunu kendisine bir toprak, bir ekonomi, bir devlet
(Filistin) sağlayacak olan bir kolonileşme süreciyle “normalleştir­
mek” söz konusuydu. Bund’un orjinalliği ise ulusu farklı bir biçimde
algılama girişimlerinden kaynaklanıyordu. Vladimir Medem kapita­
lizmin gelişmesiyle ulus ve toprak mülkiyeti kavramlarının ortadan
kalkacağını savunuyordu. Bu yüzden de yidiş halkını kültürel bir top­
luluk, yahudi ulusunun beşiği, kapalı bir toplum olarak görüyordu.
Bu anlayış bolşeviklerle çaüşmasının da temelini oluşturdu. Medem
bolşeviklerin soyut enternasyonalizmini şöyle eleştiriyordu: “ulusal
sorun konusunda kafa yoran herkes enternasyonalist kültürün hiçbir
şekilde ulusal kültürsüz düşünülemeyeceğini bilir. Ulusal olmayan
bir kültür (....) rus ya da polonyalı kültürü değil de, tek başına kültür
saçmalıktan başka bir şey değildir. Enternasyonalist düşünceler işçi
sınıfına ancak işçilerin konuştukları dile ve içinde yaşanılan somut
ulusal koşullara uygun olursa çekici gelebilir. İşçi ulusal kültürünün
gelişimi ve koşullan karşısında duyarsız olmamahdır, çünkü ancak
onun aracılığıyla uluslararası işçi hareketi ve demokrasinin enternas­
yonalist kültürünün bir parçası olabilir. Bu son derece aşikâr, yine de
Vladimir İiyiç bu gerçeğe kulaklarını tıkamaya devam ediyor.”ıs Rus
sosyal demokratları (özellikle de bolşevikler) Ekim devriminden önce
yahudilerin ulusal taleplerini anlayacak ve kabul edecek durumda de­
ğillerdi. David Meghnagi’nin hakh olarak vurguladığı gibi, “yahudi-
nin yahudi olarak da yaşadığı ve bunun o kişinin anndırılması gere­
ken bir yanlışı olmadığı düşüncesini” kabul edemediler. >6
Yahudi sorunu iki dünya savaşı arasında yeni boyutlar kazandı. Dev­
rim rus yahudilerini özgürleştirdi ve bu uçsuz bucaksız slav ülkesin­
deki anti-semitizmin kökünü kazımaya çalıştı. İç savaş sırasında ya­
hudi halk (katliamlardan korunmak için tek çare olan) Kızıl Orduyu
15 Aktaran Rachel Ertel (1982:164) 16 Bkz. David Meghnagi (1985:181)
38
destekledi ve aydınlarının tamamı sovyet devlet aygıtının hizmetine
girdi. Böylece rus yahudileri ezilen ve baskı altında tutulan azınlık ol­
maktan kurtulup, modern kültürün bir ulusu olarak kabul gördüler.
Ekim devriminden sonraki yirmi yılda yidiş kültürü tüm alanlarda
-bilim, edebiyat ve sanat- desteklendi ve büyük gelişme gösterdi. Ya­
hudilerin bir önceki süreçte yaşadıkları politik çoğulculuk ise buna
paralel olarak kayboldu. Bund ve Sionizmin farklı sosyalist eğilimleri
Polonya’da varlıklarını devam ettirmelerine karşın Sovyetler Birli-
ği’nde kısa zamanda bolşevik parti tarafından yutuldular. Bu gelişme
bazı tarihçilerinim ileri sürdüğü gibi bir “tasfiye” değildi, aksine Ekim
devriminin yarattığı güçlü çekim alanının yol açtığı bir “kendi kendi­
ni dağıtma” idi (bu arada Poale Sion Sovyetler Birliği’nde, bolşevik
parti içinde ve dışında her türlü muhalefetin ezildiği dönemde 1928’e
kadar ayakta kaldı's). Yahudi dünyasının tüm politik etkinliği Sovyet­
ler Birliği Komünist Partisi’nin yahudi seksiyonu Yevsektsiya ile sı-
nırh kaldı. Hiçbir zaman gerçekleşmeyen ulusal özerkliğin yerine kül­
türel ve sosyal alanda “aydınlanmacı despotizmi” koyan Yevsektsiya
sonuçta Birobican’m bürokratik farsında acı bir epilogla sona erdi.
Batı Avrupa’da ise yahudi sorununu tekrar gündeme getiren nas­
yonal sosyalistler oldu. Sosyal demokratların sözde ilericilik miti ile
komünist partinin intaharvari sekterliği arasında felce uğramış olan
alman işçi hareketi nasyonal sosyalizmin anti-semitist boyutunu kü­
çümseyerek, yarattığı korkunç tehlikeyi kavramakta yetersiz kaldı.
Weimar dönemi Almanya’sında kimse Auschwitz’i tahmin edemezdi;
amaç marksistlerin tarihine göz atarak geleceği görmekte yetersiz
kalmakla suçlamak değil; ama şunu da kabul etmek gerekir ki, Rus­
ya’da yaşanan pogromlar. Kari Lueger’in popülizmi, Georg von Schö­
nerer ya da Adolf Stöcker’in demagojileri ile Hitler ve Alfred Rosen­
berg tarafından teorileştirilen, soykırımın filizlerini o zamandan için­
de taşıyan ırkçı anti-semitizm arasındaki niteliksel farkı görmediler.
17 Bkz. Örneğin Richard Marienstras (1975:75). Bu, aslında çol< ilginç olan kitabın
değerini azaltan tek yanlış değil.
18 Bkz. G.B. Gurevitz ( 1974)
Giriş
Marksistler ve Yahudi Sorunu 39
Sonuncusu, Almanya gibi bir gelişmiş kapitalist ülkede devlet ideolo­
jisi haline geldikten sonra farklı pratikleri de beraberinde getirdi. Son
tahlilde, yahudi soykırımı ırkçı ideoloji ile araççı akılcılık ve kapitaliz­
min ölümcül teknolojisi arasındaki sıkı bağların ürünüdür. Tarihi,
üretim güçlerinin doğrusal gelişimi, kesintisiz sosyal ilerlemenin kay­
nağı olarak kavrayanlar (sosyal demokratların yaptığı gibi) ya da ka­
pitalizmin krizini bir başta determinizmin ışığında analiz etmeye kal­
kıp, bu sürecin Alman Komünist Partisi liderliğinde neredeyse otoma­
tik olarak sosyal devrime yol açacağını bekleyenler bu bağların far­
kında olamadılar. Bu iyimser-ilerici ya da mekanik-determinist tarih
anlayışıyla ne anti-semitizmi ne de faşizmi kavramak mümkündü.
Alman ve AvusturyalI sosyalistler XIX. 5mzıılın sonunda anti-se-
mitizmin yarattığı tehlikeyi, sömürülen sınıfların anti-kapitalist bilinç­
lenme sürecinin filizlenme aşaması olarak görüp değerlendirmekte ye­
tersiz kaldılar. Komünistler fransızların 1923’de Ruhr havzasını işga­
lleri sırasında da bu yanılgıya düştüler. Anti-semitist demagojinin son
tahlilde işçilerin kapitalizme karşı harekete geçmelerini sağlayacağı
yolundaki sorumsuz yanılsama daha sonraki yıllarda nasyonal sosya­
lizmin yarattığı korkunç tehlikenin kavranamamasına yol açti.
Marksist yazında anti-semitizm olgusunun hırıstiyan kökenleri­
ne de hemen hemen hiç değinilmedi. Dinsel Yahudi düşmanlığından,
Yahudilerin aşağı ırk olarak kabul edildiği popüler [vöIkiscO] anlayı­
şa geçiş süreci de yeterince araştırılmadı. Sosyalistierin tutumu ge­
nelde anti-semitizmi hakim sınıfların işçiler arasına nifak sokmak ve
küçük burjuvazinin önyargılarını istismar etmek için kullandığı bir
taktik olarak nitelendirmekle sınırlı kaldı. Kuşkusuz bu genelde doğ­
ru bir analizdi, ancak bu olgunun tarihi bağlamda kavranması için
yetersizdi.
Yahudi sorununu, klasik marksizmin asimilasyondan yana (asi­
milasyonu sadece tarihi bir eğilim olarak kabul etmekle kalmayıp,
aynı zamanda program olarak kabul eden) tavrından ve aynı zaman­
da stalinist ve siyonist sapmalardan kaçınarak yeniden ele alma giri­
şimi otuzlu yıllarda Troçki tarafından başlaüldı. Troçki’nin yahudi
sorununun güncelliğine değinen ve yidiş dili konuşan toplulukların
40
ulusal boyutuna dikkati çeken analizleri verimli olmakla birlikte rü-
şeym halinde kaldı. Dikkat çektiği noktalar daha sonra yahudi soru­
nunun Marksist analizini tamamlayan, ama aynı zamanda Ka­
utsky’nin koyduğu metodolojik ve kavramsal çerçevenin dışına çık­
mayan Abraham Léon tarafından kısmen devralındı. Léon kast kav­
ramının yerine daha bütünlüklü, ama Kautsky’nin görüşlerine te­
melde aykırı olmayan halk sınıfı kavramını getirdi.
Bu tartışmanın çekirdeğinde asimilasyon sorunu yatıyordu. Asi­
milasyon üzerindeki bu vurgu -istenilen, kabul edilen, en ufak görü­
nümünde bile övgüyle karşılanan, tarihî gelişim sonucu olarak olum-
lanan asimilasyon- özde yahudi sorununundan uzak durmak için
gösterilen sürekli çabayı gizliyordu. Rosa Luxemburg bu tutumu çok
açık biçimde şu sözleriyle tanımlamıştır: “Marx ve işçi sınıfı yandaş­
ları için yahudi sorunu mevcut değildir.”'® Bu tutumun bugüne ka­
dar sürdüğünü söylemek gerek. Marksistlerin savaş sonrası yazının­
da Siyonizm konusunda bazı dikkat çekici analizler bulunmakla be­
raber, kimse hareket içinde yahudi sorunu konusunda sürdürülen
tartışmanın bilançosunu çıkarmaya yanaşmadı. Son onbeş yılda ge­
nişleyen yahudi sosyalizmine ilişkin yazın işçi hareketi tarihinin bir
parçasının yeniden kavranmasından çok, etnik yeniden canlanmanın
(diasporadaki yahudi toplumunun kültürel kimliğini yeniden keşfet­
mesi) sonucunda oldu. Bund ya da sosyalist Siyonizm konusunda
araştırma yapan tarihçiler -bu çalışmada eserlerinden sık sık alıntı
yapılacak- çoğunlukla marksist değil yahudi tarihçiler, ya da bir baş­
ka deyişle işçi hareketinin değil, yahudi hareketinin tarihçileridir.20
Kuşkusuz bazı marksist yazarların düşüncelerinde yahudi sorunu­
nun analizine ya da sosyalizm ile yahudiler arasındaki ilişkinin bazı
konularına değinen çalışmalara rastlamak mümkün. Bu konuda da­
ğınık ve kısmî bir yazından söz edilebilir. Öte yandan bize göre bu ta­
rihî tartışmanın kapsamlı bir şekilde yeniden canlandırılması için ya-
19 Rosa Luxemburg (1974d:147 vd)
20 Bu bağlamda İstisna olarak iki Yahudi marksist tarihçi anılmalıdır: John Bunzl
(1975); Nathan Weinstock (1984-1986).
Giriş Marksistler ve Yahudi Sorunu 4|
pılan nadir girişimler son derece tartışmalıdır. Bir yanda Massimo
Massara’nın hazırladığı geniş antoloji, metinlerin seçiminde tek yan­
lı olan ve giriş bölümünde belirtildiği gibi, özellikle Stalin’in yazdık­
larını öne çıkarmayı amaçlayan bir çalışma vardır, ki bu bakış açısı­
nı kesinlikle kabul etmiyoruz.21 öte yandan siyonist tarihçi Edmund
Silberner’in Marksistlerin yahudi sorununa ilişkin her türlü açıkla­
masını, anti-semitizmin bir çeşidine indirgeyen çalışması vardır, ki
bunun da tartışmalı olduğu açıktır.22 Buna karşılık Roberto Finzi’nin
sentezi çok daha ilginç ve verimli olmakla birlikte, bir denemenin öte­
sine geçememektedir.23
Araştırmanın başında tarihyazımmda varolan boşluğun ve gün­
cel marksist düşüncedeki bu içe kapanmanın bilincindeydik. Bu ça­
hşma boşluğu doldurma, tartışma sürecinin parçalarını biraraya ge­
tirip, sınırlarını çizerek yeniden yaratma girişimidir. Marksizmin
geçtiği yolu kavramak için eleştiri silahını kullanmaksızın gelişmesi
ve zenginleşmesinin mümkün olmadığı doğruysa, işçi sınıfı hareke­
ti tarihi ve hafızasından koptukça ilerleyemeyecekse, bu yapılan ge­
rekli bir çalışmadır. Yidiş halkı ve yahudi sosyalizmi Avrupa harita­
sından silindi, ama tarihten silinmelerinin önlenmesi gerek. Çünkü
Walter Benjamin’in dediği gibi, dünyayı değiştirmeye yönelik her ça­
ba “özgür torun idealinden değil, sömürülen ataların görüntüsün­
den” beslenecektir.
2! Bkz. M. Massara (1972). Massara eserinin girişinde "marksist bakış açısıyla
(diğerleri açısından da) yahudi sorunu konusunda, Marx, Engels, Kautsky, Lenin ve
Stalin'den sonra yeni bir şey söylemenin gerçekten zor oldu|unu" yazar (s. 11) Bu
yaklaşık 800 sayfalık antolojide Medem ve Borohov bir yana Troçki ya da Rosa
Lüxemburg'dan tek satır bulmak mümkün değildir
22 Bkz. E. Silberner (1962,1983)
23 Bkz. R. Finzi (1981)
42 Marx ve Engels
Birinci Bölüm
Marx ve Engels
Marx’in yahudi sorununa ilişkin tavrı tarihte her zaman tartışma ko­
nusu olmuştu. Bu tartışmaların temelinde üç farkh yorum yatıyor: bi­
rinci, teolojik bakış açısı, Yahudi mesihçiliginde gözle görülmez ve
gizli bir şekilde de olsa, marksizmin kurucu öğelerinden birini görür;
ikinci bakış açısı, Marx’i özellikle de genç Marx’i, yahudi düşmanı
olarak görür; üçüncüsü ise tam tersine Yahudi Sorunu (1843) adlı
eserini konunun bilimsel analizinin çıkış noktası olarak algılar. Bu üç
yorum da eksik ya da yanlış olmasına rağmen, tüm eleştiriler tarihi
materyalizmin kurucusunun anlayışının doğru değerlendirilmesi için
vazgeçilmez koşuldur (conditio sine qua non).
Marx’m yahudi kökeninden derinlemesine etkilenmiş bir düşünür
olarak görülmesi özellikle felsefe tarihçilerince yaygın olarak kabul
edilir. Bu akımın en önemli temsilcisi hiç kuşkusuz Kari Löwith’dir.
M eaning in History. The Theological Implications o f the Philosophy
o f History [Dünya tarihi ve Din-Tarih felsefesinin teolojik koşulları]
(1949) adlı eserinde, tarihin, sınıf savaşlarının tarihi olarak kavran­
ması “ideolojik” anlayışının arkasında “açık bir mesihlik” bulundu­
ğunu savunur ve bunu “Marx’in bilinçsizce kökenine, ırkına dönü­
şü” olarak açıklar.' Löwith marksizm ile tek tanrılı yahudi-hıristiyan
teolojisi arasında bir dizi biçimsel mütekabiliyetler bulunduğunu ile­
ri sürer: tarihin temel taşları olarak proletarya/burjuvazi ve İsa/Dec-
cal; proletarya kavramı ile seçilmiş halk Fikri, devrimci kurtuluş ha­
yaline karşı diriliş/kurtuluş ümidi, zorunluluğun belirlediği dönem-
' I Kari Löwith ( 1961:48)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 43
den özgürlüğe geçiş olarak komünizm anlayışı ile [teolojideki tanrı­
sal düzenin kurulması görüşü] Civitas terrena’dan Civitas Dei'y& ge­
çiş arasındaki karşıtlık olarak. Lövvith’e göre bu benzerlikler mark­
sizm ile ibranı ve hıristiyan teolojilerinin tarihi açıklamakta son ker­
tede aynı anlayışı paylaştıklarının ispatıdır.
Marksist düşünceyi yahudi eskatalogyasının sosyalist sekülerleş-
mesi olarak kavrayan bu tez, Arnold Toynbee, Nikolay Berdyayev,
Franz Borkenau ve Martin Bubers gibi, kültürel ve politik açıdan bir­
birine uzak bir çok yazar tarafından desteklenir. Manc’ı yahudileştir-
me çabalarının en etkileyicisi yaşamının bir döneminde Yahudi Soru­
nu'nun yazarının görüşlerini paylaşan yahudi devrimci Bernard La-
zare’ın kaleminden çıkmadır. Anti-Semitizm. Tarihi ve Sebepleri
(1894) adh ünlü eserinde şunları yazar: “Hahamlar ve bilginlerin so­
yundan gelen bu kişi atalarının mantık gücünün tamamına sahiptir:
açık ve kesin bir Talmudçudur, basit önemsiz pratiklerle ilgilenme­
yen, sosyolojiye ilgi duymuş ve kuvvetli yorumu ile ekonomi politiğe
yönelmiş bir Talmudçudur. Sürekli dünyada gerçekleştirilebilecek
cennet hayalinin rüyasını gören ve ölümden sonraki uzak ve sorun­
lu cennet hayalini kabul etmemekte direnen eski musevi materyaliz­
minin etkisi altındadır, ama sadece mantıkçı değildir, aynı zamanda
asi bir yazar, güçlü bir propagandist, keskin bir polemikçidir, istihza
ve yergicilik kabiliyetini Heine gibi yahudi kaynaklarından almıştır.”“)
Bu akımın son temsilcisi ABD’den Murray Wolfson’dur. Wolf-
son’a göre Manc’ın 1843 ile 1845 yılları arasındaki felsefi gelişimi üç
evre geçirmiştir: rasyonalist ve aydmlanmacı [ai^arerisch]\SA'2> dö­
nemi {Hegeİin Hukuk Felsefesinin Eleştirisi), Feuerbach’tan etkile­
nen materyalist-hümanist 1844 dönemi {Ekonom i-Felstfe Elyazm a-
~1 Kari Löv^iith (I96l:44vd)
3 Bkz. Arnold Toynbee (1951: 439 vd); Nicolas Berdiaeff (1975:38); Franz Borke­
nau (l956:3Svd); Isalah Berlin (1973:72); Martin Buber (1967:24)
4 Bernard Lazare ( 1982:170); Nelly W ilson tarafından aktarılmıştır (1985:138). Ber­
nard Lazare'ın (1899) daha önceki bir eserinde, kültürel gelişiminde Yahudiliğe ta­
mamen yabancı kaldığını vurgulayarak, genç Marx'in broşürü konusunda görüşünü
değiştirdiğini hatırlatmak gerekir. (N .Wilson (1985:295)).
44 Marx ve Engels
lan, Yahudi Sorunu) ve son olarak Feuerbach Üzerine Tezler'Xt baş­
layan (1845) ve Kapital'Xe son bulan (1867) diyalektik-materyalizm
dönemi. Wolfson’a göre bu üç dönemin dinî açıklaması da şöyledir:
aydınlanmanın kuşkuculuğu, museviliğe karşı hıristiyan hümanizmi
ve son olarak ibranı monoteizmi. Aslında tarihi materyalizm, sadece
olgun Marx’in “tüm direnmelerine karşın babasından devraldığı de­
rinlerdeki ideolojik mirası yansıtan, (...) yahudi monoteizm düşünce-
si"ne geri dönüşünün ifadesidir.s
Bizce bu teolojik açıklamaların gerçekte hiç bir dayanağı yoktur:
Komünist Manifesto'mxn yazarının kültürel gelişimini açıklayacak
sağlam bir dayanaktan yoksundurlar, özellikle de insanın yabancı­
laşmasının ifadesi olarak gördüğü dinlere yönelik eleştirisini başaşa-
ğı etmektedirler, ki 1844’den sonra bu eleştiriden vazgeçmemiş ve
ilerki yıllarda yazdığı metinlerde de bu fikrini değiştirmemiştir.6 Kuş­
kusuz proletaryanın kapitalist toplumdaki rolüne ilişkin marksist
ütopya ile yahudilerin kurtuluşun öznesi olarak seçildiklerine inanan
mesihçi ütopya arasında ve hatta sosyalist devrim düşüncesi ile ibra-
nilerin tarihsel şimdiden mesihçi geleceğe geçiş (dünyada tanrının
egemenliğinin yeniden sağlanması) 7 için gerekli gördükleri kıyamet
inancı arasında yapısal benzerlikler kurmak mümkündür. Ancak ke­
sin olan Marx’in bu paralelliği hiçbir şekilde gözönünde bulundur­
madığı ve teorisini kapitalist üretim tarzının analizine dayandırdığı,
hiçbir zaman Yahudiliğin kökenlerinden esinlenmediğidir. Bir başka
ifadeyle, Marx’in düşüncesi ile yahudi mesihçiligi arasındaki yapısal
benzerliğin belli bir ölçüde varolduğunu kabul etsek bile, kanımızca
bu paralellikten. Max Weber'in protestan ahlâkı ile kapitalizm arasın­
da olduğunu belirttiği türden bir ortakyaşarlık, hatta birbiri ile ilişki
içindeki unsurların gerçek birleşmesini içeren türden bir akrabalık
[W ahlverwandschaä] olgusu çıkarmak yanlıştır.
"s Murray Wolfson(l982: XIII)
6 Bu konuda Bkz. Luciano Parinetto (1980)
7 Bunu Gershom Scholem'in "Yahudi Mesihçiliğini Anlamak" adh kitabından aldık,
Krş. G.Scholem ( I 968-1970, 11:121-67)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 45
Yahudi mesihçiliğine atıftan beslenen marksist (romantik), bir
akım ilk kez yüzyılımızın başında Ernst Bloch, genç Lukâcs ve özel­
likle Walter Benjamin’in yazılarında ortaya çıktı. Tarih Kavramı Üze­
rine Tezler aâh kitapta (1940) yer alan materyalist marksizm ile din-
bilim arasındaki eklemlenme Marx’m hiçbir eserinde bulunamaz.
Shlomo Avineri’nin Marx’taki “eskatolojik unsurun” yahudi-hıristi-
yan geleneğinden değil, “hegelci seleP’lerinden» kaynaklandığı yo­
lundaki açıklaması paylaşılabilir. Yahudi kökenli ailesi Luther’in öğ­
retisini benimseyerek protestan olan Marx dini eğitim almadı ve ba­
basının liberal-aydınlanmacı çevresinin etkisinde büyüdü. Marx ken­
disini alman, ateist ve komünist olarak tanımladı, ama ne yahudi ne
de din değiştirmiş yahudi olarak görmedi. Isaac Deutscher’in tanım-
lamasıyle “yahudi olmayan bir yahudi” idi {Non-/ewish Jew )ß Rosa
Luxemburg’dan Otto Bauer’e, Karl Radek’ten Lev Troçki’ye kadar ya­
hudi devrimci ve marksistler kuşağı da benzeri tutum içinde oldu.
Teolojik yorumlardan bir başkası, bizce daha az ilginç olanı da,
Marx’i yahudi düşmanı olarak gösterme girişimidir. Bunu iddia eden­
lerden ilki Edmund Silberner’di.l949 yüında H istoria Ju daica adlı
dergide Marx’i “yahudi düşmanlığını kabul etmiş”lo bir kişi gibi ta­
nımlayan makalesini yayınladı. Onun ardından bir çokları Marx’i
8 Sholomo Avineri (1972:15), ayrıca bkz. Robert S. Wistrich (I967a:3vd)
9 Bkz. Isaac Deutscher (1977). Kari Marx'in ailesinde ve atalarında çok sayıda ha­
ham vardı. Büyükbabası Marx-Levy ölümüne kadar Trier'de hahamdı. Amcası Samu­
el de. Babası Herschel ise avukat çıktı ve Hollanda'lı bir haham ailesinin kızı olan
Henriette Persborck ile evlendi, Aydınlanmacı rasyonalist ve avukat olarak 1816 so­
nu ya da 1817 başında protestanlığı kabul ederek yahudi ismi olan Herschel adı ye­
rine Heinrich adını aldı. Bu dönüş bir gerekliliğin sonucu idi: Yahudilerin kamu gö­
revlerinde çalışmasını engelleyen yasalardan sonra avukat olarak çalışabilmek için
kaçınılmaz ön koşuldu. Bunun zorla kabul edilmiş bir durum olduğu söylenebilir, ni­
tekim, avukat Marx'in yüzyılı aşkın bir geleneği yıkarak din değiştirmeden önce Aşa­
ğı Ren bölgesi valisine çıkıp yahudiler için vatandaşlık hakları talep ettiği ve Fransız
devrimi sonucu kabul edilen özgürlük önlemlerini büyük ölçüde kısıtlayan-Ren böl­
gesinde Prusya İmparatorluğu tarafından işgaline kadar geçerli olan- "alçak kararna­
meyi" protesto ettiği söylenir (bkz, Lewis S.Feuer (1972:154-6), Franz Mehring'in
Herschel Marx'in din değiştirmesini modern ve ilerici kültürün sonucu olarak yo­
rumlaması bu durumda kuşkulu görünmektedir (bkz, Franz Mehring (1983:13)).
10 Edmund Silberner (1949:50)
 Marx ve Engels
46
“yahudi geçmişinden nefretin”” [Jüdische Selbsthaß] kurbanı olarak
görmeye başladı. Örneğin Léon Poliakov Yahudi Düşmanbğının Ta­
rihi adlı anıtsal eserinde (bu eser tarih bilgisi kadar metodolojik za­
yıflığıyla da dikkati çeker) Marx’i “yahudiler içindeki yahudi düş­
manlığının” yaratıcısı olarak g ö r ü r . '2 Robert Misrahi ise daha da ile­
ri giderek, Yahudi Sorunu'nâa bir “soykırım çağrısı” keşfeder.‘3
Bu iddia genellikle bağlamından koparılmış cümlelerin yanhş yo­
rumuna dayanmaktadır: bilimsel açıdan kabul edilemez olan bu yön­
tem çoğu zaman önceden tasarlanmış bir ideolojik bakış açısının ürü­
nüdür. Bu değerlendirme aynı zamanda Marx’m metnini yüzyıllık bir
tarihe izdüşürmesi ve soykırımla sonuçlanan zorunlu bir durak için­
de bir evrim olarak görülmesi kadar yanhştır. Söz konusu makalenin
1943’te değil, 1843’te yazıldığı gözönünde bulundurulursa, tarihi
gözardı eden bu değerlendirme XIX. yüzyıldaki yahudi sorununa iliş­
kin yazını modern yahudi düşmanlığı ile karıştırmaktadır. Detlev Cla-
ussen’ın altını çizdiği gibi, bu tutum, anti-semitizmi ebedileştiren ve
yahudilerle yahudi olmayanlar arasındaki tek olası ilişki olarak algı­
layan yahudi merkezli tarih anlayışının sonucudur. Böylece yahudi
olmayan yahudiler otomatik olarak hainlere, fransız aydınlanma ha­
reketi yahudi düşmanı ateistliğe, alman idealizmi Lutherci anti semi-
tizme ve Kari Marx da Alman radikali’ne d ö n ü ş ü r .” 14
Istvan Meszaros’un yaptığı gibi, Marx’in tutumunu fransız sosya­
list ütopyacılarıyla aynı kaba koymak da yanlış o l u r .'s Les juifs, rois
de l ’époque (1845) broşürünün yazarı Alphonse Toussenel’in anti-
semitizmi ya da Pierre-Joseph Proudhon’un Fransa’daki tüm sina-
'1 I Bkz. Hans Lamm(1969:60); Arnold Künzli (1966); Maximillien Rubel (1957:88).
Yahudilerin öz nefreti ifadesi Theodor Lesslng'ln (1984) bu başlıkla yayınladığı -Karl
Marx'an söz etmeyen- bir kitaptan kaynaklanmaktadır
12 Leon Poliakov (1980-1981, II: 227-37)
13 Robert Misrahi (1972: 62). Bu eğilimin en kaba temsilcisi, Marx'in yazılarında "en
kanlı rüya" olarak tanımladığı "yahudllersiz dünya"yı hayal eden Dagobert D. Runes
idi. (D.D.Runes(l960: XI)). Buna Marx'in anti-semitizm üzerine tezini aynı zamanda
jean Elleinstein'dan (I960; 38) aldığını eklemek gerek.
14 Detlev Claussen (1987:61 vd)
15 Istvan Meszaros (1970:72)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 47
goglarm kapatılması ve yahudilerin kitlesel soykırımından yana ol­
masa da, Asya’ya sürülmelerini öneren yahudi düşmanlığı, sadece
yahudileri tefeci, bankacı ya da spekülatif kazançlar elde eden kişiler
olarak gören basmakalıp yargılarla sınırlı kalmamış, açıkça ırkçı ren­
gini göstererek özgürleşmenin tam aksi yönde bir politik yöneliş için­
de olmuştur. George L. Mosse’ye göre Marx’m değerlendirmesi “her
türlü ırkçı anlayış”tan uzaktır. Çünkü “yahudilerin asimilasyonunu”
öngörmekte ve böylece “insanlar arası anlaşmazlıkların ortadan kal­
kacağını düşünmektedir.” Mosse’nin Marx’in “sonuçta, yahudileri
sürmek ya da yoketmek isteyen fransız sosyalistlerinden açıkça ay­
r ıld ığ ı” değerlendirmesi bizce çok daha objektiftir.
Marx’i yahudi teolog ve anti-semitist olarak gören bu iki yoru­
mun yanısıra bir başkası, genç Marx’in yahudi sorununa bakış açısı­
nı marksizme maletmeye çahşır. Bu analizin hâlâ geçerli ve kuUanı-
hr olduğundan yola çıkar. Bu anlayış onyıUar boyunca eleştirilmeksi-
zin işçi hareketi tarafından devralındı. 1902’de Marx’in ilk yazıları­
nın bir derlemesine yazdığı önsözde Franz Mehring, Feuerbach ve
genç hegelcilerin belirsizlikleri karşısında, “burjuva toplumunun
bağrında sürekli yahudiler yarattığından”, “yahudiliğin ancak burju­
va toplumunda gelişimini tamamlayacağından ve burjuva toplumu­
nun ise ancak hıristiyan dünyasında gelişebileceği”ndeni7 yola çıkan
yahudi sorununun “dünyevî temelleri”ni keşfederek aşan “etkili bir
adım” olduğuna inandığı Marx’in Yahudi Sorunu’nun önemi ve gün­
celliğini onaylar. Rosa Luxemburg ise 1910’da, Marx’in “hegelci” Ba­
uer ve Feuerbach’a karşı çıkmayı amaçlayan 1843 yılındaki incele­
mesinde, yahudiliğin “bezirganlık ve üçkağıtçıhk ruhundan” başka
birşey olmadığına ve sömürüye dayah tüm topluluklar ve bu bağlam­
da “hıristiyan”>8 toplumu için de tipik olduğuna işaret etmekle, soru­
nunun “sosyal temelini” çok iyi kavradığını yazar. Stalinist Otto Hel­
ler 1931 yihnda aynı metni, Marx’in “yahudilerin tüm tarihinin açık­
lamasının, toplum içindeki kendilerine özgü yerlerinin nedenlerinin
16 George L. Messe (1990:189) 17 Franz Mehring (1923:356)
18 Rosa Luxemburg (1974d: 144)
48 Marx ve Engels
ve bu Özgünlüğün yokolmasmın (....) anahtan”nı bulduğu “dahice
bir eser” olarak nitelendirir.ı® Daha ıhmiı ve nüanslara dikkat eden
ama temelde benzer değerlendirmeler Antonio Gramsci, Abraham Lé­
on ve Isaac Deutscher tarafmdan da yapılmıştır.20 Elimizdeki verilere
göre sadece Bund yanlısı teorisyen Vladimir Kossovskiy bu yüzyılın
başında, genç Marx’in bu metnini tarihin materyalist değerlendirme­
sine yabancı nitelemesiyle eleştirmiştir.21 Kossovskiy’in sorunun te­
melini kavradığına inanıyoruz. Onun eleştirisinden yola çıkarak ün­
lü ve tartışmah metni bir kez daha okuyup, marksist teoriye yabancı
yanlarını göstermeye ve yahudi sorununun anlaşılmasında yetersiz
kaldığını kanıtlamaya çahşacağız.
Marx: “ Paragöz” Yahudi
Yahudi Sorunu'mxn çoğu yorumunda iki önemli nokta unutulur; Ya­
hudileri hıristiyanlara göre değersiz bulan, özgürleşme yeteneklerinin
olmadığı düşüncesinde olan ve bu yüzden yahudilerin kurtuluşuna
ilişkin haklara karşı çıkan Bruno Bauer’in aksine (Bauer yahudilerin,
dini önyargılarından ve yahudilikten vazgeçmeksizin Prusya devle­
tinden hıristiyan kimliğini terk etmesini ve kendilerine vatandaşlık
hakları tanımasını istedikleri görüşündeydi), Marx yahudilerin kurtu­
luşunu savunmaktaydı. Buna rağmen, vatandaşlık haklarına kavuş­
malarının yahudi sorununu çözeceğine inanmıyordu. Sonuçta yahu­
diler de hıristiyanlar gibi insanlığın kurtuluşunun önündeki önemli
sorunlarla karşı karşıya kalacaklardı: “Biz Bauer gibi yahudilere ya­
hudilikten vazgeçmedikçe kurtuluşunuz mümkün değil demiyoruz.
Biz onun ötesinde bir şey söylüyoruz: yahudilikle çelişmeden ve on­
dan vazgeçmeden politik kurtuluşunuzu gerçekleştirebilirsiniz, işte
bu yüzden politik kurtuluşunuz insani kurtuluşunuz olmayacaktır. ”22
"19 Otto Heller (1933:16)
20 Bkz. Antonio Gramsci’de, Tatiana Schucht'a gönderdiği 12 Ekinn 1931 tarihli
mektup; Isaac Deutscher (1977: 38); Abraham Léon (1971: 2)
21 Klaus Heller'den alıntı (1977: 109 vd)
22 Karl Marx (1972: 361), Bruno Bauer'in eseri üzerine I843'de yapılan tartışma
için Bkz. Nathan Rotenstreich (1959: 3-36)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 49
Marx ABD, Fransa ve Almanya’da yahudi sorununun farkh bi­
çimlerini inceledi. Hıristiyanlık temelinde kurulan alman devletinde
yahudi sorunu teolojik bir karakter almışü, yahudilerin devletle
inançları düzeyinde sorunları vardı. Fransa’da ise aksine politik kur­
tuluşun eksiklerinden kaynaklanan anayasal sorundu. Söz konusu
olan devletin dini belliydi ve yahudi sorunu buna bağh bir teolojik
sorun olabilirdi, ama bu sadece görünüşte böyleydi. Amerika Birleşik
Devletleri’nde ise devlet tamamen laikti. Buna rağmen devletin laik
karakteri dinin sosyal yapı olarak varlığını engellemiyordu. Marx’a
göre bu durum pohtik kurtuluşun sınırlarına işaret ediyordu. Devlet
dinden kurtulabilirdi ama bu beraberinde otomatik olarak insanların
kurtuluşunu getirmiyordu. Marx’a göre politik kurtuluş büyük bir
“ilerleme” anlamına gelmekle birlikte, insanların özel ve sosyal ya­
şamları, laik devlet ile “insanların gerçek inancı” arasında bölünme­
lerine [Spaltung] yol açıyordu.23 Dinin aşılması ancak insanın kurtu­
luşu ile mümkündü ve politik kurtuluşun sınırları, insanın yabancı­
laşması sorunu karşısındaki yetersizliği, gerçekleştiği anda ortaya çı­
kıyordu. (“Devletin dinden kurtuluşu insanların dinden kurtuluşu
değildir.” 24) bu durumda -Bauer’in kuşkularına rağmen- yahudiler
politik açıdan kurtulabilir ve yahudiliklerini devam ettirebilirlerdi,
ama bu tüm diğer dinlerde olduğu gibi son kertede insanın yabancı­
laşmasının ifadesiydi. Marx, Feuerbach’ın yahudi sorununu tafsirin-
de Bauer’in teolojik metodunu eleştirir: “Bauer yahudilerin ideal ve
soyut varlığını, ‘inancını’ bir bütün olarak kavrar. (...) Yahudilerin
gizini dinlerinde aramayalım, aksine dinin gizini yahudilerde araya­
lım . ”25 Kutsal A ile adlı eserinde bu kavrama tekrar değinir ve yahu­
diliğin bu yüzden “tarihte ve tarihsel olarak varlığını koruduğunu ve
geliştiğini” yazar.2&
Feuerbachçı tipteki bu materyalist bakış açısı (dini antropolojik
bir yansıma olarak görme) Marx’in, politik kurtuluş ile insanlığın
kurtuluşu arasındaki farka ilişkin felsefî düşüncesinden vazgeçerek.
23 Kari Marx (1972: 356) 24 Karl Marx (1972: 361)
25 Karl Marx (1972: 372) 26 Karl Marx / Friedrich Engels (1980: I 16)

50 Marx ve Engels
yahudiliği, niteliği ve tarihî anlamını kavramsal olarak geliştirmeye
çalıştığı 1843’deki denemesinin ikinci bölümüne ışık tuttu. Şunu
söylemeliyiz ki, bunlar yeni görüşler değildi. Bir kısmını Feuerbach’ın
geliştirdiği tezlerden -bencillik dini olarak yahudilik- ve daha genel­
de genç hegelcilerden, örneğin Moses Hess’in yahudilerle parayı eş
tutan anlayışından aldı: “Yahudiliğin dünyevî temeli nedir? Pratik bir
ihtiyaç olarak ‘çıkarını gözetme’. Yahudilerin dünyevî ayinleri hangi­
sidir? ‘Bezirgânlık’. Dünyevi tanrısı kimdir? ‘Para’. Öyleyse, bezir­
ganlıktan ve paradan kurtuluş, yani pratik, gerçek yahudilikten kur­
tuluş zamanımızda insanın kurtuluşu olabilir. ”27 Yahudiliğin yapısal
unsurları -para ve ticaret- “reel pratikte” burjuva toplumunun teme­
lini oluşturdu. Yahudilerin “sanal milliyeti” {chim ärische Nationali­
tät), paragözlülük sermaye dünyasının bir parçası oldu, hıristiyanlar
“yahudileştikleri” ölçüde Yahudilerin kurtuluşu gerçekleşti.zs Yahu­
diliğin değerleri hırıstiyan-burjuva toplumu tarafından devrahndığı
ve yaygınlaştığı için, yahudiliğin aşılması, kapitalist toplumsal ilişki­
lerin kaldırılması ve insanlığın kurtuluşu ortak bir sürece dönüşmüş­
tür. “Bezirgân”ın ortadan kalkmasıyla yahudiliğin anlamı kalmaz:
toplum, yahudiliğin "ampirik” varlığını, yani bezirgânlığa ve onu var
eden koşulları ortadan kaldırabildiği zaman, Yahudi ‘imkânsız’ hale
gelir, çünkü bilincinin nesnesi yok olmuştur, yahudiliğin öznel teme­
li olan pratik ihtiyaç insanileşmiş, insanm bireysel-ruhsal varoluşuy­
la jenerik varlığı arasındaki çatışma ortadan kalkmıştır. Yahudilerin
toplumsal kurtuluşu, toplumun Yahudilerden kurtuluşudur”.2^
Manc’ın analizi çok şematikti. Sadece Yahudilerin varlığını değil, ay­
nı zamanda modern burjuva toplumunun karakterini de para ve tica­
rette görürüyordu. Böylece yahudilerin kurtuluşu ile insanlığın kur­
tuluşu şeyleşmiş sosyal ilişkilerin aşılmasıyle çakışıyordu. Bu sürecin
kaçınılmaz sonucu ise ancak yahudiliğin yokolması olabilirdi.
Genç Marx’in denemelerini temelden etkileyen iki eser vardı: Lud­
wig Feuerbach’m Hiristiyanhğın Özü (1841) ve Moses Hess’in Para-
'1 1 Kari Marx (1972: 372) 28 Karl Marx (1972: 373)
29 Karl Marx (1972: 377)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 51
m n Özü (1843) adlı eserleri. Hess’in Marx ile Paris’te sıkı bir dostlu­
ğu oldu ve ilk kez 1845’de yayınlanmış olsa da, makalesi aslında Ya­
hudi Sorunu’nun yayınlandığı Alman-Fransız Yıllığı için yazılmıştı.^o
Feuerbach’ın dini insanm yabancılaşmasının bir ifadesi, insanların
maddî dileklerini gökyüzüne yansıttıkları dünyanın görüntüsü ola­
rak görmesi Moses Hess’in eserine temel olmuş, Hess buna dinî ya­
bancılaşmanın yanı sıra paranın yarattığı pratik yabancılaşmayı ek­
lemiştir. Hess’e göre tanrının dindeki yeri, paranın toplumdaki yeri­
ne eştir. Paıa Özerine’nin yedinci tezinde “paranın birbirlerinden ya­
bancılaşan insanların, yabancılaşan insanlığın ürünü” olduğunu
okuyoruz.3i Hess, Feuerbach’ın yahudiliği “din biçimindeki bencil-
lik”32 olarak tanımlamasını, yahudilik, hıristiyanlık ve burjuva tüke­
tim toplumunun karakteristiği olarak görür. Gelecekte sosyalist Siyo-
nizmin fikir babası olacak yazar, burjuva toplumunun bencil insan­
larını “yırtıcı hayvanlar, kan emiciler, Yahudiler ve para kurtları”^^
olarak görür. Marx bir başka kaynaktan, temel anlayışını eleştirdiği
Bauer’in denemesinden de yararlanmış, bazı konuları, örneğin Yahu­
dilerin “sanal bir ulus”3‘i oldukları tezini devralmıştır.
Yahudi Sorunu’nu eleştirmek için önce tarih içindeki yerine oturt­
mak, onu Marx’in düşünsel gelişiminin bir anı olarak kavramak ve
Almanya’nın XIX. j^zyılın ilk yarısındaki kültürel bağlamında orta­
ya çıkmış özel bir ürün olarak görmek gerekir. Bu ölçütlerle ele alın­
dığında Marx’in gençlik eseri, kapitalizmin marksizm öncesi açıkla­
masıdır ve Yahudi sorununu yanhş analiz etmektedir, ama bu analiz
aynı zamanda bu dönemin liberal ve demokratik düşünce biçimleri­
nin tipik özelliklerine sahiptir. Bu eserde aynı zamanda gelecek on-
yıllarda marksistlerin çoğunluğu için bir dogmaya dönüşecek olan bir
unsur bulunur: asimilasyon düşüncesi. Bu eserin temel zayıflıklarını
birkaç noktada göstermeye çahşacağız:
30 Marx He Moses Hess arasındaki ilişki için Bkz. Auguste Cornu (1958, II: 322-
30); Michael Löwy (1970:66-8); Helmut Hirsch (1963: 29; 1980).
3 I Moses Hess (1921: 183) 32 Ludwig Feuerbach (1956: 190)
33 Moses Hess (1921: 183) 34 Bkz. Bruno Bauer (1968: 107, 112,119)
52 Marx ve Engels
a) Marx daha derin ve temel bir sorun olan insanhğm kurtuluşu
sorununun çözümüne yönelik ön tedbir olarak Yahudiler için vatan­
daşlık hakları istemekteydi. Bu tutum kurtuluş talebinin yükselmesi­
ne neden olan asıl sorunu. Yahudi topluluklarının XIX. yüzyılın ilk
yarısında Prusya devletinde yaşadıkları baskıyı tamamen gözardı et­
mektedir. Yahudi Sorunu’nda Yahudilerin karşı karşıya oldukları
baskılarla, 1819’a kadar Almanya’da yaşanan katliamlar bir yana,
bir dizi yasaklarla (ikamet yerini serbestçe seçememe, yer değiştire-
meme, meslek yasağı, kamu görevine alınmama, vb.) ilgili bir açıkla­
ma ya da ipucu aramak faydasızdır.
b) Yahudilik, ticaret ve burjuva toplumunun birbiriyle özdeşleşti­
rilmesi genç Marx’in ekonomik kavramlarının olgunlaşmadığının gös­
tergesidir. Açık bir komünist tavu: içinde olmakla birlikte, proletarya­
nın insanlığın kurtuluşunun evrensel öznesi olduğunu henüz kavra­
mamış ve bu yüzden kapitalist sistemin temel yapısının karakteristik
belirtisi olarak üretimi değil, ticaret ve alışverişi görmeye e ğ ilim lid ir.3 s
Bu bağlamda 1843'de yazdığı metin K apitarden çok Moses Hess’in
Para Üzerine adlı eserine, kapitalizmin bilimsel analizinden çok onun
ahlâkçı reddine yakındır. Yahudi Sorunu’nda. olduğu gibi Para Üzeri-
ne'de de, Yahudi, burjuva toplumunda yabancılaşan insanlığın sem­
bolik figürü, “kendine yabancılaşmış i n s a n ı n ” 36 cisimleşmesidir.
d) Marx tarafından çizilen, “sanal milliyet" ve paragözlüli kav­
ramları ile özetlenebilecek Yahudi görüntüsü, XIX. yüzyılın ilk on yı­
lında Orta Avrupa’da yaşayan Yahudi toplumunun belirsiz konu­
mundaki bazı yönlerin felsefî kategoriye dönüştürülmesinden başka
bir şey değildir. Julius Carlebach’a göre o zamanlar Prusya’da yaşa­
yan çalışabilecek durumdaki Yahudi nüfusun % 66’sp7 yaşamını kü­
çük tüccar ve seyyar satıcı olarak kazanmaktaydı; Doğu Avrupa’da
ise çalışan yahudilerin neredeyse tümü bu kategoriye sokulabilirdi.^s
Yahudilerin paragöz olarak tanımlanmalarının nedeni budur. Bu
kavram gelecek yüzyılın marksistleri tarafından daha sağlam ve kar­
” 35 Bkz. Michael Löwy (1970; 68) 36 Bkz. Elisabeth de Fontenay (1973)
37 Bkz. Julius Carlebach (1978: 56) 38 Abraham Léon (1971: 121)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 53
maşık bir analitik çerçevede ele alınarak geliştirilmiştir, Kautsky’nin
Yahudileri bir “kast”, Abraham Leon’un “sınıf halk” olarak karakte-
rize etmesi gibi. Marx, Kapital'de “antik çağdaki tüccar halkları” an­
latırken “onların Epikuros’un tanrıları gibi Inter mundia’da [dünya­
lar arasında] ya da Yahudilerin Polonya toplumunun gözeneklerinde
yaşamaları gibi”39 yaşadığım belirterek bu konsepti yeniden günde­
me getirir. Burada Yahudiler modern kapitalizmin sembolleri olarak
değil, kapitalizm öncesi ticaretin temsilcileri olarak görülürler, ki bu
tanımlama gerçeğe daha yakındır.
d) Bati Avrupa’da kabaca XIV. yüzyıl ile endüstri devrimi arasın­
da yaşanan feodalizmden kapitalizme derin geçiş sürecinin belirleyi­
ci özelliği yahudi toplumları ile yükselen millî burjuvazinin içiçe geç­
mesi değil, aksine Yahudilerin sosyo-ekonomik açıdan çökmesidir.
XIV. ve XV. yüzyılda Bati ve Orta Avrupa’nın en önemli kentlerinden
sürüldüler, sokak satıcısı olarak kapı kapı dolaşmaya ya da tefeciliğe
mahkûm edildiler veya doğuya özellikle de Polonya’ya göç ettiler. Fe­
odal toplumdaki para piyasasının temsilcileri olarak Yahudi tüccarlar,
kapitalizmin oluşma sürecindeki tarihî görevlerini tamamlamış ve
sanki yükselen burjuva sınıflar tarafından geri plana itilmiş görünü­
yorlardı. Finans ve sanayi sektöründe güçlü pozisyonu olan önemli­
ce bir Yahudi katmanı, kurtuluşun gerçekleşmesinden sonra XIX.
yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkacakti. Bu durumda Yahudi Soru­
nu’nun ana tezinin dayanağı kalmıyor: burjuva-hıristiyan toplumun
“yahudileşmesi”, tarihî olarak, Yahudilerin köklerinden koparılmala­
rı ve ekonomik çöküşleri ile aynı döneme rastiıyor.
e) Marx’in ekonomist şeması Yahudiliğin mistik değerlendirme­
sine varıyor. Burada Yahudilik’le Kapitalizm’in eşit görülmesi tarih
karşıti ve a priori bir teoriye dönüşmektedir. Yahudi paradan ayrı ka­
lamayan bir varlık olarak algılanır ve kapitalizmin yokedilmesi, Ya­
hudiliğin ortadan kalkmasının yolu olarak görülür. Marx, Alman Ya­
hudi cemaatine damgasın vuran sosyal farklılaşmaları görmemiş ve
39 Kari Marx (1984: 93)
54 Marx ve Engels
Yahudileri her zaman “tekdüze bir zatiyet”4o olarak kabullenmiştir.
Daha sonraki eserlerinde Marx bu tutumundan vazgeçmiştir. Yahu­
di Sorunu’nâan on beş yıl sonra yazılmış olan Grundrisse’de aşağı­
lanan paragözlerin özelliklerinin artık Yahudiler için değil Lutherci
Hıristiyanlar için kullanıldığı bir bölüm vardır: “paraya tapmak bir
çeşit çilecilik, feragat, kendini kurban etmektir, tutumluluk ve basit
yaşara, dünyevilik, geçici ve modern tatlardan vazgeçme, ebedî ha­
zine avciığı demektir. İngiliz puritanizmi ile Hollanda Protestanlığı­
nın paragözlükle ilgisi buradan ileri gelir. ”‘‘ 1 Weber öncesi yazılmış
bir Webercilik gibi değerlendirilebilecek bu ifade, Marx’in -en azın­
dan olgun Marx’in- “paraperestliği” Yahudilere özgü olarak görme­
diğinin ve argümanlarının Yahudi düşmanı önyargılardan etkilen­
mediğinin göstergesidir.
f) Marx asimilasyon eğilimini son derece açık kelimelerle ifade et­
miştir: varlık nedeni olan ticaret ortadan kalktığı zaman Yahudilik
“mümkün olamayacak”tır ve gerçek kurtuluş Yahudiliğin ortadan
kalkması ile gerçekleşecektir. Bu yaklaşımın en önemli sının, onun
Yahudileri, etnik fizyonomi ve kültürel özelliklere sahip, kendini de­
ğiştirebilecek ama aynı zamanda sosyal ve ekonomik yapıdaki deği­
şimlere rağmen ya da bu sayede (tarihî gelişimin içinde, birlikte ve
sayesinde de denilebilir) varlığını koruyabilecek bir topluluk olarak
kabul edememesinde yatmaktadır. Ancak bu yaklaşım, kurtuluş dü­
şüncesini öne çıkaran, bunu anormal Yahudilik olgusundan kurtul­
manın yolu olarak gören tüm anlayışlarda ortaktir. Genç Marx’m ese­
ri Robert Misrahi’nin yazdığı gibi “XIX. yüzyılın en anti-semitist ya­
zılarından biri”42 değildir, aksine gerçekte Almanya’da özgürlük
40 Bkz. Julius Carlebach (1978: 184). İvan Halefi'nin gözlemleri bu noktanın aydın­
lanmasına katkıda bulundu; "Yahudiliğin burjuva toplumundaki işlevinin ötesinde bir
şey olabileceği, hatta kendi içinde çelişkilerle dolu olacağı -bütünlüğü olmayan bir
ideolojik yapı- genç Marx ve yaşlı Bauer tarafından dikkate alınmaz. Bu yüzden iki­
si de sistematik olarak tekil bir ifade kullanırlar: Yahudi. Bu yüzden Marx, Yahudili­
ğin burjuva toplumunun ürünü olduğunu ve onunla birlikte yok olacağını düşünür:
tarihe uygun olmayan, hele marksist hiç olmayan bir yargı."
41 Kari Marx (1953: 143)
42 Robert Misrahi (1972: 101)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 55
taraftarları arasında son derece yaygın tutumu yansıtmaktadır.43
Gershom Scholem bu konuda şunları yazıyor: Yahudilerin kurtuluşu,
“bu tartışmanın unsurlarından biri olarak Yahudi milliyetinin karar­
lılıkla yadsınmasını beraberinde getirmiştir, bu yadsıma Almanlar ta­
rafından talep edildiği kadar Yahudilerin öncüleri ve ileri gelen söz­
cülerince de kararlılıkla savunulmuştur. ”44 Marx, H askalah gelene­
ğinde kendilerini bulamayan alman Yahudisi genç aydın kuşaktandı
-insanlığın kurtuluşunu Yahudilikten kurtuluş olarak kavrarken,
Mendelsohn, Yahudiliği, cermenleştirip modernize ederek korumak
amacındaydı. Buna rağmen iki bakış açısı arasında belli ölçüde ya-
kmhk mevcuttur. Marx’in eseri, Prusya’da Yahudilere kısmî hakların
sağlandığı kurtuluş yasalarının yürürlüğe konduğu, ilk temsilcileri
Marx ve Heinrich Heine olan bir “parya” Yahudi aydın tabakasının
ortaya çıktığı ve yoksullaşırken Yahudi bankacıların bir kesiminin
(eski “saray Yahudileri”nin bakiyesi olarak) ayakta kalabilmek için
mutlakiyetçi rejimlere malî destek verdiği bir dönemde, öyle bir tari­
hî konjonktürde yayınlandı. Yahudi Sorunu bu tarihî dönemin ürü­
nüdür: Hannah Arendt’e göre “zengin Yahudi ile aydın Yahudi” ara­
sındaki çelişkinin ifadesiydi.45
Bu metne ilişkin son mesele, Marx’in o dönemde Yahudi nüfusun
büyük bölümünü oluşturan Doğu Avrupa’daki Yahudilerin durumu­
na ilişkin suskunluğudur. Kuşkusuz Marx bu sorunla ilgili temel bil­
giye sahip değildi, buna rağmen Hasidizm ile ilgilenmiş olsaydı Ya­
hudi inancına yönelik radikal eleştirel tutumundan vazgeçeceğine
inanmak çok zor. Doğu Avrupa’daki Ştetl hareketi yidiş kültürüne
dayanan bir modernleşme hareketi olarak XIX. jmzyılın sonunda bü-
43 David McLellan (1970: 141) haklı olarak Marx'in gençlik eserinde "bir devletin
politik olgunluğunu Yahudilerin kurtuluş düzeyine (bağladığını) ve Yahudilere eşit
haklar tanımayan bir sivil toplumu dengesiz olarak gördüğüne" dikkati çeken Ben
zeri bir tutuma Solomon F.Bloom'da da rastlanır (1942: 6); Sholomo Avineri (1964
450); Horace B. Davis (1967, II: "Marx ve Yahudi Ekonomik Streotipi": 591-608]
Henri Avron (1978: 105, 11 I); Hal Draper (1977).
44 Gerschom Scholem, "Yahudiler ve Almanlar" (1968-1970,11:25)
45 Hannah Arendt (1986: 133)
56 Marx ve Engels
yük kültürel gelişimini yaşayacaktı. Ancak Marx eserini yazarken
henüz Doğu Avrupa gettolarmda, ekonomik açıdan içine kapalı ve
çevreden kopuk topluluklarda varlık gösteriyordu. Batı ve Orta Avru­
pa’da yaşayan Yahudiler kurtuluş döneminde Doğu Avrupa’daki Ya­
hudi kültürünü sadece olumsuz değerlendiriyor, kendi geçmişinin
görüntüsü olarak algılıyordu. Marx da döneminin insanıydı ve bu ba­
kış açısını paylaşıyordu.^^
Engels: “Tarihsiz halk” olarak Yahudiler
Engels’in 1848-1849 yıllarında yahudi sorununa ilişkin tutumunu
kavramak için kırklı yılların ortalannda iki Alman devrimcinin ulusal
sorun üzerine geliştirdiği düşüncelerin temel çerçevesini yeniden çiz­
mek gerekir. Bu dönemdeki yazılarında ulus, kapitalizmin yükselişi­
ne bağımlı tarihî -ekonomik, politik ve kültürel- bir oluşum olarak
değerlendirilmektedir.'»^' Ulus ve devlet eşit olarak nitelendirilmemek-
le birlikte, sonuncusu "tarihî gelişime ayak uyduramayan” uluslar er
ya da geç asilime olurken, “yaşama gücüne sahip” ulusların ortaya
çıkacağı süreçte ulusal pazarın sınırlarının çizilmesinin ve/veya oluş­
turulmasının temel dayanağı ve burjuvazinin politik iktidar aracı ola­
rak görülmekteydi. Kapitalizmin gelişmesi Alman İdeolojisi'ndt
(1845-1846) ulus olgusunun yadsınması olarak açıklandı. Bu metin­
de, bÜ3mk endüstrinin farklı ulusları uluslararası ekonomik sistemle
bütünleştirip, “ulus kavramını yoketmiş” bir sınıf yaratarak “ilk kez
dünya tarihini yarattığı”nı okumak mümkündür.^s Manc’a göre ka­
pitalizm, dünya çapında bir ekonomik sistem olarak çeşitli ulusal
46 Aslında Yahudi Marx'in düşüncesinde hep tefeci olarak görülmez. Kırım savaşı sı­
rasında New York Daily Tribune'de doğu sorununun tarihi kökenleri üzerine yayınla­
dığı bir makalede, yaşamlarını “ ortodoksların horgörüsü ile katoliklerin baskısı ara­
sında geçiren” ve buna rağmen "müslümanların baskısı ve hoşgörüsüzlüğüne karşı”
şiddetli bir mücadele veren "Yahudilerin Kudüs'teki sefaleti ve acılarım" dile getirir
Bu birkaç cümle ilginç bir şekilde Marx'i anti-semitist olmakla suçlayanlar tarafından
gözardı edilmiştir (Kari Marx ( 1977: 176))
47 Bkz. Maxime Rodinson ( 1968: 133)
48 Kari Marx/Friedrich Engels (1983a; 60)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 57
ekonomilerin bir toplamı değil, doğası gereği homojen olan, gezege­
nin tamamındaki egemenliği tüm arkaik sosyal yapıları (feodal, “As­
ya tipi” ve genelde kapitalizm öncesi) ortadan kaldıracak, uluslarüs-
tü organik bütünlüğe sahip bir sistemdi. Marx üretim araçlarının ge­
lişiminde kapitalizmi aşacak düzeye sahip bir sistem olarak sosyaliz­
mi de yapısı gereği ancak uluslarüstü süreçte gerçekleşebilecek sos-
yo-ekonomik bir sistem olarak görüyordu. Böylece sosyalizm kapita­
lizmin başlattığı ulusların bir potada erimesi sürecini sonuçlandıra­
caktı. Komünist M anifesto'âa, “ulusların birbirine evrensel bağlılığı­
nı” yaratan ve sadece maddî üretimin değil, aynı zamanda kültürel
yaşamın da ortaklığını (“çeşitli ulusların kültürel üretimleri ortak mi­
rası oluşturacaktır”^^) sağlayan bir dünya ekonomisinin ürünü ola­
rak kapitalist kozmopolitizmin bu tarihî rolünün gerçek bir savunu­
su bulunabilir. Marx ve Engels’in uluslarası ütopyalarında dünyanın
gelecekteki görüntüsü evrensel bir toplumdur {G em einschaftj. En­
gels’in 1848’de geliştirdiği “tarihsiz halklar” (Geschichtlosen Völ-
keı) teorisini, kapitalizmin dev bir etnik-kültürel döküm potası ve
ulusların güçlü bir asimilasyon aracı olduğu anlayışı çerçevesinde
görmek gerekir.
Hegel kökenli bu anlayışa Marx’da rastlamıyoruz. 1848 devrimle-
ri sırasında Marx kendini çeşitli ulusların “yaşama gücüne” dair hiç
bir şey söylemeyen betimsel bir smifiandırma temelinde “devrimci”
ve “karşı devrimci” uluslar ayrımıyla sınırladı. Buna rağmen söz ko­
nusu olan sadece terminolojik bir farklılıktır ve iki pozisyonu birbi­
rinden ayırmak yanlış o lu r.s o iki Alman devrimci XIX. yüzyılın ikinci
yarısında koşulsuz olarak Polonya ulusal hareketini desteklediler,
ama aynı zamanda ikisi de Orta ve Güney doğu Avrupa’daki slav
uluslarının özerklik ve bağımsızlık taleplerini, “tarihin gelişimi için­
de” geri dönülemeyecek şekilde püskürtüleceğine işaret ederek, red­
dettiler. Engels bu konuda şunları yazdı; “Avrupa’da, en ücra köşe-
49 Kari Marx/ Friedrich Engels (1983b: 446). Bu konuda Bkz. Roman R.odolsky
(1965; 336); Michael Löwy (198la: I Ivd); Enzo Traverso (1984: 49-51).
50 Bkz, Georges Haupt/ Claudia Weill (1974b: 282)
58 Marx ve Engels
sinde bile bir ya da bir çok ulus artıklarım barındırmayan, gelecekte
tarihî gelişmenin taşıyıcısı olan ulus tarafından boyunduruk altına
alınacak ya da yok edilecek geçmiş nüfusun artıklarının yaşamadığı
hiç bir ülke bulunmamaktadır. Hegel’in dediği gibi, bu atıklar tarihîn
çarklarında acımasızca ezileceklerdir; varlıkları bile büyük tarihî dev­
rime karşı bir protesto olan bu halk atıkları tamamen yok oluncaya ya
da ulus özelliklerini kaybedinceye kadar her seferinde karşı devrimin
fanatik destekçileri olacak ve öyle kalacaklardır.”5i Engels’e göre Or­
ta ve Baü Avrupa’nın büyük ulusları 1848-1849 devrimlerinde mü­
cadele etmişler, slav halkları ise -Polonya hariç- çarhk Rusya’sını
destekleyerek “karşı devrimci uluslar” olduklarını ispatlamışlardır.
Engels 1848’deki bu ulusal hareketlerin karşı devrimci rolünü sosyo­
lojik ya da politik olarak açıklamaya çalışmamakta, aksine bu rolün
“karşı devrimci öz”lerinden daha doğrusu “tarihsiz” halk olma ka­
rakterlerinden kaynaklandığım söylemektedir.
Buna rağmen 1848 devriminin başarısızlığı tarihî bağlamında
açıklanabilir: burjuvazinin devrimci gelişimini tamamladığı (ne ulusal
soruna ne de toprak sorununa çözüm getirememişti) bu dönemde,
proletarya henüz iktidarı devralacak durumda değildi. Burjuva devri­
mi için çok geç, proleter devrimi içinse henüz erkendi.s2 Polonya ve
Macaristan’da, egemen ulusların bölgelerindeki etnik ya da milli
azınlıklara baskı yaptığı bu devrimlerin özel çelişkileri mevcuttur.
Polonya ve Macaristan’daki hareket sosyal gücünü burjuva ve asiller
sınıfının mülk sahiplerinden alıyordu, karşılarında ise küçük köylü
uluslar vardı. Kısmen PolonyalI toprak sahiplerine karşı sınıf çelişki­
si ile belirlenen ulusal kimliklerinin ilk belirtilerini savunmaya çalışan
UkraynalIlar PolonyalIların bağımsızlık çabalarma destek veremedi­
ler. Aynı ilişki Sırplar, Hırvatlar, Rumenler ve Slovaklarla, Macarlar
ve Almanlar arasında da yaşanıyordu. Engels bu ulusal hareketlerin
sosyal yapısını analiz etmek yerine, “tarihî uluslar” ve “tarihsiz halk­
lar” olarak nitelendirdiği iki kategoriye dayanan bir Avrupa haritası
51 Friedrich Engels (1970a; 172)
52 Bkz. Michael Löwy (1987a: özellikle 11-25; 1974; 373 vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 59
çiziyordu, ki bu uluslardan birinci kategoriye giren ekonomik açıdan
gelişmiş olanları İkincileri asimile etme görevini ü s tl e n m i ş ti .
Engels, temelinde, orta Avrupa’da Alman ve doğu Avrupa’da Po­
lonya devrimlerine dayanan bu şemada Yahudileri tarihsiz halklar
kategorisine dahil etti. Analizleri esasında Prusya devletinin Polon-
yalılarm yaşadığı eyâleti olan Foznan ve Macaristan’a yönelikti. Ya­
hudiler genellikle yaşadıkları bölgelerde hâkim uluslarla ilişki içinde
etnik azınlıklar olarak gösterilmiştir: Poznan’da Almanlarla, Kongre
Polonyası’nda Ruslarla, Bohemya’da AvusturyalIlarla, Ukrayna’da
Polonyalılaria vb. Örneğin Engels Poznanlı Yahudileri Polonyah ço­
ğunluğa karşı Prusya devletinin baskı aracı olarak nitelendirmiştir. 9
Haziran 1848 tarihli Neue Rheinische Zeitung gazetesinde şunları
yazar: “Yahudiler ve Almanlar tüm Polonya’da ticaretle uğraşan ve
işyeri sahibi vatandaşların temelini oluşturuyorlar, ki bunlar genel­
likle dini baskılar yüzünden ülkelerini terketmek zorunda kalan göç­
menlerin çocuklarıdır. Polonya’nın ortasında kentler kurdular ve
yüzyıllardan beri Polonya imparatorluğunun kaderini paylaştılar. Bu
Almanlar ve Yahudiler, ülkede azınlıkta olmalarına rağmen şu anda­
ki durumu kullanarak iktidara jmkselmek istiyorlar. Alman oldukla­
rını ileri sürüyorlar, ama ABD’ye göç etmiş Almanlar kadar Alman­
lar. Onlar Alman sayılırsa Poznan’daki nüfusun yarısından fazlasını
oluşturan PolonyalIların dili ve kültürü baskı altına alınacaktır
(...).”54 Engels bir yıl sonra bu tanımı geleneksel ve kaba anti-semi-
tizmden devraldığı dille geliştirir ve Poznan’da yaşayan Yahudileri
“tüm ırkların en kirlisi” olarak nitelendirir.ss
Orta ve doğu Avrupa’da yaşayan Yahudiler, genellikle kültürel
kimlikten yoksun, kendi içinde yaşayan, ama küçük ticareüeri nede­
niyle her türiü asimilasyon sürecine şiddetle karşı çıkan küçük tüccar
toplulukları, anakronik kalıntilar olarak nitelendirildiler. Konuştukla­
rı dil olan yidiş dili “korkunç bozuk bir Almanca”^^ olarak tanımlan-
53 Bkz. Roman Rodolsky (1979: I 14-28). İ948'de yazılan bu eser bugüne kadar En-
gels'in 1848 devrimine ilişkin tutumunun analizi açısından en temel ve vazgeçilmez
eserdir.
54 Friedrich Engels (1971:56) 55 Friedrich Engels (1970b: 448)
60 Marx ve Engels
dl. Köylülerin ağır basüğı bir ulus olmamalarına rağmen, doğu Yahu­
dileri özgül bir ulusal kültüre sahip bir topluluk olarak görülmediler,
aksine Avrupa’nın en geri kalmış tolumsal oluşumların yarıklarında
kendine yer açmış, bir tüccar tabaka ile belirlenen etnik bir grup, “ta­
rihsiz bir halk" olarak nitelendirildiler. 1848 devriminin geçmişin bu
kalıntısını "yoketmesi” gerekiyordu. Bizce Marx ve Engels’in doğu
Avrupa’daki Yahudilerin ulusal karakterine bakış açısındaki bu yan­
lış anlayışın kökeni kapitalizmi ulusların erime potası olarak görme­
lerinde yatmaktadır. Bu bağlamda Komünist M anifesto’da. kapitalist
sistemin “doğuyu batıya, kırsal nüfusu kentli nüfusa”s7 bağımh kıla­
rak “barbar ve yan barbar” ülkeleri “uygar” ülkelerin egemenliğine
soktuğunu yazdılar. Bu süreç kuşkusuz yaşandı, ama asimilasyon­
dan çok, yükselen ulusal çatışmalar biçiminde.
Anti-sem itizm le mücadele
Engels 1890 yılında Viyanalı bir sosyalistin, Avusturya’da gittikçe
yaygınlaşan anti-semitist eğilimlere ilişkin görüş bildirmesi yolunda­
ki acil ricaları üzerine, yeniden yahudi sorunuyla ilgilendi. Cevabı
AvusturyalI sosyalistlerin günlük gazetesi olan A rbeiterzeitung da
yayınlandı. İlk kez Yahudiler kapitalizmle eş görülmüyor, aksine sos­
yalizm mücadelesinde olası müttefikler olarak değerlendiriliyor ve
Yahudilere karşı her türlü düşmanca tutuma enerjik bir şekilde karşı
çıkılıyordu. Bu müdahalenin sonucu açıktı: anti-semitizme karşı mü­
cadele, sonuçta uluslararası işçi hareketinin önde gelen görevlerinden
biri oldu.
Engels’e göre Yahudi düşmanlığı “orta çağdan kalma geri toplum­
sal tabakaların, temelinde kapitalistlerle ücretU işçilerden oluşan mo­
dern topluma karşı tepkisiydi.”5« Engels’in “sosyalizmin feodal biçi­
mi” olarak nitelendirdiği, sosyalist terminolojiyi demagojik amaçlar­
la kullanmaktan kaçınmayan bu tutucu hareketin sosyal demokratla-
56 Friedrich Engels (1969: 50)
57 Friedrich Engels (1969: 50)
58 Karl Marx / Friedrich Engels (1983b: 466) Ayrıca Bkz. Roberto Finii (1983)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 61
rin sosyalizmiyle “hiç bir ortakligi”S9 olamazdı. “Uygar” batı Avru­
pa’da ortadan kalkmış olan anti-semitizmi orta ve doğu Avrupa ül­
kelerinin ekonomik geri kalmışlığının ifadesi olarak görüyordu. (“İn­
giltere’de ya da ABD’de anti-semitizm yapmaya kalkanlara sadece
gülünür. ”60) Bu eğilimin sosyal temelini ise kapitalist gelişmeyle ifla­
sa sürüklenen ve yoksuEaşan küçük burjuvalar olarak görüyordu:
Prusya derebeylerinin feodal kesimi, zanaatkarlar ve Avusturya’daki
küçük esnaf.61
Orta Avrupa’da XIX. 3mzyılın sonundaki özel durum gözönünde
bulundurulduğunda, Engels’in analizi kuşkusuz doğrudur. Bu kon­
jonktürde, yaşanan hızlı ve yoğun endüstrileşme süreci eski orta ta­
bakanın gelişmesini borçlu olduğu sosyo-ekonomik dengeyi sarsmış
ve bunun sonucunda özellikle köylü ve küçük burjuva kesimde anti­
semitizm dalgası başgöstermişti. Aynı zamanda, Yahudi toplumu,
yakın geçmişte elde ettiği kurtuluşun (vatandaşlık haklarının) yarat­
tığı imkânların semeresini toplamaya başlamış ve sonuçta küçük
burjuvaların yoksullaşmasının sorumlusu olan büyük sermayeyle
özdeşleşmesini kolaylaştıran ekonomik yükselişe geçmişti. Buna
rağmen, modern ve gelişmiş kapitalist toplumun çelişkileriyle beslen­
miş bir anti-semitizm olasılığını kabul etmemesi, Engels’in tutumu­
nun zayıf yanıydı. Engels’in açıklamasını devralan Alman ve Avus­
turyalI sosyalistlerin çoğu için Fransa’daki Dreyfus skandali tama­
men anlaşılmaz bir olgu olarak kaldı. Engels makalesini Yahudilerin
işçi hareketi içindeki rollerini överek bitiriyor: “Ayrıca Yahudilere çok
şey borçluyuz. Heine ve Börne bir yana, Marx safkan yahudiyidi, La-
salle yahudiydi ve en iyi yandaşlarımız y a h u d i l e r d i r . ”62 Engels ayrı­
ca Victor Adler -ki büyük olasılıkla bu listede yer almaktan pek mem­
nun olmayacaktı-, Eduard Bernstein, Paul Singer’i sayıyor ve nere-
59 Friedrich Engels (1972:50)
60 Friedrich Engels (1972:49)
61 Friedrich Engels (1972: 50)
62 Friedrich Engels (1972: 50). Engels'in bu mektubu yazdığı koşullar için Bkz. Paul
W . Massing (1985: 188-90).
^2 Marx ve Engels
deyse gurur duyar gibi kendisinin de anti-semitist basın tarafından
yahudi olarak nitelendirildiğini hatırlatıyor. 1887’de, büyük ihtimal­
le Eleanor Marx’m etkisi altında, doğu Avrupa’dan göçeden yahudi­
ler Londra’nın East End semtinde kurdukları ilk işçi çevrelerindeki
yaşam koşullarını inceleyen Engels, Birleşik Amerikalı Yahudi sosya­
list lider Abraham Cahan’ın verdiği bilgiye göre, 1891 yılında Komü­
nist M anifesto’nun yidişce baskısına önsöz yazmayı planladı.^^
Elimizdeki veriler Engels’in yaşamının sonuna doğru yahudi so­
rununa ilişkin görüşünü değiştirdiğini ispat ediyor. Bu gelişmenin
kökeninde, Almanya ve Avusturya’da yükselişe geçen anti-semitiz-
min yaratığı tehlikenin bilincine varması yatıyordu ve Engels’in mü­
dahalesi, işçi hareketinin evrensel bir yeni yönelişle, o zamana kadar
gerekliliğinin farkına varılmadığı anti-semitizme karşı mücadeleyi
üstlenmesine yol açtı. Bu Engels’in tarihî bir kazanımıdır, ama aynı
zamanda anti-semitizmin endüstri toplumunun gelişmesiyle kendili­
ğinden ortadan kalkacağı hayalinin beslenmesine yol açan da odur.
~63 Bkz. Edmund Silberner (1983; 53)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 63
İkinci Bölüm
O rta ve Doğu Avrupa’da
Yahudi marksist aydınlar
Yüzyılın başında orta ve doğu Avrupa’daki işçi hareketinde Yahudi
aydınların varlığı -sadece katılım düzeyleri gözönünde bulundurul­
sa- şu ya da bu kişilerin bireysel tercihiyle açıklanamaz, aksine ge­
nelde bir kuşak ve sosyal tabaka sorunu olarak incelenmelidir. Kuş­
kusuz çarlık Rusya’sındaki Yahudi aydınların saikleriyle Almanya ya
da Avusturya’dakilerinki aynı değildi, ancak politikleşmeleri az ya da
çok aynı döneme rastladı. Yahudi-Marksist aydınların tipolojisi ve
sosyolojik analizi için hem farklılıklar hem de ortaklıkların gözönün­
de bulundurulması gerekir.
O rta Avrupa
Anti-semitist basının bıkmaksızın tekrarladığı gibi, yahudi sosyalist­
ler özellikle Berlin, Viyana ve Budapeşte’de yoğunlaşmıştı. Eduard
Bernstein’m tahminine göre Alman sosyalist hareketinin yaklaşık
%10’u Yahudiydi.ı Robert Michels, 191 l ’de siyasî partilerin sosyolo­
jisine ilişkin klasik eserinde, Yahudilerin özellikle sosyalist ve dev­
rimci önderler arasındaki yoğunluğunu vurgular; onun tahminine
göre Yahudi aydınlar %20-30’a varan oranda sosyal demokratlara
katılmışlardı.2 Bizce orta Avrupa’daki yahudi Marksistler dört temel
grupta toplanabilir: a) Alman Sosyal Demokratlarının çeşitli düzey­
lerdeki liderleri; b) Avustro-Marksistler; c) 1919’da Macaristan ve
1 Eduard Bernstein (1949: 322-9); Bernstein'ın bu metni Massing'in yayınladığı yeni
Almanca baskıda (1985) yer almıyor
2 Robert Michels (1957: 250-5)
64 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
Bavyera’daki sovyet cumhuriyetlerinin devrimci liderleri; d) ve son
olarak stalinizm öncesi Alman komünist partisinin liderleri. Oldukça
karmaşık olan ilk grupta I9 1 7 ’de USPD’yi kuran Kautsky yanlıları
(Oskar Cohn, Hugo Haase, Josef Herzfeld, Kurt Rosenfeld, Emmanu­
el Wurm) ve revizyonist akımın önemli temsilcileri (Eduard Bernste­
in, Joseph Bloch) bulunuyordu. İkinci grupta Avustro-Marksistlerin
öncü çekirdeği ve neredeyse tüm (en önemli istisna Kari Renner’dir)
teorisyenleri birleşmişti: partinin kurucusu Victor Adler, oğlu, II. En­
ternasyonal’in gelecekteki sekreteri Friedrich Adler, A rbeiterze-
itungun baş redaktörü Friedrich Austerlitz, “Kızıl Viyana”nm kuru­
cularından Robert Danneberg ve teorisyen olarak önemlerinin vurgu­
lanmasına gerek olmayan Otto Bauer, Rudolf Hilferding ve Max Ad­
ler. Bavyera devriminin başlıca simaları arasında Wilhelm imparator­
luğunun yıkılmasından sonra kurulan ilk hükümetin başı Kurt Eis-
ner ve 1919 nisan-mayısmdaki Münih sovyetinin liderleri Eugen Le-
vine, Erich Mühsam, Ernst Toller (ordu komiseri) ve Gustav Landa­
uer (kültür komiseri) sayılabilir. Münih’le aynı zamanlara denk ge­
len Macaristan sovyet Cumhuriyeti’nin 19 komiserinden 18’i
Marksist yahudilerdi. Devrimin liderlik kadrosu aydınlardan müte­
şekkildi ve bunların büyük bölümünü yahudiler oluşturuyordu (%70
ile %95)3. Devrimin karizmatik lideri Bela Kun, György Lukâcs, Jo­
seph Revai ve Matias Rakosi’yi anmak yeterli. Son gruba gelince:
Spartakist hareketinin kurucuları (Rosa Luxemburg, Leo Jogiches,
Karl Radek, Paul Frölich, Rosi Wolfstein), 1920’de Halle kongresin­
den sonra kitle partisi olarak kurulan Alman Komünist Partisi’nin li­
derleri (Paul Levi, August Thalheimer) ve 1923 ekimindeki başarısız
ayaklanma girişiminden sonra parti liderliğini devralan iki önder
(Ruth Fischer ve Arkadi Maslow) anılmalıdır. Yirmili yılların sonun­
da Almanya’da kendini yoketme anlamına gelecek “sosyal faşizm”
teorisini reddederek, yükselen Nazizme karşı işçi hareketinin birleşik
cephesini kurmaya çalışan anti-stalinist muhalefet içinde yer alan
3 Istvan Deak (1968: 138) Ezra Mendelsohn bu bağlamda O rta Avrupa'daki en Ya­
hudi marksizmin Macaristan'da olduğunu yazar (1983:96).
Marksistler ve Yahudi Sorunu 65
çok sayıda yahudi komünist de bu listeye eklenebilir (daha önce sa­
yılan isimlerin yanı sıra Werner Scholem ve Weimar Cumhuriyeti’nin
en önemli tarihçisi olan Arthur Rosenberg unutulmamalıdır) .4
Orta Avrupa’daki işçi hareketinde yer alan yahudi militanların
büyük çoğunluğu genellikle akademik eğitim almış aydınlar, özellik­
le gazeteciler ve yazarlardan oluşuyordu. Bu aydınların Sosyal De-
mokratiar için en verimli taraftar kesimi olduğunu söylemek abartılı
olmaz. îlerde II.Enternasyonal marksizminin önemli şahsiyeüeri de
onların arasından çıkmıştir. Genelde burjuva kökenliydiler, (dikkat
çeken istisnalar, çok yoksul bir yahudi ailesinin oğlu Friedrich Aus­
terlitz, bir demiryolları işçisinin oğlu Eduard Bernstein ve babası
ayakkabı tamircisi olan Hugo Haase’ydi) büyük tüccarların ya da
fabrika sahiplerinin oğulları, bir başka deyişle, sonra zenginleşmiş
Yahudi elitine mensuplardı. Bir çoğu savaştan önce işçi hareketiyle
ilişkiye geçmişti ve yukarıda belirtildiği gibi, reformist ve revizyonist
sağcılardan aşırı solculara, Kautsky yanlılarından Avustro-Marksist-
lere kadar tüm sosyalist eğilimlerin içinde temsil ediliyorlardı.
Orta Avrupa’daki yahudi-marksist aydınların tipolojisini çıkarır­
ken, ostjudisch kökenli bazı yahudi aydınların özelliklerini gözönün­
de bulundurmak gerekir. Önce Alman sosyal demokrasisi içinde, da­
ha sonra Spartakist harekette yer alan bu aydınlar kültürel ve politik
gelişimlerinin çerçevesini oluşturan Rus çarlığındaki aktif örgütierin
sürgündeki liderleriydi. Polonya-Litvanya İmparatorluğu Sosyal De­
mokrat Partisi (SDKPiL) militanları bu durumdaydı: Leo Jogisches,
Rosa Luxemburg ve belli bir dönemde Kari Radek.
Yahudi aydınları işçi hareketine katılmaya götüren yolu yüzyılın
başında orta Avrupa’daki yahudi topluluklarının geçirdiği sosyal ve
kültürel değişiklikleri içeren bir analizle yeniden çizmeye çalışacağız.
XIX. jmzyılın başında Almanya ve Avusturya’da varolan yahudi get-
4 Burada andıfımız sosyalist ve devrimcilerin (ve başkalarının) yaşam öyküleri üze­
rine kapsamlı bilgiler Herman VVeber'de bulunabilir (1969, II) (İkinci cilt tamamen
Almanya Komünist Partisi liderlerinin biyografilerine ayrılmıştır) Pierre Broue
(197i); B.Lazitch/M.Drachkovitch(1973); Y. Boundet/ F.Kreissler/ G.Haupt/ H.Ste-
iner (1971).
66 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
toları bir kaç on yıl içinde geçirdikleri derin metamorforzla kurtuluş
[emansipasyon] ve asimilasyonu yaşadılar. 70’li yılların sonunda or­
taya çıkan ve bu sürecin sınırları ile çelişkilerine işaret eden anti-se-
mitizme rağmen, yahudilerin ekonomik ve sosyal yükselişi dikkat çe­
kiciydi. Kurtuluş iki sonuca yol açü: ekonomik koşullarda genel iy­
ileşme ve yahudilerin kitlesel halde Avusturya-Macaristan impator-
luğu ve Alman kentlerine göçüyle belirginleşen geniş çaplı kentlileş­
me. 1910 civarında yahudiler Prag ve Berlin nüfusunun %5’ini, Vi-
yana’nın % lO’unu ve Budapeşte’nin %20’sini oluşturuyordu.^ Kur­
tuluşa ulaşan yahudiler başta ticaret olmak üzere, yüzyıllardır uz­
manlaştıkları ve artık daha özgürce yapabildikleri mesleklerden vaz­
geçmediler. Bunun yanı sıra sanayi ve fınans gibi yeni sektörlere el
attılar ve önemli düzeyde bir yahudi işadamları ve memur kesimi
oluştu. Bu sosyal yükseliş yahudi ekonomisinin bağrında endüstri­
leşme öncesi ve ileri kapitalist formların bir bileşiminin ortaya çıkma­
sına neden oldu.& Sonuçta serbest mesleklerde yoğunlaşan modern
tipte bir yahudi intelligentsiyası ortaya çıkti: avukatlar, gazeteciler,
doktorlar, vb.^ Bununla birlikte asimilasyon süreci kültürel kimliğin
terkedilmesi anlamına gelmedi; kentsel bir topluluk olarak yahudiler
büyük kentlerin bazı semtlerinde yoğunlaştılar, kendi aralarında ev­
lenmeye dikkat ettiler ve gruplarına büyük duygusal bağlılıklarını
korudular. Aynı zamanda Alman dili kültürünü paylaşıyor ve kendi­
lerini yaşadıkları devletin saygıdeğer vatandaşı olarak görüyorlardı.
“Asimilasyon politikası" ne doğrusal ne de çelişkilerden arınmışü: (o
dönemin tanımına göre) “musevi inancından” vatandaşlar olarak
KuIturgemenschafCm bir parçası olsalar da, Alman ya da Avusturya­
lI Volk’unun mensubu değillerdi. Varhklı Yahudi burjuvazisinin, asil­
lik haklarına kıskançlıkla sahip çıkan ama anti-semit olmayan büyük
toprak sahibi Macar asilzadelerle birlikte ekonomik iktidarı paylaştı­
5 Bkz. Victor Karady/ Istvan Kemeny ( 1978: 30)
6 Bkz. W ern er
E. Mosse (1976: 81)
7 Victor Karady ve Istvan Kemeny'ye göre ( 1978: 42) 1920'de Budapeşte'de avu­
katların % 50,6'sı, doktorların % 46,8'i ve gazetecilerin % 43,3’ü.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 67
ğı Macaristan’da bile, dilde ve kültürde yaşanan asimilasyon yahudi
kimliğinin korunmasını engellemedi.
Yüzyüın sonunda orta Avrupa’daki yahudi toplumlarının sosyal
yapısını, oransal açıdan yahudilerin içinde yaşadıkları uluslara göre
çok yüksek sayıdaki hayli şişkin bir aydın tabakanın varlığı belirli­
yordu. Bu olgunun boyutlarını göstermek için bir kaç sayı yeterli;
1895’da Almanya’daki (nüfusun sadece % 1’i yahudi iken) üniversi­
te ve )^ksek okullarda öğrencilerin % lO’u ve Viyana’da (kent nüfu­
sunun % lO’unu oluşturmalarına rağmen») %23,6’sını yahudiler
oluşturuyordu. Öte yandan anti-semitist önyargılarla boğuşan yahu­
di aydınları kamu dairelerine giremiyor ve özellikle yüksek okullarda
akademik kariyerin dışında tutuluyordu.? Yahudi ticaret, sanayi ve
finans burjuvazisinin oluşumu, hâkim sınıfın politik ve kurumsal
sistemine dahil, burjuva yahudi aydınlarının varlığıyla desteklenme­
di. Anti-semitizm üniversite öğretisine hâkimdi, bazı temel politik
güçlerin programlarının önemli bir bölümüydü, bir bakıma resmî ide­
olojinin bir parçasıydı. Sonuçta Yahudi aydınları marjinalleşmeye ve
ayrımcılığa maruz kaldılar. Bir kez daha Hannah Arendt’in kavramı­
na başvurursak, kurtuluş yahudi-burjuva sonradan görmeler kadar
yahudi-aydın paryasını da yarattı.Böylece, sosyal çevrelerinin tüm
koşulları yahudi aydınlarını nesnel olarak uzlaşmacı olmayan bir tu­
tum takınmaya ve hâkim düzene karşı, genellikle sosyalizm inancı­
na bağlanmaya varan, bir eleştirel tavra zorladı.
Yeni yahudi burjuvazisinin yarattığı bu sosyal tabakada kapitalist
düzen ve onun değer yargılarına karşı isyan normalde, bir kuşaklar
çatışması dinamiği içinde, Joseph Roth’un ifadesiyle. Alman ve Avus­
turya burjuvazisinin kusursuz örnekleri olan, ama “din değiştirme
cesaretini gösteremeyen", aksine “İbranî dinini baştan aşağı sulan­
dırmayı” tercih eden babaların dünyası ile ilişkiyi koparmakla baş-
8 Bkz. E. Rosenthal (1944: 257) Viyana konusunda Bkz. A.Barkai (1970: 36)
9 Peter Gay (1975: 32 vd) istisna olan Yahudi akadennikerlerin çoğu kez din değiş­
tirmiş olduklarını yazar
10 Bkz. Hannah Arendt ( 1948; 83)
I 1Joseph Roth (1984b: 384)
68 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
Marksistler ve Yahudi Sorunu 69
lıyordu. Bu isyanın bileşenlerinden biri, burjuva toplumu ve aileye
olmayan, kendi geçmişinden koparılmış ve yabancı bir dünyada ya­
(asimile olmuş orta tabaka aile) karşı isyan eden genç yahudi aydın­
şamaya mahkûm edilmiş W estjüdische Z eifa mensup bir birey ola­
larının anti-semitist önyargıları ne kadar içselleştirdiklerini gösteren rak tanımlar. 15
ifadesiyle “yahudi olmaktan nefref’ti (Jüdische SeIbsthass)J^ Sosyo­
Ama bu tablo tam değildir. Doğu Avrupa’dan gelen yahudi göçü,
ekonomik düzeyde tamamen uyum sağlamış Viyana’daki yahudi
Berlin ve Viyana’da yaşayan. Alman dilli, asimile olmuş yahudileri
burjuvazisinin “asimilasyonculuğu”, yahudi aydınlar arasında, kıs­
yoksul ve baskı altında bir başka yahudi toplumuyla karşı karşıya
men yahudiliğin toptancı reddi (Kari Kraus), hattâ gerçek bir yahudi
getirdi; getto dönemini hatırlatan bu yahudiler aynı zamanda ulus
anti-semitizmi (Otto W e i n i n g e r ) '^ biçiminde ortaya çıkan şiddetli bir
olarak nitelendirilmelerine yol açan bir kültürün, yidiş kültürünün
kimlik krizine yol açtı. Bu olgu edebî düzeyde, Arthur Schnitzler’in
taşıyıcıyıdılar. Doğu Yahudilerinin gelişi -sadece Berlin’in Scheunen-
1905’de Viyana’da yayınlanan Özgürlük Yolunda adlı romanında di­
viertel veya Viyana’nın Leopold mahallelerine yerleşen onbinler de­
le getirildi. ğil, ABD’ye göçleri sırasında Almanya ve Avusturya’dan geçen mily­
Buna rağmen “yahudi olmaktan nefret” kategorik olarak genel­
onlarca yahudi- cermen milliyetçiliği ve anti-semitizmini beslediği
leştirilemez. Bu kategori belki Avusturya’daki pancermen hareketin
gibi, yerli yahudileri de derin bir krize sürükledi: asimilasyon artık
kurucusu, sosyalist hareketin anti-semitizmle mücadeleye girmesine
kabullenilmesi kaçınılmaz bir durum değildi, daha çok yükselen an-
karşı çıkan ve 1913’deki Beilis d a v a s ın a i^ karşı bir protesto dilekçe­
ti-semitizm ile Yahudi ve Alman kültürlerinin tam bir sembiyozunun
sini reddetme cesaretini gösteren, orta yaş döneminde protestan ol­
sağlandığı görüntüsünü yaratan bir mekâna nakledilmiş, kendilerin­
muş Victor Adler için geçerli olabilir, ama yahudiliklerinin bilincinde
den farklı bir Yahudi ulusunun varlığı tarafından sorgulanan, kuş­
olan yazar ve devrimci bir Ernst Toller ya da bir Gustav Landauer’in kulu bir kazanımdı.16
akademik ve politik gelişmelerini açıklamak için yeterli değildir. Bu­
Bu çelişki siyonizmin kaynaklarından biri oldu. Birdenbire anti-
nun ötesinde bir başka unsurun daha altını çizmek gerekir: yahudi
semitizm gerçeğiyle karşı karşıya kalan (örn. Theodor Herzi) ve -ço­
aydınların izledikleri çeşitli politik yollar, bu sosyal tabakaya genel­
ğu kez idealize edilmiş olsa da- doğu yahudilerinin kültürel ve ma­
de damgasını vuran köklerinden koparılmışlık ve görece özerk olma
nevî değerleri karşısında büyülenen (örn. Martin Buber), asilime ol­
özelliklerinden kaynaklanıyordu. Bir süre önce gerçekleşen kurtulu­
muş ve liberal yahudi eleştirinin bir kesimi yahudiliği yeniden keşfet­
şun ortaya çıkardığı bu tabaka bir yandan Alman kültürünün ege­
ti ve kabullendi. Aynı çelişki bir çok yahudi aydının sosyal demokrat
menliğinde asilime olmuş, diğer yandan da anti-semitizmle geri püs-
harekete katılımına da yol açtı. Böylece hem anti-semitizmi hem de
kürtülmüştü, bir başka ifadeyle yaşadığı toplum ve kendi gelenekle­
yahudi kimliğini reddettiklerini ifade ediyorlardı. Sosyalist hareket bir
rine yabancılaşmıştı. Orta Avrupa’daki Yahudi aydmlarının köksüz­
yandan her türlü anti-semitizme karşı ve demokrasi için kararlılıkla
leşme bilincinin en iyi ifadesi Kafka’nın 1918’de Max Brod’a yazdığı
mücadele ediyor, öte yandan taraftarlarının yahudi olmaları ya da ol­
mektupta dile getirildi: Kafka bu mektupta kendisini tarihî hafızası
mamalarına ilişkin ayrım yapmıyordu. İşçi hareketi yahudi aydınlar

"12 Bkz, Hans Dieter Heilige (1979: 483)

15 Bkz. Giuliano Baioni (1984:3)
13 Bkz. Robert S. Wistrich (1979: 22)
16 Yahudilerin Doğu Avrupa'dan Almanya'ya göçü konusunda Bkz. J. Wertheimer
14 Bkz. Robert S. Wistrich (1974); Edmund Silberner (1962: 234-7). Buna karşılık
(1981); ve özellikle Steven Aschheim (1982). Doğu Yahudileri / asimile olmuş Ya­
Viktor Adler'in anti-semitizmi biyografisini yazan (Avusturya Sosyal Demokratları­
hudiler konusunda Bkz. Joseph Roth'un Viyana ve Berlin üzerine röportajları
nın lideri) Julius Braunthal (1965a:138; 1965b) tarafından kabul edilmemektedir.
(1984a: 39-53)
70 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
İçin hem ırkçıhktan korunabilecekleri hem de asimilasyonlarını sür­
dürebilecekleri ajnrıcalıklı bir mekân anlamına geliyordu. Sosyalist
yahudUerin asimilasyonculuğunun kökenleri buradadır.
Bu psikoloji aynı zamanda dönemin sosyalist kültürünce destek­
lendi. Yüzyılın başında marksizm ana akımlarında evrimci pozitiviz­
min etkisi altmdaydı. Tarihi, üretim güçlerinin doğrusal bir gelişim sü­
reci, toplumun yahudilerin kaçınılmaz asimilasyonunu içeren kesinti­
siz “ilerlemesi” olarak görüyordu. Eduard Bernstein 1916’da şöyle ya­
zıyordu; “Asimilasyon kültürel ve sosyal bir gerekliliktir. İyi bir sonuç
vermesi isteniyorsa, tartışma, asimilasyonun gerçekleştirilmesinin
mümkün ve zorunlu olup olmadığı üzerine değil, aksine gerçekleşti­
rilmesinin en iyi aracınm ne olduğunu aramak üzerine o lm a l ıd ır .”
Orta Avrupa’daki yahudi aydınlar için işçi hareketine dahil ol­
mak, öncelikle orta tabaka ve burjuvaziden oluşan etnik grupların­
dan ayrılmak anlamına geliyordu. Polonya, Litvanya ve Ukrayna’da
devrimci bir Yahudi hem ezilen sınıfın hem de ezilen ulusun mensu­
bu iken, orta A-vrupa’da smıf bilinci ile etnik kimlik birbiriyle çatışan
olgulardı. Bernstein 1884’de Engels’e Alman sosyal demokrasisinin
Yahudi liderlerinin parti içinde “Yahudilerin çıkarlarını korudukları”
şüphesinden korunmak için kendilerini neredeyse anti-semitist tu­
tum almak zorunda gördüklerini yazar. R eichstage seçildiklerinde
ırkçı nefretin nesnesi olan ve ezilen Alman Yahudi cemaatiyle ile da­
yanışmalarını göstermek için, ateist olmalarma rağmen, dinlerini
“musevi” olarak yazdıran Yahudi milletvekilleri Georg Davidsohn,
Oskar Cohn ve Emmanuel Wurm bu bağlamda istisna i d i le r .'s Ayrıca
Bavyera de'vriminde önemli rol oynayan, asilime olmalarına rağmen
yahudiliklerinin bilincinde olan, ama yine de kendilerini siyonist gör­
meyen Kurt Eisner, Erich Mühsam, Gustav Landauer ve Ernst Toller
gibi aydınları da hatiriatmak gerekir. Ama bunlar (K.Eisner hariç)
Marksist olmakta çok bolşevik-anarşist olarak nitelendirilebilecek
17 Eduard Bernstein (1916; 247 vd) (Burada Fransızca çevirisinden alıntı yapılmıştır)
18 Robert S. Wistrich'de alıntı (1982: 76,80)
19 Anarşist bolşevizm kavramını Michael Löv^'den aldık (1981b)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 71
aydınlardı. >9 Yahudi devrimciler için işçi hareketi ve Marksizm, ge­
nelde yahudilik/anti-semitizm karşıtiığmın enternasyonalist bir pers­
pektifle aşılması anlamına geliyordu; Yahudiliği, baskı ve obsküran-
tizmle belirlenen (geleneksel aydmlanmacı bakış açısına uygun) bir
geçmişin mirası; anti-semitizmi de, hâkim veya sömürülen sınıfların
ideolojisi olarak değerlendiriyorlardı.
Yahudi cemaati ile göçmen doğu Yahudileri içindeki kuşak çatışma­
sı, elit Yahudilerin kurtuluştan sonra kendilerine yakın buldukları
politik ve kültürel akım olan liberalizmin krizi ve anti-semitizm; tüm
bu faktörlerin bileşimi, Alman kültürünü özümsemiş -yani doğu Ya­
hudilerinden farklı- ama bu kültürün asıl sahibi Alman toplumu ta­
rafından da yabancı olarak dışlanan ve marjinalize edilen, asilime ol­
muş yahudi aydınlar arasında derin bir kimlik bunalımına yol açtı.
Bir çok yahudi, Ernst Epler tarafından dile getirilen şu duyguları pay­
laşıyordu: “Ne kadar yahudiyim? Yahudilik dini beni ilgilendirmiyor.
Yahudi geleneğinden bende kalan sadece bölük-pörçük parçalar. Ar-
beiterzeitung ile Alman Kahramanlık M asalları arasında büyüdüm,
okulda içi boş bir hümanizm, kesin bir Almancılık ve anti-semitizm
ile dolduruldum. Ve şimdi bunların hepsinin toplamı olarak şu sonu­
ca varmalıyım: Ernst Epler bir Yahudidir.”2o
Gramsci’nin tiplemesine baş-vurursak, üniversite, devlet yönetimi
ve ordudan dışlanan Yahudi aydmlar ne geleneksel ne de organik an­
lamda aydın, ne eski hakim sınıfın temsilcileri ne de burjuvazinin
ideolojik hegemonyasının örgütleyicisiydiler. Nötr bir mekânda, bir
çeşit no m an’s lan d’da yaşıyorlardı, böylece (Kari Mannheim’in deyi­
miyle) “özgürce hareket eden bir sosyal tabaka”nm en gerçek temsil­
cileri olabiliyorlardı: öncü hareketlere katılma eğilimi de buradan
kaynaklanıyordu.2'
20 Ernst Epler (1986:75)
21 Kökeni Alfred VVeber'e dayanan, ancak Kari Mannheim'ın (1929) standart ese­
rinde sistematize edilen havadaki aydınlar konusunda Bkz, Michael Lövvy (1985a;
89-95)
72 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
Sosyalizme yöneliş yahudi aydmlarmm herhangi bir seçeneği idi,
kimileri politik amaçlı olmayan sanatsal ya da edebî çalışmalarla ken­
dilerini ifade ettiler -Berlin, Viyana ve Prag’da Yahudi yaratıcılığının
patlamasını anımsatalım- diğerleri ise Mesihçilik gibi Yahudi kültü­
rünün özel konularım Alman anti-kapitalist romantizminin etkisinde
yeniden yorumluyorlardı (Walter Benjamin, Ernst Bloch, Gustav Lan-
dauer, Gershom Scholem ve d iğ e r le r i) .22 Bu kültürel ve politik eğilim­
ler kaçınılmaz olarak birbiriyle çelişmek durumunda değildi, bazen
üstüste çakıştıkları da oldu (1918-1923 arasında György Lukâcs ör­
neğinde olduğu gibi).
Savaştan sonra Sovyetler Birliği’nin kuruluş dönemi çerçevesinde
ortaya çıkan devrimci hayaller sol Yahudi aydınlarının durumunun
olağanüstülüğünü ortadan kaldırdı, buna rağmen bazı özelliklerini
korudular. Erie ]. Hobsbawm’in vurguladığı gibi, bu dönemde Yahu­
di kültürüne sahip çevreler üç kat baskıyla karşı karşıyaydı; “1914
öncesi burjuva dünyasının dağılması. Ekim Devrimi ve Anti-semi­
tizm”.23 Bu çevrelerden genç bir aydın milliyetçi dinci ya da anti-se­
mitist burjuva partilerine üye olamadığı için, geriye iki alternatif ka­
lıyordu; Siyonizm (“toprak ve kan milliyetçiliğinin Yahudi versiyo­
nu”) ya da komünizm.
Doğu Avrupa
Doğu Avrupa’da yahudi-marksist aydınlar, (çarlık rejiminin Yahudi­
lere zorla dayattığı zorunlu ikâmet bölgelerinde) gettoların süregidişi
ve bir yahudi ulusu ile yahudi proletaryasının varlığının belirlediği,
tamamen farklı bir çerçevede ortaya çıktı. Yahudiler bu bölgede yidiş-
ce ama aynı zamanda rusça ve lehçe konuşuyorlardı. Geçen yüzyılm
sonunda, Yahudi işçi hareketi ve yahudi-marksist aydınlar da işte bu
bağlamda ortaya çıktılar. Bu olgunun boyutlarını kavramak için bir
” 22 Bkz. Michael Löwy( 1988)
23 EricJ. Hobsbawm (1973; 2S0f). John Bunzl (I987;34) şunları yazar; "işçi hareke­
tine katılan Yahudiler, (...) bunu bilinçli ya da bilinçsiz aynı zamanda özel Yahudi ya­
bancılaşmasını aşmak için yaptılar"
Marksistler ve Yahudi Sorunu 73
kaç sayı yeterli; 1905 ydmda çarlık Rusya’sındaki nüfusun sadece %
4 ’ü yahudiydi, devrim sırasında tutuklanan politik militanların ise
%3 7’si yahudiydi ve Polonya, Litvanya ve Rusya’daki yahudi işçilerin
örgütü Bund, bolşevikler ve menşeviklerle (ki bu gruplarda da yahu­
diler militan üyelerin %11 ve %23’ünü oluşturuyordu) karşılaştirıla-
bilecek bir örgütlü güce sahipti.24 Bu yahudi mUitanlarm büyük kısmı
aydınlardı. Onları devrimci harekete sürükleyen neydi? Radikalleşme­
leri hangi politik biçime büründü? Bu sorularla ilgili birkaç hipotez
formüle etmek için iki temel tarih arasında yer alan tarihî çerçeveyi
çizmek gerek; 1881 ve 1918. Bunlardan ilki IIL Aleksandr’ın tahta
çıkmasından sonra hükümet pratiği haline gelen kurumsal anti-semi-
tizmin güçlenmesiyle belirlenir, İkincisi ise Birinci Dünya Savaşı’mn
sona erişi, Polonya’nın bağımsızlığına kavuşması, Rus devrimi ile
şfetflardaki yaşamı derinlemesine sarsan bir dönemece işaret eder.
XIX. yüzyılın son yirmi yılında doğu Yahudilerinin dünyası gele­
neksel cemaaüerin parçalanmasına yol açan derin bir kriz yaşadı.
Ştetl, toprak birliğinden yoksun, diasporik, homojenliği sadece kültür
ve dille sınırlı sui generis bir ulus olarak kaldı. Din artık temel yapı­
sal ve bağlayıcı bir özelliğe sahip değildi. Yahudi dünyasının yeni
sosyal düzeni Çarlık rejiminin 1861 (serfliğin kaldırılması) ekonomik
reformuyla başlattığı endüstrileşme sürecinin bir parçasıydı. Asimile
olmuş yahudi burjuvazisinin (küçüklüğü ve ekonomik ağırlığı açısın­
dan orta Avrupa’daki yahudi burjuvazisiyle karşılaştinlamazdı) ya­
nı sıra, sayıca oldukça büyük, ama kendine özgü bir yapıya sahip,
hem büyük endüstrinin dışında hem de etnik olarak Rus ve Polonya­
lI işçi sınıfından ayrılan bir yahudi proletaryası ortaya çıktı. İşbölümü
de proletaryanın etnik bölünmesine uygundu; yahudi işçiler yahudi­
lere özgü sektörlerde (konfeksiyon, tütün imâlati ya da deri tabakla­
ma gibi) yoğunlaşmış ve aynı zamanda sayısız küçük atölyeye dağıl­
mıştı. Geniş bir lumpen proleter kesim ortaya çıkmaya başladı. Ha­
vayla yaşayanlar {luâm enschen) olarak adlandırılan bu kişiler, Marc
Chagall’ın resimlerinde olduğu gibi boşlukta asıh duran ve 1897’de
24 Bkz. Robert J. Brym (1978; 54)
74 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
neredeyse aktif nüfusun dörtte birini bulan işsizler ya da sokak satı-
cılarıydı.25 Bunun yanı sıra yahudilerin şehirlerde yaşama yasağını
kaldıran ve onlara üniversitelerin yolunu açan II. Aleksandr’ın re­
formları sonucu modern bir yahudi intelligentsiyası ortaya çıktı.
1840 yılında lisedeki yahudi öğrencilerin sayısı elli kadardı, bir o ka­
darı da üniversitelerde okuyordu, buna karşıhk 1886’da Rus üniver­
sitelerine 1700 öğrenci k a y d o ld u .z ^
Bu yeni kuşak Yahudi aydınları XIX. yüzyılın ilk yarısındaki
m askilim ’lerden (örn. I.B.Levinson ve M.A. Ginsburg), Moses Men-
delssohn’un öğrencilerinden ve Alman kültürüne hayranlıkları Ru­
sya’nın kültürel yaşamından tam bir tecritle atbaşı giden H askalah
yanlılarından farklıydı. 80’li yıllarda ortaya çıkan yahudi intelligent-
siyası Rusça konuşuyordu ve kültürel temelleri Marx ve Danvin’in
yanı sıra Herzen ve Çernişevski’yi içeriyordu. Régine Robin’in haklı
olarak altını çizdiği doğu yahudilerinin “dilden dile geçişleri” bura­
dan kaynaklanıyordu: yidiş ve ibraniceden oluşan geleneksel ikidilli-
liğin yerini, yidiş/ibranice/rusça ya da yidiş/ibranice/lehçe ile üç dil­
lilik almıştı.27 Yahudi aydınlar kurtuluşun bu ilk dönemini izleyen
pogrom dalgasıyla sarsıldılar ve neredeyse kendiliğinden, ajn:ıcalıklı
ifade biçimi olarak, yidiş diline geri döndüler.
Bu dönüşüm kitlesel göçler ve güçlü bir kentsel yoğunlaşmanın
damgasını taşıyan bir bağlamda cereyan etti. 1880-1929 yılları ara­
sında yaklaşık üç milyon yahudi ştetl’den ABD ve batı Avrupa’ya göç
etti. Ancak bu göç yahudi ikâmet bölgesinin nüfusunu azaltmadı.
Nüfus artışı 1897’de beş milyondan İkinci Dünya Savaşı arifesinde
yedi milyonun üstüne çıkarak, düzenli bir şekilde devam etti. Kentli­
leşme, yahudilerin belli bölgelerde ve küçük köylerde yerleşmesini
yasaklayan bir dizi yasa yüzünden, merkezlerden küçük ve orta ce­
maat hayatının eksenini -şteti’m asıl anlamı küçük kasabadır- yüz
binlerce yahudinin toplandığı büyük kentlere yöneltti. Topluluk ilk
kez belirgin bir kentli karakterine kavuştu. Bu olgunun boyutlar mı
"25 Bkz. Salomon Schwarz (1951; 18-21). Tarihçi Salo Barona göre (1964:114) bir­
çok toplulukta hava insanlarının oranı nüfusun % 40'ını buluyordu.
26 Bkz. Leonard Schapiro (1961: 149)27 Regine Robin (1984: 17)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 75
kavrayabilmek için şu sayıları hatırlatmak yeter: 1850-1925 yılları
arasında Varşova’da yaşayan Yahudilerin sayısı 41.000’den
322.000’e, Lodz’da 2.800’den 156.200’e, Odessa’da 7.000’den
153.000’e ve Kiev’de 3.000’den 140.200’e çıktı.2s
Yahudi dünyası dışa açılmıştı. Bu metamorfozun en belirgin özel­
liği, sokak dilinden edebiyat diline yükselen modern yidişçenin do­
ğuşu oldu. Yahudi aydınların elit tabakasının 1908’de Çernovitz’de
topladığı kongre “geçmişin ulusal dili” olarak nitelendirilen ibranice-
nin yanı sıra yidişçeyi “ulusal dil” olarak kabul etti.29 Yidişçe edebi­
yat parlak bir gelişme dönemi geçirdi. Bir önceki yüzyılda Alman­
ya’da asimilasyonla sonuçlanan H askalah, çarlık imparatorluğunda,
başlangıçtaki amaçlarının farklılığına rağmen, yidiş kültürünün için­
de modern uluslarası kültürün uyum ve iletim aracı oldu. Rachel Er-
tel’e göre bu gelişme ştetim politikleşmesi ve laikleşmesi sürecinde
ifadesini buldu.^o Bu sosyal ve kültürel değişim yeni bir unsurun,
şiddete dayalı ve ölümcül bir anti-semitizmin 3mkselişinden etkilen­
di. Seksenli yılların başlarında binlerce yahudi çarlık imparatorluğun­
daki pogromların kurbanı olmuştu. Anti-semitizm yaygın bir önyar­
gı değildi, aynı zamanda yahudilerin yaşamını sürekli tehdit eden
kurumsallaşmış bir şiddete dönüşmüştü.
Çarhk rejimindeki anti-semitizm yahudi işçi ve aydın hareketinin
gelişmesinde belirleyici unsur oldu. Anti-semitizm, asimilasyon kar­
şısında büyük bir engeldi ve Yahudi kültürünü ayakta kalabilmek
için akıntıya karşı yönlenmeye zorladı. Pavel Akselrod pogromların
80’li yıUarda sosyalist Yahudi çevrelerde yarattığı büyük psikolojik
etkiyi şu sözlerle açıklıyor: “pogromlar, sosyalist aydınların, yahudi­
lerin halk olarak Rusya’da çok özel bir konumda bulunduklarını,
çünkü hıristiyan nüfusun çeşidi kesimlerinin nefretinin hedefi olduk­
larını anlamalarına yol açtı onlar, sosyalist yahudiler ise, içinde bu­
lunulan durumda, yahudi halkını, diğer halklardan biri gibi görerek
28 Bkz. Sergio Della Pergola (1983: 88)
29 Bkz, Régine Robín ( 1984: 122-7). Çernoviç konferansı üzerine Bkz. Helmut Din­
se/Sol Liptzin (1978: I 10-2)
30 Bkz, Rachel Erte! (1982: 148,171)
76 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
İhmal etme yamlgısma düşmüşlerdi. Devrimciler şimdi kitleleri koz-
mopolitizm adma yalnız bırakmamaları gerektiğini ka'vradılar. ‘Yerli
kitleleri belirleyen sadece hiç bir kozmopolit duyguya sahip olmama­
ları değil, aynı zamanda Rusya’daki çeşitli halkların en yoksul ke­
simleriyle dayanışma fikrini bile reddetmeleriydi. Yahudi sosya­
listlerin tutumunun tamamım özetlediğini ileri sürmek yanlış olsa bi­
le, bu tanıklık manidardır.
Çarlık döneminde yidişce yazan hiç bir edebiyatçı akademik dere­
ce alamadı ve ezilen kültürün bir mensubu olarak kaldı. Yahudiler bir
süre önce kendilerine açılan üniversitelerden adım adım uzaklaştırıl­
dılar: 1887-1905 yılları arasında üniversitedeki Yahudi öğrencilerin
oranı %14,4’den %7’e düştü.32 Bir çok devrimci üniversite eğitimi
için Almanya ya da İsviçre’ye göç edip sosyalist göçmen çevreleri
oluşturdular.33 Havayla yaşayan insanlar toplumuna bir de köklerin­
den koparılmış aydınlar eklendi. Asimilasyonun imkânsızlığı, yasal
ayrımcılık, ezilen kültürün mensubu olmak yidiş dili konuşanların
politikleşmesi ve radikalleşmesine yol açtı.
Yetmişli yıllardaki ilk dönemlerinde narodnikler isyânkar yahudi
gençliği için güçlü bir çekim merkezi oldular. Marek Natanson ve Aa-
aron Zundeleviç, Toprak ve Özgürlük örgütünün yürütme komitesi­
nin iki yahudi üyesiydi, Plehanov ve Vera Zasuliç’le birlikte Cenev­
re’de ilk Rus marksist örgütü Emeğin Kurtuluşu’nu kuran Pavel Ak-
selrod ile Lev Deutsch da devrimciliklerinin ilk dönemlerinde narod-
/ı/Merdi. Yahudilerin popülist hareket içinde yer almaları anlamlı olsa
da, seksenli yıllardan itibaren işçi hareketindeki varlıklarıyla karşı­
laştırılamaz. Marksizm ve sosyalizme olan ilgilerine rağmen, narod-
nik hareketi aslında bir Rus düşünce akımı olmaktan öteye gidemedi.
Yahudi aydının, kültürel mirasıyla mujiklerle özdeşleşmesi ve onun
geleneksel değerlerini yüceltmesi mümkün değildi. Haham okulları­
nın katı dinci eğitimine ve gettoların cehaleti artıran politikasına kar­
"31 Jacob L. Talmon'da alıntı (1970: 37). Ayrıca Bkz. Robert S. VVistrich (1976a: 13)
32 Bkz. Robert j. Brym (1978:55)
33 Bkz. ClaudieWeil (1979)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 77
şı İsyanının Rus kırlarından beslenmesi imkânsızdı. Narodnik hare­
keti sadece çarlığın mutlakiyetçiliğine karşı bir araç olarak gördüler ve
narodniklerin köylüleri etkisi altına alan (narodnikler 1882 pogrom-
larında ikircikli bir tavır almışlardı) anti-semitizm karşısındaki umur­
samazlıklarını bir dereceye kadar kabul edebildiler, buna rağmen po­
pülist idelojiye destek sadece yüzeysel ve geçici oldu. Harkovlu na­
rodnik bir yahudi olan A. Aptekman huzurunu bozan sıkıntısını şö­
yle dile getiriyor: “Rus halkını tanımıyordum, çünkü kentte doğdum
ve büyüdüm, yaşamımda hiç köy görmedim. Üstelik Rus halkı ırk ve
kan temelinde de bana yabancıydı. Rus tarihine ilişkin çok az şey bi­
liyordum ve doğruyu söylemek gerekirse hiç sevmiyordum. ”34
XIX. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan özgül olarak yahudi
işçi sınıfının doğuşu ideolojik planda marksisit bir yönelim benimse­
yen yahudi aydınlar için sosyal bir yerleşme ve sınıfsal bir bakış açı­
sı oluşturdu. Bu bağlamda Yahudi işçi hareketinin “organik aydınla­
rı” (Gramsci’ye göre) Bund ve siyonist hareket ortaya çıktı. Yahudi
yerleşim bölgelerinin uzağında, örneğin Ukrayna’nın güneyinde ya­
hudi aydınlar çoğunlukla asimile olmuşlardı ve Rusya Sosyal Demok­
rat İşçi Partisi (RSDÎP) için gerçek bir kaynak oluşturdular. Bazen,
anti-semitizm ile yahudi işçi hareketinin buluşması asimile olmuş
aydınların yeniden yahudi ulusal kimliklerini keşfetmelerine yol açtı
-Vladimir Medem bu gruptaydı-, ama aynı zamanda yahudi milliye­
tini bile reddeden politik bir angajmana neden oldu -Rus marksistle­
ri bu tutumu destekliyordu- ya da her türlü ulusal tipte sınıflandır­
mayı reddeden bir çeşit devrimci kozmopolitizme de vardı. Bu farklı
akımların tümünün ortak yanı “kızıl ütopya” idi ve siyonistler dahil,
hepsi proleter enternasyonalizminden yanaydı.^s
Doğu Avrupa’daki yahudi-marksist aydınların tipolojisini beş ka­
tegori temelinde yapabiliriz: a) Bund yanlıları: Rafael Abramoviç, Sa-
34 Aaron L. Patkin'de alıntı (1947:87). Ayrıca Bkz. M. Kiel (1970)
35 Alain Brossat ve SIyvia Klin|berg'in ( 1983: 26 vd) vurguladığı gibi: "Troçkinin ev­
rensel iradeciliği ve yüzyıl değişiminde Bund liderlerinin devrimci ruhu (...) aynı ağa­
cın dalları değiller mi? Kaynaklarını aynı ütopyadan, yüzyılın başında Doğu Avrupa'da
yükselen kızıl güneşten almadılar mı?"
78 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
muel Gosjanskiy, Arkadi Kremer, Vladimir Medem, Yosif (John) Mili,
b) Siyonistler: Ber Borohov, Rus sosyal demokrasisi içinde asimi­
le olmuş yahudiler: Pavel Akselrod, Fyodor Dan, Lev Deutsch, Lev
Borisoviç, Kamenev (Rosenfeld), Moissey Uritskiy, Yuliy Martov (Os-
sipoviç Zederbaum), Lev Troçki (Davidoviç Bronstein), Yakov Sverd-
lov, Grigoriy Zinoviev (Radomilski), Adolf Yoffe (Krimskiy), Marks
Liber, David Ryazanov (Goldendah), d) “köksüz kozmopolitler” ola­
rak nitelendirilen asimile yahudiler: Kari Radek (Sobelsohn), Alexan­
der Parvus (Israel Helphand), Charles Rappoport, e) Polonya sosyal
demokrasisinin (asimile) Yahudi liderleri: Leo Jogisches, Rosa Lu­
xemburg, Adolf Warski. Son üç kategorideki aydmlar Isaac Deutsc­
her’in “yahudi olmayan yahudiler” tanımlamasına uygun olarak, ya­
hudi gelenekle ilgilerini yahudiligi aşmakta görüyorlardı.36 Anti-se-
mitizm ve yahudi sorunu üzerine tartışmalar doğu Avrupa’daki Ya­
hudi Marksistlerin kültürel ve politik gelişimini, Almanya ve Avus­
turya’ya göre çok daha kalıcı ve doğrudan bir biçimde belirlediği için,
yukarıda sayılan kişilerden bazılarının gelişimini kısaca araştırmak
amaca uygun olacaktır. Haim Şitlovskiy ve Nachman Syrkin için ger­
çekte Marksist olmadıklarını ancak entelijensiyanın gelişiminde
önemli rol oynadıklarını eklemek gerekir.
Yahudi toplumunun içindeki en önemli organize politik güç olan
Bund, emekçilerin ilk çekirdek örgütlenmelerinin radikalleşen bu ay­
dın elit tabakanın birleşmesinden doğdu. Başlangıçta asimilasyon­
dan yana olan Yahudi sosyalistleri ise, propaganda ve ajitasyon ça­
lışmalarının gereklerine uygun olarak, işçi sımfıyle ortak bir dil ko­
nuşmak zorunda kaldılar ve sonuçta ortaya yavaş yavaş gerek sınıf­
sal gerekse ulusal bağlamı olan politik bir proje çıkardılar. Bu proje­
de proletaryanın sınıf olarak kurtuluşu, Yahudilerin ulus olarak kur­
tuluşuna ayrılmaz biçimde bağlıydı. Bu özdeşleşmenin temelini yidiş
dili oluşturdu. Hersch Mendel, genç bir Yahudi işçi olarak Varşo­
va’da Bund’a üye olmasına yol açan nedenleri anılarında şöyle özet­
36 Bkz. Isaac Deutscher (1977; 34)
37 Herschel Mendel (1982: 73)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 79
liyor; “Uluslararası sosyalizm ile yahudi sorunu arasındaki senteze
orada varıldığını düşündüm. Yahudiliğinden gurur duyan bir Yahu­
di ve aynı zamanda hevesli bir sosyalist olmama izin veren Bund’a
teşekkür borçluyum.”^/
Bund’un en önemli teorisyeni Vladimir Medem 1879’da Minsk’de
Protestanlığa geçmiş bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi, ama or-
todoks kilisesinde vaftiz edildi. Ailesi zengindi -babası devlet şurası
üyesiydi- yahudi yerleşim bölgesi için istisna olan tipik bir asimile
çevrede yaşıyorlardı. Rus okuluna gitti, fransızca ve almanca öğrendi.
Evde hizmetçiyle yidişçe konuşan annesine şaşırıyordu. Lisede anti­
semitizm gerçeğiyle karşı karşıya kalınca düzenli olarak sadece Yahu­
dilerden oluşan çevreleri ziyaret etmeye başladı. Kiev’de sosyalist çev­
relerle ilişkiye geçtikten sonra, 1899’da Bund’a girdi. İsviçre’de sür­
günde iken parti liderlerinden biri oldu ve kendini ulusal sorun üze­
rinde çalışmaya verdi. 1912’den itibaren makalelerini yidiş dilinde
yazmaya başladı (daha önceki teorik çahşmaları rusça idi) ve Kiev’de­
ki Bund yanlısı işçiler onu sevecenlikle “Goy” olarak çağırdılar. Vladi­
mir Medem’in izlediği yol, yüzyılın başında, işçi hareketinin gelişimi
ve anti-semitizmle karşı karşıya kalan asimile bir yahudi aydınının
yahudi kimliğine yeniden sahip oluş sürecini özetliyor. Medem anıla­
rında Yahudiliği keşfedişini şöyle anlatıyor; “Birdenbire olan bir deği­
şim değildi, bir bilinç sıçraması hattâ bilinçli bir karar bile değildi. Her
şey kendiliğinden ve ben farkına varmadan adım adım gerçekleşti. Sa­
dece iki aşırı ucu kavrayabiliyorum; kendimi Rus olarak gördüğüm
çocukluğum ve kendimi yahudi olarak tanımladığım olgunluğum. Bu
iki uç arasında geçen yıllar beni yavaş yavaş ve farkında olmadan de­
ğiştirdiler. ”3» Medem, yahudilik anlayışım, yidiş halkının değerlerinin
derininde yatan ve siyonizmin yabancı olduğu (Bund siyonizme her
zaman karşı çıktı) “diaspora duygusu” olarak tanımlıyor.^®
Siyonist marksizmin baş simas Ber Borohov yidiş dilini olgunluk
çağında öğrendi ve ulusal sorun üzerine yazılarının büyük kısmını
38 Vladimir Medem (1979; 129)
39 Vladimir Medem 0979: 179)
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 81
80 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
narodnik hareketi içindeki deneyimlerinden kalan öznel iradecilik
rusça yazdı, 1881 yılında Ukrayna’da Poltava yakınlarında dünyaya
anlayışının etkisini üzerinden atamayan ve Marksist olmayan Şit­
geldi. Ana dili rusça idi ve ailesi asilime olmuştu. 1900 yılmda RSDİP
lovskiy, Plehanov’un ekonomik determinizm teorisine karşı çıkıyor­
üyesi oldu ve siyonizmi yüzünden bu partiden atılmca Poale Sion ha­
du ve Rus devrimine sosyal devrimci olarak katıldı. İki dünya savaşı
reketine katıldı. 1906 yılmda bu Marksist-siyonist partinin teorik te­
arasında dönemde nazizmin yükselmesi karşısında Sovyetler Birliği­
mellerini oluşturan Platform’u yazdı. Borohov yidiş dilinin siyonist-
nin eleştirel destekleyicisi oldu. Gerçekte her zaman yahudi sosyaliz­
1er tarafmdan sadece araç olarak kullanılmasına karşı çıktı. Yidişçe­
minin bir ou tsid ef i, tarihçi Jonathan Frankel’m nitelendirmesiyle bir
nin doğu Yahudilerinin ulusal dili olduğunun farkındaydı. İbraniceyi
tür “ideolojik göçer” olarak kaldı.^ı
reddetmemekle birlikte yidiş filolojisi üzerine araştırmalar yaptı. Bu
Pavel Akselrod’un tüm politik yaşamı evrenselci, ama özellikle
konuda şunları yazdı: “yidişçe ve ibranice vücut ve ruh gibiler, her
asimilasyoncu Rus marksizmi ile yahudi bilincinin korunması ara­
kişi anlayışına göre sadece vücut ya da sadece ruhu seçebilir. Bence
sında süregiden parçalanmışlıkla belirlenir. Ortodoks yahudi bir aile­
önemli olan ikisinin ilişkisidir”.4o
nin çocuğu olarak dünyaya gelen Akselrod yirmi yaşında iken ken­
Buna karşılık yahudi sosyalist önderlerden Haim Şitlovskiy’nin
dini Haslialah eğitimine adamak istemişti, ancak 1872’de Lasalle ve
gelişimini belli bir sınıflandırmaya oturtmak mümkün değil. Witebsk
Herbert Spencer’in eserlerini okuyunca agnostisizm yanlısı oldu.
yakınlarında bir ştetrda yaşayan, mistik karakterli dinî hareket Has-
1883’de kısa süreli anarşist ve popülist döneminden sonra, Plehanov
sidim ’den etkilenmiş bir Yahudi ailesinin oğlu olarak Yahudiliğin
ile birlikte Cenevre’de Rus marksistlerinin ilk hücresini kurdu. Yahu­
klasik metinlerini öğrendi. Kısa zamanda narodnik hareketine katıl­
dilere yönelik ilk pogromlar sırasında hâlâ narodnik olan Aksel­
dı ve Rus kültürü ile ilgilenmeye başladı, o kadar ki Yahudi ismini
rod’un bu akımın anti-semitizm karşısındaki aşırı çelişkili tutumu­
rusça tınısı olan Yefim Ossipoviç olarak değiştirdi. Ancak Ukrayna
nun kendisinde yarattığı endişeyi gizleyemedi. Ona göre pogromlar
narodnikleri arasındaki çalışması uzun sürmedi ve 1883’de yidiş
sadece Rus köylülerin yahudi tüccarlara nefretinin ifadesi değildi, ak­
kültürüne geri döndü. Gerek siyonizmi gerekse asimilasyonu redde­
sine istisnasız tüm yahudileri bir halk olarak tehdit ediyordu. Bu ko­
den ve diasporadaki yahudilerin ulusal özerkliğini savunan ilk doğu
nuda Zürih’deki Rus göçmen çevresi tarafindan yayınlanacak bir
Avrupah yahudi aydınlardan biriydi. Bu konuda bir tasarı hazırladı,
broşür hazırlamayı bile tasarladı, ancak tamamlayamadı. Yahudilik
1896’da Bern’de Komünist M anifesto’yu yidiş diline çevirdi ve yayın­
bilinci Dreyfus skandalıyla uyandı. Plehanov’a mektubunda bu ola­
ladı. 1904 yılına kadar Bund’a yakın olmakla birlikte Kişinyof katli­
yın onu neredeyse tutsak aldığını (“kafam, kalbim, tüm varlığım”42)
âmının yarattığı sarsıntıdan sonra bölgesel ulusal özerkliği savunma­
yazar. Akselrod Fransız işçi smifi hareketinin davayı umursamazlık­
ya başladı. O zaman Rus sosyal devrimcilerinin yahudi versiyonu
la izlemesi karşısında hiddetlenmişti. Zürih ve Cene'vre’deki Rus göç­
olan ve bağımsız devlet talebini savunan Yahudi Sosyalist İşçi Parti-
men “kolonisi”ne Emile Zola’nm davranışını destekleyen bir mektup
si’ne (SERP) katıldı. 1908’de yidişçenin yahudilerin ulusal dili olarak
yazmayı önerdi. Akselrod Ekim devriminden sonra asimilasyon an­
kabul edildiği Çernovitz konferansında önemli bir rol oynadı. îbrani-
layışından tamamen vazgeçti ve siyonizmi savunmaya başladı. Yaşa­
ceyi arkaik bir dil olarak nitelendiren ve yidişçenin yanında latince
mı boyunca Rus sosyal demokrasisinin menşevik akımının bir lideri
gibi bilimsel bir dil olarak kullanıldığını savunan Şitlovskiy modern
ulusal dillerin yeni gelişmekte olduğu düşüncesindeydi. Gençliğinde
41 Bkz. Jonathan Frankel (1981: 258)
42 Abraham Ascher'de alıntı (1965: 260)
40 Regine Robin'de alıntı (1984: 107)
82 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
olan Akselrocl, çeşitli deneyimlerin ve kültürlerin birarada yaşamının
izlerini taşıyan bir yahudi-Rus kimliğine sahipti.
Yuliy Ossipoviç Zederbaum (IVlartov) 1873’de babasının Rus ge­
micilik şirketinin yöneticiliğini yaptığı İstanbul’da doğdu. Biyografi­
sini yazan Israel Getzler’in belirttiği gibi^s bir “H askalah torunu” idi.
Dört yaşında iken aile Odessa’ya göç etti, burada 1881 yılında yaşa­
nan pogromun izleri tüm yaşamını etkiledi. Zederbaum ailesi hemen
ardından St. Petersburg’da ikamet bölgesi dışına yerleştiler. Yahudi
öğrenciler için konulan kotaya rağmen büyükbabasının ilişküeri sa­
yesinde üniversiteye kayıt yaptırabildi. 1892’de ilk kez tutuklandı ve
Emeğin Kurtuluşu adlı gruba yakınlaşti. Bir sonraki yıl, Litvanya’nm
Vilnius kentine sürgüne gitti. O zamanlar yidiş halkının kültürel ve
manevî başkenti olarak kabul edilen bu endüstri kentinde Yahudili­
ğini keşfederek, yidiş dilini öğrendi ve kendini işçi çevrelerindeki ça­
lışmalara adadı. 1 Mayıs 1895’de düzenlediği konferansta bağımsız
bir Yahudi işçi partisinin kuruluşunu önerdi (böylece iki yıl sonra Vil-
nius’da gerçekleşen Bund’un kuruluşunun yolunu açtı) .44 st. Peters-
burg’a döndükten sonra sınıf savaşının rus -daha doğrusu panrus-
versiyonuna geri döndü ve Litvanya’da keşfettiği yahudi özgüllüğün­
den uzaklaştı. Martov Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin 1903’de
Brüksel ve Londra’da yapılan ikinci kongresinde sadece örgütsel fe­
deralizmle değil aynı zamanda ulusal partikülarizmle eleştirdiği
Bund’un en şiddetii suçlayıcısı oldu. Buna rağmen Martov hiç bir za­
man tamamen asimilasyondan yana olmadı ve tutumuyla çoğu kez
yahudi kimliğinin etkisini gösterdi. Örneğin 1913’de Beilis davasına
karşı kampanyaya tüm gücüyle destek verdi ve aftan yararalanarak
döndüğü Rusya’da resmen protestanlığa geçmektense -yahudilerin
sınırlı sayıda yerleşmelerine izin verilen- St. Petersburg’da gizli ya­
şamayı tercih etti.
Troçki 1929’da yazdığı otobiyografisinde yahudi geçmişinin ken­
disini hiç bir zaman etkilemediğini yazar. Gerçekten de Kızıl Ordu
"43 Bkz. Israel Getzler (1978: 13) 44 Israel Getzler (1978: 13)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 83
kurucusunun kültürel ve politik gelişimi yidiş ülkesinin {yiddish-
land) tamamen dışında gerçekleşti. 1879’da Ukrayna’nın kırsal kesi­
minde Yanovka’da yahudi bir çiftçi ailesinin oğlu olarak dünyaya
geldi ve Odessa’da bir protestan-Alman teknik lisesinde eğitim gör­
dü. Nikolayev’de ilk sosyalist çevrelerin kuruluşuna katıldı ve narod-
niklere yakınlaşti. O zamana kadar Yahudi işçi hareketi ve yidişçe
Marksist eserlerle ilişkisi olmamışti. 1903’de RSDİP kongresinde
Martov’un yanı sıra Bund’un en önemuli eleştirmeni oldu. Troçki'nin
yahudi proletaryasını en az Bund kadar temsil edebileceği iddiası
Mark Liber’in iğneleyici yorumuna yol açtı ve onu “hiç bir zaman bir­
likte çalışmadığı” yahudi proletaryasının önderi olarak nitelendirdi.^s
Troçki daha sonra pogromlara karşı öz savunma komitelerinin örgüt­
lenmesine katildi, buradaki deneyimlerini 1905 adlı kitabında etkile­
yici bir şekilde dile getirdi ve anti-semitizme mücadelede aktif olarak
yer aldı (Viyana’da sürgünde olduğu sırada Beilis davasına karşı ve
Romanya’daki yahudilerin yaşam koşullarının düzeltilmesi için kam­
panyalara aktif olarak katıldı) .46 Ancak bu yahudi toplumuna men­
sup olmayan bir Rus devrimcisinin tutumuydu. Ekim devriminden
sonra, iç savaş sırasında, karşı de’vrimciler Kızıl Ordu’nun yahudi ko­
mutanıyla mücadelede anti-semitizmi sürekli kullandılar, tıpkı Sta-
lin’in yirmili yılların sonlarından itibaren Bolşevik parti içindeki sol
muhalefete karşı mücadelesinde yaptığı gibi. Tüm bunlar Troçki’nin
“yahudi olmayan yahudi” sınıflamasına uygun, kozmopolit tutumu­
nu etkilemedi. Odessa, St. Petersburg, Moskova, Londra, Paris, Viya­
na, New York, Meksiko yaşamının senaryosunu oluşturduğu yerler­
di. Kendi yazdığı biyografisinde bunun etkilerini şöyle dile getirdi:
“Çeşitli ülkelerdeki yaşamım, bunların dillerini, politika ve kültürleri­
ni tanımam, enternasyonalizmin etime ve kanıma işlemesine neden
oldu”.47 Rus devrimcisi, otuzlu yılların ortalarında. Alman faşizminin
yükselişi karşısında, sıkı sıkıya bağlı olduğu asimilasyon tezinden
45 Bkz. Henry J. Tobias (1972: 211) 46 Bkz. bu kitabın 5. bölümü
47 Bkz. Leo Trotzki (198la: 295)
84 Orta vb Dogu Avrupa’da Yahudi Marksistler
vazgeçti ve yidişçe konuşan Yahudilerin bölgesel özerkliğinin (terito-
ryal otonomi) mümkün olabileceğini savunmaya başladı.“*» Bu, doğu
Avrupa’da yahudi sorununa yönelik geleneksel Marksist bakış açısı-
nm eleştirel incelemesine işaret eden önemli bir tutumdu.
Troçki ve Martov Rus işçi hareketi içinde yetiştiler ve Ekim devri-
minden önceki sürgün dönemlerinde de bu referans noktalarını ko­
rudular. Buna karşılık, doğu Avrupa’daki yahudi-marksist aydınların
bir başka kesimi “köksüz kozmopolitler” tarafından temsil edildi. As­
lında stalinistler tarafından ortaya atılan bu tanımlama, olumsuz çağ­
rışımlarından arındırılırsa, kabul edilebilir hale gelir. Tamamen kök­
lerinden koparılmış olma anlamına gelen bu durum yidiş kültürün­
den kopan ve kendilerini kimliksiz olarak yeniden bulmayı amaçla­
yan, ama her yerde yabancı kalan, küçümsenmeyecek sayıda asimi­
le ya da yarı asimile yahudi aydınının yaşadıklarını karakterize edi­
yordu. Chamisso’nun “kaybolan gölgesini ararken dünyada kendini
kaybeden” roman kahramanı Peter Schlemil ya da Roth’un “kendi
çekim merkezinin dışına çıkarak ikiye bölünen ve sonunda kendin­
den de uzaklaşan” palyaçoyla ilgili betimlemeleri, bu devrimcilerin
durumu için açıklayıcı olabilir.^s
Bu “köksüz kozmopolitler”in en iyi örneği Kari Radek’tir. Onu
tam olarak ne PolonyalI, ne Rus ne de Alman olarak nitelemek müm­
kündür, ama Yahudi olduğu kesindir. Tarihçi Warren Lerner, Radek’i
vatansız {vatedandslos) olarak nitelemiştir.5° Asıl ismi Sobelsohn idi
ve 1885’de Habsburg egemenliğindeki Galiçya’nın başkenti Lem-
berg’de (Lvov) doğmuştu. A’vusturya-Macaristan imparatorluğunda
Alman kültürünün devrahnması anlamına gelen “kurtulmuş” bir ya­
hudi olarak büyüdü. Sosyal ve etnik bölünmenin uyum içinde olduğu
Galiçya’da -PolonyalIlar toprak sahibi, UkraynalIlar köylü, Yahudiler
tüccar ve Almanlar burjuva idi- asimilasyon normalde “Almanlaşma”
anlamına geliyordu. Annesinin ısrarları üzerine Almanca öğrendi, an-
48 Bkz. Joseph Nedava (1972: 218f). Bu konu Enzo Traverso'da (1993) ele alındı.
(1993)
49 Bkz. Claudio Magris (1979: 71) 50 Warren Lerner (1972: 7, I 74)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 85
cak bu baskı kısa zamanda leh kültürüne ilgi duymasına yol açtı.
Onüç yaşındayken hayranlıkla Adam Mickiewicz’i okudu. Otobiyog­
rafisine ilişkin olarak şunları yazar: “okulda derhal Polonya tarih ve
edebiyatının etkisinde kaldım. Polonya milliyetçiliğinden, katolik ren­
gine rağmen, çok etkilendim ve kabullendim”.5i Radek, tüm politik
yaşamında kullandığı takma adını da lehçe bir roman kahramanından
aldı. Radek’in politik gelişimi bir outsideı'm politik gelişimidir. Leh
milliyetçiliğinden Rosa Luxemburg’un yönetimindeki, tavizsiz enter­
nasyonalizmi yüzünden Polonya’nın bağımsızlığına bile karşı çıkan
Polonya ve Litvanya Krallığı Sosyal Demokrat Partisi’ne (SDKPiL)
geçti. 1911’de ise Alman sosyal demokratlarıyla birlikte oldu ve (ge­
lecekteki komünist partisinin bileşenlerinden biri olan) “Bremen so­
lu” girişimini örgütledi. Savaş sırasında İsviçre’de Zimmerw/ald hare­
ketine katıldı ve Lenin’le ulusal sorun konusunda uzun bir polemiğe
girişti (Radek, ulusların kendi kaderini tayin hakkını, ulusçuluğu aş­
mış bir toplum olarak kabul ettiği “sosyalist toplumun karakterinin
tamamen yanlış anlaşılmasına” dayandığını belirterek reddediyor­
du) .52 Ekim devrimi Radek’in Rusya’ya gitmesinin nedeni idi: Bolşe-
viklere katıldı ve Moskova’ya yerleşerek Komünist Enternasyonal’in
sekreterliğini üstlendi. Radek, Stalinizm tarafından yokedilmeden ön­
ce yaşamını tamamen Rus, Leh ve Alman işçi hareketine adadı. Asi­
mile olmuş vatansız Yahudi olarak kaybolan ya da eksik kimliğini
dünya devrimine hizmetteki militanlığıyla jmceltmeyi başarmıştı.
Parvus 1924 yılındaki, ölümünden bir kaç yıl sonra Nazi propa­
gandasının ayrıcalıklı hedef tahtalarından biri oldu: Yahudi, Marksist
ve spekültör olarak, Alfred Rosenberg’in nefretle çizdiği şeytanî ya­
hudi görüntüsüne ondan daha iyi uyan birisi yoktu. Alexander Isra­
el Helpland 1867’de Minsk eyâletinin Berezin kentinde doğdu. Yirmi
yaşına kadar ailesiyle birlikte Odessa'da yaşadı, daha sonra okumak
için İsviçre’ye gitti ve sonunda Almanya’ya yerleşerek sosyal demok­
ratların parlak yazarlarmdan biri oldu. Rus marksistleri ile ilişkileri­
ni sürdürüyor -İskra’mn muhabiriydi- ancak kendini göçmen olarak
51 Adam Micklewicz (1969: 321) 52 Bkz. Warren Lerner (1972: 45-7)

86 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
görmüyordu. Çarlık Rusya’sının tehlikeli, Prusya yönetiminin sıkıntı
verici bir misafir, sosyal demokrat bürokrasinin çoğu kez rahatsız
edici bir radikal marksist olarak gördüğü Parvus, Birinci Dünya Sa­
vaşma kadar, Almanya’da sürekli şehir değiştirerek yaşadı. 1900’de
Neue Zeit (Yeni Zaman) gazetesinde yayınladığı bir dizi makalede,
emperyalizmi, üretici güçlerin uluslarüstü gelişimiyle artık çatışma
halinde olan ve ulusal devletlerin krizinden etkilenen bir sistem ola­
rak analiz etti.ss Parvus’a göre kapitalizmin dünya çapında bir bü­
tünlük olması ulusal sınırların aşılması düşüncesini yaratıyordu.
1890 yılında Parvus ile Nachman Sirkin arasında Berlin’deki Rus-ya-
hudi cemaatinin kongresinde yaşanan tartışma orta Avrupa’daki ya­
hudi aydınların farklı yönelişlerini göstermek açısından ilginç görü­
nüyor: “Aleksander Helpland: ‘günümüzde milliyetçiliğin hiç bir an­
lamı kalmamıştır. Ceketimin imalâtı bile dünyanın ulusal bölünmesi­
nin aşıldığının göstergesidir: yün Angora keçilerinden alınmış, İngil­
tere’de bükülmüş, Lodz’da dokunmuş, düğmeler Almanya’dan, dikiş
ipliği Avusturya’dan’ (...) Nachman Sirkin: ‘ve kolundaki yırtık Ki­
ev’deki pogrom’dan kalma’.
Rosa Luxemburg devrimci aydınlar arasında her türlü Yahudi
kültürünün izinin silinmiş göründüğü özel bir kişilikti. Dünya görü­
şünün teorik özünü, halkların kendi kaderini tayin hakkının reddini
içeren, ulus kavramının hiç bir yerinin olmadığı tavizsiz enternasyo­
nalizmi oluşturmaktadır. Alman sosyal demokrat hareketine entegre
olmuş polonyalı bir yahudi olarak Rosa Luxemburg gerçekte Polon­
ya milliyetçiliğine karşı tüm düşmanlığına rağmen, mensubu olduğu
bu ulus ve kültürün durumu ve geleceğiyle ilgileniyordu. Rosa Lu­
xemburg da “H askalah’m torunu” olarak nitelendirilebilecek bir geç­
mişe sahip. 1871’de Yahudi yerleşim bölgesinin kalbindeki Zamoş
kentinde doğdu, kent nüfusunun üçte birini Yahudiler oluşturuyor­
du. Ailesi orta tabakadandı ve iki kuşak önce asilime olmuştu. Yidiş­
ce konuşan Yahudilerin arasından oluşan elit tabakadandılar. Baba-
53 Bkz. Z.A.B. Zeman / W.B, Scharlau (I964:52f)
54 Nora Levin'de alıntı (1977: 380)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 87
sı Polonya milliyetçiliğine karşı belli bir sempati duyuyordu. Rosa,
Varşova’da bir Rus hsesine gitmesine rağmen, leh kültürünün hâkim
olduğu bir çevrede büyüdü. Biyografisinin yazarı ve mücadele arka­
daşı Paul Fröhlich şunu yazıyor: “herhalükarda Luxemburg’un evi
Leh ve Alman kültürüyle doluydu {...)”55 Polonya işçi hareketinin li­
deri olarak, Bund’a karşı sürekli muhalefetteydi. Eserlerinde Yahudi
Sorununa ilişkin nadir ifadeler hiç kuşku duymadığı asimilasyoncu
tutumuna işaret eder. 1917 şubatında Wronke’deki cezaevinden ar­
kadaşı Mathilde Wurm’a yazdığı mektupta, doğu Yahudilerinin
dünyasına yabancı olduğunu vurgular: “yahudilerin özel acılarını ne
yapayım? AvrupalIların vücutlarıyla futbol oynadığı Afrikalı zenciler,
Putumayo’daki kauçuk plantasyonlarında heba olan yoksullar bana
daha yakınlar”. Mektubunu “kalbimin en küçük kıvrımında” bile
getto için yer olmadığı ifadesiyle bitirir: “bulutlar, kuşlar ve insanla­
rın gözyaşlarının olduğu tüm dünya benim vatanimdir”.56 Buna rağ­
men, bizce, tüm ezilen insanlara yönelik bu aşk ilânı tipik yahudi bir
bileşene sahipti, yani yaşamını farklı kültürlerin ve ulusların buluş­
ması olarak algılayan bir kişinin içselleştirebileceği bir evrenselliğe
işaret ediyordu.
“Köksüz kozmopolif’lerin bir başka figürü -Radek, Parvus ve
Rosa Luxemburg’a göre bir yahudi bilincine sahip olmasına rağmen-
Charles Rappoport idi. 1865’de Litvanya’da Dakszy’de doğdu, Yahu­
dilerin din adamlarını yetiştirdikleri geleneksel ilkokula (şeder) ve
hahamlık yüksek okuluna (yeşiva) gitti. Ailesi haham olmasını isti­
yordu ancak H askalah onda Rus ve Alman kültürüne bağlı derin bir
“içsel devrime” yol açtı. Vilnius’da Leo jogisches’in kurduğu Yahu-
di-devrimci çevrenin mensubu olarak çarlık polisi tarafından aranır­
ken 1887’de Fransa’ya göç etmeye karar verdi. Sonunda İsviçre’ye
gitti ve eğitimini tamamladı. Haim Şitlovskiy’le Plehanov ve Aksel-
” 55 Paul Fröhlich (1949: 19). Rosa Luxemburg'un Yahudi kökeni üzerine ayrıca Bkz.
Peter Netti (1968: 63 vd). Buna rağmen bu yargı, R. Luxemburg'un ailesinin Yahudi
geleneklerine bağlı olduğunu gösteren EIzbieta Ettinger (1990) tarafından inandırıcı
biçimde sorgulanmıştır.
56 Rosa Luxemburg (1950: 48 vd)
88 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
rod’un ortodoks Marksist grubundan ayrı bir Rus Devrimci Sosya­
listleri Birliği’ni kurdu. Paris’te Fransız işçi smıfı hareketine entegre
olup Dreyfus davasma karşı kampanyaya katıldıktan sonra, 1903
yılında Marksist oldu. 1920’de Fransa Komünist Partisi’nin kurucu­
ları arasında yer aldı. Rappoport, sürgünde yaşayan ve “kendi dü­
nyalarının dışına çıkmayan, çevrelerindeki politik yaşamla hiç bir
bağlantıları olmayan” diğer Rusların aksine Fransız işçi hareketine
tam olarak uyum sağladı, çünkü kendisini “enternasyonalist” ve
“kozmopolit” olarak görüyordu. Buna rağmen, temelde yahudi ola­
rak kaldı. Yidişce yazdığı anılarında Yahudiliğini şöyle tanımlıyordu:
“önce Rus aydınlan arasında çalıştım, sonra Fransız aydınları ara­
sında ve Paris’in yahudi işçileri ile. On dili konuşuyorum, ama hep­
sini yidiş aksanıyla.”57
Doğu AvrupalI yahudi marksistlerin genelde doğu yahudilerinin
yaşamını derinden etkileyen dine karşı kayıtsız kaldıklarım -vurgula­
mak gerek. Bund’un liderlerinin çoğu -örneğin Kossovskiy, Abramo­
viç, Kremer, Mili, Janskiy- ibranice öğrendikleri ve dinî eğitim aldık­
ları, yahudi yüksek okulu Y eşivof tan mezundular. Sosyalizm düşün­
cesiyle karşılaşmaları ve Rus ve Batı üniversitelerinde gördükleri (ge­
nellikle sonuçlandırmadıkları) eğitim, dinî inanç ve kültürleriyle bağ­
larını koparmalarına ve marksist, ateist, aydmlanmacı dünya görüşü­
ne yönelmeleri anlamına geliyordu. Bununla beraber, asıl kökenleri­
ne temelde bağlı kaldılar ve yidişçe aydın tabakanın yahudi proleta­
ryasıyla ilişkisini sağlaldı. Putkırıcı bir ateizmden yana olan ve Yom
Kippur zamanı yemekli eğlenceler düzenleyen anarşistlerin aksine,
Bund için, dinî inanç ulusal yahudi kültürünün bir parçasıydı, top­
lantılarında “insanlığın kurtuluşu” mücadelesinin mesihçi yanına de­
ğinmekten çekinmiyorlardı ve milisleri pogromlar sırasında sinagog­
lar dahil, tüm toplumu ve yapılarını korudu.ss Tüm bunlar büyük öl­
çüde ortodoks-marksist anlayışı, dinî inancın etkisinin hâlâ güçlü ol-
"57 Charles Rappoport (1951: 236)
58 Nathan VVelnstock (1984-1986: 140), Bund militanlarının ateist olmalarına rağ­
men "dine karşı mücadele etmekten" kaçındıklannı vurgular.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 89
duğu Yahudi proletaryasının sosyal ve kültürel koşullarına uydurma
amacını güden faydacı bir tutumun sonucuydu. Doğu Avrupalı dev­
rimcilerin tümü katı ateistti. Genç Isaac Deutscher ateistlik sınavını
geçmek için, günahların affedildiği gün olan Yom Kippuf un arifesin­
de bir hahamın mezannda jambonlu ekmek yemek zorunda kalmış-
tı.59 Vladimir Medem anılarında, yirmi yaşındayken Tevratı dini inanç
nedeniyle değil, “estetik” nedenlerle okuduğunu yazar.^o
Elimizdeki verilere göre, bu konuda tek önemli istisna, bir çok si­
yonist devrimci örgütün üyesi, yirmili yılların başında So-vyetler Bir­
liği ve III. Enternasyonal yanlısı (buna rağmen siyonist kalabilmiş),
yidiş dilini propaganda amacıyla mükemmel kullanabilen ve yazan,
ama ibraniceyi “İsrail halkı”nın tek “ulusal dil”i olarak kabul eden,
Marksizm ile narodnizm arasında yarı yolda kalmış Siyonizm yanhsı
eklektik bir figür olan Nachman Sirkin’di (1868-1924). Jonathan
Frankel’in vurguladığı gibi. Sirkin, siyonizmi “antik yahudi mesihçi-
liğinin yeni versiyonu” olarak görüyordu.^ı I902’de klasik yahudi
eserlerini “mülk sahipleri ve mülksüzler arasındaki sınıf savaşının
edebî teorik yazıları” olarak nitelendirmiş ve 1908’de buna Ne-vv
York’da “yahudi halkının zorunluluktan dolayı değil, devrim Sina da­
ğında müjdelendiği için sosyalist olduğunu” e k l e m i ş t i r . Buna rağ­
men Nachman Sirkin kuralın bozulmadığını gösteren istisna olmuş­
tur. Mogilyov’de varlıklı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi, or­
todoks din eğitimini Alman üniversitelerindeki (özellikle Dilthey ve
Simmel’in etkisi altında kalmışü) eğitimiyle yoğurdu ve hiç bir zaman
Yiddishland işçi hareketiyle derin bir bağlantı kurmaya çalışmadı.
Bazı varsayımlar
Orta ve doğu A-vrupa’daki marksist-yahudi aydınların gelişiminin
karşılaşürmalı analizi, yukarıda genel çerçevesi çizilen sosyal, kültü-
59 Bkz. Isaac Deutscher'de Tamara Deutscher (1981: 21)
60 "Ibraniceye karşı ilgim, ulusal değil estetik bir ilgi idi: Tevratı orijinalinden oku­
mak istiyordum, ama Tevrat benim için özgün bir Yahudi kitabı değildi." (V.Medem
(1979: 131))
6 1Jonathan Frankel ( 1981: 306) 62 Jonathan Frankel ( 1981: 306)
90 O rta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
Marksistler ve Yahudi Sorunu 91
rel ve politik bağlamın yarattığı ilginç farkların yanı sıra ortak yan­
ce” [yahudi teolojisi, ç.n.] alegorisiyle bu duruma dikkati çeker^s)
lara da işaret ediyor. Asimile olmuş ve asimilasyondan yana, burju­
Benjamin’in Alman başkentindeki varlıklı yahudi burjuvazisinin
va kökenli, aydınlanmacı, yalnızca dinî inanca değil aynı zamanda
temsil ettiği babasının dünyasını (geçmişini) reddini yansıtıyordu.
yahudi kültürüne karşı da çoğu kez kayıtsız olan orta A-vrupa’daki
Walter Benjamin’in yahudi teolojisinin bir boyutundan derin ölçüde
marksistlerin homojenliğine karşılık, doğu Avrupa’da yaşayan
etkilenmiş olan anarşist ve komünist mesihçiliginin ön koşulu asimi­
marksistler, asimile olmuş, ama yidişçe konuşan, asimilasyondan
lasyondu ve belli ölçüde, Yahudi-Alman sembiyozunun tarihsel ola­
yana, Yahudilerin ulus olarak bağımsızlığını savunan ve hattâ siyo­
rak yol açtığı krize tepkiydi. Michael Löwy’nin bir tanımlamasına
nist, kısmen varlıklı ailelerden gelen ama çoğunlukla küçük burjuva
başvurursak, söz konusu olan “kültürel anamnez” [hastanın anlat­
kökenli ve sonuçta çarlık yönetiminin baskısı altında ya da göçler
ımına göre hastalığın öyküsü, ç.n.] ya da “dinî anakültürasyon” idi.64
nedeniyle ülkesinin dışına düşmüş kozmopolitler olmak üzere fark­
Yahudi inteligensiyası yahudi sorununun ulusal boyutlara ulaştığı
lılıklar ve heterojen bir yapı göstermektedir. Orta Avrupa’da radikal­
doğu Avrupa’da İbranî inancına karşı tamamen kayıtsızdı. Etnik ve
leşmiş yahudi aydınların kaldıkları çeşitli ülkelerdeki işçi hareketi­
manevî olmaktan çok, hahamların karanhk ve gerici ortamında yaşa­
nin içinde yer almalarının nesnel nedeni asimilasyon ise, çarlık im­
dıkları dinî inanca karşı isyan ediyorlardı. Sonuç olarak, hâlâ gele­
paratorluğunda bu sorun bir yahudi ulusunun ve içinde kayda değer
nekler ve Thora’ya saygı ile belirlenen toplumda tüm yahudi
bir intelligentsiyamn oluştuğu bir işçi hareketinin varlığı nedeniyle
marksistler ateist ve aydmlanmacıydı (hiç biri Bulgakov’un ideolojik
çok daha karmaşıktı.
evrimini yaşamadı ve marksizm ile din arasında bir sentez arayışına
Bazı biyografilerin temelinde saptayabileceğimiz gibi, doğu Avru­
girmediös). bu bağlamda, marksist siyonistlerden Moissey Zibelfarb
palI yahudi marksistlerin tamamı anti-semitizm gerçeğiyle ve etnik
“devlet ve kilisenin ayrılması ilkesinin yerine din ve ulusun ayrılma­
kökenlerine dayalı baskıyla karşı karşıyaydılar. Yahudi kimliğinin iz­
sını” önermişti. Zibelfarb’a göre böyle bir tedbir yahudi kitlelerinin
lerini, yidiş kültürünün ufkunu çok dar buldukları için Rus sosyalist
“geleneksel dünya görüşünden” kurtulmaları için gerekliydi.^^
hareketine katılan aydınlarda bile bulmak mümkündü. Bununla bir­
Buna rağmen, orta ve doğu Avrupa’daki yahudi aydınlarının po­
likte, yahudi dinine hep yabancı kaldılar. Buna karşıhk Ekim devri-
litik radikalleşmesini besleyen ortak bir olgu vardı: anti-semitizm.
minden sonra orta A-vrupa’da romantizm akımından geçen ve bir çe­
Kuşkusuz Polonya ve Ukrayna’daki pogromlar Berlin ve Viyana’da
şit devrimci mesihçilikten etkilenen (Ernst Bloch’un 1918 ve 1921
yaşanmadı, yine de tüm orta ve doğu Avrupa’daki yahudi aydınlara
yıllarında yayınlanan Ütopya Ruhu veya Thomas Münzer adlı eser­
yönelik baskı ve marjinallikleri devrimci angajmanın artmasına yol
lerini hatırlatalım) yahudi aydın çekirdeği marksizmle tanıştı. Ama
açtı. Aynı zamanda işçi hareketi ve sosyalist hareketler içinde örgüt­
daha da ilginç olanı muhtemelen Yahudiligi politik siyonistlerin aksi­
lü yahudilerin bir çoğu yahudi düşmanlığı mitosunu beslediler: ya­
ne etnik değil, dinî bir kategori olarak gören ve materyalist Marksizm
hudilere yönelik önyargılara bankacı ve tefecilik tiplemesinin yanı
ile bütünleşmesini amaçlayan Walter Benjamin’in düşüncesiydi. Ya­
sıra komünist, anarşist ve yıkıcı Yahudi eklendi. Bu iki figür anti-se­
hudi teolojisinin bu yankısı (ki Tarih Kavramı Üzerine Tezler’m âe ta­
mitist ve karşı devrimci popagandanın cephaneliğinde sık sık birbi­
rihteki yenilgiler faslında marksizmin yardımına koşan “kambur cü­
riyle çakışıyordu.
64 Bkz. Michael Löwy (1985b: 56)
65 Bunun için Bkz. Jutta Scherrer (1976-1977)
"63 Bkz. W alter Benjamin (1991: 691)
66 Bernard Suchacky'de alıntr (1986: 393vd)

92 Orta ve Doğu Avrupa’da Yahudi Marksistler
Orta ve doğu Avrupah Yahudi aydınlarının ortak özelliği politik­
leşmeleri ve devrimci angajmanlarıydı. Buna karşılık, batı Avrupa’da
marksist yahudilere çok daha nadir rastlanıyordu. Fransa’da yahudi
toplumu, ülkenin ölçüsüz anti-semitist geçmişine (sadece Edouard
Drumont’un eserlerinin inanılmaz baskı sayısını düşünmek yeter) ve
geçen yüzyılın sonundaki Dreyfus skandalına rağmen, tam vatan­
daşlık haklarına sahipti ve kurumlar içinde iyice yerleşmişti. Yahudi
toplumunun merkezî kurumu olan consistore gen eraîde [hahamlık
kurulu, ç.n.] sanayiciler, bankacılar ama aynı zamanda subaylar, ba­
kanlar ve akademisyenler bulunmaktaidı. Fransa’daki yahudi aydın­
ları parya değildi. Fransa’daki III. Cumhuriyet’te, Almanya, Avustur­
ya, Polonya ve Rusya ile karşılaştırılabilecek düzeyde sosyalist Yahu­
di aydın bulunmadığını saptamak bu yüzden şaşırtıcı değildir. Tarih­
çi Michael Marrus’un belirttiği gibi, bu ülkede yahudiler “devrimcilik­
ten çok uzaktı ve kendilerini varolan düzene sadık vatandaşlar ola­
rak görüyorlardı”.67
~67 Bkz. Michael R. Marrus (1985: 157). Avusturya-Macaristan imparatorluğunun
Batı Avrupa'lı Yahudi aydınlarının sosyalizme ilişkin tutumu için ErichJ.Hobsbavvm'ın
ilginç açıklamalarına Bkz. (1979: 77-9)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 93
Üçüncü Bölüm
Alman ve Avusturya Marksistler!
( i 880-1920)
Orta Avrupah marksistler yüzyılın başında Yahudi sorunu konusun­
da iki temayı tartışıyorlardı: anti-semitizm ve Siyonizm. Yahudi tari­
hini marksist ulus teorisi ışığında yorumlamayı deneyen Otto Bauer
ve Kari Kautsky’nin kapsamlı teorik çahşmaları bu iki tema çerçeve­
sinde yer alır.
Doğu Avrupa’da özel bir yahudi işçi hareketinin oluşum sürecinin
analizi ise çok sınırlı bir düzeyde ve göçmen Rus yahudisi militanla­
rının Neue Zeit dergisinde yayınladıkları, Bund’un faaliyetleri üzeri­
ne bilgi verici karakterdeki bir kaç makaleden ibaret kalmıştır. Buna
karşılık sosyalist siyonistler, teorik yazılarını, Joseph Bloch ve Alman
sosyal demokrasisinin revizyonist eğilimi tarafından yaymlanan So-
zialistische M onatshefte [Sosyalist Defterler] adlı aylık derginin say­
falarında yayınlayabiliyorlardı. Bu tartışmaların yapıldığı kültürel or­
tam, Kautsky’nin liderliğinde sosyal demokrat işçi hareketinin resmî
ideolojisi durumuna gelen marksizmin yaygınlaştığı ortamdı. Ama
marksizmin yaygınlaştığı dönem aynı zamanda marksizmin büyük
ölçüde “vulgarize” edildiği dönemdi.
Sosyal Darwinizm ve Evrim teorisine adapte edilen marksizm,
topluma ilişkin bir “pozitif bilim” sayılmaya başlandı.^ Tarihî geliş­
menin doğal ve zorunlu doğrusal sonucunun sosyalizm olacağı dü­
şüncesi marksistlerin yahudi sorunu karşısındaki tutumunu kaçınıl­
maz olarak derinden etkiledi. Anti-semitizmin yokolması ve yahudi­
lerin asimilasyonu, toplumsal gelişmenin doğallığına bağlı iki olgu
olarak tanımlandı.
I Bkz. Erich J.Hobsbavvm (1974); Franco Andreucci (1979a)
94 Alman ve Avusturya Marksistleri
Anti-sem itizm
XIX. yüzyılın sonunda Almanya ve Avusturya’da, ne Rusya’da yaşa­
nan pogromların şiddeti, ne de Fransa’da 1898’deki Dreyfus skanda­
linin öncüsü olan (halkın “yahudilere ölüm” çığlıkları attığı) sokak kı­
yımlarına benzer bir durum vardı. Buna rağmen modern Anti-semi­
tizm yüzyılın dönemecinde Orta Avrupa’da ortaya çıktı. Burada,
Avusturya’da, sosyal hıristiyan Kari Lueger yönetimindeki Viyana be­
lediyesinde istikrarh bir politik temsil imkânı elde eden ve Almanya’da
1893’te geçici bir seçim başarısı gösteren ilk gerçek kitle hareketi söz-
konusuydu. Bu yeni sosyal ve ideolojik olgu -Anti Semitizm kavramı,
ünlü Yahudiliğin Germanizm Karşısındaki Zaferi (1873) adlı broşü­
rün (Hamburg’lu gazeteci) yazarı Wilhelm iVlarr’ın buluşudur- yahu­
dilerin özgürleşmesi ile Almanya ve Avusturya’da gittikçe yoğunlaşan
sanayileşme sürecine tepkiydi. Hareketin tabanını esas olarak küçük
burjuvalar oluşturuyordu; yahudilerin çok hızlı yükselişi, eski hâkim
sınıflar ijunkeflex) ve geleneksel küçük burjuvazinin (zanaatkârlar,
tüccarlar, köylüler, vb.) düşüşüyle aynı zamana rastlar. Halkın gözün­
de, yahudiler, kapitalizm ve liberalizmin sembolleriydiler. Bir dönemin
ve değerler sisteminin yıkıhşmı sembolize eden sınai moderniteyi
{Manchestertum) temsil ediyorlardı. Anti-semitist saldırılar, 1873’de
Viyana borsasmdaki çöküşten sonra, Almanya’da yahudi bankacıla­
rın adının karıştığı mali skandalların ortaya çıkışıyla başladı. 2
Anti-semitizim, ideolojik düzeyde, geleneksel dinî görüntülü ya­
hudi düşmanlığından, yeni ırkçı temelde yahudi düşmanlığına geçişin
işaretidir. Almanya’da Wilhelm Marr, Heinrich von Treitschke ya da
Eugen Dühring’in anti-semitist yazıları ile Avusturya’da Georg von
Schönerer’in cermanizmi öven yazıları, özünde yahudilerin asimilas­
yonunun mümkün olmadığı ve Germen Volk’una yabancı oldukları
ortak görüşüne farkh derecelerde işaret etmektedir. Zehir zemberek de
olsa, rahip Adolf Stöcker ve Prag Üniversitesi katolik teolojisi profesö­
rü August Rohling’in anti-semitizmi, yahudilere vaftiz yoluyla “arın­
~2 Orta Avrupa'da anti-semitizm için Bkz. P.J. Pulzer (1966); Paul W. Massing (1985);
P Sorlin (1969)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 95
ma” fırsatı tanıyarak hıristiyan yahudi düşmanlığı çerçevesinde kal­
mıştır. Ancak anti-semitizm çok çabuk ırkçılığa dönüştü. Treitsch-
ke’ye göre yahudiler “doğulu”, asimile edilemez ve Alman kültürü
için zararlı kişilerdi. Viyanalı pancermanist ajitatör Georg von Schöne-
rer, vaftizi tamamen gereksiz buluyordu, çünkü “asıl kötülük ırktan
kaynaklanıyordu”. Dühring’in düşünceleriyse, 1880 yılında yayınla­
dığı kitabının adında özetleniyordu: Irk Problemi Olarak Yahudi Soru­
nu ve Bunun Halkların Kültürü, Ahlâkı, Varoluşuna Verdiği Zarar?
Modern anti-semitizmin doğuşu ırkçılığın emperyalist ideolojide
yerini almasına sıkı sıkıya bağlıdır. Anti-semitist düşüncede, yahu­
diler, bir “alt-insan” aşağı bir varlık olarak görülmeye başlar. Bu dö­
nem, aynı zamanda, Danvinizm ve ırklar biyolojisinin, Afrika ve As­
ya’nın talan edilmesi ve büyük güçlerin Avrupa dışındaki halklar
üzerinde hükümranlık sağlamasını haklı göstermek için kullanıldığı
döneme rastlar. Ancak farklılığı kabul edilen sömürgeleştirilen halk­
ların aksine, yahudiler kurtuluşunu gerçekleştirmiş bir halktır. Öz­
gürleşmenin sonucunda verilen vatandaşlık statüsü, derisinin rengi,
konuştuğu dil ve kültürü, içinde yaşadığı ulustan ayırt edilmesine
izin vermiyorsa, o zaman bütün bunlar yahudilerin negatif özünü da­
ha da tehlikeli kılmaya yarardı ancak. Onlar bir iç tehditin işaretiydi­
ler. Yahudiliği bir komplo olarak gören bu bakış açısının sembolü,
geçen yüzyılın sonunda trajik biçimde meşhur olan Sion Bilgelerinin
Protokolleri mitinin yayılmasıydı. Alman ve AvusturyalI sosyalistle­
rin, anti-semitizm konusundaki tartışmaları bu çok genel batlarıyla
ifade edilen bağlamda ele alınacaktır.
Victor Adler, 1887’de yayınladığı Der Antisemitusmus başlıklı
makaleyle tartışmayı açan sosyal demokrat liderlerden biriydi. Adler,
yahudilerin kurtuluşunu burjuvazinin feodalizme karşı zaferinin bir
sonucu olarak görüyordu; “serbest rekabetçi” ekonomik güçlerin hâ­
kim olduğu kapitalist sistemin, yüzyıllardır (“miras ya da gelenek ne­
deniyle”) ticarette uzmanlaşan bir halkı getto’ya kapatarak ilerleme­
si mümkün değildi. Buna rağmen, yahudileri kapitalist toplumun kö­
3 Anti-semitizmin ideolojik değişimleri için Bkz. George L. Mosse (1990)
96 Alman ve Avusturya Marksistleri
Marksistler ve Yahudi Sorunu 97
keninde yer alıyor olarak görmez, çünkü kapitalizmin “yahudileri ya­
bulunduğu, haklı olarak söylenebilir. Ama bu tutumu sadece ve
rattığı” görüşündedir.4 Bir yahudi proletaryası da olmakla birlikte, is-
münhasıran sonradan sosyalist olmuş eski bir pancermanizm üyesi­
railoğlu burjuvazisi AvusturyalI dengine göre oransal olarak daha
nin kimlik sorunu ya da psikolojik rahatsızlığı olarak görmek yanlış
fazlaydı ve bu durum küçük burjuvazinin, yahudileri zenginler, asa­
olur, çünkü yahudi olmayan marksistler de bu tutumu benimsiyor­
laklar ve tefeciler olarak görmesine neden oluyordu. Zanaatkarlar ve
lardı. Bu eğilime Avusturya İmparatorluğu Sosyalist Partisi’nin
tüccarlar dünya ekonomisinin yasalarım anlamaktan acizdiler ve kız­
1897’deki kongresinde (özellikle Jakob Brod» tarafından) karşı çıkıl­
gınlıkla yahudi rakipleriyle mücadele ediyorlardı. Victor Adler, buna
dı, ancak bu durum kuraldan ziyade istisna olarak kaldı. Victor Ad­
rağmen, “maddî ve manevî açıdan belki de en sefili” olarak nitelen­
ler’in makalesi aslında partinin resmî tutumunu dile getiriyordu.
dirdiği yahudi proletaryasını korumayı düşünmez. Anti-semitizmin
Aynı tutum 1891’de Neue Zeit dergisinde “Anti ve Filo-Semitist-
tüm yahudilere yönelik olması onu ilgilendirmiyordu: sokaklara dö­
1er” manidar başlığını taşıyan başmakaleyle de desteklendi. Bu der­
külenler küçük burjuva yığınlar olmasına rağmen, anti-semitizm hâ­
ginin çoğu başmakalesi gibi söz konusu yazı da imzasızdı, ama ta­
kim sınıfın “özel” sorunu idi. Yahudiler ve anti-semitler arasındaki
rihçiler genelde bu dergideki başmakalelerin Franz Mehring tarafın­
çatışmayı burjuvazinin iç sorunu olarak gören sosyalistler, bu konu­
dan yazıldığı kanısındalar (bu arada Marx’in biyografisiyle ünlenen
ya bulaşmaktan özenle kaçınıyorlardı. Adler, sosyalistlerin görevinin
yazarın Tüm Eserleri içinde bu makalenin adının geçmediği de hatır­
şunun ya da bunun için “kendini tehlikeye atmak” değil, özel mülki­
latılmalıdır). Mehring’e göre, anti-semitizm, romantik ve feodal nite­
yet ve paranın hükümranlığını kaldırarak “Ashaverus’u, ebedî yahu­
likte bir anti-kapitalist sosyal hareketin, yani gericiliğin ifadesiydi.
diyi, mezara taşıyacağına” inandığı sosyalizm için mücadele etmek
Buna karşılık, “fılo-semitizm”, somut bir örnek olmamasına rağmen,
olduğunu açıkça ifade ediyordu.^
kapitalist ideolojinin bir çeşidi, anti-semitizmin bir yansımasıydı. Bir
Bu tutum iki yıl sonra çok açık ifadelerle tekrar onaylandı:
başka ifadeyle, yahudi düşmanlarının feodal geçmişleri adına kapita­
“Avusturya işçileri ne “hıristiyan” ne de “yahudi” sömürüsünden ya­
lizme karşı mücadelelerinde yahudiler sözde ve görünen hedefken,
nalar ve kendilerini ne yahudilere karşı ne de onlardan yana günah
“yahudi dostları” ezilen yahudilerin kurtarıcısı pelerinine bürünerek
keçisi olarak kullandırmaya niyetliler. Anti-semitizme karşı yahu­
gelişmekte olan kapitalizmi savunuyorlardı. Mehring, anti-semitiz­
dileri savunmak, burjuvazinin bir fraksiyonuna karşı ötekinin yanın­
min, “fılo-semitizm”e göre daha az tehlikeli olduğunu söylemekten
da yer almak demekti ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğunda
de çekinmiyordu. Çünkü birincilerin yahudilere “eylemden çok söz­
yaşayan sosyalist bir liderin bilinciyle bağdaşmıyordu. Adler 1891’de
le” karşı çıktığını, İkincilerin ise kapitalizmi “sözden çok eylemle”
İkinci Enternasyonal’in Brüksel kongresinde Birleşik Amerikalı ya­
savundukları görüşündeydi.'^ Mehring’in bundan çıkardığı sonuç
hudi sosyalistlerin protestolarına rağmen, anti-semitizm ile "Filo-se-
Victor Adler’inkiyle kelimesi kelimesine uyuşuyor: “sınıf bilincine sa­
mitizim” (Yahudi yandaşlığı) ^ arasında fark gözetilmesini kınayan
hip işçiler için anti ve fılo-semitizm arasındaki farkın hiç bir zaman
bir karar tasarısını kabul ettirdi. Victor Adler’in bu soruna bakışında­
anlamı olmamıştır”'^ Mehring’in bu analizi, genç Marx’in teorisinde
ki çelişkiler -hattâ, affedilemez kayıtsızlığı- son tahlilde, anti-semi­
tizmle ideolojik özdeşleşmeye varıyordu. Bu tutumda, bir önceki bö­
7 Victor Adler (1929c: 65 vd) Victor Adler'in anti-semitizme karşı tutumu üzerine
lümde anlatılan yahudilerin kendinden nefreti olgusunun izlerinin Bkz. A. Barkal (1970: 33-40); Edmund Silberner ( 1962: 234-7)
5 Victor Adler (1929a: 348) 8 Bkz. Robert S. Wistrich (1982: 263vd)
4 Victor Adler ( 1929a: 346 vd)
9 (Franz Mehring) (1890-1891: 587)
6 Victor Adler (1929b: 73)
10 (Franz Mehring) (I890-I891-. 588) Bu konuda aynca Bkz. R.S. Wistrich (1977)
98 Alman ve Avusturya Marksistler!
varolan ve yahudileri para ve ticaretle eş gören bazı anlatımlardan
kurtulmuş değildir. Ama bu yazının yayınlanmasından yaklaşık bir
yıl önce, Engels’in, Arbeitzerzeitungdia. yayınlanan bir mektubunda,
anti-semitizmi kayıtsız şartsız yargıladığı da unutulmamalıdır. Bü­
yük ihtimalle, Mehring’in niyeti, Marx’in dostu ve İkinci Enternasyo­
nalin manevî liderinden farklılığını ortaya koymaktır.
Bu dönemde sosyal demokratların Ortodoksluğunu en iyi ortaya
koyan Eduard Bernstein’m tutumu bizce en ayrıntılı ve etkili olanı­
dır. Viktor Adler’in aksine asilime olmuş Berlin’li bir yahudi olan
Bernstein’da “yahudi anti-semitizm”inin izlerine rastlanmaz, aksine
yahudilere karşı belli bir sempati duyuyordu. Bununla beraber, ne
“para yahudiliği”ne (Geldjüdentum) yönelik dalkavukluk, ne de “ya­
hudi şovenizminin” her hangi bir biçiminin onayı söz konusudur.”
Bernstein'a göre yahudiliğin olumsuz yanlarının eleştirilmesinin an­
ti-semitizm propagandasıyla ilgisi yoktur. Farkedileceği gibi, üslûbu
farklı olmakla birlikte, Bernstein’ın analizi bazı orijinal unsurları içe­
rir. Engels’e göre anti-semitizmin sosyal tabanını kapitalizmin geliş­
mesinden zarar gören küçük burjuva tabakalar -küçük tüccarlar, top­
rak sahipleri, küçük köylüler- oluşturuyordu. Bernstein bu analizi te­
mel aldı ve kendininkine entegre ederek, anti-semitist hareket için­
deki "serbest meslek sahipleri”nin rolünün altını çizdi; aydınlar, ga­
zeteciler, profesörler, memurlar, yahudilerin kurtuluşunun yarattığı
(hiç de azımsanmayacak) entellektüel grubun rekabetiyle karşı kar­
şıya olanlar. Berstein’a göre anti-semitizm geleneksel sosyalist for­
müle göre “aptalların sosyalizm’i” değil, aynı zamanda “tehdit altın­
daki ayrıcalıklar için bir cankurtaran simidiydi”. 12 Anti-semitizmin
bu özel biçiminin en önemli temsilcisi Alman üniversitelerindeki
Mandarinlerdi -bunların gerici propagandasının hedef tahtası ne “te­
feciler” ne de “paragöz insan” {Geldmensch) idi, aksine modern tip­
teki yahudi aydınlardı.
Bu bakış açısı sosyal demokratlar arasındaki tartışmalarda çok az
yankı buldu. Buna karşılık neredeyse kırk yıl sonra, Artur Rosen-
“ i I Eduard Bernstein ( 1892-1893; 233) 12 Eduard Bernstein ( 1892-1893; 234)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 99
berg’in “Alman Üniversitelerindeki Gericiliğin Sosyolojisi” adh tarihî
incelemesinin çıkış noktasını oluşturdu. Rosenberg’in anahzinde
Treitschke, XIX. yüzyılın seksenli yıllarında Alman üniversitelerinde­
ki anti-semitizmin tipik temsilcisidir. Yahudi “ruhunun” ayrılmaz
işareti saj^lan burjuva anlayışa karşı, cermen hıristiyanhğı değerleri­
nin yılmaz savunucusu olan Treitschke, Almanya’nın endüstriyel-
kapitalist anlayışına karşı romantik, tutucu ve aristokrat gericiliği
ifade ediyordu. Rosenberg’e göre yüzyılın sonunda anti-semitizmin
üniversitelerdeki yaygın biçimi sadece ideolojik görünümdeydi. Bu
konuda şunları yazar; “Buna karşılık, Treitschke döneminde ve daha
sonra da Birinci Dünya Savaşı’na kadar Almanya’da akademik çev­
reler Yahudiliğin ekonomik tehdidi altında değildir. Çünkü Alman
imparatorluğunda devletin üst düzey mevkilerinde, profesörler ya da
yargıçlar arasında yahudilerin ya da yahudi kökenlilerin sayısı çok
d ü ş ü k t ü r .” i 3 /u n kerlen n temsil ettiği gerçek Alman aristokrasisi ise
anti-semitist değildi, aksine yahudilerle işbirliğine yatkındı. Rosen­
berg’e göre, Treitschke’nin anti-semitizmi aristokrat yaşam idealini
yaşatmaya çalışan sonradan görme sosyal tabaka için tipikti. Buna
karşılık gerçek aristokratların böyle bir “ideolojik korseye” {İdeolo-
gische KoTsettstange) ihtiyaçları yoktu.
Rosenberg Alman üniversite çevrelerindeki anti-semitizmin sos­
yal doğasına işaret etmekle kalmış, idelojik içeriğinin analizini yap­
mamıştır. Bu nokta tam da, XIX. yüzyılın sonunda sosyalistlerin so­
runun analizinde dikkate almadıkları konudur. Treitschke ile liberal
aydınlar (Theodor Mommsen) arasındaki polemiğe onlar da karıştı­
lar. Rosenberg, Prusyah akademisyenlerin anti-semitist söylemleri­
nin geleneksel hıristiyan karakterini kavradı, ama yeni özgüllükleri­
ni değil. Bu söylem açıkça ırkçı değildi, ne yahudilerin Almanya’dan
sürülmesini ne de kısa bir süre önce verilen vatandaşlık haklarının
geri alınmasını öneriyordu, buna rağmen yahudilere karşı basit bir
hıristiyan nefretine indirgenmesi mümkün değildi. Yahudiler Alman
ulusuna (kuşkusuz hıristiyan kökenli) yabancı ve ulusun gelişimini
13 Arthur Rosenberg (1930: 81) 14 Arthur Rosenberg (1930: 82)
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 101
100 Alman ve Avusturya Marksistleri
ortaya ç ı k t ı " . Bebel Yahudileri Çingenelerle karşılaştırdı (bu da
engelleyici unsur olarak görülüyordu. Treitschke’ye göre yahudilerin
kongredeki delegelerin kahkahalarına yol açtı) ve baskı altındaki
asimilasyonu mümkün değildi.'s Bu tutum bir anlamda anti-semitiz­
(Bismarck’ın sosyalistlere karşı yasalarından daha kötü baskılar) iki
min ırkçı biçimine geçiş dönemini temsil ediyor. Sona ermekte olan
halka karşı otantik saygısını ifade etti. Bebel’in argümanları açıkça
XIX. yüzyıl sosyalistleri gibi, Rosenberg de anti-semitizm olgusunun
evrimcilik ve pozivitizm ideolojik silahlarını kullanıyordu. Olumsuz
yeniliği ve modernliği karşısmda anlayışsızlık içersindeydi.
çağrışımlarla yüklenmemiş de olsa yahudiler bir ırk olarak tanımlanı­
Bernstein ve Rosenberg orta sınıfın serbest meslek sahiplerini, aka­
yor ve variıklarmı devam ettirebilmeleri, neredeyse biyolojik bir doğa
demisyenler ve bürokratları, bu yüzyıl sonu dönemindeki anti semitiz­
yasası gibi kavranan sosyo ekonomik bir determinizm -kalıtım yasa­
min bileşenlerinden biri olarak görürler. Ama yorumları önemli bir
sı- ışığında ele almıyordu. Orjinal bir teorisyen değil, yetenekli bir
noktada farklılık gösterir; Berstein’a göre bu, yahudilerin rekabetine
propagandacı olan Bebel’in konuya yaklaşım tarzı. Alman sosyal de­
karşı bir tepki, yani maddî çıkarlara dayanan bir tutumdur, Rosenberg
mokrasisindeki hâkim kültürü tam anlamıyla yansıtmaktaydı.
ise idelojik bir hareketten söz eder. Biz bu iki yorumun birbiriyle çeliş­
Anti-semitizm özellikle küçük köylüler, dükkân sahipleri ve me­
tiğini değil, birbirine bağlanabileceğini düşünüyoruz. Treitschke’nin
murlar arasında yaygındı. 1873-1874’te yaşanan borsa krizi, küçük
anti-semitizmi en azından iki yüzyıllık eski Alman felsefe geleneğini
burjuvazi arasında anti-semitist propagandanın yayılması için nesnel
tamamlıyor ve aynı zamanda Prusya üniversite kadrolarının korkula­
koşulları yarattı. Ama Almanların anti-semitizmi öğrenciler arasında
rını dile getiriyor. Yahudi intelligentsiyası rakip olacak durumda değil­
da yaygındı, “entellektüel yaşamdaki aşırı etkinlikleri” yüzünden ya­
di ve sistematik biçimde aj/rımcılığa ve dışlanmaya tabi tutulduğu öl­
hudi gençleri rakip olarak gören anti-semitist öğrenciler onları Prus­
çüde akademik tabakanın ayrıcalıklarım tehdit etmiyordu. Aslında an­
ya üniversitelerini “istila etmekle” suçluyorlardı. Bebel de anti-semi­
ti-semitizmin hem sosyolojik hem de ideolojik kökleri mevcuttu.
tizmi “toplumun doğal gelişimini” engellemeyi amaçlayan gerici an-
Anti-semitizme karşı en önemli tepki, kuşkusuz August Bebel’in
ti-kapitalist bir hareket olarak görüyor ve ilericilik adma onunla mü­
1893’de sosyal demokratların Köln Kongresi için hazırladığı rapordu.
cadele edilmesi gerektiğini düşünüyordu. Bebel'in analizinde şaşırtı­
Anti-semitistler kısa süre önce Reichstag’da temsil edilmelerini ga­
cı olan ise, “tarihin mahkûm ettiği bu hareketin” sosyal demokrasi­
ranti edecek bir seçim zaferi kazanmışlardı, ki işçi hareketinin bunu
nin yükselişini sağlayacağı sonucuna varmasıdır. Anti-semitist hare­
görmezden gelmesi mümkün değildi. Buna rağmen Bebel, raporunda,
ket belli bir düzeye eriştikten sonra, "kendi isteminin aksine, zorun­
bu olgunun geçici olduğundan hareket eder ve sorunu genel yönleriy­
lu olarak devrimcileşecekti” ve dolayısıyla “bizim çıkarlarımıza, sos­
le ele alır. Yahudi tarihini anlamak için “bilimsel” bir kriter geliştir­
yal demokrat partinin çıkarına çalışıyordu.”ı» İlericiliğin tarihî gelişi­
meyi dener: “bir ırk uzun kuşaklar boyunca baskı altında tutulur ve
mi ve sosyal demokrasinin yükselişi durdurulamayacakti; bu bakış
dışlanırsa, çevrenin zorlamasıyla kendi içine kapanmak zorunda ka­
açısının sınırları içinde anti-semitizm, toplumu sosyaUzme götürecek
lır, böylece Darwin’in değişik uyum sağlama biçimleri ve soyunu de­
doğal gelişimin içinde küçük bir arızaydı.
vam ettirme hipotezlerine göre, doğal olarak bu ırkın özgün karakter
özellikleri zamanla daha da gelişir ve mükemmelleşir. Yapılan eziyet­ 16 August Bebel (1906: 8). Almanya'da öğrencilerin anti-semitizmi üzerine Bkz.
ler bu gehşmeye özel bir damga vurdu ve böylece bugünkü Yahudilik Norbert Kampe (1985).
17 Alman Sosyal Demokratları içinde bu dönemdeki anlayış üzerine Bkz. Hans Jo­
15 Treitschke hakkında Bkz. Wanda Kampmann ( 1981: 265-79) Treitschke ve The­ sef Steinberg ( 1967)
odor Mommsen'ın birbirlerine karşı polemikleri W alter Böhlich’in (1965) kapsamlı 18 August Bebel (1906: 291)
metin derlemesinde yeniden ortaya konmuştur.
102 Alman ve Avusturya Marksistleri
S osyalist Defterlerdin analizi de farklı değildi. Avusturya Sosyalist
Partisi lideri Wilhelm Ellenbogen’a göre anti-semitizm, sanayileşme
ve kapitalizmin gelişimine karşı “dinci-feodal” direniş gösteren “gü­
cünü kaybetmiş bir sosyal tabakanm, küçük burjuvazinin deforme
olmuş smıf hareketi” idi.*« Ellenbogen, Avusturya’da anti-semitist
eğilimlerin yayılmasmı, katolik ve eğitimsiz köylü kitlesinin şehre gö­
çüne neden olan modernleşmeye bağlar ve bu yeni kentli kitle önyar­
gılara ve demagojiye açık bir kurbandır. Buna rağmen anti-semitiz-
mi “sosyal ilişkilerin gelişiminde zorunlu bir geçiş dönemi” [eine not­
wendige D m chsgangsperiode] olarak görür.20 Böylece anti-semitizm
sorunu bir kez daha determinist-evrimci bakış açısıyla, sadece geçici
değil, aynı zamanda gerekli bir sosyal gerilik sorununa indirgenir.
Philipp Scheidemann 1906’daA^^M^Z«f dergisinde yayınlanan maka­
lesinde de aynı sonuca varır; “Anti-semitist grupların hâlâ varlıkları­
nı devam ettirebilmeleri, Almanya’da küçük köylüler ve küçük burju­
vaların hâlâ politik açıdan ne kadar gerici olduğunun ispatıdır.” Sos­
yal ve ekonomik ilerlemeden sonra anti-semitistler ya muhafazakâr
ya da tutarh anti-kapitalist yani sosyal demokrat olmalıydılar. 21
Anti-semitizmin küçük burjuva ve anakronik niteliği, Avusturya
Sosyal-Hıristiyan Partisi başkam ve Viyana belediye başkanı Kari
Lueger örneğinde doğrulanmaktadır. Friedrich Austerlitz’e göre bu
sima, politikayı demagojik bir egzersize dönüştürmekten başka bir
şey olmayan “küçük burjuva psikolojisinin” özetidir. Lueger bütün
önyargılarıyla “küçük insanların” otantik bir cisimleşmesi anti-semi­
tizmin yaratıcısı değildir, onu olsa olsa kışkırtmıştır.22 Austerlitz’e
göre, aristokrasinin bir kesimi tarafmdan desteklenen, ama kapita­
lizm karşıtı söyleminden hoşlanan, özellikle yahudi bankacılar ve fı-
nans kesimini karşısına alan lafzı bir anti-kapitaIfzmle büyülediği or­
ta tabakada da ziyadesiyle popüler olan bu demagog figürünün orta­
ya çıkmasına neden olan tarihî koşullar Avusturya kapitalizminin
■|9 Wilhelm Ellenbogen (1899; 419) 20 Wilhelm Ellenbogen (1899 425)
21 Philipp Scheldemann (1905-1906: 636)
22 Friedrich Austerlitz (1900-1901: 40)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 103
Özgünlüklerinin ürünüdür. Bu ülkede kapitalist sosyal ilişkiler müs­
tebit bir devletin içinde gelişmişti ve sanayi burjuvazisi ile feodaller
arasında bir sembiyoz [ortak yaşam] oluşmuştu. Burjuva ve feodal
iktidar güçlerinin bu birlikteliği liberalizmin aniden gerilemesine ne­
den olmuştu ve Avusturya’da “bölgeciliğin” etkili olmasını da açıklı­
yordu. Lueger’in anti-semitizmi bu kaynaktan beslenmekteydi. An­
cak Austerlitz, anti-Semitizmin yayılmasından Viyanalı yahudileri de
sorumlu tutar. Ona göre Avusturya-Macaristan imparatorluğunun
başkentinde gelişen liberalizmde başlangıçtan itibaren “özel bir ya­
hudi etkisi” vardır. Finans, bilim ve kültür çevrelerine bir “yahudi
kliği” hâkimdir. Austerlitz, anti-semitist hareketin ortaya çıkışındaki
en önemli faktörlerden birinin Viyana basınındaki yahudi tekeli oldu­
ğunu yazar. Yahudi bir aydın ve Arbeiterzeitungvxv yöneticisi olarak
"yahudilerin hakimiyeti”nden [/udenherrschaâ] söz ederken, sadece
yahudi gazetecilerin çokluğuna değil, aynı zamanda “basının yahu­
dilerin özel çıkarlarına tabi kılınmasına” da dikkati çeker. “Bu bir
cins yahudi komplosuydu, İsrail halkının dayanışması efsanesi ger­
çekleştirilmişti.” Austerlitz’e göre Lueger yahudi banka ve gazete sa­
hiplerine karşı yaygın düşmanlığa bir ses ve politik program vermek­
ten başka bir şey yapmamıştı. Ama burjuva politikacı Lueger’in anti-
semitizmi, temelinde, demagojiye dayanıyordu ve etkisi zararsızdı; o
ne yahudilerin kovalanmasmdan ne de vatandaşlık haklarının elle­
rinden ahnmasından yanaydı, sadece onlarla mücadele etmekle “ye-
tiniyordu”.23 Austerlitz’in bu makalesinde, Lueger’in taşralı demago­
jisinin kökenlerinin doğru ve etkili analizi ile yazarm düşüncesinde
önemli rol oynayan ve geleneksel anti-semitik kökenleri olan “yahu­
di komplosu” hayali birbirine karışmaktadır.
Bu eğilim İkinci Enternasyonal’in en önemli marksist teorisyenle-
rinden Kari Kautsky ve Otto Bauer tarafından tasdiklendi. Yazıların­
da Batı Avrupa ile anti-semitizmin farklı özellikler gösterdiği çarlık
imparatorluğu arasındaki niteliksel farka dikkati çekerler. Kautsky,
1903’de Kişinyov pogromundan sonra yazdığı yazıda Bati’da kapita-
"23 Friedrich Austerlitz (1900-1901: 43)
104 Alman ve Avusturya Marksistler!
list sanayileşme karşısmda küçük burjuva tepkiden ibaret olan anti­
semitizmin Rusya’da mutlakiyetçi bir rejime karşı kendini savunma
politikası olduğunu açıklar. Rusya’da yahudilere karşı nefretin daha
sivri ve şiddete dayalı bir karakteri vardır, çünkü çarlık rejimi bu nef­
reti desteklemekte ve yahudileri otokrasinin tepesinde esen fırtınanın
paratoneri olarak kuUanmaktadır.24 Anti-semitizmin bu biçimiyle an­
cak yahudilerle yahudi olmayanları ortak mücadelede birleştiren işçi
hareketi başa çıkabilirdi.
Otto Bauer’in tutumu da benzerdi: yahudilerin büyük burjuvazinin
bir parçası olduğu batıda anti-semitizm sadece “anti kapitalizmin ilk
naif biçimi” {der erste naïve Ausdurck des Antikapitalismus) iken;
yahudi proletaryasının varolduğu Doğu’da anti-semitizm, milliyetçi
karaktere bürünerek işçileri bölmekte (yahudi işçiler arasında milli­
yetçiliğin bir biçimini yaratarak) ve işçi hareketine zarar vermektedir.
Çarlık Rusya’sındaki işçi hareketi bu gerici ideolojiyle mücadele etmek
ve aynı zamanda “slav kardeşleri” 25 üe yahudi işçiler arasında bölün­
me sonucunu getirebilecek “Yahudi milliyetçiliğine” karşı çıkmak zo­
rundadır. “Yahudi milliyetçiliği” kavranu burada çok muğlaktır, ama
ilerde göreceğimiz gibi, hem Siyonizm hem de yahudi ulusu ya da kül­
türel özerkliği konusundaki her türlü fikri içermektedir. Ezen ulus ile
ezilen azınlık arasındaki her türlü farkı yok sayan, bu yahudi milliyet­
çiliği anti-semitizmin karşılaştırılması -ki bizce bu marksist yönteme
çok yabancıdır- Adler ve Mehring’in görüşlerine yakındır.
Alman ve AvusturyalI sosyalistlerin Dreyfus skandali karşısında­
ki tutumlarının analizi de ilginçtir ve bu dönemde marksistlerin ço­
ğunluğunun yahudi sorununa bakışının kültürel temelini daha iyi
anlamayı mümkün kılar. Wilhelm Liebknecht 1899’da Karl Kraus’un
Viyana’da çıkardığı F ackel [Meşale] dergisinde bu konudaki özlü gö­
rüşünü şöyle açıklar: “Yüzbaşı Dreyfus’un suçsuzluğuna inanmıyo-
rum."26 Bir subayın sadece yahudi olduğu için mahkünı edileceğini
24 Karl Kautsky (1902-1903: 306) Kautsky ve antl-semitlzm (iiorlne Bkz. Jack Ja­
cobs (1985; 1994)
25 Otto Bauer ( 19 10-19 I I : 94) 26 Wilhelm Liebknecht ( 1899: I )
Marksistler ve Yahudi Sorunu 105
tahayyül edememektedir. Böyle bir şey Almanya’da olamazdı, öyley­
se insan hakları ve yahudilerin kurtuluşunun ülkesi Fransa’da hiç
olamazdı. İyi bir aileden gelen bir subay hiç bir neden olmadan ca­
susluk ve vatana ihanetle suçlanamazdı. Davada Dreyfus’un suçlulu­
ğu da suçsuzluğu da kanıtlanamamıştı ve zaten normalde casusluk
davalarında delil bulunmazdı, çünkü deliller karşı tarafın elinde olur­
du. Dolayısıyla, Dreyfus’u savunma kampanyası “korkunç bir konu­
ya”, a priori masûm olduğu görüşüne dayanmaktaydı. Wilhelm Li­
ebknecht şunları yazar; “Yahudi Dreyfus’un sadece yahudi nefreti
[aus blossem Judenhass] yüzünden şeytan adasına gönderildiği
inancı, her türlü psikoloji ve sağlıkh düşünceyi aşar. ”2?
Fransa’daki Üçüncü Cumhuriyet’in kurumlarına bu saf güven Ro­
sa Luxemburg tarafından paylaşılmaz. 1898-1899 yıllarında Dreyfus
skandali konusunda yazdığı yazılarda -ki Dresden’de basılan bu ya­
zıları Fransız basını ve Fransa’da yaşayan muhabirlerle (Ch. Pappo-
port, B. Kriçevskiy, L Urbach) mektuplaşmalarından edindiği bilgile­
re dayandırmaktadır- yüzbaşıyı samimiyetle savunur. Ama bu, aynı
zamanda, Dreyfus’un savunmasını üstlenen burjuva propagandayı
desteklediği anlamına gelmez. Bu bağlamda Jaures’in tutumunu za­
yıf ve çekimser bulur, çünkü tüm Fransa’yı kutuplara bölen dava kul­
lanılarak, militarizme karşı kampanyanın yoğunlaştırılması gerektiği
görüşündedir. Luxemburg’a göre, Dreyfus skandali, ne devlet aygı­
tındaki bazı gerici kesimlerin hatalarını azaltmış ne de anti-semitiz­
min çağdışı görüntülerinin ortaya çıkışını engellemiştir, aksine Fran­
sız toplumunun parçalanmasının, derin bir krizin göstergesidir;
“Dreyfus olayında, onu sınıf savaşı açısından ilginç kılan dört sosyal
faktör ortaya çıkmıştır; militarizm, şovenizm/ milliyetçilik, anti-semi­
tizm ve dincilik”.28Rosa Luxemburg anti-semitizmi sosyal gericiliğin
ifadesi olarak yorumlamamakta, aksine “burjuva toplumunun yavaş
27 Wilhelm Liebknecht (1899: 3) Liebknecht konusunda Bkz. E. Silberner (1962;
208-11) Neyse ki değerlendirmeleri ne Almanya'da ne de Fransa'da işçi hareketinin
tamamı tarafından paylaşıldı. Yine de o dönemde Sosyal Demokrasi içinde yaygın
olan görijşü yansıtıyordu.
28 Rosa Luxemburg ( I 971: 82)
106 Alman ve Avusturya Marksistleri
yavaş değil, hızla çürümeye başladıgı”^^ bir ülkede, kapitalizmin ol­
gunluk döneminin işareti olarak görmektedir.
Bu ifade anti-semitizm olgusunun analizini sosyal demokrasinin
geleneksel yaklaşımma göre bir başka niteliksel düzeye çıkarmakta­
dır. Ne yazık ki, Rosa Luxemburg, anti-semitizmi çağdaş kapitaliz­
min bir olgusu olarak gören, ancak boyutları ile etkisini gözardı eden
marjinal bakış açısıyla sınırlı kahr. Dreyfus olayı öncelikle milita­
rizmle mücadele etmek için bir fırsattır ve bu durumda anti-semitizm
marjinal kalır. Kautsky’nin bile Jaures’in bu konuda yaptığı araştır­
maya verdiği cevapta, olayın anti semitik yönünü ikincil görme eğili­
mi ilginçtir. Dreyfusçulara kuşkuya yer bırakmayacak şekilde destek
verir -Fransız sosyalizminin onurunu kurtardığını bilerek Jaures’in
kazanımlarım över ve işçi sınıfının tarafsız kalmaması gerektiği yo­
lundaki inancını onaylar- ama bu olayla birlikte ortaya çıkma fırsaü
bulan Fransız anti-semitizminin kökenleri konusunu ihmal eder.^o
Bu tartışmanın bilançosunu çıkarma çabasında, anti-semitizm ve
fılo-semitizm arasında kesin bir seçim yapmaktan (Adler ve Meh­
ring), anti-semitizme karşı mücadeleden yana açık tutum alanlara
(Bebel) kadar bir gelişme izlenebilir. Daha temel bir analize ise Orta
Avrupa marksistlerinde rastlamak mümkündür: anti-semitizmi sos­
yal geri kalmışlığın bir ifadesi olarak görürler ve ekonomik gelişmey­
le ortadan kalkacağına inanırlar. Sosyal tabanını küçük burjuvazi
(köylüler ve küçük tüccarlar) ve orta tabaka (profesörler, devlet me­
murları, öğrenciler) arasında bulmaktadır. Anti-semitist hareket ge­
rici ve romantik bir ideolojiyi yayar, buna rağmen temelde çeşitli
meslek dallarında yahudilerin rekabeti karşısında duyulan korkuya
dayanan, ekonomik nedenlerden kaynaklanır. Bu analiz, Engels’in
1890'da geliştirdiği bazı kavramları yeniden ele almakta, ancak anti-
semitizmin, özellikle Avusturya’da olduğu gibi hâkim ideolojinin ya­
pısal bir unsuru haline geldiği yerlerde, “aptalların sosyalizmi” ola­
rak kavranmasının artık aşıldığı ya da yetersiz kaldığına işaret eden
bazı gelişmeleri gözardı etmektedir.
"29 Rosa Luxemburg (1972a: 268) 30 K»rl Kautsky (1899)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 107
Fakat İkinci Enternasyonal’in pozitif klişeleri modern tipte bir an­
ti-semitizmin mümkünatını dışlıyordu: anti-semitizm sadece geçmi­
şin bir kahnüsıdır. Kautsky 1890’da şunları yazar: “bugünkü Anti­
semitizm, zaman ve mekan olarak sınırlı, geçici ve darkafalı bir ha­
rekettir. ”31 Bu yöntem Wilhelm Liebknecht’in Dreyfus skandali kar­
şısındaki şaşkınlığında olduğu gibi, anti-semitizmin yarattığı tehdi­
din genelde küçümsenmesine yol açan çıkış noktasıdır. Alman ve
AvusturyalI marksistler anti-semitist ideolojiyi çağdışı, ilerleme düş­
manı ve gerici olarak niteler. XIX. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çı­
kan önemli bir değişimi farketmeyi başaramazlar: dinî yahudi düş­
manlığından çağdaş, ırkçı anti-semitizme geçiş, ki bu resmî faşizm
ideolojisine giden süreçtir. Bunu ne Viyana’da Lueger’in sosyal-hris-
tıyan hareketinde, ne de Alfred Stöcker’in Almanya’daki protestan
eğilimli hareketinde görmek mümkündür. Ancak Georg von Schöne­
rer’in pancermanist hareketi kuşkuya yer bırakmayacak şekilde ırkçı
izler taşımaktadır (Avusturya’nın ileri gelen sosyalistlerinden bir
grup bu akımdan gelmektedir). Dinî kökenli yahudi nefretinden, ırk­
çı anti-semitizme geçiş sadece formel içerikli değildir: birincisi yahu­
dilerin hıristiyanlaştırılabileceğinden yola çıkarken, İkincisi yahudile­
rin asimilasyonuna bile karşı çıkar. İşte tam da bu çok önemli nokta
marksist analizcilerin gözünden kaçar. Yahudilerin kurtuluşunun
ürünü bir hareketi ve ideolojiyi -modern anti-semitizm- arkaik ön­
yargılar olarak telâkki etmeye devam ediyorlardı.
Siyonizm
Politik Siyonizm Avrupa yahudiliğinin yüzyıl dönümünde içinde bu­
lunduğu iki ucu çıkmaz sokağa cevap olarak oluştu: Doğuda, çarlık
Rusya’sında asimilasyonun mümkün olmayışı ve Almanya ve Avus­
turya’da anti-semitizmin yayılması. Siyonizmin kökenini kısmen
modern anti-semitzm’in yükselişine karşı (asimile olmuş) batüı ya­
hudi intelligentsiyasınm tepkisinde, kısmen de bu kültürel değişim
sürecinin (H askalah) içindeki ve Batılı dünyadan gelen yeni düşün-
'31 S. (Kari Kautsky) (I890-, 23)
108 Alman ve Avusturya Marksistleri
çelere çok açık olan Doğu Yahudilerinin bu tepkiye yankısında ara­
mak gerekir. Özellikle Judaizm ve anti-semitizmi değiştirilemez ve
sonsuza kadar varolacak tarihî gerçeklikler olarak gören siyonist ide­
olojinin bazı temel tezleri, Rus doktor Leo Pinsker’in 1881’de yazdı­
ğı Kendi Kendine Kurtuluş [Autoemanzipation] adlı öncül bildirgesin­
de zaten bulunuyordu. Bununla birlikte, Pinsker Yahudilerin kurtu­
luşunu tüm ezilen insanların daha genel kurtuluşu sürecinin bir veç­
hesi olarak görürken, modern siyonizmin kurucusu ve D er/udensta-
a t [Yahudi Devleti] (1896) adh kitabın yazarı Theodor Herzi yahudi
devletinin kuruluşunu hedefleyen tipik milliyetçi bir hareket için bu
evrensel perspektiften vazgeçiyordu. Viyana’nm en önemli liberal
günlük gazetelerinden Neue Freie Presse [Yeni Özgür Basın] yazarı
olan Herzi, Macaristan kökenli, tamamen asimile olmuş bir yahudiy­
di. Paris’te Dreyfus skandalinin etkisiyle birdenbire anti-semitizm
gerçeğini ve asimilasyon sürecinin vardığı krizi kavramış ve siyonist
olmuştu. Herzl’ın siyonizmi ne Moses Hess’de olduğu gibi sosyalist
ne de Nathan Birnbaum’unki gibi ruhanî boyuta sahiptir. Aksine Al­
man ve AvusturyalI liberal yahudi intelligentsiyasınm akılcı ve fay­
dacı geleneğine dayanıyordu. Herzl’a göre Yahudiler bir ulustu ve
Batı dünyasmda özel bir yerleri vardı: hedefleri ileri Batı medeniyeti­
nin kültürünü ve kazanımlarını Filistin’e götürmekti. Güçlü bir Avru­
pa merkezci damganın etkisi akındaki ve sömürgeci yayılma dönemi­
nin ürünü olan Herzl’in Siyonizm anlayışı, İncildeki Eretz İsrael im­
gesini modern bir devlet biçimide laikleştirmiş ve onu getirip Arap Fi­
listin’inin tarihî gerçeğinin üzerine yapıştırmıştıtı. 32
Yahudi proletaryasının bulunmadığı Orta Avrupa’da Siyonizm iş­
çi hareketi için tamamen marjinal bir olguydu. Marksistier genelde
politik siyonizmin doğuşunu Yahudi küçük burjuvazisinin, tarihî ge­
leceği olmayan ve biraz garip bir yeni eğilimi olarak yorumladılar. Al­
manca konuşan Yahudi marksistier için Siyonizm sadece, terkettikle-
ri ve artık ilgilenmek istemedikleri bir dünyanın yankısıydı. “Müte­
vazı bir fılantropik eseri desteklemek isteyen, öncülleri gerçekliği
32 Bkz. Jakob Taut (1986: 24-6)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 109
görmeyen ve amaçları her açıdan ütopik olan bir hareket, başarısız­
lığa mahkûmdur.”33 I9 1 3 ’de A rbeiterzeitungda yayınlanan bu yo­
rum İkinci Enternasyonal’de siyonizmin değerlendirilmesi konusun­
da hâkim olan görüşü yansıtmaktadır. Buna karşılık, Siyonizm Doğu
Avrupa’da azınlıkta olmasına rağmen, Yahudi işçi hareketi içinde
özel bir akım olarak biçimlendi. Almanca konuşan marksistlerin Si­
yonizmin Orta Avrupa’daki kökenleri yerine. Doğu Avrupa’daki Si­
yonizm’in yansımalarını analiz etme çabaları bundan kaynaklan­
maktadır ve çoğu zaman Bund’çularla Rus Siyonistieri arasındaki po­
lemiğe bir ek olarak algılanmaktadır.
i. İgnatieff’in (Parvus) 1893’deVW?Mi’Z « i’da yayınlanan “Rus-ya-
hudi işçilerinin yahudi sorununa ilişkin görüşleri” başlıklı karakte­
ristik makalesi, aynı zamanda Rusya’da bir yahudi işçi hareketinin
oluşum sürecinin Almanya’ya ulaşan ilk yankısı ve “Yahudi milliyet­
çiliğinin” analizini yapan ilk değerlendirmedir. İgnatieff, Yahudi işçi­
lerin Batı “eyaletinin” bir “büyük kentinde” düzenlediği büyük bir
gösteriyi (büyük ihtimalle söz konusu olan Litvanya’nın Vilnius ken­
tinde düzenlenen 1 Mayıs gösterisidir) ve gösteri sonunda yapılan
mitingde iki konuşmacının Yahudi jargonunu (yidişçe) kullanarak
ajitasyon yaptığını anlatir. Makalede ayrıca, miting sırasında “Yahu­
di milliyetçiliğine” yöneltilen eleştiriden de söz edilir. Milliyetçiler
Rusya’daki anti-semitik kovuşturmaların baskısı altında yahudiliğin
“kurtuluşu” [rédemption] için çeşitii projeler geliştirmişlerdi: Yahudi­
lerin “bağımsız bir ekonomik yapı” kurabilecekleri Filistin ya da Ar­
jantin’de koloni oluşturmayı düşünüyorlardı ve bu bağlamda Yahudi
burjuvazisinin desteğini istiyorlardı. Ama kapitalistier Filistin’de de
kapitalist kalacaklardı ve Yahudi işçilerin Yahudi bir işveren tarafm­
dan sömürülmek için başka topraklara gitmeye niyetieri yoktu. Ya­
hudi sorununun çözümü, “ırk ve din ayrımı yapmadan insanlığın
kurtuluşunu amaçlayan” {für die Erlösung der M enschlieie) sınıf mü­
cadelesine dayanmaktaydı. Parvus’a göre, diasporada kök salan Ya­
hudi işçiler kültürel değerlere dayalı bir “ulusal duygu” geliştirmişler-
33 R.S. VVistrich'de alıntı (1981: 124)
1 10 Alman ve Avusturya Marksistleri
dİ. Ama bu, etnik kökenlerini (Volksangehörigkeit) inkâr etmeyen,
“karanlığm değil, aydmlanmanın milliyetçiliği, barbarlık değil, kültü­
rüne sahip çıkma, halkları birbirine düşman eden değil, tüm halkla-
nn kardeşliğini sağlayan bir milliyetçilik,” olacaktı.34
Ignatieffin makalesinde üç önemli nokta bulunur: a) Rusya’da
bir Yahudi proletaryası vardır ve sınıf çıkarlarının bilincine varmaya
ve örgütlenmeye başlamıştır; b) Doğu’da yaşayan Yahudiler ezilen
bir ulustur; c) Yahudi sorununa diasporada işçi sınıfı mücadelesi
bağlamında çözüm bulunabilir, yoksa, çözüm Filistin ya da diğer ül­
kelerin ilhakında değildir. Bu çözümlemeler Bund örgütünün strate­
jik temelini oluşturdu.
Siyonizmin farkh bir başka değerlendirmesi 1895’de Neue Zeit
dergisinde B. Emmanuel tarafından yapıldı. O, bu hareketi Yahudi
burjuvazisinin ortaya çıkışına yol açan ve eski hâkim sınıfı, gettodan
çıkan bu rakiple^s karşı karşıya getiren kurtuluş sürecinin bir ürünü
olarak görmekteydi. Bu çatışma, siyonizmin en önemli ve etkili veç­
helerinden birini oluşturduğu Yahudiliğin bir Rönesansma yol açmış­
tı. Emmanuel, Doğu Avrupa’da, yoksullaşan küçük burjuvazi içinde
tutunan siyonist hareketin büyük gelişme şansına sahip olduğunu
anlamışü. Yeni oluşan endüstri kesiminin dışında kalan tüccar ve za-
naatkâr orta sınıfı, hava insanlarının {Luftmenschn) sayısını artırdı­
ğını görüyor ve bu çöküşe alternatif arayışı içinde, Filistin’in koloni-
zasyonu fikrine sıcak bakıyordu. Emmanuel siyonizmin önündeki
engellerin de farkındaydı: ona göre “Filistin denizle çöl arasında dar
bir bölgeydi” ve “yerleşme projesi için” çok da uygun değildi^^. Tüm
bunlara rağmen siyonizmi olumlu görüyordu. Galiçya’nın sosyalist
yahudileri bu bakış açısını kabul edemezlerdi; onlara göre Siyonizm
sadece marjinal ve yahudi kitlelerin yaşamına yabancı bir olguydu,
bunun da kanıtı yidiş dilinde dergi çıkarma projesinin yankı bulma-
masıydı. Onlara göre, Siyonizm, asilime olmuş yahudi aydınların po­
■34 I. Ignatieff ( 1892-1893: 176-9) 35 B. Emmanuel ( 1894-1895: 599)
36 B. Emmanuel (1894-1895: 602 vd) Siyonist hareketin oluşması konusunda Sosyal
Demokrasi içindeki tartışmalar için Bkz. Mario Kessler (1993: 19-39; 1994: 54-85)
Marksistler ve Yahudi Sorunu IIi
litik hareketiydi. Proletaryanın % 3 0 ’unun yahudi olduğu Galiçya’da
siyonist propaganda sadece sınıf mücadelesini bölmeye yarardı. Do­
layısıyla bununla da, hahamlarla, “kaşer tencerelerle [kaşer; dine uy­
gun hazırlanmış helal yiyecek ç.n.], şakakları örten favorilerle nasıl
mücadele ediliyorsa, öyle mücadele edilmeliydi. ”37
Teodor Herzi’ın ünlü esen D er/udenstaafnin [Yahudi Devleti] ya­
yınlanması 1896’da Neue ZeiCda Jakob Stern’in kısa, eleştirel ve alay­
cı haberiyle verildi. Filistin ya da Arjantin’de bir yahudi devleti oluş­
turma projesi “tuhaf bir proje” olarak değerlendirildi. Yahudi kapita­
listler kendilerini “medenî ülkelerde” çok güvende hissediyorlardı ve
onların gözünde siyonizmin hiçbir avantajı yoktu.^s johann PoUack
1897’de Herzl’m başkanlığında yapılan Siyonist Dünya Kongresi ve­
silesiyle bu akımın temel bir eleştirisini yaptı. Pollack yahudileri bir
ulus olarak gören siyonist ütopyayı eleştirdi. Batı Avrupa’daki yahu­
diler Rusya ya da Polonya’daki dindaşlarından çok farklıydı: “İngiliz,
Fransız ve Alman Yahudisinin Rus ya da Polonyah yahudiyle hiçbir
ortaklığı yoktu ve düşünce biçimlerindeki farklılık dil yoluyla bile aşı­
lamaz, aksine: dinî duygular her ülkenin kültürel özelliklerine göre
belirlenen özelliklere sahipti. ”39 Yahudilerin konuştuğu ortak bir dil
yoktu ve dil olarak nitelendirilen yahudi-almancası lehçesi \Judende-
utsch] yidiş dili bile, Rusya, Polonya ve Galiçya’da farklı özelliklere
sahipti. PoUack’a göre kültürel ve dinî düzeyde olduğu gibi, dilce de
farklılıklar gösteren Yahudiler ulus olamazlar. Siyonistlerin “yahudi
halkı” kavramı aldatıcıdır, çünkü gerçekte bu halk çeşitli sosyal çıkar­
ları olan sınıflara bölünmüştür. Sosyalist hareketin etkisindeki prole­
tarya siyonizme karşı düşmanca tutum içindedir ve sadece sınıf bilin­
ci, geri yahudi işçiler için baskı ve anti-semitizme karşı çıkışın ilk bi­
çimini oluşturabilir. Sonuçta Siyonizm romantik aydınların küçük bir
grubu tarafından ortaya atılan ve “artık varolmayan bir ulusun son
defa tarih sahnesine çıkıp, sonra tamamen yokolmasına yol açacak
37 s. Haecker (1894-1895: 760)
3 8J.St. (Jakob Stern) (1896-1897: 186)
39J. Pollack (1897-1898: 598)
112 Alman ve Avusturya Marksistleri
geçici bir olgu” olarak g ö rü lü r. 4o Asimilasyonun seçeneği yoktur ve
Siyonizm sadece judaizme lütfedilen tarihî bir gecikmedir.
Revizyonist eğilimin aylık dergisi Sosyalist Defterler'm. tutumu ise
çok farklıdu: ve eleştirisini kademeli olarak siyonist düşüncelere teme­
linde hak verecek şekilde azaltılmıştır. Sergey Nevsorov’un 1897’de
Herzi hareketinin başlangıcına ilişkin notları olumlu bir tarafsızlık tu­
tumunu yansıtır. Nevsorov, siyonizmi anti-semitizmin yetmişli yılla­
rın kriziyle yeniden ortaya çıkan bir ürünü olarak nitelendirir. Siyo­
nizmin kökeni, anti-semitizmin, kurtuluşunu gerçekleştirmiş Yahudi­
lerde ortaya çıkardığı yurtsuzluk {Heimatlosigkeit) duygusudur. Bu
hareketin “anti-semitizmin klasik ülkesi” Avusturya’da, özellikle Vi­
yana’da ortaya çıkması tesadüf değildir. Nevsorov siyonizmi burjuva
hareketi olarak tanımlar: Basel Kongresi’ne doktorlar, avukatiar, mü­
hendisler ve iş adamları katılmış, ama siyonist projelerin gerçekleş­
mesinde çıkarı olmayan Yahudi proletaryası ortada gözükmemiştir.
Dolayısıyla, Yahudi devleti “bir burjuva kuruntusudur” {eine bürger­
liche Fiktion). Böyle bakıldığında, Siyonizm Nevsorov’un gözünde
“gerici değil, daha çok demokratik ve ilerici bir harekettir”, çünkü
“yahudiliğin moralini yükseltecek” güçtedir.“" Buna göre Siyonizm
proletaryaya yabancı, hiç de gerçekçi olmayan bir programa dayanan
bir burjuva demokratik hareket olarak görülür, buna rağmen proletar­
yaya yararlıdır, çünkü pozitif bir ahlakî işlev üstlenebilecek olanakla­
ra sahiptir. Bu yargı şunları içermektedir; a) İkinci Enternasyonal’in
önemli kesimlerinin tipik sömürgeciliğine karşı (Thiescim) tavizkâr
bir tutum; b) Yahudi kimliğini tarih dışı değil, olumlu bir faktör ola­
rak kabul etmek, ki bu aynı zamanda araya mesafe koymak ve asi-
milasyoncu hipotezlere eleştirel onay vermek anlamına gelmektedir.
Eduard Berstein’ın görüşleri Nevsorov’a oldukça yakındır.
1913’de Neue Z«rda Siyonizm konusunda son derece eleştirel bir
makale yayınladı. Eleştirileri Filistin’deki durumun analizinden yola
çıkıyordu. Yahudilerin -nüfusun yaklaşık sekizde biri olarak- azınlığı
oluştiırduğu ve “maddî ve manevî açıdan” çok yoksul olduğu Osman-
"40 J. Pollack (1897-1898: 600) 41 S. Njewsorow (1897: 648, 651)
Marksistler ve Yahudi Sorunu I 13
h imparatorluğunun bu eyâletinde, siyonistler bu nüfus içinde azınlık­
tılar ve sömürgeleştirme hayalinin gerçekleştirilmesi mümkün değil­
dir. Bernstein’a göre, Siyonizm anti-semitizmin Avrupalı Yahudileri
içine düşürdüğü “çaresizliğin” {Verzweiflung) ü rü n ü d ü r.42 Buna rağ­
men, Bernstein’ın siyonizmi özünde değil, uygulanamazlığı nedeniy­
le eleştirmesi anlamlıdır. Bernstein 1897’de sömürgecilik konusunda
genel olarak görüşlerini açıkça dile getirmişti; “medenî olmayan halk­
ların belli yöntemlerle baskı altina alınmasına karşıyız ve bununla
mücadele ederiz, ama onları daha yüksek bir medeniyete zorlamak
için boyunduruk altina alınmaları gerektiği gerçeğine karşı d e ğ iliz .”43
Bernstein, Birinci Dünya Savaşı sırasında yahudi sorunu ve Siyo­
nizm konusundaki görüşlerini Berlin’de yayınladığı Yahudilerin
Dünya Savaşm daki Görevleri başlıklı bir broşürde somutlaştırdı. Al­
man ulusuna ait olduğunu onaylıyor ve böylece siyonist olmayışını
gerekçelendiriyordu - ’’Siyonist değilim, çünkü kendimi çok fazla Al­
man hissediyorum”-; buna rağmen Yahudilerin maruz kaldıkları
“sosyal ve devletçi” ayrımcılık ve gittikçe yükselen anti-semitizm
karşısında, siyonizmin özündeki “idealist unsur”un “kültürel yaşa­
mın bir değeri” olarak görülebileceğini kabul ediyordu, Siyonizm, şo­
venizmin Yahudi versiyonu değildi ve bu yüzden olumlu bir kültürel
rol oynayabilirdi. Siyonist Yahudi “gerçek bir dünya vatandaşı” {ech­
ter weitbürgei) olabilirdi ve siyonist “halkların büyük ailesinin” kur­
tulmasına yardımcı olmak zorundaydı. Bernstein Yahudi yurtseverli­
ğini üç biçimde tanımlar: yahudilerin yaşadıkları ülkeye karşı duygu­
lan {Landespatriotism us); kendi halkına, aynı inançtan olanlara kar­
şı dayanışma duyguları {Stammespatriotismus) -, ve son olarak “dün­
ya vatandaşlığı severlik” {WeItbürgerIichenpatriotismus)olatdLk ta­
nımladığı duygu. Bu sonuncusu, eternasyonalizm ile ulusal duygula­
rını diyalektik biçimde bağdaştırmaya eğilimliydi. Bernstein’a göre
uluslar kendilerini, uluslararası kültüre kattiklan zenginlikle tanım-
42 Eduard Bernstein (1913-1914: 745)
43 E, Bernstein (1897: 109) Bu sorunla ilgili olarak Bkz, Georges Haupt/ Madeleine
Reberiou (1967); Franco Andreucci (1979b)
I 14 Alman ve Avusturya Marksistleri
layabilirlerdi. Yahudiler tarihleri gereği “doğuştan pasifıst”44, yani
kozmopolitizmin ve uluslar arasında barış ruhunun doğal taşıyıcısı
idiler. Buna göre Bernstein’ın asimilasyonculuğu -kendine göre ide-
alize ettiği- Yahudi kimliğini yadsımıyor ve siyonizme belli bir kültü­
rel meşruiyet tanıyordu.
Sosyalist siyonizmin tutumları S o^ alist Defterler’de. Poale Sion
hareketinin lideri Leon Hasanoviç tarafından geliştirildi. Hasanoviç,
Batı AvrupalI marksistler arasındaki yaygın asimilasyoncu anlayışı
eleştiriyor ve onları “kansız ve cansız” bir insanlığın “eşitlikçi ütop­
yasıyla” sonuçlanacak soyut bir kozmopolitliği savunmakla suçlu­
yordu. Buna karşılık, ona göre, enternasyonalizm farklı uluslardan
bireylerin özgür kültürel gelişimi perspektifinden işçi sınıfının “ileri­
ci ve müdafaacı bir milliyetçiliğini" içermekteydi.^s Doğu Avrupa’da
sadece küçük bir elit Yahudi tabakası asimile olurken, nüfusun bü­
yük çoğunluğunu oluşturan proletarya dili ve kültürünü korumuştu.
Dolayısıyla, asimilasyonun sosyo-ekonomik koşulları yoktu. Batı’da
sosyal gelişme Yahudi toplumunun uyum koşullarım yaratmıştı,
ama Doğu’da Yahudiler burjuvalaşmak yerine proleterleşmekteydi­
ler. Bu çerçevede proleterya sadece çarlık Rusya’sında değil, aynı za­
manda Amerika’ya göç eden Doğu Yahudileri arasında da ulusal kül­
türün koruyucusu olmuştur. Hasanoviç’in Doğu Yahudilerinin prole­
terleşmesi üzerindeki ısrarı -siyonistlerden çok Bund yanlıları için
tipik- asimilasyoncu hipotezlerin gerçekçi olmayan karakterine dik­
kati çekmeyi ve aynı zamanda diasporadaki Yahudi yaşamının geliş­
me imkânlarını vurgulamayı amaçlar. Filistin’in sömürgeleştirilmesi
Yahudiliğin ulusal rönesansı için gereklidir, buna rağmen Yahudi
halkının diasporada da ifadesini bulan “yaşam arzusu” bununla ye­
tinemez. Bu nokta Theodor Herzi ile en önemli ayrılıklarını oluştur­
maktadır: Hasanoviç Poale Sion hareketinin Diaspora’daki imkanlar
açısından “burjuva siyonistlerin kötümser bakış açısını” paylaştığı­
nı vurgular. 46
■44 E. Bernstein (1917: 32-49)
45 Leon Hasanoviç (1914: 963) 46 Leon Hasanoviç (1914: 967)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 115
Hasanoviç’e göre Filistin’in seçilmesinin nedenleri şunlardır: a)
endüstrileşmiş Avrupa’nın kaçınılmaz krizi karşısında tarımın geliş­
tirilmesinin gerekliliği (Hasanoviç’e göre kapitalizmin krizi ancak
“tarıma dönüş” ile aşılabilir); b) Filistin’de görece yoğun Yahudi nü­
fus; c) ekonomik ve kültürel açıdan geri kalmış bir ülkede Batılı tekn­
oloji ve kültürün yardımı ile “medenileştirme misyonunu” yerine ge­
tirebilme imkânı. Poale Sion’un lideri “siyonist yerleşim anlayışının”
Filistin’deki yerU halkın varlığını inkâr edemeyeceğini (dünyanın her
yerinde olduğu gibi!) yazar. “Arapların bilmediği ve yahudilerin ge­
tireceği işletme anlayışı, sadece kitlesel yerleşimleri mümkün kılmak­
la kalmayacak, aynı zamanda Arapların ekonomik ve kültürel geliş­
mesinin yolunu da açacaktır.” Bu durumda “Yahudilerin sömürgeci
politikasından, sosyal demokratların mücadele ettiği şiddete dayah
sömürge politikasının benzerinden söz etmek tamamen saçmalıktır.
Yahudiler Filistin’e modern kültürü taşıyarak kelimenin tam anla­
mıyla bir medeniyet görevi ifa etmektedirler. ”<7 Zamanla Yahudiler
Filistin’de nüfusun çoğunluğunu oluşturacaklardır.
Hasanoviç’in teorisindeki “zamanın bir gereği” “tarıma dönüş sü­
reci” gözardı edildiğinde, bakış açısının tamamen Avrupa merkezci
dünya görüşünün etkisi altında olarak, Batı’daki “ilerleme” ile Avru­
pa kültür modelinin yayılmasını, “medeniyet misyonu” olarak gör­
mesi ilginçtir. Üstün kültürün temsilcisi olan yahudi yerleşimciler, Fi­
listin’in geri kalmış Arap fellahlanm aydınlatmakla görevlendirilir.
Filistinli Arapların kültürel ve etnik kimliğinin, siyonistlerin “mede­
niyet misyonu” ile çatışmaya gireceği, sömürgeleştirme sürecinde
ulusal bilincin gelişebileceği ve kurumlaşabileceği ihtimali sosyalist
siyonistieri kesinlikle ilgilendirmemektedir. Avrupa dışındaki dünya
tabula rasa olarak görülmekte ve “tarihî olmayan” halkların yaşadı­
ğı, kısaca sömürgeleştirilebilir bölge olarak algılanmaktadır. Kabul­
lenmeye her zaman hazır olmasalar da Paole Sion yanlıları, Kautsky
ve Otto Bauer gibi “ortodoks” marksistlerin Doğu Yahudilerini asimi­
le etmek istemeleri gibi, Filistinli Arapları asimile etmeyi düşünüyor-
47 Leon Hasanoviç (1914: 971)

116 Alman ve Avusturya Marksistleri
lardı. Kendilerini marksist ve devrimci olarak nitelendiren Doğu Av­
rupa’daki bu siyonist hareket, sömürgecilik anlayışmı ilke olarak
reddetmeyen ve siyonistlere dergilerinin sayfalarmı açan Alman sos­
yal demokratlarmm revizyonist eğilimiyle bu temelde birleşmektedir.
Sosyalist Defterler 1920’de Balfour deklerasyonundan sonra bu siyo­
nist anlayışı şöyle yorumladılar. “Tüm sömürgecilik hareketleri gibi
Yahudi-siyonistlerin Filistin’i sömürgeleştirmesinin amacı da, üretim
güçlerinin gelişmesini sağlamaktır ve kültürel ilerlemenin bir faktörü
olarak görülür.
Bu tartışmanın ana noktalarım özetlemek gerekirse, “ortodoks”
Marksistlerin siyonizme karşı eleştirel argümanları şunlardır: önce­
likle Siyonizm bir ütopyadır, Filistin’in sömürgeleştirilmesi, bölgenin
modern bir devlet için nesnel koşullara sahip olmaması nedeniyle ve
üretim koşullarının zorluğunun Yahudilerin kitlesel göçüne ilişkin
tüm hayalleri yıkacağı gerekçesiyle imkânsız görülür; İkincisi, Siyo­
nizm, özellikle etkin olan asimilasyon eğilimine karşı çıktığı ve Orta
Çağ’dan bu yana varolmayan Yahudi ulusu anlayışını canlandırmaya
çahştığı için, geçmişe ait tarihe aykırı, anakronik bir hareket olarak
görülür; ve sonuçta anti-semitizmin yansımış görüntüsü, Yahudi mil­
liyetçiliğinin gerici bir biçimidir. Siyonizm milliyetçi eğilim olarak Ya­
hudi proletaryasının işçi hareketinden tecrit olmasına yol açmaktadır.
Alman ve AvusturyalI Marksistler Balfour deklerasyonunun yayın­
lanmasına kadar (1917) siyonizmi, küçük bir grup elit aydının sa­
vunduğu, Yahudi burjuvazisinin bazı hayırseverlerince desteklenen,
ama kitle tabanı ve özellikle geleceği olmayan bir eğilim olarak gör­
düler. Bu hâkim eğilimin yamsıra aksi görüşte olan revizyonistler ve
sosyalist siyonistler, siyonist hareketin iki özelliğini öne çıkarırlar:
diasporadaki kültürel işlevi ve Filistin’deki “medeniyet misyonu”.
Bu iki bakış açısının sınırları bellidir. Doğu Avrupa’daki Yahudi
sorununu, temel doğası ve gerçek boyutlarıyla kavramamakta, yani
ne asimilasyon ne de göç veya Filistin’in sömürgeleştirilmesiyle çö­
48 F ria Naphtali (1920: 213). Alman revizyonistlerinin Siyonizm konusundal<i tavrı
için Bkz. R.S. Wistrich (1976b: 126 vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu I 17
zülebilecek bir ulusal sorun olarak görmektedirler. Aralarındaki fark­
lılığa rağmen, (tarihî materyalizmin kavramlarıyla yeniden tanımla­
nan) model olarak Avrupa'nın batısının gelişmesini temel alan belli
bir tarih anlayışına dayanan, ilerleme düşüncesinin etkisindeki Av­
rupa merkezci önyargıları paylaşıyorlardı. Daha sonra ayrıntılı olarak
üzerinde duracağımız gibi, Kautsky ve Bauer’e göre Batı Avrupa’da
yaşanan asimilasyon kaçınılmaz bir “doğa yasası” gücü ile Doğu Av­
rupa’da da yaşanacaktı. Aynı düşünceye siyonistierde de rastlıyoruz,
onlar asimilasyonun Filistin’de Batı Avrupa modeline uygun bir Ya­
hudi devleti temelinde yaşanacağı görüşündeler. Her iki durumda da
amaç, ulusal devletlerin ve milliyetlerin dışında bir diaspora azınlığı
olarak, Yahudilerin aykırılığım yoketmektir.
Asimilasyon paradigması: O tto Bauer
Otto Bauer’in 1907’da Viyana’da yayınlanan ünlü kitabı Ulusal So­
run ve Sosyal Demokrasi'nm. bir bölümü Yahudi sorununun analizi­
ne ayrılmıştır. Bauer’in ulus olgusunu tanımlama ölçütleri hem sos-
yo-ekonomik doğa hem de kültüre dayanmaktadır. O dönemde yeni
romantizmin etkisindeki Alman sosyolojisinde (Ferdinand Tönnies)
yaygın olan “topluluk” (Geme//i5c/îa.ft)düşüncesini kendine temel
alır, ama Marksist-rasyonalist ilkelerin süzgecinden geçirerek yeni­
den tanımlar. Ulusu bir “kader birliği” {Schicksalgem einschaft) ola­
rak tanımlar ve cemaatin homojenlik ya da kimlik anlamına gelmedi­
ğini açıklar.49 bu anlayışın temel unsuru, bireysel düzeyde, ortak ta­
rihin sağlam ve canlı temeli olarak etkisini gösteren ortak kültürdür
(“içimizdeki tarihî unsur”). Bauer’e göre ulus, her bireyin içselleştir-
diği kültürel boyuttur, belli bir bölgeye bağlı olması gerekmez, bunun
dışında da varolabilir. Austro-Marksistler -Bauer’den önce Kari Ren-
ner- bu temelde imparatorluk döneminde etkili olan merkezci güçle­
re karşı, ulusal-kültürel özerklik çözümünü ortaya atmışlardı. Bu çö­
züm, Avusturya-Macaristan’m çok uluslu yapısının, Habsburg mo-
49 O tto Bauer (1975: 172) Bauer'In ulus teorisi için Bkz. Horace B. Davis (1967:
149-57) Arduino Agnelli (1969); ve özellikle Claudie Weill (1987a: 23-46)

118 Alman've Avusturya Marksistleri
narşisine dayalı merkezî egemenlik pozisyonuna, temelinde dokun­
maz. Ulusal özerklik ilkesi 1899’da Brünn Kongresi’nde sosyal de­
mokratların programına dahil edildi (bireysel değil bölgesel özerklik
anlamında) ve “tüm Avusturya halklarının ulusal kimliğinin gelişi­
mi ve k o r u n m a s ı n ı ”5o amaçlayan politikanın temelini oluşturdu. Bu
perspektifte kültür ortaklığının ifadesi olan ulus, bir devletin ya da
bölgenin sınırlarına bağımlı olmamalı, aksine, sınırsız, sınıfsız ve
devletsiz bir dünyada yaşayabilmeli, kendini geliştirebilmeliydi. Bu
görünüşe rağmen, ahnan karar milliyetçi anlayışa dayanıyordu. Ba-
uer, her modern toplumun içerdiği unsurlardan biri olan kozmopolit­
liği reddetmiyordu, bilâkis (dünyadaki teknik, bilimsel ve edebî yeni­
liklerin gittikçe artan hızla yayılmasına bağh olarak) uluslararası kül­
türün, farklı uluslar tarafından, özel “ulusal algılarına” bağlı olarak
kavranacağını düşünüyordu. Burada uluslararası kültür, ulusal özel­
liklerin ortadan kaldırılması için değil, aksine zenginleştirilmesi ve
güçlendirilmesi için uygun bir faktör olarak kavranmaktadır; ulus ol­
gusu da donmuş bir gerçeklik değil, tarihî ve canlı bir kavramdır.
Bir bölgeye bağlı olmayı gerektirmeyen bu ulus teorisi, Doğu Ya-
hudilerine çok uygundu ve bu yüzden Rusya’daki Bund hareketinin
programlarının yazıhşma kaynakhk etmesi tesadüf değildir. Öte yan­
dan, Bauer, Yahudilere, kelimenin çağdaş anlamında bile, ulus statü­
sü tanımaya hazır değildi. Ona göre, Yahudiler, yüzyıllar boyunca,
kapsamlı ticarî üretim yapılmayan, değişim ekonomisinin geçerli ol­
duğu feodal sistemde, para ekonomisinin tek temsilcisi olarak yaşa­
mışlardı. Bauer’e göre, Yahudiler feodal sistemdeki -etnik özellikleri­
nin temelini oluşturan- bu sosyo-ekonomik özelliklerini Doğu Avru­
pa’da da korumuşlardı ve köylüler ile kent pazarları arasında ilişkiyi
sağlayan küçük tüccarlar ya da gezgin satıcılar olarak yaşamaktaydı­
lar. Yahudiler Orta Çağ’da sadece ortak kültürleri (dil ve gelenek) te­
melinde değil, aynı zamanda “kan birliği” [diegem einschaft des Blu-
fes)5> temelinde bir ulus oluşturmuşlardı. Yahudi “ırkı” ve kültürü
50 Brünn programı G .Haupt ve diğerlerinde basıldı (1947a: 204-7)
51 Otto Bauer {1975; 416)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 119
Özel bir kaderle ve diğer ulusların aksine bir gelişmeyle, birbirine sı­
kı sıkıya bağlıydı. Buna rağmen kapitalizmin -genelde ticarî üretime
dayalı bir ekonomik sistem- olarak yükselişi, yahudilerin ticarî teke­
lini yıkmış, para tedavülü tüm topluma yayılmış ve Yahudiler çevre­
lerindeki halklarla karışmışlardı: özel konumlarını kaybettikten son­
ra asimile olabilirlerdi.52 Bauer Orta Avrupa’da özgürleşmiş Yahudi­
lerin portresini çizer; geleneksel giysilerini çıkardılar, ama el kol ha-
reketieri, mimikleriyle farkediliyorlardi; kökten dincilikten vazgeçti­
ler, ama reforme edilmiş Yahudiliğe bağlı kaldılar; nihayet Yahudi ol­
mayanlarla normal ilişkiye geçtiler, ama karma evlilikleri hâlâ redde­
diyorlar ve ait oldukları toplumun ve kendilerinin özel olduğu bilin­
cini koruyorlardı.53 Uyum süreci henüz tamamlanmamışü, buna rağ­
men belirleyici eğilim olarak kaldı: “uyum sürecinin temposu ne olur­
sa olsun, her yerde egemen olduğundan kuşku duyulmamalıdır. Ka­
pitalizm ve modern devlet her yerde eski Yahudiliği [das alte Juden-
tum) yok etmeye devam etmektedir. ”54
Bauer’in “feodal Yahudi ulusu”nu tanımlamak için ırkçı unsur
“kan biriiği”ne ağırlık tanıması, belli bir şaşkınlığa yol açtı. Bu, ger­
çekte, Bauer’in ulus teorisine yabancı ve büyük ihtimalle dönemin
kültüründen alınma bir kriterdi, ki bu kültürde Yahudilerin ırk olarak
tanımlanması (Yahudiler arasında bile) harcıâlem bir ifadeydi. A3/rı-
ca, Bauer’e göre, asimilasyon esasında kültürel bir süreçti. Doğu
Avrupa’da Yahudiler hâlâ bir ulus oluşturmaktaydılar, ama bu ulus
“tarihsiz bir ulusun” {einer geschichtlosen Nation) tüm özelliklerine
sahipti: ulusal edebiyati olmayan, sadece “güdük kalmış” bir kültür
ile “bozulmuş”55 bir dile dayanan bir topluluk. Bauer, bu tartişma-
da, genel teorisine uygun olarak (Polonyalı sosyalistlerin Bund’a kar­
şı geliştirdiği) Yahudilerin ortak bir toprağa sahip olmadıkları için bir
ulus olmadıkları görüşünü eleştirir. Ulusal karakterlerini kaybetme­
lerinin nedeni ortak toprağa sahip olmamaları değil, kalıplaşmış ve
sağlam olmayan kültürlerinin asimilasyona karşı duramamasıdır.
Bauer’e göre Yahudi kültürünün çarlık Rusya’sı ve Avusturya-Maca-
■52 0 tto Bauer (1975: 418) 53 O n o Bauer (1975: 419)
54 O tto Bauer (1975: 420) 55 O tto Bauer (1975: 42!)
no Alman ve Avusturya Marksistleri
lİNliin lıııpiiiiUorluğunda yaşadığı ıöıu‘s;ms geçici bir olgudur. Bu ba-
kııuılau Yahudilerin ulusal özorkllftini savunmak saçma ve mantık­
sızdır. Görüşünü şu örnekle açıklar, ulusal özerklik yahudi okulları­
nın kurulması anlamına gelmektedir, ki Yahudi çocuklar çoğunluk
ulusun dilini öğrenmiştir. Bu argümanın çok zayıf ve çelişkili oldu­
ğuna dikkat edilmelidir: ana dillerinde, yidişçe yapılacak ders, yahu­
di çocukların aynı zamanda almanca, rusça ya da lehçe öğrenmeleri­
ni engeller miydi? O zaman Bauer neden Viyana’da çekçe eğitim ya­
pan okulların açılışına rıza göstermiştir? Kitabında “tarihsiz halkla­
rın” uyanışına ve Çeklerin uluslar topluluğuna dahil olma hakkına
bir bölüm adadıktan sonra Yahudi sorununa bakışı noktasında açık­
ça teorik gerilik göstermektedir. Tezini desteklemeye yönelik deliller,
yüzyıl değişiminde Doğu Yahudiliğinin ulusal rönesansmı ifade eden,
laiklik ve modernizm hareketinden, yidiş kültürü, edebiyatı ve dili­
nin yaşadığı gelişmeden tamamen habersiz olduğunu göstermekte­
dir. Bauer’in tutumunu affettirecek tek nokta, Viyana’ya (büyük öl­
çüde Leopoldstadt’a) göç eden Doğu Avrupah Yahudilerin özelliği
olabilir: New York, Londra ya da Paris’in aksine, Viyana’daki Yahu­
di göçmenler yidiş kültürüne bağlı değillerdi (örneğin Viyana’da, anı­
lan diğer kentlerle karşılaştırılabilecek bir yidiş basını yoktu). Ancak
bu olgu Polonya, Litvanya ve Ukrayna’da o kadar açıktı ki, Bauer’in
tutumu ancak yidiş kültürünün her türlü gelişimi mekânını a priori
olumsuzlamak olarak açıklanabilir.
Bauer’in, hıristiyan İşçilerin yahudilere karşı “horgörüsü”ne iliş­
kin anımsatması durumu açıklamaktadır. Ona göre burada söz konu­
su olan anti-semitizm değil, sadece yahudilerin “yabancı görünüşü­
ne” karşı hoşgörüsüzlüktür: “şiveleri, tavırları, giyimleri ve gelenek­
leri, hıristiyan yoldaşlarını, ustalarını, işverenlerini rahatsız ettiği
[verletzen] sürece, köylüler ile yahudi tüccarların eski ekonomik kar­
şıtlığı, gerek hıristiyan köylülerin, gerekse yahudilerin torunlarının
işçi olmasına rağmen, her iki grupta içgüdüsel antipati, estetik hoş­
nutsuzluk [ein es ästhetischen M ißfallens] olarak devam edecektir.”
"56 Otto Bauer (1975:431)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 121
Yahudi ve hıristiyan işçilerin sınıf birliğinin sağlanması için birincile­
rin diğerlerinin “geleneklerini” devralması gerekmektedir. Bauer,
analizinin sonucunda. Çeklere sadece Bohemya’da değil, aynı zaman­
da Avusturya’da da ulusal özerklik tanınmasını savunurken, aynı
hakkı Galiçyalı Yahudilerden esirgemekte ve onları asimile olmaya
mahkûm etmektedir. Avusturo-marksistlerin ulus teorisindeki tutu­
munun çelişkisine bir kez daha dikkat çekilmelidir. Bauer’in geliştir­
diği ulusal algılama kavramı -her ulusun kendi kimliğini ortadan
kaldırmaksızın uluslararası kültürü entegre etme biçimi- ştetl'levde
yahudi ulusunun korunması çerçevesindeki modernleşme ve laiklik
hareketini açıklayabilir. Biz, Yahudi sorununun ele alındığı bölümün
Bauer’in Ulusal Sorun ve Sosyal D em okrasi adlı kitabının metodolo­
jik yöntemine aykırı bir unsur olduğu kanısındayız.
Yüzyılın ortasında nüfusun %11’ini oluşturan sekiz yüz bin Ya-
hudinin yaşadığı Galiçya’daki Yahudi sorunu Bauer tarafından
1912’de Der K am pf adh dergide yayınlanan makaleyle dile getirildi.
Bauer’e göre Galiçya’lı yahudiler, çoğu “özel gelenekler ve ahlâk an­
layışına sahip, jargon denilen özel bir dile sahip , özel bir ulus’’^'^
oluşturan “yoksul küçük burjuva”lardı (aime kleinbürgern). Asimile
olmuş Batı yahudilerinin aksine Galiçya’da “yabancı bir halk” olarak
kaldılar. Buna rağmen asimilasyondan kurtulamadılar. Bauer “Doğu
Avrupa Yahudilerinin bu özelliğini yerleşilen bölgelerin ekonomik
geri kalmışlığının etkisi” ile açıklar. “Kapitalist gelişme Doğu Avrupa
Yahudilerini asimilasyona zorlayacaktır (...) Asimilasyonu suni ola­
rak engellemeye ve Yahudilik içinde uyum düşmanı ideolojiler yarat­
maya çalışan her girişim, gelişme düşmanlığıdır, gericiliktir.
Bauer, aynı yıl, etnik azınlıkların asimilasyonu sorunu üzerine
uzun bir araştırma yayınlar ve bunu bir “doğa yasasına tekabül eden
zorunluluk” {eine naturgesetzliche Notwendigkeit) olarak tanımlar.
Ona göre dört çeşit “asimilasyon yasası” mevcuttur.s« İlki bir azınU-
ğın asimilasyona karşı direncinin en önemli unsurları olan sayısıyla
57 Otto Bauer (1980a: 588) 58 O tto Bauer (1980a: 589)
59 Otto Bauer (1980a: 596)
1 22 Alman ve Avusturya Marksistleri
Marksistler ve Yahudi Sorunu 123
İlgilidir. Küçük ulusal azınlıklar kolay ve çabuk asimile olurlar. Bunun
lerinde yaşamaktaydılar. Dinleri, dilleri ve kültürel gelenekleri ile çev­
istisnası “azınlık dillerinin konuşulduğu köyler” (örneğin Galiçya’da-
relerindeki uluslardan ayrılmaktaydılar. Nihayet Doğu Yahudileri,
ki Almanlar ya da Avusturya’nın güneyindeki Hırvatlar), “azınlık dil­
proletaryanın belli üretim sektörlerinde yoğunlaşması (ve özellikle
lerinin konuşulduğu küçük kentler” (Sprachinseln) (Bohemya ve Ma­
ağır sanayi dışında bırakılmaları), yoksullaşmış geniş küçük burjuva
caristan’daki Almanlar) ve Doğu Avrupa’daki yahudilerdir. İkinci ya­
(satıcılar ve zanaatkarlar) tabakasının varlığı ve işsiz-yoksul kitle­
sa yaşanılan yerle ilgilidir: asimilasyon azınlıkların çoğunluk içinde
lerle belirlenen bir ekonomik yapıya sahipti ve bu yapı yahudilerin
yaşadığı, etnik ya da dile dayalı bir adacık oluşturmadığı yerlerde ko­
sosyal entegrasyonunu engellediği gibi temel yaşam alanlarında di­
laydır. Üçüncü yasa ırk ve kültürle ilgilidir. Azınlık ve çoğunluk ara­
ğer uluslardan ayrılmalarına neden oluyordu. Buna rağmen Bauer
sında ırka dayalı ya da kültürel yakınlık asimilasyon sürecinin önem­
asimilasyonu yahudilerin tarihî hedefi olarak görmekte ısrar etmiştir.
li bir unsurudur. ABD’de yahudilerin olduğu gibi Siyahlar ve Çinlile­
Doğu Avrupa’nın geri kalmışlığının farklı bir gelişmenin nedeni ola­
rin asimilasyonu da “ırkf’ özelliklerinden dolayı kolay olmamıştır.
cağını, yeni bir sosyal yapılaşma yaratacağını görmez, aksine bunu
Gördüğümüz gibi, Bauer’in 1907’deki yazılarında kullandığı “Yahudi
sadece Batı’nm geride bıraktığı dönemin tarihsel gecikmesi olarak al­
ırkı” kavramı burada yeniden ele alınmakta ve daha da büyük bir
gılar. Yahudilik, Orta Çağ’dan arta kalmıştır, Batı’da burjuva-endüst-
önem kazanmaktadır.6o Dördüncü yasa sosyal uyum süreciyle ilgilidir:
ri toplumunun gelişimi asimilasyon sonucuna yol açmıştır ve er ya da
özel meslek sahibi ya da belli bir sosyal işleve sahip etnik azınlıklar
geç aynı süreç Doğu Avrupa’da da yaşanacaktır. Bize göre Bauer’in
daha kolay asimile olurlar. Örneğin çeşitli uluslarm hâkim sınıflarına
bu kadar asimilasyon yanhsı olmasının nedenini iki ana unsurda
dahil olmayı başaran Yahudi burjuvazisi asimilasyona yatkındır.
aramak gerekir: bir yanda aydınlatıcının marksist-rasyonalist anlayı­
Bauer’e göre azınlığın büyüklüğü, ikâmet ettiği yer, ırkı, kültürü
şına sahip olması ve tarihî, sosyalizme giden doğrusal, doğal ve oto­
ve mensubu olduğu sımf asimilasyonun objektif ve vazgeçilmez ko­
matik bir süreç olarak (bu ilerleyen çizgide Batı geride kalan Do-
şullandırdı, bunların dışında suni ya da baskı yoluyla asimilasyon
ğu’nun yol göstericisidir) kavrayarak endüstriyel ilerlemenin ateşli
denemeleri başarısızlığa mahkûmdur. Bu bağlamda, kapitalizmin ge­
taraftarı olması; diğer yanda gizli Alman milliyetçiliğinin etkisi. Alf­
lişiminin, sosyal uyum yasasını ve ardından diğer yasaları hızlandır­
red Pfabigan’ın vurguladığı gibi, çoğu Avusturo-Marksist'in içinde
dığı XVIII. yüzyıla kadar gizli yahudiler (kryptojuden) olarak yaşa­
bulunduğu Viyana’daki asimile olmuş yahudi intelligentsiyası milli­
yan Marranları olumsuz bir örnek olarak gösterir.62 Doğu Yahudile­
yetçi etkinin altındadır.^^
rinin analizinde bu ölçütler kullanılırsa yukarıdaki koşulların eksik­
Siyonizmin etkisindeki Marksistler, Sosyalist D efterlefât Ba­
liği farkedilir. Topraksız bir topluluk olan Doğu Yahudileri ciddi bir
uer’in kitabını eleştirdiler. Maxim Anin, 1908-1909 yıllarında bu
ulusal azınlık (yüzyıhn başında altı milyon) oluşturmakta ve Ştetlah
dergide yayınlanan bir makale dizisinde Doğu Yahudilerinin sosyo
adı verilen büyük kentlerin yahudi mahallelerinde ya da yahudi köy-
ekonomik yapısının kaba analizine dayanarak nesnel koşullarda asi­
milasyonun mümkün olmadığı sonucuna varır. Kapitalist toplumsal
~60 Claudie W eil (1987a: 30vd) bu konuda, Bauer'in kitabında "ırk kavramının belir­
siz kaldığını: bazen sınırlı akrabalık ilişkileri içinde dış dünya ile hiçbir ilişkisi olma­
ilişkilerin ortaya çıkmasıyla ştetl ekonomik açıdan çıkmaz sokağa
yan bir topluluk, bazen ortak fiziksel özellikleri olan bireyler (Yahudiler) olarak" ta­ girmiştir, yoksullaşan satıcı ve zanaatkârlar, işsizleşmekte, havayla
nımlandığını yazar Konunun bilincinde olarak ayrıca Bauer'in kitabını yazdığı zaman­ yaşayan insanlara katılmakta ya da göçe zorlanmaktadır, aynı za-
larda "ırk" kavramının çağrışımlarının 1930-40'lardakinden farklı olduğunu vurgular
6 1 Otto Bauer ( 1980b: 597-603) 62 O tto Bauer ( 1980b: 620)
"63 Bkz. Alfred Pfabigan (1986: 109)
124 Alman ve Avusturya Marksistleri
manda bu koşullar asimilasyonu engellemektedir. Kapitalizmin Doğu
Avrupa’da gelişmesi belki yahudilerin hukuki açıdan kurtuluşunu
(Batı’da olduğu gibi) getirecek, ama “sosyo-ekonomik gettonun du­
varlarını” da j^kseltecektir,64 ki bu her türlü asimilasyon hipotezinin
tamamen geçersizleşmesine neden olacaktır. Anin, aynı zamanda,
Bauer’in Doğu Avrupa’daki yahudi sorununun kültürel boyutuna de­
forme olmuş ve negatif bakışını eleştirir: “Bauer ve Avrupalı yoldaş­
ların büyük çoğunluğu Yahudilikten söz ettiklerinde, ya asilime ol­
muş ya da fanatik-ortodoks yahudileri düşünüyorlar. Ama ne asimi­
le, ne de kökten dincilik batağında olan, sadece enerji ve cesaretle,
kendi kaderini tayin hakkının yeni biçimleri için mücadele eden -ya­
hudi halkının büyük çoğunluğunu oluşturan- bir başka Yahudilik
daha var.”&5Anin, hiç kuşkusuz çok basiretii değeriendirmesiyle, Ya­
hudileri “ulusal intahara teşvik eden” Bauer’in tezinin saçmalığını
ortaya koyar ve ona şu soruyu sorar: “Program olarak, eylem amacı
olarak tavsiye ettiğiniz asimilasyon -ahlâkî ayıbını bir yana bıraksak
bile- psikolojik bir saçmalık değil midir? ”66
Bauer’in, tüm Avusturo-Marksistlerin genel eğilimine uygun dü­
şen teorisi, imparatorluktaki işçi hareketinde tepkilere yol açtı. 1905
yılında kurulan Galiçya Yahudileri Sosyal Demokrat Partisi, birieşik
partinin (Gesamtpartei) ulusal partinin seksiyonu olarak kabul edil­
mesini ve aynı zamanda Galiçya yahudilerine ulusal-kültürel özerklik
tanınmasını istedi. 1897’deki Viyana (partinin altı özerk ulusal fede­
rasyonda yeniden örgütlenmesi kararı ahndı) ve 1899’daki Brünn
(ulusal program kabul edildi) kongrelerine atıfta bulunmalarına rağ­
men yahudi sosyalistler, Galiçya (Polonya) sosyal demokrasisinden
ihraç edildiler ve tüm partide ayrılıkçı olarak d a m g a la n d ıla r. Oaliç-
ya’daki Bund örgütünün sekreteri Jindrich Grossmann, 1906 yılında,
Bauer’in daha sonraki yıllarda kitabında geUştireceği savları geçersiz
kılmak istercesine şunları söylüyordu: “bizim için yahudi ulusu, me­
tafizik yollardan yaratmaya çahştığımız değil, aksine yaşam deneyim­
"64 Maxim Anin (1908: 618) 65 Maxim Anin (1909: 235)
66 Maxim Anin (1911: 397) 67 Bkz, Raimund Low (1984: 61 -6)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 125
lerimizin dayattığı bir gerçekliktir. Bu yüzden diğer uluslar gibi biz de
kimliğimizin tanınmasını istiyoruz (...)”6s Sosyalist yahudiler o za­
manlar partilerini, yahudilerin asimile oldukları Viyana ya da Bohem­
ya’da değil, hâlâ bir ulus olarak varoldukları Galiçya’da kurmuşlardı.
Aslında Grossmann, yahudilerin bir ulus olup olmadığının, Marksist­
lerin temel ilkelerine değil, yahudilerin verecekleri karara bağlı oldu­
ğunun altını çizmiştir. Yidiş dilinin modern ve canlı bir dil olduğunu
savunmuştur: “Polonyaiılar ‘Jargon’ dilini içinde çok fazla almanca,
poionyaca ve ibranice kelime bulunduğu için dil olarak kabul etmi­
yor. Ama 8-9 milyon insanın konuştuğu bir dil, yüksek devrimci dü­
şüncelerin anlaşılabildiği, çağdaş edebiyatın klasik eserlerinin çevrile­
bildiği, Marx’in Komünist M anifesto’surmn, Kapitat'm, Kautsky’nin
Sosyal Devrim’mm, Erfurt Program ı’nm. ve diğerlerinin okunabildiği
bir dil, nasıl dil olarak kabul edilmez, tüm bunlar konuştuğumuzun
dil olması için yeterli değil midir? ”6? Grossmann, Doğu Yahudilerinin
tarihsiz bir halk olarak tanımlanmasına karşı da, Manc’m Çekleri de
bu kategoriye soktuğunu hatırlatır. AvusturyalI Marksistler bu yanlış
yargıyı düzeltmişler ve Çeklere ulus statüsünü tanımışlardır; bunun
yahudiler için geçerli olmamasının nedeni nedir?™
Bu arada Bund’un Galiçya’da kurulmasının nedeninin, yahudi iş­
çi hareketinin, Polonya bayrağını kullanan ve yahudileri musevi
inancına sahip Polonya vatandaşları olarak gören yerel sosyal de­
mokrasi tarafından temsil edilmediğini düşünmesinin sonucu oldu­
ğu unutulmamalı. Önce kabul edilmeyen ve bölücülükle suçlanan Ga-
liçya’daki Bund, sonuçta hedefine ulaştı. 1911 yılında Galiçya
Bund’u, yahudi proletaryasının temsilcisi olarak meşruiyetini tanıyan
Galiçya (Polonya) Sosyal Demokrat Partisinin (PPSD) yahudi fede­
rasyonuyla birleşti (parti bütünlüğü ortadan kalktığından Viyana’da-
ki Avusturo-Marksistler bu anlaşmayı onaylamaktan kurtulmuşlar-
dı)7i. Avusturya sosyal demokratlarının arasmda Galiçya Yahudileri­
nin “uluslaşma hakkını” kabul eden tek lider olan Engelbert Perners-
68 Jindrich Grossmann ( I 984: 2 2 1) 69 Jindrich Grossmann (1984: 223vd)
70 Jindrich Grossmann (1984: 224-7)
126 Alman ve Avusturya Marksistleri
torfer yahudi değildi ve bu tutumunu 1916 yiimda parti basınmda
değil, Martin Buber yönetimindeki siyonist Der Ju de’de [Yahudi] di­
le getirmesi ilginçtir. Pernerstrofer, Doğu Yahudilerinin “uluslaşma
hakkmı” onların da her “kültürel ulus” {kulturnation) gibi kendi “öz­
gün ruhuna” {geistigkeit)'^^ sahip oldukları için kabul ediyordu. Kü­
çük çaph bir teorisyen olan Engelbert Pernerstorfer’in bu makalesiy­
le yahudi sorununu Otto Bauer’den çok daha derinlemesine kavradı­
ğını kabul etmek gerek.
Asimilasyon paradigması: Kari Kautsky
Kautsky’nin Yahudi sorunu üzerine düşüncelerinin yansıması
1890’da Die Neue Zeit dergisinde yayınlanan makalesinde çekirdek
olarak mevcuttur. Onun yaklaşımı hem sosyolojik, hem de tarihî ni­
telikliydi. Anti-semitizmi Antik Çağ’dan kalma bir olgu olarak inceler
ve kökenlerini diasporadaki yahudilerin köylülükten kolonluğa değil
tüccarlığa geçişinde arar. Kentlerde Yahudi kolonileri oluşturmuşlar­
dı ama hâlâ Filistin’i jmrtlan olarak görüyor ve buna bağlı olarak da
diaspora ülkelerindeki vatandaşlıkları “geçici”73 kcirakter taşıyordu.
Kautsky’e göre Yahudiler Hellen medeniyeti ve Bizans egemenliğine
rağmen “ulus” karakterlerini koruyabilmiş tek halktı. Orta Çağ’da ta­
cirler ve tefecilerle çakışan özel bir sosyal tabaka oluşturmuşlardı:
“Orta Çağ’da Yahudi olmak, sadece bir ulusun mensubu olmak de­
mek değil, aynı zamanda bir mesleğin mensubu olmak demekti. Ya­
hudi demek tefeci [wucheret] anlamına geliyordu ve tersi degeçerliy-
di. Yahudi karakteri tefecinin karakteri oldu ve tefeciler Yahudilerin
karakterini aldı.”^^ Ancak kapitalizm Yahudi ulusunun sosyo-ekono­
mik temelini çökertmiş, yahudileri tek meslek mensubu olmaktan çı­
kararak, işçi, zanaatkâr ve aydına dönüştürmüştü. Kapitalizm yahu­
dileri çeşitli ekonomik etkinliklere çeken diasporayı desteklemiş ve
sonuçta Yahudiliğin yokolmasına varmıştı.
"71 Bkz. R.S. Wistrich (1982; 322)
72 Engelbert Pernerstorfer (1916-1917: 313)
73 S. (Karl Kautsky) (1890: 26) 74 S. (Kari Kautsky) (1890: 28)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 127
Kautsky 1908 yılında Orta Çağ’ın yahudi tefeci karakterinin Doğu
Avrupa’da yaşadığını saptar, ama artık yahudileri ulus olarak görme­
mektedir. Yahudiler kendilerini ulus olarak görseler de, büyük ölçüde
küçük işyeri sahipleri ya da kapı kapı dolaşan satıcılardır ve kendi
özel dillerini, yidişceyi kullanmaktadırlar veya Kautsty’nin ifadesiyle
“ibranice değil, bozuk bir almanca [ein verdorbenes Deutsch] konu­
şarak çevrelerinden ayrılmaktadırlar”. Kautsky bu nedenle ulus ola­
rak değil bir “kast” [Kaste] olarak nitelenebileceklerine karar verir,
Ulus kavramım önce dil sonra toprak birliği olarak tanımladıktan son­
ra diaspora Yahudilerini eski bir ulusun kalıntıları olarak görür. Ortak
bir yurtları yoktur ve “dil özelliğini kaybetmiş” bir dil konuşmaktadır­
lar, bu nedenle kelimenin çağdaş anlamıyla bir ulus oluşturmamakta­
dırlar. Şimdilik ekonomik işlevleri nedeniyle özel bir etnik grup olarak
varlıklarını devam ettirebilseler de tarihî yenilgileri kaçınılmazdır.
Bundan sonraki bölümlerde, özellikle Abraham Leon’a ayrılan bölüm­
de de göreceğimiz gibi yahudileri bir kast olarak tanımlama anlayışı
oldukça yaygındı (Max Weber de aynı görüştedir).
Kautsky Hıristiyanlığın Kökenleri (1910) adh eserinde diaspora­
daki Yahudi ulusuna değinir (“köylüleri olmayan sadece kentlilerden
oluşan bir ulus, “tüccarlar” ulusu’’^), ama aynı zamanda temel un­
surları varolmayan (yurt ve dil) bir ulusun söz konusu olduğunu
vurgular. Kautsky’nin analizi M ve Yahudilik (1914) adlı eserinde
şu formüle varır: “bir ulusu ulus yapan özelliklerin hepsini kaybet­
mişler: toprak birliği ve hattâ dil birliği’’^’’. Diaspora yahudi ulusunun
yokoluşunun göstergesidir. Eğer Yahudilik ulusal karakterini kaybet­
mesine rağmen yüzyıllardır varolabiliyorsa, bu, “geçmiş ulusal yaşa­
mın bir kahnüsı” sayesinde, din aracılığıyla mümkün olmuştur.
Irk ve Yahudilik bir anlamda İkinci Enternasyonal marksizminin
yahudi sorununa bakışının teorik ifadesidir. Kitabın büyük kısmı ırk
kavramı üzerine, o zamanlar bilimsel düzeyde meşrulukları nadiren
tartışılan (ve ırklar arası mücadele olarak açıklanmaya çalışılan savaş
75 Kari Kautsky (1908: 7) Bkz. Markus Ratner’in eleştirisi (191 1: 1340 vd)
76 Kari Kautsky (1910: 232vd) 77 Kari Kautsky (1921: 55)
 Marksistler ve Yahudi Sorunu I 29
128 Alman ve Avusturya Marksistleri
kuşak içinde kentlileşseler de yahudiler hep kentli nüfus olarak kal­
sırasında ideolojik açıdan güncelleşen) sözde bilimsel teorilerin eleş­
mıştır.”7? Kentlerde satıcı olarak uzmanlaşmaları zamanla “kalıtımsal
tirisine ayrılmıştır. Bu açıdan Kautsky akıntıya karşı kürek çekmek­
ayırıcı özellik” haline gelmiştir. Kapitalizm, yahudileri başka üretken
teydi: etnolog Ratzel’a dayanarak, insan ırklarının sürekli karışımlar
işlere sevkederek gettonun (etnik ve ekonomik) duvarlarını yıkmış ve
ve birleşmeler sonucu, çevreye uyum sağlayarak (ki o da sürekli de­
böylece kurtuluş sürecini başlatmıştır. Kautsky asilimasyonu, yahudi
ğişim içindeydi) ve nihayet teknik ve sosyal ilerlemeyle değiştiğine
toplumunun etnik ve kültürel özelliklerini kaybederek dağıhmı olarak
ilişkin iddiayı destekliyordu, teknik ve sosyal ilerleme insan yaşamı­
tanımlar. Bu süreç üç kademede gerçekleşir: a) ana dilinden vazgeçi­
nın koşullarını da değiştirmişti. Genetik ya da sosyal çevreyle edini­
lerek yaşanılan ülkedeki hâkim dilin devralınması; b) değişimin ge­
len ırk özelliklerini birbirinden ayırmak mümkün değildi: “hayvan­
nişleyerek ilerlemesi; c) karma evliliklerin sayısının artması. Buradan
larda çok açık olarak gözlenebilen ırk özellikleri insanlarda gittikçe
şu sonucu çıkarır: "Yahudilik, diğer hakların arasında, sadece getto­
kaybolmaktadır”.78 Kautsky bu öncüller temelinde yahudi ırkı kavra­
da, çevresinden zorla ayrılarak, haklarından vazgeçerek, politik baskı
mım reddeder. Normalde bir ırkın tanımlanmasında kullanılan -ken­
ve düşmanhkla karşı karşıya kalarak varlığını devam ettirebilir. Çözü­
disinin de kabul ettiği gibi çok tartışmalı olan- kavramlar Yahudile­
lüp çevresine uyum sağladığında, yahudinin özgür ve eşit olarak gö­
rin özelliklerine uymamaktadır: a) yahudilerin çok azı (%13-14) ti­
rüldüğü ve kabul edildiği ortamlarda yok o l u r .” »o
pik “yahudi burnu”na sahiptir,- b) yahudiler ile Doğu Avrupa’daki di­
Asimilasyon gerçekte, yahudilerin bir topluma kültürel, dinî ve
ğer halkarın kafatası biçimleri arasında belli bir benzerlik vardır-, c)
sosyal fizyonomisini koruyarak uyumu şeklinde gerçekleşmiştir. Din
Yahudilerin demografik dinamiği içinde yaşadıkları diğer uluslardan
değiştirmeler ya da karma evlilikler, Berlin, Budapeşte ya da Viyana
daha farklı değildir; d) yahudilere özgü hastalıklardan söz etmek
gibi yahudilerin yoğun olarak yaşadıkları, en iyi entegre oldukları ve
mümkün değildir; e) ve son olarak yahudilerin şivesi “özel” yaşam
kültürel açıdan uyum sağladıkları toplumlarm homojenliğini etkile­
koşullarının ürünüdür ve kalıtımsal bir özellik değildir. Yahudi ırkı
memiştir. Bu olguların Doğu Avrupa’da hiçbir şekilde geçerli olma­
yoktur ve "yahudi ruhu tipi” ikibin yılhk kentsel yaşamın ürünüdür.
dığını unutmamak gerekir.®' Ayrıca Kautsky’nin kitabını yazdığı dö­
Yahudi ırkı kavramını reddeden Kautsky bu özelliğiyle Bebel ve Ba­
nemde anti-semitizm, uzun süredir yahudi kimliğinin “açıkça belli”
uer’den ayrılır ve çok daha yüksek bir analitik düzeyde bulunur.
bir gruba dahil olma duygusu biçiminde yeniden tanımlanmasına yol
Kautsky’ye göre Yahudiler ne ırk ne de ulustur, sadece bir kast
açmıştı.
oluşturmaktadırlar. Teorisini sosyal Darwinist bir el kitabından alın­
Asimilasyonu sosyal gelişmenin doğal eğilimi olarak kavrayan
mış etkisi yapan birkaç sayfada şu sözlerle özetler: “uyum sağlayan­
Kautsky, “yahudi toplumunu güncel uluslardan uzak tutma”82 hede­
ların korunması biçimindeki doğal seçmenin gelişime büyük katkısı­
fini güttüğü için objektif olarak anti-semitizmin suç ortağı şeklinde
nın olup olmadığı kuşkuludur. Ama bu seçmenin, bulunulan ortam­
tanımladığı siyonizme kesinlikle karşıydı. Filistin’in sömürgeleştiril­
daki uyumsuzların ayıklanması yoluyla cinslerin devamı ve biçimlen­
mesi düşüncesine somutta gerçekleştirilmesi olanaksız ve çeşitli ne­
mesine büyük etki yaptığı kesindir. (...) Kademeli doğal ayıklanma ve
denlerle politik açıdan gerici olarak bakıyordu: a) Doğu Yahudileri se­
yaşam koşullarına uyum yahudileri bugün bulundukları noktaya ge­
fil ve baskıcı koşullara Rusya’da devrim yaparak son verebilirlerdi.
tirmiş ve kentli ortamın imha edici etkilerine kırsal kesimden gelen
köylülerden daha fazla dayanabilmelerini sağlamıştır. Köylüler birkaç 79 Kari Kautsky (1921: 62vd) 80 Kari Kautsky (1921: 67)
81 Kari Kautsky ( 1921: 73)
82 Kültürel erime olarak asimilasyon için Bkz. Milton M. Gordon (1964: 60-3)
"78 Kari Kautsky (1921: 34)
130 Alman ve Avusturya Marksistleri
ama Filistin’de bir devlet oluşturarak bu koşulları değiştirmeleri ke­
sinlikle mümkün değildi; b) Yahudiler yüzyıllardır kent nüfusunun
bir parçası idiler ve birdenbire kırsal kesime yerleşecek tarım kolon­
larına dönüşemezlerdi; c) son olarak, Filistin çok yoksul bir bölgeydi
ve endüstriyel gelişme için tüm önkoşullardan yoksundu (maddî kay­
naklar ve hammadde yoksunluğu, yerel üretimin arz edilebileceği bir
iç pazarın olmayışı, ulaşım imkânlarının bulunmayışı). Kautsky siyo­
nizmi, Filistin’i “yahudilerin kitlesel olarak hapsediliği ve çevreden
tecrit edildiği bir dünya gettosu (...)”®3yapmaya çalışan “edebiyatçı­
lar ve fılantropların (hayırseverler) eğlencesi” olarak görüyordu.
Kautsky 1921’de Irk ve Yahudilik kitabının yeni baskısında Siyo­
nizm eleştirisine şu tipik satırları eklemiştir; “bir topluma yaşadığı
topraklara sahip olma hakkını veren emek ise bugün Yahudiliğin Fi­
listin üzerinde hiç bir hakkı yoktur. Filistitı, emek hakkına göre oldu­
ğu gibi demokratik kendi kaderini tayin hakkına göre de, bugün Vi­
yana, New York ya da Londra’daki Yahudilerin ilân ettikleri gibi Ya­
hudilerin değil, o topraklarda yaşayan ve nüfusun çoğunluğunu oluş­
turan Araplarmdır. (...) Arap nüfus siyonist hesaplarda genellikle ta­
mamen gözardı edilmekte ya da fazla üzerinde durulması gereksiz bir
durum olarak görülmektedir. ”84 Genellikle siyonizmin “ütopik” ka­
rakterini ve diasporadaki sınıf mücadelesine olumsuz etkisini eleştir­
mekle yetinen diğer Marksistlerin aksine Kautsky, Filistin’de yaşayan
ve bir Yahudi devletinin kurulmasmdan etkilenecek Arap ulusunun
varlığına dikkati çekmektedir. Bu eleştiri hiç kuşkusuz şimdiye kadar
tahlil edilen diğer eleştiriler arasmda en doğru olanıdır.
Irk ve Yahudilik kitabı gerçek bir asimilasyon savunusuyla sona
erer. Kautsky’e göre yahudiler derin bir ikilemle karşı karşıyadırlar:
onları “seçkin devrimci faktör” haline getiren öncü hareketi içinde git­
tikçe artan angajmanları ile Yahudiliğin “ilerleme yanlısı yahudilerin
ayağında demir pranga” ve “feodal Orta Çağ’ın son artıkları”8s olarak
nitelendirilen gittikçe gericileşen rolü arasında kalmışlardır. Kautsky
"83 Kari Kautsky (1921: 96) 84 Kari Kautsky (1921:93)
85 Kari Kautsky (1921: 108)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 131
aydmlanmacı ve pozitivist tutumuyla asimilasyonu ilericilikle özdeş­
leştirir: “Yahudilik içimizde varolmaya devam ettiği sürece Orta
Çağ’dan tam olarak çıkmış sayılmayız. Ne kadar kısa sürede yokolur-
sa yahudiler ve toplum için o kadar iyi olur. ”»6 Aslında yahudiler dev­
rimci harekete yahudi olarak değil, uluslarını yoketmek amacıyla ta­
rihî bir varlık ve manevî bir topluluk olarak katkıda bulunmalıdırlar.
Öte yandan Kautsky’nin bu tutumu enternasyonalizmin
Kautsky’ci anlayışıyla tutarhdır. Gördüğümüz gibi Die Neue Zeit der­
gisini çıkaranlar ulusu oluşturan unsurları toprak ve dil birliği olarak
saymaktadırlar. Kautsky, Avusturo-Marksistleri eleştirirken, kapita­
list ekonomi içindeki merkezileşme sürecinin önemini vurgular ve bu
sürecin her türlü ulusal özerklik düşüncesinden zarar göreceğini ya­
zar. Bauer’in sosyalizmde ulusların gittikçe ayrımlaşacağı teorisine
karşı, birleşme hipotezini öne sürer. Ulus, dil ve toprak birliğine bağ­
lı olarak kapitalizmin ortaya çıkardığı ve buna bağh olarak geçici bir
olgu ise sosyalizmde yokoluşu sırasında dilde çoğulculuk ortaya çı­
kacak ve varolan diller arasında “darvvinist” anlayışa uygun doğal
seçim süreci sonunda bir ya da birkaç evrensel dil oluşacaktır. Ka­
utsky bu hipotezi ilk olarak 1887’de yayınladığı “Modern Ulusçuluk”
adlı araştırmasında yayınlamış ve 1917’de bir başka metinde “Ulus­
ların Kurtuluşu”nda yeniden ele alarak “hedefin ulusların ayrımlaş­
ması değil, asimilasyonu olduğunu” ortaya koymuştur.87 Tarihin,
böyle bir mutiu sona ulaşacağı, ulusların kaderinin evrensel bir eri­
m e potasm da son bulmaktan ibaret olduğu öngörüsü, kaçınılmaz
olarak yahudilerin yokoluşu düşüncesini beraberinde getirmektedir.
Yahudilere ulusal özerklik talebi bu perspektifden ancak tarihin ve
ilerlemenin aksi yönünde, yani “gerici” olarak görülebilirdi.
"86 Kari Kautsky (1921: 108)
87 Kari Kautsky (1917) (Roman Rodolsky'de alıntı (19719; 204); ayrıca Bkz. Kari
Kautsky (1887: 448). Kautksy'nin ulus teorisi için Bkz. Claudia Welll (1987b: 9-22)
132 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
Dördüncü Bölüm
Yidiş kültürü mü siyonizm mi?
Yahudi Marksistler
Yahudi marksizminden söz edilebilir mi? Orta Avrupa’da sadece Al­
man ve Avusturya sosyal demokrasisi içinde çok sayıda Yahudinin
bulunduğunu gözlemliyoruz. Buna karşılık Doğu Avrupa’da asimilas­
yon marjinal bir olgu ve Yahudi nüfusun büyük çoğunluğu içinde ya­
şadığı topluma yabancı iken, sadece entelektüellerin çekirdeğiyle sı­
nırlı görece asimilasyon söz konusuydu (XIX. yüzyılın sonunda Rus
çarlığında yaşayan Yahudilerin neredeyse % 97’sinin ana dilinin yi-
dişce olduğunu bir kez daha hatırlatalım). Bu bağlamda marksist dü­
şüncenin gelişimi Yahudi ulusu ve Yahudi işçi hareketinin varlığın­
dan etkilendi. Ber Borohov’un marksist teoriye siyonizm katma çaba­
ları ve Vladimir Medem tarafından geliştirilen ulusal-kültürel özerklik
kavramı Doğu Avrupa Yahudilerinin gerçeğine uygundur ve XX. yüz­
yılın başında marksizmin ulusal versiyonu olarak öne çıkmışlardır.
Rus ya da Polonya Sosyal Demokrasisi içinde örgütlü, asimile olmuş
Yahudi aydınların yanı sıra teorik ve politik kimliklerini özellikle Ya­
hudi sorununa bağü olarak tanımlayarak Rus sosyalizminden ayrılan
ve bu düzeye indirgenemeyecek partiler ve hareketler oluştu. Rus ve
Yahudi marksizminin ortaya çıkışının karşılaştırmalı analizi bu nok­
tayı aydınlatmamıza yardımcı olacaktır ama aynı zamanda bir sonra­
ki bölümde ele alacağımız Lenin ile Bund arasındaki tartışma, hattâ
çaüşmanın anlaşılmasında gerekli bir ön koşuldur.
Rus marksizminin temeli 1883’de Cenevre’de bir grup (Georgi Ple-
hanov, Pavel Akselrod, Vera Zasuliç) sürgündeki popülistin kurduğu
Emeğin Kurtuluşu grubu tarafından atıldı. Bundan iki yıl önce Çar II.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 133
Aleksander’in öldürülmesi narodniklenn sonunu hazırlamış ve reji­
min liberalleşmesine yönelik her türlü çabanın önünü kesmişti.
Rus ve Yahudi Marksizmi
Teorik profüi Plehanov’un damgasını taşıyan Rus marksizmi başlan­
gıçta popülist düşüncenin krizine cevap verme girişimi olarak ortaya
çıktığı için, bu iki eğilimin temel farklılıklarını bir kaç noktada özetle­
mek anlamlı olacaktır: a) narodnikler Rusya’nın özel tarihî koşulları
nedeniyle sosyalist değişime açık olduğu, ekonomik gelişmesinin ka­
pitalist evresini “atlayabileceği” görüşündeydiler; b) XIX. yüzyılın so­
nuna kadar Rus toplumuna egemen olan köy komünleri, obşçina’lan
idealize ediyor ve Rus toplumunun yenilenmesinde kaldıraç işlevi gö­
receklerine inanıyorlardı; c) ve son olarak devasa ülkelerinin geleceği
için köylü devriminin ürünü bir çeşit tarım sosyalizmini öngörüyorlar­
dı. Köylü devrimi narodnMer'm propagandası ve bir dizi örnek olabi­
lecek (özellikle terörist saldırılar) eylemler sonucu gerçekleşecekti.
Marksistler ise bu perspektifi reddediyorlardı, onlara göre: a) Rus ka­
pitalizmi kabul edilmesi gereken bir gerçeklikti; ve Rusya sosyal geliş­
meler açısından Batı Avrupa benzeri bir ekonomik yapılanmanın tüm
evrelerini geçirmek zorundaydı; b) bu süreç tarım topluluklarınm da­
ğılmasını da içeriyordu (1861’de yapılan ekonomik reformlarla serfli­
ğin kaldırılması bu bağlamda yorumlanmışür); c) ve nihayet marksist­
ler halkçıların politik subjektivizmine karşılık işçi sınıfının örgütlen­
mesi ve eylemliliğini tercih ediyorlardı. Flehanov’un bu eleştiriden çı­
kardığı sonuçlar açık ve basitti; Rusya’da burjuva devriminin sosyo­
ekonomik koşulları oluşma aşamasındaydı ve kapitalizmin ardından
kaçınılmaz tarihî dönem olarak sosyalist devrim gelecektik Bunlar
Marx’a uzak açıklamalardı, Marx’in yazılarında obşçina’lardan komü­
nizme doğrudan geçiş esas olarak mümkündü2; Plehanov’un görüşle­
ri Engels’e daha yakındı, ama Engels de Rus marksistlerinin tüm bas­
kılarına rağmen narodnikleri açıkça eleştirmekten kaçınıyordu.
I Rus marl<sistleri ile halkçılar arasındaki tartışmanın ayrıntıları için Bkz. özellikle And-
rej VValicki (1969); Franco Battistrada (1982); ve Franco Venturi'nin klasik eseri (1972)
134 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
Rus marksistleri çarlığın kapitalist gelişmenin tüm evrelerini ta­
mamlayacağından yola çıkıyorlardı. Rus marksistlerinin düşüncesi ilk
oluşumlarından 1905 devrimine kadar objektivizm ve pozitif evrimci­
liğin etkisinde kaldı. Peter Struve’nin Rusya'da Ekonom ik Gelişmeye
İlişkin Eleştirel N otlar adlı kitabmı yayınlaması (1894) “legal mark-
sizm”in doğuşu oldu. Aslında Plehanov’un teorik tutumunun en ya­
kın yorumlayıcıları olan legal marksistler (Struve, Tugan-Baranovski)
sayesinde Rusya’da marksizm kapitalist gelişmenin teorisi olarak bi­
çimlenmeye başladı. İktisatçı Aleksandr Gerşenkron marksizmin Rus­
ya’da XIX. yüzyılın sonunda “entelektüeller ile endüstriyel gelişme
arasında geç ve tehlikeli bir uzlaşma” sağladığına dikkati çeker. 3 Bu
bağlamda Lenin’in organik ve doğrusal bir ekonomik gelişmeyi ön­
gördüğü Gelişmesi aâk eseri, Plehanov, Struve
ve Tugan-Baranovski’nin formüle ettiği teorik koordinatlar temelinde
en verimli ve önemli eserlerden biridir. Troçki sürekli devrim tezi sa­
yesinde 1905 devriminde bu metodolojik yaklaşımı aşabilmiştir. <So­
nuçlar ve Olasılıklar (1906) adh eserinde bütünlüklü olarak algılanan
uluslararası kapitalist ekonominin ışığında Rusya’nın sosyal yapısı­
nın temelleri ve gelişmesini incelemiştir. Yeni ve yoğun endüstriyel
büyümenin meyvası olan proletaryayı sosyalist devrimin itici gücü
olarak kavramış ve aym zamanda, (tüm sosyal demokrat eğilimlerin
kabul ettiği) Rus devriminin burjuva karaktere sahip olduğu dogma­
sına karşı çıkarak, uzun bir kapitalist gelişme evresinin “tarihî gerek­
liliği” tezini reddetmiştir. Böylece Troçki bu teorisiyle marksistler ile
narodnikler arasındaki tartışmayı diyalektik olarak aşmıştır.
2 Marx, O t et schestwennije Zapinski adlı Rus gazetesinin redaksiyonuna gönder­
diği mektupta okuyucuları "Batı Avrupa'da Kapitalizmin Gelişmesi Üzerine Taslak"
adlı eserinin, "tarihi-felsefi teori olarak, içinde bulundukları tarihi koşullardan bağım­
sız tüm halklar için geçerli genel bir yol olarak" görülmesi tehlikesine karşı uyarıda
bulunur. Aynı kavramı 3 Mart 1881'de Vera Zasuliç'e yazdığı bir mektupta da onay­
lar. Cenevre Rus marksist grubu söz konusu mektubu yayınlamayı reddetmiş ve an­
cak 191 1'de David Ryasanov tarafından ortaya çıkarılmıştır. Marx ve Engels'ln bu ko­
nudaki yazıları Teodor Shanin tarafından (1984) yeniden basıldı.3 Alexander Gersc-
henkron (1965: 177)
4 Sürekli Devrim teorisini ele alan eserler arasında Denise Avenas (1969), Alain
Brossat (1974) ve Michael Lövvy'nin (1987a) kitaplarını öneriyoruz.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 135
Yahudi marksizminin gelişmesinde Rus marksizminin temellerini
böylesine derinden etkileyen sorunlar yaşanmadı. Litvanya’da ve ge­
nelde tüm zorunlu ikamet bölgelerinde Yahudi aydınlar marksizmi ne
kapitalist gelişme teorisi, ne de sürekli devrim teorisi olarak kavradı­
lar. Bunlar sosyal açıdan Rus sanayi proletaryasına dayalı iki strate­
jik eğilimdi, ^ietflann temel özelliklerinden biri ise Yahudi proletar­
yasının makineli sanayi sektöründen dışlanmasıydı. Litvanya ve Po­
lonya’daki Yahudi sosyalistler daha çok Rusya’da kapitalist gelişme­
nin çıkmEizIarı sorunuyla meşgulduler. Sonuçta ulusal sorun teorisi­
ne dayalı bir Yahudi marksizmi ortaya çıktı.s Marksist Yahudiler
-asimile olmuş Yahudi marksistler hariç- sosyal temellerini marjinal
ve etnik açıdan homojen bir proletaryada bulurken, kültürel temelle­
rini ise topraksız ulusal azınlık olarak görmekteydiler. Yahudi mark-
sizminden Marksist düşüncenin Yidiş kültürü içindeki özel bir biçimi
olarak söz ederken, kesinlikle içindeki ayrılıkları küçümsemek ve ho­
mojen bir olgu olarak tanımlamak istemiyoruz. Amaç sadece Rus çar­
lığı içindeki ve ulusal olarak ele ahnan Yahudi sorunu bağlamındaki
özgül kökeninin altını çizmektir. Vladimir Medem ve Ber Borohov’un
aralarındaki metodolojik ve stratejik ayrılıklara rağmen teorik düşün­
celerinin başlangıcında aynı soru yatmaktadır: Rusya’da yahudilerin
ulusal sorunu nasıl çözülür?
Marksist Yahudilerle, asimile olmuş Yahudi marksistler arasında­
ki sorunun temelinde Yidiş kültürünün ulus olarak tanımlanması ya­
tar. Yahudi marksizminin kuruluş sürecini sembolik olarak 1905 yı­
lında (Poale Sion ve Yahudi Sosyalist İşçi Partisinin kuruluşu, ayrıca
Bund’un ulusal-kültürel özerklik programını kabul ettiği IV. kongre­
si) tamamladığı söylenebilir. Yüzyıhn başında Yahudi marksizmi gi­
bi, Rus, Alman, Avusturya marksizmi de mevcuttu. Sonuncular da
kendi içinde homojen değildi: Alman sosyal demokrasisinde Bernste­
in, Kautsky, Rosa Luxemburg; Rus sosyal demokrasisi içinde Pleha­
nov, Lenin, Martov, Troçki ve Bogdanov farklı eğilimlerin temsilcisiy-
5 Bu not aynı zamanda genelde Polonyalı, Gürcü ve Ermeni marksistler için de ge­
çerli. Bu konuda Bkz. Claudie W eil (l987c:89-95)
136 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
diler. Poale Sion ve Bund ise farklı tutumlarına rağmen Yidiş kültü­
ründe Yahudi Marksizmi’nin temsilcisi idiler. Buna rağmen Yahudi
marksizmi, ortaya çıkış koşullarının özelliği temelinde, örneğin Rus
marksizmine tamamen yabancı bir olgu olarak nitelendirilemez. Bi­
rincisi belli ölçüde kendini İkincisine bağlı olarak tanımlamıştır, çün­
kü Rusya ve Polonya'daki sosyalist hareketin Yahudi işçi hareketinin
sorunlarına tatmin edici çözüm bulamaması sonucu ortaya çıkmıştır.
Yahudi marksizminin ortaya çıkışını kavramak için Yahudi proletar­
yasının özel koşullarından yola çıkarak Bund ve Poale Sion hareket­
lerinin oluşumunu incelemek gerekir.
Yahudi işçi hareketi
Rusya’daki Yahudi nüfusu Polonya İmparatorluğunun Çarlık yöneti­
mince ilhakı (1795) ile XIX, yüzyılın sonu arasında, bir milyondan
beş milyona çıkarak yoğun bir artış gösterdi.^ Bunun yanı sıra yaygın
bir göç olgusu ortaya çıkti ve 1880’li yıllarda ciddî bir kitlesel göç bo­
yutuna vardı. 7 Yahudiler geleneksel yerleşim yerleri olan Polonya, Lit­
vanya, Belorusya, Ukrayna ve Baltik bölgesinde 3mzölçümü bakımın­
dan küçük topraklarda -nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları gele­
neksel Ştetlah’lar- ya da toplam nüfusun %10-15 ya da daha fazlası­
nı oluşturdukları büyük kentierde sıkışık biçimde yaşıyorlardı. Rus
yahudilerinin yarısı -hattâ bazı bölgelerde üçte ikisi- büyük kentler­
de yaşıyor ve geleneksel yerleşim bölgelerinde kırsal nüfusun %3’ün­
den daha azını oluşturuyordu (üstelik o dönemde Rus nüfusun bü-
}mk çoğunluğu köylülerden oluşuyordu).s 1897 yılında çalışan yahu­
dilerin %54,4’ü tüccar, gezgin satıcı ya da tam olarak tanımlanabilir
bir işi olmayan, hava insanlarıydı; % 18,4’ü geçimini zanaatkârlıkla
sağlıyor, % 25’i ücretli-emekli olarak çahşıyordu, bunların da % lO’u
6 Bkz. Rachel Ertel (1982: 147); Salomon Schwarz (1951: lOvd) Bu olgunun genel
analizi için Bkz. Sergio Della Pergola (1983)
7 Yahudilerin 1880 yılı ile Birinci Dünya Savaşı arasındaki göçleri konusunda zengin
kaynaklar mevcuttur. Burada, Samuel Joseph (1967); Irwing Howe (1976); Nancy
Green ( 198Sa) ve Enzo Traverso'nun ( 1986) eserlerini anabiliriz.
8 Bkz. S. Schwarz (1951:1 I); S. Della Pergola (1983: 82-6)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 137
geçimini kol gücüyle sağlamıyordu.'^ Bu rakamlara göre yaklaşık ya­
rım milyon zanaatkar ve elli bin kadar sanayi emekçisi mevcuttu.'o
Yahudi işçi sınıfı sektörel olarak şöyle ayrılıyordu; % 52’si giyim sek­
töründe (terzi ya da ayakkabı tamircisi), %19’u inşaat sektöründe
(duvarcı, marangoz, demirci, boyacı vs.), %9’u gıda ve tütün sektö­
ründe ve geri kalanı bir dizi ikincil işlerde çahşıyordu. >'
Burada yahudi proletaryasının bazı özelliklerinin altının çizilmesi
gerekir. Köylü kökenli olan Rus proletaryasının aksine yahudi prole­
taryası zanaatkâr kökenli idi. İlk sendikal örgütierinde obşçina mo­
delini değil, Yahudi zanaatkarların yardımlaşma örgütü HevroCu ör­
nek a lm ış la r d ır . >2 Yahudi proletaryasının temel özelliği ağır sanayi
sektöründen uzak olması ve bir dizi küçük, sadece yahudileri çalıştı­
ran ve ayakta kalma mücadelesi veren fabrikaya dağılmasıdır. Bura­
larda çalışan Yahudiler cumartesi günleri şabat geleneğini sürdürür­
ken Rus ve Polonyalı işçileri çalıştıran büyük fabrikalar pazar tatili
y a p ı y o r d u . '3 Zorunlu ikamet bölgelerindeki Yahudi işçi sınıfının ya­
pısı, üretimin nihaî evrelerinde yoğunlaşan sermayenin organik bile­
şimini çok az etkiliyordu. Yahudi proletaryasının dil ve dininden kay­
naklanan kültürel özellikleri Rus proletaryasından yapısal uzaklığı
nedeniyle daha da pekişmişti. Yahudi emekçilerin bir çeşit “sosyo-e-
konomik gettoda” yoğunlaşması özgün Yahudi işçi hareketinin olu­
şumunun maddî temelini oluşturdu.'4 Bu koşullarda yahudi işçilerin
Rus proletaryasına uyumu mümkün değildi; Rus, Polonyalı ve Yahu­
di işçiler arasındaki etnik duvarlar aşılamayacak kadar yüksek görü­
nüyordu. Buna karşılık, Yahudi cemaati içinde çok daha az sınıfsal
ayrım mevcuttu: hava insanları olarak adlandırılan, geçimini belli bir
işten sağlamayan geniş kesim içinde çeşitii toplumsal tabakalar çakı­
şıyor ve kriz dönemlerinde yoksullaşan tüccarlar ve işsizleri de kap­
sıyordu. Bu nedenle Yahudi işçilerin sınıf bilinci başlangıçtan itibaren
■9s. Schwarz (1951: 18-20)10 Bkz. Robert S.Brym (1978:31)
11 Bkz. John Bunzl (1975: 32-5); ayrıca Bkz. Bernard Suchecky (1986: 61 vd)
12 Nathan Weinstock'a (1984-1986, I; 24 vd) göre "zanaatkarların yardım kurum­
lan (Chevrot) ile işçilerin ilk direniş fonları arasında sürekli bir birliktelik yoktur".
13 Bkz. Nora Levin ( 1977: 40) 14 Bkz. J. Bunzl ( 1975: 37)
138 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
ulusal bilinç tarafmdan belirlendi. Kimi durumlarda Yahudi işçiler
gün boyunca küçük işletmelerin (yahudi) sahipleriyle ilişkide olmak­
la beraber Rus ya da Polonyah işçilerle karşılaşma fırsatları yoktu.
Dogu Avrupa’daki Yahudi toplumu imparatorluğun sanayileşme
sürecinden dolayh olarak etkilendi. Abraham Léon “Yahudi tüccarın,
zanaatkâr ya da terzi çırağına” dönüşmesine yol açan süreci doğru
değerlendirmiş ve bu sürecin kombinasyonu olarak Yahudi işçilerin
yerini “hep daha mükemmelleşen makinalar”ın aldığını vurgulamış­
tır.’s Doğu Avrupa’daki Yahudi proletaryası oluşumundan bu yana
gerileyen ve duraklayan ekonomik sektörlere bağlı kaldığı için çık­
maz sokaktadır. Sosyalist-Yahudi basını bu dönemde şa b a fd ak i dinî
kuralları Yahudilerin sanayi sektöründen uzak kalmasının asıl nede­
ni olarak görüyordu: hıristiyanlar dinî gereklerini pazar günü yerine
getirdikleri için çok kültürlü personele sahip bir işyeri haftada iki kez
kapanmak zorunda kalacaktı ki bu da üretimin ve kârın kısıtlanma­
sı anlamına gelecekti.’^ Böylece Yahudi proletaryası ekonominin
önemli sektörlerinin dışında kalıyor ve çoğu kez el emeğine dayah iş­
letmelerde yoğunlaşıyordu. İmparatorluğun güneyinde Litvanya ya
da Belorusya’ya göre daha fazla sanayileşmiş olan bölgelerinde bile
ağır sanayide Yahudi işçilere rastlanmıyordu.
Bund’un kuruluşu 1894-1905 yılları arasında, Yahudi proletarya­
sının sayıca kalabalık ve görece yoğun olduğu Litvanya ve Polonya’da
gerçekleşti. Bu dönemin kısaca anlatılması gerekir, çünkü Vladimir
Medem’in teorik çahşmalarmm çerçevesini oluşturmaktadır. Arkadi
Kremer’in Yuli Martov’un yardımıyla kaleme aldığı, 1894 yılında Rus­
ya’da yayınlanan Ajitasyon Üzerine adlı broşür Vilnius ve Byalis-
tok’daki Yahudi-sosyalist çevrelerin proleter kitle hareketine yönel­
melerini sağladı. Gizli propaganda eylemlerinden ajitasyona geçiş Ya­
hudi marksistlerin kullandıkları dilde değişimi de getiriyordu. Birkaç
düzine işçinin bulunduğu küçük gruplardan binlerce işçinin yer aldı­
ğı örgütlere geçiş, jâdiş dilinin devralınmasına yol açtı ve sonuçta bu
' i 5 Abraham Léon (1971: 19 vd) 16 Bkz. Ezra Mendelsohn (1970: I9vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 139
dilde kendini ifade etme olanağı bulan bir elit tabaka ortaya çıktı. Bro­
şürler, bildiriler, konferanslardan özgün Yahudi-sosyalist edebiyatına
hızlı bir geçiş yaşandı. Bund’un öncüllerinin bu kendiliğinden değişi­
min içeriğini tahmin etmesi mümkün değildi. Martov ve Kremer yidiş
dilini Yahudi proleterlere hitap edebilmek için gerekli bir araç olarak
görmüşlerdi, ancak bir Yahudi işçi hareketinin inşasını amaçlamıyor­
lardı. Sonucu belirleyen deneysel yönelimler oldu ve eğilim çok çabuk
ortaya çıktı: daha 1897’de Haim Şitlovski, Komünist M anifesto’yu yi­
diş diline çevirdi ve yayınladı. Aynı yıhn ekiminde Vilnius’da, Yahudi
yerleşim bölgelerinin bir çok kentinden (Vilnius, Vitebsk, Byalistok,
Varşova, Minsk, vd.) onüçdelegenin katıhmıyla Bund kuruldu.'^ Ku­
ruluş kongresinde kabul edilen program metninde Yahudi proletaıya-
sının sınıfsal, ama aynı zamanda ezilen ulusal azınlık olarak özel bas­
kıya maruz kaldığı kabul ediliyordu. Buna rağmen içinde yaşanılan
topluma uyum sağlama yüksek sesle dile getirilmese de, perspektif
olarak kabul görüyordu. Yidiş dili sadece işlevsel ve pratik ilkeler te­
melinde kabul görüyordu; ama Bund, örneğin devlet okullarmda yi­
diş dilinde ders yapılmasını talep etmiyordu. Anti-semitizme ve çarlık
rejiminin Yahudilere yönelik yasal ayrımcılığına karşı mücadele, ulu­
sal azınlık statüsü hakkı talebiyle desteklenmedi.
Ertesi yıl Minsk’te Rusya Sosyal Demokrat îşçi Partisi’nin kuruluş
kongresinde Bund’un dokuz delegesinden üçünün, sadece rusça ko-
nuşanlarm değil, çarlık yönetimindeki proletaryanın tamamının kap-
sanması amacıyla, kendilerini pan-rus olarak nitelendirmesi anlamh-
dır.'s Bund’un önerdiği bu yöneliş çarlık Rusya’smda işçi hareketinin
çok uluslu karakterinin zımnen kabulunü de içeriyordu. Buna rağ­
men, diğer halklar gibi Yahudiler de ulus olarak nitelendirilmiyordu.
Bu durum ulusal sorun 1901 ’de Bund’un dördüncü kongresinde gün­
deme gelene kadar devam etti. 1899’da (SDAPÖ’nün Brünn Kongre-
17 Bund'un kuruluş süreci konusunda Bkz. Henry J. Tobias (1972; 22-69); aynı za­
manda Weinstock (1984-1986: 33-154) ve N. Levin (1977: 236-79) eserlerinde anı­
lan kitaplar. Bund'un geçmişi üzerine İyi bir sentez A.Menes'te bulunabilir (1955)
18 Bkz. H.J.Tobias (1972:78)
142 Yldlı hulıımııı mıı ılyonlım mi?
mış ve liderlerinin politik ufkunu -öyle görülüyor kİ u/.uıı bir zaman
için- acıması/ca daraltmıştır.”22
İşçi hareketinin örgütlenme sorunları ulusal sorun konusundaki
tartışmada küçümsenmeyecek bir rol oynuyordu. Çarlık otokrasisi
içinde politika yapabilme yeteneğine sahip bir parti kurma eğilimin­
deki -Lenin ve Bolşeviklere göre profesyonel devrimcilerden oluşan
merkeziyetçi, yani güçlü bir örgüt kurulması gerekiyordu- Rus sos­
yal demokratlan Bund’un federalizm anlayışmda milliyetçi bir içe ka­
panma ve örgütsel bir parçalanma tehlikesi görüyorlardı-, bu da Rus
çarlığmdaki çok uluslu işçi sınıfınm tek ve güçlü bir harekette örgüt­
lenmesini engelleyebilirdi. Lenin, 1897’de Viyana’daki kongresinde
altı ulusal partinin (Alman, Çek, Sloven, Leh, İtalyan ve Ukraynah)
katıldığı federatif bir yapıyı oluşturan Avusturya sosyal demokratla­
rı örneğinin mutlaka engellenmesi gerektiği kamsındaydı.23
Öte yandan Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi içindeki örgütsel
özerklik konusunda yapılan tartışma gerçekte ulusal sorun konusun­
da iki farklı tutumu içeriyordu. Bund’un çok yeni, geçici ve henüz
tam oturmamış güncel ulusal eğilimini kongreye sunmaması sonucu
bu farklılık ortaya çıkmadı. Brüksel ve Londra’daki tartışmalara yan­
sımayan Kişinyov katliâmı ve Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nden
ayrılma bu yeni ulusal perspektifi güçlendirdi ve Bund’un beşinci
kongresinde kesinlikle kabul e d ild i.24 1 9 O6 yılında aşılabilen bölün­
me Bund’da derin izler bıraktı. Medem anılarında şöyle yazıyor; “Rus
ve Yahudi proletaryasını birarada tutan ipin kesilmesi gerçek bir fe­
laketti. Sanki vücuttan bir parça et kopanlmıştı.”25
Bölünme bazı tarihî yorumlarda verilmeye çalışıldığı gibi, ne
Bund’un sekter tutumunun, ne de Rus sosyal demokrasisinin bürok­
ratik ültimatomunun sonucuydu. Sadece yerleşim bölgelerinde yaşa­
yan Yahudi proletaryasıyla Rus proletaryası arasındaki yapısal-eko-
nomik ve ulusal ayrımın sonucuydu. Hem bir öncü parti hem de Ya-
” 22 N. Weitstock'da alıntı (1984-1986,1:189)
23 Avusturya Sosyal Demokratlarının organizasyon sorunları üzerine Bkz.Raimund
Löv/ (1984)
24 Bkz. H.J. Tobias ( 1972: 331) 25 Vladimir Medem ( 1979: 290)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 143
hudi İşçilerin militan sendikası olan Bund ştei/’lardaki özel sınıf mü­
cadelesi sonucu oluşmuştu. Alexander Adler’in vurguladığı gibi “Ra­
yon kentlerindeki endüstrinin zanaatkâr-imalâtçı yapısı, çok kültür­
lü bir örgütlenme içinde bile, genelde Yahudi sermayesi tarafından
sömürülen Yahudi işçilerin örgütlenmesine izin v e r m i y o r d u ” .26 Buna
rağmen Bund ile Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi arasındaki çaüş-
manın gerçek nedenini anlamak için bölünmeyi kaçınılmaz ve birleş­
tirici bir sentez arayışını imkânsız görmemek gerekir. Bu anlayıştan
yola çıkıldığında, Rus marksistlerinin Bund’un gerçek önemini kav­
ramakta yetersiz kaldıklarını da kabul emek gerekir. Yahudi sosya­
lizminin özel sorunları karşısındaki anlayışsızhk, Plehanov’un Bund
yanlılarını “deniz tutan siyonistler”27 olarak tanımlamasında çok açık
olarak görülüyor.
1905 devrimi Bund’un gücü ve sınırlarını ortaya çıkardı. Yahudi
cemaatine tam olarak hâkimdi, ama buna rağmen genelde marjinal
bir rol oynadı. Önemli sayıda üyeye ve güçlü bir örgüte sahip olma­
sına rağmen, merkezi St. Petersburg ve Varşova’da olan, ivmesini
Rus proletaryasından alan devrim, marjinal kalmasına yol açtı. 1905
yılında işçi sınıfının iç zayıflığına bağlı kırılganlığı ve yapısal parça­
lanmışlığı açıkça ortaya çıktı. Nathan Weinstock’un kelimeleriyle ifa­
de etmek gerekirse, Bund devrim sırasında “sallanan bir dev” gibiy­
di. 2« Putilov fabrikalanna [St. Petersburg’daki büyük metal fabrika-
lan,ç.n.] sahip olmayan ^f<?i/’daki sınıf mücadelesinin ifadesiydi. Bu­
na rağmen Bund 1905’te sadece işçi partisi değildi aynı zamanda
ulusal parti niteliğini kazanmışü. Gücü ve orjinalliği, proletarya en-
26 Alexander Adler { 1980: 38)
27 Plehanovı/, I905'de Wladimir Jabotinsky'nin yaptığı bir söyleşide Bund'un bu ta­
nımlamasını yapmıştır (Bkz. Joseph Nedava (1973: 45)). Ayrıca bu bölünmenin sü­
rekli olmadığı söylenmelidir. Bund 1906'da Rus Sosyal Demokrat işçi Partisinin bir­
leşme kongresine katıldı, ilginç olan yeniden üyeliğinin sorun yaratmayışıdır. Kong­
renin kabul ettiği bir kararla Yahudi proletaryasının tek temsilcisi olarak kabul edil­
miş, çalışmalarına coğrafî bir kısıtlama konulmamış ve ulusal sorun "açık" bir sorun
olarak tanımlanmıştır; ancak delegeler bu karar üzerine tartışmak için zaman bula­
mamışlardır (Bkz. Nahum Bukhbinder (193 l:362vd)).
28 N. Weinstock (1984-1986,1: 207)
144 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
ternasyonalizmiyle ezilen ulus kültürünün korunması arasmda diya­
lektik bir sentez arayışma işaret ediyordu. Bund militanlan enternas­
yonalizmi ulusal Yahudi geleneğine katmışlardı; Rus Yahudilerinin
kurtuluşu yolunda dünya sosyalist devrimi için mücadele perspekti­
fini olası ve gerekli görüyorlardı.
Ulusal özerklik: Vlad im ir Medem
Vladimir Medem’in 1904’de rusça ve yidişçe yayınladığı Ulusal Sorun
ve Sosyal D em okrasi adh kapsamlı eseri Bund’un kuruluşundan be­
ri yapılan tartışmaların bir özetidir. Kuşkusuz bu metin Avusturo-
Marksistlerin tartışmalarından etkilenmiştir, ama 1899’da Brünn’de
kabul edilen ve Rus imparatorluğunun özellikleri gözönünde bulun­
durularak zaman zaman gözden geçirilen tezlerin yeniden yazılması
değildir. O zamana kadar ulusal sorun konusunda yayınlanan en
önemli marksist eserdir (Otto Bauer’in neredeyse aynı ismi taşıyan
kitabı üç sene sonra yayınlanacaktır), çünkü iki farklı sorunun yanıt­
lanmasına katkıda bulunur: Bund’un perspektifleri için genel teorik
temeli oluşturur ve aynı zamanda Rus sosyal demokratlarıyla farklı­
lıkların özü ve niteliklerinin daha iyi kavranmasına yardımcı olur.
Medem, modern milliyetçiliği, burjuvazinin faaliyet alanına, kapi-
tahst toplumun oluşumuna bağlı bir olgu olarak tanımlar. Burjuvazi­
yi birbirine karşıt, hem yayılmacı ve emperyalist milliyetçi, hem de
ulusal kurtuluş hareketlerini destekleyebilecek yetenekte görür. Buna
örnek olarak Avusturya-Macaristan imparatorluğunda Almanlarla
Çekler arasındaki anlaşmazlığı gösterir; Alman burjuvazisi ulusal pa­
zarını genişletmek için (ezilen ulus olan) Çekleri asimile etmeye çaba
göstermektedir, buna karşılık tüm politik haklarını kaybeden Çek
burjuvazisi direnişe geçerek bağımsızlık talebini yükseltmekte ve Bo­
hemya’daki Almanları “Slavlaştırmaya” çalışmaktadır.29 Medem bu
önemden sonra ulusal gerçekliğin ekonomik kökenini incelemeye
29 Vladimir Medem (1934a: I08vd). Medem'in ulusal sorun konusundaki teorik ça­
lışmaları için Bkz. K.S. Pinson (1945); A .L Patkin (1947: 198-212)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 145
alır. Medem’in, ulus fikrini smıflararası örtülü işbirliği (sınıflarüstü
ulusal birlik) olarak tanımladığını düşündüğü Renan’a yönelik eleş­
tirisi buna rağmen ilginçtir. Zımnî de olsa yeteri kadar açık biçimde
şu sonuca varır; kapitalizmde ekonomi ulusun yapıcı çerçevesini de­
ğil, aksine kültür birliği olarak tanımlanan ulusun şovenist anlayışla
bozulmasının kaynağını oluşturur.
Medem, ulusu soyut, boşlukta asılı ve üst yapısal açıdan bağım­
sız olmayan kültürel bir zafiyetten çok, tarihî açıdan bir topluluğa
bağlı ve belli ölçülerde sosyal çatışmaların etkisinde sosyo-ekonomik
bir oluşum olarak tanımlar. Bund’un lideri için ulus, her şeyden ön­
ce ulusal kültürdür, vülger marksistler gibi otomatik olarak ekono­
mik yapıya bağımlı değil onunla ilişki içinde olan bir kategori olarak
kavranmalıdır. Medem sorunu şöyle tanımlar: “bağımsız, kendi içeri­
ğine ve çerçevesine sahip, dışa kapalı bir ulusal kültür hiç bir zaman
varolmadı. Ulus, genel insanlık değerlerinin [der algemein mentshle-
k er hinalt] ifade edildiği özel bir biçimdir. Genelde her yerde benzer
olan kültürel yaşam, kendi aralarında özel sosyal iUşkiler geliştirmiş
olan farklı grupların özümsediği çeşitli ulusal renkler ve biçimlerle
belirlenir. Sınıf çatışmalarının ortaya çıktığı, ruhanî ve entellektüel
eğilimlerin geliştiği çerçeveyi oluşturan bu sosyal ilişkiler, kültüre
ulusal damgayı vurur. ”3o Bu bölüm ulusal olmayan bir kültürün
varolamayacağı tezini açıkça ortaya koymaktadır. Medem’e göre kül­
tür sosyal yaşamın aynasıdır ve sadece ulusal olarak ifade edilebilir.
Ezilen ulusların kurtuluş mücadelesi öncelikle dil ve ulusal kültürün
tanınması talebiyle başlar.
Bu tanım Viyanalı marksist Bauer’in üç yd sonra Ulusal Sorun ve
Sosyal Dem okrasi başlığı altında yayınlayacağı kitaptaki “ulusal al­
gılama” (her ulusun uluslararası kültürü özümseme ve uygulama bi­
çimi) teorisine çok benzer. Ama Medem, Kautsky’ye daha yakın olan
Bauer’in aksine, ana dili ulusun temel unsurlarından biri olarak ta­
nımlar. Kültürün kaçınılmaz ulusal biçimlenmesi ancak özel dillerden
30 Vladimir Medem (1943a: 188)
146 Yidlj külüturu mu ılyonizm mi?
hareketle ifadesini bulur. Medem yidiş dili üzerine bir makalesinde
şunları yazar: “bugün kültür alanındaki en önemli görev ana dilin
yerinin sağlamlaştırılmasıdır."^' Tamamen soyut bir Yahudi ulusu­
nun peşinde olup ibraniceden yana olanların ve yidiş dilini “kirli so­
kak dili” olarak nitelendirenlerin aksine, Medem halk dilini Yahudi
kitlelerin “yaşamı, ümitleri ve özlemlerini” en iyi ifade eden “ulusal
dil” olarak görür.32 Medem’in ulusun dil üzerinden tanımlanması dü­
şüncesini Kautsky’den devraldığını söylemek yanhş olur. Kautsky
için dil sosyal ve ekonomik ilişkilerin kurulmasında gerekli bir ileti­
şim aracı iken (üretim güçlerinin gelişimiyle çok dillilik ortadan kal­
kacaktır); Medem ana dili ulusal kültürün kaynağı ve laboratuvarı
olarak görüyordu. Ona göre an adilin -Yahudiler ve Ermeniler gibi-
nesnel koşullarda ulusal ekonomiye dayalı bir varlık oluşturacak
güçte olmayan bcizı azınlıklar içindeki temel rolü ancak böyle açıkla-
nabilirdi. Hattâ “ulusal baskının kültürel yaşamı zenginleştirdiğini”
söyleyecek noktaya varmıştır.33 Bunun da ötesinde Yahudi azınlık
açısından dil ve edebiyat ulusal ekonominin üst yapısını oluşturama-
dığı gibi egemen smıfın kültürü de değildi: yidiş dili ve edebiyatı sa­
dece işçi sınıfının politik bilincinin erime potasını oluşturuyordu.
1904’de yayınlanan bu çalışmanın bir başka bölümünde ulus bir
“özel psikoloji” (eigentum lekhe psikhologie) olarak tanımlanır, an­
cak bu tanımın ayrıntılarına girilmez ve daha fazla geliştirilmez.^^
Bund’un lideri aynı zamanda ulusu belli bir topraktan tamamıyla
bağımsız kültürel bir olgu olarak tanımicir. R usya’da Ulusal H areket­
ler ve Nasyonal Sosyalist Partiler (1908) başlıklı bir başka çalışma­
sında sadece ‘kendi kaderini tayin hakkının’ (devlet oluşturmaya ka­
dar) ulusal sorunu çözebileceği fikrini reddeder. Ona göre bu ilke,
marksistlerin ulus teorisini devlet/pazar İkilisiyle açıklamak için kul­
landıkları kaynak olan milliyetçi burjuva geleneğe aittir. Ama çoğu
kez ulusal soruna ilişkin olarak kullanılan kavramlar coğrafî bölün­
melerle eş düşmüyorlar. Örneğin Litvanya’daki PolonyalIlar ya da
3! Vladimir Medem (1943c; 341) 32 Vladimir Medem (1943c: 342 vd)
33 Vladimir Medem (1943a: 191) 34 Vladimir Medem (1943a: 207)
Marksistier ve Yahudi Sorunu 147
Ukrayna’daki Litvanyahlar, Polonya ya da Litvanya’nın coğrafî sınır­
ları dışında yaşasalar da o ulusun mensuplan sayılıyorlar. Medem
toprak taleplerinin özellikle büj/ük uluslar içinde ya da en azından
kapalı bir bölgede yaşayan uluslar tarafından geliştirildiğini vurgular;
uç bir örnek, ulus ile toprak kavramlarını aynı kelime ile ifade eden
PolonyalI milliyetçilerdi. Topraksız azınlıklar olan Ermeniler ve Yahu­
diler bu tutumu kabullenmekte zorlanıyorlardı.
Bund’un programı Yahudilerin özerkliğini toprağa bağlı değil ulu­
sal-kültürel {natsional-kultureleı) özerklik olarak tanııtüıyordu. Top­
rak ilkesinin yerini, ulusların “yabancı topraklarda adacıklar”35 oluş­
turduğu {bildn hinzlen o if a frem der territorie) yerlerde kaçınılmaz
olarak bireysel özerklik alıyordu. Bu ekonomik açıdan başka ulusla­
rın içine entegre olan azınlıkların ulusal haklarını garanti etmeye yö­
nelik bir özerklik biçimiydi. Medem’in Kari Renner’den devraldığı bi­
reysel özerklik ulusun politik birliğini korumak için gerekli bir dizi
hukukî düzenlemeyi gerekli kılıyordu: örneğin çok uluslu Rusya fe­
derasyonunda Yahudi ulusal yaşamını çekip çevirmekle görevlendiri­
len Kehilah’m özerk bir örgüt olarak tanınması. Buna rağmen Me-
dem’e göre ulusun “politik birliği” kültürel özerklikle sınırlanıyordu.
Ana dilde okul eğitimi hakkı, ya da ana dili mahkemede ve resmî da­
irelerde kullanma hakkından söz edilirken, genel sosyo-ekonomik
sorunların çözümü, toprağa egemen (ulusal kültürlerin tümü tarafın­
dan oluşturulan) hükümetlerin hakkı olarak görülüyordu.36 Özetle­
mek gerekirse, Medem’in geliştirdiği ulus teorisi iki ana noktaya da­
yanıyordu: dil ve kültür ile buna bağlı bir unsur olarak ekonomi, ama
toprak talebi söz konusu değildi. Bu görüş 1899’da Rusya'da Avus­
turya sosyal demokratlarının Brünn kongresinin ilk yankıları duyul­
maya başladıktan sonra Bund’un içinde yayılmaya başladı. Aynı yıl
Yidiş İşçisi [Der Yidisherarbeter]’nde John Mill’in, Austro-Marksistle-
rin tezlerini “bir ulusun toprakla varolduğu yolundaki eski anlayışın
yerini, ulusun kültürüyle varolduğu görüşüne bırakması”^^ olarak
"35 Vladimir Medem ( 1943b: 252 vd) 36 Vladimir Medem ( 1943b: 254)
37 John Mili (1899: 27). J.Frankel'da alıntı (1981: 219)

148 Yidlj kulüuırıı mu siyonizm mi?
değerlendirdiği ve olumlu yorumladığı bir makalesi yayınlandı.
1904’de Vladimir Kossovski ulus olgusunun toprakla açıklanmasınm
uluslaşma sürecinin üç aşamadan (ırk olarak ulus, toprak bütünlüğü
olarak ulus ve devlet olarak ulus) geçtiği ve kapitalizmin varolan ulu­
sal devletlerin içinde geliştiği Batı Avrupada kabul edilebileceğini,
ancak kapitalizmin geç geliştiği ve çok uluslu devletlerden oluşan, fe-
odal-burjuva karışımı melez bir sisteme sahip olan Doğu Avrupa’da
geçerli olamayacağını açıkladı. Kossovski’ye göre Doğu Avrupa’da dil
unsurunun topraksız azınlıklar arasında yarattığı “fizyonomi” ve
“ulus kimliği”nin yanında “ırk olarak ulus” ve “toprak olarak ulus”
ölçütleri önemsiz kalmaktadır.3» Yidiş edebiyatının “varolmayan bir
toprağa bağlı kimliğin” yerini aldığını yazan Irwing Home ve Eliezer
Greenberg’in de bu görüşü paylaştığı anlaşılmaktadır.^? Laiklik anla­
yışının sarstığı Yidiş ülkesinde dünyayı açıklama işlevini gören din
gerileme dönemindedir ve bunun yerine toprak boyutu gözönünde
bulundurulmaksızın ulus fikri gelişmektedir: bu süreçte oluşan boş­
luk yidiş edebiyatı tarafından dolduruldu. Polonya ya da Ukrayna
köylülerinin dünya görüşünü belirlerken belirlenirken Yahudi kimli­
ğinin “sınırını” dil çiziyordu.
Bund yanlısı David Balakan 1905’de Çernovitz’de yayınlanan
Sosyal D em okrasi ve Yahudi Proletaryası adlı eserinde sadece dil fak­
törüne dayanan gerçekten tek yanlı bir ulus teorisi geliştirdi. Bala-
kan’a göre ulusal sorun “ne ekonomik ne de politik, yalnızca dil so­
runu idi”4o Yahudiler toprak bütünlüğü olmamasına rağmen sekiz
milyon kişinin konuştuğu ortak dil sayesinde bir ulus oluşturuyorlar­
dı. Yidiş dilinin almanca, ibranice ve diğer Slav dillerinin bir karışımı
olması da bir şey ifade etmiyordu, Çünkü İngilizce de bir çok dilin bir­
leşmesi sonucu ortaya çıkmıştı.'*ı Balakan, Kautsky’nin tüm dünyayı
kapsayacak bir dil ve ulus gelişeceği hipotezini doğrudan reddetme­
se de, Yahudi proletaryası ve işçi hareketinin gelişmesinin yidiş dili­
nin ulusal dil haline gelmesine yol açtığını kabul ediyordu. Gelecekte
39 Irving Howe / Eliezer Greenberg (1985: 673 vd)
40 David Balakan (1905: 16) 41 David Balakan (1905: 22)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 149
Yahudilerin dil düzeyinde asimile olacağını kabul etse de, Yahudi
ulus kimliğinin hâkim eğilim olarak kalacağı görüşündeydi.
Medem’in ulusal tarafsızlık teorisinin çıkış noktasında da benzer
bir tutumla yahudilerin geleceği üzerine hiç bir şekilde öngörüde bu­
lunulmaz (ulus ya da asimilasyon). Medem bir ya da diğer eğilimin
tarafını tutmaksızın tarihîn cevabını bekliyordu: “Biz tarafsız (...)
Asimilasyona değil ama asimilasyonculuğa karşıyız [strebung tsu
assim itsie], asimilasyonun hedef olarak ahnmasına karşıyız”42
Bund, çağdaş Yahudi kültürünün ulusal karakterini kabul etmekle
birlikte, milliyetçiliğin her türüne yabancıydı. Medem’e göre ulus ile
-bir kültür birliğine ait olma- milliyetçilik -diğer uluslara hâkim ol­
ma hedefi- arasında temel bir fark vardı. Buna karşılık asimilasyon-
culuk ulusal azınlıkların yokedilmesine yol açtığı için “bir temellük
milliyetçiliği”nden başka bir şey değildi.^^ Bu açıklama özellikle tsk-
ra’da, Yahudilerin asimilasyonun savunan ve “Bund’un milliyetçili­
ği”ne karşı mücadele ederken sonuçta Büjmk Rus milliyetçiliğinin ti­
pik bir eğilimi haline gelen Rus marksistlerine yönelikti.
Ulusal tarafsızlık teorisi 1904’deki formülasyonunda pozitiviz­
min etkisi altındaydı. Asimilasyoncuların şematizmi karşısında Bund
yanlılarının ulus, kültür ve milliyetçilik kavramlarına yönelik farklı
değerlendirmeleri diyalektik biçimde ifade edilen analiz çabalarına
işaret ederken Medem’in kontrol edilemeyen ve “kör bir süreç” (a
blindn protses) olarak nitelendirilen tarihî gelişmeye dayanan ulusal
tarafsızlık teorisi evrimcilik anlayışının etkisi altındaydı.44 Buna rağ­
men bu Medem’in ulusal soruna ilişkin düşüncelerinin gelişiminde
geçici bir dönemdi ve yakında geçersiz hale gelecekti. Nora Lewis’in
yorumuna göre tarafsızlık teorisi partideki milliyetçi eğilim (Mili) ile
asimilasyoncu eğilim (Kopelson) arasında bir uzlaşma bulmak ama­
cıyla geliştirilmişti.^5 Kossovski ise “tarafsızlık” ilkesinin Bund’un
asimilasyonculuk ve milliyetçiliğin tehlikelerinden uzak kalmasına
yaradığını kabul eder, ancak sonuçta bu ilke işe yaramamıştır. Bund
"42 Vladimir Medem (1943a: 189 43 Vladimir Medem (1943a: 185)
44 Vladimir Medem (1943a: 189) 45 N. Levin (1977: 338)
ISO Yidiş l<ülütürü mü Siyonizm mi?
gibi bir kitle partisinin tüm faaliyetleri asimilasyonu Hilen dışladığı
için Yahudi ulusunun geleceğine ilişkin açık tavır alması gerekliydi.
Kossovski’ye göre Bund “modern Yahudi kültürünün ana unsurları
olan dil, edebiyat ve Yahudi okullarının” gplişmesine belirleyici bir
katkıda bulunmuştu.^ö
Medem 1910’da kaleme aldığı Milliyetçilik ya da Tarafsızlık baş-
lıkh makalesinde teorisini daha az kaderci ve diyalektik bir anlayışla
yeniden tanımladı. Hâlâ iki zıt eğilimin varlığını saptıyordu, bunlar­
dan biri asimilasyonculuk diğeri ise “milliyetçilik"!! {natsionaliziren-
dige tendent^ : “İkisi de mevcut ve etkili. Hangisi kazanacak? Bu, bir
sürü ekonomik, politik ve kültürel unsura bağlı. Unsurların bileşimi
ve gelişimlerinin hızına bağlı. Bu gelişimin hızını önceden söylemek
olanaksızdır. ”47 Asimilasyoncuların aksine Bund’un politikası kesin
bilgilere değil tahminlere dayanıyordu. Ancak Medem aynı zamanda
tarafsızlığın ilgisizlik anlamına gelmediğini vurgular: Yahudilerin ge­
leceği üzerine -ulusal varlık ya da asimilasyon- güvenilir bir öngörü­
nün imkânsızlığı işçi hareketinin Yahudi ulusunun bugünkü duru­
munda ortaya çıkan sorulara cevap vermeyeceği anlamına gelmeye­
cektir. Öte yandan geleceğin yönlendirilmesi sadece Yahudi ulusunu
değil, tüm modern ulusları ilgilendirmektedir. Medem bu konuda
şunları yazar: “Yahudi ulusu varlığını devam ettirmekte, gelişmekte
ve güçlenmektedir. (...) Bu bir tahmin değil gerçekliktir. Ulusal talep­
ler yayılmakta ve kültürel yaşamımızın temelini oluşturmaktadır.
Bund bu perspektifle tarafsızlığına rağmen ulusal özerklik konusun­
da olumlu tavır takındı, ancak milliyetçilerin aksine ulusu “kendi ba­
şına bir hedef” (a tsiel far zikh) olarak amaçlamıyordu. Tarafsızlık
“kadercilik” anlamına da gelmiyordu, çünkü maddî çıkarlar uğruna
mücadele ve bilinçli müdahale, “ulusal gereklilikleri” yönlendirerek
ve asimilasyon ya da ulusal gelişim yanlısı tüm eğilimleri koşullan­
dırarak tarihî süreçte rol oynamayı mümkün kılıyordu.^^
46 Vladimir Kossovski (1943: 136) 47 Vladimir Medem ( 19 17b: 117)
48 Vladimir Medem (1917b: 119) 49 Vladimir Medem (19176:124, 133)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 15 1
Medem’in teorisini geliştirirken yararlandığı kaynaklar hangileri­
dir? Daha önce de işaret ettiğimiz gibi, bu kaynaklardan biri İsviç­
re’de sürgünde olduğu sırada yoğun olarak meşgul olduğu Austro-
Marksizmdir. Kari Renner’in ulus kavramını “toprağa bağh bir toplu­
luk” olmaktan çok, “ulusal edebiyatla dile getirilen kültürel ve mane­
vî bir topluluk” ve “kişisel birlik” olarak tanımladığı Devlet ve Ulus
(1899) adlı broşüründen çok etkilenmiş olduğu kesin.so Buna karşı­
lık -Bauer’in otobiyografısindesı sözünü ettiği gibi Medem’in düşün­
celeriyle hayret uyandıracak benzerlikler gösteren- Otto Bauer’in
ulusal sorun konusundaki eseri 1907 yılında, yani Bund yanhsı te-
orisyenin Ulusal Sorun ve Sosyal D em okrasi adh eserinden üç yıl
sonra yayınlanmıştır. Yidiş dilinde yayınlanan eserler arasmda, en
azından 1897 yümdan itibaren Haim Şitlovski tarafından yayınlanan
Neden Yidişce?{\S97), Sosyalizm ve Ulusal Sorun (\899), Yahudi
H alkı ve Yidişçe{\90A) adh eserlerde, toprak bütünlüğü olmaksızın
ortak dile dayalı diasporadaki bir Yahudi ulusu düşüncesi işlenmiş­
tir. Öte yandan kısa bir süre Bund tarafından çıkarılan yayınlarda ça­
lışan Jitlovski 1899’da ulus kavramını “bir kez ortaya çıkan ve değiş­
tirilemez olan doğal ve psikolojik gerçeklikten çok, zaman içinde de­
ğişen tarihî ve kültürel bir olgu”^2 olarak tanımlamıştır. Şitlovski ay­
nı zamanda proletarya enternasyonalizmiyle yidişliğe dayah bir Ya­
hudi ulusu düşüncesi arasında diyalektik bir uzlaşma arayan Yahu­
di sosyalistlerinin öncülerinden biriydi.
Bund’un teorilerini geliştirdiği kültürel humusun oluşmasına yar­
dımcı olanlardan biri de hiç şüphesiz Eski ve Yeni Yahudilik Üzerine
M ektuplafm yazarı ünlü yahudi tarihçi Simon Dubnov’du. Medem,
Dubnov’un Yahudileri kültür birliği (kulturgemeinschaft) üzerine ku­
rulu bir dünya ulusu olarak gören “mistik” bakışını açıkça eleştirmiş­
tir. Bu konuda şunları yazar: “Ortak geçmişimiz bize bir dizi sihne-
"50 Bkz. Kari Renner (synoptikus) ( 1974) 5 1 Vladimir Medem ( 1979: 315)
52 Chaim Jhitlowsky, "Der Sotzializm udi natsicnale frage" (1955: 379); ayrıca Bkz.
aynı belgelerde "Farwos dafqe yidish?" (1955: 101-I I ) ve "Dos yidishe folk und di
yidishe shprak" (1955: 112-28)

152 Yidiş l<ülütürü mü siyonizm mi?
mez iz bıraktı. Buna rağmen, o dönemden (antik yahudi ulusu döne­
mi) bu yana yollarımız ayrıldı ve ortak bir tarihimiz olmadı. (...) Ka­
lan ortak mirasımız ise gelişiyor ve çeşitli bağlamlar ve kültürlerdeki
farklı mirasların etkisinde biçimleniyor. ”53 Medem buna örnek olarak
asimile ohnuş Fransız Yahudileriyle onlarla hiç bir ortak yanı olma­
yan Polonya Yahudileri örneğini verir. Medem’in yahudi ulusu dü­
şüncesi sadece Yidişlik temeUnden kalkar: Manevî değil, sosyal-tari-
hî ve kültürel bir faktördür. Yahudi ulusal kimliğinin oluşturucu un­
suru olarak din faktörünü öne çıkarmaması çok önemlidir. Buna kar­
şılık Dubnov için yahudiler “manevi” bir topluluktur. Dubnov, “Mu­
sa’ya inanan” Fransız ya da Alman vatandaşlarının varlığını kabul
etmez, çünkü bir fransız yahudisi doğumuyla birlikte “yahudi ulusu­
nun üyesi”dir.54
Dubnov, Medem ve Şitlovski’nin yahudi ulusu ile yidiş kültürünü
eş anlamlı kullanmalarım “dil şovinizmi”nin ifadesi olarak eleştirir.55
Yahudi tarihinin son tahlilde bütüncül bir olgu olarak gören bakış açı­
sını paylaşmaya devam ettiği Heinrich Graetz’in tüm eserlerine hâkim
olan maneviyatçı yahudilik anlayışıyla araşma mesafe koyarak Yahu­
di sorunun analizinde sosyal ve ekonomik faktörlerin öneminin altını
çizer (bu onu yirmili yıllarda Yahudilerin Dünya Tarihi adlı bir kitap
yazmaya götürecektir). Medem’e göre ise yahudi tarihi aslen doğrusal
değil, çoğulcudur. Medem, Doğu Avrupa yahudilerinin ulusal karak­
terini diasporanın farkh tarihî gelişmelerin kaynağı olarak tanımlan­
masına dayandırır. Bu kuşkusuz önemli görüş ayrılıklarına rağmen
Dubnov’un yahudi yerleşim bölgelerinde yerel liderlerin otoritesini
ifade eden kehiUoûann yahudi özerkliğinin ulusal-kültürel kurumla-
rına dönüştürülmesi düşüncesini Bund’dan önce geliştirdiği hatırlan­
malıdır. Dubnov’un düşüncesinin Medem’in teorisini etkilediği orta­
dadır. Buna rağmen Dubnov’un düşüncesi Medem tarafından sürekli
53 Vladimir Medem (1917a: 93 vd) 54 Simon Doubnov (1989: 119 vd)
55 Simon Doubnov (1989: 53) Dubnovv, sosyalist (ve dolayısıyla Bund'un) "Tüm ül­
kelerin proleterleri birleşiniz!" sloganına karşı "tüm sınıfların ve partilerin Yahudile­
ri birleşin" sloganını ortaya atmıştı (1989: 408)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 153
eleştirel olarak yorumlanmış ve ne entelektüel gelişiminin, ne de tari­
hî çalışmalarının belirleyici kaynağı olmuştur. Bund liderinin uzun bi­
yografisinde büyük yahudi tarihçisinin adı bir kez bile anılmaz.
Bund’un diasporadaki kültürel yahudi ulusu teorisinin siyonist
devletçilik ve toprak bütünlüğü anlayışıyla hiç bir ortak yanı olmadı­
ğı açıktır. Medem’e göre yahudi ulusu sadece diasporada, yidiş kültü­
ründe var olmuştur ve olabilir. Ona göre siyonizm, “proleter” ya da
“sosyalist” versiyonunda da “sahte bir ulus görüntüsüne” indirgen­
mekte ve diasporanın pasifleşmesine neden olmaktadır. Bund
1898’de Basel’da yapılan siyonist kongrede hiç bir yankı bulmaz. Ay­
nı zamanda Teodor Herzl’in hareketindeki gelişmeler karşısında po-
zisiyon almak zorunda kalmıştır. Bund’un ilk eleştirilerinde yeni bir
şey yoktur, sadece siyonizmin “ütopik” ve “gerici” karakterine dikka­
ti çeker.57 1902’de Yidiş İşçisi adlı dergide yayınlanan eleştirilerde
Herzl’in hareketi, biraz daha az yüzeysel bir analizle, ulusu bir
“mülk” (bir toprak parçasının kontrolü) olarak kavrayan “burjuva
psikolojisi”nin ifadesi olarak nitelendirilir.ss Bund’un beşinci kongre­
sinde (1904 Cenevre) Siyonizm, bir yandan büyük sermaye, öte yan­
dan hıristiyan küçük burjuvalar tarafmdan sıkıştırılan küçük ve orta
yahudi burjuvazisinin hareketi olarak nitelendirilir. İdeolojisi milliyet­
çiliğin proletarya için zararlı bir biçimi olarak eleştirilir, çünkü Filistin
Projesi bir “getto psikolojisi” yaratarak proletaryayı -yahudilerin ezil­
mesinin asıl nedeni olan- Rus çarlık rejimine karşı gerçek mücadele­
sinden alıkoyabilir.5'5 Altıncı kongrede ise (1905 Zürih) siyonizm
eleştirisi tamamlanır ve hareket toprak taleplerinin “ütopik ve mace­
racı” karakterinden ötürü “küçük burjuva ideolojinin özel milliyetçi
biçimlenmesi” olarak suçlanır; işçi sınıfına yanhş bir perspektif sun­
makta ve yahudi sorununun, yahudi ulusunun gerçekten varolduğu
diaspora içinde çözümüne yönelik mücadelede bir engel oluşturmak-
"56 Vladimir Medem (1943b: 259)
57 Bkz. Nahum Bukhbinder (1931: 108), Henry J. Tobias (1972: 164)
58 Bkz. John Mili (1946-1949: 36-9)
59 Bkz. Genel Yahudi İşçileri Birliği (1904: 26)
154 Yidiş l<ülütürü mü ılyoniım mi?
tadır. Kongre kararının sonunda Siyonizmin “her türü ve nüansları”
ile mücadelenin “gerekliliği” ileri sürülür.^o Bund yanlıları yahudile­
rin kendi kaderini tayin hakkının Rusya dışında uzak gelecekte hal­
ledilmesi düşüncesini kabul etmez. Yahudilerin nesillerdir yaşadıkla­
rı yerlerde acil çözümler için mücadele edilmelidir. Siyonist perspekti­
fin gerçek bir anti-tezi olan "şimdi ve burada” ilkesi, doikeyt (do=bu-
rada, keyt=şimdi) kavramıyla ifade edilir.
Medem’in 1901’da Neue Zeit'de geliştirdiği anti-semitizm analizi
bile ulus teorisine sıkı sıkıya baghdır. 1905 devriminin yenilgisinden
sonra gericiliğin yükselişi, Rusya yahudilerinin tarihinde bir dönüm
noktası olarak tanımlanır. Anti-semitizm devrimden önce de toplum­
da güçlü kökleri olan bir olgudur, ama öncelikle rejimin elindeki bir
araç olarak kalmıştır. Oysa 1905’ten sonra bu durum değişti ve anti-
semitizm bir kitle hareketi haline geldi. Medem anti-semitizmin iki
ana biçimi olduğunu savunur. Biri, Batı Avrupa’da da varolan ve
“yahudilerden alış-veriş yapma” sloganıyla ifade edilen ekonomik
anti-semitizmdi. Bu “küçük adam”ın hareketidir ve yahudilerin tica­
ret alanında yoğun olduğu yahudi yerleşim bölgeleri içinde ticaret
boykotu uygulama hedefini gütmektedir.6i Anti-semitizmin bu biçi­
mi Rusya’da az tanınıyordu ve yaygınlaşması Rusya’nın “modernleş­
mesi” ya da “batılılaşması” olarak nitelendiriliyordu. Medem’in “a-
semitizm” {Asemitismus) olarak nitelendirdiği ikinci biçim ise libe­
raller de dahil olmak üzere, Rus milliyetçiliğini ve Slav mistizmini
keşfeden, ayrıca yeni gelişmeye başlayan yahudi aydın tabakasının
kendileri için tehdit oluşturduğunu düşünen Rus inteligentsiyası ara­
sında yaygın olanıdır. A-semitizm serbest meslek sahipleri ve hatta
(devrim sırasında işçilerin yanında yer alan) öğrenciler arasında da
beUi bir yankı bulmaktadır.^2
Ortodoks kilisesine bağlı köylüler arasında yaygın olan dinî kö­
kenli geleneksel anti-semitizmin aksine modern ve kitlesel anti-se-
mitizm asimilasyona karşı çıkar. Bu Ruslaştırmadan yana değil, ak­
~60 "Bund ve çeşitli sosyaiist-siyonist fraksiyonlar" John Bunzl'da ek olarak (1975: 158)
61 Vladimir Medem (1974: 121) 62 Vladimir Medem (1974: I2lvd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 155
sine yahudilerin dışlanmasından yana olan bir milliyetçiliktir ve an­
ti-semitizmin Rusya’da bile ırkçı bir rengi olduğunun göstergesidir.
Medem bu durumu şöyle açıklar: “Normalde ulusal baskı söz konu­
su halk grubunun özgünlüğüne son verme, milliyetini unutturma ve
hâkim milliyetin bir unsuru haline getirme hedefini güder. Yahudiler-
de ise durum farklıydı. Anti-semitizm yahudilerin asimilasyonunu
hedeflememekle kalmıyor, aksine asimilasyona doğrudan karşı çıkı­
y o r . ”63 Bu eğilim yahudilerin yerleşme, eğitim ve bazı mesleklerde
çalışma haklarını kısıtlayan yasalarda cisimleşti. Anti-semitizmin bu
biçimi ayrıca ulusal özelliklerini kaybettirme politikasına yol açti:
Çarhk rejimi yahudileri Rus kültürüne zorlamıyor ancak yahudi kül­
türünü geliştirmelerini engelliyordu. Yahudiler kendilerini çıkmaz so­
kakta hissediyordu: "Böylece bir yahudi rus olamadığı gibi yahudi
olarak da k a la m ıy o r ” .64 Medem, Rus anti-semitizminin bu özelliğini,
çarlık rejiminin, yahudi toplumunun işçi sınıfının desteğinde “mo­
dern kültür ulusuna” doğru gelişmesine karşı cevabı olarak nitelen­
dirdi. Yahudi kültürü ancak proletarya tarafmdan savunulabilirdi.
Medem ayrıca -kültürel nedenlerden çok sınıf aidiyetieri dolayısıyla-
Yidiş kültürüne sahip çıkmayan yahudi burjuvazisinin anti-semitiz­
min yeni bir biçimini oluşturduğu görüşündeydi.
Medem, o dönemde asimilasyonu reddeden ilk Marksistti. Doğu
Avrupa’daki yahudi sorununun ulusal niteliğini ilk tanımlayan ve Yi-
dişlik ile yahudi işçi sınıfının ortaya çıktığı diaspora çerçevesinde
-ulusal-kültürel özerklik- çözüm önerisini ortaya atan da Medem ol­
muştu. Buna rağmen teorik ve politik anlayışının sınırlarına dikkati
çekmek gerekir. Rusya’daki anti-semitizmi kapsamlı olarak anlama­
sına rağmen Bati Avrupa’daki yahudi düşmanlığını sadece “ekono­
mik” bir olgu olarak nitelendirmesi, bakış açısının dar ve yüzeysel
kaldığını gösteriyor. Söz gelişi, Yahudi ulusunu yidiş diliyle özdeşleş­
tirme eğilimi, yazılarında örtük biçimde görülen. Çarlık imparatorlu­
ğunun sınırları ötesinde bir Yahudi meselesinin varlığını tanımayan
63 Vladimir Medem (1974: 123) 64 Vladimir Medem (1974: 125)
156 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
bir anlayışa işaret ediyordu. Gerçek daha karmaşıktı: Rus çarlığında
olduğu gibi ulusal boyutlara sahip olmasa da, Batı Avrupa’da da bir
“yahudi sorunu” mevcuttu. Yüzyılın başında Fransa’daki Dreyfus
skandali bunun tartışmasız bir kanıtıdır. Bu sınırlı bakış açısı, özel
durumunun sınırlarım aşamayan Marksizmin ulusal soruna bakışın­
dan kaynaklanmaktadır. Buna rağmen Bund’a Rus çarlığı dışındaki
yahudi sorununa cevap bulamadığı suçlaması yapılamaz. Bund, Yi­
diş ülkesi proletaryasının bir parçasıydı: Batı Avrupa’daki yahudi so­
rununu ne temelinden anlayabilir ne de ona çözüm getirebilirdi.
Bund çalışmalarını Doğu Avrupa’daki yidişce konuşan yahudi toplu­
munun ulusal özerkliğine yoğunlaşürmışti; Batı yahudilerinin asimi­
le olmaları tarihî gerçekliğini reddetmediği gibi yahudi sorununun
dünya çapında çözümünün anahtarını elinde tuttuğunu da iddia et­
medi. Bu jmzden, Poale Sion’un aksine, asla kendisini bir çeşit yahu­
di işçi enternasyonali olarak görmedi.
Siyonizm: Ber Borohov
Sosyalist siyonizmin Rusya sahnesinde ortaya çıkışı doksanlı yılların
sonunda oldu: Nahman Sırkin’in 1898’de Bern’de yayınlanan Yahu­
di Sorunu ve Sosyalist Yahudi Devleti adlı eseri doğum belgesi olarak
görülebilir. Aynı zamanda çarlığın çeşitli bölgeleriyle sürgündeki rus-
yahudileri arasmda ortaya çıkan sosyalist siyonist çevreler Almanya
ve İsviçre’de ideolojik açıdan karmaşık ve örgütsel açıdan eğreti bir
varlık sürdürüyorlardı. 1905’de Sosyalist siyonistlerin içinde çeşitli
faktörlerin baskısıyla (anti-semitizm, ama aynı zamanda Herzi öncü­
lüğündeki siyonistlerden ve işçi sınıfı içindeki Bund’dan farklılıkları­
nı ortaya koyma isteği) üç ana eğilim ortaya çıktı: a) Siyonist-Sosya-
list İşçi Partisi (Sirkin, Lestşçinski, Çernikov); b) Yahudi-Sosyalist İş­
çi Partisi, SERP (Rosin, Zilbelfarb, Ratner, Şitlovski); d) Poale Sion
(Borohov). Medem’in Rusya’daki yahudi sosyalistlerin farkh gruplaş­
malarıyla ilgili çakşmasında vurguladığı gibi, üç siyonist eğilim de
kendi aralarındaki sorunlara rağmen, Bund’dan ayrılıklarını ortaya
koyan, temel bir konuda ortak görüşe sahipti: yahudi sorununun top­
Marksistler ve Yahudi Sorunu 157
rağa bağlı bir çözümünün stratejik talebi.^silk eğilim öncelikle yahu­
dilerin sosyal ve kültürel alanda normal ulusal yaşamlarını devam et­
tiremeyecekleri bir cezaevi olarak nitelendirdiği diasporada hiç bir ge­
lişme imkânının varolmadığını savunuyordu. Diaspora modern yahu­
di ulusunun inşasını engelleyen “ekonomik çöküşün" kaynağı olarak
görülüyordu. Buna rağmen sosyalist siyonistler bu “nihilist” tutum­
dan kademeli olarak vazgeçtiler ve çarlık yönetiminden kurtulmuş bir
Rusya’da ulusal-kültürel yahudi özerkliği düşüncesini kabul ettiler.66
Buna karşılık SERP’in toprak talebi uzak ve belirgin olmayan bir
perspektife dönüştü. O anda önemli olan Rusya’daki yahudi kitlele­
rin sorunlarına cevap verebilecek bir program üretmekti. Genelde si­
yonist anlayışın izlerini taşıyan bu yöneliş merkezî önemdeki bir
seym (bir çeşit yahudi ulusal parlamentosu) talebinde ifadesini bul­
du. Bu bağlamda SERP’in politikası, Medem ve Dubnov’un ulusal
özerklik anlayışının toprak talebi eklenmişi olarak kabul edilebilir.
Siyonist işçi örgütleri çoğunlukla Rayon’un güney bölgelerinde
(Ukrayna) taban bulmuştu. Bu bölgede Rus Sosyal Demokratları ya­
hudi işçiler arasmda örgütlenmiyordu ve Bund çahşmalarına gecike­
rek başlamışü. Siyonistler, Bund ve RSDİP’nin örgütsüzlüğünün ya­
rattığı politik boşluğu doldurmayı başardılar. Öte yandan Bund’un
Ukrayna’da ortaya çıkmaması tesadüf değildi. Yahudi işçi sınıfının
bu coğrafî bölünmüşlüğü bir başka kültürel sorunu yansıtıyordu.
Bund Litvanya’da. Poale Sion Ukrayna’da ortaya çıkmıştı; bu iki böl­
gede yahudi kültürünün belirleyici özellikleri farklıydı: Vilnius yidiş­
ce konuşan haskalah (yahudi aydınlanma) hareketinin merkezi iken,
Odessa Rusça konuşan yahudi aydınlanma hareketinin merkeziydi.
Bund’un lider grubunun neredeyse tamamı Vilnius’da Yidiş dilinin
bağrında gelişmişken, imparatorluğun güneyindeki yahudi aydınları
rusçayı kullanıyordu. Kendini Yidiş dilinde ifade edemeyen ve politik
65 Vladimir Medem (1943b: 256). Yahudi işçi Hareketi içindeki çeşitli siyonist eği­
limlerin durumu üzerine Bkz. Nathan VVeinstock (1984-1986: 238-77); ve özellikle
Bernard Suchecky (1986)
66 Bkz. Jakob Lestschinsky { 1979) 67 Bkz. Israel Kolatt (1977: 235)
158 Yidiş külütürü mü siyonizm mi?
angajmanlarını işçi hareketi içinde organize eylemlere taşıyamayan
aydınlar çoğunlukla asimilasyon ya da siyonizm alternatifiyle karşı
karşıya idiler.
Bu araştırmanın çerçevesinde Sirkin ile Şitlovski ve çevresindeki
“seymciler” gibi sosyalist siyonistlerin çalışmaları kısıtlı olarak yer
alıyor. Birincilerin marksist olmayan (a-marksist) bir hümanist sos­
yalizm düşüncesinin etkisi altında kaldıkları söylenebilecek iken,
İkinciler aksine popülist kökenli Rus Sosyal Devrimcileriyle sıkı poli­
tik ilişki içindeydiler. Kuşkusuz farklı siyonist eğilimler (örneğin
SERP) içinde Marksistler vzırdı. Ancak bizce marksist teoriye siyoniz­
mi bindirmeye çalışan en önemli ve gelişmiş deney, Poale Sion’un en
önemli lideri Ber Borohov’un deneyiydi.
Tarihçiler Borohov’un eserini homojen ve tutarlı olarak tanımla-
salar da, gerçekte onun düşüncesi doğrusal bir gelişme izlememiştir.
Bir İbranice öğretmeninin oğlu olan Poltava doğumlu genç aydın
1904 yılına kadar marksizm ile yahudi milliyetçiliğinin sembiyozuna
ilgi duymamıştı. Kendisini Hibbat Sion hareketinin kurucusu ve altın­
cı Siyonistler kongresinde (1903 B a s e l ) Theodor Herzi’m en önem­
li muhalifi olan siyonist liderlerden Menahem Ussişkin’in yandaşı
olarak görüyordu. Ussişkin Rusya’daki siyonizmin ne laik ne de asi­
milasyoncu eğiliminden yanaydı (İbranice geleneğini koruyan, Ugan­
da için Filistin seçeneğinden vazgeçmek istemeyen bir eğilim). “Ata­
ların ülkesine” dönme düşüncesi çoğu kez Herzi ve Nordau’nun laik
ve pragmatik siyonizm (baskı altındaki halka bir dizi diplomatik an­
laşmalarla toprak sağlama arayışı içinde olan) anlayışıyla çelişkiye
düşüyordu.™ Buna göre Borohov’un 1900 ve 1904 arasındaki politik
ve kültürel eğitimi eklektik ve çelişkili biçimde birbirinden çok farklı
iki kutup arasında gerçekleşti: ateist-laik dünya görüşü ve yahudi so-
68 Bkz. Moshe Mishminski (1969)
69 Ussischkin'in Borohov üzerindeki etkisi Jonatlıan Frankel (1981: 333-8) tarafın­
dan vurgulanır
70 Siyonist eğilim içindeki tartışmalar konusunda iki standart eser vardır: W alter
Laqueur (1975); David Vital (1975). Ussischkin ve Herzl arasındaki tartışma ise
özellikle Lorenzo Cremonesi (1985) tarafından öne çıkarılır
Marksistler ve Yahudi Sorunu 159
rununa karşı temel kayıtsızlığıyla Rus sosyal demokrasisi ve Menah­
em Ussişkin’in mesihçi siyonizm anlajaşı. Bunun yanı sıra 1903 yı­
lında ailesinin Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etmesine neden
olan acılı pogrom deneyimi de gelişiminde belirleyici rol oynadı.
1902-1903 yılında yazılan ancak 1905 başında yayınlanan Siyo­
nizmin Teorik Sorunları adh araştırması Borohov’un marksist kav­
ramlara başvurmadan önceki ilk dönemdeki tutumumun bir özetidir.
Çıkış noktası diasporanın reddidir ve bunu neredeyse programatik
kavramlarla açıklar: "Yahudi halkının sorunlarına çözümün galu fta
bulunamayacağına kesinlikle eminiz”7i Diasporadaki tahammül edi­
lemez koşullar, bir halkın doğal olarak diğer halkları boyunduruğu­
na alması olarak anlaşılan asimilasyonla iyileşmemektedir. Öte yan­
dan asimilasyon komşu ulusları da etkilemektedir. Yahudilerde ise
farklı ulusların birbirini etkilemesi söz konusu değildir. Borohov’a
göre topraksız bir azınlık beraber yaşadığı egemen halkın nefretini
hissetmekte ancak zorla asilime edilmekle karşı karşıya kalmamak­
tadır. Din değiştiren yahudiler bile sadece “dönme” ilâvesine sahip
olarak, hâlâ “pis yahudiler” olarak kalmaktadır. Rusya’daki yahudi­
lerin durumu, aynı zamanda, egemen ulusa ekonomik bağımlılıkları
nedeniyle daha da zordur. Köylü kesiminin olmayışı (Fizyokratların
teorilerinden bağımsız olarak her toplumun temeli olarak nitelendiri­
len) yahudileri kaçınılmaz olarak “ekonomik ve dolayısıyla fiziksel
ve kültürel yıkıma” mahkûm etmiştir.’’2 Yoksullaşan binlerce yahudi,
lumpen-proleter kitlesine, “sans-culotte’larm ümitsiz yoksulluğuna”
dahil olmaktadır. Diasporadaki yahudilerin başka bir şey yapmamak­
ta direnmeleri ve faydasızlıklan Borohov’a göre ekonomik olmaktan
çok “sosyo-psikolojik” karakter taşıyan anti-semitizmi besliyordu.
Yahudilerin ezilmesine neden olan yasal ayrımcılığın ortadan kalk­
masının faydası yoktur, çünkü bununla anti-semitizmin gerçek ve
derinde yatan nedenlerinin ortadan kaldırılması mümkün olmaya­
caktır. Yahudi yerleşim bölgelerinin ortadan kaldırılmasının da fay-
71 Ber Borokhov, "On the Qeustion of Zionist Theory" (1984: 36)
72 Ber Borokhov, "On the Qeustion of Zionist Theory" (1984: 47)
 Yidiş külütürü mü siyonizm mi?
160
dası olmayacaktır, çünkü bu durum sadece anti-semitizmin tüm Rus­
ya’ya yayılmasına neden olacaktır. Borohov’un çıkardığı sonuç tama­
men karamsar ve karanlıktır: “Biz yabancıyız ve dünyanın hiç bir kö­
şesinde kaderimizin efendisi olmamıza imkân tanıyacak sosyal ikti­
dara sahip değiliz. Galut’ta kendi kaderimize bile sahip çıkma imkâ­
nına sahip olmadan havada d u r u y o r u z . ”^3
Borohov, bu makalede Nahman Sırkin’in yahudi halkının “ekono­
mik yozlaşması” teorisini devralır ve onu geleneksel siyonizmin gö­
rünüşte marksist olmayan diğer biçimleriyle bileştirir: diasporanın
kurtuluşa imkân vermeyen bir yer olarak tanımlanması, yahudi hal­
kının dünya bütününde kavranması (yidişlik değerlerine temelden
farklı bir bakış açısı) ve anti-semitizmin ortadan kaldırılamayacak
sürekli bir olgu olarak değerlendirilmesi. Heriz’in ve genelde yahudi­
leri “normalleştirmek” isteyen tüm siyonistlerin de paylaştığı anti-se-
mitizm analizinde İlan Halevi’nin çok doğru olarak belirttiği gibi, bu
olgu neredeyse “toplumun kendisini yahudilerin anormalliğine karşı
savunmak için geliştirdiği normal tepki” olarak görülerek haklı kılm-
maktadır.74 Borohov’un anti-semitizmin psikolojik açıklamasının da­
ha gerçek nedeni ise bir süre, en azından 1908’e kadar taraftarı oldu­
ğu Mach ve Avenarius’un ampirist eleştiri teorilerinin etkisi olabilir.
Borohov, Filistin’e “geri dönüş” hedefini sadece materyalist analize
indirgediği daha sonraki (marksist) teori döneminde, bu konuların
çoğunu geçmişte bıraktı ya da en azından yeniden değerlendirdi.
1902-1903 arasındaki bu inceleme yahudi sorununun ilerde ala­
cağı biçim konusunda daha sonra vazgeçilen orjinal öngörülere sa­
hipti. Bu (asimilasyondan yana olan bazı teorisyenleri derinden etki­
leyen) geri dönüşü olmayan ve kesintisiz bir süreç olarak görülen,
yahudi sorununun kendiliğinden ortadan kalkacağına inanan, ilerle­
me teorisinin eleştirisi idi. Borohov, yahudilerin ezilmesi sorununun
sadece Rusya’daki sosyal ve kültürel geriliğin ürünü olmayıp, aynı
zamanda modern kapitalizmde ortaya çıkan daha karmaşık bir sorun
” 73 Ber Borokhov, "On the Qeustion of Zionist Theory" (1984: 48)
74 İlan Halevi (1986: 205)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 161
olduğunu anlamıştı: “İlerlemeye inanmıyoruz, çünkü onun sadık ta­
raftarlarının ilerlemenin kazanımlarını ölçüsüzce abarttığını biliyo­
ruz. İlerleme teknolojinin, bilimin hattâ belki de sanatm gelişmesin­
de, ama aynı zamanda nevrozların, histerilerin ve fuhuşun yayılma­
sında da önemli bir faktör. Ulusların ahlâkî ilerlemesi ve millî bencil­
liğin sona erdiğinden söz etmek için henüz çok erken. İlerleme iki
ucu keskin bir bıçak: Bir yandan melek, öte yandan şeytan. ”7s Bu
mecazî dil, Borohov’un teknolojik-bilimsel ilerlemenin kaçınılmaz
olarak sosyal ve “ahlâkf’ ilerlemenin temelini oluşturmayacağını, ak­
sine modern barbarlık alternatifini de içerdiğini ve yahudilerin kur­
ban olarak seçilebileceğini tahmin ettiğini gösteriyor. Öyle ki Boro­
hov, kapitalizmde insanlık dışı sosyal ilişkileri, geleceğin şimdiden
ortaya çıkan görüntüsü olarak değil, kapitalist ilerlemenin somut ger­
çekliği olarak görür. Borohov’un düşüncesinin bu ilk döneminde ti­
pik romantik bir yan vardır. Yahudilerin Filistin’e dönüşü henüz akıl­
cı sosyo-ekonomik analize dayanmamakta iken dinî bir ideal ve di­
asporada yitirilen eski harmoninin yeniden yaratılması olarak görü­
lüyordu. Borohov’a göre Galut (diaspora) İbranî geleneği çerçevesin­
de sürgüne gidilen yer olarak görülüyor ve kurtuluş ümidini içeriyor­
du. Tüm bunlara rağmen Borohov kendisini sosyalist ve devrimci
olarak görüyordu. Rusya’daki yahudilerin yüzyılın başında politik­
leşmesi ve laikleşmesi ştettdan kaçışı sosyal bir olgu biçiminde açık­
laması ve hakh görmesine (yahudi halkının “ekonomik yozlaşması”)
ve bunun yanı sıra Filistin’e geri dönüş olarak kavranan "Mesihçi
Kurtuluş”u kollektif bir çabanın sonucu olarak kavramasına yol aç­
mıştır. Borohov’un siyonizmi temelde "sürgündeki yahudilerin bü­
yük rüyası olan mesihçi u m u d u ” 76 politik etkinliğe dönüştüren Nah­
man Sirkin’inkinden farklı değildir.
Borohov’un ilk marksist eseri 1905’te Vilnius’ta önce rusça son­
ra yidişce yayınladığı Ulusal Sorun ve S ın ıf Çıkarları adh incelemesi-
75 Ber Borokhov, "On the Qeustion of Zionist Theory" (1984: 37)
76 Nachman Syrkin (1975: 350). Nachman Syrkln hakkında Bkz. Jonathan Frankel
(1981: 288-328); Nora levin (1977: 377-99)
162 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
dir. Bu uzun deneme yahudi sorununun analizine değinmez, sadece
ulus teorisinin marksist ilkelerini belirlemekte yoğunlaşır. Buna rağ­
men olgun bir eser olarak görülebilir, sorunu temelden tanımlar, ar­
gümanları birbiriyle bağlantılıdır ve ana fikri Borohov’un düşüncesi­
nin tüm temel kategorilerini içermektedir. Düşüncesinin gelişiminde
ulusal sorunun marksist analizi, açık ve organik bir siyonist progra­
mın geliştirilmesinin kaçınılmaz öncülünü oluşturmuştur.^^
Borohov’un teorik çalışmaları, toplumsal üretim güçlerinin açığa
çıkıp gelişerek daha sonraki üretim ilişkilerinin çerçevesini belirledi­
ği, “üretim koşulları” anlayışına dayanır. Her sosyal ve ekonomik
sistemin temeli olan bu üretim koşulları şu hiyerarşiye göre açıklan­
mıştı: a) coğrafî (iklimsel-fıziksel); b) antropolojik (ırksal); c) tarihî
(bir insan topluluğunun gelişimi, iç ilişkileri vs.). Üretim ilişkilerinin
üçüncü faktörü olarak sayılan tarihî koşullar, “dil, gelenekler, göre­
nekler, dünya anlayışı” gibi bir çok faktöre bağh olarak ortaya çıkan,
kültürel ve “manevf’ mirası kristalize ederek, kademeli olarak doğal
koşulları z o r l a r .^ » üretim ilişkileri toplumun smıflara bölünüşünü be­
lirlerken, üretim koşulları insanlığın farklı topluluklara (halklar,
uluslar) bölünmesinin koşullarını yaratmaktadır. Sosyal huzursuz­
lukların kökeni (toplumun ekonomik yapısı üretim güçlerinin gelişi­
mini kontrol altında tutamadığı zaman) üretim güçleriyle üretim iliş­
kilerinin ayrılmasında yatarken, ulusal sorun, üretim güçleriyle üre­
tim koşulları arasındaki karşıtlık sonucu ortaya çıkmaktadır.
Borohov, ¡Vlarx’in Kapitaî'm bazı bölümlerinde kullandığı üreüm
koşulları anlayışını devralır. Ancak bu kavram Marx’ta sadece iklim,
toprağın verimliliği, bölgenin doğal zenginliği gibi üretimin “doğal
koşullar”ını tanımlamaktadır.^'? Bu kavram Marx tarafmdan kullaıl-
makla birlikte ekonomik düşüncesinin temel kategorisini oluşturma­
maktadır. Borohov, Marx’ta marjinal yeri olan bu kavramı devralır,
kendi teorisinin anahtarı haline getirir ve aynı zamanda ilk tanımını
” 77 Jose Luis Najenson (1979: 9). Borohov'un düşüncesi üzerine Bkz. özellikle Jo­
nathan Frankel "Ber Borokhov and Marxist Zionizm (1903-1907)" (1981: 329-63);
ayrıca A. Perlmutter (1969: 32-43); ve Robert S. Witsrich (1975)
78 Ber Borokhov (1920a: 39 vd) 79 Kari Marx (1984: 535)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 163
genişletir. Marx’a göre üretim koşulları sadece doğal faktörlerle sınır­
lı iken, Borohov’a göre üretimin (doğal koşullara bağımlı) tarihî ko­
şulları da vardır. Bunların arasmda bulunan “kültür” ya da “dünya
görüşü” gibi iki kategori, Marx tarafmdan genelde toplumun ideolo­
jik üst yapısına dahil e d ilm iş tir .s o Bu bakış açısı, vülger marksisüer
arasında yaygın olan, kültür faktörünü sosyo-ekonomik yapının eş­
liğindeki pasif unsur olarak görme tuzağından kaçınmayı sağlar. Öte
yandan üretim koşullarına kesin öncelik tanınması diğerlerini aşan
evrensel bir kategori haline gelen sonucunu getirir.
Üretim koşulları halk ve ulus gibi kavramların tanımlanmasında
çıkış noktası olmuştur: Birincisi ortak tarihî üretim koşullarının ka­
rakteristiğine bağlı olarak ortaya çıkan (sınıflara bölünmüş) bir “top-
luluk”tur; Ulus ise toplulukların kendi “ortak tarihî geçmişinin” bi­
lincine vardığı daha yüksek düzeyde bulunur.sı Halk, bir ulusun, te­
melinde üretim koşullarının homojenliği koşulu bulunan, oluşum sü­
recinin cenin dönemidir. Borohov, halk ve ulus kavramlarını birbirin­
den ayırırken, Marx’in Felsefenin Sefaleti (1846) adlı eserinde işledi­
ği “kendinde sınıf’ ve “kendi için sınıf’ ikilemesini, yani üretim sü­
recinde eşit düzeyde bulunan bireylerin basit toplamından oluşan sı­
nıf ile tarihî çıkarlarmm bilincinde olan ortak bir olgu olarak sınıf iki­
lemesini ulusal düzeye taşır. Borohov şunları yazar: “Aynı üretim
koşulları temelindeki yaşam, söz konusu grubun bireyleri arasında­
ki ilişki uyum içinde ise, sınıf bilinci ve sınıf dayanışması duygusu­
nu yaratır. Aynı üretim koşulları temelindeki yaşam, koşullar toplu­
mun bireylerinin uyum içinde olmasını sağlıyorsa, ulusal bilinç ve
ulusal bütünleşme duygusunu y a r a t ı r . ”82 Borohov’a göre bu ortak ta­
rihî hafızanın yarattığı duygu miUiyetçiliğin ifadesidir. Milliyetçilik
bir politika ya da ideoloji olmadan önce, özel bir ulusal topluluğa ait
olma duygusudur. Borohov bu bağlamda milliyetçiliği “anakronik,
gerici ya da geleneksel olarak” tanımlamaya karşı çıkar.83 Hatta, tüm
diğer sınıflar gibi üretim koşullarına bağlı olan proletarya da kendi
80 Ber Borokhov (1920a: 32 vd) 81 Ber Borokhov (1920a: 42)
82 Ber Borokhov (1920a: 44) 83 Ber Borokhov (1920a: 48)
164 Yidiş külütürü mü siyonizm mi?
Marksistler ve Yahudi Sorunu 165
milliyetçiliğini bir biçimde ifade etmektedir. Birinci Dünya Savaşı sı­
Stalin, Kautsky ve Borohov ulusal sorunu kısıth ve sabit kategoriler­
rasında Poale Sion, Zimmerwaid hareketiyle birlikte pasifıst/enter-
le kavramaya çalışmaktadır. «8 Borohov’un görüşü daha açık ve ayrın­
nasyonalist bir çizgi izlerken, Borohov yeniden proletarya milliyetçi­
tılı da olsa, sonuçta Gürcü bolşevikler ve Neue Zeit dergisinin yayın­
liğinin değerini vurgular: “Ulusun kendini savunma/devam ettirme
cısı gibi, ulusal sorunun normatif tanımlanmasına indirgenmektedir.
güdüsü tahrip edilemez. Uluslarm kimliklerinden vazgeçmelerini ve
Borohov Platform um uzda (1906) yahudi sorununu diasporadaki
kendilerine güveni kaybetmelerini talep etmek kaba bir amatörlük ve
koşullara ve topraksızlığa bağlı ulusal bir anomali olarak tanımlar.
saçmalığın ifadesidir. Sosyalist işçi sınıfında gizli olarak varolan ve
Topraksız uluslar yabancı üretim koşullarına uyum sağlamak zorun­
milliyetçiliğe gerçekçi bir yaklaşım olan ulusal varlığını koruma gü­
dadırlar, ki bunu başaramamaktadırlar. Maddî temelleri (toprak) ol­
düsü, bu kapitalist dönemde hasta insanlığı kurtarabilir ve ulusal ve
maksızın yabancı sosyal formasyonların ortasında yabancılaşmış
sosyal sorunları ç ö z e b ilir .
“ekler” haline gelmektedirler. Eğer üretim güçlerinin gelişimi sonucu,
Borohov milliyetçiliğin dört çeşidini sayar: a) zenginliklerinin
bir toplum o zamana kadar “yabancı” bir azınlığın ayrıcalığı olan iş­
kaynağma bağlı olarak büyük toprak sahiplerinin toprak milliyetçili­
levleri üsüenebiliyorsa o zaman bu, söz konusu azınlığın gelişiminin
ği, b) ülkeyi sadece dünya pazarında yer kazanmak için gerekli temel
önünde bir engel oluşturmaktadır. Dolayısıyla topraksız ulus, “ge­
olarak gören burjuvazinin milliyetçiliği, d) ülkeye “malını satacağı
reksiz” unsur olarak görülmektedir; Borohov’a göre anti-semitizm
pazar” olarak değer biçen küçük burjuvazinin milliyetçiliği ve d) iş­
ancak böyle anlaşılabilir.s^
yeri olarak kavradığı ülkeye kök salan bir sınıfın, proletaryanın mil-
Borohov, asimilasyonu, feodalizmden kapitalizme geçişte, burju­
liyetçiliği.85 Bu tanımla milliyetçilik kavramı bir metamorfoza uğra­
va toplumunun uyanışında, reel etkisi olan bir eğilim olarak görür. O
maktadır: önce özel bir topluluğa ait olma kavramı olarak tanımlan­
zamanlar yahudiler sosyo-ekonomik açıdan temel bir işlevi yerine ge­
dıktan sonra toplumun sınıflarına bağlı bir dizi anlayış ve eğilimlere
tirmekte, ticaret yapmaktadırlar ve Avrupa uluslarına entegrasyonu
göre bölünmektedir. Borohov, bu tanımlamasından yola çıkarak, mil­
gerçekleştirmişlerdir. Yahudilerin Doğu Avrupa’ya bü}mk göçü, kapi­
liyetçiliğin olumlu biçiminin “ancak ezilen ulusların ileri unsuriarı
talizmin gelişimiyle baüda yahudilerin yeteneklerine ihtiyaç kalmadı­
arasında” bulunabileceği sonucuna varır.86 Buna rağmen Borohov’un
ğı zamana rastlar. Daha önce mesleğiyle geri kalan nüfustan ayrılır­
ulus ve ulusçuluk tanımlamasında ortak bir kriter vardır: toprak. Bu
larken, modern dünyada sosyal “parazitlikleri” sonucu yalnız kalmış­
noktada hem ulusal sorunun “maddî temelini” gözardı etmekle suç­
lar ve uyum sağlayamamışlardı. Yahudiler bu çıkmaz sokakta, diğer
ladığı Medem, hem de Austro-Marksistlerden temelde ayrılır, s? Buna
uluslar gibi yaşamak için gerekli maddî temellere sahip olmaksızın bir
karşılık toprağın ulusun vazgeçilmez “maddî temeli” olduğu görü­
ulus bilinci geliştirdiler. Borohov’a göre “asimilasyon genelde sadece
şünde Kautsky ve daha sonra görüleceği gibi Stalin de ısrar etmişler­
endüstri kapitalizminin ilk döneminde yahudilerin yaşamında etkili
dir. Bu teorik çakışmanın altı çizilmelidir: Bund yanlıları yahudi ulu­
oldu. Endüstri devrimi, yahudilere serbest rekabetin geniş alanını su­
sunun yidişliğini öne çıkarmaya ve Batı Avrupa tarihinde öncülleri
narak, getto duvarlarmm yıkılmasını sağladı. Feodalizm ile kapita­
olan ulus modelleriyle benzerliklerini vurgulamaya çaba gösterirken;
lizm arasındaki çatışma dönemi, aynı zamanda yahudilerin asimilas­
yonunun altın dönemiydi. Ancak bir süre sonra bireysel uzmanlaş-
~84 Ber Borokhov, "Healty und Sick Socialism" (1916) (1984; 166)
85 Ber Borokhov (1920a: 67) 86 Ber Borokhov (1920a: 82) 88 Stalin ve Borohov arasındaki bu benzerlik İsrael Kolatt (1977: 240) ve Roberto
87 Ber Borokhov ( 1920b: 169vd) Finzi'nin (1985: 61) dikkatini çekti.
89 Ber Borokhov (1920b: I I6vd)

166 Yidiş külütürü mü Siyonizm mi?
manın acımasız bir karşıtı olan ulusal uzmanlaşma ortaya çıktı ve
asimilasyonun yerini izolasyon aldı. Yahudilerin asimilasyonundan
yana olanların tümü aslında ütopistler ve yahudi dinamiğinin gerçek
akıntısına karşı yüzüyorlar. Gittikçe artan ulusal uzmanlaşma yahu-
dileri asimile etmiyor aksine uluslaşmalarına neden oluyor.
Borohov bu analizinde Doğu ile Batı arasında nitel ayrım yapmaz.
Ancak kapitalizm Doğu Yahudileri arasında yidiş ulusal bilincinin ge­
lişmesini sağlasa da Fransa, Almanya ya da İngiltere’de bu söz ko­
nusu değildir. Platformumuz’da yahudi ulusu konusu, toprak unsu­
runun varolmayışı (her yahudi diasporasının ortak özelliği) nedeniy­
le sürekli olumsuz tanımlanır, buna rağmen Borohov, yahudi ulusal
kimliğinin hangi unsurlarının, “ortak tarihî geçmiş” bilincini somut­
laştıracağı konusunda hiç bir açıklama yapmaz. Borohov 1906’da Yi­
dişlik değerlerini henüz keşfetmemişti ve batılı yahudiler ile doğuda
ulusal yaşam süren yahudiler arasındaki farkla ilgilenmiyordu. Ona
göre yahudi ulusunu yidiş dili ve kültürü üzerinden tanımlayan
Bund, “yahudi sorununu kültürel olarak açıklama eğilimini” benim­
siyordu, ki bu “hiç kuşkusuz gerici ve küçük burjuva” bir eğilimdi.“^'
Borohov, Medem’in ulusal tarafsızlık teorisine eleştirisini ise sadece
iki kelimeye indirgemişti: Asylum ignorantiae (aptallığa s ı ğ ı n m a ) .^2
Borohov 1907’de yidişçe {mam e loshn: anadil) yazmaya başladı
ve 1915’te Yidiş Edebiyat Tarihi adlı önemli eserini yayınladı. Yahu­
di ulusuna ilişkin düşünceleri öncelikle dile bağh olarak, adım adım
olumlu bir kültürel içeriğe bürünüyordu. Şitlovski’nin aksine ibrani­
ceyi {loshn kdush: kutsal dü) önemli görse ve önemli “ruhanî” işlevi
olduğuna inansa da, yidişçeyi yahudi ulusal yaşamının aynası olarak
görüyordu. Dil araştırmalarının geliştirilmesini, yidiş dilinin modern
diller arasında meşrulaştırılması için vazgeçilmez bir talep olarak gö­
rüyordu. Borohov’a göre İbranice ve Yidişce -yahudi ulusunun iki di­
li- birbiriyle bağdaşmayan ama birbirini zenginleştiren, “siyam ikiz­
leri” gibi birbirini tamamlayan dillerdi. Yidiş Edebiyatm m Tarihi adlı
eserinde bu iki dil hakkında şu yorumu yapar: “İbranice bizim tarihî
90 Ber Boroklıov ( 1920b: 135) 91 Ber Borokhov (1920b: 169vd)
92 Ber Borokhov (1920b: 164)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 167
kişiliğimizi öne çıkarıyor, Yidişce dünyadaki v a r l ı ğ ı m ı z ı ” .93
Borohov, yidişceyi keşfiyle birlikte yahudi ulusuna ilişkin anlayı­
şının sınırlarını Doğu Yahudilerinin yaşadıkları bölgeyle çizer.
1910’da bir makalesinde şunları yazar: “Batılı yahudiler genelde hal­
kımızın toplumsal yaşamında yer almamaktadırlar. Bu yüzden yahu­
dilerin şu andaki teorileri arasında ya koşulsuz asimilasyonculuğu ya
da soyut ve pasif siyonizmi seçebilirler. Ortak ulusal yaşamın sorun­
ları, diaspora içindeki gelişimi, batılı yahudiler için neredeyse söz ko­
nusu değildir. ”54
Siyonizm kendini diasporadaki koşulları reddetmekle smırlaya-
mazdı, çünkü diasporada kültürel ve politik egemenliği ele geçirme
perspektifi yoktu. Borohov 1915’te “Galut ve Sion’un her birey için
hedef olduğunu” yazdı.^s Bu Bund’a karşı tutumunu değiştirmesine,
ölçülü bir açıkyüreklilikle onun, tarihini ve “yahudilerin ulusal ve si­
vil kurtuluşu” mücadelesine katkısını kabul etmesine yol açtı.^ö
Ulus anlayışı önemli bir gelişme sağlamasına rağmen, yahudi
proletaryasının yapısal zayıflığında ısrarı Borohov’un tüm politik ya­
zılarının sabit bir unsuru olarak kaldı. Yahudi işçi sınıfının zayıflığı­
nın temel nedenini ekonominin marjinal sektörlerinde yoğunlaşma­
sında görüyordu. Yahudi işçilerin grevleri ne ekonomiyi ne de kamu
yaşamını ciddî olarak etkilerdi.
Borohov’a göre bu yapısal ve politik zayıflık, “yahudi işçisinin
stratejik temelinin”^^^ bir yahudi ulusal ekonomisinin (toprak ege­
menliği olmaksızın mümkün değildi) olmamasına bağlıydı. Radikal­
liği ve kökenleri aynı zamanda ulusal baskıya dayanan mücadele ge­
leneğine rağmen, yahudi proletaryasının önemli politik rol oynama
şansı objektif olarak yoktu. Bu durum Platform um uzda “eli-kolu
bağlı Prometeus’un, güçsüz ve korku içinde, kalbini gagalayan kar­
talın tüylerini yolduğu” resimle anlatılır.^«
” 93 Ber Borokhov (1966: 180) Yidiş edebiyatı filologu olarak ?orohov üzearine Bkz.
R- gineRobin (1984: 106 vd)
94 Ber Borokhov ( 1928a: 163) 95 Ber Borokhov (I928d: 283)
96 Ber Borokhov ( 1928e: 220) 97 Ber Borokhov ( 1920b: 156-9)
98 Ber Borokhov ( 1920b: 160)
168 Yidiş Icülütürü mü Siyonizm mi?
Borohov, New York’ta yayınlanan Yahudi Savaşçı adh haftalık
dergide 1916’da yayınladığı Yahudi Halkının Ekonomîii Gelişimi baş­
lıklı makale dizisinde, Yakob Lestçiski tarafından geliştirilen yahudi
diasporasının “ekonomik yozlaşma"sı teorisini eleştirir. Bir yandan
yahudi proletaryasının gittikçe artan verimliliğini (artı değer yaratma
anlamında) vurgular, öte yandan bu sürecin çelişkili ve yavaş karak­
terinin altını çizer. Bu süreç işçiler için somut olarak tarım ve büyük
sanayi sektörlerinden dışlanma ve “üretim sürecinin sonunda” yo­
ğunlaşma anlamına gelmektedir.«^ Yahudi işçiler değişmeyen serma­
ye üretmemekte, sadece tüketim malları üretmekte ve ana üretime en
uzak ekonomik sektörlerde çalışmaktadırlar. Borohov, bu anomaliler
j^zünden yahudi ekonomisini hava ekonomisi [LuAwirtscftaft ] ola­
rak tanımlar. 100 Aristo’nun “doğa çahşmaları” ve “insan çahşmaları”
ayrımından yola çıkarak şu sonuca varır: Rus imparatorluğunda, eko­
nomik olarak aktif vatandaşların %70-80’i geçimini “doğa”dan (tarım
ve üretimin temel durakları: madencilik, ağır sanayi, inşaat vb) kaza­
nırken, Yahudiler aynı oranda "üretimin son sürecinde” (marangoz­
luk, kimya, kağıt ve deri işleme, özellikle tekstil, gıda maddeleri vb)
çalışmaktadırlar. Sermayenin organik bileşiminin güçlenmesi, yahudi
"99 Ber Borokhov ( 1928b: 192)
100 Ber Borokhov (1928b: 194) Neue Ze/t dergisi I906'da Bund'dan Alexander
Lampert'in (Chaim Jakow Gelfand) kaleme aldığı platformun (Unser Platform) eleş­
tirisini yayınladı. Ona göre Poale Sion yanlıları proletaryayı yanlış değerlendiriyor­
lardı. Marksist analizin kriterlerine göre proletarya, üretim araçlarına sahip olma­
yan. emeğini ücret karşılığı satmak zorunda olan artı değer üreticilerinden oluşu­
yordu. Yahudi zanaatkârlar ve yarı zanaatkârlar ücret bağımlıları olarak proletarya­
nın bir parçası idi. Lampert, Borohov'un sadece sanayi işçilerini proletarya olarak
görmesini eleştiriyor ve Yahudi proletaryasının zayıflığını ulusal Yahudi ekonomisinin
yokluğuna değil, anti-semitizm ve ulusal baskıya bağlıyordu. Bkz. A.L. (1905-1906a).
Bu eleştiri nesnel olarak doğruydu, özellikle de Rus Yahudilerinin kurtuluşlarını, çar­
lık yönetiminin baskısı altındaki halkların kurtuluşundan bağımsız göremeyeceği
noktasında. Ancak aynı zamanda abartılı ve yanlış anlamaya meydan verecek bir
eleştiri idi: Borohov Yahudi zanaatkârların proleterleşme sürecini yadsımıyor, ancak
ağır sanayiden dışlanmasına ve iç zayıflıklarına dikkati çekiyordu. Bu Bund yanlılarının
her zaman gözardı ettikleri ve önem vermedikleri temel bir sorundu. Yidişland'ın
işçi sınıfı gerçekten Borohov’un benzetmesi ile "zincire vurulmuş Prometeus" idi ve
siyonist sosyalizm bu ciddi soruna çözüm bulma arayışı içinde idi.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 169
proletaryasının daha da zor ve istikrarsız duruma gelmesine, yapısal
zayıflığının daha da artmasına yol açacaktır: “Marx makinelerin işçi­
leri korkuttuğuna ve değişmeyen sermayenin değişken sermayenin
yerini aldığına işaret ediyor. Bu bağlamda yahudi emeği, gördüğü­
müz gibi, tamamen değişken sermaye alanında kullanıldığı için kade­
meli olarak üretim dışında kalmaya zorlanacak ve yerini yahudi olma­
yan emek alacaktır.”ioı Yarı zanaatkâr ve endüstri öncesi etkinlikler­
le sınırlı kalan yahudi işçi sınıfının çok güçsüz olduğu bilinci Boro­
hov’da Medem ve Bund yanMarmdan daha gelişmiştir.
Kitlesel göç yahudilerin endüstriden uzaklaştırılmalarının sonu­
cuydu: Amerika, Fransa ya da İngiltere’yi gittikçe artan yoksullukla­
rının somut çözümü olarak gördüler. Ancak göçün yanlış çözüm ol­
duğu bir süre sonra ortaya çıktı, çünkü göç edilen ülkelerde de
ştet/’daki ekonomik anomali yeniden ortaya çıktı. Borohov, buna ör­
nek olarak ABD’de yahudi emeğinin “Rusya’da olduğundan daha tek
yanlı bir gelişim gösterdiğini (...) ve sadece konfeksiyon sektöründe
yoğunlaştığını” y a z ı y o r .'0 2 bu makale 1916’da Doğu Avrupa’dan göç
eden yahudilerin hâlâ “sosyo-ekonomik gettolarda” yaşadıkları dö­
nemde yazılmıştı. Bu çıkmazdan iki Dünya Savaşı arasmda kurtul­
mayı başardılar. Borohov buna rağmen asimilasyon olasılığını tama­
men yok sayar. Amerika diaspora olarak kalacaktır: yahudileri Ame­
rika’da bile toprak bütünlüğü olmadığı için, ulusal anomalilerini or­
tadan kaldırmayan bir dizi “yabancı üretim koşullarına” uyum sağ­
lamak zorunda kalmışlardır. İleri kapitalist ülkelerde ağır sanayiden
dışlanan yahudilerin göçünün ekonomik açıdan geri kalmış ülkelere
yönelmesi gerekiyordu, böylece “derhal hâkim pozisyona geçecebile-
cekleri” bir toprağa el koyabilirler ve bu “stratejik temelde” bağımsız
ulusal ekonomilerini kurabilirlerdi. Yahudilerin göçü, kendiliğinden,
“içsel” bir süreçti; Borohov’a göre bu göçe yön verilmeli, bir “sömür­
geleştirme hareketine” dönüştürülmeliydi. Ona göre, yahudi toplu­
munun “ters dönmüş” piramidini yerine oturtabilmenin tek şansı
buydu. Ulus ile toprak arasında ikibin yıldır kesilen temel ilişki yeni-
■101 Ber Borokhov (1928b: 200) 102 Ber Borokhov (1928b: 191)
170 Yidiş l<ülütürü mü siyonizm mi?
den kurulduğunda, yahudiler tarım ve üretimin ana sektörlerinde yo-
gunlaşabileceklerdi.
Bunun için neden Filistin seçilmişti? Borohov buna mantıksal-
materyalist bir cevap vermeye çalışıyor. Ona göre Filistin yarı-tarım
ülkesi olarak siyonist sömürgeleştirme hareketini özümseyecek ideal
ekonomik koşullara, aynı zamanda diğer ülkelere göre kültürel avan­
tajlara sahipti. Bu bölgede yaşayan Fellalûaı, “Judea ve Ken’an soyu­
nun biraz Arap kanı karışmış birinci dereceden torunları” idi, bir baş­
ka ifadeyle Sefaratlardan fazla farkları yoktu.'03 Kültürel gelişim dü­
zeyleri (hiç bir zaman Filistin’e gitmemiş olan) Borohov’a göre siyo­
nist sömürgecilerle karşılaşmalarına engel oluşturmuyordu. Arapla­
rın modern ekonomiye entegre olabilecek gelişme düzeyine ulaştığı­
na inanıyor, ancak "yüksek” batılı kültür tarafından asimile edilme­
ye karşı çıkabileceklerini sanmıyordu. Platformumuz’da şunları ya­
zar; “Eretz İsrael halkı bu topraklarda varolan ekonomik ve kültürel
modeli kabul edecektir. Yerliler, ekonomik ve kültürel açıdan, üretim
güçlerinin gelişiminde liderliği ele geçirenlere uyum sağlayacaklar­
d ı r . ” 104 Avrupa’da yahudilerin asimilasyonundan yana olanları aşa­
ğılayan Borohov, aynı zamanda Filistin’deki Arapların asimilasyonu­
nu doğal ve “ilerici” bir olgu olarak görüyordu. Bu noktadaki tutumu,
Yahudi Devleti kitabının yazarı, Filistin’i Arap dünyasının “barbarlı­
ğına” karşı batılı medeniyetin kalesi haline getirmeyi öneren Herzl’ın
düşünceleriyle çakışır.'os Borohov 1916’da bir makalesinde siyonist
103 Jonathan Frankel'da alıntı (1981; 341)
104 Ber Borokhov (1920b; 271)
105 "Avrupa için Asya'ya karşı bir parça siper oluruz, barbarlığa karşı kültürün ön­
cülüğünü üstleniriz." Theodor Herzl (1968: 65). Bu konuda ayrıca Bkz. Eli Lobel'in
"Yahudi Sorununa Marksist Bakış Açısı" konulu sempozyum üzerine raporu:
"Borohov'un tutumu siyonistlerin Filistinlilere bakışını göstermesi açısından ilginç;
onları Yahudi halkın ihtiyaçlarına göre değerlendirecekler ve öyle olmalılar ve
sadece bunun önemi var. Öyle anlaşılıyor ki Borohov Filistin ve sakinleri konusun­
da hiçbir şey bilmiyor" (ISRAC (1971; 33)). Jakob Taut'da aynı sonuca varmıştır
(1986: 51): "Borohov hiçbir yerde araplardan değil, sadece kültürsüz ve ulusal ör­
gütlenmeleri olmayan 'yerlilerden' söz ediyor. (...) Herzl gibi bu kültürsüzlerin siy­
onist toplumun yüksek kültürüne dahil olmalarına, onun içinde asimile olmalarına
izin veriyor."
Marksistler ve Yahudi Sorunu 171
mevzileri “yarı-barbar” komşularının saldırılarından korumak için
silahlanan milisleri {shom eı) över.ıo^ Bu tutum, “Avrupa dışındaki
dünyayı sömürgeleştirilebilir bölge” (Maxime Rodinson) olarak gö­
ren anlayışın egemenliğindeki bir dönemin ürünü olan siyonizmin
temel yanlışını ortaya koyar. 107 Medem’in düşüncelerinin çekirdeğini
oluşturan çok kültürlü, çok uluslu toplum hayali Borohov’un kullan­
dığı kategorilerle bağdaşmaz; Rusya’daki yahudi azınlık anomali ola­
rak görülürken, Filistin’in yahudileştirilmesinde, arap anomalisinin
ortadan kaldırılması gerekmektedir.
Siyonizmin gerçekleştirilmesi ve sosyalizm için mücadeleyi aynı
mücadelenin iki görüntüsü olarak kabul eden Nahman Sırkin’in ak­
sine Borohov, yahudi burjuvazisiyle işbirliğinden çekinmez. Kendili­
ğinden göç akımlarının belli bir yöne kanalize edilmesine dayandır­
dığı Siyonist sömürgeleştirmeyi, birini “yapıcı” diğerini “özgürleştiri­
ci” olarak tanımladığı iki farkh anın bileşimi olarak görür. Burjuvazi
ülkenin üretim güçlerini geliştirerek, yani sermaye ve emeği yoğun­
laştırarak birinci koşulu yerine getirecekti. Proletarya ise sömürgeleş­
tirme sürecini yönlendirerek İkincisini gerçekleştirecekti.ıo» Borohov
bu bakış açısıyla Filistin’in sömürgeleştirilmesi hakkının kabul edil­
mesi için siyonizme diplomatik bir yol önerir. Yahudi devletinin (ya
da en azından politik teritoryal özerkliğin) kapitalist Fiüstin çerçeve­
sinde kurulmasını olasılığım da gözönünde bulundurur. Tam da bu
tutum Borohov’un siyonizminin çelişkisini ortaya koyar; ulusal kur­
tuluş mücadelesi, “ilerici” burjuvazi ve proletarya blokunun gerçek­
leştireceği demokratik devrim olarak görülmektedir. Bu tutum, Poale
Sion yanlılarını proletaryanın uluslararası dayanışmasının yerine Ya­
hudilerin sınıf dayanışmasını kojTnak ve Yahudi işçilerin meşru ulu­
sal taleplerini milliyetçi bir programa dönüştürmekle suçlayan Bund
tarafından kabul edilemezdi.'05
Borohov’un Yahudi burjuvazisiyle “yapıcı” işbirliğine hazır olma
düşüncesi aynı zamanda Yahudi ve Yahudi olmayan proletaryanın
” 106 Ber Borokhov ( 1928f: 269) 107 Maxime Rodinson (1981: 142)
108 Ber Borokhov ( 1920b: 311) 109 Bkz. B. Rosin (1908-1909)

Yidiş külütürü mü siyonizm mü
172
birbiriyle karşılaşması korkusundan kaynaklanır. “Yabancı büyük
sermayenin (ağır sanayi) değil, yabancı proletaryanm ülke için tehli­
ke” oluşturduğunu yazar.“ ° Bu cümle -ki kastedilen asimilasyonu
öngörülen Filistinliler değildir- siyonistlerin sömürgeleştirme anlayı­
şı açısından belirleyicidir. Anlayışın çekirdeğinde siyonizmin Filis­
tin’de iki dünya savaşı arasındaki ve İsrail devletinin kuruluşundan
sonraki somut gelişimi görülebilmektedir: yerli sosyal yapıya egemen
olmaya çalışmayan, aksine ona paralel kendi sosyo-ekonomik yapı­
sını oluşturan ve arap işgücünün dışlanmasına dayanan kendine öz­
gü bir sömürgecilik. Bu da Yahudi proletaryasının sadece ulusal eko­
nominin üretici faktörü değil, aynı zamanda Yahudi olmayan nüfu­
sun dışlanması stratejisine dayanan sömürgeleştirme sürecinin aktif
unsuru olması hayalini içermektedir. Borohov bu noktada oldukça
çekimser ve çelişkilidir: örneğin I917’de Filistin’in 90 bin kilometre­
kareyle “Yahudiler ve Arapların yerleşmesi için yeterli büyüklükte bir
alan” olduğunu yazar."ı Büyük ihtimalle Filistin’de yerli halkın var­
lığını siyonist hayalinin gerçekleştirilmesinde ikincil faktör olarak
görmektedir. Filistin’i Eretz Israel (Sion ülkesi) olarak tanımlar, ki bu
Bund yanlıları için tamamen yabancı bir kavramdır. Martin Buber ya
da A’had ha Am (Ascher Gingzberg) gibi siyonistierin aksine Boro­
hov, Filistin’de varolan diğer ulusu gözardı eder. Ve bu tüm teorik ça­
lışmalarının bam telini oluşturur.
” l 10 Ber Borokhov (1928c: 274) 11 I Ber Borokhov (1928c: 276vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 173
Beşinci Bölüm
Rus ve PolonyalI Marksistler
Rus Marksistieri Bund ile siyonisüer arasındaki tartışmayı hiçbir za­
man anlamadılar. Onlara göre Yahudi sorunu ulusal sorun değildi.
Yarı feodal, yarı asyaî Rusya'nın batıyla karşılaştirıldığında çok geri
konumunu aşmak zorunda olduğu düşüncesinin etkisindeki Rus
marksistieri, Yahudi sorununu daha çok ikincil bir etnografık sorun
olarak görüyorlardı. Dil ve kültürleriyle Yidiş dünyasına yabancı ol­
dukları için Yahudi sorununu tek bir bakış açısına bağlı yorumla ana­
liz ediyorlardı: asimilasyon. Bu bölümde Rus (Lenin, Stalin, Troçki)
ve PolonyalI (R. Luxemburg) marksistierin tezlerini ortaya koyacağız.
Lenin
Sadece pragmatik açıdan ele alınmış olsa da Yahudi sorunu Lenin’in
eserlerinde sık sık karşımıza çıkar. Bunların çoğu Bund’a karşı pole-
miksel notlar, fikirlerdir. Bund’un kendini Yahudi proletaryasmın ba­
ğımsız temsilcisi olarak görme kararı ve imparatorluk ile sosyal de­
mokrasinin federatif yapıya kavuşmasını savunması, Lenin’in çok
düşmanca tepkisine yol açti. İskra sayfalarında, Bund’un “milliyetçili­
ği” ve “ayrüıkçılığım” kınayarak Rus işçi hareketinin birliği ve gücünü
azaltmakla suçladı. Teorik düzeyde Bund’un argümanlarını saflarında­
ki milliyetçiliği savunanların etkisi olarak görüyordu. ı Bund’un kendi­
ni Yahudi proletaryasının “tek temsilcisi” görmesine karşılık 1898’de
Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin tüzüğünde Bund’u Yahudi işçiler
arasında propaganda için özel bir örgüt olarak tanmıladı.2
Yahudilere yönelik tanımlamaları her zaman çok istikrarsızdı.
1903 yılı başında M r a ’da yayınlanan makalelerinde Rus Yahudileri-
1 W.I. Lenin (1975b). Ayrıca Bkz. Mario Kessler (1933: 102-15)
2 W.I. Lenin (1975a: 324)
 Rus ve Polonyalı Marksistler
174
ni bağımsız bir ulus olarak tanımlıyordu. RSDİP’nin Yekaterin-
burg’da yayınladığı Yahudi işçilere yönelik bir bildiride, “ulusal kül­
türlerinin” değerini vurguluyor ve ayrılıkçı tutumunu “milliyetini ve
ulusal işçi hareketini Çin duvarıyla çevrelemeye çalışma” girişiminde
bulunmakla suçluyordu.^ RSDİP’in ikinci kongresinde Bund’la ayrılı­
ğın kesinleşmesinden sonra Lenin tutumunu değiştirdi. Artık
Bund’un federalist yaklaşımının kaynağı olarak gördüğü Yahudi ulu­
su anlayışını reddetmekteydi. 1903 ekiminde M ra ’da yayınlanan bir
makalesinde bu anlayışı “temelinde tamamen yanhş ve tutucu bir si­
yonist fikir” olarak tanımlar.“* Bu konuda, dil ve toprak birliğini bir
ulusun varolmasının temel koşullan olarak gören, “mükemmel
marksist teorisyen Kari Kautsky”den alıntı yapar. Daha da ileri gide­
rek, “özel Yahudi ulusu fikrini" politik açıdan tutucu ve "bilimsel açı­
dan hiçbir dayanağı olmayan bir fikir” olarak tanımlar.s Bunu sade­
ce Yahudilerin toprak birliğinin olmamasıyla açıklamaz, aynı zaman­
da ortak dilleri yidişçeyi, Bund’un zenginleştirmek için gösterdiği
tüm çabaya rağmen, modern bir ulusun dili olmaya layık bulmaz: Ba­
tı Avrupa’da kurtuluşu gerçekleştirmiş Yahudiler yidişçeden vazgeçe­
rek asimile olmayı tercih etmişlerdir. Lenin’e göre siyonist kökenli
Yahudi ulusu fikri sadece asimilasyonu engellemekte ve Yahudilerin
“gettolaşma eğiliminin” ayakta kalmasına destek vermektedir.^
Lenin’in değerlendirmesi iki yü sonra daha az polemikseldi. Bol­
şevikler 1905 yılındaki son parti kongrelerinde aldıkları kararların
özetini yidişçe yayınladılar ve Lenin bu broşüre yazdığı kısa önsözde,
YahudUeri ekonomik ve politik sömürünün kurbanı, ayrıca “temel va­
tandaşlık haklarına” bile sahip olmayan “yasal haklarından mahrum
bir ulus” olarak tanımladı.^ Yahudilerin ulus olarak kabulü ile redde­
dilmesi arasındaki bu çelişkili tutuma Lenin’in daha sonraki eserle­
rinde de rastlıyoruz. 1913’de, bir yandan Rus Yahudilerini bir ulustan
çok bir “kast” olarak gören Kautsky’den alıntılar yaparken, öte yan­
dan ulusal-kültürel özerklik kavramını “tek topraksız ulus”» olan Ya-
4 W.I. Lenin (1956: 89)
” 3 W.I. Lenin (1975c: 520)
5 W.l. Lenin (1956: 90) 6 W .L Lenin (1956: 91)
7 W.l. Lenin (1958: 496) 8 W.l. Lenin (1962b: 501)
Marksistler ve Yahudi Sorunu
175
hudiler için kuEanmayan Otto Bauer’i eleştiriyordu. Nihayet aynı yıl
Prosveşçenie [Aydınlanma] adlı dergide yayınlanan “Ulusal Sorun
Üzerine Eleştirel Notlar” başlıklı ünlü makalesinde de Yahudileri “en
fazla baskı ve takip altında olan ulus”« olarak tanımlar. Yahudilerin
usul karakterini red ile kabul arasmdaki bu sürekli çelişki Lenin’in bu
alanda teorik tutarlılığa fazla önem vermediğini gösteriyor. Bu yazıla­
rın değerlendirilmesinde ortaya çıkan tek sonuç, Eddy Kenig’in de ifa­
de ettiği gibi, Yahudileri Rus ulusunun bir parçası olarak görmediği­
d ir.H a tta genelde, Yahudi ulusu fikrini, Bund ile işbirliğinin müm­
kün olduğu dönemlerde (1903 ve 1905’de bölünmeden önce, Bund ve
Bolşeviklerin birlikte Duma boykotu çağrısı yaptıkları dönemde) ka­
bul etme ve ayrı düştüğü çaüşma dönemlerinde (1903 bölünmesin­
den sonra ve 1912’de Bund Menşeviklerin “Ağustos Bloku”na dahil
olduktan sonra) reddetme eğiliminde olduğu söylenebilir.
Anton Pannekoek’ün Ulus ve S ın ıfM ücadelesi (1912) adh eserin­
de işlediği konuları yeniden ele alan Lenin, “burjuva” ulusal kültür
ilkesini reddeden uzlaşmaz enternasyonalizmden yana olduğunu
gösterdi. Proletarya ulusal kültürü savunmamaü aksine uluslararası,
demokratik ve sosyalist bir kültür için mücadele etmeliydi. Lenin,
Rus marksistlerinin, hâkim ulus kültürü olan, imparatorlukta farkh
kökenden gelen tüm diğer kültürleri baskı altında tutan “büyük Rus
kültürünü” savunamayacağmı, aksinin ağır bir ulusal sapmacılık
olacağını açıklıyordu. Bu argüman oldukça tek yanlıydı -UkraynalI­
lar, Ermeniler, Yahudiler ve diğerlerinin ulusal baskıya maruz kalma­
sından Rus kültürü değil, çarlık rejiminin şovenist politikası sorum­
luydu- buna rağmen Lenin, ezilen ulus kültürü olan Yahudi ulusal
kültürü düşüncesine de karşı çıkıyordu, ki bu çok daha kötü ve me­
todolojik açıdan kabul edilemezdi.
Ulusal Yahudi kültürü düşüncesinin reddi belli bir ideolojik pers­
pektife işaret ediyor: asimilasyon. Lenin bu konuda şunları yazıyor:
“Yahudi ulusal kültürü: bu burjuvalar ve hahamların, düşmanlarımı­
zın sloganı. Ancak Yahudi kültürü ve Yahudiliğin tüm tarihinde baş­
ka unsurlar da var. Dünyadaki 10,5 milyon Yahudinin yarısından ço-
9 W .L Lenin (1977a: 10) 10 Bkz. Eddy Kenig (1976: 6)
176 Rus ve Polonyalı Marksistler
ğu, zorla bir kast oluşturma durumunda bırakıldıkları, geri kalmış,
yarı barbar ülkelerde, Galiçya ve Rusya’da yaşıyor. Diğer yarısının
yaşadığı medenî dünyada ise Yahudilerin kastlaştırılması söz konu­
su değil. Oralarda Yahudi kültüründeki büyük evrensel-ilerici karak­
terlerini gösterdiler; enternasyonalizmlerini, çağın ilerici hareketleri­
ne desteklerini (Yahudilerin demokratik ve proleter hareketlerde yer
alma oranı, heryerde nüfustaki oranlanndan çok daha yüksek). Ya­
hudi ‘ulusal kültürü’ sloganını kullanan herkes (ne kadar iyi niyetli
olursa olsun) proletaryanın düşmanı, Yahudilikteki eski kast sistemi
yanhsı, hahamlar ve burjuvazinin yardımcısıdu:.”"
Kautksy’den devraldığı Yahudilerin “ilericiler” ve “gericiler” ola­
rak bölünmesi düşüncesinin kaynağı buydu: Yahudiler kendilerini
reddederek, asimile olarak ve Yidişceden vazgeçerek, “ilerlemeye”
katkıda bulunabilirlerdi. Modern, laiklik ilkesine dayah ve dinî karak­
teri kalmamış bir ulusal Yahudi kültürünün varlığı dikkate alınmıyor­
du. Lenin, Yahudi kültürünü ya siyonizm ya da ( sadece hahamların
devam ettirdiği ortaçağ düşüncesi olarak gördüğü) dinle özdeşleştirir.
Yaktık yaşayan ve baskı altındaki Yahudiler Doğu Avrupa’da bir kast
oluştururken, Batı Avrupa’da kurtuluşu gerçekleştirmiş Yahudiler
“medenî dünyanın” uluslarına uyum sağlamışlardır. Lenin, ulusların
asimilasyonunu kapitalizmin tarihî ve nesnel bir eğilimi olarak görür:
Kapitalizmin evrensel potasında ulusal sınırlar sürekli olarak yoko-
lurken, Yahudiler etno-kültürel özgüllüklerine devam edebilirler miy­
di? Lenin sadece “gerici küçük burjuva Yahudilerin” asimilasyona
karşı çıkacağını ileri sürerken, kaçınılmaz olarak bati ile özdeşleştir­
diği ilericilik anlayışını destekler. Ve şöyle devam eder: “ulusal önyar­
gıların batağına saplanmayan herkes, Rusya gibi geri kalmış ülkeler­
de bulunan çeşitii taşralı anlayışların kemikleşmiş ulusalcılığını orta­
dan kaldıran, kapitalizmin yol açtığı ulusların asimilasyonu sürecinin
büyük bir tarihî adım olduğunu görmezlikten g e l e m e z . ”12 Yani asimi­
11 W.I. Lenin {1977a: lOvd) Anton Pannekoek ve Josef Strasser'in ulusal sorun üze­
rine görüşleri Claudie Weill tarafından Nations et lutte des c/osse'da derlendi. 10/18
Paris 1977
12 W.I. Lenin (1977a: 22)
Marksistler ve Yahudi Sorunu .177
lasyona karşı çıkmak tarihin tekerleğini tersine çevirmek demekti;
Rusya ve Galiçya, Paris ve New York yönünde ilerlemeyecek, aksine
yerinde sayacaktı (vice versa). Amerikan erime potasını [meltingpot]
model olarak gören Lenin, New York’u “ulusal farklılıkları öğüten bir
değirmen” olarak tanımlar ve “New York’ta uluslararası dev bojoıtlar-
da yaşananın, (...) her büyük kent ve her fabrikada yaşandığını”
ekler. Büyük ihtimalle New York’un Yidiş kültürünün metropolü ol­
duğunun farkında değildir. Kısacası, Lenin için de asimilasyon iler­
lemeyle eş anlamlıdır: Yahudi ulusal kültürü düşüncesine destek ve­
renler, tarihî ilerlemeyi durdurmak istemektedirler.
Bu tutum, kültürel açıdan canh ve dinamik, edebiyatı New York,
Vilnius ve Varşova’da büyük bir ivme yaşayan Yahudi toplumuna
karşı büjmk bir kayıtsızlığı açığa çıkarmaktadır. Ancak, Narodnikle-
re karşı da batılı modelde Rus kapitalizminin gelişmesinin gereklili­
ğini savunan bir Rus marksistinin gözünde. Doğu Avrupa’da haham­
ların ve havadan yaşayan insanların oluşturduğu Yahudi dünyası,
kültürel geriliğin sembolü, en kısa zamanda ortadan kalkması gere­
ken sefalet ve cehaletin mirasıydı. Jonathan Frankel hakh olarak, Le­
nin’in Yahudilerin asimilasyonundaki ısrarının, sonuçta “Rusya’daki
yaşamın ilkel kalıntılarına”'s karşı mücadelesinin bir veçhesi olduğu­
nu vurgular.
Buna karşılık bolşevik lider sürekli ve açık olarak anti-semitizmi
yargılar. Anti-semitizmi çarlık rejiminin tipik gericilik ve barbarlığı­
nın nefret edilesi bir unsuru olarak görür. Siyonistlerin savunduğu
Yahudilere yönelik evrensel ve sürekli nefret düşüncesine de karşı çı­
kar: Anti-semitizimin Rus toplumundaki kökleri derinlerdedir, ama
ona göre bu durum mutkakiyetçi iktidarın sonucudur. Rus anti-semi­
tizmi gerici bir ideoloji ve halk arasında yaygın bir önyargı haline gel­
meden önce, çarlık rejiminin kanlı ve zorba uygulamalarından biriy­
di. Lenin 1906 yılındaki bir makalesinde Byalistok pogromunun so­
rumlusunun hükümet olduğunu yazar: “Bildiğimiz eski görüntüler!
■|3W.I. Lenin (1977a: 22)
14 Bunun için Bkz. Regine Robin (1984, IV); Rachel Ertel (1980)
15 Jonathan Frankel (1966: 113)
178 Rus ve Polonyah Marksistler
Polis ortalığı kızıştırıyor, hükümet matbaaları Yahudilere zulüm çağ­
rıları basıyor. Polis katliâmın başlangıcına müdahale etmiyor. Asker­
ler, Kara Yüzlerin kahramanhklarına seyirci kalıyor. Ve ardından
-hemen ardından- aynı polis, sahnedeki pogrom kahramanlarına
karşı soruşturma ve dava açma komedisini başlatıyor.”
Bu bir pogromun bilinen dinamiğiydi. Lenin anti-semitist zorba­
lıkla mücadele etmek için, işçi özsavunma milislerinin oluşturulma­
sını önerdi. Pogromlar devletin Yahudilere karşı zorbalıklarından bi­
ri ise, kuşkusuz aynı devletten Kara Yüzlerin saldırılarına karşı Ya­
hudi nüfusu koruması istenemezdi. Lenin, 1903’de pogrom dalgası
yükseldiğinde (örneğin Kişinyof da) Odesa’daki Yahudi, UkraynalI
ve Rus işçilerin organize ettiği ortak savunmayı örnek olarak göste­
rir. Lenin’e göre anti-semitizme karşı mücadelenin Rus işçilerini
doğrudan ilgilendirmesi normaldir. Marx’in İrlanda üzerine ünlü ifa­
desinden yola çıkılarak, Lenin’in Rus işçilerinin anti-semitist önyar­
gılarını zayıflık ve güçsüzlüğünün kökenlerinden biri olarak gördüğü
söylenebilir. 1914’te işçi sınıfının 4. Duma’daki Sosyal Demokrat
fraksiyonun hazırladığı Anti-Semitist Ajaımcılığa Karşı Yasa’yı “des­
teklemek zorunda” olduğunu yazar.ıs I9 1 9 ’da Ukrayna’da pogrom­
lar, iç savaşın günlük olgularından biri haline gelince Bolşevikler, Le­
nin’in, “eski feodal cahillik” ve “din adamlarının karşıtlarını yaktır­
dıkları” ortaçağın kalıntısı olarak gördüğü anti-semitizme karşı çağ­
rısını plağa bastırdılar ve yaygın biçimde dağıttılar. Bu gerici hareke­
tin sınıfsal yüzü, büyük toprak sahipleri ve burjuvazinin “cahil işçi­
ler ve köylüleri Yahudilere karşı kışkırtma” denemesiyle ortaya çık-
mıştır.i9 Rus anti-semitizmi pogromlarda ifadesini bulmaktadır, an­
cak sosyal-politik işlevi ileri kapitalist ülkelerdekiyle aynıdır: prole­
taryanın sınıf bilincini bulandırmak ve onu gerçek düşmanlarına kar­
şı mücadeleden alıkoymak.
Lenin, 1913’de Odesa eğitim dairesindeki bir yöneticinin önerdi­
ği ve hükümetin kabul ettiği Yahudi okullarının millileştirilmesi öne­
risini de anti-semitizmin bir başka biçimi olarak görür. Bu uygulama
'I6 W .I. Lenin (1972: 515) 17 W .L Lenin (1975c: 520)
18 W.I. Lenin (1975b: 166) 19 W.I. Lenin (1984: 239)
Marksistier ve Yahudi Sorunu 179
Yidiş ulusal kültürüne değer kazandırmaktan çok -Yidiş çarlık Rus­
ya’sında Rus okullarında ders dili olarak yasaktı- Yahudi çocukları­
nı özel okuUarda toplayarak, diğer eğitim kurumlarından uzaklaştır­
mayı amaçlıyordu. Lenin bu önleme, “ortaçağın en karanlık dönemi,
engizisyon” örneği olarak nitelendirerek sert bir dille karşı çıktı.20 Bu
uygulamanın ışığında, devletin eğitimi belirlemekten vazgeçip, bu
alanı farkh ulusların sorumluluğuna devretmesini öneren ulusal kül­
türel özerklik teorisini daha tehlikeli ve mücadele edilmesi gerekli bir
düşünce olarak görür.
Buna rağmen Lenin’in, genel okul sisteminden ayrılmış Yahudi
okullarına karşı çıksa da, ana dilde eğitimi ulusal azınlıkların (Yahu­
diler dahil) temel demokratik hakkı olarak gördüğünü hatırlatmak
gerekir. Devlet okulları gerekli olan yerlerde “Yidiş dili ve tarihini öğ­
retecek özel öğretmenleri masrafları devlete ait olmak koşuluyla işe
almalı ya da Yahudi, Ermeni, Romen ve hatta tek bir Gürcü çocuk için
bile derslikler açılmalıdır”2i Bu tutum, Yidiş dili ve kültürüne karşı
çok olumsuz yargısını biraz olsun yumuşatmaktadır.
Lenin anti-semitizmin asimilasyonun önünde bir engel olduğunu
kavramıştı. Pogromlar, anti-semitizmin suç ortağı olan Yahudi ulusal
kültürü düşüncesinin ortaya çıktığı gettoların devamından sorumluy­
du. Ona göre Yidiş kültürü Rus anti-semitizminin bir yan ürünüydü.
Lenin, anti-semitist olgunun boyutlarını kavradığı ölçüde, Rusya’da
bir Yahudi sorununun varolduğunu kabul etti, ancak bunun kültürel
içeriği ve ulusal bojmtlarmı kavrayamadı. Ancak yine de asimilasyo­
nun gerekliliği dogmasından vazgeçmedi. Anti-semitist baskının orta­
dan kalkması vatandaşlık haklannm tanmması, kısaca kurtuluş, get­
toların duvarlarını yıkacak ve Yahudiler nihayet, batıda çoktan geçerli
olduğu gibi, çevrelerindeki halklara karışabileceklerdi. Lenin bir süre
Yahudilere bölgesel ve yerel özerklik tanınması düşüncesine yakınlaş-
ti ise de Yahudi kültürüne karşı tutumu temelinde o lu m s u z d u . 22 öte
20 W .L Lenin (1962b: 297) 2! W.1, Lenin (1977a: 30)
22 Bkz. Alfred Low (1958: 29-62). Lenin'in Yahudi sorununa ilişkin görüşleri için ay­
rıca Bkz. Harold Shukman (1970); Anette Kriegel (1977: 181-202); Edmund Silber­
ner (1983: 72-93)
180 Rus ve Polonyalı Marksistler
Marksistler ve Yahudi Sorunu 181
yandan bu durum Lenin’in topraksız uluslar sorununun teorik açıdan
bir olgu olmasına rağmen, sunî ayrılıkçı politika güden Bund’un ay­
ele alınışında genelde yetersiz kaldığını gösterir. Azınlık halkları, asi­
rılıkçılık tercihinin sonucu olarak kavrandı.
milasyon ya da özerklik alternatifiyle karşı karşıya bırakan Bolşevik­
stalin, bunun ötesinde Bund’un milliyetçiliğinin hiçbir maddî te­
ler, bu tutumlarıyla ilk çözümü reddeden ancak aym zamanda İkinciyi
meli olmadığı görüşündeydi, çünkü Yahudiler hiçbir zaman ulus ol­
gerkçekleştirmek için gerekli nesnel koşullara sahip olmayan topraksız
mamışlardı. Ulus kavramım son derece kati biçimde tanımlayarak
ulusların sorununa tatmin edici cevap vermekten uzaktılar. Claudie
adeta bir matematik formülüne indirgemişti: “Bir ulus, tarihî olarak
VVeiU’in altını çizdiği gibi Bolşevikler Engels’in eski ayrımını yinele­
dil, toprak ve ekonomi ortaklığı ile kültürü beUrleyen psikolojik varo­
mekten öteye gitmemişlerdir-, “ya tarihsiz halklîirm asimilasyonu (...,)
luş özellikleri temelinde ortaya çıkan istikrarlı bir insan topluluğu­
ya da tarihî halkların ayrılması”,23 Bu anlayış, Yahudiler söz konusu
dur. ”27 stalin ancak bu özelliklerin tümünün birarada bulunmasıyla
olduğunda, yasa önünde eşitliklerini talep etme ve kültürel asimilas-
bir ulustan söz edilebileceğini yazar: “Bu özelliklerin biri bile olmasa
yonlarmı destekleme sonucuna varmaktadır. Ulusal özerklik teorisi, bu
ulusun ulus olma özelliği kalmaz”. Georges Haupt’a göre Stalin teori­
çelişkiyi aşma girişiminin ifadesiydi. Ve işçi hareketi içinde derhal
sinde, Kautsky, Bauer ve Medem’den aldığı kavramları birleştirerek,
Bund ve Yahudi Sosyalist İşçi partisi (SERP); DaşnaktzuÇyun ve Erme­
“birbiriyle ilişkili ancak katı ve skolastik bir sistem” geliştirdi.28 öte
ni “spesifıstler”, Letonyalı, Litvanyalı ve Estonyalı Sosyal Demokratlar
yandan Michael Lövy, Lenin’in ulus kavramı ile Stalin’in ortaya attı­
ile Ukraynah ve Gürcü örgüüerin bazıları tarafından devralındı.24
ğı kavram arasındaki farka dikkati çeker. Birincisi hiçbir zaman
“psikolojik varoluş özelliklerine dayalı topluluktan” söz etmez ve
Stalin
ulus olgusunun tanımı çok daha diyalektiktir.29 Yahudilerin bu ko­
Bolşevik asimilasyonculuk Stalin’in Marksizm ve Ulusal Sorun
şullarda ulus olarak görülmemesi normaldir. Toprak ve ekonomi bir­
(1913) adh eserinde teorik bir sistematik kazandı. Aslında Stalin, Le­
liği olmaksızın sadece “ulusal karakterin bazı kahntılarını” kökenle­
nin’in Bund’a karşı ileri sürdüğü argümanlarını yeniden ele alıp, ri ve inançları sayesinde koruyabilmişlerdi.^o Buna rağmen “kemik­
bunlara oldukça kaba ve polemiksel bir ton eklemekten başka bir şey leşmiş dinî ayinler ve gittikçe yokolan ortak psikolojinin izleri” Yahu­
yapmadı: örneğin cumartesi gününün hafta tatili olması için verilen dilerin kaderini, içinde yaşadıkları toplumun ekonomik, sosyal ve
mücadeleyi musevi dininin savunulması, Yidiş kültürünün geliştiril­
kültürel yaşamından daha fazla etkileyemezdi. Sorun tam da bu nok­
mesi kampanyasını, Yahudi işçi hareketinin “özel, tamamen milliyet­ tada ortaya çıkıyor: Stalin Ruslar ve Yahudilerin dünyasının ekono­
çi hedeflerinin” semptomatik göstergesi olarak yeriyordu.25 ...stalin’e
mik, sosyal ve kültürel düzeyde farklı olduğunu kavrayamamıştı.
göre Bund’un politikası “Yahudi olan herşeyi korumak, Yahudilerin Ruslaşmış bir Gürcü olarak Yidişliği boş inançlar ve çağdışı dinî
tüm ulusal özelliklerini muhafaza etmek, nihayet proletaryaya zarar
geleneklerin birliği olarak nitelendiriyordu.
vereceği belli olan Yahudilerle Yahudi olmayanları ayırmakla” sınır-
Stalin’e göre çarhk Rusyasında asimilasyon hızla gehşmişti. Bu
lıydı.26 Bu bakış açısıyla Yahudi sendikaların varlığı, gerçekte Ra- konuda şunları yazar: “ulusal azınlıklar olarak yabancı ulusların içi-
yon’larda yaşayan Yahudi proletaryasının yapısal özelliklerine uygun

27 Josef Stalin (1950: 267)

23 Claudie Weill (1987a: 30) 24 Bkz. Markus Ratner (1911: 89) 28 Georges Haupt, "Les marxistes et la question nationale: histoire du probleme"
25 Josef Stalin (1950: 274) 26 Josef Stalin (1950: 310 vd) (1974a: 600
29 Michael Löwy (1974: 386 vd) 30 Josef Stalin (1950: 274)

182 Rus ve Polonyalı Marksistler
ne dağıtılan Yahudiler, serbest meslek sahipleri de dahil olmak üze­
re, özellikle yabana ulusların kültürünü devralıyorlar, doğal olarak
dil vs. konularında ‘yabancı uluslara’ uyum sağlıyorlar. Tüm bunlar,
kapitalizmin gelişmiş biçimlerinde görüldüğü gibi, ulusların gittikçe
artan oranda birbirine karıştırılmasına ve Yahudilerin asimilasyonu­
na yol açtı. ‘Yerleşim bölgelerinin’ kaldırılması asimilasyonu hızlan­
dırabilir. ”3i Dolayısıyla Bund’un ulusal-kültürel özerklik projesi Sta-
lin’in gözünde sadece etnografık bir kahntıyı sunî olarak devam et­
tirme denemesiydi.
Anti-semitizmi Rusya’da Yahudi sorununun temel bir unsuru
olarak gören Lenin’in aksine bu konu Stalin için neredeyse önemsiz
gibidir. 1913 yılındaki çalışmasında, siyonizm ve Ermeni milliyetçili­
ğiyle aynı seviyeye koyduğu anti-semitizm, sadece Yahudilere yöne­
lik nefretin “tartışmalı bir milliyetçilik dalgasına” yol açtığı notuyla
yer ahr.32 Bu, ezen ulusun şovenizmi ile ezilen ulusun milliyetçiliği
arasındaki her türlü farkın silindiği bir karmaşadır. Kitabında anti-
semitizm konusunda hiçbir temel ayrım yapmayan Stalin, parti için­
deki tartışmalarda en kaba demagojiyi kullanmaktan kaçınmamıştır.
Tüm biyografilerinde 1907 yılında Sosyal Demokrat Parti’nin Lond­
ra’daki kongresinde yaşanan olaya yer verilir: Bolşevik fraksiyonun­
da Rus delegelerin çoğunlukta olmasına karşın, Mensevikler arasın­
da güçlü bir Yahudi azmhk bulunmasını fırsat bilen Stalin, Bolşevik-
lerin “Yahudi fraksiyonundan’’^^ kurtulmak için bir pogrom düzenle­
meleri gerektiği kötü şakasını keyifle tekrarlar. Ama bu Stalin biyog­
rafisinde bu yöndeki tek olay değildir. 1905’te Batum’da Gürcü işçi­
lere şöyle hitap etmişti: “Lenin, Tanrının kendisine menşevikler gibi
yoldaşlar yollamasından üzgün. Bir bakalım kim bunlar? Martov,
Dan, Akselrod: sünnetli Yahudicikler.”34
■31 Josef Stalin ( 1950: 303vd) 32 Josef Stalin ( 1950: 267)
33 Bkz. Isaac Deutscher ( 1990: 132) Deutscher'e göre "bu kaba şakada anti-semitist
bir ifade "aramak” yanlış olur, çünkü Koba her türlü ırkçı ifadeyi herkesten çok yar­
gılamıştır" Kuşkusuz Stalin Yahudileri hiçbir zannan aşağı ırk olarak tanımlamadı, bu­
na ra|men bizce Yahudilere yönelik önyargıların demagojik kullanımı anti-semitist bir
tutuma işaret etmektedir. Bu konuda ayrıca Bkz. Bertram D. Wolfe (1984: 524vd)
34 Bak. Robert C. Tucker (1974: 140)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 183
Leon Troçki
Troçki Ekim Devrimi öncesinde, Lenin’in Yahudi sorununa yönelik
görüşlerini genelde paylaşıyordu. Örneğin Rus Sosyal Demokrat İşçi
Partisinin İL kongresinde Bund’un federalizmi ve ayrılıkçılığını eleş­
tirmiş; 1905 ve 1913’te anti-semitizmle mücadeleye enerjik biçimde
katılmıştı; sonuçta yazılarında da. Lenin’in Yahudileri ulus olarak
tanımlamasında olduğu gibi, aynı dalgalanmalar bulunur. Öte yan­
dan Lenin ve Stalin’den farklı olarak asimilasyonu bir dogma haline
getirmemiştir.
1904 yılında topraksız bir Yahudi ulusunun varlığını doğal olarak
kabul ederek şunları yazar: “Bund’un çalışma alanı devlet değil ulus
olmalıdır. Bund Yahudi proletaryasının ö r g ü t ü d ü r . ”^5 Bununla birlik­
te Bund’da “küçük kentiilik ve militan kırsallığın”36 izlerini görmek­
ten geri kalmaz. Rus imparatorluğu işçi sınıfının bir bölümünün tem­
silcisi olduğunu yadsımadan Bund’un “milliyetçi sapmasını” eleştirir.
Bund ile sosyal demokrasi arasındaki bölünmenin derindeki neden­
lerini kavramak söz konusu olduğunda analizinin Bolşeviklerinkin-
den daha az soyut olduğu görülür. Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi­
nin kuruluş kongresinde Bund’un özerkliği yalnızca teknik bir ko­
nuydu, ancak Troçki bunu “özelin genele karşı zaferi” olarak tanım-
lamıştir: Bund RSDİP içinde Yahudi proletaryasının temsilcisi olmak­
tan, sosyal demokrat partiye karşı Yahudi işçilerin temsilcisi olmaya
terfi etmiştir. Aslında 1903 kongresi sadece gerçekte varolan bir bö­
lünmeyi hükme bağlamıştır.
Genç Troçki siyonizme karşı eleştirisinde Yahudi işçi hareketine
özel bir rol verir gibi görünür. 1904 ocağında, Basel’daki siyonist
kongresinde hareketin iki kanadı Herzi ve Nordau’nun burjuva-laik
eğilimi ile Ussişkin’in dinî eğilimi arasında ortaya çıkan önemli çatış­
maya cevap niteliğindeki “Siyonizmin Çürümesi ve Olası Halefleri”
başlıklı yorumunu îsk ra ’ûa yayınlar. Siyonizmin birliği Herzl’ın ta­
vizleri sayesinde korunmuştur ancak yine de geleceği ve inandırıcıh-
35 Leone Trotsky (1970: 51) 36 Leone Trotsky (1970: 52)
37 Joseph Nevada'da alıntı (1972: 197)
184 Rus ve Polonyah Marksistler
ğı ciddî darbeler almıştır. Troçki buradan, liderinin (Herzl “iğrenç
adam” ve “utanmaz maceracı" olarak nitelendirilir) diplomatik hile­
leri ile “romantik Sion’un histerik hıçkırıkları” arasında parçalanmış,
ilk kongresini bir “güçsüzlük gösterisine”37 çeviren siyonizmin “çü­
rüdüğü” sonucuna varır. Bu hareketin kaçınılmaz çürümesini bir ol­
gu olarak açıkladıktan sonra çıkış yollarının ne olabileceği sorusunu
sorar. Siyonizmin sosyal temelini, Filistin hayalinden vazgeçtikten
sonra diasporada alternatif arayışı içinde olan liberal demokratik ay­
dınların oluşturduğunu saptar. Rusya’da bu alternatif anti-semitiz­
min baş sorumlusu çarlık rejimine karşı mücade etmektir. Bund’un
“milliyetçi eğilimi” Troçki için yeni bir anlam kazanır: siyonist solcu­
ların politik gelişmesini yönlendirme imkânını sağlayacak bir tutum.
Ve şunları yazar: “Siyonizm bir halef bırakmadan yok olmayacaktu:.
Bu halef ancak Bund o la b ilir ”^» Bu öngörünün yanlışlığı pratikte or­
taya çıktı: siyonizmin krizinin aşılmaz olmadığı anlaşıldı ve siyonist
solcular Bund’a üye olmak yerine, temel tercihlerinden vazgeçmeden
bir dizi devrimci örgüt kurdular. Buna rağmen Troçki’nin Yahudi ulu­
su fikri konusunda Lenin ve Stalin’in asla sahip olmadığı bir yakla­
şımı vardı. 1919’da Kızıl Ordu’nun komutanı olarak, Poale Sion’un
Yahudi halkın pogromlara karşı savunmasını örgütlemek ve yeni
Sovyet iktidarına katılımlarını desteklemek üzere Yahudi “ulusal ta­
burları” oluşturulması önerisini kabul etti.^^
Troçki’nin Nikolayev, Kiev ve St. Petersburg’da pogromlara karşı
özsavunma gruplarının oluşturulmasında aktif rol aldığım söylemiş­
tik. 1905 yılı üzerine kitabının bazı pasajları Odesa’daki pogromun
dinamiğine ilişkin etkileyici anlatımlar içermektedir. Troçki, çarlık ik­
tidarının hazırlıklarını utanç verici ayrıntılarıyla birlikte anlatır: Önce
Yahudilerin ortodoks kilisesine saldırmak istedikleri yalanı yayıldı;
sonra yerel basın sosyalistleri kutsal ikonaları tahrip etmekle suçla­
dı. Kitlelerin Yahudilere karşı nefretini alevlemek için herşey hazır­
lanmıştı. BeUi bir günde “pogromların saldırı ve savunma marşı” olan
Tann çan korusun!'\x çalan askeri bando eşliğinde milliyetçi bir yü-
38 Joseph Nevada'da alıntı (1972: 199)
39 Joseph Nevada'da alıntı (1972: 114)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 185
rüyüş alayı düzenlendi.^o Güvenlik kuvvetlerinin korku verici yığına­
ğı Yahudilerin her türlü savunmasını engellerken. Kara Yüzler Yahu­
di mahallelerini talan ve cinayetle kırıp geçirmeye başladılar. Troçki
anlatımını şöyle bitirir: “Bartolomeus gecesinin korkunçluğu bile, ya­
nında bir tiyatro efekti gibi kalan o karanhk Ekim ayinine, 100 kent­
te 3.500-4.500 ölü, onbinden fazla yaralı kurban gitti. Onlarca, hat­
ta yüzlerce milyon rubleyi bulan maddî ziyan, köylü ayaklanmaları
sırasında büyük çiftlik sahiplerine verilen zarardan kat be kat fazlay­
dı. Böylece eski rejim kırılan onurunun intikâmını aldı.’’^'
Troçki 1913 yılında Viyana’da sürgünde iken Neue Z eitâa Beylis
skandah (yüzyılın son büyük “ayin cinayeti” davası) ile ilgili bir ma­
kale yaymlar ve bu davayı “iki politik dönemin ayrım çizgisi”^2 ola­
rak nitelendirir. Ona göre bu dava Rus toplumundaki tüm “çelişkiler
ve kültürel çatışmaları” doğrudan ya da dolayh olarak yansıtmakta­
dır. Kulislerde propaganda yapan otokratik çarlık yönetimi bu utanç
verici anti-semitist gösterinin iplerini elinde tutmaktaydı. Şovenist ba­
sın, pogrom çeteleri ve tüm tutucular, hükümetin desteğiyle hıristiyan
düzenini yıkmayı amaçlayan evrensel Yahudi komplosu mitini yeni­
den canlandıracak bir “ortaçağ davası” örgütlemişlerdi. Troçki, Rusya
ve Fransa’da anti-semitizm olgusu arasındaki farkı anlamak için Be­
ylis davası ile Dreyfus skandali arasında karşılaştırma yapar; “Kuş­
kusuz burada bazı benzerlikler var. Ancak bu iki olgu arasındaki fark
Fransa’daki Cizvit salon anti-semitizmi ile Rusya’daki cinaî pogrom
uygulaması kadar büyük(...).”43 Bir subaya karşı vatan hainliğinden
dolayı açılan dava ile “basit bir işçiye” karşı dinî cinayetten ötürü açı­
lan dava Troçkiye göre sadece biçim sorununa indirgenemeyecek ka­
dar birbirinden taban tabana farklı iki durumdur. 160 milyonluk hal­
ka hükmeden lümpen bürokratik aşağıhk bir hizbin Kiev’deki ayin ci­
nayet davasında olduğu gibi dünyanın karşısına utanmadan çıktığı
bir başka dava daha bilmiyoruz” diye yazar. “Beylis skandali buna
bağlı olarak tek bir bireye, zayıf ve korumasız bir Yahudi işçiye karşı
politik haksızlık ve burjuva hukuksuzluğunun ifadesi olan devlet ta-
"40 Leo Trotzki (1923: 107) 4! Leo Trotzki (1923: 109)
42 Leo Trotzki (I9I3-I9I4 : 310) 43 Leo Trotzki (I9I3-I9I4 : 316)
186 Rus ve Polonyalı Marksistler
rafından organize edilmiş muazzam bir yalan karakterine bürünmek­
tedir. ”44 Rus anti-semitizminin kendiliğinden ve popüler karakterde
olduğu tezini bile kabul etmeyen Troçki pogromlann devletin desteği
ve kışkırtması olmaksızın hiçbir zaman gerçekleşemeyeceği görüşün­
dedir. Otuzlu yıllarda sürgüne gitmek zorunda kalan Rus devrimcinin
Dreyfus ve Beylis skandallarmı Moskova davalarının tarihî örnekleri
olarak gösterdiğini de hatırlatmak gerekir. 45
Troçki yine 1913 yılında Kiev’de yayınlanan bir liberal günlük ga­
zetenin savaş muhabiri olarak Balkanlarda çalıştığı sırada, anti-se-
mitizm hastalığına tutulmuş bir başka ülkede, Romanya’da Yahudi
sorununa ilişkin makaleler yayınlar. Rusya’da olduğu gibi orada da
Yahudi nefreti resmî ideoloji ve hükümet uygulamasının bir parçası­
dır. Troçki’ye göre bu “yeni bir devlet dini, çürümekte olan, çıkarlara
dayalı anayasanın yaldızıyla örtülü feodal toplumu birleştirmek için
kullanılabilecek tek psikolojik yapışkandı. ”46
1913’de yazılan bu iki makalede. Batı Avrupa’daki Fransa gibi
ülkelerde sadece Cizvitlerin sürdürdüğü cahil bir gelenek olan anti­
semitizm, farklı yapıdaki Doğu Avrupa’da feodal bir kalıntı olarak
karakterize edilir. Beylis davası kuşkusuz feodal yanı olan bir da­
vaydı ve o sırada Fransa’da pogromların yaşanmadığı doğruydu, an­
cak Troçki bu doğu-batı karşıtlığını tek yanlı kavramaktadır: burjuva
devrimin yaşandığı ülkelerde “Yahudi sorunu” mevcut değildir; buna
karşılık Rus imparatorluğunda sadece vatandaşlık haklarından yok­
sunluk sorununa indirgenmiştir. Bu tutum Yahudi sorununun Rus­
ya’daki ulusal boyutunu tamamen silmekte ve Batı Avrupa’daki an­
ti-semitizmin boyutlarını küçümsemektedir {milliyetçi [völkisch] ide­
oloji Orta Avrupa'Adi çok yaygındı ve Fransa’da anti-semitist hareket
Cizvit çevreleri çok aşan güçleri harekete geçiren bir etkiye sahipti).
Asimilasyonculuk anlayışı Troçki’nin düşüncesinde varolmakla
beraber Lenin ya da Stalin’de olduğu kadar açık ifade edilmemiştir.
Bu Troçki’nin ulusal soruna ilişkin gerçekten orjinal tutumuyla açık­
lanabilir. Ulusların kendi kaderini tayin hakkını reddetmemekte, bu
"44 Leo Trotzki ( 19 13-19 14: 318vd) 45 Bkz. Leon Trotzky (1928: I 16)
46 Leon Trotzky (1980: 414)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 187
soruna soyut bakış açısıyla yaklaşmamakla birlikte onu, emperyalist
çağda ulusal devletlerin tarihî krizi çerçevesinde görmektedir. Üretim
güçlerinin gelişimi ulusal devletlerin kısıtlı sınırını parçalamışü ve
uluslarüstü yapılanmanın yaratılmasını talep ediyordu.47 Troçki hiç­
bir zaman, Kautsky ya da özellikle Stalin’in yaptığı gibi düşünceleri­
ni ulusal düzeyde geçerli bir formülle açıklamayı düşünmemişti. Bu­
nunla biriikte yazılarında temel tarihî-kültürel bir ulus kavramına
rastlanır. Toprak, dil, kültür ve bir halkın tarihi, her zaman birlikte
var olmasalar da, bu unsurlar bir ulusu oluşturmaktadır ve onun gö­
zünde burjuvazi ve kapitalizmin ulus olgusuna verdiği özel biçim
olan, döneme bağımlı ve geçiçi karakterdeki ulusal devletle karıştırıl­
maması gerekir. 1915 yılında “Ulus ve Ekonomi” başlıklı makalesin­
de şunları yazar: “ulus insan kültürünün sürekli ve canlı bir faktörü­
dür. Ulus zadece şu andaki savaşı değil kapitalizmi de mezara gön­
derecektir. Ve sosyalist bir rejimde, politik ve ekonomik bağımlılık
zincirlerinden kurtulan ulus, tarihî gelişmede uzun süre temel bir rol
oynayacaktır. ”48 vladimir Medem’de de neredeyse aym kavramlar
bulunabilir, ancak asimile, kozmopolit, Yidişliğe yabancı bir Yahudi
olan Troçki, Doğu Yahudilerinin dünyasında ne ulus ne de ulusal
kültür görebilmiştir. Troçki’nin düşüncesi Yahudi sorununda ilginç
bir gelişme gösterecektir: Otuzlu yıllarda kültürel canlılığa sahip mo­
dern bir Yahudi ulusunun varlığını kabul eder ve faşist tehlikeye kar­
şı korunması gerektiğini belirtir. Ne Kautsky ne de Bauer böyle bir
pozisyon geliştirmiştir. Troçki ise diyalektik, açık ve kalıplaşmamış
ulus teorisi sayesinde bu noktaya varabilmiştir.
Rosa Luxemburg
Rosa Luxemburg’un Yahudi sorununa bakışı Polonya marksizmi
içindeki ulus tartışması bağlamında ele alınmalıdır. Önceleri ulusal
bağımsızlık taleplerine karşı olan sosyalistier, 90’lı yılların başında,
polonyacanın yasaklanması ve tüm okul sisteminin Ruslaştırılması
47 Lee Trotzki (1978: 65 vd) Troçki'nin düşüncesindeki bu aspekt konusunda Bkz.
Leonardo Rapone ( 1978: 19); Ernest Mandel ( 1981: 48vd)
48 Leon Trotzky (1975: 48) Ayrıca Bkz, Enzo Traverso (1983)
188 Rus ve PolonyalI Marksistler
biçiminde ortaya çıkan ulusal baskının artması üzerine milliyetçi bir
dönüşüm yaşadılar. Ulusal kurtuluş mücadelesi Sosyalist Parti’nin
(PSP) tüm politikasının odağına oturdu ve Boleslav Limanovski ile
Kasimierz Kelles-Krauz tarafından teorik açıdan sistematize edildi.^«
Ulusal ayrılıkçılığın her türlü biçimini reddeden Rosa Luxemburg
1893’de Leo Jogisches ve Adolf Varski ile birlikte Litvanya ve Polon­
ya Krallığı Sosyal Demokrat Partisi’ni (SDKPiL) kurdu. Partinin ulu­
sal soruna ilişkin tutumu özetle şöyleydi: a) ulusların kendi kaderini
tayin hakkı genelde soyut ve kısır, Polonya ile ilgili olaraksa, bölge­
nin çarlık imparatorluğuna ekonomik bağımlılığı nedeniyle uygula­
namaz olarak görülüyordu; b) işçi sınıfının bu talebi devralmasıyla
milliyetçiliğe alet olacağından korkuluyordu (Polonya’da milliyetçilik
asillerle küçük burjuva aydınların ideolojisiydi); c) son olarak ayrılık­
çılık, üretim güçlerinin ve kültürel ilişkilerin uluslararasılaşmasınm
yaşandığı bir dönemde yeni ulusal devletlerin kurulmasına varacak
bir tarihî anakronizmle itham ediliyordu.so
Marksist tarihyazımı Rosa Luxemburg, Anton Pannekoek ve Jo­
seph Strasser’i “katı enternasyonalistler” kategorisine sokar ve ulu­
sal kurtuluş mücadelesinin devrimci imkanlarını anlayamadıklarını
yazar. Aralarında stratejik ortaklıklar olmasına rağmen, bunun öte­
sinde ulus olgusuna ilişkin hiçbir birliktelikleri yoktur. Ulusu tama­
men burjuva bir olgu ve proletaryaya tamamen yabancı olarak gören
Pannekoek ve Strasser’in aksine Rosa Luxemburg ulusal devleti ke­
sinlikle reddetmekle birlikte ulusu temel bir kültürel boyut olarak ka­
bul etmektedir.51 Gerçekten de Maria-Jose Aubet, “ulus” ve “ulusal
kimlik” kavramlarının Rosa Luxemburg’un yazılarında hiçbir zaman
“ekonomik birlik” ya da devlet kavramlarıyla eşanlamlı olarak kulla­
nılmadığına işaret eder, aksine bu kavramlarla “sanat, edebiyat, dil
ve din gibi kültürel ve manevî özelliklerin birliği” 52 kastedilmekte-
” 49 Bkz. Marek Waldenberg (1983)
50 Rosa Luxemburg ve ulusal sorun üzerine sayısız araştırma arasında özellikle Ge­
orges Haupt (1974c) ve Marla-Jose Aubet'inkiler (1977) incelenmelidir
5 1 Pannekoek ve Strasser'in teorik anlayışı ile Rosa Luxemburg’un ulus kavramının
karşılaştırması için Bkz. Enzo Traverso (1984)
52 Maria-Jose Aube (1977: I I I )
Marksistler ve Yahudi Sorunu 189
dir. Rosa, Polonya’nın bağımsızlık talebini reddetse de “(her) ulusal
kimliğin özel ve farklı bir manevî kültür olarak varolma ve kendini
geliştirme hakkını”53 savunur. Rosa Luxemburg, kurucu unsuru kül­
tür birliği olan bu ulus kavramıyla ulusun ve kapitalizmin kaderini
özdeşleştirmez. Ulusun geleceği değil, burjuva ulusal devletlerin ge­
leceği kapitalizmin tarihî dinamiğine bağlıydı. Ulusların sosyalist sis­
temde evrensel bir asimilasyon sürecine girerek ortadan kalkacağı
öngörüsünde bulunan Kautsky ve Lenin’in aksine Rosa Luxemburg,
ulusların kendi kaderini tayin hakkını “burjuva toplumda hiçbir şe­
kilde uygulanamayacak bir düşünce ve ancak sosyalist sistem teme­
linde gerçekleştirilmesi mümkün olan bir ilke olarak” g ö rü r.s4
SDKPİL bu anlamda Polonya için bir ulusal-kültürel özerklik prog­
ramı (toprak temelinde) kabul etmişti. Rosa Luxemburg 1908-1909
yıllarında kaleme aldığı Ulusal Sorun ve Özerklik adh araştırmasında
“modern ulusal özerklik” kavramını “belli bir bölgenin öz yönetim”
biçimi olarak tanımlar ve ulusal kültürün “havada ve hatta soyutlu­
ğun teorik boşluğunda” yaşayan bir olgu olmadığını aksine “bir böl­
gede, belli bir sosyal ortamda”5s yaşadığını vurgular. Bu da ulusu ta-
rihî-kültürel anlamda savunsa da topraksız -ulusların özerkliği dü­
şüncesini kabul etmediğini gösterir. Rosa Luxemburg’un bu teorik
yaklaşımının sentezi iki noktaya işaret etmemizi gerektirmektedir: a)
Yahudilerin asimilasyonunu destekleyici tutumu, ne ulus düşüncesi­
ni reddeden soyut bir enternasyonalizm, ne de sosyalizmin ulusal
farkhiıkları yokedeceği düşüncesinin sonucudur; ö) ulusal özerkliği
toprağa bağlı kılması Bund ile arasındaki temel ayrılığı içermektedir.
Şimdi Yahudi sorununa bakış açısını analiz etmeye çalışacağız.
Polonyalı sosyalistler genelde Yahudilerin asimilasyonunu, nere­
deyse kurtuluşun doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan ilerici ve de­
mokratik bir olgu olarak görüyorlardı. PPS’nin dizginlenemez asimi-
lasyonculuğu hem milliyetçiliğin ifadesiydi, hem de açıkça Polon-
53 Rosa Luxemburg (1974a: 280), Rosa Prusya hükümetinin I900'de ilkokullarda
Almancayı zoruncu dil ilan ederek, Pomeranya'dan gelen PolonyalIları germenleştir-
me politikasını sert bir dille eleştirdi. Bkz. Rosa Luxemburg ( 1972b)
54 Rosa Luxemburg (1979: 53) 55 Rosa Luxemburg (1979: I 33)
190 Rus ve PolonyalI Marksistler
ya’nm bağımsızlığından yana tavır almaktan kaçınan Bund’a cevap­
tı. Parti içinde tek önemli istisna, “ekonomik faktörden (....) çok dü­
şünsel ve kültürel faktörlere” bağlı olarak ortaya çıkan modern Ya­
hudi ulusu düşüncesine olumlu yaklaşan Kelles-Kautz idi; ona göre
Yahudilerin kurtuluşu “ulusal kimliğinin korunması hakkım”56 da
içermeliydi. Ancak Kelles-Krauz Polonya marksizminin içinde tecrit
olmuş bir sesti. Büyük ölçüde Yahudi aydınlardan oluşan SDKPiL’nin
liderleri hiç bir yanlış anlamaya meydan vermeyecek şekilde asimi­
lasyondan yana idiler.s^
Rosa Luxemburg Ulusal Sorun ve Özerklik’te Yahudileri ulus ola­
rak nitelendiriyordu, ama aynı zamanda herhangi bir ulusal özerklik
kazanacaklarına inanmıyordu; “Yahudilerin ulusal özerkliğinin ya­
şanılan yer, din ve eğitim özgürlüğü ya da vatandaşlık hakları açısın­
dan değil ama Yahudi nüfusun kendi yönetimi ve yasaları ile Polon­
ya krallığının özerkliğine paralel politik özyönetimi açısından tama­
men hayalci bir düşünce olduğu”S8 görüşündedir. Yahudiler toprak
bütünlüğüne sahip değillerdi ve özerklik “belli bir toprak olmaksızın
(...) havada asili’’^^ gerçekleştirilemezdi. Yahudiler ekonomik düzey­
de çarlık imparatorluğunun üretim yapısına dahildi ve özel “kapita­
list çıkarları” yoktu; kapitalizmin geUşmesi “Yahudi burjuva kültürü­
nün farklılaşmasına değil, tam tersi yönde ve anlamda burjuva Yahu­
di aydınlarının Polonya ve Rus halkı içinde erimesine kadar varan
asimilasyonuna yol açmıştı”6o.
Yahudi burjuvazisinin asimile olmasıyla Yahudi ulusal kültürü­
nün gelişme şansı kalmıyordu. Rosa Luxemburg aydınların asimile
olan kesiminin azınlık olduğunu, diğerlerinin, çok daha geniş bir ke-
56 Marek Waldenberg'de alıntı ( i 983; 104). PPS'in Yahudi sorunu karşısındaki ge­
nel tutum u için Bkz. Ulrich Haustein (1969)
57 Bkz. Peretz Merchav (1977; 187). Polonya ve Litvanya Krallığı Sosyal Demokrat­
larının Yahudi sorununa bakış açışı Edmund Silberner (1983; 212-7) urafından der­
lenmiştir.
58 Rosa Luxemburg (1979: 142)
59 Rosa Luxemburg (1979; 143)
60 Rosa Luxemburg (1979: 143) Ayni bakış açısı Polonya ve Litvanya Sosyal De­
mokrat Partisinin bir başka önemli lideri Julian Karski tarafından I9l3'te geliştiril­
mişti; Bkz. Horst Schumacher / Feliks Tych (1966: 91-3)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 191
simin Yahudi kimliği ve kültürünü koruduğunu, ama aynı zamanda
rusça ya da polonyaca öğrendiğini görmüyordu. Régine Robine’in
Yahudi-Rus dünyasında “dillerin aşılması” olarak adlandırdığı Yahu­
di aydınların iki ya da üç dilli olması, Rosa Luxemburg tarafından
asimilasyon eğilimi olarak yorumlanıyordu. Yidiş kültürünün varlığı­
nı algılamadı; onun için Yidiş kültürünün farklılığı sosyal gerilik ve
dinî özellikler bağlamında mevcuttu. Buna bağlı olarak da “Yahudi
ulusal kimliği” her modern ulusta olduğu gibi kentli burjuva kültüre
sahip olamamıştı, aksine “pleb kültürsüzlüğü”nün izlerini taşıyor-
du”6i. “Bir avuç yayıncının” gösterdiği, “Yahudi argosu” Yidişcenin
gelişmesine yönelik çabaları tamamen anlamsız sayıyor ve Doğu Av­
rupa Yahudilerinin modern kültürel ifadesini ancak işçi hareketinde
bulacağına inanıyordu. Öte yandan sosyalizm olgu itibariyle, “Yahu­
dilerde burjuva kültürünün tarihî boşluğunu” dolduramayacak ulus­
lararası bir kültürün aracısıydı. Bu analizin ulus teorisiyle açık çeliş­
ki içinde olduğuna işaret etmek gerekir; Rosa Luxemburg Polon­
ya’nın bağımsızlığını, burjuvazinin Rusya’daki ekonomik yapılanma
ve ulusal pazarla bütünleşmesi nedeniyle reddediyordu, ancak bu
Ruslaştırma çabalarma karşı çıkmasını ve Polonya kültürünün geliş­
mesini savunmasını engellemiyordu. Yahudiler söz konusu olduğun­
da ise burjuva elitin asimilasyonu ulusal kültürün gelişmesinde aşıl­
maz bir engel olarak görülüyordu.
Yidişliğin “pleb kültürsüzlüğü” olarak tanımlanması somut bir
analizden çok bir önyargıya dayanıyormuş gibi görünüyor. Her halü­
kârda söz konusu olan Yahudi aydınının kentii ve Yidişliğe yabancı
karakterini, Yahudi sosyalizminin sadece enternasyonalist değil, aynı
zamanda “ulusal kaynaklı” karakterini ve aydınlarla işçi sınıfı arasın­
da ortaya çıkan derin sembiyozu görmezlikten gelen yanlış bir tutum­
dur; kültür birliği anlamındaki modern Yahudi ulusal kimliği özellikle
bu sembiyoz sonucu ortaya çıkmıştır. Bu tutumun iyi anlaşılması için
Gerard Bensussans'ın isabetli tahlili hatırlatılabilir; “Rosa çarlık impa­
ratorluğunda yaşayan Yahudi proletaryasının tarihî, sosyolojik ve kül­
türel gerçekliği konusunda çok az güvenilir ampirik bilgiye sahipti”62.
61 Rosa Luxemburg (1979: 143)
192 Rus ve Polonyalı Marksistler
Bund’un lideri John Mili ise aksine Rosa’nın tutumunun etnik-kültü-
rel bilincindeki seçimine bağlı olduğu görüşündeydi, ona göre “asimi­
lasyon yanlısı Polonyalı bir Yahudi olarak Yidişlikten olabildiğince
nefret e d iy o r d u ” 63 . Biz -çelişki içinde olmaktan çok uzak- bu iki gö­
rüşün birbirini tamamladığım düşünüyoruz. Rosa Luxemburg’un Yi­
dişliğe yabancılığı Zamoş’da geçirdiği, Polonya kültürü içinde asimile
olmuş bir Yahudi çevrede büyüdüğü çocukluğuna kadar dayanır; bu­
na rağmen daha sonra devrimci çabalarının çerçevesi olarak Alman­
ya’yı seçmişti. Berlini’le çarlık Rusya’sındaki Yahudilerin yaşamı ara­
sında sadece bir kaç yüz kilometre değil belki de bir kaç yüzyıl fark
vardı. İçine doğduğu, ama yaşamına katılmadığı bu dünyaya tama­
men yabancılaşmışü; iç değişimlerini algılayacak durumda değildi.
Rosa Luxemburg proletaryaya asimilasyonun öncülüğünü yapma
görevi verir: “bu ileri Yahudi unsur, özellikle Yahudi proletaryası er
ya da geç PolonyalIlarla aynı topraklarda yaşadığı ve oturduğu süre­
ce, Yahudi kültürünün gelişmesinin imkânsızlığı karşısında Polonya
kültürü ve diline ahşmak z o r u n d a d ı r . Yahudilere yönelik asimilas­
yon baskısına karşı çıkmakta, ulusal kimliklerinden kendi istekleriy­
le vazgeçmelerini istemektedir: “ekonomik ve kültürel (gelişmenin)
etki (si) ve kendi bilinçlerinin g e l i ş m e s i y l e ” 6 5 . Asimilasyon aym za­
manda bir hedef ve toplumu etkileyecek bir eğilim olarak kavran­
maktadır. Gerçeğin çok daha karmaşık olduğunu daha önce de gös­
termeye çalıştık: genelde Yahudiler yerleşim bölgelerinde bir azınlık­
tılar, ancak sosyal ve kültürel açıdan çevrelerindeki halklardan kopuk
ve belli bir yerde toplanmış vaziyette yaşıyorlardı. Kapitalizm Doğu
Avrupa’da Yahudilerin asimilasyonuna değil ştetHann yeniden dü­
zenlenmesine yol açmıştı. Zamanının sosyalistlerinin çoğu gibi Rosa
Luxemburg da Yahudileri analiz ederken Batı Avrupayı model olarak
alıyordu: Lodz ve Varşova’daki Yahudiler, daha önce Paris ve Lond­
62 Gerard Bensussan ( 1985: 659)
63 John Mili (1946-1949, I: 179 vd) Rosa Luxennburg ile John Mili arasındaki ilişki
için Bkz. Peter Netti ( 1968, I (ing.): 253 vd)
64 Rosa Luxemburg (1974c: 138) 65 Rosa Luxemburg (1974c: 138)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 193
ra’dakiler gibi asilime olmak zorunda kalmışlardı. Luxemburg’un Lit­
vanya’da yaşayan Yahudilerin Ruslaştırılma ve Polonyalılaştırılma
çabalarına örnek olarak Vilnius örneğini gösterdiğini saptamak sürp­
riz oldu. O dönem Vilnius’taki toplam 227 okulun 182’si Yahudi oku-
luydu.66 Asimilasyon dogması öylesine içselleştirilmişti ki apaçık ta­
rihî gerçekliklere bile karşı çıkılıyordu.
Bu tutum kaçınılmaz olarak özgün Yahudi kültürüne ilişkin her
türlü söyleme kuşkuyla bakılmasına neden oluyordu. Rosa Luxem­
burg Bund’a karşı düşmanlığını da gizlemiyordu. 1894’ten beri Vil­
nius’da Bund’u kurmaya çalışan sosyalist Yahudi çevreyi “yüzde yüz
ayrılıkçı" ve PPS’nin Yahudi versiyonu olarak tanımlamıştı.^? Rus ve
Polonyalı sosyalistlerle mektuplaşmaları da Bund’un federalizmi ve
ayrılıkçılığına karşı eleştirel ifadelerle doludur. 1901 yılında yazdığı
bir mektupta şunları okuyoruz: “partimize karşı politikaları, aynı za­
manda genel tavırları yüzünden Bund’un tamamı, ama özellikle de
Aleksander, John ve şürekası [Arkadi Kremer ve John Mili], en azın­
dan namuslu insanlar tarafından merdivenden itilmeyi hakediyorlar
(ve bunun için dördüncü katta oturmaya değer). Aleksander ve
John’u yıllardır kişisel olarak tanıyorum ve bu insanlar iki unsurdan
oluşuyorlar: aptallık ve fesatlık. Onlar sizinle iki kelime konuşmak­
tan acizler, sizden birşey araklama (kuşkusuz manevî) gizli niyetine
sahip olmadan yüzünüze bakamazlar. Bund’un tüm politikası da bu
sisteme d a y a n i y o r ” ^». Rosa’nın Bund’a karşı tutumu 1903 yılında bi­
raz daha ölçülüdür ve örgütün Polonya ve Litvanya’da Yahudi prole-
teryasmı örgütleyebilecek tek güç olduğunu kabul eder. Örneğin
Adolf Warski’ye yazdığı bir mektupta, Kişinyof pogromuna karşı kit­
leleri harekete geçirmek için SDKPiL’nin Bund’la sıkı işbirliğine gir­
mesini önerir. Ancak Yahudi işçi hareketinin işlevini kabul ettiği za­
man bile Bund’a karşı düşmanca tutumundan vazgeçmez.
66 Rosa Luxemburg (1974c: 148)
67 Bkz.J. Mili (1946-1949, I: 225); Jack Jacobs (1994: 77)
68 Bkz. J. Mili (1946-1949, I: 152); Rosa'nın Bund'a ilişkin tutumu için Bkz. Netti
(1968,1 (ing): 272vd)
194 R-lis ve PolonyalI Marksistler
Milliyetçiliğin lıer türlü biçiminin reddedilmesi, “tarihsiz halk­
lar" dan birinin ifadesi olarak çok daha fazla eleştirilecek bir hareket
olan siyonizmi de içeriyordu. Rus Devrimi adh ünlü eserinde (1918’de
yazılmış ölümünden sonra Paul Levi tarafından yayınlanmıştır) savaş
sırasında Avrupa’yı saran milliyetçi dalgayı açıklamak için Engels’in
kullandığı bu kategoriyi rehabilite eder. Bu metinde siyonizm eleştiri­
si sadece bu hareketin politikasına karşı değil, genelde Yahudi ulusu
düşüncesine karşı yapılmıştır: “Milliyetçilik şu anda muzaffer. Her-
yerden uluslar ve ulusçuklar devlet kurma hakkı talebini yükseltiyor­
lar. Yeni baharlarını yaşama enerjisiyle dolu çürümüş cesetler yüzyıl­
lık mezarlarından kalkıyorlar ve şimdiye kadar bağımsız devlet oluş­
turamamış “tarihsiz halklar” bir devlet oluşturmak için güçlü bir bas­
kı hissediyorlar. PolonyalIlar, UkraynalIlar, Beyaz Ruslar, Litvanyah-
1ar, Çekler, Yugoslavlar, Kafkaslardan on yeni ulus daha (...). Siyo­
nistler şimdilik Philadelphia’da Filistin-gettolarını kuruyorlar, (...)
milliyetçi Blocksberg’de* bugün Walpurgisnacht kutlanıyor”69.
Rosa 1910’da SDKPiL’nin Varşova’daki legal yayın organı Mlot
[Çekiç] adh haftahk dergide anti-semitizm sorununa ilişkin bir dizi
makale yayınladı. Bunlar teorik analizler değil, büyük ölçüde tesadüf
ilkesine bağlı polemiksel müdahale makaleleriydi. 1905 devriminin
yenilgisi Polonya’yı “psikolojik yıkım” durumuna sürüklemiş ve bu
da anti-semitizme ve tutucu basın tarafından işçilere karşı malzeme
olarak kullanılmasına yol a ç m ış ti.^ o Rusya ve çarlık rejimine karşı
sloganlar anti-semitist sloganlarla yer değiştirdi ve işçi hareketi için­
de çok sayıda Yahudi bulunması yüzünden anti-semitizm ve anti-
sosyalizm eş anlamlı hale geldi. Rosa Luxemburg’a göre milliyetçi
basının sürdürdüğü anti-semitist kampanyada ashnda Polonya bur­
juvazisinin işçi sınıfına karşı saldırısı gizliydi. Anti-semitizm din
adamları ve milliyetçi aydınların bayrağı, politik geriliğin ortak mas­
kesi hahne gelmişti, ama Rosa’ya göre bu maskenin ardında, işçile­
"69 Felix Weil (1928: 293) 70 Geogres Haupt / Pavel Korzec (1975: 187)
*Blocksberg Kuzeydoğu Almanya’da bir dağ ve efsaneye göre cadılar, hrıstiyanlık ön­
cesi dönemin tanrıçalarından Walpurga ile her yıl 30 nisanda burada toplanıp danse-
derler -burada kastedilen cadılar dansı: milliyetçilerin yükselişi benzetmesi, ç.n.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 195
rin özgürlüğü ve bağımsızlığına karşı ölümcül bir nefret vardı.’'^ Pog-
romlarla sonuçlanan bu kampanya burjuvazinin 1905 devriminde iş­
çilerin kazanımlarma karşı intikamıydı. Rosa Luxemburg bir başka
makalede anti-semitizmi “ırkçı nefretin” bir biçimi olarak tanımlar ve
sınıf çatışmaları sonucu kapitalist toplumda ortaya çıkan gerginliğin
düzeyini gösterdiğini y a z a r .^ 2
Polonya’daki anti-semitizmi genelde ortaçağın mirası olarak gö­
ren Rus, Alman ya da Avusturyah marksistierin aksine Rosa bu ol­
guyu burjuvazinin politik tutumu, modern kapitalist toplumda sınıf
çatişmasmın ürünü olarak tanımlar. Ama analizi tek taraflıdır: anti-
semitizm sadece işçileri ve örgütierini değil, aksine (ve özellikle) tüm
Yahudi toplumunu etkilemektedir. Rosa Luxemburg 1906’da Polon­
ya ve Rusya’daki anti-semitizm olgusuna ilişkin daha derin bir ana­
liz yapar. SDKPiL’nin bir broşüründe, çarlık rejiminin yüzyıllardır ay­
rımcı yasalarla ulusal azınlıkları baskı altında tuttuğunu ve toplumun
aşağı tabakalarını Litvanya. Polonya ve Güney Rusya’da yaşayan Ya­
hudilere karşı kışkırttığını y a z a r .73 Buradan Rosa’nın anti-semitizmi.
proletarya karşıti burjuva gericilikle, mutlakiyetçi bir rejimin ulusal
azınlıklara karşı “hep varolan” baskısının özel bir bileşimi, hem mo­
dern hem de çağdışı bir olgu olarak gördüğü sonucuna varılabilir.
Buna rağmen, Rosa Luxemburg’un, çarlık Rusya’sındaki özel
bağlamının dışında Yahudilere karşı nefret ve ırkçı şiddeti, çok mo­
dern bir sosyal olgu olarak kavradığına inanıyoruz. Birinci Dünya
Savaşı sırasında kaleme aldığı enternasyonalist bildirge niteliğindeki
Junius broşüründe anti-semitizmi, sosyalist devrimin gerçekleşeme­
mesi yüzünden kapitalizmin yaşadığı krizde insanları da kendisiyle
biriikte sürüklediği barbarlığın sembolü olarak tanımlar. Milliyetçilik
dalgasının çatışmaların başlamasıyla birlikte Avrupa’nın üstüne na­
sıl çöktüğünü pogrom örneğinde anlatir: “köşedeki bekçinin insan
onurunun tek temsilcisi haline geldiği bir ayinsel cinayet atmosferi,
bir Kişinyof havası. (...) Kirietilmiş, onuru çiğnenmiş, kanlara bulan-
71 Rosa Luxemburg (1974b: 131) 72 Rosa Luxemburg (I974d: 148)
73 Rosa Luxemburg (1981: 55)
196 Rus ve Polonyah Marksistler
mış, çamurlara batmış - şte burjuva toplumunun görüntüsü ve gö­
rüntü gerçeğin ta kendisi.”74 Rosa Luxemburg savaşın katliâmları
karşısında "ya Sosyalizm ya Barbarlık.'” sloganını ortaya attı. Onun
gözünde anti-semitizm kapitalizmin barbarlığının temsilcisiydi.
Rus ve PolonyalI marksistlerin tutumunu Lenin, Stalin, Troçki ve Ro­
sa Luxemburg’un (bir Rus, bir Ruslaşmış Gürcü, bir Ukrayna-Rus
Yahudisi ve bir Polonya Yahudisi) Yahudi sorununa bakış açısını
eserlerine dayanarak anlatmaya çalıştık. Bu metinlerin tamamında
farklı vurgularla da olsa bazı ortak unsurlar öne çıkmaktadır: a) anti-
semitizme karşı, Alman ve AvusturyalI marksistlerin büyük çoğun­
luğunun tutumunu belirleyen daha önce gördüğümüz çekimserlik ve
kuşkuculuktan yoksun, açık ve tavizsiz eleştiri (Stalin hariç); b) -ta­
nımlamalardaki kararsızlık ve istikrarsızhklara rağmen- Rusya'daki
Yahudi sorununu ulusal boyutlarında ele almayı reddetme; c) ve son
olarak asimilasyonu, politik strateji ve tarihi gelişmenin ortaya çıkar­
dığı objektif eğilim olarak görme düşüncesi. Bu ortak unsurların de­
ğişmez karakteri sorunun reddine varılmasına neden olmuştur. Rus
ve PolonyalI marksistler yazılarında hiçbir zaman, Rus çarlığında ya­
şayan Yahudilerin asimile olup olmak istemediklerini ya da bunun ne
kadar gerçekleştirilebilir olduğunu sormadılar. Asimilasyon basit bi­
çimde Batı Avrupa model alınarak önerildi. Bu yazılarda en şaşırtıcı
olan da Rusya’daki gerçekten olağanüstü verimli ve karmaşık olan
Yahudi toplumunun gerçekliğiyle bağlantının varolmayişidir. Onlar
için Rus Yahudilerinin tarihî ve Yidiş edebiyatı hep keşfedilmemiş bir
kıta olarak kaldı: Yahudi kültürü feodal gettoların sınırlı ufkunu
aşabilecek durumda değildi ve sadece hahamların etkisindeydi.
Yahudi sorunu, ulusal sorun kapsamından çıkarıldı ve daha çok geri­
cilik ve Rus mutlakiyetçiliğinin “Asyalı barbarlığının” parçası olarak
görüldü. Bu çerçevede asimilasyon, ülkenin endüstriyel ve sosyal
gelişiminin kaçınılmaz sonucu olarak değerlendirilip adeta ilkesel bir
karakter kazandı.
”74 Rosa Luxemburg (1983; 52vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 197
Altıncı Böiüm
Yahudiler ve Rus Devrimi
( 1917- 1937)
1917 martında çarlık rejiminin yıkılması Rus Yahudileri tarafından
acılarının sona erişi ve yeni özgürlük dönemininin başlangıcına işa­
ret eden büyük bir olay olarak selamlandı. Geçici hükümetin ilk ön­
lemlerinden biri eski rejimde geçerli olan anti-semitist yasaları kaldır­
mak oldu; Troçki’nin Rus Devriminin Tarihi^ adlı eserinde hatırlattı­
ğı gibi yahudi nüfusun vatandaşlık haklarını kısıtlayan toplam 650
yasa kaldırıldı. Buna karşılık Yahudiler yerleşim bölgelerinden çok
uzakta, Petrograd’da gerçekleşen ve yahudi toplumunun büyük ölçü­
de yabancı olduğu endüstri proletaryası ile Rus köylüleri arasındaki
“tarihsel blok”un ürünü olan Ekim Devrimi’ne ilk başlarda kuşkuyla
baktılar. Sovyetlerin toprağın köylülere dağıtıhnasmı öngören kararı,
büyük ölçüde kentli ve geleneksel olarak tarımsal etkinliklerden
uzakta olan yahudileri fazla ilgilendirmiyordu. Öte yandan Vilnius ve
Byalistok’daki yahudi işçi ve zanaatkarlar Petrograd ve Moskova’da­
ki işçi Sovyetlerinin taleplerini kavrayamıyorlardı.
1918 haziranında Rusya’daki yahudi cemaat örgütlerinde {Kehil-
lot) yapılan seçimler İsrailoğulları nüfusu içinde siyonizmin hege­
monyasını kanıtladı, solcular arasında ise 8. ulusal konferansında
(Aralık 1917) Ekim Devrimi’ne karşı çıkan Bund öndeydi. Sovyet ik­
tidarına bu güvensizliğin bir nedeni de Bolşeviklerin, yahudi işçi ha­
reketiyle neredeyse hiçbir politik ilişkilerinin bulunmayışıydı. Henri
Sloves’in altını çizdiği gibi “Rusya’da ilginç bir şekilde “yahudi Soka­
ğı” (Judengasse) denilen yer (eski bir gettoya ait belirsiz bir anı) Bol­
şevik Partisi için terra incognita [bilinmeyen ülke] idi. ”2
I B k z leo Trotzki (1973, II: 723)
198 Yahudiler ve Rus Devrimi (1917-1937)
1918 yılında Stalin’in başında bulunduğu Milliyeüer Halk Komi­
serliği bir Yahudi seksiyonu oluşturdu. Yidiş dilini bilen ama yahudi
proletaryasının politik yaşamında hiç yer almamış eski bir bolşevik
olan Simon Dimanstein seksiyonun başına getirildi. Dimanstein, ya­
hudi işçi hareketinden politik militanların eksikliğini gidermek için,
Amerika Birleşik Devletleri’nden döndükten sonra Bolşeviklerin ya­
nında yer alan sosyalist Samuel Agurskiy’i işbirliğine çağırdı. Komü­
nist Parti’nin yidiş dilindeki ilk yayın organı olan haftalık gazete
W ahrheit [Gerçek] devrimden altı ay sonra 1918 martından itibaren
yayınlanmaya başladı ve kısa zamanda başlığını değiştirip Der
Em ess [gerçek, cermanik değil İbrani kökenli yidişce terim] adını ala­
rak günlük gazeteye dönüştü. Yidişçe bir günlük gazetenin çıkarıl­
ması, partide bu dilde yazabilecek gazetecilerin sayısının az olması
yüzünden bir dizi sorunu da beraberinde getirdi ve sonuçta çoğu ma­
kale rusçadan çevrildi.^ 1918 ekiminde yine Dimanstein’in başkanlı-
ğmda Komünist Parti’nin Yevsektsiya adı ile ünlenen Yahudi Seksi­
yonu kuruldu, görevi Yahudi dünyasını proletaryanın diktatörlüğüne
kazanmaktı. Yevsektsiya kısa sürede sovyet hükümetinde yahudi so­
runu konusunda politik önderliğe sahip olacaktı.
1918-1922 yıllan arasındaki iç savaş döneminde, yahudi toplu­
munun sovyet rejimine karşı güvensizliği hatta düşmanca tutumu
kademeli olarak desteğe dönüştü. Bu gelişmenin başlangıcında dört
unsurun egemen olduğunu görüyoruz:
a) Karşı devrimin anti-semitist tutumu. 1917’de Yahudilerin ulu­
sal-kültürel özerkliğinin denendiği Ukrayna (toprak bütünlüğü yan­
lısı sosyalist Zilbelfarb, Petlyura hükümetinde Yahudi sorunları ba­
kanlığı yapıyordu4) iç savaş sırasında o zamana kadar eşi görülme­
miştir şiddette bir pogrom dalgasına sahne oldu. Denikin ve Wran-
gel’in orduları sovyet iktidarına karşı mücadelelerinde anti-semitizmi
silah olarak kullanmayı denediler. Bu dönemde Ukrayna’da iki bin
pogromdan yaklaşık bir milyon yahudinin etkilendiği ve 75 bin ila
2 Henri Sloves (1982: 24) 3 Bkz. Nathan VVeinstock (1984-1986, III: 32)
4 H . Sloves (1982: 37)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 199
150 bin kurban verildiği tahmin ediliyor.^ Yahudi nüfus bu ümitsiz
durumda Kızıl Ordu’yu tek kurtuluş umudu olarak gördü. Isaac Ba-
bel’in K m lSüvariler aâh kitabında da belirttiği gibi bu birliklerin ba­
zıları da pogromlara katıldı, ancak bunlar genelde önce Denikin’in
kumandasında çarpışıp sonra taraf değiştiren birliklerdi. Troçki pog-
romları organize etmekle suçlanan üç alayı cezalandırdı ve bu tür
olayların tekrarlanmaması için her türlü çabayı harcadı.^ Bazı genç
yahudiler, artık devrime ve Bolşeviklere düşman olanlar tarafından
bile kurtarıcı olarak görülen Kızıl Ordu’ya katıldılar.
b) Yahudilerin sovyetler tarafmdan savunulması. Devrim başın­
dan itibaren anti-semitizme karşı mücadelede kararlı olduğunu gös­
terdi. Cumhuriyetin başkanlığına yahudi kökenli bolşevik lider Yakov
Sverdlov’un seçibnesi önemini kimsenin yadsımadığı cesur bir karar­
dı: bu karşı devrimcilere ve onlarla özdeşleşmiş anti-semitizme karşı
bir savaş ilanıydı. Çarlığın yerini, en yüksek temsilcisi olarak bir ya-
hudiyi seçen bir rejim almıştı: hiçbir Yahudi böyle bir değişime karşı
kayıtsız kalamazdı. Halk Komiserleri Konseyi 1918 temmuzunda Le­
nin’in imzasıyla yayınladığı bir kararnamede anti-semitizm ve pog-
romları “tüm devrim için ölümcül bir tehlike, işçi ve köylülerin çıkar­
larına karşı tehdit“ olarak nitelendirdi ve “emekçi kitleler ile, sosya­
list Rusya’yı tüm gücüyle buna karşı durmaya” çağırdı. Kararname­
de tüm bölgelerdeki sovyetlere “anti-semitist hareketin kökünü ku­
rutmak için en şiddetli önlemlere başvurması” emri veriliyor ve “pog­
romlara katılan ya da neden olan, kışkırtıcılık yapan herkes” yasadı­
şı ilan ediliyor.7 Anti-semitizm artık yahudilerin özel sorunu olarak
değil, aksine genel ve devrimin yaşamasıyla bağlantıh bir devlet so­
runu olarak görülüyor ve mücadele ediliyordu. Bir yanda yahudileri
kesen karşı devrim, öte yanda yahudilerin kurtuluşunu şiar edinmiş
olan ve anti-semitizme karşı yasalar çıkaran sovyetler-, Rus Yahudi­
lerinin böyle bir alternatif karşısında seçimleri zor olmadı.
■5 Zvi Gitelman (1972: 160-3) 6 Zvi Gitelman (1972: 164-7)
7 "Halk Komiserleri Konseyinin Anti-Semitizme Karşı Kararlı Mücadelesi için Ka­
rar", H. Sloves'in kitabında ek belge olarak basılmıştır (1982: 294)
200 Yahudiler ve Rus Devrimi ( 19 17-1937)
d) Aydınların Fethedilmesi. Yeni bir devlet aygıtının kurulması, iş­
çi sınıfının politik kesimlerinin iç savaşa katılmak zorunda olması ve
eski memurların yeni yönetimi boykot etmesi yüzünden bir dizi en­
gelle doluydu. Geriye yahudiler kalıyordu: çarlık yönetiminde daima
ezilen ve baskı gören, enteUektüel enerjiye sahip dev bir kaynak.
Devrim, eski rejim tarafından hor görülen ve ezilen paıya tabakasını,
yahudi aydınlan, sosyalizmin inşasında öncü rolü oynamayı üstlenen
bir elit tabakaya dönüştürdü. Yahudiler yoğun olarak devlet aygıtina,
üniversitelere ve serbest mesleklere girdiler. 1927’de devrimden on
yıl sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliğinin toplam nüfusu­
nun % 1,8’ini oluşturmalarına rağmen Moskova’daki tüm memuri-
yetierin % 10,3’üne, Ukrayna’da % 22,6’sına ve Belorus Cumhuriye-
ti’nde % 30’una sahiptiler.» Sosyolog Viktor Zaslavsky devrimci Rus­
ya’da yahudilerin durumunu “pozitif ayrımcılık ilkesinin etnik köken
temeUnde kullanımının ilk tarihi örneği” olarak tanımlar.® Aydınların
kazanılması yahudi toplumunun bir bütün olarak sovyet iktidarını
destekleyen bir tutum almasında belirleyici unsur oldu.
d) Yahudi sosyalizminin mutasyonu. Ekim devrimi, Bolşevizm-
den yana önemli akımların belirdiği yahudi işçi hareketi içinde derin
bir krize yol açti. 1919’da Komünist Enternasyonal’in kurulması ya­
hudi proletaryası içindeki en radikal eğilimlilerin kutuplaşmasına yol
açti ve bölünmeler ve 192l ’de yahudi solun çoğu örgütünün Komü­
nist Partisinin Yevsektsiya'sına entegrasyonu ile sonuçlanan bir bö­
lünmeler ve birleşmeler süreci başlattı. Bund, sosyal demokrat bir
eğilim ile (W.Medem, R.Abramovuç) 1919’da Ukrayna’da “Komünist
Bund”u {Kombund) kuran bolşevik devrimi yanlıları arasında bölün­
müştü. Bir yıl sonra Moskova’da Bund’un on ikinci ulusal kongresi
yaplıdi: Moché Rafes ve Aleksandr Çemeritski’nin öncülüğündeki ço­
ğunluk sovyet iktidarına desteğini açıkladı, tüm yahudi işçileri Kızıl
Ordu saflarına katılmaya çağırdı ve yahudi proletaryasının özerk ve
ulusal örgütü olarak Komintern’e kabul edilmesini istedi. Bund te­
melde, yahudilerin ulusal özerkliği programından vazgeçmeksizin
8 H, Sloves (1982: 45) 9 Victor Zaslavsky (1985: 66)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 201
Enternasyonal’e entegrasyonu talep ediyordu. Bund’un federasyon­
culuğu ile Bolşeviklerin merkeziyetçiliği bir kez daha karşı karşıya
kaldı: sonuçta Bund’un üyeleri bireysel olarak komünist parti üyesi
oldular. 10 Sosyalist siyonistler ve SERP de aynı yolu izledi: 1917’de
Faraynikte adı ile bilinen Birleşik Yahudi Sosyalist Partisini kurdular;
1919’da Ukrayna ve Belarus’ta Bund ile komünist ittifaka {Komunis-
tischer Farband) gittiler ve sonuçta 192l ’de Yevsektsija'ya dahil ol­
dular. 1920’de Poale Sion içinde resmi siyonist kurumlara dahil ol­
mak isteyen sosyal demokrat sağcılarla, siyonist yönelişinden vaz­
geçmeden Komintern’e dahil olmak için boş yere mücadele eden sol­
cular arasında bölünme yaşadı. Poale Sion yanlıları Kızıl Ordu içinde
Borohov’un adını taşıyan bir alay oluşturmuşlardı ama buna rağmen
siyonistler olarak Komünist Parti’de yer alamıyorlardı.“ İdeolojik ça-
tişmaların kıskacı ve örgüüenmede sorunlar yahudi işçi hareketini
ciddi biçimde zayıflatti -örneğin Bund yanlılarının sayısı 33 binden
(1917) 11 bine (1921) düştü-, herşeye rağmen (Polonya hariç) en
önemli üyeleri sonuçta Komünist Enternasyonal üyesi oldu: Ekim
Devriminin büyük çekiciliği teorik ve politik ayrılıkların aşılmasını
sağladı. Bunun ötesinde bugün şunun da vurgulanması gerekiyor:
yahudi devrimciler komünist partiye bireysel üye olmakla, kimlikle­
rinin önemli bir unsurundan vazgeçmek zorunda kalmışlardır.
Bolşevikler devrimin ilk on yılında, Austro-marksistler ve
Bund’un yüzyılın başında formüle ettiği Yahudilerin ulusal özerkliği­
nin sağlanması anlayışını büyük ölçüde d e v r a ld ıla r .1 2 Paradoksal
olarak. Milliyetler Halk Komiserliğini, 1913 yılındaki ünlü çalışma­
sında Otto Bauer’in “milliyetçiliğini” ve yahudi ulusal kültürünün
“siyonist” düşüncesini acımasızca eleştiren Stalin yönetiyordu. Yev­
sektsiya sovyet hükümetinin ulusal-kültürel yahudi özerkliğine am­
pirik yönelişinin gerekli aracı idi. Rus Yahudilerinin ulusal azınlık
"10 Bkz. John BunrI (I97S: 136-8)
11 Polae Sion hareketinin sol kesiminin Komünist Partiye dahil olması konusunda
Bkz. N. Weinstock (1984-1986, III: 58-67). Poale Sion'un Kızıl Ordu'da oluşturdu­
ğu Yahudi birlikleri için Bkz. Joseph Nedava (1972: I 12)
12 Bkz. Maxima Rodinson (1968: 139)
202 Yahudiler ve Rus Devrimi (1917-1937)
olarak tanınması kısa sürede, 1926’da SSCB’nde yaşayan Yahudile­
rin % 70,4’ünün ana dili olan yidişcenin statüsünün değerlendirilme­
sindeki dikkat çekici çabalarda ortaya çıktı. Yidişçe devrimden hemen
sonra Ukrayna ve Belarus Cumhuriyetinde resmi dil olarak kabul
edildi. Yidiş edebiyatı desteklendi ve cesaretlendirildi: yidişçe kütüp­
haneler, gazeteler, dergiler, yayınevleri, tiyatrolar çoğalmaya başladı.
Otuzlu yılların başında Belarus’da 339 ve Ukrayna’da 831 yidişçe
eğitim yapan okul vardı (hatta Kiev’de, Vilnius’daki YlVO’ya rakip
olabilecek bir üniversite enstitüsü açılmıştı). I.L.Peretz, S.Aleichem
ve M.M.Sforim gibi yazarların eserleri okul kitaplarına ahndı. Edebi
ürünler yidişçenin gerçek bir yükseliş dönemi yaşadığının işareti idi:
1928’de 238 eser basılabilirken, 1933’de toplam 2,5 milyon adet bas­
kı ile 668 eser yayınlandı (Sovyetler Birliğinde yaşayan yahudi nü­
fus yaklaşık 3,5 milyondu).'3
Aynı zamanda Yevsektsiya, belki Bund’un teorisinde ibraniceye
karşı varolan anlayışsızlığı aşırıya götürerek, tüm İbranice eğitim ya­
pan okulların kapatılması ve yayınların durdurulmasının sorumlulu­
ğunu üstlendi. Amaç, dini bastırmak ve modern, geleneğinden ve
hatta tarihinden koparılmış çağdaş bir yahudi ulusu (yidiş) oluştur­
maktı. İbranicenin yasaklanması ortodoks Yahudileri olduğu kadar
siyonistieri de etkiledi. Bu gerçek Yevsektstya'mn tüm deneyimini
belirleyen en önemli çelişkiyi de açığa çıkarıyor: seksiyon Yahudile­
rin kültürel yaşamını sovyet demokrasisi anlayışından çok, aydın-
lanmacı despotizme dayanan yöntemlerle yönetiyordu. Yevsektsi-
ya'n m önemU bir manevi gücü vardı -yahudi dünyasında muzaffer
devrimin temsilcisi idi- ancak gerçek gücü, hiçbir zaman kendini yö­
netmek için reel imkana sahip olmamış yahudi toplumunun doğru­
dan ürünü değildi. Avrupa’da yahudi işçi hareketinin tüm tarihini be­
lirleyen politik çoğulculuğun küEerinden yükselen Yevsektsiya ika­
meci (hiçbir zaman tam olarak gerçekleştirilmeyen ulusal özerklik
bağlamında) ve bürokratik (siyonist örgütler ve dini kurumlara yap­
tığı baskı ile) pratikten kaçınmayı b a ş a r a m a d ı . '4
' i 3 Regine Robin (1984: 190) 14 N. Weinstock (1984-1986: 37)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 203
Joseph Roth, sovyetlerin Yahudilerin ezilmişliklerinden kurtulu­
şundaki çabalarını övmekle birlikte 1927’den itibaren Rus devrimi­
nin Yahudi dünyasında gerçekleştirdiği değişikliklerin sınırlarını gör­
müştür. Roth, Boşleviklerin, dinin vazgeçilmez bir unsur olduğu geç­
mişlerinden ve tarihî kimliklerinden arındırılmış bir modern yahudi
ulusu yaratma girişimlerinde, gerçekten yahudilerin gerçek varlığını
kavrayıp kavramadıklarını sorar. Ona göre devrim “eski ve en önem­
li soruyu sormamaktadır: Yahudiler diğerleri gibi bir ulus mudur? Bir
dinî topluluk, bir soy ortaklığı ya da sadece manevi birim midirler?
Avrupa’da yüzyıllarca dinî ve istisnai durumu aracılığıyla varolan bir
“halk”a, kilise ve ulusal kimliğinden bağımsız bakmak mümkün mü­
dür? Bu özel durumda dinsel ve ulusal kimliğin ayrıhnası mümkün
müdür? Kuşaklar boyu kökleşmiş entellektüel ilgilere sahip bu in­
sanları köylüleştirmek, belirgin güçlü kişiliklerden kitle psikolojisine
sahip bireyler yapmak mümkün müdür?”ıs
Yahudi kültürünü “ibraniceden arındırmak”, sonuçta onu “tarih-
sizleştirmek”ti.i6 Böylece yidişleştirme süreci, ruhunu ve tarihi kim­
liğini yitirmiş, modern bir yahudi ulusunun oluşmasını sağladı. Öte
yandan sorun çok daha karmaşıktı ve bunu sovyet politikasındaki
çelişküer ve ikilemlere indirgemek yanlıştır. Gerçekte devrim sonrası
Rusya’sında YiddishkeiCm ortaya çıktığı sosyal bağlam -ştetl-y ok o l-
muştu. İç savaş sırasında pogromlar, yüzbinlerce yahudinin sürgüne
uğramasına, zorla göçerilmesine yol açmış, savaş komünizmi yahudi
ticaretini durdurmuş ve aydınlar devlet aygıtına dahil olmuştu; so­
nuçta yahudi nüfusun büyük bir kısmı 1928’de başlatılan beş ydhk
plan uygulaması sayesinde proleterleşti. Devrim yahudilerin sosyo­
ekonomik yaşamını temelinden değiştirmişti, bu durumda kültürel
ifadesi de ancak dönüşerek ortaya çıkabilirdi. Artık yidişcenin (ede­
biyat dili olmadan önce) halk dili olarak yaşadığı ve her gün zengin­
leştiği “Judengasse” (yahudi sokağı), ştetFlar yoktu. Yidişçe yeni
ıs Joseph Roth (1984a: 70)
16 Bkz. H. Sloves (1982: 197). Sovyetler BirliğI'nde İbrani yazına yönelik baskılar ko­
nusunda Bkz. Yehoshua A, Gilboa ( 1978)

204 Yahudiler ve Rus Devrimi { 19 17- i 937)
Rusya’da kültür diline dönüşmüş, ancak yaşam kaynağı Y iddishkeit
ortadan kalkmıştı. Yahudi kültürü “içerikte sosyalist, biçimde yidiş”
olmalıydı, ama bu ilkeler, Zvi Gitelman’ın yorumuna göre, otuzlu yıl­
larda “yahudi ulusunun, ulusunu yitirmiş yidiş diline”ı? indirgenme­
sine neden oldu.
Yahudi kültürünü değerlendirme deneyi otuzlu yıllarda SSCB’nin
bürokratikleşmesi ile kesildi. Sovyet Termidoru komünist parti için­
deki her türlü tartışmayı boğdu ve sovyet demokrasisinin her türlü
ifadesini ezerek büyük rus milliyetçiliğinin restorasyonuna yol açtı.
Kurbanı Yahudiler ve SSCB’deki tüm Rus olmayan diğer uluslar oldu.
Otuzlu yılların sonunda yidiş okulları, tiyatroları, gazeteleri ve yayı­
nevleri kapatıldı. Alain Brossat ve Sylvia Klingberg’in yazdığı gibi
“Yahudi nüfusun ulusal ve demokratik kazanımları toptan tahrip
edildi”.!« i9 3 0 ’da Yevsektsiya kapatıldı ve Moskova davalarının ar­
dından gelen kanh süreçte tüm önderleri “Troçkist” ya da “Bundçu
Troçkist” olarak asıldı. Stalin daha yirmili yılların sonlarında sol mu­
halefete (birçok yahudinin yer aldığı ve Yevsektsiya'da güçlü olarak
temsil edildiği) karşı mücadelesinde anti-semitist ifadeleri kullanmış-
ü. “Tek ülkede Sosyalizm”in inşası yahudi devrimcilerin, enternas­
yonalist ve zorunlu “köksüz kozmopolitlerin” katkısına gerek duy­
muyordu. Troçki 1937’de Stalin’i açıkça SSCB’inde yeni bir anti-se-
mitizm dalgasını kışkırtmakla suçladı ve büyük Rus şovenizminin
restorasyonunun sadece gizli kalmış anti-semitist ön yargıları ortaya
çıkarmaya yarayacağının altını çizdi. Troçki şunları yazdı: “Stalin
Moskova’da, Troçkistleri işçileri zehirlemeyi planlamakla suçlayan
davalar sahneye koyarsa, bunun Ukrayna ya da Orta Asya’nın bazı
kulübelerindeki bürokraside hangi derin bulanıklıkları harekete geçi­
receğini tahmin etmek zor değil.”«
Birobidjan deneyimi ile SSCB’deki ulusal özerkliğin hesabı görül­
dü. Sibirya’nın, Belçika’dan büyük, çölleşmiş ve kimsenin
"17 Z. Gitelman (1972: 501)
18 Alain Brossat / Sylvia Klingberg (1983: 263). Bu konuda ayrıca Bkz. Mario Kess­
ler (1993: 116-32)
19 Leo Trotzki (1974: 182)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 205
yaşamadığı bu bölgesinde bir yahudi kolonisi oluşturma girişimi,
Kırım’da bazı kolonilerin oluşturulmasını destekleyen Yevsektsiya
tarafmdan planlanmamıştı, aksine genelde ülke dışmda yahudi ulusu
oluşturulması düşüncesine bağlıydı. Birobidjan’ı sömürgeleştirme
karan 1928’de sovyet hükümeti (Savunma Komitesi ve Tarım bilim­
leri Akademisi) tarafından, önceden yahudi nüfusa danışmaksızın
ahndı. Bu karann hiçbir sosyo-ekonomik ve ulusal ölçütü gözönün­
de bulundurmayan stratejik bir nedeni vardı: japonların uzak
doğudaki yayılmacılıklarını durdurabilecek bir ileri karakol kurul­
ması gerekliydi. Japonların 1931’de Mançurya’ı işgalinden sonra
Birobidjan’m inşa süreci hızlandırıldı. SSCB başkanı Kalinin, yahudi­
lerin ulusal yurdunun inşasının anlamını vurguladığı konuşmasının
siyonistlerden etkilenmiş olduğu açıktı. Kalinin, yahudi halkının
ulusal güvenliği için yahudilerin bir bölgede yoğunlaşmasını kaçınıl­
maz koşul olarak öne sürdü: “Bizde çok sayıda yahudi yaşıyor, ama
devletleri yok. Hatta onlar SSCB’de üç milyonluk nüfusları ile devleti
olmayan tek ulus. Koşullarımız gözönünde bulundurulduğunda bu
ulusun normal bir devlete sahip olmasının tek aracının özerk böl­
gelerin oluşturuhnası olduğunu düşünüyorum. Sanınm, Birobidjan
on yıl içinde ulusal ve sosyalist yahudi kültürünün en önemli belki
de tek bekçisi olacaktır. ”20 Oysa gerçek farklıydı: 1928-1933 yılları
arasında Birobidjan’a gitmeyi kabul eden yirmi bin Yahudiden sadece
sekiz bini orada kalmaya karar verdi; bölge 1934’de Özerk Yahudi
Bölgesi, sovyet anayasasına göre devlet olarak kabul edilen yönetim
birimi ilan edildiğinde Yahudiler nüfusun % 20’sini bile oluştur-
muyordu.2i I9 3 7 ’de Rusça yeniden yerel yönetimin tek dili haline
geldi; ve “Troçkist” olarak asılan Liberberg’in yerini almak üzere
gönderilen yeni başkan M.Koteles yidişce bilmiyordu. Sovyetler Bir­
liğinin yahudi devleti sadece bir kurmaca idi.
” 20 R. Robin'de alıntı (1984: 225)
21 Bkz. S.Schv/arz (1951: 178)
206 Gramsci ve Yahudi Sorunu)
Yedinci Bölüm
Gram sci ve yahudi sorunu
Yahudiler Gramsci’nin yazılarında neredeyse hiç yoktur. Gramsci ha­
piste genç Marx’in Yahudi Sorunu^ adlı eserini okudu ve kısmen çe­
virdi, buna ragmen makalelerinde ve H apishane Defterleri'x\As. yahu­
di sorununa ilişkin düşüncelere çok nadir ve bölük pörçük rastlanır.
Bu da, bu sorunun Marksizmin İtalyan teorisyeni için hiçbir zaman
sistematik ve tutarh bir analizin konusu olmadığını gösterir. Buna
karşılık 1931-1932 yıllarında karısının kardeşi Tatjana Schucht ile
mektuplaşmalarında yahudi sorunu ortaya çıkar. Tatjana Schucht’un
sejarettiği. Birinci Dünya Savaşı sırasında Polonya’da anti-semitizm­
le ilgili bir filmden söz etmesine karşılık verdiği mektubunda konu­
yu derinlemesine düşünmeye çahştığı görülür. Gramsci’nin mektup­
larında Yahudi sorununun çerçevesi İtalya ile smırh kalır, ki bu ülke­
de asimilasyonun önüne özel engeller çıkarılmamıştır ve diğer Avru­
pa uluslarında olduğu gibi anti-semitist dalgalar yaşanmamıştır^ (Fa­
şist sistem “ırk yasalarını” 1938’de Nazi-Almanyası ile ittifakın ar­
dından, yani Gramsci’nin ölümünden bir yıl sonra, yürürlüğe koydu).
L ’ordine nuovo [Yeni Düzen]’nun kurucusu yahudi değildi. Ken­
di ifadesine göre ebeveynlerinin ataları arnavut ve İspanyol kökenli
idi ve Gramsci çocukluğunu, yahudilerin günlük yaşamın bir parçası
değil, sadece halkın muhayyilesinin bir parçası olduğu Sardunya’da
geçirdi. Bazı bölümlerde folklora karşı ilgisini ortaya çıkaracak ör­
nekler vererek, Sardunyalıların yahudi kelimesine yükledikleri birbi­
ri ile çelişen anlamlara işaret eder; İsa Peygamberin katili Giudeo,
1 Manc'ın bu metni Gramsci'nin hapishanede okuduğu eserler listesinde yer almakta­
dır Bk; "İndice delle opere cítate nei Quaderni" Antonio Gramsci (1975, IV: 3063)
2 Gramsci'nin düşüncesinin yerleştirildiği tarihi çerçeve için Bkz.Renzo De Felice
(1977, II); M.A.Ledeen (1975); Roberto Finzi (1978).
Marksistler ve Yahudi Sorunu 207
Meryem anaya oğlunu çarmıhtan kurtarmaya yardım eden “dindar
Nikodamus” ve gizemli ve hor görülen kişi, Marranu. Buna rağmen,
Sardunyalıların anti-semitist Kazaklar gibi “Yahudiler ve diğer in-
sanlar”3 ayrımını yapmadığını ekler. Gramsci yahudi sorununa, an­
nesi yahudi olan Julca Schucht ile evliliğinden sonra, ama aynı za­
manda Komünist Enternasyonal’de çalıştığı Moskova ve Viyana-» dö­
nemlerinde yakınlaşır.
Bu araştırmada incelenen yahudi sorununa üişkin marksist tar-
üşmanın dışında kalsa bile, Gramsci’nin bu konudaki dağınık noüa-
rını incelenmeye değer görüyoruz; en azından Marx’tan Leon’a kadar
hep Orta ve Doğu Avrupa kapsamında kalan tartışmaya bir karşılaş­
tırma olar^. Gramsci iki dünya savaşı arasında Marksizmin rus ve
alman dünyası dışında kalan en önemli temsilcilerinden biriydi. Do­
layısıyla Gramsci aracılığıyla asimilasyoncu modelin (Kautsky, Ba­
uer, Lenin) marksist düşünce içinde gerçekten hangi ölçüde evrensel
bir değer olarak kabul edildiğini saptamak mümkün. Bu açıdan
önemli bir denek olacakttr, çünkü onun Marksizme pratiğin felsefesi
olarak anti-pozitivist ve diyalektik yaklaşımı, yahudilerin asimilas­
yonunu tarihi gelişmenin sonucu olarak gören doğrudan evrimci şe­
maya eş düşmemektedir.
Gramsci’nin klasik marksist anlayışla tamamen ortak noktası, ya­
hudileri bir ırk ya da ulus olarak görmeyi reddetmesidir. Bu konuya
1917’de A vantfde anü-alman birliğin milliyetçilerine karşı yayınla­
nan bir makalesinde değinir. Gramsci’nin hedefi yahudi kökenli Pi-
emont’lu bir avukat olan ve R iscossa italica dergisinde ulusun ırkçı
bir tanımım savunan Cesare Foa idi. Gramsci’ye göre “İtalyanın in-
3 Bkz. Tatjana'ya 12 Ekim 1931 tarihli mektup, Antonio Gramsci (1973: 506)
4 Gramsci, Tatjana'ya gönderdiği 13 Eylül 1931 tarihli mektubunda Viyana'da kaldı­
ğı sırada tuttuğu evin "yaşlı, batıl inançlı sahibinin" evi kiralamadan önce kendisinin
"Yahudi mi yoksa katolik mi" olduğunu sorduğunu yazar. Viyanadan ayrılırken oda­
sını, ev sahibine bir diplomatın eşi olarak tanıttığı UkraynalI Yahudi bir kadına dev­
reder. Gramsci bu mektupta Viyana'da Komintern bürosunda çalışan bir "Fransızın"
-muhtemelen Victor Serge- "küçük burjuvaların Yahudilerden nefret ettikleri kadar,
diplomatik misyon mensuplarına hayranlık duyduklarını" anlattığını yazar; Bkz. A.
Gramsci (1973: 169)
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 209
208 Gramsci ve Yahudi Sorunu)
nılması mektuplarının okunması sırasında hoş olmayan bir tad bıra­
tikamından söz edilmesi kan ve köken sorununu da içermekteydi, "s
kıyor).
İtalyan karakterini {italianitâ) bir ortak kültüre dahil olma duygusu
1931 martında yazdığı bir mektupta yahudi sorununu marksiz­
(özellikle dile dayalı olarak), kozmopolit damgah ve ırkçı unsurlara
min geleneksel tutumuna göre rasyonelleştirme deneyimine rastlanır.
tamamen yabancı, olarak tanımlar. Buna İtalyanların etnik kökleri­
Örneğin Gramsci yahudilerin ulusal kimliklerini, daha önce Kautsky
nin, sadece “eski İtalya”ya değil farkh kökenlere dayandığını ekler.
ve Stalin’in ortaya koyduğu nedenlerle reddeder; Yahudi diasporası-
Yahudilerin sadece ırkçı bir kriter temelinde Liguryalılar, Sardunyalı-
nı "yüzyıllardır”!' belirleyen özelliği, devlet bazında, toprağa dayah,
1ar ve diğerleri gibi kendilerini İtalyan olarak tanımlaması mümkün
dil, kültür ve ekonomik birliklerinin olmayışıdır. Bu gerekçede,
değildir. Polemiğini bir örnekle sertleştirir: “eğer İtalya eski İtalya
Gramsci’nin kuşkusuz bildiği, Stalin’in Marksizm ve Ulusal Sorun
olarak yani Roma olarak kalsaydı, onlar (Yahudiler) köle ya da gene­
(1913) adh eserinin etkisi bulunabilir. Bir başka mektupta ise Marx’a
lev sahibi olarak yeraltında yaşayacaklardı".6 Bir başka ifade ile, Ya­
açık gönderme yapar; “Marx, hıristiyanlarm yahudiliğin temel özelli­
hudilerin özgürleşmesi ve eşit haklara sahip vatandaşlar olmaları,
ği olan spekalüsyonu asimile ederek, yahudileşmesinden sonra ya­
İtalyan ulusunun tarihi gelişimi içinde avukat Foa’nın ülkeye yönelik
hudi sorununun kalmadığını, hatta daha öteye giderek, yahudi soru­
sınırlı bakış açısını aşması sayesinde mümkün olmuştu. Sosyalizm
nunun, tüm Avrupa’nın spekülasyon sorunundan, yani genelde Ya­
ırk konusundaki ağır tartışmaları aşmıştı ve milliyetçiliğin her türü­
hudilikten kurtulması ile çözüleceğini yazar. ”'2 Gramsci bu ifadeyi
nü reddediyordu: “Biz hiçbir şekilde anti-semitist değiliz. Kari Marx
genel olarak kabul etmekle birlikte yahudi toplulukların “şu ya da bu
bir semitti: yoldaşlarımızın çoğu ve onlar arasında en aktif ve akıllı
biçimde belli bir toprakta yaşamayı” başarmaları halinde “kültürel
olanların bazıları semittir. Ama sosyalizm ırk ve kan sorununu aş-
özerklik" (dil, okul vb), hatta “ulusal özerklik” hakkına sahip olma­
mıştır.”7 Gramsci 1931’da Tatjana’ya bir mektubunda “antropolojik
larını öngörür. Marksist ortodoksluğun bu biçimsel kabulü, yahudi­
ve tarih öncesi araştırmalar hariç" ırk sorununa hiçbir ilgi duymadı­
liğin dinamik ve canh kültürel karakterinin tanınması ile irtibat ha­
ğını yazar.8 H apishane Defterleri'n&t, zaman zaman, ona göre
lindedir, ancak bir önceki konuyla, yahudilerin “spekalüsyon”la va­
Marx’in Feuerbach Üzerine Tezler’mûe geliştirdiği “egoizm” konsep­
rolmaları örneği ile çelişmektedir. Muhtemelen Gramsci, Bund ile Bol-
ti ile benzerliğe dayanan Croce’nin “ihtiras” konseptinden söz etti­
şevikleri yıllarca ayıran çatışmadan habersizdi; ayrıca yahudilerin
ğinde almanca schmutzigjüdisch (kirli Yahudi) kavramını kullanır.9
kültürel ve ulusal özerkliğine ilişkin olumlu tavrı Bund’un belirsiz et­
Gramsci aynı kavrama 1932 martında karısına yazdığı bir mektupta
kisinin yansıması olarak görülemez (zaten İtalyan marksistleri
bir kez daha değinir ve hiçbir şekilde anti-semitist anlamda kullan­
Bund’un özerklik anlayışını tümden reddeder gibi görünmektedir­
mak amacında olmadığını vurgular'° (buna rağmen bu sıfatın kulla-
le r ).B iz c e bu tutumun kökeni daha çok, Gramsci’nin Moskova’da
yaşadığı sıralar hiç kuşkusuz farkına vardığı, yirmili yılların Rus­
5 Antonio Gramsci (1958: 97) 6 Antonio Gramsci (1958: 98) ya’sında yidiş kültürünün gelişimi ve Kırım’ın (sonra Birobidjan’m)
7 Antonio Gramsci (1958: 97)
8 Bkz. Tatjana'ya 12 Ekim 1931 tarihli mektup, Antonio Gramsci ( 1973: 506)
~ ll Bkz. Tatjana'ya mektup 25 Ekim 1931, A.Gramsci (1973:501)
9 Bkz. Antonio Gramsci (1975, II: 977; 1975 III: 1569). Marx, Feuerbach Üzerine
12 Tatjana'ya mektup 12 Ekim 1931, A.Gramsci (1973: 505)
Tezler adlı kitabında Hrıstiyanlık Olgusu adlı eserin yazarının iki farklı anlayışına dik­
13 Gramsci'nin 19l6'da yazdığı bir makalede "toprak olarak yurt" kavramını prole-
kati çeker: bir yandan "teoride gerçek insancıl tutum" ve öte yanda sadece "kirli-
nryaya tamamen yabancı olarak gördüğijnLı hatırlatmak gerekir, Bkz. A.Gramsci
Yahudi görünümlerini algılayan ve bunda ısrar eden pratiği". Kari Marx (1983c: 533) (1960: 258)
10 Bkz. Julia'ya mektup 28 M art 1932, A.Gramsci (1973: S98vd)
210 Gramsci ve Yalıudi Sorunu)
Yahudilerin kolonisi haline getirilmesi gibi projeler üzerine çok canlı
tartışmalarda aranmahdır.
Herhalükarda Gramsci’nin yazılarında asimilasyoncu model etkin
göründüğünden bu fasıl yalıtık olarak kalır ve geliştirilmez. Herşeye
rağmen yahudilerin asimilasyonuna, kaçındmaz bir süreçle eş tutu­
lan bu bakış açısının, önceden belirlenmiş bir teorik şemadan değil
(örneğin Kautsky’nin şeması) İtalya tarihinin analizinden kalkınıla­
rak geliştirilmiş olduğunu saptamak ilginçtir. Asimilasyon sorunu
H apishane DefterlerixAç., Arnaldo Momigliano’nun İtalya’da Yahudi­
lerin tarihine adanmış çalışmasına yönelik eleştirel notlar bağlamın­
da yüzeysel olarak ele alınmıştır. Momigliano’ya göre İtalya’da ya­
hudUerin asimilasyon süreci diğer bölgesel azınlıklar, örneğin Pi-
emontlular ya da SicilyalIlarla aynı dönemde gerçekleşmiştir. Yahudi­
lerin asimilasyonu, önceden varolan bir ulusal topluluğa uyum ola­
rak değil, İtalyan ulusal bilincinin oluşumunun bir sonucu olarak gö­
rülmüştür. Burada, yahudilerin asimilasyonlarını daha önce varolan
bir topluma girişlerinin onaylanması olarak yaşadıkları diğer Avrupa
ülkeleri ile önemli bir fark bulunmaktadır. Gramsci bu analize tama­
men katılmaktadır -söz konusu analiz onun, İtalya’nın ulusal birlik
sürecinin belirleyici unsuru olarak gördüğü kozmopolitizm anlayışı
ile çakışmaktaydı- ve modern İtalya’da anti-semitizmin ortaya çık-
mayışmm nedenini bu anlayışla açıklamaktadır (en azından sadece
Doğu değil Baü Avrupa ülkeleri ile de karşılaştırıldığında). Gramsci
bu analize, ulusal bilincin, İtalya’da feodalizmin kendini ifade ettiği
özel biçimlerin, “yerel özelliklerin ve katolik kozmopolitizmi”nin di­
yalektik olarak ortadan kaldırılması ile belirdiğini ekler. Laik bir dü­
şüncenin teyidi ve katolikliğe karşı mücadele yahudilerin ulusallaş­
masında etkili olmuştur, ki bu kendini kaçınılmaz olarak “ibranilik-
ten arınmaları” {n elloro disebreizzarsi) biçiminde göstermiştir.‘s
İtalya gibi yahudi sorununun Rusya, Almanya, Avusturya, hatta
Fransa’daki ile aynı olmadığı bir ülkede anti-semitizim ne politik
■|4 A.Gramsci (1975, III; ISOOvd). Ayrıca Bkz. Arnaldo Momigliano'nun Cecil
Ruth’un kitabını konu alan araştırması (1987)
15 A.Gramsci (1975, III: ISO!)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 21 I
Strateji, ne de Yahudilere karşı somut düşmanca bir tavra dönüşebil­
di, aksine daha çok folklora dayah bir olgu olarak kaldı (bir dini ön­
yargının halkın anlayışı ve dilindeki kalıntisı). Gramsci H apishane
D elerlerinde köylülerin hıristiyan ve insan kelimelerini eş anlamlı
kullandıklarma dikkat çeker (“Hıristiyan değilim! -Peki ya nesin,
hayvan mısın”) ve “Yahudilerin yaşamadığı ve bilinmediği ülkelerde
onların kuyrukları olduğu ya da domuz kulağına sahip oldukları ya­
hut başka hayvani özellikler taşıdıkları türünden geçmişte ya da hâ­
lâ varolan inançların” incelenmesi gerektiğini belirtir.
Gramsci 1931 yılında Tatiana’ya yazdığı bir mektupta İtalya’da
yahudi sorununun olmadığını saptar ve bunu asimilasyonun gerçek­
leşmesi ile açıklar: “İtalya’da uzun zamandan beri anti-semitizm
mevcut değil; Yahudiler bakan (hatta Luzatti gibi konsey başkanı),
orduda general olabiliyorlar; Yahudilerle hıristiyanlar arasmda evli­
likler özellikle büyük kentierde arttı ve sadece halk arasmda değil,
aristokrat genç kızlarla Yahudi aydınlar arasmda da. Bir İtalyan Ya­
hudisi ile (hahamlar ve uzun sakalh gelenekçiler hariç) aynı sınıftan
bir başka İtalyan nasıl ayırdedilebilir? O, aynı sınıftan bir polonyalı
ya da galiçyalı Yahudiye çok daha uzak”.i7 Tatjana Schucht’a mek­
tuplar anti-semitizmi eşit ölçüde sosyal ve dini özelliğe sahip karma­
şık tarihî bir olgu olarak kavrandığını ortaya koymaktadır. Daha ön­
ce de gördüğümüz gibi, Gramsci İtalya’da anti-semitizmin neredeyse
yokolduğunu vurgulama eğilimindedir. Ona göre katolik kilisesi ile
faşist rejim arasında 1929’da imzalanan konkordato yahudi toplu­
muna karşı baskıcı önlemleri getirmemiştir. Bu anlayışı tamamen
paylaşmayan arkadaşı Piero Sraffa’ya cevabında, üniformalarını çı­
kartmak zorunda kalan ve bu konkordatoya göre “paryalığa” mah­
kûm edilen papazların durumunun yahudilerinkinden daha kötü ol­
duğunu yazar. 18 Yine de 1932 yılındaki bir mektubunda anti-semi­
tizmin yahudi tefecilere karşı halk düşmanlığı olduğu görüşüne geri
döner. Burada anti-semitizm, dinî yanı yüzeysel ya da ikincil kalan
■|6 AGramsci (1975, III: 2082 vd)
17 Tatjana'ya mektup, 28 Eylül 1931, A.Gramsci ( 1973: 496)
18 Bkz. Tatjana'ya mektup, 8 Şubat 1932, A.Gramsci (1973: 570)
212 Gramsci ve Yahudi Sorunu)

sosyo-ekonomik bir olgu olarak görülmektedir. Tefecilikten nefret Marksistler ve Yahudi Sorunu 213
genel bir sosyal olgudur ve anti-semitizm sadece onun özel bir biçi­
asimilasyonlarının önündeki tek engelin onlara zorla uygulanan ırk
midir. Gramsci şunları yazar: “Gürcistan’da tefecilik Ermenilerdeydi,
aynmı olduğu düşüncesi, şimdi doğru olabilir: hıristiyan dini Fransız
yani Ermeniler Gürcistan’ın “Yahudileri" idi. Napoli’de bir ayaklanma
Devrimine kadar, en azından bu dönemde dinî açıdan tavizsiz Yahu­
hissedildiği zaman polis öncelikle küçük tefeci bürolarını koruyor,
dilere karşı ırk ayrımcılığını uygulayan, tek belirleyici devlet kültürü
çünkü halkın öfkesi onlara yöneliyor. Bu şirketler kutsal Genna-
olmasaydı asimilasyon gerçekleşebilirdi; çünkü bugün artık yahudi­
ro’nun yandaşları tarafmdan değil, Yahudiler tarafmdan yönetilsey-
ler İbranizmden, tek ve mutlak Deizme ya da Ateizme geçiyorlar.
di, Napoli’de, Casale bölgesinin bir kısmında, Lomellina’da ve Ales­
Herhalükarda ırka ait olarak görülen bir çok özelliğin, gerçekte fark-
sandria bölgesinde olduğu gibi anti-semitizm olacaktı, bu bölgelerde
h ülkelerde, farklı biçimlerde getto yaşamına zorlanmaları sonucu or­
Yahudiler toprak ticareti yapıyorlar ve hep bir ailenin başına bela gel­
taya çıktığına dikkat edilmelidir, buradan da anlaşılacağı gibi bir İn­
diği, mülkünü satmak, ucuza elinden çıkarmak zorunda olduğu za­
giliz Yahudisi ile bir Galiçya Yahudisi arasında neredeyse hiçbir ben­
man ortaya çıkıyorlar”.'® zerlik yoktur. ”20
Bizce Gramsci’nin anti-semitizme yönelik bu mektuptaki tutumu­
Bu bölüm marksist tartışmada Kautsky ve Bauer’in uzun zaman­
nu, sorunun oldukça klasik bir şekilde kavranmasına işaret ettiği öl­
dır sistematize ettikleri iki geleneksel argümanı yeniden ele almakta­
çüde açıklamak gerekir. Ancak £>g^er/mn yazarının soruna tek yan-
dır: a) Yahudi, kendinde Yahudi olarak değil, anti-semitizmin bir üst
h baktığını söylemek yanlış olur: 1931 yılında yazdığı bir başka mek­
belinlenmesi olarak dışardan düşmanca bir tutumun pasif bir yansı­
tubundan, anti-semitizm olgusunun dinî boyutlarının düşüncesinde
ması olarak görülmektedir; b) kapitalizm yahudilerin asimilasyonu­
merkezi bir yere sahip olduğunu anlıyoruz. Burada yahudilere karşı
na eş görülmektedir, çünkü gelişimi ile feodal ilişkiler gittikçe orta­
düşmanlık ekonomik işlevlerinin sonucu olarak değil, aksine hıristi-
dan kalkacak, kültür laikleşecek ve buna bağlı olarak Yahudiler için
yanüğın yüzyıllardır Avrupa kültüründeki egemenliğine bağlı dini bir
vatandaşlık hakları verilecektir. Bu fikirler temelde Kautksy’nin ana­
tepki olarak görülmektedir. Baskı ve ayrımcılığın yahudilerin ekono­
lizi ile aynı görünmekle birlikte Gramsci’nin anlayışının büyük ölçü­
mik rolüne değil katolik kilisesine bağlı olması Gramsci’ye göre ırk
de kendine özgü olduğunu vurgulamak gerekir. Yahudi sorunu üze­
ayrımcılığının temelini, yahudilerin tarihteki farklılığının gerçek ne­
rine klasik marksist tartışmanın ayrıntılarından ne kadar haberdar
denini oluşturmaktadır. Gramsci, Fransız Devrimi ve 1848 ayaklan­
olduğu tam olarak saptanamaz, ancak bu ikincil bir sorundur, çünkü
malarını Avrupa’daki Yahudilerin tarihinde dönüm noktası olarak
Gramsci’nin anti-semitizm konusundaki düşüncesi, tüm Batı Avrupa
görür, çünkü bu geUşmeler gettoların çöküşünün başlangıcı olmuşlar
için geçerli olarak görse de, İtalya tarihine bağh olarak geliştirilmişti.
ve yeni bir özgürlük dönemini açmışlardır. Şunları yazar: “Burada
Buna karşılık Gramsci’nin anti-semitizm analizi bu bölümde Ka­
önemli olan Yahudilerin yaklaşık ikibin yıl boyunca kendi istekleri ile
utsky ve Bauer’inki ile aynı değildir. İtalyan komünist lider muhte­
değil, ama buna dışardan zorlandıkları için bir gettoda kapalı kalmış
melen çağdaşları arasında anti-semitizm olgusunun dini boyutlarını
olmaları ve ancak 1848’de gettodan kurtulmaları, herhalükarda Av­
kavrayan tek marksistti. Öte yandan şunu da söylemek gerekir ki, bu
rupa toplumundan uzaklaşmış olmalarıdır. 1848’den sonra Batıda
bir duygu, bir düşünce notu boyutunda kalmış, geliştirmek için çaba
asimilasyon süreci öylesine hızlandı ve derinleşti ki. çeşitli ülkelerde
sarfetmemiştir. Orta ve Doğu Avrupalı sosyalistlerin aksine, onun
için anti-semitizm günlük gerçeklik değil, yabancı ve etki altında kal­
19 Tatjana'ya mektup, 21 Mart 1932, A.Gramsci (1973: 591)
mamış bakış açısı ile ele alabileceği, tarihî bir sorundu.
20 Tatjana'ya nnektup, 5 Ekim 1931, A.Gramsci (1973: SOI)

214 Gramsci ve Yahudi Sorunu)
H apishane Defterlerinde Yahudilerin uluslararası ilişkilerde den­
geyi sağlamakla görevli kozmopolit bir grup olduğu fikrine de rastla-
mr. Gramsci, “din” ve aralarında masonlar, Rotary Klubü, diplomasi
ve Yahudileri saydığı diğer “uluslararası oluşumlara” çeşitli ülkeler
arasındaki ilişkileri sağlama ve ortaya çıkabilecek olası çatışmaların
çözümünü kolaylaştırma görevini verir. Gramsci’ye göre bu “ulusla­
rarası oluşumlar”, özellikle “karşıtlıkların arabulucuğu” görevini üst­
lenmiş olan "aydınlar” kategorisine dahildir.21 Bu görüş Yahudilerin
bir kast olarak tanımlanması anlayışı ile bağdaşmaz görünmektedir,
ki bu Gramsci’de Kautsky’de olduğu gibi bir ekonomik (tüccarlar
kastı olarak Yahudiler) değil, entelektüel karakterle donanmıştır. Ha­
pishan e D ^ erlerinde kast kavramı, tüm ortaçağ boyunca kültür ve
eğitimde tekele sahip olan kilisenin rolünü açıklamak için kullanıl­
mıştır (yani söz konusu olan bir aydınlar kastıdır) .22 Gramsci, İtalyan
katolik kilisesinin faşist rejimle imzaladığı konkordato sayesinde ka­
zandığı a3o:ıcalıklara değindiği bir bölümde, kiliseyi Shakespear’in
Venedik Tacirine, gönderme yaparak, “Yahudi Shylock’tan daha be­
ceriksiz bir Shylock”23 olarak tanımlar; ancak bu edebi bir karşılaş­
tırmadır ve kilise ile Yahudiler arasında kast olarak bir benzetme ya­
pılmak istendiği biçiminde yorumlanamaz.
Sonuçta Gramsci yahudi sorununa ilişkin nadir açıklamalarında II.
Enternasyonal marksizmi tarafından sistematize edilen asimilasyon­
cu modeli asla sorgulamaz. Hatta düşünsel açıdan tamamen bağımsız
biçimde aynı sonuca vardığı söylenebilir. Onun anti-semitizme bakış
açısı daha orjinaldi, ancak ilk basamaklarından öteye gidemedi.
21 Antonio Gramsci (1975, III: 1585)
22 Bkz. özellil<le H. Portelli (1974: 14)
23 Bkz. Antonio Gramsci (1975, I: 497).
Marl<sistler ve Yahudi Sorunu 215
Sekizinci Bölüm
W alter Benjamin’in
Mesihçi materyalizmi
Walter Benjamin’in yaşamı ve çalışmaları iki kutup arasındaydı: Ya­
hudilik ve Devrim. Önceleri sadece metafizik ve manevi olan devrim
anlayışı yirmili yılların ortasından itibaren tarihi materyalizm şeklini
aldı (aynı zamanda özgürlükçü yananlamını koruyarak); buna karşı­
lık yahudilik başmdan beri mesihçi boyutları ile kavrandı. Benjamin
ne iki kutup arasında yalpaladı ne de arasında kaldı. Yahudilikle dev­
rim arasmda bir köprü kurdu ve kendini marksist olarak tanımlasa da
gerçekte yahudi olarak kaldı. Bu “ikili” kimliğin varlığını vurgulamak
gerekir, ki Benjamin bunun farkında idi ve kendini “iki yüzlü Yanus
başı” olarak nitelendiriyordu. Marksizm’de yahudiliğin geçmişinin
sosyolojik anahtarını aramıyordu ve hiçbir zaman Yahudi sorununa
tek bir “materyalist analiz” hasretmedi. Çağdaşı marksistlerin büyük
çoğunluğunun aksine yahudiliğin sosyal ve ulusal yanından değil,
manevi ve dini gücünden etkilenmişti. Yahudilik, Benjamin için mark­
sist teoriyi kullanabileceği bir alan değil, aksine dünyadaki tüm dev­
rimci değişimler için temel ve eşi bulunmaz bir kaynak oluşturuyordu.
Alman kültürü ve yahudilik
Walter Benjamin gençliğinden beri yahudiliğinin bilincindeydi.
1912’de yirmi yaşında iken şunları yazar: “ben yahudiyim ve bilinç­
li bir insan olarak yaşıyorsam, bilinçli bir Yahudi olarak yaşıyorum”. ı
[lebe ich als bew usster Jude]^ Berlin’den burjuva bir ailenin çocuğu
olan Walter Benjamin, Berlin’de Çocukluk adh eserinde portrelediği
asimile ve konformist aile çevresinin aksine, yahudiliğe olan ilgisini
I Walter Benjamin (1977, II, 3:837)
216 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
kısa zamanda gösterdi (Gustav Wyneken’in Jugendbew egung [genç­
lik hareketi] içinde çalıştığı zamandan beri). “Ardor” takma adı ile
Der A nfang [Başlangıç] adlı gençlik hareketi gazetesinin redaktörü
olan, biraz anarşist ve isyankar romantik, eğitim reformu yanlısı bu
gencin yahudiliğe olan ilgisi, aynı zamanda yahudi burjuvazisinin
(Hannah Arendt’in tanımlamasına göre “Yahudi alman vatandaşları”
statüsü ile övünen sonradan görme Yahudiler) kurtuluşunun yarattı­
ğı değerler ve yaşam stili ile arasına mesafe koyma biçimi idi. Dini
inancın gittikçe daha az saygı duyulan formel bir rituel haline geldi­
ği asimile bir çevrede dünyaya gelen Benjamin -Scholem arkadaşının
ailesinin noel kutlama ahşkanlığma hayret ediyordu-, ailesinden
farklı bir kimlik arayışı içinde yahudiligi keşfetti. Yahudi burjuva ke­
siminin konformizmini reddederken (babası sanat eserleri ticareti ya­
pan zengin bir tüccardı), sinagoglarda sürdürülen ortodoks anlayışın
konformizmine de aynı ölçüde karşı çıktı. Onun için yahudilik bir
duygu ve manevi bir değerdi.
XX. jmzyılın başında Almanya’da egemen eğilim romantizm, genel
anlamda insani ilişkilerin uyumunun rasyonal ve bürokratik sisteme
kurban gitmediği, “toplumun kolektifin yerini almadığı” (Ferdinand
Tönnies) ve Zivilisation’un Kultufun yerine geçmediği kapitalizm
öncesi geçmişin modern endüstriye eleştirisi idi. Kuşağının birçok ya­
hudi aydını gibi Benjamin için de dini inanca geri dönüş, rasyonal-
leşme ve “dünyanın sihrinin yokolmasına” (Max Weber) karşı dur­
ma biçimi idi. Bazıları için yahudiliğin keşfi, ştetl modelinin otantik
bir Gem einschaft olarak görüldüğü Ostjudentum hayranlığına dönüş­
tü. Örneğin yidişçe tiyatro ile karşılaşması Franz Kafka’yı sarsmıştı
ve Martin Buber hasidizmin mistik geleneğini öğrendikten sonra ya­
hudiliğe bakış açısını değiştirdi. Buna karşılık Walter Benjamin’in al­
man kültürü ile güçlü bağları. Doğu Avrupa’nın Yahudi dünyasında
hayranlık hissetmesini engelledi. O -Scholem’in yardımı sayesinde-
Kabbala aracılığıyla keşfettiği Yahudiliğin mesihçi boyutuna daha
fazla ilgi duyuyordu. Tüm eserlerini belirleyen kurtuluş kavramı {Er­
lösung) Kabbala kaynaklarına dayanıyordu.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 217
Wyneken’in (milliyetçi Wanderfogeln hareketinin aksi yönünde
ve genelde Yahudiler tarafindan desteklenen) gençlik hareketi çerçe­
vesinde bazı siyonist öğrencilerle tanıştı ve 1915’de Gershom Scho­
lem ile arasında derin bir dostluk oluştu. Daha 1913’de genç şair Lud­
wig Strauss ile mektuplaşmasında yahudiliği bozduğunu düşündüğü
politik siyonizme karşı açık eleştirel bir tutum almıştı. O “heryerde
yahudi değerlerini kabul eden ve onlar için çahşan bir kültür siyoniz-
mini” savunuyordu. Yahudileri “entellektüel kitlenin elit tabakası”
olarak görüyor ve yahudiliği “kendi için bir amaç olmaktan çok ma­
nevi değerlerin temsilcisi ve en önemli taşıyıcısı” olarak kavrıyordu.
Siyonist hareket Filistin’i sömürgeleştirme hedefini çabalarının mer­
kezine oturtarak, yahudiliği banal milliyetçilik düzeyine indirgemiş ve
manevi gücünü yitirmesine yol açmıştı. Benjamin şunları yazar: “be­
nim için yahudi Filistin çalışması mı, yoksa yahudi avrupa çahşması
mı daha acil sorusunu sormak saçmadır. Benim bağlarım burada, [/c/ı
bin hier gebunden] Yahudilerin kültürel enerjilerinin Avrupayı terket-
mesi hiç de iyi olmaz” .2 Bu görüş, hem yahudiliğin Avrupa kültürü­
ne dahil olduğunu, hem de Deutschum ve Judentum arasındaki henüz
açığa çıkmamış ayrılığı ifade etmektedir. Yahudiler kültürel birlikleri­
ni korumalıydılar ve dolayısıyla Benjamin için siyonizm bir feragat,
gerekli bir mücadeleden vazgeçme anlamına geliyordu.
Benjamin bu üç temel unsura dayalı yahudilik anlayışına sadık
kaldı: a) kendini diasporaya ait olarak görmeye; b) diasporanın Av­
rupa kültürünün ortasında manevi değerlerin aracısı olduğuna; c) po­
litik siyonizme eleştirisine. Burada Scholem’in defalarca tekrarladığı
ricalara rağmen onu Filistin’e yolculuğa katılmaya ikna edememesi­
nin nedenlerinin nüveleri bulunur. Alman kültürünün doğal ortamın­
da gelişen yahudilik düşüncesi ırk ya da ulus gibi kavramlarla bağ­
daşamazdı. Benjamin 1917 yılında Scholem’e yazdığı bir mektupta
siyonistlerle anti-semisitlerin, Yahudilerin Yahudi olmayanlarla iliş­
kisinin sadece ırkçı nefret bazında mümkün olduğundan kalkınma­
ları nedeniyle, birbirlerine yakın olduklarını yazar; bu anlayış onca
tamamen yanhştır .3
2 W alter Benjamin (1977, II. 3:838). Bkz. ayrıca Bernd W itte ( 1988:29vd)
218 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
Yahudi-Alman sembiyozuna bu sarsılmaz inanç Martin Buber’e
karşı güvensizliğinin de kaynağıdır. 1916’da Scholem ile bir sohbet
sırasında siyonizme eleştirisini daha açık formüle etmiş ve üç ana za­
yıflıktan kurtulması gerektiğini söylemişti. Bunlar: “tarım düşkünlü­
ğü, ırk ideolojisi ve Buber’in kan ve deneyim argümanları. ”4 Siyoniz­
min köylü mitinin reddi açık; modernliğin sembolü olarak kent hay­
ranı olan bir entellektüelin yeni bir yaşama Filistin’de başlamak iste­
mesi düşünülebilir mi? “Kan ve deneyim düşüncesine” yönelik eleş­
tirisi ise her türlü ırkçı kategoriye yabancı bir yahudilik anlayışına
dayanıyordu. Buber’e yönelik bu eleştirinin büyük ölçüde haksız ve
abartılı olduğu söylenebilir. Völkish [Halkçı] siyonizme oldukça uzak
olan Buber (özellikle Benjamin’in katkıda bulunmayı reddettiği Der
Ju de [Yahudi] adh dergisi ile) yahudiliğin romantik ve tasavvufı yan­
larının yeniden ortaya çıkmasında önemli rol oynamıştı (Rasyonalist
Bilimsel Yahudilik Okulu’nun ve Hasidizm’i sadece orta çağ cehaleti­
nin bir biçimi olarak ortaya koyan yeni Kantçı filozof Hermann Co-
hen’in aksine). Buber Die leğende das Baal [B aal Schem Efsanesi]
(1908) ve Drei Reden über das Judentum [Yahudilik Üzerine Üç Söy­
lev] gibi eserlerle, genç yahudi aydınlar arasında, yahudiliğin
sadece “akıl dini” olarak kavranmasına dayanmayan, aksine batılı
modernlik ve rasyonelliğine karşı bir Lebensphilosophie [yaşam fel­
sefesi] olarak anlaşılmasını sağlayan yeni bir düşünsel ortamın yara­
tılmasını sağladı. Benjamin’in düşünsel gelişimi. Martin Buber’in or­
taya çıkmasında önemli rol oynadığı yahudi geleneğinin bu yeni yo­
rumlanması çerçevesinde gerçekleşti. Buna rağmen Buber, Walter
Benjamin’in yahudi kültür mirasını algılaması açısından sadece mar­
jinal bir kaynaktır ve Kabbala tarihçisi (hıristiyan) Franz Joseph Mo-
litor ya da Yahudiliğin filozofu l ’EtoiIe de la rédem ption [Kurtuluş Yıl-
dızi\mn (1921) yazarı Franz Rosenzweig ile karşılaştırılamaz.
Bununla birlikte Benjamin, yahudi milliyetçiliği olarak kavradığı
siyonizmi radikal olarak reddediyordu. Onun gözünde yahudilik ne
(siyonizmin talep ettiği gibi) kelimenin tam laikleştirilmiş genel an­
"3 W alter Benjamin (1978, 1: 152 vd)) 4 Gershom Scholem (1975: 41)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 219
lamında politik bir kategori ne de kayıp ve yeniden keşfedilmesi ge­
reken bir kimlikti, aksine tarihe dayalı dinî bir kategori idi. Etnik kö­
keninden dolayı değil, yahudiliğin mesihçi ruhunun etkisi altında ya­
hudi olan Benjamin kendini aynı zamanda Alman olarak hissediyor­
du ve yaşamının bir döneminde Weimar Cumhuriyetinin en önemli
edebiyat eleştirmeni olmayı şiddetle arzuluyordu (yirmili yılların so­
nunda bu amacına ulaştı).
Biyografisinde bir başka unsur alman kültürüne olan derin eğili­
mini gösterir. 1936 yılında Nasyonal Sosyalistlerin iktidarı ele geçir­
melerinden önce, Frankfurter Zeitungda Deutsche M enschen [Al­
manlar] başlığı ile yayınlanan makale dizisini Zürih’te bastırdı. Bu
kitap -kızkardeşi Dora’ya söylediğine göre “Yahudi modeline göre
(...) inşa edilmiş Nuh’un gemisi” idi- yazarı tarafindan Alman kültü­
rünün nazilerin selinden kurtulmasına katkı olarak görülmüştü.^
Ona göre yahudilik ve almanlık birbiri ile hiçbir şekilde çelişmiyordu.
Nasyonal Sosyalistlerin Yahudilere yönelik acımasız takibatının baş­
lamasından sonra Benjamin, Hitler barbarlığının sapıklaştırmak ve
tanınmayacak hale getirmek istediği alman kültürünü kurtarmak
için, İbrani geleneğine dayandı. Otuzlu yılların sonunda Benjamin ile
tanışan Adrienne Monnier hatıralarında “Alman ve Yahudi olduğu­
nu, her ikisinin de karakter özelliklerine sahip olduğunu ve bunlar­
dan birinin diğerine ağır basmadığını”6 yazar. Benjamin son ve en
önemli temsilcisi olduğu kültürel alman-yahudi sembiyozunun canh
örneği idi, buna rağmen alman entelektüeli olarak yahudi geleneğine
yaklaştığını ve yahudiliğin keşfi için asimilasyonu şart koştuğunu
unutmamak gerek. Alman Yahudisi olarak düşünsel yurdu alman
kültürü idi, ama Prusya devletini (liberal düşünceli asimile yahudi
entellektüellerin aksine) hiçbir zaman kendi H eim atı [vatanı] olarak
görmedi. Yorulmaz bir gezgin ve Paris hayranı idi; ikinci ikametgahı
olan bu kent 1933’de sürgün yeri olmuştu. Huzursuz ve kararsız ha-
5 Bu dönem Scholem tarafından anlatılır (1975: 252). Benjamin'in bu kitabı için Bkz.
AIbrecht Schöne (1986)
6 Bkz. Adrianne Monnier (1972: 70)

220 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
li gerçekten de ona şaşkın dolaşan bir Yahudi görünümü veriyordu
(hatta Benjamin’in “ahasver tipli” (gezgin Yahudi) olduğundan söz
edilir) 7. Scholem’e göre, Kafka ve Fraud gibi, Yahudi yazar olarak
kendisini alman okurdan ayıran mesafenin biUncindeydi; “onlar ke­
limenin gerçek anlamında yabancıydılar ve bunu biliyorlardı.”» Bu
geriye dönük yargı çok sert ve şematik olarak görülebilir, çünkü Ben­
jamin arkadaşının İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra dile getirdiği, al-
manlarla yahudiler arasında hiçbir diyalog olmadığı, düşüncesini
paylaşmıyordu. Buna rağmen. Alman toplumu ve kültüründe outsi­
der [yabancı] rolünün gittikçe daha fazla bilincine vardığı kesin.
Benjamin’in marjinal statüsünün bilincinde olarak geliştirdiği Ya­
hudilik anlayışı, onu kendine özgü ve M itteleuropa’daki Yahudi en-
tellektüeller bağlamına dahil edilemeyecek yapıda bir figür haline ge­
tirir. Büyük çoğunlukla asimile olmuş sosyalistler ve komünistlerin
(Rosa Luxemburg, Otto Bauer, Faul Levi, Eduard Bernstein vd.) ak­
sine dini kimliğini hiçbir zaman reddetmedi. Ama aynı zamanda ya­
hudiliğin, yaşadığı dönemde egemen hiçbir biçimini benimsemedi. Ne
ortodoks yahudiliği (Samson-Raphael Hirsch ve yandaşları), ne libe­
ral ve reformist yahudiliği {Zentralverein deutscher Staatsbürger jü-
disches Glaubens [Musevi İnanandaki Alman Vatandaşları Merkez
Derneği] ve Hermann Cohen), ne siyonizmi (tüm bileşenleri birlikte
alındığında Theodor Herzi’dan Martin Buber’e kadar), ne de Ostju-
dentum’un idealize edilmesi (Franz Kafka, Nathan Birnbaum) ona
gerçekçi bir perspektif olarak gözüküyordu.
Kısa süren 1935-1936 dönemindeki orjinal ve yaratıcı, ama dini
ve ortodoks-marksist izler taşımayan {Yeniden Üretim Teknolojisi
Çağında Sana t Ürünleri ve Üretici Olarak Yazaı) teorik üretimi hariç,
Benjamin edebiyat eleştirmeni ve filozof olarak tüm çalışmalarında
dinin etkisi altında kalmıştır. 1931 yılında (kendini marksist olarak
tanımlarken) İsviçre’deki yayıncısı Max Rychner’e yazdığı mektupta,
edebi çahşmalarındaki düşünce biçimi ve yapısının teolojik olduğunu
vurgular: “şöyle ifade etmeme izin verilirse tüm araştırmalarım teolo­
"7 Bkz. G. Schiavoni (1980: 22) 8 Gershom Scholem (1968-1970, II: 218)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 221
jik anlamda, yani Torah’m, Talmud doktrinine göre her bölümünün
kırkdokuz özel anlamının her birine uygun olarak gerçekleşti, hiçbir
zaman aksini d ü ş ü n e m e d i m .” ^ Ancak Benjamin’in kabul ettiği yahu­
diliğin sinagoglardaki ayin pratiği ve hahamların kökten dinciliği ile
hiçbir ortaklığı yoktu. Orta Avrupadaki H askalah’a bağlı rasyonel din
anlayışına da itibar etmiyordu: Benjamin yahudiliği temelde mesihçi
boyutlarında kavrıyordu. Ancak yahudi mesihçiligi Gershom Scho­
lem’in gösterdiği gibi, aynı zamanda geçmişteki birliğe geri dönüşü
ve radikal bir yeni düzenin kurulmasını amaçlayan hem restorasyon-
cu hem de ütopik eğilimi iç e r i y o r d u .ı o Bu “felaket teorisinde” Mesi-
hin gelişi bir felaket biçimini alıyor ve insanlığın kurtuluşu, aynı za­
manda geçmişteki kaybolan uyumu yeniden yaratacak {Tikkun'un
İbrani anlayışına göre) ve hertürlü zaman otoritesini yokedecek (tan­
rının yeryüzündeki hükümranlığı “cennetsi bir durum” olarak görü­
lür) ütopik bir ortamda gerçekleşiyordu (“asla varolmamış bir du­
rum”). Böyle bir dini anlayışın, en kısa zamanda anarşist renge bü­
rüneceği ve kapitalist düzenin radikal eleştirisine yol açacağı açıktır.
Temelde bu mesihçi Yahudilik (dinî-özgürlükçü-ütopik) anlayışının
etkisi altındaki Benjamin kendini kurtuluş çerçevesinde tüm sosyal
ve politik sorunların analizini yapmak zorunda hissetti. Marksist ol­
madan önce Gustav Laundauer ve Ernst Bloch’un etkisiyle -Öğrenci­
lerin Yaşamı (1914) ya da Teolojik-Politik Fragman (1920-1921) gi­
bi makalelerinde- “metafizik” anarşist düşünce biçimini geliştirdi.»
Marksizm
Buna karşılık Benjamin’in marksizme yönelişi çok geç oldu. İlk ola­
rak 1924’de Capri’de Letonyalı komünist Asja Lacis’in etkisinde kal­
dı. Bu gecikmenin bir açıklaması olmalıydı: Walter Benjamin neden
bir çok alman yahudi aydın gibi 1919 yılında spartakist devrim esna-
9 Walter Benjamin (1978,11:524). Bunun İçin Bkz. HenrI Meschonnic (1986)
10 Gershom Scholem "Yahudilik'te Mesih Düşüncesi Üzerine" ( 1968-1970,1: 7-74)
1 I. Bkz. W . Benjamin "Öğrenci Yaşamı" ve “ Teolojik-Politik Bölüm" (1977, 11,1: 75-
87, 203 vd). Scholem de, Benjamin'in Landauer'e ilgisinden söz eder (1975: 21).
Benjamin ve Bloch arasındaki ilişki için Bkz. Arno Münster'in araştırması (I98S)
222 W aiter Benjamin'in mesihçi materyalizmi
sında değil de 1924 yılında komünist oldu? Benjamin’e eserleri ile
{Ruhlar ve Biçimler, 1910; ve Devrim, 1907) büyük etki yapan
György Lukâcs ve Gustav Landauer, Budapeşte ve Münih sovyetlerin-
de liderlik işlevini üstlenmiş (Landauer bunu yaşamı ile ödedi) dev­
rimci harekette etkin kişilerdi. Ancak -savaşa karşı çıkan, ve savaş-
sever tavrı nedeniyle gençlik hareketinden ayrılan- Benjamin bu
olaylardan etkilenmedi. Macar Devrimi ona göre “çocuksu bir yanıl­
gı” idi ve Ernst Bloch’un -savaş ve devrim bağlamı dışında düşünü­
lemeyecek kitabı- Ütopyanın Ruhu adU eseri onu savaş sonrası işçi
ayaklanmalarından çok daha fazla etkiledi. Benjamin 1924’e kadar
alman kültür geleneğinin etkisi altında kalmıştı -Alman Rom antiz­
minde Sanat Eleştirisi Kavramı (1919) konulu doktora çahşması ve
Goethe üzerine yazıları (1922) bunun ispatıdır- ve politikaya (Geor­
ges Sorel’in Şiddet Üzerine Düşünceler adlı eserine ilişkin yorumların­
dan anlaşılacağı gibi) yüzeysel ilgi gösteriyordu. Gerçekte, Anson Ra-
binbach’ın vurguladığı gibi “batini mesihçilik" Benjamin için “bir po­
litika b i ç i m i " '2 idi; yine de bu Weimar dönemi Almanya’sında politik
bir opsiyon olarak ortaya çıkamayan soyut bir tutumdan ibaretti.
Politikaya ilgisi, (yahudi) entellektüel parya olarak yaşamının
“bağlantısız” ve maddi güvenceden yoksun olduğunun bilincine var­
dığı dönemde gelişti. Hiçbir zaman iyi ilişki içinde olmadığı ailesi
1923 yılında Benjamin’e maddi desteği kesti. Frankfurt Üniversitesi
profesörleri 1928 yılında doktora çalışmasını reddettiler (kısmen an­
ti-semitizmin sonucu kısmen de üniversite gibi bir kurumun Tra-
uers-pielbuch [Alman Trajedisinin Kökeni] gibi modern bir çalışma­
yı değerlendirecek durumda olamayışından). Benjamin bu yüzden
yirmili yılların ortalarından itibaren yaşamını edebiyat eleştirmeni
olarak devam ettirmek zorundaydı. Richard Wolin’in yazdığı gibi
“Weimar Cumhuriyetindeki sayıları gittikçe artan yoksul entelektüel­
ler ordusunun bir ü y e s i ” ' 3 olduğunun farkındaydı.
Benjamin bu kişisel konjonktürde politikaya yöneldi ve romantik
anti-kapitalizmi marksizmle temasa geçti. Asja Lacis sayesinde Ber-
12 Anson Rabinbach ( 1985) 13 Richard W olin (1982: I I I )
Marl<sistler ve Yahudi Sorunu 223
told Brecht’le tanıştı ve dost oldu; sanat üzerine sosyolojik araşürma-
larında Brecht’in büyük katkısı oldu. Marksizm ile tanışmasında
Brecht’in yanısıra Lukâsc da çok önemli rol oynadı. 1923 yılında Ber­
lin’de yayınlanan ve Komünist Enternasyonal tarafından “bolşevik-
leşme” sürecinde derhal yasaklanan Tarih ve S m ıf Bilinci adlı kitap­
la tanışmasını marksizme borçlu olduğu söylenebilir. Scholem’e yaz­
dığı 16 Eylül 1924 tarihli mektupta, Benjamin arkadaşına, Asya ile
tanışmasını anlatır ve aynı zamanda okumaya başladığı bu kitapla il­
gili bazı notlar yazar. Lukâsc’ın “politik gözlenüerinden kalkınarak”,
kendisine de “çok y a k ı n ” '-» gelen bilgi teorisine ulaşmıştir. 1929’da
Tarih ve S ın ıf Bilinci'ri\ (Rosenzweig’in Yıldızı'mnyamsıidi)
“marksist teorinin en organik ve en yetkin eseri"'5 olarak niteleyerek
“canh kalacak” kitaplar arasına koydu.
Komünizm’de onu çeken teorik yanından çok, “inandırıcı bir tu­
tum”'6 olarak nitelendirdiği “politik pratiği” idi. Hannah Arendt’in
(aslında çok tartışmalı bir eserinde) haklı olarak vurguladığı gibi
Benjamin marksizmde burjuva toplumunun radikal eleştirisini, kapi­
talizmin sosyal sistem ve medeniyet biçimi olarak manevi ve etik açı­
dan reddini görmektedir.'7 Benjamin kuşkusuz, kendi geçmişini ve
entelektüel gelişim sürecini reddetmeden kendine göre marksizmden
yana oldu; öte yandan bu değişim, sadece kategori ve dilin basit bir
devralınması ya da hayal ürünü değUdi, Scholem’e göre onu “asıl gö­
revinden” uzaklaştirmışti.18
Benjamin için marksizm bilimsel bir keşiften çok ahlaki ihtiyaca
cevapti. Onu kapitalist sistemin gelişme yasalarının analizi olmaktan
çok, sınıf mücadelelerini anlatan tarih teorisi olarak gördü. Onun gö­
zünde insani ve devrimci boyutlarından soyutlanmış “bilimsel” sos-
14 W alter Benjamin (1978, I: 355)
15 Bkz. W . Benjamin, "Geçerli Kalabilmiş Kitaplar" (1977, 11:524).
16 W alter Benjamin ( 1978, I: 355)
17 Bkz. Hannah Arendt ( 1971: 18-20 ve devamı)
18 Scholem'e göre (1975: 212) Benjamin'in görüşleri "kutsallığı yitirmiş bir teolo­
gun görüşler idi. Ancak bunlar anlamını yitirmiş olarak ortaya çıkmadılar. Benjamin
onları tarihi materyalizmin diline çevirdi."
224 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
yalizm, Alman Sosyal Demokrasisinin reformist lafazanlığına indir­
geniyordu. Sandor Radnoti’nin ifadesiyle Benjamin’in politik alana
her zaman duyarlı olmadığı söylenebilir. Politik mücadeleye neredey­
se organik açıdan karşı çıkan bir aydın olduğu kesin, buna rağmen
marksizmi sadece kültür sektöründeki eleştirel angajman açısından
bir araç olarak gördüğünü iddia etmek bana tamamen yetersiz geli-
yor.19 Benjamin için marksizm ve komünist “örgütlü kötümserlik”
politikası yüzyıllarca süren baskı iktidarına karşı ezilenlerin isyanının
tarihi hafızası idi. Marksizmi “devrimin metodik ve didaktik hazırla-
nışı” ile yükümlü düşünce biçimi ve hareket olarak ya da bir başka
deyimle sürrealistlerin propagandasını yaptığı “radikal kurtuluş pla-
n ı n ı n ”2o gözardı edilemez tamamlayıcı bir parçası olarak görüyordu.
Benjamin, Marx’in teorisini eksiksiz kendi düşünce sistemine en­
tegre etti. Eserlerinde nihilist ve anarşist eğilimin etkisindeki roman­
tik dönem ile 1926 yılında Tek Yön [Einbahnstrasse] kitabı ile baş­
layan, marksist kategorinin izlerinin gittikçe daha açık görüldüğü
ikinci dönemden söz edilebilir; bununla birlikte iki dönem arasmda
sürekli ve birbiri ile çelişmeyen bir gelişme olduğunu söylemek gere­
kir. Benjamin’e göre marksizm onun için kesinlikle II. ve III. Enter­
nasyonallerdeki hakim anlayış olan ateist ve rasyonel dünya görüşü­
nün değil, mesihçi ve anti-kapitalist romantizm anlayışının doğal de­
vamı idi. Toplumun devrimci değişimini, devletin yokolmasını ve ye­
ni bir düzenin -sınıfsız, özyönetime dayalı komünist toplumun- ya­
ratılışını öngören marksist proje Benjamin’in ezilenlerin mesih tara­
fından kurtuluşu anlayışına ters düşmüyordu. Michael Löwy “komü­
nizm ve tarihi materyalizmin (Benjamin’in) eski romantik manevi ve
liberal anlayışının yerini almadığını, aksine onlarla karışıp, kendine
özgü bir düşünce oluşturduğunu” vurgular.21
Benjamin dünyaya ve tarihe bakışında, biri teolojik diğeri dünye­
vi ağırlıklı, birbirine açıkça ters iki unsurun diyalektik birlikteliğini
sa'^nur. 1926’da Scholem’e gönderdiği bir mektupta komünist poli-
19 Bkz. Sandor Radnoti (1978: 67)
20 Walter Benjamin, "Sürrealizm" (1977, I: 307)
21 Michael Löwy (1988: 124)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 225
tikanın - ’’radikal bir politika”- her zaman bir müttefik olarak, sade­
ce “Yahudiliğin yararına” olacağını yazar. Ona göre politika ile din
arasında ayrım yapmak anlamsızdır. “Temelindeki yapıyı ele aldığı­
mızda, bana göre, iki bakış açısı arasında hiçbir fark yoktur”22 diye
yazar. Bu bakış açısı kaçınılmaz olarak, öncelikle de yakın arkadaş­
ları arasında eleştiriye yol açtı ve anlaşılamadı. Bir yanda, aslında di­
ni temeldeki düşüncesine neden tarihi materyalizm kattığını anlama­
yan Scholem; öte yanda keskin notları ile ünlü Brecht: “herşey mis­
tik, mistisizme karşı olmasına rağmen, materyalist tarih anlayışını bu
biçimi ile algılamak! korkunç kötü. ”2 3 1934 yılından beri New York’ta
Sosyal Araştırmalar Ensititüsünü yöneten Adorno ve Horkheimer
onu hem radikal marksist anlayışı yüzünden hem de yazılarında ya­
hudi unsurlara çok fazla yer verdiği için eleştirirler.
İlerlemenin eleştirisi
Benjamin marksizme Avrupa’da devrimci hareketin gerilediği 1923
yılındaki “Alman Ekiminin” yenilgisinden sonra yakınlaştı. 1926
Aralığında gittiği Moskova’da bürokratik rejimin ilk belirtileri dog­
matizm ve konformizmle karşılaşarak hayal kırıklığına uğradı. Gün­
lüğüne Sovyetler Birliği’nde “restorasyon”2s rüzgarının estiğini yaz­
dı. Bu da marksizm anlayışının eleştirel, bir başka deyimle seçici ol­
duğunu gösterir. Marksizm’de onu ilgilendiren, sosyal demokraside
izi bile kalmayan, devrimci ve kışkırtıcı boyutu idi. Bu eğilimin iki te­
mel zayıflığını vurgular: tarihi ilerleme yönünde düz bir yol olarak
kavrayan evrimci anlayış ve sadece insanın doğaya hakimiyetini gö­
zönünde bulunduran ve bunun yaratacağı sosyal (ve ekolojik) so­
nuçları algılamayan teknik hayranlığı.26 Sosyal demokrasinin temel
22 W alter Benjamin (1978,1: 425)
23 Bertold Brecht (1974: 14). Benjamin ile Brecht arasındaki ilişki için Bkz. R. Wol-
lin (1982: 139-6!) ve Stanley Mitschell (1973)
24 Benjamin'in Frankfurt Okulu ile ilişkisi için Bkz. Martin Jay (198!) özellikle bö­
lüm 6, S.2I2-2I7
25 Bkz. W alter Benjamin (1980: 79)
26 Benjamin'in Sosyal Demokrasinin Pozitivist Marksizm'ine eleştirisi için Bkz. Kris­
ta R. Greffrath (1975)
226 W alter Benjamin’in mesiliçi materyalizmi
yanlışı endüstriyel-teknolojik gelişmeyi insanlığın genel ilerleyişi ile
eş tutarak “akıntı ile birlikte yüzebileceğini” hayal etmesi, ancak bu
gelişmenin faşizmin “teknokrasisine” {die techokratische Züge) va­
rabileceğini farketmemesi idi. Teknik fetişizmine bu eleştiri, XIX.
yüzyılda ve XX. yüzyılın başında Almanların völkisch düşüncesinde
çoğu kez rastlandığı gibi (örneğin Oswald Spengler) muhafazakâr ro­
mantik tutumun sonucu değildi. Benjamin’in bazı makaleleri, özel­
likle Teknolojik Yeniden Üretim Dönemi Çağında San at Eserleri
(1936) kitabı modern teknoloji ve makinanın özgürleştirici imkanla­
rının savunusu olarak anlaşılabilir. Buna rağmen Benjamin tekniğe
olumlu yaklaşımında (tüm sınırlarına rağmen) Fourier’e sosyal de­
mokrasiden daha yakındır. Ona göre endüstri ve bilimin gelişmesin­
de doğaya -Bachofen’a öykünerek doğayı “toprak ana” olarak kulla­
nırdı- hakim olmak ve onu sömürmek yerine, saygı gösterilmeli
onunla uyum içinde olunmalıydı.
Tekniği “dekadans fetişizmi” olarak gören faşizmin aksine, bi­
limsel bulguların “mutluluğun anahtarı”27 olarak kullanılmasından
yanaydı. Teknik üzerine düşünceleri “Planetaryuma doğru” başlığı
ile Tek Yön adh eserinde gelişmeye başlamışü. Benjamin tipik roman­
tik bir tutumla Kultur ve Zivilisation’wn birbirine karşıt olarak görü­
yordu. İnsanlık Antik Çağ’da kainatla uyum içinde yaşarken modern
dönemde bu “kozmik deneyimi” {kosm iche Erfahrung) kaybetmişti
ve insanlığın doğa ile ilişkisi teknik üzerinden kurulmak zorunday­
dı. Ancak teknik kapitalizmde sadece kâr unsuruna bağlı olarak ge­
liştirilip kullanıldığı için bu aracılık görevini yerine getiremiyordu. İn­
sanlığa “ihanet etmiş” ve “düğünü kan revan içinde bırakmıştı”.2«
Teknik ilerleme tahripkâr güçlerin ortaya çıkmasını sağlamış ve sa­
dece savaşa yol açabilecek olan bir iktidar aracı olmuştu. Buna göre
sınıf mücadelesinin görevlerinden biri bu negatif diyalektiği tahrip et­
mek ve tekniği yeniden insanlığın (ve doğanın) hizmetine sokmaktı.
Benjamin eserinin bir başka bölümünde şunları yazar-. “Burjuvazinin
~ n W . Benjamin, "Alman Faşizmi Teorileri" (1977, III: 250)
28 W , Benjamin, "Tek Yön" (1977, IV, 1: 146)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 227
feshi, teknik ve bilimsel gelişmenin neredeyse önceden tahmin edile­
cek (enflasyon ve kimyasal savaşın habercisi olacağı) bir döneminde
gerçekleşmezse, herşey kaybedilmiş demektir. Fitili alev dinamite
ulaşmadan önce kesmek gerekir. ”29 Ne yazık ki sosyal demokrasi
tekniğin özgürleştirici potansiyeli ile kapitalizmdeki tahripkâr kulla­
nımı arasında fark görmüyordu. Budalaca bir iyimserlik içinde, her
teknik yeniliği özgürleşmiş toplum döneminin başlangıcına yönelik
yeni bir katkı olarak görmekte katı bir tutumla ısrar ediyordu. Benja­
min, Eduard Fuchs üzerine denemesinde (1937) sosyal demokrasi­
nin “pozitivizm yanılsamasına mahkûm” olduğunu ve tekniğin geli­
şimine hayran olduklarını yazar: “Bu gelişimin yıkıcı yanını göremi­
yorlar, çünkü diyalektiğin yıkıcı yanma yabancılaşmışlar. ”3o
Benjamin pozitivist ve evrimci vulger marksizme eleştirisini Tarih
Kavramı Üzerine {Ueber den B egriffder Geschicte) başlığı ile toparla­
dığı onüç tezinde ele aldı. Sosyal demokratlara göre ilerleme evrensel
(insanlık için -sadece bilgisi ve becerisi için değil-), sınırsız (“insan­
lığın sınırsız mükemmelliğine uygun”) ve devamlıydı (“düz ya da
spiral biçimde yol alan”3i). Bu determinist ve teleolojik tutuma göre
tarih, insanlığın “homojen ve boş bir zaman” içinde ilerlemesi32 ola­
rak ortaya çıkıyordu. Tarihi, üretim güçlerinin büyümesi ölçü alındı­
ğında, toplumun ileriye doğru gidişi olarak gören sosyal demokrasi­
nin (ve a fortiori hızh endüstrileşme ve kollektifleştirme ile belirlenen
stalinizmin) aksine Benjamin tarihi, sınıf mücadelelerinin tarihi, şid­
det, iktidar ve baskı zincirlemesi, muzafferlerin “zafer alayı” olarak
görüyordu. Benjamin’e göre tarih toplumun “barbarlık” ve “faşizme”
doğru yürüyüşüydü. Paul Klee’nin Angelus Novus adlı tablosuna ün­
lü alegorisinde geçmişi “durmaksızın yıkıntı üstüne yıkıntı yığan bü­
yük bir felaket” ve “ilerleme olarak adlandırdığımız şeyi”33, bu yıkın­
tılar yığının üstündeki meleği esip götüren fırtına olarak tanımlar.
29 W . Benjamin, "Tek Yön" (1977, IV, I: 122). Burada, I936'da yazdığı "Teknolojik
Reprodüksiyon Döneminde Sanat" adlı eseri (1977, II, 2:475) aynı sonuca varın
30 W . Benjamin. "Eduard Fuchs, Tarihçi ve Kolleksiyoncu" (1977, II, 2:475)
31 W alter Benjamin "Tarih Kavramı Üzerine" (1977, I, 2: 700)
32 W alter Benjamin "Tarih Kavramı Üzerine" (1977, I, 2: 700)
33 W alter Benjamin "Tarih Kavramı Üzerine" (1977, I, 2: 689)
228 W alter Benjamin’in mesiliçi materyalizmi
Tarihin bir felaketler akışı olarak kavrandığı bu vizyon, marksizmde,
üretim biçimi olarak kendi içindeki çelişkiler nedeniyle kaçınılmaz
çöküşe mahkûm görülen kapitalizmin “çöküş” {Zusammenbruch) te­
orisine benzerliği ile dikkat çeker. Benjamin, büyük ihtimalle Rosa
Luxemburg’un Serm aye Birikim i (1913) adlı eserindeki orjinal biçimi
ile değil, fakat Lukacs'ın Tarih ve Sm ^Bilinci adlı eserinden öğren­
diği marksizmin bu evrimcilik karşıtı yorumundan çok etkilenmişti.34
Benjamin’e göre proleter devrimi tarihin “devam etmesine” izin
vermemeliydi, aksine bu şiddet ve adaletsizlikler zincirini kırarak onu
kesintiye uğratmalıydı. Baudelaire üzerine bir bölümde {Zentralpark)
devrimci etkinliğin, XIX. yüzyılda Blanqui’nin öncülüpnü yaptığı gi­
bi, “ilerlemeye inancı” hiç de ön koşul olarak görmesi gerekmediğini
aksine daha çok “şu andaki haksızlığı ortadan kaldırma kararlılığı-
na”35 dayanması gerektiğini yazar. Devrim hem dünyevi hem de me­
sihçi bir işleve sahip olmalıydı; Faşizmi ve hakim sınıfı - “deccal”-
ezerek, geçmişten kurtulunmasma {Erlösung) katkıda bulunacaktı.
Proletaryanın mücadelelerine öncülük eden, kolektif tarihi hafızası
olan sınıf bilinci Benjamin’in düşüncesinde geçmişin “hatırlanması”
ile aynı anlama geliyordu. Sınıf mücadelesi sadece “basit maddi kaza­
nımlar için mücadele olarak değil” geçmişin haksızlıklarına karşı is­
yan ve protesto, tarihin kurbanlarının -Spartaküs öncülüğündeki kö­
lelerden Paris Komünü’nün şehitlerine kadar- unutulmuşluktan kur­
tulmaları ve bugünün dünyasında yeni bir şansa sahip olmaları için
bir girişim olarak görüyordu. Devrim tarihin sürekliliğini kırmalıydı;
onu “kaplanın geçmişe sıçrayışı” ve kurbanlarına tarihi “geri verişi”
olarak görüyordu. 1940 yılında yayınlanan TezlefĞs. tarihi materya­
lizm ile mesihçilik arasındaki çatışma, Herbert Marcuse’un ifade etti­
ği bir sentezle diyalektik biçimde ortadan kaldırıldı; “Kurtuluş, ma-
teryalist-politik bir anlayış (dır); devrim anlayışı”.36
~34 Bkz. Georges Lukâcs (1970; 105, 117)
35 W . Benjamin "Merkez Park" (1977, I, 2: 687)
36 Herbert Marcuse (1975; 24). Michael Löwy (1988; 155), Benjamin'in teorisinin
"proleter devriminin, dünyada mesihe uygun yaşamın kesintiye uğramasının üstesin­
den gelecek araç olarak görüldüğünü" yazar.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 229
Benjamin T ezlefm hazırlık notlarında şunları yazar: “Marx sınıf­
sız toplum anlayışı ile mesihçi dönemin hayalini laik leştird i.D ev ­
rim, baskı altındaki geçmişin ve mesihçi günün [m essianische Zeit]
patlayıcı bir biçimde birleştiği “şimdi” {Jetztzeit) idi. Alman sosyolog
Christoph Hering haklı olarak, devrimin, tarihin sürekliliğinin mesih­
çi kesilişi olarak kavranması ile Marx’in teorisinde -Ekonom i Politi­
ğin Eleştirisi’rm. (1859) önsözünde geliştirilen- devrimin, insanlığın
“tarih öncesinin” {Vorgeschichte) sona ermesi ve üreticilerin öz yö­
netimine dayalı komünist toplumun, sömürü üzerine kurulu kapita­
list ilişkilerin yerini alacağı tarihe {Geschichte) geçiş olarak görülme­
si arasındaki bu etkileyici benzetmenin altını çizer.38
Bu perspektiften Mesih’in gelmesinin beklenmeyeceği, tam tersi
sınıf mücadelesi yardımı ile gelişin gerçekleştirmek istenmesi anlaşı­
lır. Benjamin bu noktada yahudi teolojisinden ayrılmaktadır, çünkü
Scholem’in de belirttiği gibi kutsal kitap metinlerinde Mesih’in gelişi
hiçbir zaman insanların etkinliklerinin sonucu olarak anlatılmamış-
tır.39 Aksine Benjamin için tarihin akışının kesintiye uğraması için
mesihçi bu çabanın varolan pratikte, yani devrimci eylemde ortaya
çıkmış olması gerekir.
Tarihi m ateryalizim ve teoloji
TezletA t marksizmin İbrani teolojiyle bütünleşmesi, E.A.Poe ve Al­
man romantizm edebiyatından ödünç alınmış “kambur cüce” {buck­
liger Z w erg benzetmesi ile tanımlanır. Benjamin, satranç ojoınunda
rakibini sürekli yenebilen bir “otomaf’ın efsanesini anlatır. “Türk
giysileri içinde bir oyuncak bebek” görünümünde olan ve “gerçekte
içinde satranç ustası kambur bir cüce” bulunan otomat oyunu yönet­
mekte ve zaferini garantiye almaktadır. Benjamin bu tezin sonunda,
alegoriyi “ ‘tarihi materyalizm’ olarak adlandırılan ojmncak bebeğin”.
37 W . Benjamin (1977,1,3: 1231)
38 Bkz. Christoph Hering (1983: 166), Bu bölüm Marx'in "Ekonomi Politiğin
Eleştirisi" adlı eserinin girişinde bulunur, Berlin 1953.
39 Bkz. G. Scholem, "Yahudilikte Mesih Anlayışı Üzerine" (1968-1970,1: 14-28)
230 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
tarih satrancındaki karşıtlarını, “teolojiyi hizmetine almak”4o önko­
şulu ile kazanabileceğini, açıklayarak çözer. Teoloji -yahudi mesihçi-
ligi- bu tezde sınıfların mücadelesinde bir silah; sosyal demokrasi ve
stalinizm tarafmdan boş bir kabuğa ve bir çeşit ruhsuz makineye -bir
“otomata”- dönüşen marksizmin sahip olmaması halinde, tarihi düş­
manını (faşizmi) yenemeyeceği güçlü bir silah olarak görülür. Hatta
teoloji, bozulmuş marksizmin yenilenmesi için gerekli manevi kay­
nak olarak görülebilir, çünkü Benjamin tarihi materyalizmi değil “ta­
rihi materyalizm olarak adlandırılan şeyi” temel almaktadır.
Benjamin “kambur cüceyi otomatın emrine vererek” ne marksiz­
mi teolojinin etkisine sokmak ne de ondaki teolojik özü vurgulamak
istiyordu. Bu iki unsurdan hiçbirini öne çıkarmamış; ikisini de birbi­
rine karşıt ya da birbiri ile çelişen unsurlar olarak değil, tam tersi de­
rin bir ilişkiyle birbirine bağlı unsurlar olarak görmüştür. Bu bileşimi
yanyana olmak biçiminde değil, diyalektik bir sentez olarak ka'vrı-
yordu.4i Böyle bir birlik olmaksızın güçsüzlüğe mahkûmdular: tarihi
materyalizm fetişleşmiş (Kautksy’nin “Bilim” ve Stalin’in “Diamaf’ı
[Dialektik Materyalizm,ç.n.] ve teoloji trajik biçimde tarih fırtınasının
sürüklediği, artık kurtuluş görevini yerine getiremeyecek durumda
olan meleğe dönüşmüştü. Otomat ve kambur cüce benzetmeleri, Ben­
jamin’in kutsal kitaptan ne kadar etkilendiğini kabul ettiği ünlü cüm­
lesini açıklamaktadır: “Düşüncem ile teoloji arasındaki ilişki kurutma
kağıdı ile mürekkep arasındaki ilişkiye benziyor. (...) Ama iş kurut­
ma kağıdına kalsaydı, o zaman yazılanlardan geriye hiçbir şey kal­
mazdı. ”42 Tarihi materyalizm teolojiyi yokedebilirdi, ama bunun için
önce onu emmesi ve böylece tamamen onun içine işlemiş olması ge-
rekiyordu.43
Walter Benjamin’in tüm eserlerinin yorumlanmış baskısının ya­
yıncısı Rolf Tiedemann’a göre materyalizm ile teoloji arasındaki iliş­
ki, Tezlef\Vid& açık değildir ve sadece ikisinin de yokolması sonucu­
na varmaktadır.44 Gerçekte Benjamin’in hedefi marksizm ile mesihçi-
"40 W . Benjamin (1977, I, 2: 693) 41 Bkz. C. Hering (1983: IS, 21)
42 W. Benjamin (1977, 1,3: 1235) 43 Bkz. Irving Wohlfahrt (1978: 64vd)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 231
lik arasındaki tüm sınırları ortadan kaldırmak, onları aynı ölçüde di­
ni ve dünyevi yeni bir devrim kavramında birleştirmekti. Benjamin’in
teoloji ve marksizm yorumlarına gelince, Scholem ve Brecht’in de be­
lirttiği gibi, marksizmin ve teolojinin birlikteliğinin mümkün olmadı­
ğı görüşünde birleşildi. Birileri için Benjamin, çoğunlukla tarihi ma­
teryalizmin etkisi altındaki diline rağmen, bir teolog idi, diğerleri için­
se, gençliğinden kalan mesihçiliğin etkilerinden kurtulamamış olma­
sına rağmen, bir marksistti.4s Ancak Tarih Kavramı Üzerine T ezlefı
anlayabilmek için yeni bir metodoloji kullanmak, -Vatikan’ın yasak­
ladığı Latin Amerika’nın kurtuluş teologları gibi- marksizm ile dinin
birbiri ile bağdaşmaz iki alan olmadığına dayanan tutumu ölçü ola­
rak almak gerekir. İkisi de bu tezlerde (geçmişte ve şimdi) ezilenle­
rin kurtuluşu alanında birbirleri ile karşılaşmaktadır. Marksizm/din
çatışkısını anlayabilmek için -Marx, Gramsci ve Bloch’un belirttikle­
ri gibi- dinin ikili karakteri (aynı zamanda instrumentum regn i-M i-
dar aracı- ve ezilenlerin isyanını dile getiren ütopya) ve marksizmin
aynı karakterini (sadece bilimsel toplum teorisi değil aynı zamanda
dünyayı değiştirmeye yönelik bir devrimci proje) görmek gerekir.
Benjamin dinde (yahudi mesihçiliği) ezilenlerin kurtuluş umudunu
ve marksizmde proletaryanın kurtuluşu için örgütlü isyanı görüyor­
du. Scholem’e yazdığı bir mektupta da ifade ettiği gibi ikisi arasmda
fark bulamıyordu.
” 44 R.. Tledemann'a göre (1975: 110) Benjamin materyalizmi teolojiye uygulamak is­
temektedir, ancak girişimi tezlerinin "laik içeriğinin dağılması ve teolojik düşüncenin
yokolması" nedeniyle başarılı olamaz.
45 Gerhard Kaiser'e göre ( 1975: 74) Benjamin teolojiyi laikleştirmemiş, tarihi ma­
teryalizmi "otantik teoloji" olarak algılayarak Marksizmi dine dönüştürmüştür. Paolo
Pullega ( 1980) bu yorumu daha da abartır ve Benjamin'in tezlerini radikal anti-mark-
sist bir metin olarak nitelendirir Marksistlere gelince, Brecht'in ArbeitsjournaÎdeki
yazısında arkadaşının Tezler'ini "mecazi anlamlarına ve Yahudiliğe rağmen değerli
bulduğunu" biliyoruz. Nicolo Pasero ise (1977: I I) Tezlerdeki " 'teolojik' unsuru,
kitabın, marksist kökeni kesin belli, tarihi diyalektiğin devrimci ifadesi olan ana te­
masına göre ikincil durumda" olarak görür Michael Lövvy (1988: 159) bu tartışma
üzerine haklı olarak Benjamin ''yüzlerinin" aynı anda mesihçi ve dünyevi içeriğe sa­
hip tek bir düşüncesinin ifadesi olduğunu yazar.
232 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
Habermas’in ifade ettiği “devrim karşıtı bir tarih anlayışının ke­
şiş başhğı gibi (tarihi materyalizme) geçirilemeyeceği”46 yolundaki
görüşüne rağmen, Benjamin ilerleme eleştirisinde marksist geleneğe
bağlı kaldı. İnsanlığın ilerlemesini toplumsal gelişme tarafından yö­
netilen bir doğa yasası olarak kavrayan Katusky ve II. Enternasyo-
nal’in aksine Marx, tarihi sosyal formasyonların çelişkili süreci ola­
rak tanımlar. M anifesto'vm xs. endüstriyel ilerleme ve kapitalizmin sa­
vunusu olarak yorumlanabilecek bir çok bölümüne rağmen, birçok
yazısında modern burjuva toplumunda üretim güçlerinin gelişiminin
gerçekleşmesi için başvurulan şiddet ve insanhk dışı tutum eleştirilir.
Marx “ilerlemeyi, sadece kırılmış kafaların özünü içmeyi isteyen kor­
kunç tanrılara” benzetir.47
Benjamin’in yazılarında sürekli rastlanan felaket eğiUmi Birinci
ya da İkinci Dünya Savaşı gibi tarihi “patlama” durumları sırasında
yazılmış bazı marksist eserlerde de yankısını bulur; örneğin Rosa Lu­
xemburg’un “ya sosyalizm ya barbarlık” sloganını kullandığı Junius
broşüründe (1916) ve hatta İkinci Dünya Savaşının arifesinde “me­
deniyetin yokolabileceği”48 uyarısını yapan Lev Troçki gibi aufkläre­
risch bir marksistin yazılarında. Bu tür “patlama” durumlarında ras­
yonel tarih anlayışı ile mesihçi anlayış, içinde bulunulan uğursuz
durumu “Cehennem”le karşılaştırma konusunda birleşirler.
Bu da Benjamin’i -Perry Anderson’un modeline göre- işçi hare­
ketinin yenilgisinin sonucunda felsefe ile estetiğe geri dönüş olarak
anlaşılan “batıh marksizm” kategorisine sokmanın yanlış olduğunu
gösteriyor. Benjamin’in materyaUst mesihçiliğinin bir örneği daha
yoktur ve hiçbir kategoriye girmez. II. Enternasyonal’in pozitivist
” 46 Jürgen Habermas (1972: 207)
47 Karl Marx (1975: 226). Marx'in eserlerinde varolmayan ancak Marksçı düşüncede
görülen romantik anti-kapitalizm anlayışını boyutları üzerine Bkz. Michael Lövvy (1987b)
48 Rosa Luxemburg (1983b: 62 vd). Trotsky (1974: 145 vd)l940'da şunları yazar:
"Önce yeryüzünü sonra gökyüzünü fetheden, teknolojinin hizmetimize hazır boyut­
larına ve harikalarına rağmen, burjuvazi gezegenimizi korkunç bir hapishaneye çe­
virmenin yollan ve araçlarını buluyor. (...) Toplumsal üretim güçleri tekellerin, yani
belli kapitalist grupların elinde olduğu sürece hammadde kaynaklan ve dünyanın yö­
netimi mücadelesi kaçınılmaz olarak tahripkar bir kimliğe bürünecektir"
Marksistler ve Yahudi Sorunu 233
materyalizmine temelden yabancı olan Benjamin (sadece kısmen ta­
nıdığı) Marx’ta belli ölçüde varolan ekonomik determinizmi eleştirdi
ve kendiliğinden anlaşılacağı üzere marksizmin aufklärerisch ve ate­
ist gelenekleri ile bağdaşamadı. Buna rağmen proletaryanın, gerçeği
kavrayacak ve değiştirebilecek durumda olan sosyal güç olduğu an­
layışı ile tarihi materyalizme sıkı biçimde bağlı kaldı. Bu konuda şu­
nu yazar: “Tarihi bilginin öznesi, ezilen ve mücadele eden sınıfın
kendisidir”.49
Benjamin marksizmi romantizm anlayışı ile yeniden yorumlaya­
rak sahiplendi. “İlerleme düşüncesini yok etmiş” bir tarihi materya­
lizm anlayışı geliştirmeyi hedefledi [der die Idee des Fortschritts in
sich annihilierihat]. “Tarihi materyalizm tam da bu noktada burjuva
anlayışı ile arasındaki temel farkı göstermeliydi. Asıl amacı ilerleme
değil güncelleşme olmalıydı”so (kuşkusuz burada güncelleşme mesih­
çi dönem ile eş anlamlıdır). Benjamin ilerleme ve aynı zamanda tari­
hin objektif yasalarına karşı, geleceğin sınıfsız toplumundaki “kurta­
rılmış” [gerettet) ve “kurtuluşa ulaşmış” [erlöst) ütopik geçmişin res­
mini gösteriyordu. Ezilenlerin dünyanın sosyal düzenini yeniden dü­
zenleme talebi, ilkel komünizmin hafızanın köşelerinde kalmış anıla­
rı ile besleniyordu. Benjamin 1935’te komünist ütopyayı şöyle tanım­
lar: “her çağda gelecek çağın görüntüsünün ortaya koyulabildiği bir
rüyada, gelecek çağ ilkel dönemin, yani sınıfsız toplumun unsurları
ile karışarak ortaya çıkar. Toplumsal alt bilinçte depolanan, bu top­
lumdaki deneyimlerden ortaya çıkan ve yeni ile karşılıkh ilişki içinde
olan ütopyanın izleri yaşamın binlerce biçiminde bulunabilir.”sı Gele­
cekten kurtulan toplum, özüne dönüş olarak kavranır. Kabbalist kur­
tuluş düşüncesine göre -Benjamin buna Kari Kraus’tan bir alıntism-
da değinir- “başlangıç nihai amaçtır” {Ursprung ist das Ziel).^^
49 w . Benjamin (1977,1, 2: 700)
50 W . Benjamin, "Das Passagen-Werk" ( 1977, V, 1: 574). Benjamin Tezler'in hazır­
lık notlarında ( 1977,1, 3: 1322) devrlmlerin, Marx'in düşüncesinde olduğu gibi "dün­
ya tarihinin lokomotifleri" değil, aksine "bu trende seyahat eden insan cinsinin el
freni tutacı" olduğunu yazar.
5 1 W . Benjamin " Paris, Yirminci Yüzyılın Başkenti" (1977, V, I: 47)
52 W . Benjamin (1977,1, 2: 701)
234 W alter Benjamin’in mesiliçi materyalizmi
Komünizmin başlangıcı tüm insanlar tarafmdan anlaşılan “baş­
langıç diline” dönüşü de kapsar. Benjamin “bir çeşit E s p e r a n t o ”S3,
yani W eltgemeinschqft (dünya toplumunun) tüm üyeleri tarafından
yeniden kazanılan özgünlük ve uyumu ifade edebilecek güçte evren­
sel bir dil hayal etmektedir. Mesihçi dönemle uyum içindeki evrensel
tarih çok dilliliği aşmah ve Adem’in dilindeki açıklığı yeniden kazan­
malıydı. Benjamin daha 1916’da dil teorisi üzerine yazdığı bir maka­
lede Babil Kulesi ve dil karmaşasını “insanların saflığın adını kirlet-
tiği”54 bir günahın sonucu olarak açıklar. Mesihçi kurtuluşa göre dil
bir ileşitim “aracı” olmaktan çıkacak ve asli işlevine, manevi varlığı­
nın ifadesi: allahın adı olmaya geri dönecektir.
Tarih Kavramı Üzerine Tezfer yazıldığı dönemin damgasını taşır.
Benjamin Fransa’daki bir gözalü kampından tahliye edilmişti ve Pa­
ris’te nazi işgal tehlikesinin bilincinde, belirsiz bir konumda bulun­
maktaydı. Eser aynı zamanda, “yenilgilerini kendi davalarına ihanet
ederek arttıran politikacılar”55 ifadesiyle belli edilen, Hitler-Stalin
paktının şokunun etkisinde yazıldı. “Yüzyılın geceyarısı” yaşanıyor­
du, Avrupa proletaryası Faşizm tarafından yerle bir edilmiş ve önder­
lerinin ihanetine uğramıştı. İşçi sınıfının binlerce militanı tutuklan­
mış, işkence görmüş ve idam edilmişti. Yahudiler Nazi Almanya-
sı’nda savaş sırasında soykırıma dönüşecek yeni bir baskı dalgası
yaşıyorlardı. Barbarlığın karanlık bir gelecek ihtimali değil, günün
gerçeği haline geldiği bu koşullarda devrimci bir bildirge ancak inanç
temeline dayanabilirdi. Bu jmzden Benjamin’in marksizmi, tüm yıkı­
cı ve devrimci gücünü koruyabilmek için, dindeki umut ilkesine ihti­
yaç duyuyordu. Ve mesihçi teolojide işçi sınıfının bürokratlaşmış ay­
gıtlarının ihanet ettiği ütopyayı yeniden buldu.
Outsider
Benjamin daha 1927’de Moskova’ya kısa ziyaretinden sonra Alman
53 W. Benjamin (1977, I, 3: 1239)
54 W. Benjamin " Dll ve İnsanların Dili Üzerine" (1916) (1977, II, I; 154). Bu konu­
da Bkz. Giorgio Agamben ( 1983)
55 W Benjamin (1977, I. 2: 698)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 235
Komünist Partisine üye olmaktan tamamen vazgeçti. Stalinist komü­
nist hareketlere karşı antipatisi daha sonraki yıllarda derinleşti.
1932’de Troçki’nin otobiyografisi ve Rus Devriminin Tarihi kitabını
ilgi ile okuduğu biliniyor. Gretel Adorno’ya bir mektubunda “yıllardır
böyle nefes kesici yoğunlukta bir şey okumadığını”56 yazar. 1937’de
Moskova davalarının gidişatını “büyük bir dikkat” ile izledi ve Hork-
heimer’e bu konuda hiçbir “anlama anahtarına”57 sahip olmadığını
itiraf etti. Werner Kraft, Brecht’in ve Benjamin’in Sovyetler Birliğine
karşı tutumlarında küçük bir farka işaret eder: ilki Stalin’e karşıydı,
İkincisi Troçki’den yanaydı.ss otuzlu yılların sonunda Benjamin’in
resmi sola hiç güveni kalmamıştı. Tek yaptıkları kendilerini bir yıl
önce iktidara getiren büyük kitle hareketini dizginlemek olan Fransız
Halk Cephesinin politikasından duyduğu büyük hayal kırıklığını
açıkladı. Bu konuda, Léon Blum hükümetinin politikasının sağcılar
tarafmdan uygulanmış olsa “bir isyana yol açacağım” yazar.s^ İspan­
yol Halk Cephesine gelince. Benjamin "devrimci düşünceyi”, sovyet
bürokrasisinin ve onun yerel ajanlarının çıkarlarına kurban eden po­
litikasının altını çizdi. “Kahramanlık”, proletaryanın “kendi davası
için” değil, aksine daha çok “Rus liderlik grubunun Makyaveliz-
mi”nin sonucu ve “yerli liderlerin paragözlüğü” için acı çekmesindey-
di.6o Benjamin 1938’de Brecht’le bir konuşmasını özetlerken Rus­
ya’da “proletarya üzerinde bir diktatörlüğün” hakim olduğunu vur­
gular ve Stalin yönetimindeki SSCB’ye yönelik “haklı kuşkulara” yol
açan Troçki’nin analizlerinin iyi okunması talebinde bulunur.^ı So­
nuçta 1940’ta Tezler"âç. Hitler-Stalin Paktını, ezilenlerin davasından
vazgeçmiş ve “kontrolünü kaybettikleri bir aygıta bağımlı politikacı­
ların” ihaneti olarak yargılar.62
Benjamin’i özel bir kişi yapan dini ya da politik, her türlü orto-
doksluk ve konformizmden uzak olmasıdır. Resmi komünizmin ve
56 W . Benjamin (1977,1, 2: 553) 57 W . Benjamin (1978, II: 732)
58 Bkz. W erner Kraft (1972: 69) 59 W . Benjamin (1978, II: 732)
60 W . Benjamin (1978, II: 747) 61 W . Benjamin (1976: 171)
62 W . Benjamin (1977, I, 2: 698)
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 237
236 W alter Benjamin’in mesihçi materyalizmi
İçermektedir. Oysa bu makale ne ekonomik ne sosyolojik ne de poli­
yahudiliğin dışında eleştirel marksist ve yahudi bir aydındı. 1920-
tik düzeyde bir değer ifade ediyordu (yazarı da daha sonra makaleyi
1929 yılları arasında ibraniceyi öğrenme çabaları sonuçlanamadı ve
hatırlamak istemedi ve savaştan sonra tekrar yayınlanmasına karşı
Scholem’e yakınlığına rağmen yahudi kurumlarma en ufak bir ilgi bi­
çıktı). Kuşkusuz Benjamin bu metni kendi ölçüleri ile değerlendir­
le göstermedi. Yahudi basım ile çalışma çabaları acınacak şekilde so­
mişti. Onun gözünde die Juden Avrupa’da faşizmin pençesindeki ya­
na erdi. 1929’da Encyclopaedia Ju d aica’yı yayınlayanlar ondan Al­
hudi kitleler değil, yahudi varlığına en uzak unsular olarak nefret et­
man kültüründe Yahudilerin durumuna ilişkin bir makale istediler,
tiği yahudi büyük burjuvalardı.
ancak yazdığı metinden {Juden in der deutsche Kultur) hiç memnun
Benjamin, döneminin yahudi marksisti ve kurtuluş teologu olarak
olmayarak temelden değiştirdiler. Sonuçta bu makale Benjamin’in
-eserlerini tarihi bağlamın dışında değerlendirmek mümkün olmasa
adı ile yayınlandı ama o hiçbir zaman söz konusu makaleyi kendi ka­
da- çağdaşları tarafından anlaşılmadı. “Bağlantısız” yahudi aydınla­
leminin ürünü olarak görmedi ve ansiklopedinin yayıncılarının (Na­
rın ideal tipik temsilcisi olarak, marjinalleşmek kaderi idi. Anlaşılaca­
hum Goldmann ve Haham Bruno Jakob) düzeltmelerini “tahrifaf’^s
ğı üzere ne yahudiliği Filistin’in sömürgeleştirilmesi olarak anlayan
olarak tanımladı. Siyonist dergi Jüdische Rundschau, 1934’de Kafka
politik siyonistler (Herzi ve takipçileri), ne de yahudiliğin uygar dün­
üzerine bir denemesini kısmen ve kısaltılmış olarak yayınlayarak an-
yanın er ya da geç kurtulması gereken (Kautsky, Stalin) Orta Çağ’dan
lamsızlaştırdığmda, bu deneyimlerin ışığında bu işin kesinlikle bitti­
kalma cehalet ürünü olduğuna inanan "ortodoks” marksistler tara­
ğine karar verdi. Fransa’daki sürgün döneminin başında Benjamin
fından anlaşılabildi.
durum hakkında şunları yazar.- Göçmenlere “yabancı kaleler” gibi
Benjamin’in, 1940 yılında Nazilerden ümitsiz kaçış denemesin­
danışma hizmeti veren “Yahudi fınans burjuvazisinin” kurdurduğu
den sonra İspanya sınırındaki intaharının, o dönemde bir çok Yahu­
insani yardım dernekleri “ne bir metelik, ne bir yatak ne de bir parça
di göçmeninki gibi farkına varılmadı; sadece bazı dostları durumu bi­
odun alabileceğim’’^^ türdenler.
liyordu. Brecht, Benjamin’in ölümünün Hitler’in alman kültüründe
Yahudi burjuvazisine karşı bu horgörüsünün büyük ihtimalle
yol açtığı ilk büyük kayıp olduğunu yazar. Bugünse ölümünün son­
Horkheimer’in 1939 yAvaAa Sosyal Araştırm alar DergisivAt yayınla­
radan tüm yaşamını aydınlatan bir “aurası” olduğu söylenebilir.
nan (o zaman ABD’de yayınlanıyordu) denemeye hayranlığı ile ilgi­
Troçki’nin 1940’da Stalinist bir ajan tarafından Meksika’da öldürül­
si vardı. Yahudi sorununa ekonomik bakış açısını abartan bu maka­
mesi ya da “Che” Guevara’nm 1967’de Boli'vya’da emperyalizmin
lede yazar, Yahudileri ticaretle eş tutar ve Nazilerin anti-semitizmini,
bekçileri tarafmdan -vurulması gibi bizi derinden etkiliyor ve uyarı­
devleti dağılımın kontrolünü doğrudan üstlenmeye zorlayan tekelci
yor. Bu aura bize jmzyıhmızın barbarlığına karşı isyanının sembolü
kapitalizmin sonucu olarak açıklar. Bu makalenin ekonomist yakla­
olarak görünüyor. Eserleri ise kültürümüzde izler bırakıyor ve çağı­
şımı ve yüzeyselliği Scholem’i hiddetlendirmiş, ancak Benjamin tara­
mızın “homojen ve boş zamanına” bir ümit ışığı aksettiriyor. Hâlâ
fından hayranlıkla karşılanmıştı. Nitekim Horkheimer, Benjamin’in
“Mesihin geçeceği” daha çok "dar kapılar” var.
bu analizden çok “etkilendiğini" yazar. Ona göre bu çahşma “solcu
parti liderlerimizin saçma iyimserliğine” yönelik dolaylı eleştiriyi

"63 Bkz. W . Benjamin, "Alman Kültijründe Yahudiler" (1977, II, 2: 807-13)

64 W . Benjamin (1978, II; 595)
65 W . Benjamin (1978, II; 840). Bkz. Horkheimer (1939)
238 Weimar’dan Auschwitz’e Marksistler ve Yahudi Sorunu 239

meslek sahipleri arasında (avukatlar, doktorlar, gazeteciler vd.) ço­

ğunlukta olan yahudiler kendilerine özgü almanlıklarını öne çıkar­
maya ve 1933’den sonra bile asimilasyona inanmaya devam ettiler.
Dokuzuncu Bölüm Tarihçi Sidney Bolkovsky’e göre Weimar döneminde Yahudi edebiya-
Weimar'dan Auschwitz’e ü “aydınlanma düşüncesinin hayranlığı içindeydi” ve Almanya’nın
“Lessinglerle dolu”2 olduğu mitini geliştirerek anti-semitizme daveti­
ye çıkarıyordu. Yahudilerin anti-semitizmi küçümsemesi büyük ölçü­
Faşist anti-semitizmin marksist analizi işçi smıfmm Weimar Cumhu­
de asimilasyonun başarısızlığını kabul etmek istememelerinin sonu­
riyetindeki kriz karşısmdaki tutumunun genel çerçevesine konulma­
cu idi. Hitler’in iktidarı ele geçirmesinden sonraki aylarda Yahudile­
lıdır. Ne Faşizmin niteliğini kavrayabilen ne de onunla mücadele için
rin Almanya’dan göçü smırh kaldı ve alman Yahudileri büyük çoğun­
gereken birliği oluşturabilen solun bu konudaki ağır sorumluluğu iyi
lukla yeni duruma alışmaya çalıştılar. Yahudiler genelde asimilasyo­
biliniyor. Cumhuriyeti kurtarmak için ümitsizce Hindenburg’a yapı­
na inanmaya ve Alman toplumuna uyumlarını geri döndürülmesi
şan Sosyal Demokrasi ve tek etkinliğini “Sosyal Faşizm”le mücadele
mümkün olmayan bir gerçek olarak görmeye devam ettiler; işçi hare­
ile sınırlayan Komünist Partisi hem kendi yenilgilerinin ve hem de
keti anti-semitizmi, cumhuriyet karşıtı tepkiye bağlı marjinal bir olgu
Hitler’in iktidarı ele geçirmesini kolaylaştıran ön koşulları yarattılar.
olarak görerek ilgilenmedi; yahudi marksistler, yahudi sorunu ve an­
Bu, nazizimin yarattığı tehlikeyi anlama beceriksizliği, onun anti-se-
ti-semitizmi tamamen teori ve politik pratiklerinden çıkararak bu iki
mitisit bileşenini de içeriyordu.
pozisyonu da üstlendiler. Buna rağmen solun anti-semitizme karşı
Ancak bu küçümsemenin özel bazı nedenleri de vardı. Birleşik
ifade ettiği ilgisizliğin nedenlerini daha iyi anlamak için, sosyolojik
Amerikah tarihçi Martin Jay’e göre bu nedenleri özellikle politik lider­
ve politik başka unsurları incelemek gerekir:
lerin ve marksist alman aydınlarının büyük çoğunluğunun yahudi
a) Weimar Cumhuriyetinde Almanya Sosyal Demokrat Partisi ve
kökenli oluşunda aramak gerekiyor. ı Sosyalist ve komünist Yahudi­
Almanya Komünist Partisi kelimenin sadece politik anlamı ile değil
ler, naziler ve anti-semitistlerin solcuları yahudi ürünü olmakla suç­
sosyolojik bağlamda da işçi partileri idiler. Endüstri proletaryasında
laması karşısında zor durumda idiler: kimliklerine sahip çıkmaları
sağlam bir tabana sahiptiler, ancak ülke geneli ve küçük burjuvaziye
halinde, bu anti-semitist argümanların sessizce kabullenildiği anla­
(aydın kesimin dışında) etkileri çok smırh kaldı. Bazı tarihçilerin de
mına gelecekti (yahudi komplosu olarak komünizm); kökenlerini
belirttiği gibi işçi sınıfı pratikte Almanya’da iki dünya savaşı arasın­
yadsısalar, korkaklık ve ihanetle (sadece siyonistler tarafından da
da anti-semitizmin etkisi altında kalmayan tek sımftı.3
değil) ve hatta “yahudi anti-semitizmi” ile suçlanacaklardı. Bu çık­
b) Politik bağlamdaki ikinci unsur anti-semitizmin 1933’den ön­
mazdan nasıl kurtulunabilirdi? Yok saymak en rahat yol olarak orta­
ceki gelişmesi ile ilgilidir. Yahudilere yönelik nefret, Hitler’in henüz
ya çıkü: anti-semitizmi basit demagojik bir araç olarak görmek, de­
birahane ajitatörü olduğu 1922-1925 arasında nazi propagandasının
rindeki kökenlerini anlamaya çahşmamak ya da gelişmesi ve sonuç­
larım görmezden gelmek. Öte yandan anti-semitizmi yok saymak 2 Sidney M. Bolkovsky (1975: 184), Alman Yahudilerinin 1933'ten sonra Nazi
1918-1933 yıllarında tüm alman yahudilerinin belirgin özelliği idi. rejimine uyum sağlama çabalan üzerine Bkz. Leon Poliakov'un eserinin birinci
Ticari ve maU burjuvazinin temsilcileri ile orta sınıfta yer alan serbest bölümü (1952)
3 Hannah Arendt'e göre (1968: 62) "işçiler arasında, sadece özellikle Almanya'da
Martin Jay ( 1986a) marksizm okulundan geçmiş olanlar, anti-semitizme karşı görece direnebilenlerdi".
240 VVeimar’dan Auschwitz’e
hakim konusu idi ve Weimar Cumhuriyetinin son yıllarmda ciddi bir
şekilde azalmıştı. 1930’da ekonomik kriz, aniden büyük bir kitle ha­
reketi haline gelen Nazileri iktidara taşıdığında Hitler büyük burjuva­
zi nezdinde meşruiyet (politik ve kurumsal) kazanmaya çahşıyordu
ve bu onu anti-semitizmini bahanelerle basürmaya itti. Örneğin get­
toların yeniden kurulmasına karşı çıkacağını ilan etti ve anti-semitiz-
mine daha az aşırı ve uygunsuz görünüm vermeye çalıştı.^
c) BU bağlamda, Nasyonal Sosyalist Partinin (NSDAP) programı­
nın görece ılımlı bir anti-semitizme işaret ettiğini, soykırım şüphesi­
ne yol açmadığını eklemek gerekir. Bu programda Yahudilere yöne­
lik tek önlem Alman vatandaşlığının geri alınması (“germen ırkına”
yabancı unsurlar olarak) devlet hizmetinde çalışmalarının yasaklan­
ması idi. Kuşkusuz bunlar, işçi sınıfının cevabının tamamen yetersiz
kaldığı önemli belirtilerdi; ancak XIX. yüzyılın sonunda Almanya’da
yaygın olan ırkçılık ve anti-semitizm biçimlerine göre niteliksel bir
değişime işaret etmiyorlardı.s
Faşizmi yeni bir olgu olarak görmeyi beceremeyen Alman solu an-
ti-semitizme karşı geleneksel umursamaz ve küçümser tutumunu
sürdürdü. Bu konuda 1930’da en önemli sol kültür dergisi tarafından
takınılan tutum tipiktir: Die Weltbühne, faşistlerin büyük seçim zafe­
rinin açıklandığı gün okuyucularını, Hitler’i ciddiye ahnamak gerekti­
ği ve bavulları hazırlamanm gerekli olmadığını yazarak avutuyordu. &
Başka ifadeyle anti-semitizmin küçümsenmesini anlamak için ta­
rihselleştirmek gerekir. Bunun kökeni bir yanda en azından XIX.
yüzyılın son çeyreğine kadar uzanan bir yanlış anlamada iken, öte
yanda Auschwitz öncesi Avrupa’nın çerçevesine de sokulmahdır.
Wilhelm Marr, Heinrich von Treitschke ve XIX. yüzyılın alman anti-
semitlerini Hitler ile bağlayan tarihi süreklilik inkar edilemez. Bu sü­
reklilik, faşizm öncesi anti-semitizmi soykırımın açıklaması olarak
değil, tarihi arka planı olarak görmemize imkan veriyor. Yahudilerin
” 4 Bkz. Pierre Sorlln ( 1969: 70)
5 Alman Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi'nin programı Martin Broszat'ın kitabının
(1969: 37) ekinde tartışıldı, W erner Maser'in kitabında basıldı (1964: 468)
6 Bkz. George L Mosse (1971: 145)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 241
endüstriyel imhası İkinci Dünya Savaşı sırasında III. Reich çerçeve­
sinde düşünüldü ve planlandı. Marksistleri, Weimar döneminde bu­
nu görmemekle suçlamak saçma olur. Yahudilerin imhası bugün bi­
ze dikkatle planlanmış, mantıklı kademelerin doğrusal bir süreci ola­
rak görünüyor: önce Yahudilerin “aşağı ırk” olarak tanımlanması;
sonra alman toplumundan dışlanmaları ve mülklerine el konulması;
sonuçta toplanmaları ve savaş sırasında imha edilmeleri. ^ Bu doğru­
sal süreç sonradan ortaya konulabilir ancak önceden görülemezdi.
Bugün tarihi bilançonun çıkarılmasından sonra Alman solu Ausch-
witz’i neden önceden görmedikleri gerçeği -objektif olarak mümkün
değildi- ile değil, ancak onu engellememekle suçlanabilir. Auschwitz
alman proletaryasının örgütlerinm Faşizmin yükselmesini engelleye­
bilecek ortak cepheyi karamama trajedilerinin son perdesidir.
Bunun ötesinde Almanya’da anti-semitizmin Birinci Dünya Sava-
şı’ndan sonra Nasyonal Sosyalistlerin programındaki elli maddeden
çok daha karmaşık ve geniş bir olgu olduğunu saptamak gerekir.
Toplumun tamamını belirliyordu: Weimar Cumhuriyeti’nde işçi hare­
keti hariç, tüm politik partiler, sosyal hareketler ve dini kurumlar an-
ti-semitistti.8 Yüzyılın başından itibaren “kültürel açıdan gelişmiş”
büyük burjuvazi arasında, okullarda, akademilerde, edebi çevrelerde,
Wandervögel gençlik hareketinde ve köylü kesiminde völkish ideolo­
ji geçerli idi. Savaş, Alman milliyetçiliğinin karakteristik özellikler
kazanmasına yardımcı olmuştu. Almancılık özellikle başlangıçtan
beri Cumhuriyete karşı düşmanca tutumlarını açıkça gösteren öğren­
ciler arasında yayılmakta idi. 1919’da. Freikotjfs askerlerinin yanında
devrimin ezilmesine katıldılar ve ertesi yıl Kapp darbesini destekle­
mek için onbinlercesi harekete geçti. Gamalı haç ve nasyonal sosya­
listlerin sembolleri Cumhuriyetin ilk yıllarından beri öğrenciler ara­
sında çok yaygındı.9 Pancermanizmin yayılması sürekli anti-semitiz­
min keskinleşmesi ile başa baş gitti.
7 Bkz. Raul Hilberg ( 1990)
8 Bkz. George L. Mosse (1979). Tezlerin anlaşılır bir özeti için Bkz. Heinrich August
W in kler (1985)
9 G .L Mosse (1979: 282)
242 Weimar’dan Auschwitz’e
Yahudiler Birinci Dünya Savaşı sırasında bir milliyetçilik dalgasının
etkisi altında idiler; askere gittiler ve Almanya için savaştılar. Daha
sonra Cumhuriyetin kuruluşu özellikle asimilasyonun onaylanması
gibi görünüyordu. Prusya imparatorluğunun uygulamada devam et­
tirdiği bazı yasaklar kaldırıldı ve Donald Niewyck’inio Almanların ya­
hudi hemşehrilerine karşı her zaman varolan tutumu olarak ifade et­
tiği “kusurlu hoşgörü”nün kurumsal ilmekleri biraz gevşetildi. Para­
doksal olarak anti-semitist tepki bu ilerleme sonucu ortaya çıktı. Ya­
hudiler küçük burjuvaların kafasında savaş, kriz ve devrimin sarstı­
ğı Almanya’daki tüm acılardan sorumlu idi: geleneksel yahudi tefeci
tiplemesinin yerini yenilginin avantacısı ve vatan haini yahudi aldi;
yüksek enflasyon döneminde finans spekülasyonlarının sembolü ol­
du ve völkish basın tarafından mahvolmuş küçük burjuvazinin kan
emicisi olarak gösterildi; 1917 Rus devrimi başından itibaren bir ya­
hudi komplosunun sonucu olarak görüldü. “Yahudi bolşevizmi” mi­
ti ortaya çıktı ve Sion Alimlerinin Protokolleri yeniden keşfedildi. Ya­
hudilerin Ekim Devrimi’ndeki (Rosa Luxemburg, Leo Jogisches, Karl
Radek) ve Bavyera İşçi Konseylerinde (Gustav Landauer, Erich Müh-
sam, Ernst Toller, Eugen Levine) önder rolleri ve başlangıç dönemin­
de Alman Komünist Partisindeki önemli sayıları (Paul Levi, Ruth
Fischer, Arkadi Maslow vd.) yahudilikle devrimin eş görüşmesine yol
açtı.'' Sonuçta yaklaşık yüzbin ostjüdish göçmen, kültürel olarak asi­
mile olmamıştı ve yidiş konuşmakta, uzun sakallarla dolaşmakta ıs­
rar ediyorlardı. Bu da anti-semitlerin gözünde yahudilerin Alman
ulusuna yabancılığının onaylanması idi. 12 Asimilasyon bir sahtekar­
lıktı, yahudilerin germ en Völk ile ırk olarak başdaşmazlığının sahte
görüntüsü idi. Bu ortamda 1922 yılında cumhuriyetin (yahudi) dışiş­
leri bakanı Walter Ratheneau öldürüldü. IVIuhafazakar parti, öğrenci
” 10 Donald Niewyk (1980; 9) 11 Bkz. W ern er T. Angress (1971)
12 Steven E. Aschheim’e göre (1982; 230) "M itoloji'de ve anti-semitistlerin
pratiğinde Doğu Yahudilerinin özel bir yeri vardır; politik kaos ve ekonomik kriz
döneminde getto Yahudilerinin geleneksel tiplemesi çok yaygındı. Yabancıların
varlığı Yahudi tehlikesinin ifadesi idi." Ayrıca Bkz. Ludger Held (1985)
Marksisder ve Yahudi Sorunu 243
hareketi ve savaş gazileri dernekleri 193 O’dan önce gerçektenju den -
sein (yahudilerden temizlenmişti). Bu da faşist anti-semitizmin top­
lumdan yalıük bir olgu olarak değil, aksine savaş sonrası Alman­
ya’sında genel eğilimin bir parçası olarak görülmesi gerektiğine işa­
ret ediyor. Alman marksistlerinin Yahudi sorununa ilişkin tartışma­
ları bu bağlamda gerçekleşti. Ama aynı zamanda işçi hareketinin fa­
şist anti-semitizmin yükselmesi karşısındaki tutumu çerçevesinde
yer almaktadır. Bu açıdan komünist partinin tutumunun gelişimini
hatırlamak ilginçtir.
Alm an Komünist Partisi :
“ Schlageter çizgisi” nden “ Üçüncü Dönem ”e
Alman Komünist Partisi (KPD) başlangıçta anti-semitizme, sorunun
pratikte baştan savmacı biçimde değerlendirilmesini gizleyemeyecek,
soyut ve temel bir Enternasyonalizmle karşı çıkmaya çalıştı. Baskının
her özel biçiminin üstü sosyal sorunların ekonomik analizi ile örtül­
dü ve yahudi sorunu "sınıf’ sorununa indirgendi. KPD’nin yirmili
yılların başlangıcında anti-semitizme karşı dağıttığı bir propaganda
bildirisinde eğilim şöyle özetlenir: “bizim için bu dünyada iki halk, iki
sınıf var: çalışanlar ve sömürenler mülk sahipleri ve mülksüzler. (...)
Bizim için ne hıristiyanlar, ne de yahudiler, ne almanlar ne de ruslar,
ne fransızlar ne de ingilizler varî Biz komünistler için sadece kapita-
listier ve sömürenler mevcut. Hıristiyan tefecilerden olduğu gibi ya­
hudi tefecilerden de nefret ediyoruz, Stinnes ya da Rotschild farket-
m i y o r .” i3 Toplumdaki temel çelişkiler, ulusal ya da dini tüm diğer
13 Spartakus (Yılı belli değil: 9) (burada fransızcadan çeviri). Broşürün yayıncısı
Alman Komünist Partisinin Tarım Seksiyonu olarak görülmektedir. A K P bu asli
enternasyonalizmi savunurken. Sosyal Demokratların tutumunun çok daha kuşku
verici olduğu unutulmamalıdır. 1919-1920'deki devrim krizi sırasında Sosyal
Dem okrat hükümet Spartakusbund'un ayaklanmasını bastırmak için - o sıralar tutu­
cu çevrelerde yaygın olan- "bolşevik Yahudileri" parçalama sloganını kullanmaktan
kaçınmadı. Prusya'nın Sosyal Demokrat hükümeti I9l9'da "oturma izni olmayan"
Doğu Yahudileri için, geri gönderilmelerini bekleyecekleri toplama kampları
oluşturdu. (Bkz. S.E. Aschheim (1982- 230-40))
 Weimar’dan Auschwitz’e
244
farklılıkları ortadan kaldırıyordu. Weimar Cumhuriyeti döneminde iş­
çi sınıfı hareketi ve marksist aydınların politik ve kültürel ufkunu be­
lirleyen, bu saf Enternasyonalist tutum Brecht’in, Nazilerle Yahudi
burjuvazisini aynı cepheye koyduğu, Die Rundköpje und die Spitz-
köp fe (Sivri Kafalılar ve Yuvarlak Kafalılar) (1931) adlı eserinde, ol­
duğu gibi ortaya konmaktadır.
“Nasyonal bolşevizm” 1920’de devrimci sol ile milliyetçi tepkinin
Versailles anlaşmasına karşı ortak mücadeleleri sonucu ortaya çıktı.
Bu eğilim kendini Spartaküs hareketinin bir bölümünün tarihi deva­
mı olarak gören, ancak Komintern yanlısı komünistler tarafından ke­
sinlikle reddedilen Almanya Komünist İşçi Partisi’ndeki (KAPD) sol­
cular arasında belli bir yankı buldu (isim olarak Hamburg’da Hein­
rich Laufenberg ve Fritz Wolfheim öncülüğündeki grup anılabilir).'4
Sadece Bavyera’da bazı komünist liderler işçi konseylerinin yenilgi­
sinden sonra nasyonal bolşevik eğilimin etkisi altına girdiler. Mü­
nih’te KPD’nin lideri olan Otto Thomas 1921’da ırkçılığı marksist te­
oriye entegre etme denemesi olan bir bildiri yayınladı. Ona göre sınıf
mücadelelerinin kökeni sadece kapitalizmin sosyo-ekonomik yapı­
sında değil aynı zamanda ırk çatışmalarında aranmalıydı. Ashnda
amaç “biyolojik ırk sorunlarını” tarihin materyalist anlayışına kat­
maktı. (Rassenbiologische Problemey^ Bavyera KPD’sinin gençlik ör­
gütünün tepkisi Thomas’ın ihracına neden oldu (sonra yeniden üye­
liğe kabul edildi), buna rağmen bu deney ırkçı ideolojinin işçi sınıfı
hareketine sızışı açısından ilginçtir.
KPD’nin anti-semitizme karşı tutumu, savaş sonrası devrimci dö­
nemin sona erdiği yd olan 1923’ten itibaren muğlak bir hal aldı. Al­
man komünistlerinin Fransızların Ruhr bölgesini işgaline cevabı,
Kari Radek’in Komintern’in bir jmrütme kurulu toplantısında kuram-
sallaştırdığı “Schlagater-çizgisi” oldu. Fransanm askeri kontrolü al-
ündaki Ruhr bölgesinde bir sabotaj eyleminde öldürülen faşist Leo
Schlageter’in eylemi Radek tarafından şu sözlerle övülür: “Alman
14 Bkz. Hans-Helmut Knütter (1977: 176)
15 Bkz. Hans-Helmut Knütter (1977; 183)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 245
milliyetçiliğinin bu şehidinin kaderi sesizce geçiştirilmemeli, hele hor
görülmemeli (...) Karşı devrimin cesur askeri Schlageter, biz devrimin
askerleri tarafmdan onurlandırılmayı haketmiştir.”i6 Radek askeri iş­
gal altındaki güçlü bir ülkeyi, yarı sömürgeleştirilmiş bir ülke ile ka­
rıştırıyordu ve pancermanizmi ezilen ulusun milliyetçiliği ile karıştır­
ma tehlikesi ile karşı karşıya idi.ı^ Bu tutumun politik sonuçlan teh­
likeliydi: KPD ülkeyi saran milliyetçilik dalgasına karşı çıkmak yeri­
ne, içeriği ulusal kurtuluşçular tarafından belirlenen propagandaya
alet oluyordu. Bu temelde nasyonal sosyalistlerle “diyalog” aramak­
tan kaçınmıyordu: Radek, aşırı sağcı Moeller van den Bruck ile bir
tartışma başlattı ve Reventlovv Kontunun açıklamaları R ota Fahne’Ğe.
(Kızıl Bayrak) yayınlandı. lütleleri nasyonal sosyalizmin etkisinden
kurtarma meşru girişimi tehlikeli bir yöne doğru ilerlemeye başladı
ve völkish ideoloji ile marksizm arasındaki sınır giderek belirsizleşti.
“Schlageter” çizgisi çerçevesinde anti-semitizm konusunda muğ­
laklığın da ötesindeki tavırlar takımldıı. Bunların en bilineni kuşku­
suz Ruth Fischer’in Berlin’de nasyonal sosyalist öğrencilere yaptığı
ve anti-semitik demagojinin açıkça görüldüğü konuşmadır: Fischer
III. Reich’ın kurtuluşunun ancak “popülisti taraftaki beylerin” KPD
içinde örgütlü kitlelerle işbirliği içinde mücadeleyi kabul etmeleri ile
mümkün olduğunu iddia etti. “Yahudi sermayesine karşı mücadele
edenler (...) farkında olmasalar da sınıf mücadelesinin bir militanıdır­
lar (...). Devam edin. Yahudi kapitalistleri alaşağı edin, sokak lamba­
larına asm, ç i ğ n e y i n ! ” i8 Hermann Remmele’nin birkaç gün sonra
Stuttgart’taki konuşmasında söyledikleri daha iyi değildi: “Anti-se-
mitizmin neden ortaya çıktığını çok iyi anlıyorum. Genellikle yahudi
olan havyan tüccarlarının istedikleri fiyattan satış yaptıklarını ve bu
fiyatı ödeyecek durumda olmayan Stuttgart’h kasapların eli boş geri
döndüklerini görmek için Stuttgart’taki mezbahalara ve hayvan pa-
zanna gitmek g e r e k . B u açıklamaların sonucunda Berlin’de gama-
16 Ossip K. Flechtheim'da alıntı (1976: 178)
17 Pierre Frank (1981, I: 258-62). "Schlagater çizgisi" konusunda ayrıca Bkz. Pierre
Broue (1971: 690-97); Marie-Luise Goldbach (1973: I 16-25)
18 E. Silberner'de alıntı (1983: 268) 19 Alain Brossat'da alıntı (1985: 32)
246 Weimar’dan Auschwitz'e
İ1 haçın sovyet yıldızı ile birlikte basıldığı bazı afişler ortaya çıktı: sı­
nır aşılmıştı ve KPD şovenist ve anti-semitist ifadelerinden vazge­
çmek zorunda kaldı. Ancak bu sadece dış görünüşte bir düzeltme idi,
içerikte temel bir eleştiri yapılmadı. 1923 Ekim’inde Hamburg’daki
başarısız ayaklanma ile Almanya’da son devrim girişimi gerçekleşti.
Bunun ardından Weimar Cumhuriyeti’ndeki kısmi istikrar karşısında
“Schlageter çizgisi”nin bilançosunu çıkarmaktan vazgeçen KPD, bir
baskı dalgasının altında ezildi.
Freikorps askerlerini devrimin bastırılmasında kullanmaktan ka­
çınmayan Alman Sosyal Demokrat Partisi daha temkinli bir politika
izlemişti ve şimdi, komünistlerin anti-semitizmini açığa çıkarma lük­
sünü yaşıyordu. Radek ve Ruth Fischer’in konuşmaları Vorwaerts
adh dergilerinde Die neuen Anti semiten (Yeni Anti-Semitler) başlığı
ile yayınlanan, Sobelsohn’un (Radek) Reventlow Kontu ile kol kola
yürüdüğü, Werner Scholem’in ayna önünde ari görünebilme deneme­
leri yaptığı ve Ruth Fischer’in nasyonal sosyalist öğrencilerle konu­
şabilmek için saçlarını boyadığı hicivli bir şiire konu oldu.20 Nazile-
rin ise KPD’nin propagandasından hiç etkilenmedikleri görüldü. 1923
yılında Stuttgart’ta bir komünist toplantıda konuşma yapması için
davet edilen Alman Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi (NSDAP) temsilci­
si, “Radek-Sabelsohn ve diğer Yahudiler” liderlikte olduğu sürece ko­
münizmin milliyetçi olamayacağını açıkladı.21
Gerçekte, bir kenara bırakılsa bile “Schlageter çizgisi”nden tama­
men vazgeçilmedi. 1930’da Komintern’i Stalincileştirme süreci sona
erdiğinde KPD yeniden milliyetçi bir dönüşüm yaşadı. Almanya derin
bir ekonomik kriz yaşıyordu ve işsizlerin sayısı altı milyonu aşmıştı.
Weimar Cumhuriyeti parçalanırken halkın desteğini iki yıl içinde se-
kizyüzbin oydan altı milyona çıkaran faşist hareketin yarattığı tehli­
ke büyüyordu (NSDAP 1932 seçimlerinde 13 milyondan fazla seçme­
nin oyunu aldı). KPD bu duruma milliyetçiliği içi boş bir devrimci
"20 Bkz. M.Lindenhecken, "Yeni Anti-Semitler" (Vorwaerts, 23 Ağustos 1923) E.
Silberner'de alıntı (1983: 268vd)
21 Louis Dupeux'da alıntı (1985: 200)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 247
söylemle birleştirerek sekter bir politika ile tepki gösterdi. Ernst Tha-
elmann’ın “halk devrimi” çağrısı nazilerin völkisch ideolojisine ujmm
sağlamaktan başka bir şey değildi. Şoven sloganlar, sosyal demokra­
siyi proletaryanın baş düşmanı olarak ilan eden “sosyal faşizm” te­
orisi ile başbaşa gidiyordu. Alman Komünist Partisi gelişmelerin di­
namiğini kavrayamamıştı, Faşizmin yarattığı büyük tehlikenin bilin­
cinde değildi ve bu tehlikeye karşı sosyal demokrat işçi hareketi ile
birlikte bir cephe oluşturmayı düşünmüyordu. Aksine pratikte sosyal
demokrat hükümete karşı faşistlerle birlikte mücadele ediyordu:
1931’de Prusya’nın Sosyal Demokrat hükümetine karşı nazilerin
önerdiği referandum, “kızıl plebisit” ilan ederek desteklemesi ya da
1932’de Berlin’de NSDAP ile birlikte kamu taşımacılığında bir grev
örgütlemesi gibi. KPD Brünning ve Papen hükümetlerini “faşist dik­
tatörlük” olarak nitelendirmişti ve tüm politikası Nazilerin iktidarı ele
geçirmelerini önemsiz göstermeye hizmet ediyordu. Hatta Thael-
mann, Hitler’in zaferinin sonuçta Almanya’da sosyalist devrimin ko­
şullarını yaratacağını iddia ediyordu.22
“Schlageter çizgisi”nin anti-semitizme yönelik muğlaklığı sadece
tekrarlanmadı, daha da ileriye götürüldü. Rote Fahne 1931 'de Hit­
ler’in maskesini yahudi büyük burjuvazisinin kurtarıcısı olarak dü­
şürüyordu: “Hitler’in yamanmadığı kasa sahibi kalmadı. Gamalı haçlı
ve belgeli anti-semit şimdi de Yahudileri buldu, tabii ki Elbe’nin do­
ğusundaki ari büyük toprak sahipleri ve batısındaki fabrika baronla­
rı gibi onları da bolşevizmden kurtarmak istiyor. ”23 Aynı tezler erte­
si yıl çok daha anlamlı başlıklı bir yazıda yeniden ele alindi: “Naziler
Yahudi Sermayesine yardım ediyor. ”24 KPD’nin anti-semisit ve milli­
yetçi propagandası bazı nazileri kazanmasına yol açtı. Bunların için­
de skandal yaratan en önemlisi kuşkusuz Reichsw ehr eski subayla­
rından Richard Scheringer idi. Scheringer komünistleri otantik “mil-
"22 Bkz. Pierre Frank ( 1981, II: 569vd)
23 "Hitler Zengin Yahudilerin Kurtuluşunu İlan Etti" (D/e Rote Fahne, 15 Kasım
1931) E. Silberner'de alıntı (1983: 272)
24 "Naziler Yahudi Sermayesinden Yana'', Die Rote Fahne, 1 Eylül 1932
248 Weimar’dan Auschwitz’e
liyetçiler” olarak değerlendiriyor ve KPD Merkez Komitesinde yahudi
bulunmayışına dikkati ç e k iy o r d u . 2s
Büyükada’da sürgündeki Troçki Alman Komünist Partisindeki
milliyetçi değişimi kınamakta gecikmedi. Ona göre Scheringer’in nas­
yonal sosyalist hareketten ayrıhşı karşı tarafın moralini bozmak ve
bölmek için kullanılmalıydı, ama onun ideolojisini desteklemek için
değil; stalinist bürokrasi, “Scheringer’in her yönüyle küçük burjuva,
gerici-ütopik ve şovenist broşürünü, devrimci proletaryanın Yeni
A hid i olarak göstermekle” politik suç işliyordu.26
KPD hiçbir zaman teorik düzeyde anti-semitizmin analizini yap­
maya çalışmadı. Otto Heller’in 1931’de Berlin’de yayınlanan Der Un-
tergang des Judentum s (Yahudiliğin Sonu) adlı eseri anti-semitizmin
geleneksel marksist analizini devralmıştı. Anti-semitizm, egemen sı­
nıfın işçileri bölmek ve küçük burjuva kitleleri proletaryaya karşı kış­
kırtmak için kullandığı bir araç olarak görülüyordu.27 Buna karşıhk
KPD Merkez Komitesinden anonim bir yazarın, alman anti-semitiz­
minin ayrıntılı tiplemesini yapan Kommunismus und Judenfrage (Ko­
münizm ve Yahudi Sorunu) başlıklı araştırması (1932) daha temel
bir eserdi.28 Bu araştırmada başlıca altı bileşene yer veriliyordu: a) te­
kelci kapitalin ezdiği zanaatkârlar ve küçük tüccarlar; b) serbest mes­
lek sahipleri (doktorlar, mühendisler, küçük avukatlar, akademis­
yenler vd.): kapitalizmin kirizi ve ekonomik rasyonelleşme, istihdam
piyasasında boşluk bırakmayacağından bu meslek grupları zor duru­
ma düşecekti. Yahudiler bu sosyal tabakada yoğun olduklarından
küçük burjuvazi ve orta sınıftan alman entelektüelleri anti-semitlerin
her yerde öne sürdükleri “yahudi rakip” tezinden kolay etkileniyor­
lardı; c) memurlar (Yahudiler memurlar arasında temsil edilmiyordu,
buna rağmen bürokrasinin Kayzer dönemindeki ayrıcalıklı statüsünü
yıkan cumhuriyetle özdeşleştirildikleri için memurlar arasında anti­
semitizm normal bir olgu idi); d) özel sektör çalışanları: ekonominin
rasyonelleşmesi sonuçu işsizlik tehdidi ile karşı karşıya olan ve git-
25 Bkz. H.-H: Knütter (1977: 188) 26 Leo Trotzki (1971, I: 123)
27 O tto H eller (1933) 28 KPD (1932: 272-86)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 249
tikçe proleterleşen bu grup yoğun olarak nasyonal sosyalist harekete
katıldı. Onların gözünde Yahudi sadece rakip değil aynı zamanda iş­
verendi (özellikle bankalar ve ticari kurumlarda çalışanlar için). Bü­
ro emekçilerinin ırkçılığının sınıfsal bir cilası VEurdı. Onlar anti-semi-
tizmden etkilenen tek proleter tabaka idi; e) köylüler; onların gözün­
de Yahudi genelde tefeci, parazit ve sömürücü idi. Naziler “kan ve
toprak” ve Volk ohne Raum (yaşam alanı) politikaları ile bu sosyal
tabaka içindeki etkilerini arttırmışlardı; f) öğrenciler: geleceğe yöne­
lik tek perspektifi işsizlik olan gençlik ekonomik krizin etkisinde ra­
dikalleşmişti. Milliyetçi ilkelerle beslenen öğrenciler komünist hare­
ketin değil, romantik milliyetçiliği içi boş bir kapitalizm eleştirisi ile
birleştiren faşist hareketin daha çok etkisinde kalıyorlardı.
Anti-semitizmin bu tiplemesi doğru idi. Milliyetçiliğin, 1931’de
dörtyüzbinden fazla üyeye sahip memur sendikası Deutschnationale
Handlungsgehiefen Verbund gittikçe artan ölçüde etkisi altına alması,
aynı yıl nazilerin öğrenci birliğini ele geçirmeleri hatırlanmalı. 29 Ko­
münizm ve Yahudi Sorunu’mxn yazarı sadece anti-semitizmin sosyo­
lojik analizini yapmakla kalmaz; aynı zamanda bu olgunun kültürel
temellerinin, iktidarını devrimci değil (Jakobinist), bonapartist yoldan
(Bismarck) elde eden alman büjmk burjuvazisinin ideolojik geri kal­
mışlığında olduğuna değinir. Burjuva devriminin eksikliği yahudile­
rin gecikmiş asimilasyonunun da açıklamasıdır: kapitalizm Alman­
ya’da Fransa’nın aksine geç gelişmiş ve geçmişin feodal kalıntılarını
tamamen yokedememişti. Mutlakiyetçi Prusya devleti egemen kapita­
list sosyal ilişkiler sonucu değişmişti, ancak memurları ve büyük bur­
juvazi kapitalizm öncesi ideolojinin etkisi altında idiler. Dolayısıyla
anti-semitizm, modern kapitalist ve sanayileşmiş Almanya’da yaşa­
maya devam eden bu arkaik kültürün bir yönüydü.^o Doğal bilimle­
rin, dinin yerine geçtiği bir dönemde, Yahudiler artık İsa’nın katilleri
” 29 Büro çalışanları arasında anti-sennitizmin yaygınlaşması konusunda Bkz. G .L
Mosse (1979: 383-7) Saul Friedlaender (1971:11I) I930'da öğrencilerin % SO'sinin
Nazi partisinin sempatizanı olduğunu yazar.
30 KPD (1932:281)
250 Weimar’dan Auschwitz’e
olarak suçlanmıyordu, söz konusu olan “kanm saflığmı yitirmesi gü-
nahmm”3i {Sünde wider das Blut) önlenmesi idi; Naziler bu durum­
da sadece Yahudilere karşı nefreti, ırkçı bir nefrete dönüştürdüler.
Herşeye rağmen anti-semitizmin ideolojik içeriği, temelde sosyo­
ekonomik bir olgu çerçevesinde önemsiz görülüyordu. Anti-semitiz­
min ekonomik unsurlarının Weimar cumhuriyeti sırasında etkili ol­
duğu kuşkusuz, ancak bu tek sorun değildi. Anti-semitizmin
karmaşık boyutları, sadece ekonomik boyuta indirgenmesine, yahu­
di tüccar “kasüna” karşı küçük burjuva düşmanlığa, izin vermeyecek
kadar bü}mktü. Faşizmin yükselişi, kapitalizmin iki dünya savaşı
arasındaki genel krizinin sonucu iken, ideolojisi, radikal küçük bur­
juva perspektiften yeniden ele alman, sağcı alman kültürünün tüm
parçalarının birleştirilmesinden oluşuyordu: Volk’un yüceltilmesi,
milliyetçilik, ırkçılık, anti-semitizm, karşı-devrimci romantizim, anti-
komünizm. Alman burjuvazisi en azından XIX. yüzyılın sonundan
itibaren völkishe ideolojinin etkisi altında idi. Buna karşüık KPD’nin
analizinde anti-semitizm modern alman kültürünün temel eğilimi
olarak değil, içinde bulunulan tarihi dönemde bü}mk burjuvazinin çı­
karlarına uygun olan feodal bir ideolojik kalıntı olarak görülüyordu.
Bu anlayış, aynı zamanda dini, kültürel ve ekonomik, karmaşık bir
sosyal olgu olan anti-semitizmi, büyük sermayenin basit bir taktiği­
ne indirgiyordu. Bir başka deyimle anti-semitizm jmzyılın ilk yansın­
da Alman emperyalizminin yapısının bir parçası olarak değil bir işle­
vi olarak görülüyordu.
KPD, bu modele dayanarak, faşizm ile yahudi sermayesi arasmda
çatişma olasıhğımn bulunmadığını savunuyordu; dolayısıyla, Hitier
yahudi büyük burjuvazisinin çıkarlarını savunmak zorundaydı. In ­
ternationale Korrespondenz 1933 Eylül’ünde “Berlin’den bir mektup”
yayınladı: “İmhaya gelince, gerçekten herşey yolunda -en azından
ödeme gücüne sahip Yahudiler için. (...) Alman Yahudileri -eğer pa­
raları varsa- geleceğe umutia bakabilirler.”^2 Hatta yazar Nazilerin
31 KPD (1932: 282)
32 "L'int'gration des juif allemand dans l'Etat", La Correspondance internationale. X III,
1933, Nr. 75-76, s.92l.
251
Marksistler ve Yahudi Sorunu
Yahudi sermayesini, propagandaları sonucu yükselen ırkçı saldırılan
karşısında koruma altına almak zorunda kalacağı tahminini dile ge­
tiriyordu. Ve şu sonuca varıyordu: “Bu teorik saldırılar sadece kulis
arkasında yahudi kapitalist beylerle yapılan pazarlığı, anti-semitiz-
min kışkırttığı kiûelerden gizlemeye yöneliktir. ”33 Hans Behrend (Al-
bert Norden’m takma ismi) şunu yazar: “Anti-semitizm doğrudan
yeni bir sermaye yoğunlaşmasına yol açacaktır. ”34 Ona göre bu, ya­
hudilere ait bazı işletmelerin Siemens, Krupp gibi büyük holdingler
tarafından yutulduğu gerçeğinde şüphe bırakmayacak şekilde ortaya
çıkmıştır. 1938’deki Kristal gecesi ile acı bir üne kavuşan pogromlar
bile Nazi rejiminin gerekliliği, sosyal çarpıkhklar. için bir günah keçi­
si bulma ihtiyacıyla a ç ı k l a n ı r .35
Geleneksel ekonomist bakış açısı 1935’ten itibaren Komintern’in,
“Üçüncü Dönem” solculuğunun yerine demokrasinin burjuva değer­
leri ile uzlaşmanın konulduğu, yeni bir stratejik yöneUşine, Halk Cep­
hesi politikasına vardı; Nazi-Almanya’sında ırkçılık ve anti-semitizm
artık, modern medeniyetin savunulması perspektifinde, mücadele
edilmesi gereken ortaçağ üfürükçülüğünün geri dönüşü olarak görü­
lüyordu. Halk cephesinin düşünsel-kültürel eğilimi 1937’de Paris’te
yapılan ırk fanatizmi ve anti-semitizme karşı dünya kongresinde ifa­
desini buldu. Kongre şu kararı aldı: “Dünyadaki tüm ulusların insan­
ları, barış, adalet ve kardeşlik için birleşin!”36 Bu aslında Benjamin’in
ifadesiyle, "tarihi bir norm” olarak görülen “ilerleme adına”37 Faşiz­
me karşı çıkan sosyal demokrasinins» geleneksel kavramlarının yeni­
den değerlendirilmesi idi. İşçi hareketinin görevi, burjuvazinin Faşi-
zim’le ihanet ettiği Aydınlanma ve ilerlemenin değerlerinin (yahudi­
lerin kurtuluşu) sa'vunusu ile smırlanmıştı.
Diğer marksist görüşler: Guerin, Rosenberg, H orkheim er
Faşizmin farklı marksist yorumlarında genelde anti-semitizmin ana-
33 A.g.e. 34 Hans Behrend (1935: 1530)
35 E.W. (1938: 797) 36 H. Friede (1937: 940)
37 W alter Benjamin, "Tarih Kavramı Üzerine", ( 1977, I, 2:700)
38 Bkz, örneğin Fritz Brügel (1931: I 17)
252 Weimar’dan Auschwitt’e
Marksistler ve Yahudi Sorunu 253
lizi fazla yer tutmaz. 1935’te Romimern’in VII. Kongresi Faşizmi “te­
anti-semitizmin biçimine ilişkin bu tanımlamasının ötesinde, anti-
kelci kapitalizmin saldırgan kesimlerinin” doğrudan ifadesi olarak
kapitalist bir bilincin yahudi nefretine dönüşmesi olarak gördüğü iş­
gören ünlü teoriyi kabul etti ve Faşizmin kitle karakterini tamamen
levinin kavranmasını çok önemli bulur; “milliyetçi ajitatörler sömür­
gözardı etti. Anti-semitizm bu sosyo-ekonomik analiz çerçevesinde
gen yahudi sermayesine karşı propagandaları yaparken sosyalizm
neredeyse hiç ele alınmadı. Faşizmi bir tür Bonapartizm^^ olarak gö­
rüzgarlarında yelken açabildiler.
ren August Thalheimer de bu konuya değinmedi; ve nihayet Ernst
Daniel Guerin’in bir eserinde ortaya koyduğu ve uzun zaman na­
Bloch ve Herbert Marcuse’un nasyonal sosyalist ideolojiye ilişkin ya­
zizmin marksist analizi açısından en önemli eserlerden biri olan tu­
zılarında da anti-semitizmin analizi eksiktir.4o Daha önce belirtildiği
tumu neredeyse aynı idi. Faşizm ve Büyük Sermaye adlı eserinde
gibi Martin Jay’in anti-semitizmin Weimar döneminde yahudiler ta­
şunları yazar (1936); “Anti-semitizm orta tabakanın bilincinde gizli
rafmdan görmezlikten gelindiği yolundaki yorumu bu dönemdeki te­
II olarak mevcut; XIX. yüzyılın tamamı boyunca kapitalist gelişmenin
orik yazılardaki eksikliğin açıklaması olabilir.
kurbanı olan küçük burjuvazi yaşadığı acıların sorumlusu olarak te­
Buna karşılık Artur Rosenberg ve Daniel Guerin’e göre faşizm
fecileri, bankacıları ve hatta yahudi küçük tüccarları gördü. Fransız
analizinde yahudi sorununa yan çizilemezdi. İkisi de anti-semitizmi
Toussenel bile F o d aliteeJin an ciere adlı eserine “Zamanın Kralları,
anti-kapitalizmin süblime bir biçimi olarak gördüler. Rosenberg’e gö­
Yahudiler” alt başlığını koymuştu ve şunları yazıyordu; “tüm dev­
re nazi anti-semitizm nitelik açısından ırkçılık ve milliyetçi yabancı
rimcilere, bankaları Yahudilerin elinden almalarını öneririm. Faşizim
düşmanlığından ayrılmıyordu. “Demagojik milliyetçiliğin” çok eski­
ırkçılığı kullanarak orta tabakanın onayını alacağından emin; aynı
den beri karşı çıkacağı bir “nesneye” ihtiyacı vardı; Birleşik Ameri­
zamanda kendisine sermaye sağlayanları halkın öfkesinden koruyor;
ka’nın güneyinde “yoksul beyaz” siyahlardan, Türkler Ermenilerden
kitlelerin kapitalizme tepkilerini Yahudilere yöneltiyor. ”44 Franz Ne-
nefret ediyordu; Orta ve Doğu Avrupa’da milyetçiliğin günah keçisi
umann, Nazi Almanya’sının sosyo-ekonomik yapısını inceleyen mü­
her zaman yahudiler olmuştu.^ı Naziler anti-semitizmin bu gelenek­
kemmel marksist analizlerden biri olan Behem oth. N asyonal Sosya­
sel biçimini devralddar ancak onu die fachistische Stosstrupptaktik
lizmin Yapısı ve Pratiği adlı ünlü eserinde “baskıcı” ve “baskıcı ol­
(faşist saldırı grubu taktiğine) dönüştürdüler.42 Rosenberg SA’nın
mayan” anti-semitizm ayrımını yapar, buna rağmen bir kez daha ya­
yahudilere karşı şiddetini çarlık Rusya’sındaki pogromlarla aynı de­
hudilere karşı ırkçılığın ve Nazi rejimindeki şiddetin sadece “sınıf
ğerde görme eğilimindedir ve aralarında sadece bir fark görür; Rus­
mücadelesinin ikamesi’’^^ olduğu sonucuna varır.
ya’da pogromlar Çcirlık polisinin değil Kara-Yüzlerin eseri idi, Alman­
ya’da ise doğrudan devlet tarafından organize edildiler. Rosenberg
"43 Arthur Rosenberg (1967: 126)
44 Daniel Guérin (1983b: 80). Guerin bu tavrını daha I933'de Almanya'da yaptığı
39 Bkz. August Thalheimer (1930) söyleşiler sırasında geliştirmişti. Örnek olarak şunları yazar (1983a; 8): "650 bin
40 Bkz. H erbert Marcuse (1965); Ernst Bloch (1977). Marcuse'nin çalışması kariz­ Yahudi nasıl 65 milyon Almanı işsiz bırakır? Ama işler kötü gitti mi bir günah keçisi
matik lider kavramında, abartılı doğallıkta (ilkel dönem doğasının mitleştirilmesi ve bulunması gerekir ve gerçek sorumlu kapitalistlerin halkın öfkesinden korumak için,
romantik ideale dönüştürülmesi) ve genellemede (organizma; halk) totaliter ide­ tüm günahlar Yahudilere yüklendi. (...) Nefretin derindeki nedenlerini anlamak için,
olojinin karakteristik çizgilerini görür; Bloch'un, faşizmin kitle psikolojisi üzerine ırk teorisyenleri ve kahverengi gömlekli olmayan halktan basit insanlara kulak ver­
eserlerin derlemesi olan kitabı ise nasyonal sosyalist doktrinin analizinin mek gerek. Hitler yeni bir şey yaratmadı; o sadece kulaklarını açtı ve anti-semi­
ötesindedir, ancak ne biri ne de diğeri anti-semitizm sorununa değinmez. tizmin, kitlelerin anti-kapitalizmine karşı ne kadar önemli bir çare olduğunun farkına
41 Arthur Rosenberg (1967: 86) 42 Arthur Rosenberg ( 1967; 87) vararak bunu formüle etti."
45 Franz Neumann (1984: 131-68)
 Weimar'dan Auschwitz'e
254
Yahudilere karşı nefreti, anti-kapitalist isyanın yerini alan (dola­
yısıyla onu nötralize eden) bir olgu olarak gören teoriler, 1933’den
önce nazi anti-semitizmin önemli bir bileşenini ortaya koymakta, an­
cak Nazi rejiminde anti-semitizmin kavranmasına yardımcı olma­
maktadır. Nürnberg yasaları Hitler’in anti-semitizminin sadece bir
taktik değil, baskıcı nazi rejimin temel bileşenlerinden biri olduğunu
ortaya koydu. Karmaşık yahudi sorununu sadece yahudilerin sosyo­
ekonomik işlevine dayandıran anlayışlar, faşizmin bu temel unsuru­
nu kavrayamadılar.
Otto Bauer 1936’da yayınlanan Faşizmin analizine adadığı kita­
bında bu sorunla hiç ilgilenmez, sadece iki yıl sonra ölümünden kısa
bir süre önce yayınlanan bir araştırmasında kısaca değinir. Ona göre
Nazilerin anti-semitizmi ile yüzyıl dönümünde Viyana’da yaşayan
Lueger ve Schönerer’in anti-semitizminden farkh değildir-, ikisi de
yahudilerin toplumdaki ekonomik konumlarının sonucudur. Hitler’in
küçük burjuvaziyi kontrol altında tutmak için kullandığı yahudi nef­
reti uzun vadeli bir araç olamazdı, çünkü yahudilerin ekonomik ya­
şamdan uzaklaştırılmaları er ya da geç kitlelerin faşist darbecilere
karşı ayaklanması sonucuna varacaktı.46
Nürnberg yasalarını genç Marx’in Yahudileri para ve ticaretle öz­
deşleştirdiği Zur Ju d er^ ag e adlı eserinin genelde onaylanması ola­
rak gören Alman troçkist Joseph Weber (Johre), ekonomist yaklaşım
açısından tamamen tipik bir örnektir, johre’ye göre proletaryanın
kurtuluş mücedelesi, yahudilerin kurtuluşu ve toplumun yahudiler­
den, onun gözünde “yahudi bezirganlardan” kurtuluşunu içermek­
teydi. Johre, “yasaların her birinin yahudilerin burjuva karakteri,
hatta burjuva toplumunun yahudi karakterinin sonucu olarak orta­
ya çıktığını” y a z a r .4 7 Bu tartışmanın özü açıktır: anti-semitizm, Na-
"46 O tto Bauer (I980ç: 894 vd). Bauer Faşizmin analizini, İki Dünya Savaşı
Arasında? (Bratislava 1936) adlı eserinde yapmıştı.
47 Johre (1935: 3) (burada Fransızcadan çeviri). Burada Johre'nin bu makalesinin
IV. Enternasyonal’in Alman seksiyonunda Yahudi sorununa ilişkin bir tartışmayı
açtığı hatırlatılmalı. Unser Wort'un Aralık(1935) sayısında yayınlanan Alex imzalı bir
cevapta şu noktalar vurgulanır: a) Marx'in Yahudi Sorunu adlı eserini kaleme aldığı
Marksistler ve Yahudi Sorunu 255
zilerin ortadan kaldırıyormuş gibi göstererek kapitalizmi kurtarması
için gerekli araçtır. Öte yandan Johre’nin 1935 yılında troçkistlerin
sürgünde çıkardıkları Unser Wort (Sözümüz) adlı dergide yayınla­
nan bu makalesi, yahudilerin özgürleşmesi gibi “medeni özellikleri”
yokeden Nürnberg yasalarına karşı şiddetli bir karşı çıkışla başlar ve
“kapitalist sınıflarm vandalizmine” karşı burjuva kültürünün savu­
nulması çağrısında bulunur.
Garip gibi görünse de temelinde benzeri bir tutum Max Horkhe­
imer’in “Avrupa’da Yahudiler” adlı araştırmasında da geliştirildi.
Araştırma Frankfurt Okulunun o zaman Birleşik Amerika’da yayın­
ladığı Zeitschriftfü r Sozialforschung adlı dergide yayınlandı. Hork-
heimer’e göre yahudiler emperyalist dönemde devlet kapitalizminin
kurbanı olan tüccarlar sınıfından ibaretti. XIX. yüzyıl kapitalizminin
bilinen liberal-demokratik biçimine son veren Nazi rejiminde devlet,
geleneksel pazar yapısını sarsarak ekonomik sistemin tamamını
kontrol altına alabilmişti. Devletin pazarın yerine geçmesi kaçınılmaz
olarak anti-semitizmi yaratmıştı, çünkü yahudiler ilk dönemlerinden
beri ticari kapitalizminin tipik temsilcisi idiler. Nazi rejimi ekonomik
alanda yahudilerden kurtulmak için onlara karşı bir propaganda sa­
vaşı başlatmıştı ve yahudileri tüm toplumsal kötülüklerin sorumlusu
yapmaya çalışıyordu. Horkheimer anti-semitizm kavramını, “aptal
adamların sosyalizmi” ifadesi ile Frankfurt Okulunun bir başka tem­
silcisi olan Friedrich Pollack’ın geliştirdiği devlet kapitalizmi teorisine
entegre etti. Bununla birlikte sonuç hayal kırıklığı yarattı: Horkhe-
imer’e göre “Yahudilerin kaderi için ki düzeyde -meslekleri ve burju-
dönemde Almanya'daki Yahudiler asimilasyon sürecinde idiler; b) bu eser Marx'in
marksist olmayan gençlik eseri idi; c) genç Marx'in bu tamamen farklı u rih i bağlam­
daki pozisyonlarının, Nazi rejimi Almanya'sına uygulanması kesinlikle mümkün
değildir. Alex, tefeciliğin Yahudilere özgü bir özellik olmadığını, aksine Yahudilerin
yaşamadığı Hindistan ve Japonya'da da görüldüğünü ileri sürerek tartışmayı
sürdürür. Johre (1936: 4) (burada Fransızcadan çeviri) bu polemiğe yönelik bir yazı
daha yazar ve Yahudiliğin bir kastı tanımlayan kavram olduğunu, "anti-semitizmin ana
kaynağını da onların, sosyal ve ekonomik işlevlerinden aldığım" belirterek tutumunu
savunur. Alman Troçkistlerinin sürgündeki tarihi için Bkz.Maurice Stobnicer (1985).
256 Weimar’dan Auschwitz’e
va toplumunun temeli açısmdan- önemli olan dolaşım alanı (...) eko­
nomik anlammı kaybetti. (...) Yahudiler dolaşımm temsilcileri olarak
güçsüzleştirildiler, çünkü modern ekonominin yapısı bu alanı tama­
men yolunun dışına çıkardı. Onlar, yokettiklerinin işlevini üstlenen
iktidar diktasının ilk kurbanları oldular. ”4»
Nazilerin Avrupa’da Yahudi Sorununun “kesin çözümünü” baş­
lattıkları sırada yazılmış bu makale, Yahudileri sadece bir ekonomik
kategori olarak görmektedir. Gershom Scholem 1940 Şubat’ında
Walter Benjamin’e yazdığı bir mektupta her türlü yorumlayıcı gücü­
nü kaybeden ve Hitler’in hakimiyetindeki A’vrupa’da Yahudilerin fi­
ziksel imhası gibi gündemdeki sorulara cevap getiremeyen bu ekono­
mik bakış açısının yerinde ve sert bir eleştirisini geliştirir. Milyonlar­
ca insanm en temel hakları olan yaşama hakkı tehlikede iken, bütün
bir ulus, Doğu Yahudileri ve Alman kültürünün bir kesimi yokolma
tehdidi ile karşı karşıya iken Yahudi ticaretinin defedilmesi üzerine
tartışmalar, zevksiz bir şakaydı.49
Horkheimer savaştan sonra, 1939’da yazdığı bu makalenin vül-
ger marksizmini terketti. Horkheimer ve Adorno’nun 1947 yılında
yayınladıkları Aklın D iyalektiği adlı eserdeki yahudi sorunu bölümü
araştırmamızın tarihi çerçevesinin dışına çıkmaktadır; buna rağmen
bu eserin kısa da olsa analizi ilginçtir, çünkü burada yahudi sorunu­
nun marksist analizinde ekonomist yaklaşımı temelde aşan bir ma­
kale söz konusudur. Burada yahudilerin “ilerlemenin sömürücüleri”
olarak adlandırılması, kapitalizmin gelişiminde yahudi ticaretinin ro­
lüne üişkin tartışmayı yeniden başlatmayı amaçlamamaktadır, aksi­
ne onları batılı medeniyetin hem kurbanları hem de simgeleri olarak
göstermektedir: Yahudilerin kurtuluşunu sağlayan aydınlanma onla­
rın imhası ile kendi tarihi negatif diyalektiğini ortaya çıkarmıştır.
Kurtuluş burjuva aklının zaferine işaret ediyordu, modern anti-semi-
tizm ise onun imhasının göstergesi.
'"48 Max Horl<heimer (1939: 131). Pollock'un ekonomik teorileri için Bkz. Martin Jay
(1981: 185-8)
49 Gershom Scholem (1975: 276-8)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 257
İki Alman filozof iki yeni unsuru ortaya çıkararak, anti-semitiz­
min yeni bir yorumunu yaptılar:
a) Akıl ve ilerlemenin diyalektik olarak insana baskı aracına dö­
nüştüğü, düşkün bir sosyal sitemin temsilcisi olarak tekelci burjuva­
zinin kendinden nefreti. Bu psikolojik açıklamada, anti-semitlerin
geliştirdikleri yahudilere yönelik tamamen olumsuz imaj, gerçekte ik­
tidar sahibi sınıfın kendi reel olumsuzluğunu, bu anlamda seçilmiş
bir halk olan yahudilere yansıması olarak ortaya çıkar. Parazit ve ik­
tidar düşkünü yahudi, aslında kendi kendisinden nefretini yahudile­
re yansıtan burjuvazidir.so
b) Yahudilerin farklılığının nazi totalitarizmi ile asla uyuşamama-
sı. Anti-semitizm her otoriter toplumda (Marcuse’un geç döneminde
kullandığı deyimiyle “tek boyutlu” batılı medeniyetin) farklılığı orta­
dan kaldıracak temel bir eğilim olarak ortaya çıkmaktadır. Anti-semi-
tizm kitleleri yabancı bir unsura, toplumun sürekli tehdit olarak algı­
ladığı Yahudilere karşı, bir araya getirecek ve birleştirecek güçtedir.
Hans Mayer kadınların, eşcinsellerin ve Yahudilerin farklılığının algı­
lanması üzerine mükemmel çalışmasında bu anlayışı şu formülle
özetlemektedir: “her outsider hır provokasyondur.Bu bölümü bi­
tirmeden önce Aklın D iyalektiği ve Frankfurt Okulunun baskıcı kişi­
lik üzerine diğer çahşmalarmm anti-semitizmin marksist analizine
büyük katkı olduğunu söylemek gerekir. Buna rağmen onlar da so­
runun sadece tek bir yönünü vurgulamışlardır: anti-semitizmin psi­
kolojik işleyişi. Psikoanalizin marksist teoriye entegrasyonu faşizmin
50 Max Horkheimer / Theodor Adorno ( 1982: 167 vd). Psikoanalitiker j. Uplanche
ve J.-B. Pontalis (1967: 344) yansıtma kavramını şöyle tanımlarlar: "öznenin,
tanımlayamadığı ya da ilkesel olarak reddettiği, duygular, istekler, nitelikler, hatta
'nesneleri' kendinden uzaklaştırarak, başkaları, başka kişiler ya da nesnelere
yöneltmesi. Bu en ilkel savunma biçimidir, özellikle paranoya durumlarında, ama aynı
zamanda "normal" düşüncede ve batıl inançlarda ortaya çıkar."
51 Hans Mayer (1975: 29). Horkheimer ve Adorno (1982: 179 vd) "yabancı olan
herşeye karşı acımasız nefreti" totaliter sistemlerin "içkin sonucu" olarak tanımlar­
lar Frankfurt Okulunun anti-semitizm analizi için Bkz. Martin Jay (1986b); Anson
Rabinbach (1980). Bu bakış açısı kısa bir süre önce Detlev Claussen tarafından
geliştirildi (1987).
258 Weimar’dan Auschwitz’e
kavranmasında bir adım ileriye gidilmesine yardımcı olmuştur (ırkçı­
lık ve anti-semitizm artık marjinal ve yan unsurlar olarak ka'vranma-
maktadır), ancak burada da sadece psikolojik unsur ekonomik unsu­
run yerini almıştır. Anti-semitizm konusunda bir tek boyutlu teori
yerini diğerine bırakmıştır.
Bir alternatifin biçimlenişi: Troçki
Troçki’nin özellikle otuzlu yıllardaki yazılarında, o zamana kadar an-
ti-semitizm analizinde belirleyici olan ekonomik sınırları aşma dene­
melerine rastlanır. Açık ve sistematik bir anlayış olmaktan çok bir di­
zi sezgiye dayanmasına rağmen bu düşüncelerin önemi vurgulanma­
lıdır. Almanya’da yükselen nazizm rus devrimciyi yahudi sorununa
bakış açısını toplu bir yeniden gözden geçirmeye zorladı. 1934-1940
yılları arasında bir dizi makale ve söyleşide asimilasyon modelinin
tarihi yenilgisini açıkça kabul edip, Dogu Yahudilerinin ulusal karak­
terini vurgulamış ve yahudi sorununun toprağa bağlı çözümünü
önermiştir. 1937’de Der Weg (Yol) isimli Meksika’da yayınlanan yi­
dişçe günlük gazetede yayınlanan söyleşide şunları söyler: “gençken,
yahudi sorununun neredeyse kendiliğinden ortadan kalkacağını söy­
lemeye eğilimli idim. Yüzyılımızın son çeyreğindeki gelişmeler ne ya­
zık ki bu öngörüyü doğrulamadı. "S2 Troçki’ye göre yahudi sorunu­
nun devamı özellikle Avrupa’da anti-semitizmin etkili gelişmesinin
sonucu idi.
Buna bağlı olarak da anaUzinde, modernliğe karşı orta çağdan
kalma bir tepki. Aydınlanma dönemi öncesindeki mistik ve akılcı ol­
mayan geçmişe geri dönüş olarak nitelendirdiği nazi ideolojisi ile to­
taliter rejimin, içinde bulunulan çağda kapitalizmin otantik ifadesi
olarak anlaşılan nazizmin ana unsurlarından biri olarak anti-semi­
tizm arasındaki dikotomi açık olarak görülür. 1933 Haziran’ında ya­
yınladığı bir makalede Hitler’in ırkçılığını “ekonomik materyalizmin,
hayvani materyalizme” gerilemesinin ifadesi olarak tanımlar. Troç-
” S2 Leon Trotsky (1982a: 111). Troçki'nin Yahudi sorununa bakış açısında değişim için
Bkz. Joseph Nevada (1972; 231); Irving Howe (1978; 158); Enzo Traverso (1993)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 259
ki’ye göre Hitler, ırkçı düşüncenin geleneksel teorik deposundan ba­
zı fikirleri, “diplomat ve amatör aydın” Kont Gobineau’nun kaleme
aldıklarını aşırarak geliştirmiştir. Nasyonal Sosyalizm ile milliyetçi
söyleminde anti-semitist ve ırkçı unsurların bulunmadığı (en azın­
dan 1938’e kadar) İtalyan Faşizmi arasındaki farkı ortaya koymakla
birlikte Nasyonal Sosyalizmin ideolojik kökeni konusundaki tanım­
laması oldukça bulanıktır. Gobineau’ya gönderme kuşkusuz doğru­
dur, buna rağmen Troçki Alman ırkçılığı ve anti-semitizminin, -Wag-
ner’den Marr’a, Chamberlain’dan Moeller van den Bruck’a kadar-
nasyonal sosyalist doktrinin geliştiği kültürel humusu yaratan
völkisch ideolojisinin neredeyse yüzyıllık gelişimine dayanan uzun
geleneğini yadsır görünmektedir. O Nasyonal Sosyalizm’i ideolojik
düzeyde modern Alman kültürünün bir eğiliminin gelişmesinin doğal
uzantısı olmaktan çok, Aydınlanma Çağı öncesinden kalma bir dü­
şüncenin mistik milliyetçilik biçiminde yeniden ortaya çıkışı gibi gör­
mektedir. Bu konuda şunları yazar; “Evrimin, maddeci düşüncenin
ve akılcılığın -XX., XIX. ve XVIII. yüzyılların- karşısına kahramanca
esinin kaynağı olarak milliyetçi idealizm çıkarılmaktadır. Hitler’in
ulusu, küçük burjuvazinin kendi mitolojik gölgesidir. Acıklı bir “Bin
yıllık Reich” sayıklaması.
Ulusu tarihin üzerine çıkarmak için ırkm desteği kullanılmakta­
dır. Tarih ırkın kendini gösterişi olarak yorumlanmaktadır. Irkın ni­
telikleri değişen toplumsal şartlardan bağımsız olarak tasarlanmak­
tadır. “İktisadi düşünce”yi aşağılık birşey olarak reddederken Nasyo­
nal Sosyalizm bir basamak daha aşağı inmektedir: İktisadi maddeci­
likten zoolojik maddeciliğe geçmektedir. ”53
Troçki, XIX. yüzyılın birçok ilerici düşünceleri gibi Evrimcilik ve
Sosyal Darvinizm teorilerinden gelişen biyolojik ırkçılığın “bilimsel”
karakterini anlayamadı. Onun gözünde ırkçılık, çöküş dönemini ya­
şayan kapitalist toplumun feodal dönemden bulup çıkardığı bir ide­
olojik kalıntı idi. Bu anlayış genelde feodal anti-semitizmin dini tip-
53 Leo Trotzki (1981b; 207)
260 Weimar’dan Auschwitz’e
lemesine karşı ortaya çıkan ırkçı anti-semitizmin modernliğini kav-
rayamazdı. Troçki “Yalnız köylü evlerinde değil, gökdelenlerde dahi
bugün hâlâ XX. yüzyılın yanısıra X. ve XIII. yüzyıllar yaşanmakta­
dır” diye yazar.54 Faşizm, Alman toplumunun kendini kurtarmayı
başaramadığı, cahillik, bilgisizlik ve yabanıllıktan oluşan dev bir du­
varla “toplumun özgür gelişimini” engellemekteydi: “kapitalist uy­
garlık hazmedilmemiş bir barbarlığı kusmaktadır.
Sonuçta anti-semitizm bu makalede burjuvazi içindeki ekonomik
çatışmanın ürünü olarak yorumlanmaktadır. Troçki şunu yazar;
“Ekonomide milliyetçilik, pratikte, vahşi ama güçsüz anti-semitizm
nöbetlerine indirgenmektedir. Naziler, şeytani bir güç olarak tefeci ve
banka sermayesini bugünkü ekonomik sistemden soyutlamaktadır­
lar; ve herkesin bildiği gibi, Yahudi burjuvazisi de tam bu alanda
önemli bir yer tutmaktadır. Bir bütün olarak kapitalizmin önünde
eğilen küçük burjuva, uzun kaftanlı ve çoğu kez cebinde beş kuruş
bile bulunmayan Polonyalı Yahudi’de cisimlenen şeytanî kâr düşün­
cesine savaş açmaktadır. Yahudilere karşı düzenlenen pogromlar, ırk
üstünlüğünün en yüksek kanıtı haline gelmektedir. ”56
Bu analiz, Horkheimer gibi, nasyonal sosyalist anti-semitizmi ya­
hudilerin ticaretteki öncü rollerinin sonucu bir yan unsur olarak gö­
ren ekonomik yorumlaması nedeniyle sınırh kalır. Buna karşılık
Troçki otuzlu yılların sonlarında anti-semitizme bir başka bakış açı­
sı ile yaklaşmaya başlar. Yahudiler şimdi hakim sınıfın insanlığı bir
kan gölüne dönüştürerek kurtarmaya çalıştığı, çürümekte olan kapi­
talizmin ilk kurbanları olarak görünmektedir. O zamana kadar eleş-
tirisiz ilerlemenin kriterleri olarak görülen bilimsel, teknik ve endüst­
riyel gelişme şimdi ikili varlığı ile ortaya çıkmaktadır: insanların öz­
gürleşmesinin olası aracı ve modern barbarlığın taşıyıcısı olarak. Ya­
hudUerin kaderi gittikçe artan ölçüde yokolma ve barbarlık alternati­
fi ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu düşünce, Troçki’nin 1938’de ka­
55 Leo Trotzki (1981b: 210)
"54 Leo Trotzki (1981b: 210)
56 Leo Trotzki (1981b: 210)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 261
leme aldığı Dördüncü EntemasyonaVin Geçiş Programı ’nda yer al­
makla birlikte57, 1940 yılında İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasın­
dan kısa bir süre sonra açık olarak dile getirilmiştir. Dördüncü Enter-
nasyonal'in Alarm Kojı/ransı Bildirgesi’ndt (Mayıs 1940) şunları ya­
zar: “havacılık, telegraf, telefon, radyo ve televizyon çağında bir ül­
keden diğerine seyahatlar pasaportlar ve vizelerle zorlaştırılmaktadır.
Dünya ticaretinin çözülmesi ve ulusal ticaretin çöküş dönemi, şove­
nizm ve özellikle anti-semitizmin şiddetli yoğunlaşması ile birlikte
yürümektedir. Kapitalizm yükselme döneminde yahudi halkını getto­
lardan çıkardı ve onu ticari gelişiminin aracı haline getirdi. Bugün yo-
kolmaya mahkûm kapitalizm, yahudi halkı son damlasına kadar sık­
mayı deniyor: iki milyar kişinin yaşadığı gezegenimizde, nüfusun %
1’inden daha azını oluşturan 17 milyon bireye yer yok! Burjuvazi,
güçlü doğa ve insanlar için yeryüzü gibi gökyüzünü de fetheden tek­
nolojik mucizelere rağmen, gezegenimizi tiksinti verici bir hapisha­
neye çevirmeyi becerdi. ”S8 Nazi doktrini konusunda da “ırkçı sempa­
ti ve antipatilerinin stratejik çıkariarına” göre değiştiğini, sadece an­
ti-semitizmin istisnai biçimde “daha istikrarh bir unsur olmaya” de­
vam ettiğini ekler. Nasyonal Sosyalist ideoloji artık feodal kalıntı de­
ğil “kültür emperyalizminin kimyasal saf özü idi.”S5 Birleşik Ameri­
ka’nın Hitler’in tehdit ettiği Avrupa Yahudilerini kabul etmekten ka­
çınmasına özellikle işaret etmesi, Troçki’nin anti-semitizmi sadece
nasyonal sosyalist çılgınhğm sonucu olarak değil, emperyalist siste­
min genel bir ürünü olarak gördüpnü açığa çıkarmaktadır.
Marksist düşüncenin iki dünya savaşı arasında anti-semitizm ko­
nusundaki en temel analizini Troçki yapmıştır. Rus devrimci Meksi­
ka’da sürgünde iken Hitler Avrupasını, Yahudi halkın soykırımının
hazırlandığı bir laboratuvar olarak görür. 1938 Aralığında bu öngö­
rüsünü şöyle dile getirir: “Dünya savaşının başlamasından sonra ya-
57 "Kapitalizm insanlığı yoketmeden ya da kan gölünde boğmadan önce uluslararası
atmosferi, milliyetçi ve ırkçı nefret zehirli dumanına boğar. Anti -semitizm şu sıralar
can çekişen kapitalizmin en tehlikeli krizini oluşturuyor." (Leon Trotsky (1978)).
58 Leon Trotsky ( 1986: 28vd) 59 Leon Trotsky (1986: 40vd)
262 Weimar’dan Auscliwitz’e
hudileri neyin beklediğini düşünmek hiç de zor değil. Hatta savaş ol-
maksızm da dünya gericiliğinin yakm gelişiminin hemen hemen
kesinlikle yahudilerin fiziksel yokoluşları anlamına geleceğini gör­
mek m ü m k ü n . ”60 1933 ile 1938 arasındaki perspektif değişimi sade­
ce anti-semitizm konusunda daha derin bir teorik açılımın sonucu
değildir: aynı zamanda Troçki’nin düşüncesindeki dikotomiye işaret
etmektedir. Söz konusu olan İkinci Enternasyonal Marksizminin fel­
sefi geleneğinin (Kautsky ve Plehanov’un etkisi altındaki gelenek)
yüzeysel taklidine dayanan “kendiliğinden felsefesi” ile onun pratik
kopuşu, pozitivist ve evrimci Marksizmin her biçimine karşı sistema­
tik olmayan arasındaki çelişkidir.^ı Burada anti-semitizm ve faşizim
tanımlamaları, tarihin “tekerleğinin” dönmesini engelleme denemesi
olarak anlaşılabilir ve daha sonra bu aynı tarihin olası yollarından
biri olarak.
Tavrı kesin bir kategoriye sokulamayan Troçki hariç anti-semitizmin
marksist analizi üç ana kategoride özetlenebilir: a) öncelikle ekono­
mist teori: tekelci kapitalizmin yahudi ticaretinin yerini almak için or­
taya attığı bahane olarak anti-semitizm (KPD, alman Troçkistler, Ot­
to Bauer ve 1939’a kadar Max Horkheimer); b) işlevsel teori; Yahu­
dileri günah keçisi haline getiren, sınıf mücadelesinin ikamesi olarak
anti-semitizm (Otto Heller, Daniel Guerin, Arthur Rosenberg, Franz
Neumann); c) ve sonuçta psikolojik teori: hakim sınıfların içsel nef­
retlerini Yahudilere aksettirmelerinin sonucu ve kitlelerin bilincinde­
ki gizli tabular ve mantık dışı unsurların etkilediği ideoloji olarak an­
ti-semitizm (Erich Fromm, Theodor W. Adorno ve savaştan sonra
Max Horkheimer). Bu yorumların hiç biri tek başına alındığında
Auschwitz’e varan Alman anti-semitizminin gerçek dinamiğini açık­
lamaya yeterli değildir. Aslında anti-semitizmi 111. Reich’m politikası­
nın asıl amacı olarak değil, nasyonal sosyalizmin bir gölge olgusu
[Thiescim: epiphanomen] olarak kavramaktadırlar.62 Ekonomist yo­
61 Bu konuda Bkz. Alain Brossat (1978)
"60 Leon Trotsky (1985)
62 Bkz. Moislıe Postone ( 1988: 242)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 263
rumun yanlışlığı, anti-semitizmin üretken rasyonelliğin hiçbir ilkesi­
ne uymadığı gerçeği ile ispatlandı. Ekonomik saçmalığı, savaşın so­
nuna doğru, toplama kamplarının, hiç de gereksiz olmayan işgücü
olabilecek sakinlerinin yokedilmesi için kullanılan ölçüsüz emek ve
araçların askeri çabalar açısından dezavantaja dönüşmesi ile ortaya
çıktı.63 işlevsel yorumun, belli ki propaganda nedeni ile açıkça değil,
mümkün olduğu kadar gizli gerçekleştirilen, soykırıma iUşkin hiçbir
açıklaması yoktur. Yahudiler geçmişte, sosyal sorunlardan sorumlu
tutulan günah keçisi idilerse, soykırım gelecekte bu rolü üstlenmele­
rini imkansız kılıyordu. Sonuçta psikolojik yorum. Alman toplumun­
da (ve diğer yerlerde) anti-semitizmin yayılmasını anlaşılır kılacak
anahtarı sağlasa da, somut tarihi gelişimi, Nazi rejiminde Yahudi So­
rununun “nihai çözümü”nü açıklamıyordu. Kuşkusuz bu üç yoru­
mun da en önemli sınırı tek yanU karakterleridir. Marksistler iki dün­
ya savaşı arasındaki dönemde anti-semitizmi karmaşık tarihi bir
olgu, aynı zamanda sosyo-ekonomik (ekonomik krizden etkilenen
orta tabakanın tepkisi), kültürel (Almanya’daki geleneksel milliyet­
çilik ve Yahudi nefreti) ve psikolojik (ırkçılığın kolektif bilinci kullan­
ması) olgu olarak bütünlüğü içinde kavrayamamışlardır. Tüm bu un­
surların soykırımına yol açması için belli bir tarihi bağlam gerekli idi
-Weimar Cumhuriyeti’nin çöküşü ve Alman proletaryasının yenilgisi,
Nazi rejiminin kuruluşu ve İkinci Dünya Savaşı- tüm bunlar anti-se­
mitizme yeni bir niteliksel boyut kazandıran, biyolojik ırkçılığı katan,
nasyonal sosyalizmde birleşmiş bulunuyordu. Buna rağmen marksist
analizciler anti-semitizmi, modern barbarlığın ifadesi olan arkaik
ideoloji olarak görmekte ısrar ettiler. Nasyonal Sosyalistlerin bakış
açısına göre “pazariıkçılık” ve “rüşvetçilikten”, yani Yahudilikten
kurtulan teknoloji ve sanayi Alman “ruhuna” hizmet edebilirdi. Ya­
hudi nefreti, biyolojik açıdan üstün, dünyaya hakim olabilecek ırk
mitine dayanıyordu.
63 Nasyonal sosyalist anti-semitizmin ekonomist teorisinin eleştirisi için Bkz. Ulrich
Herbert (1987)
264 Weimar’dan Auschwitz’e
Bugün artık, yüzyılın başındaki Alman ve Avusturya anti-semi­
tizmi (Lueger, Stoecker, Treitschke) ile karakteristik özelliği pogrom­
lar olan Dogu Avrupa anti-semitizmi ve Auschvvitz’i yaratan nasyo­
nal sosyalist anti-semitizm arasında niteliksel bir farklılık olduğunu
kabul etmek zonmdayız. Ernest Mandel önemli bir araştırmasında
soykırımın köklerinin, küçük burjuvaların ve köylülerin geleneksel
yahudi nefretinde değil, aksine sömürgecilerin kölelik ticareti
yaptıkları ve Orta ve Güney Amerika’nın yerli halkını yokettikleri dö­
nemde, ölümcül karakteri ortaya çıkan emperyalizmin sömürgeci ve
ırkçı kültüründe aranması gerektiğine işaret eder. Kısacası Ausch-
witz’in tarihi kökleri batı medeniyetinde, onun kültüründe ve sosyal
ilişkilerinde aranmalıdır. Bu da yeterli değildir: soykırım emperyalist
ırkçılığın, modern endüstri sisteminin işlevsel rasyonelliği ile birlik­
teliğini gerektirmektedir.64 Nasyonal sosyalizm, Yahudilerin imhası­
nı, ırkçı nefretin devasa bir yoketme potansiyeline sahip olduğu dö­
nemde planladı ve gerçekleştirdi. Biyolojik ırkçılığın modern teknik
ile bileşimi, Yahudi soykırımını ve tarihte benzeri olmayan karakte­
rini anlamanın anahtarıdır.
” 64 Bl<z. Ernest Mandel (1991: 89). Ernest Mandel (1990) daha sonra bu analizi
geliştirdi.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 265
Onuncu Bölüm
Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
Kautsky ve Bauer’in yahudi sorununa ilişkin görüşleri, 1944’de yir-
mialü yaşında iken Auschwitz’de ölen genç bir Polonya yahudisi ay­
dın tarafından ele alınarak geliştirildi: Abraham Léon (Wajnsztok).
Bugün artık bir klasik olan Conception m atérialiste de la question J u ­
ive {YahudiSorununun M addeciK avram şı) başlıklı kitabında (1942
Aralığında faşistlerin işgali altındaki Brüksel’de tamamlandı, yazarı­
nın ölümünden sonra 1946’da Paris’te basıldı) Kautsky ve Bauer’in
metodik anlayışını devralarak daha kapsamlı tarihi bilgisi çerçevesin­
de geliştirdi. Léon’un düşünsel ve politik gelişimi Orta Avrupa mark­
sizminin klasik geleneklerinin, daha önce Borohov, Medem ve Şit-
lovski’de olduğu gibi yahudi sorununa ilişkin derin bilgisi ile kay­
naşmasıdır. Varşova’da geçirdiği çocukluktan sonra kültürel eğitimi­
ni Brüksel’de Ostjudentum’un bağrında tamamladı, burada yidişçe
öğrendi; marksist olmadan önce (Borohov’un düşüncelerini öğrendi­
ği) sosyalist gençlik örgütü Ashom er H atzaifâ.t siyonist bir militan­
dı. Léon’un marksizme yönelişi ve siyonizmi reddi asimilasyonun
faydaları üzerine hayal görmenin artık mümkün olmadığı -İkinci
Dünya Savaşı’nm hemen öncesinde- özel bir tarihi döneme rastlar.
Sonuçta açık anti-stalinist tutumu Léon’u o dönemde son derece yay­
gın olan Sovyetler Birliği’ni -ve özellikle Birobidjan’ı- yahudi soru­
nunun tarihi çözümü için uygun bir yer olarak gören trajik belirsiz­
likten (Otto Heller’in Untergang des Judentuns {Yahudiliğin Yokolu-
şu) adlı eseri hatırlanırsa)’ kurtardı.
i Abraham Leon'un yaşamı konusunda Bkz. Ernest Germain (Ernest Mandel)
(1980) (Almanca: Ernest Mandel / Nathan Weinstock (1977)).
266 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
Daha önce de ifade edildiği gibi genç iVIanc’tan e&ilenerek yahudi
sorununun özünde paraja gören Kautsky, yahudileri “kast" olarak ta-
nunlamış ve Bauer yahudilerin ulusal kimliğini, satış için değil kendi
tüketimi için üreten ilk toplunüarda bile üstlendikleri ve hâlâ devam
ettirdikleri tüccar rolünde aramıştı. Otto Heller ise yahudi sorununu
belli bir etnik grubun ulus statüsünden "uluslararası kast"2 statüsüne
ulaşmayı başardığı tarihi ve sosyal faktörlerin toplamı olarak tanımla­
dı. Léon’un, tezleri daha sağlam olan halk sınıfı teorisine katarak ge­
liştirdiği bu analizler yine de aynı öncüllere dayanıyordu: Yahudilerin
tarihini yahudilerin ekonomik tarihine indirgeme eğilimi ya da bir
başka deyişle yahudi sorununun tarihteki sürekliliğine bir açıklama
bulma çabasında sadece yahudilerin sosyo-ekonomik işlevini gözö­
nünde bulundurma. Léon şunları yazar; “Yahudiler tarihte özellikle de
toplumsal tarihte belli bir ekonomik işleve sahipler. Onlar bir sınıfı,
daha doğrusu bir halk sınıfını oluşturuyorlar.”3 Léon’a göre "sınıf
kavramı hiçbir şekilde halk kavramı ile çelişmez, yahudiler sınıf ola­
rak varlıklarını koruyabildikleri için dinde, dilde ve etnik kültürel özel­
liklerini koruyabildiler.”4 Bunun ötesinde halk smıfı kavramı bir bakı­
ma, yahudileri bir “kast” ya da “spekülasyona eğilimli kapitalizme,
parya-kapitalizme"^ bağlı “parya-halk" (JParivolk) olarak gören Max
Weber’in etkisini ortaya koymaktadır. Léon, Weber’in marksist bakış
açısını kullandığı din tiplemeleri çerçevesindeki a3/rımlan yeniden ele
"2 O tto Heller (1933: 24)
3 A . Léon (1971: 6 (22)). Leon'un eserinin Almanca ve Fransızca yayınlarında bazı
ifadeler birbirinden farklıdır. Almanca yayının kullanıldığı yerlerde Fransızca'daki say­
fa sayısı parantez içinde verildi (Almanca yayıncı)
4 A. L'on (1971: 6 (23))Troçki otuzlu yıllarda sovyet bürokrasisini parazit kast ola­
rak nitelendirdi ve sınıftan farkının üretim koşulları ile organik bağının olmayışı ile
gerekçelendirdi. Troçki'ye göre sovyet bürokrasisinin egemen sınıftan farkı, Ekim
devriminin ortaya çıkardığı sosyal ilişkiler temelinde gelişen bir sosyal olgu idi, an­
cak bu sosyal ilişkilerin gelişiminde kaçınılmaz ya da vazgeçilmez değildi. Bu tanım­
lama büyük ihtimalle Léon'un teorik modelini oluşturmasında etkili oldu. Yahudile­
ri halk sınıfı olarak tanımlarken, bu etnik gurubun feodal (ya da genelde kapitalizm
öncesi) ekonomik sistemde tarihi açıdan gerekli karakterini vurgulamak istiyordu.
TroçkI'de bürokratik kast kavramı İçin Bkz.Trotsky (1976).
5 Max Weber, "Protestan Etiği ve Kapitalizmin Ruhu" (1920-1921,1)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 267
almıştır: ona göre Katoliklik büjmk toprak sahiplerinin, Protestanlık
modern kapitalizmin çıkarlarını ifade etmektedir, yahudilik ise “kapi­
talizm öncesi ticari sınıfın çıkarlarına hizmet etmektedir.”^
Marx’in, “yahudi esrarının” dinde değil, daha çok dini özellikleri­
nin de ortaya çıkarılmasına izin veren sosyal tarihlerinde aranması
gerektiği^ yolundaki, ünlü ifadesini tek yanlı yorumlayan Léon,
“halk” kavramını “sınıfın” bir üst tanımlamasına indirgeme eğilimin­
deydi. Yahudi nefretinin dini biçimlerine ilişkin iğneleyici yorumun­
da da bu görülür: “din yahudilere yönelik baskıları, bir uyku ilacının
uykuya etkisi gibi açıklamaktadır.”» Bu vulger materyalist bakış açı­
sı tarih sürecinde ortaya çıkan üst olguların görece özerkliğini orta­
dan kaldırır: Léon’un tanımlamasında yahudilerin aynı zamanda sı­
nıf ve halk oldukları doğru ise, o zaman tüm dikkatini sınıf kavramı­
na yönelttiği de gözönünde bulundurulmalıdır. Bu örneğin dil tarihi
(özellikle Yidiş ve Judeo-Espanyol) üzerine yazdığı, yahudiliği parça­
layan -asimilasyon ve toplumun korunması gibi- “birbirine karşıt
eğilimlerin” bazı ilginç başlangıç notlarında açıkça ortaya çıkar.^ Bu
metodolojik tutum kaçınılmaz olarak anti-semitizm ve asimilasyon
sürecinin saf ekonomik olgular olarak yorumlanmasına varır.
Léon bunun da ötesinde halk sınıfı kavramını yahudi diasporası-
nın tüm tarihine uygulamaya eğüimlidir. Ona göre “diasporadaki ya­
hudilerin önemli bir çoğunluğunun ticareüe uğraştığından kuşku du-
}aılamaz.”io Yahudi tarihinin sürekliliği yahudi ticaretinin gelişme­
sinden ibaret olan dönemlerini ayrıntıh olarak ortaya koydu. Diaspo-
ra’nın başlangıcından (Romalıların 70 yılında Kudüs’ü fethetmeleri
ile) XIX. yüzyılın sonuna kadar geçen ikibin yıllık tarih tek bir konu­
nun çeşitlemelerinin ardıh olarak yorumlandı: halk sınıfının gelişimi.
Léon yahudi tarihini dört döneme ayırdı;
a) Dağılmayla başlayan ve Doğu Avrupa’da XI. yüzyıla kadar sü­
ren kapitalizm öncesi dönem. Bu bir ekonomik refah ve yahudi kül­
türünün gelişim dönemi idi. Yahudiler Roma İmparatorluğu döne-
6 A. Léon (1971: 7 (24)) 7 Kari Marx (1972: 351)
8 A. Léon (1980: 11 I) 9 A. L'on (1971: 8 (27))
10 A, Léon (1971: 3 (18))
268 Halk sınıfı teorisi; Abraham Léon
minde sosyal farklılıklar gösteren kentli bir topluluktu, buna rağmen
zenginliklerini doğrudan ya da dolaylı olarak ticari faaliyetlerine
borçluydular, Léon, Henri Pirenne’den alıntı yaparak orta çağın ilk
yüzyılında “yahudi" ve “tüccar”ın eş anlamlı kullanıldığını vurgu­
lar.” Üretimin değiş-tokuş için değil topluluk içi tüketim için yapıl­
dığı feodalizmde yahudilerin ekonomik işlevinin yeri doldurulamaz­
dı. Doğu ile Batı arasında ticari ilişkiye hakimdiler ve feodal derebey­
leri sürekli onlarla işbirliği yapıyorlardı.
b) “Orta çağ kapitalizmi” ve yahudi tefeciler dönemi-. Batı Avru­
pa’da XI. yüzyıldan Rönesans’a, Doğu Avrupa’da yaklaşık XVIII.
yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar olan dönem. Léon’a göre bu dönemde
ortaya çıkan ticaret burjuvazisi yahudilerin tefeciliğe sığınmasına yol
açtı. Kapitalizm ve mal ticaretinin ilk biçimleri ile birlikte burjuvazi ti­
caretin kontrolünü ele geçirirken yahudiler o zamana kadar sahip ol­
dukları ayrıcalıkları ve egemen sınıfın garanti ettiği korumacılığı yi­
tirerek tefeci oldular. Bu sosyo-ekonomik koşullar altında halkın ya­
hudilere karşı düşmanlığı da arttı. Artık ekonomik açıdan gereksiz
hale gelmişlerdi ve toplum onları dışladı: XIV. ve XV. yüzyılda sür­
gün kararnamelerinden etkilenen batı yahudilerinin Doğu’ya (özel­
likle Polonya’ya) yoğun bir göçü yaşandı. Léon’un yahudilere karşı
dini nefreti tamamen gözardı etmesi, marranizm [Ispanya’da baskı
döneminde din değiştiren ama gizlice musevi geleneklerini sürdüren
yahudiler için kullanılan kavram -daha çok küfür olarak kullanılır,
ç.n.] gibi önemli bir olguyu unutmasına yol açtı.
Ğ) Batıda Rönesans’dan XIX. yüzyıla kadar süren “manüfaktür ve
endüstri kapitalizmi” dönemi. Kapitalizmin gelişimi yahudilerin halk
sınıfı olma özelliğini ortadan kaldırdı ve içinde yaşadıkları toplumla-
ra uyum sağlayan yahudilere kademeli olarak özgürlükleri verildi.
Léon’a göre yahudilerin asimilasyonu daha çok “yahudilerin kapita­
list sınıfa uyum sağladıkları yerlerde” gerçekleşti. “Kapitalizmin geli­
şimi Batı Avrupa’da yahudilerin asimilasyonu ile paralel ilerledi.”12
Buna karşıhk Doğu’da XIX. yüzyılın sonuna doğru başlayan kapita­
I I Bkz. A. Léon (1971:35 (64)) 12 A. Léon (1971: 11(31))
Marksisder ve Yahudi Sorunu 269
list gelişme yahudi tüccar sınıfında bir sosyal ayrıma yol açtı, marji­
nal (yahudi) proletarya oluştu ve paryaların bir bölümü göç etti.
d) XX. yüzyılda emperyazim dönemi. Doğu yahudilerin yokolan
feodalizm üe çöküş halindeki kapitalizm arasında, asimilasyonun
mümkün olmadığı koşullarda yaşamaya devam ettiler. Tarihi açıdan
eskimiş ekonomik işlevlerine takılıp kalmışlardı ve topluma uyum
sağlamaları mümkün olmadı. Bu çelişki yahudilerin kapitalizmin kri­
zinden sorumlu tutulduğu modern anti-semitizme yol açtı. Aynı ge­
lişme burjuva toplumdaki sosyal ilişkilerin anti-semitizme yeni bir
ivme kazandırdığı batıda da yaşandı: Nazi rejimi yoksullaşan küçük
burjuvazinin kapitalizme karşı nefretini yahudilere yöneltti.
Tarihyazınsai sınırlar
Yahudi sorununun maddeci kavranışı ve kapitalizm zamanına göre
büyük bir tarihi bilginin sonucudur, yazarının yaşı (elyazması aralık
1942 tarihli ve Léon o zaman 24 yaşında idi) ve araştırmalarını yap­
tığı dönem (işgal altındaki Belçika, ki aynı zamanda faşizme karşı di­
reniş hareketinin içindeydi) dikkate alındığında bu çok daha etkile­
yici olmaktadır. Ayrıca savaş sonrası yıllarda gelişen tarih araştırma­
ları halk sınıfı teorisinin bazı sorunlarını ortaya çıktı. Maxime Rodin-
son Léon'un kitabını eleştirel tarihçi gözüyle inceledi. Ona göre kitap­
ta oluşturulan teorik model batının hıristiyan dünyasında haçlı sefer­
lerinden bu yana genelde geçerlidir. Buna karşı Léon, söz konusu an­
layışı evrensel bir şema olarak yahudi diasporasının tüm tarihini
kapsayacak şekilde genişletmiştir. Burada iki yanılgı söz konusudur:
Léon halk sınıfı kavramını zaman (1096 öncesi) ve mekan açısından
(batı hıristiyan dünyasının ötesinde) genişletmiştir. Rodinson’un
eleştirisi özetle şöyledir: “gereksiz yere ve çoğu kez bilinçsizce, aslın­
da haçlı seferlerinden sonraki döneme ait karakteristikleri geçmişe
mal etmiştir. Aynı şekilde haksız yere farklı kültürel alanlara kaydı­
rılmışlardır. îlk Çağ yahudileri diaspora içinde bile ticarete fazla önem
vermemişlerdi. ”>3
13 Maxime Rodinson (1981: 89vd)
270 Halk sınıfı teorisi; Abraham Léon
Yahudilerin XI. yüzyıldan önce ticarette uzmanlaşmamış olduk­
larının altını çizen Bernhard Blumenkranz’ın Baü Dünyasında H ns-
tiyanlar ve Yahudüer (4 3 0 -1 0 9 6 ) adh kitabı, Roma İmparatorluğu­
nun çöküşü ile haçlı seferleri arasında yahudilerin Avrupa’daki eko­
nomik rollerinin araştırılmasında önemli bir katkıdır. O zamana ka­
dar yahudi toplulukları sosyal açıdan farklılıklar gösteriyordu -tüc­
carların yanısıra, zanaatkarlar ve çok sayıda çiftçi mevcuttu- ve ge­
ri kalan nüfustan ekonomik ve kültürel açıdan farklılıkları yoktu, tek
fark dini düzeyde idi. Blumenkranz’a göre yahudUerin yaşamında
gerçek ekonomik metamorfoza yol açan değişim haçh seferleri ile
birlikte başladı: “XI. yüzyıl yahudilerin tarihinde birçok bakımdan,
ama aynı zamanda ekonomik açıdan değişime işaret eden önemli bir
dönemdir. X. yüzyılın sonundan itibaren yahudilerin tarım sektö­
ründen çekUdiğini gözlüyoruz. Daha önce yahudileri toprak sahibi
olarak gösteren belgeler bu kez satıcı olarak gösteriyor. Aynı zaman­
da kente göçleri gözleniyor. Yahudilerin şimdi kente koştuğunu ve
burada özellikle ticaretle uğraştıklarını görmek şaşırtıcı değil. (...)
XII. yüzyılda, XI. yüzyılda başlayan ekonomik değişim neredeyse ta­
mamlanıyor. Bu yüzyılda yaşayan bir kişi artık haklı olarak yahudi­
lerin tamamen ticaretle uğraştığını sö y ley e b ilir. Hıristiyan ticaret
burjuvazisinin gelişimi ve hızla yahudi tüccarların yerini almaları ile
diğerleri tefeciliğe mahkûm oldu. Bu değişim iki unsur tarafından
desteklendi: bir yandan hıristiyanlar gibi dini yasaklarla karşı karşı­
ya değillerdi (ya da Jacob Katz’ın belittiği gibi onları aşmaya zorlan­
mışlardı) ıs; öte yandan karşı karşıya kaldıkları baskılar sonucu
mülk sahibi olmaktan vazgeçmişlerdi. Dolayısıyla halk sınıfı kavra­
mı XI. yüzyıldan itibaren geçerlidir. Feodal toplumda tüm yahudiler
tüccar ya da tefeci olmasalar, sonuncuların hepsi yahudi olmasa da
-Leon Poliakov’un Anti-Semitizmin Tarihi adlı kitabında vurguladı­
ğı gibi hıristiyan tefeciler, Lombardlar ya da Cahors’lularm rolü, re­
hin karşılığı borç veren y a h u d ile rd e n '^ çok daha önemli id i- bu dö­
’ l4 Bernhard Blumenkranz (I960: 20vd) 15 Bkz. Jacob Katt (1987; 66-8)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 271
nemde yahudi toplumundaki yaşamın tefecilerin çevresinde geliştiği
kesindi. Bu dönemde halkın tefeci ve tüccarlara karşı nefretinin öz­
nesi haline gelen yahudilere karşı ekonomik düşmanlık biçimlendi.
Bu tarihi araştırmalar Leon’un teorik modelinin yahudi diaspora-
sındaki yaşamın yaklaşık bin yılı için uygulanamaz karakterde oldu­
ğunu ortaya koymaktadır. Buradan yahudi sorununun tarihi sürek­
liliğinin “gizinin” sadece yahudilerin sosyo-ekonomik karakterinde
atanamayacağı sonucu çıkar. Leon’un teorisine yönelik bu eleştiri­
nin, tarihi materyalizmin yahudi sorununa bakış açısının (Marx’tan
Bebel’e, Kautsky’den Bauer’e) sorgulanması anlamına gelmeyeceği
açıktır.
Nathan Weinstock, Leon’un kitabının Amerikanca basımına
(1970) yazdığı girişte halk sınıfı kavramım, diğer etnik ve ulusal
gruplara, örneğin Çingenelere, Ermenilere, Güney doğu Asya’daki
Çinlilere vd. uygulayarak savunur. Leon’un şemasını, düzenlilik eği­
limi olarak tanımlayarak düzeltir. Ona göre yahudiler, haçlı seferle­
rinden önceki dönemde (Batı Avrupa dışında da) çoğu kez kentli ve
yahudi tüccarların öncülüğünde, tüm sosyal faaliyetleri değişim eko­
nomisine bağımlı “farkh bir halk sınıfı” oluşturmaktadırlar.’^weins­
tock, Leon’un teorisinin bir yorumunda, halk sınıfının bir ayıklanma
sürecinin ürünü olarak görülmesini önerir: ticarete yönelen yahudiler
kendi grup kimliklerini korurken, diğer ekonomik sektörlerde çalı­
şanlar genelde asimile olma eğilimindedirler.ıs Bu yorum, Leon’un,
daha önce değindiğimiz “diasporada yahudilerin büyük çoğunluğu­
nun ticaretle uğraştığı” yolundaki teorisinin sınırlılığını biraz düzel­
tir.’9 Buna rağmen, Hindistan ve Çin’de yahudi topluluklarının yüz­
yıllarca süren varlıklarına rağmen, ne ticaret erbabı olduklarım, ne de
anti-semitist baskı tehlikesi Ee karşı karşıya kaldıklarını gösteren Pi-
16 Bkz. Leon Poliakov (1977, I: 74). Jaques Le GofF (1972:77) bu konuda, kilisenin
borç yasalının, pratikte biçime uygun olması koşulu ile yine kilise hiyerarşisinin ona­
yı ile uygulanmadığını vurgular.
17 Bkz. Nathan W einstock ( 1974: 44) 18 Bkz. Nathan Weinstock ( 1974; 4 1)
19 A. Leon (1971:3(18))
272 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
erre Vidal-Naquet’in ve yahudilerin islam toplumlannda -ticarette de­
ğil- zanaatkârlilsta uzmanlaştıklarını ortaya koyan Maxime Rodin­
son’un eleştirel sorularma tatminkar yanıt vermekten uzaktır.20
Rodinson halk sınıfı teorisini yahudi tarihinin XI. yüzyıldan itiba­
ren gelişiminin anahtarı olarak kabul etse de, daha önceki diaspora
dönemi için, ağırlığın yahudilerin ekonomik işlevine değil daha çok
dinlerinin özelliklerine verildiği, farklı bir yorumu tercih eder. Avru­
pa’da feodalizmin etkin olmasına i^dar yahudilik “bazı etnik özellik­
ler gösteren bir dindi”.21 Ortak bir kökeni ve ortak bir tarihi vardı, öte
yandan dilini kullandığı (ibranice, ayinlerin dili olarak kalmıştı) çev­
resindeki halkların kültürünü paylaşmıyordu. Sonuçta yahudiler dini
temele dayalı bir etnik topluluktu. Yahavo diasporada halkla özdeş­
leştirilen tek tanrı olarak kaldı; ve bu din aynı zamanda bu halktan
olmayanlara kapalıydı. Rodinson’un sözleri ile ifade edersek “yahu­
dilik dini ve etnik partikülarizmin birleşmesi sonucu çoğulcu toplum-
ların içinde uyum sağlamayarak varlığını güvence altına alabildi” .22
Yahudiler hıristiyanlık öncesi Elenistik dönemde ve Roma imparator­
luğunda hıristiyanlaştırmadan önce ve sonra, sonuçta İslam dünya­
sında ne dilleri, ne de ekonomik rolleri, sadece dinleri ile diğerlerin­
den ayrılan bir azınlıktı. Bu grup, XI. yüzyıldan itibaren özel bir eko­
nomik rol üstlendi ve dışlanma ve baskı sonucu, sosyal ve kültürel
açıdan olumsuz farklılık olarak tanımlanabilecek bir niteliğe bürün­
dü. Bu değişimin etkUeri derin oldu, ardından gelen yahudiler ve hı-
ristiyanlar arasındaki katı ayrım, birilerinin ortaya koyduğu ve diğer­
lerinin kabul ettiği bir olgu değil, aksine karşılıklı dışlamanın sonu­
cu idi. Bu bağlamda, Loues Wirth ve Jacob Katz’ın belirttiği gibi, XIV.
yüzyıldan itibaren kurulan gettolar yahudiler tarafından taleplerine
uygun bir gelişme olarak selamlandı.23 Onların gözünde bu dışlanma
neredeyse hıristiyan çoğunlukla aralarındaki sosyal ve dinî farklılığın
doğal sonucu idi.
20 Bkz. Pierre Vidal-Naquet'in "Yahudi sorununa materyalist bakış açısı üzerine
sempozyum''undaki müdahalesi, ISRAC (1971: 24); L. Poliakov (1977,1: 3); M. Ro­
dinson (1981: I I2vd)
21 M. Rodison (1981: 114) 22 M. Rodison (1981: I 15)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 273
David Ruben dinî özelliklerinin ötesinde diasporayı, yahudi kül­
türünün topraklarından kopmasını yahudilerin tarihteki farklılığının
asıl nedeni olarak görür. Parçalanmaları yahudileri tamamen yokol-
maktan korudu, çünkü her seferinde bir merkez dağıldığında geride,
sürülen ve baskıya maruz kalan yahudiler için çekim noktası olacak
bir şeyler kahr. Ruben’e göre “toprağından ayrılmayan kültürler dış
tehlikelere karşı yahudilerden daha az direnç gösterdiler. ”24
Bu tartışmanın bir ilk bilançosunu çıkarırsak halk sınıfı teorisinin
sınırlarının tek yanlı karakterinde yattığını söyleyebiliriz, yahudiler
azınlık olarak (coğrafi alana ve çağa göre etnik, dinî, ulusal ya da sa­
dece kültürel) tarihteki varlıklarını devam ettirebilmişlerse, bu olgu­
nun nedenlerini bir dizi ekonomik, sosyal, kültürel ve dini kökende
aramak gerekir, Léon’un yaptığı gibi sadece ekonomik alanda (tica­
ret) değil. Halk sınıfı kavramı katı bir ekonomik determinizmin sonu­
cudur ve bu onun tarihi faktörler arasmdaki diyalektik etkileşim iliş­
kisini gözönünde bulundurmasını engellemiştir. Bu şemada ekono­
mik alt yapı ile üst yapının çeşitli kademeleri (ideolojik, dini, politik)
arasındaki ilişki karşılıklı ilişki için diyalektik bir bütünlük olarak ele
alınmaz, aksine lokomotifin üst yapının “vagonlarını” çektiği “tren”
örneğinde olduğu gibi daha çok mekanik kavramlarla açıklanır.
Yahudi sorunu konusunda alman sosyologlarının bazılarının
yaptığı analizlerie halk sınıfı teorisi dikkat çekici benzedikler göste­
rir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Weber’in yahudileri “parya-halk”
olarak tanımlaması yahudilerin sosyo-ekonomilerinin etkinliklerinin
spekülasyona odakh ‘parya-kapitalizmi” ile benzeriik göstermesinin
sonucudur. Weber Religionsoziologie adlı kitabında şunları yazar:
“Peki sosyolojik açıdan bakıldığında yahudiler kimlerdi? Bir parya-
halk. Hindistan’dan bildiğimiz gibi, ayinlerle yaşayan, resmen ya da
gerçekten sosyal çevresinden kopmuş bir misafir halk [Gastyolk)
23 Jacob Katz (1987: 175) "Yahudilerin, kapalı bir Yahudi semti fikrine karşı çıkma­
dıklarını yazar Aksine bunun kendileri gibi bir grup için gerekli olduğunu, sosyal ve
dini ihtiyaçlarına uygun düştüğijnü" düşündüklerini, hatta "gerçek bir güvenlik garan­
tisi" olarak gördüklerini yazar. Ayrıca Bkz. Louis VVirth ( 1980: 46 vd)
24 D. Ruben (1982: 225)
274 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
Weber, yahudilerle hintli kastlar arasındaki temel farkı bir yandan di­
ni düzeyde (hinduizm’de kast hiyerarşisinin dokunulmazlığı, İbrani
geleneklerinde varolan sürgün ve baskıdan mesih sayesinde kurtula­
cakları düşüncesi ile uyuşmaz) ve öte yandan sosyal düzeyde görür,
çünkü yahudiler “kastların olmadığı bir dünyada paryalardan oluşan
bir halktır”. Weber yahudilerin farklılığının, protestanlar tarafından
nefret edilen “dalavereci kapitalizmi’’ olarak nitelendirilebilecek eko­
nomik temeli olduğunu kabul eder; buna rağmen parya-halk kavra­
mına ilişkin sosyolojik açıklamasında yahudileri ticaretle özdeşleştir­
mekle sınırlı kalmayan bir tanımlama yapar. Onun gözünde yahudi­
ler azınlıkların bir dizi belirgin özelliğine sahiptir: Kurtuluşa kadar
yabancı statülerini koruyorlardı, kökenlerinden kopuktular, ekono­
mik açıdan hiçbir zaman kendilerine yetecek düzeyde olamıyordular,
içe yönelik eğilimleri açıktı ve sonuçta bir dizi “olumsuz ayrıcalığı”
(baskılar, yasaklar, feodal gettodan modern toplumlarda meslek ya­
sağına kadar) paylaşıyorlardı.
Weber’in çağdaşı bir başka Alman sosyolog Georg Simmel yahu­
dileri “yabancı” {der Frende) prototipi olarak görür. Bu tanımlamaya
göre yabancı kelimenin esas anlamındaki seyahat eden değil, aksine
kendininkine yabancı bir toplum içine yerleşendi. Söz konusu olan
çoğunluğa yabancı unsurdu ve çoğunluk grubu tarafmdan “yabancı”
olarak görüldü. Simmel bu tanımlamaya, ekonomik açıdan geri kal­
mış toplumlarda, yabancının genelde tüccar figürü ile özdeşleştiğini
ekledi. Yabancı hiçbir zaman mülk sahibi değildi ve iki temel özelli­
ğe sahipti: köklerinden kopmuş olma ve geleneksel olarak ticaretle
bağdaştırılan hareketlilik. Avrupa yahudileri onun gözünde bu sos­
yal kategorinin “klasik örnekleri” idi.^^
Weber ve Simmel’in analizleri kuşkusuz ortaklıklar gösteriyor.
Marksist olmayan bir perspektifle yapılmış olsalar da en azından halk
sınıfı kavramının içerdiği ekonomik bakış açısını kısmen düzeltme
imkanı sağlıyor. “Halk”ı “sınıf’a indirgeyen Leon’un aksine Weber ve
25 Max W eber, "Ilk Çağ (1920-1921, 3: 2 vd). VVeber'deki parya halk
Yahudiliği"
kavramı için Bkz. Hans Liebeschütz (1964); ve özellikle Arnaldo Momigliano (1981).
26 Georg Simmel ( 1922: 5 10). Ayrıca Bkz. Freddy Raphael ( 1986)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 275
Simmel, “parya” ve “yabancı”ya bir ekonomik temel (Léon’unkine gö­
re çok yüzeysel) tamsalar da “halkın” bazı daha derin özeEiklerini an­
mayı unutmazlar. Özellikle Weber batı diasporasındaki yahudilerin
ayrmtılı tiplemesini geliştirir ve Simmel yahudilerin dış görünüşlerinin
yarattığı farklılık algılamasınm önemini vurgular. Bu araştırmalar ge­
çerli ve operatif alternatifler olmasa da ekonomik determinizme daya­
lı tek yanlı marksist yorumun sınırlarını göstermeye yardımcı oldular.
Kapitalizm ve asimilasyon
Léon feodalizmden kapitalizme geçiş döneminde yahudi sorununun
analizi bölümüne Werner Sombart’ın tezlerine eleştiri ile başlar. Som-
bart Yahudiler ve Ekonom ik Yaşam (1911) adh tartışmalı eserinde
Max Weber’in, kapitalist üretim ve protestanlık arasındaki derin iliş­
kiye yönelik klasik yorumunu tersine çevirdi: ona göre yahudiler mo­
dern kapitalizmin kökenine yeleştirmek gerekiyordu .27 Max Weber
yahudiliğin batı ekonomisine katkısını özünde tefecilik ve ticaretle
sınırlamıştı. Weber’in gözünde yahudilikle, işin rasyonal örgütlen­
mesi ve endüstriyel üretim olarak tanımladığı modern kapitalizmin
ana ilkesi arasında temel bir uzlaşmazlık söz konusu idi. Weber ya-
hudilikte ekonomik rasyonelliğin olmayışını ve önemli denebilecek
yahudi burjuvazisinin oluşmayışını yahudilerin parya olma karakter­
lerine bağlıyordu: bir yandan topraklarından koparılmış oldukları için
sabit sermayeye sahip dayanıklı ekonomik firmalar kurabilecek du­
rumda değillerdi, öte yandan geleneksel ve ekonomik açıdan rasyo­
nel olmayan din öğretileri [Talmud) onları her türlü teknolojik yeni­
liğe karşı organik bir karşı çıkış noktasına getiriyordu .28 Weber’e gö-
27 Bkz. W erner Sombart (1913)
28 W eber (1920: 351) bu konuda şunları yazar: "Yahudilerin hiç de kısa olmayan
ekonomik faaliyederi listesinde bir bölüm, tamamen olmasa da, dikkat çekici düzey­
de eksiktir, bu tam da modern kapitalizme özgü olan bölümdür: ücretli iş'in ev sek­
törü, imalathane ve fabrikalarda organizasyonu (...) Modern ekonomik sistemin ye­
ni özellikleri de modern ekonomik anlayışın yeni özellikleri de özellikle Yahudi de­
ğildir." (italikler orjinal metinden)
276 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
re, kapitalizm doğuşunun önemli katkılarından birini yahudilere
borçluydu: Hıristiyanlığa geçmişt olan büyü düşmanlığı (büyünün
üstünlüğünü ekonomik yaşamın rasyonalizasyonuna başedilemez
bir köstek olarak değerlendiriyordu).
Buna karşılık Sombart kapitalizmin özünü endüstriyel üretimden
çok ticarette ve dolayısıyla yahudileri -bu ekonomi faaliyetinin gele­
neksel temsilcileri- modern kapitalizmin öncüleri olarak görür. 29
Sombart’a göre Ispanya’nın yenilgisi 1492’de yahudilerin sürülmesi­
nin sonucudur; buna karşılık Hollanda’nın yükselişi İspanyol yahu­
dilerinin ve engizisyon tehlikesinden kaçan Portekizlilerin gelişi ile
başlamıştır.3o Sombart’m kitabı sonuçta kapitalizmin ve fınans sek­
törünün yahudilerin tekelinde olduğu anti-semitist ön yargıları tek­
rarlar. Léon garip bir şekilde Weber’in tezlerini incelemez ama ilgisi­
ni daha çok Sombart’ın acemi tezlerine yöneltir. Sombart’ın ideolojik
çerçevesini tarihi olayların mantıklı dökümünün yerine oturtulması
ile yıkmak kolaydı: a) yahudilerin sürgünü Ispanya’nın gücünün do­
ruğunda olduğu dönemde gerçekleşmişti ve çöküşünü başlatmadı
(bu çok daha sonra gerçekleşti); b) İber yarımadasından sürülen ya­
hudilerin büyük çoğunluğu kapitalizmin fazla gelişme göstermediği
bir ülkeye, Osmanü İmparatorluğuna yerleştiler; c) Hollanda’da zen­
gin ve dinamik bir yahudi burjuvazisi mevcuttu, ancak abartılacak
önemde değildi, çünkü sayıca ülkenin ekonomik gelişiminin motor
gücü olamayacak kadar azdılar; d) sonuçta Sombart’ın teorisinin
yanhşlığı yahudi topluluklarının büyük çoğunluğunun Polonya, Rus­
ya gibi kapitalizmin gelişmesinin geciktiği ülkelerde bulunması ger­
çeği ile de ortaya çıkıyordu.^ı Léon’a göre “yahudiler modern kapi-
“ 29 Bkz. Freddy Raphael (1982: lOSvd)
30 W erner Som bert (1913: 15) tezini şöyle geliştirdi: "Sözünü ettiğim, ekonomik
merkezin Avrupa'nın güneyinden kuzeyine kaymasının Yahudilerin göçü ile ilişkili
olabileceğidir. Bu düşünce, o zamana kadar karanlıkta kaldığını düşündüğümüz dö­
nemdeki gelişmelerin, birdenbire mükemmel bir ışıkta ortaya çıkarmaktadır". David
Landes ( 1974: 22) Sombart'ın teorisini haklı olarak "gülünç ve bilime aykırı" olarak
nitelendirmiştir, çünkü Sombart bu dönemde Almanya'da çok yaygın olan anti-se­
mitist önyargıları devralmaktan başka bir şey yapmamaktadır.
31 A. Léon (1971:73-82 (107-11)).
Marksistler ve Yahudi Sorunu 277
talizmin kurucuları olarak görülemez. Kuşkusuz Avrupa’da değişim
ekonomisinin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuşlardır, ancak eko­
nomik rolleri modern kapitalizmin başladığı yerde bitmiştir. "32
Ancak Léon, Weber’in açıklamasını da kabul etmez. Yahudilerin
kapitalist burjuva toplumunun öncüsü olmamaları, ona göre Talmud
geleneğinin ekonomik mantıksızlığının sonucu değil, aksine daha çok
tefecinin -yahudilerin feodalizmdeki en önemli ekonomik işlevi- ka­
pitalist üretim biçimine yabancı olmasının sonucu idi. Çoğu kez tefe­
ciye dönüşen yahudi tüccar yeni üretim biçimlerini ortaya koymuyor,
kendini sadece feodal sistemin atomize olmuş parçalarını birbirine
bağlama işlevi ile sınırlıyordu. Sermayesini üretici biçimde üretim
araçları ve işgücünün satın alınmasına yatırmıyor, sadece kontrol
edemediği üretim biçimleri arasında ilişkiyi sağlamak üzere kullanı­
yordu. Tefecinin sermayesi -feodalizmin bir karakteristiği- tüketim
için bir kredi biçimi iken, banka sermayesi -burjuva karakteristik-
üretim için kredi biçimi idi ve bu işlevi ile artı değerin oluşmasına
doğrudan katkıda bulunuyordu. Léon bu bağlamda Marx’m Kapi-
to/’inden alıntı yapar: “Sermayenin ticari sermaye olarak bağımsız ve
genel geUşimi üretimin sermayeye bağlı olmaması ile eş anlamlıdır
(...) Dolayısıyla ticari sermayenin bağımsız gelişimi, toplumun genel
ekonomik gelişiminin aksi yönündedir. (...) Ticaret doğal olarak az ya
da çok katılanlar arasındaki ilişkiyi belirleyecektir; metanın kendisi ve
faydasını doğrudan kullanım değerinden çok satışı değerine bağımlı
kılarak üretimi gittikçe artan oranda değişim değerinin hükümranlı­
ğına sokacaktır. Böylece eski ilişkileri ortadan kaldıracaktır. ”33
Tefeci ile sermaye arasındaki bu temel zıtlık, yükselen burjuva
toplumu karşısında yahudilerin önlenemez ekonomik çöküşünün kö­
keni idi. Feodalizmden kapitalizme geçiş yahudilerin ekonomik po­
zisyonunda erozyonu da beraberinde getirdi. Feodal toplumda para
ekonomisinin temsilcisi olarak vazgeçilmez olan yahudiler, meta üre­
timinin genelleşmesi ve ticaretin kapitalist temelde yayılması ile ge-
"32 A. Léon (1980: 111).
33 A. Léon (1971: 36 (85». (Bkz. Kari Marx (1983d: 340, 342))
278 Halk sınıfı teorisi; Abraham Léon
reksiz hale geldiler. Yahudi halk sınıfı işlevini bitirmişti ve kültürel ve
dini farklılığı olumsuz bir özellik olarak görülüyordu; bu durumda iki
çıkış yolu kalmıştı; ya feodal sistemin hâlâ sürdüğü ve ekonomik ge­
riliğin yahudilerin ticari kast olarak etkinliklerini devam ettirmesine
izin verdiği doğuya göç -ki ilk başlarda baskılar ve sürülmelerle des­
teklendi- ya da yahudilerin vatandaşlık haklarını veren özgürleşme
yasaları ile desteklenen ve asimilasyonla sonuçlanması istenen bur­
juva toplumuna kademeli uyum sürecine giriş. Yahudilerin “devlet
içinde devlet” oluşturduğu ve halk sınıfının yeniden yaratüdığı Po­
lonya sonunda Batı Avrupa’dan ayrıldı. Léon asimilasyona bir yapı­
sal yasa geçerliliği tanıdığı şu tanımlamasından anlaşılıyor; “yahudi­
lerin kapitalistlerin sınıfına dahil olduğu her yerde asimilasyonları da
mümkün old u”34 Ve şunu ekler; “yahudiler temsil ettikleri ekonomik
işlev gerekli olduğu sürece dini asimilasyona karşı koyabildiler. An­
cak yahudiliğin ekonomik açıdan geçersiz hale gelmesinden sonra
yokolmaları için asimilasyonları gerekli o ld u .”3s
Kautsky ve Bauer’in de savunduğu bu tez otuzlu yılların başında
Heller tarafından yeniden ele alındı. Heller, Sombart’m tezlerine çok
yakın araştırmasında yahudileri modern kapitalizmin oluşum döne­
minde temel bir unsur olarak görüyordu, tek fark asimilasyonu eko­
nomik yasa olarak kabul etmesi idi. Ona göre kapitalizm asimilasyo­
nun aracısı idi; “Batı yahudileri modern burjuvazinin oluşumunun
odağında idiler. (...) Kast’ın kaçınılmaz toplumsal çöküşü asimilasyo­
nun, erimenin ve yahudilerin kendilerini öncüsü sayacakları bir sını­
fa dahil olmasının başlangıcıdır. ”36 Léon, Fransız devrimi ve Napol-
yon fetihlerinden sonra durumu anlatmak için neredeyse aynı ifadeyi
kullanır; "Yahudilik XIX. yüzyılın başında genelde tamamen asimi­
lasyon sürecine girmiştir.”^^ Buna karşılık kapitalist gelişmenin ya­
hudi toplumunun gittikçe sefalete düşmesine neden olduğu Doğu Av­
rupa’da bu sürecin önünde ağır engeller çıkarıldı. Burada halk sınıfı­
nın dağılması yahudilerin yeni üretim sürecine uyumunu kolaylaştır­
"34 A. Léon (1971; I I (28)). 35 A. Léon (1980; 96)
36 O tto Heller (1933; 75) 37 A Léon (1980: 135)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 279
madı. Polonya’da yerli burjuvazinin oluşumu yahudilerin başlattığı
bir süreç değildi, aksine yahudilerin ve genelde kapitalizm öncesi ti­
caretin krizinin sonucu idi. Léon, bazı noktalarda Borohov ve Les-
çinski’ninkilere benzer bir analizinde “tüketim malları üretiminde”
yoğunlaşan ağır sanayiden dışlanan yahudi tüccarın, zanaatkâr ve
imalat işçisine dönüşümünü saptar. Bu marjinalleşmiş yahudi prole­
taryası Léon tarafmdan halk sınıfının yeni biçimi olarak görülür. Ön­
ce zanaatkarların sonra köylülerm meydana getirdiği işçi sınıfının ak­
sine yahudi proletaryası yahudi tüccarın ihtiyaçlarım yerine getirme
işlevini üstlenen özel bir lonca idi. Léon’a göre “yahudi zanaatkârlar
üretici köylüler için değil, tüccarlar, aracı tüccarlar için çalışıyordu.
Yahudi proletaryasının ve atası yahudi zanaatkârların özel mesleki
yapısının asıl kökeni burada aranmalıdır. (...) Köylünün yanmda ya­
hudi olmayan demirci; para insanlarının yanında yahudi terzi. ”3s
Doğu yahudileri bir çıkmaz sokaktaydı -eski ekonomik yapıları
temelinden sarsılmıştı, aynı zamanda yükselen kapitalizmin darbesi­
ni yediler- ve tek bir çözümleri vardı: Birleşik Amerika’ya ya da da­
ha az ölçüde Batı Avrupa’ya göç. 1880-1920 yılları arasında yakla­
şık üç milyon yahudiyi kapsayan bu göç, Léon’a göre batı dünyasın­
da yahudi sorununun yeniden alevlenmesinin nedeni idi. Göçmenle­
rin üretim sürecine katılımı ve kentlerdeki yoğunlaşması bir yandan,
gelişleri ile canlanan anti-semitizim öte yandan yahudi ulusunun ge­
çici olarak yeniden oluşmasına neden oldu. Yidiş dili, tiyatrosu ve
okullarının gelişimi, Léon tarafından bir kuşağın sonunda çökmeye
mahkûm geçiş dönemi belirtileri olarak değerlendiriliyordu, çünkü
yahudilerin ekonomik “normalleşmesi” kaçınılmaz olarak kültürel
asimilasyonlannı da beraberinde getiriyordu. Örneğin büyük kentler,
yahudi ulusal kültürünün rönesansının merkezi idi, ama daha sonra
asimilasyonun en güçlü unsurları oldular. Léon bu ulusal yenilenme­
nin temellerine kuşku ile bakar: “Aslında asimilasyon için ciddi bir
engel ve yahudilerin milliyetçi eğUimini artırıcı bir unsur olan göç,
38 A. Léon (1980: 133)
280 Halk sınıfı teorisi; Abraiıam Léon
hızla yahudilerin başka halklarla kaynaşmalarının aracı oldu, yahu­
di kitlelerin büyük kentlerde yoğunlaşması ve yahudi kimliği için
toprak temeli oluşturmaları bile asimilasyon sürecini uzun süre en­
gelleyemez. Büj^k kentlerin atmosferi tüm ulusal farklılıkların hızla
eriyip karıştığı kızgın bir potaya benziyor. ”39
Léon, Lenin’in yaptığı gibi m eltingput (erime potası) teorisini ko­
şulsuz ve çoşkuyla onayladığını ifade eder. Batılı metropollerin asimi­
lasyoncu yeteneğine güveni, Léon’un eserinde, 1880 ila İkinci Dünya
Savaşı arasındaki yahudi ulusal rönesansınm biçimleri üzerine ilginç
suskunluğu ile aynı seviyededir. Doğu’daki yahudi topluluklarını sar­
san ekonomik krizi derinlemesine analiz ederken, aynı zamanda kül­
türel canlılıklarını dikkate almaz. Yüzyılın ilk yarısında Doğu Yahudi­
lerinin yaşamının odak noktasını oluşturan iki olguya -yahudi işçi
hareketinin oluşumu ve modern yidiş kültürünün ortaya çıkışı- ana­
lizinde hiç yer vermez. Bu suskunluk Léon’un tam da bu kesimin
içinden gelmesi nedeniyle şaşırtıcıdır. Kültürel eğitimini aldığı Belçika
yiddiskheit ile çok dolaylı bir ilişki içinde olsa da, ana dili büjmk ihti­
malle yidişçe idi (kitabında Dubnow, Lesçinski, Şitlovski’den alıntılar
yapar ve Borohov’la tanıştığı kuşku götürmez). Öte yandan Léon’un
tutumunu halk smıfı teorisinin ışığında açıklayabiliriz; “sınıf” olarak
varolamayan yahudiler “halk” olarak varlıklarını sürdürebilirler mi?
Modern bir ulusal kültür yaratacak dürümdalar mı?
Abraham Léon’un asimilasyona ilişkin düşünceleri Batı Avrupa
bağlamında da tartışmalıdır. Yahudi halkı burada asimilasyon sonu­
cu yokolmuştur, ancak yahudi değil. Bir başka ifade ile kurtuluş, ya­
hudi ulusunun aşılması biçiminde gerçekleşmiş, ancak ne yahudi
kimliğini ne de yahudilerin farklılığını ortadan kaldırmıştır; yahudi
öznel ve nesnel olarak outsider olarak kalmıştır. “Yabancı” kaldığı
için (Simmel) kurtuluştan sonra “parya”ya ya da “parvenu”ye (Han­
nah Arendt’in özgürleşmiş yahudiler için önerdiği tipleme) dönüş-
müştür.'*o
■39 A. Léon (1980: 144) 40 Bkz. Hannah Arendt (1948: 83. 123-5)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 281
Léon’un anlayışında iki önemli zayıf nokta vardır; a) kapitalizmin
kültürlerin kimlik değiştirmesi sürecinden çok yapısal asimilasyon
sürecinin aracı olarak görülmesini; b) Batı Avrupa’daki asimilasyon
modeline evrensel geçerlilik kazandırma. Bu bakış açısı yahudilerin
özgürleşmesi ve marjinalleşmesinin ürünü olan batıdaki yahudi so­
rununu. ama aym zamanda yüzyıl dönümünde yahudi toplumunun
tamamının ilgi ile yaklaştığı uluslaşma süreci ile belirlenen sorunu
kavramaya yetmiyordu. Böylece Léon, yahudilerin modern dünyaya
göçünü yahudiliğin metamorfozu olarak değil, aksine sadece yahudi­
lerin farklılığının ortadan kaldırılması olarak yorumlayan, bir yerde
Aufklârungun mirası sayılabilecek asimilasyon anlayışında takılı
kaldı. Buna rağmen yahudiliğin laikleşmesi son yüzyılda iki farkh bi­
çime büründü; Doğu’da ulusal rönesans ve batıda asimilasyon, ikisi
de yahudi sorununun ortadan kalkmasını sağlayamadı.
Anti-sem itizm
Léon eserini İkinci Dünya Savaşı sırasında, Alman ordularının Avru­
pa’yı işgal ettiği dönemde yazdı. “Yüzyılın geceyarısı” idi; Léon onu
da etkileyen bu felaketin ortasında yahudi sorununun modern karak­
terini analiz etti. Onun gözünde anti-semitizm feodal bir kalıntı de­
ğildi, aksine “teknik ve bilimsel ilerlemenin (...) ölüm teknolojisi ve
biliminin ilerlemesine” dönüştüğü, “üretim araçlarının gelişiminin
(...) imha araçlarının artışı ile aynı anlama geldiği” emperyalist döne­
min tipik karakteristiği idi.'iz
Emperyalist anti-semitizm ile Léon’un -son derece indirgemeci bir
analiz temelinde- osffüdisch göçüne karşı tepki olarak gördüğü yüz­
yılın başında Orta ve Batı Avrupa’da son derece yaygın olan anti-se-
mitizm arasında önemli bir fark vardı. Ona göre Viyana’da Lueger,
Berlin’de Treitschke ve Paris’te Dreyfus skandali aynı olgunun çeşit-
41 Burada Milton M .Gordon’un (1964: 70, 81) tanımlamasındaki iki kavramı kullan­
dık; yapısal asimilasyon, belli bir varlık olarak etnik grubun çözülmesini içerm ekte­
dir, kültürel asimilasyon ya da akültürasyon ise sadece kimliğinin değişmesidir.
42 A. Léon (1971:96 (145))
282 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
İçmeleri idi. Emperyalist anti-semitizmin kökleri ise daha çok kapita­
lizmin tarihi krizinde yatıyordu ve yahudiler çürüyen sosyal sistemi
sarsan ekonomik çelişkilerin suçlusu olmuştu. Anti-semitizm bir
yanda tekelci bü30İk sermaye ile “büyük ölçüde yahudi sermayesi
olan spekülatif ticari sermaye” arasındaki çelişkinin ifadesi idi; öte
yandan büyük burjuvaziye, krizden etkilenen küçük burjuva kitlele­
rin anti-kapitalist radikalleşmesini yahudilere karşı kullanma imkanı
sağlıyordu. (“Büyük sermaye “yahudi sermayesi” miti ile kitlelerin
dikkatini başka yöne çekmeye çalışıyordu. ”)43 Anti-semitizmin bu
biçimi, yahudiler ekonomik açıdan sınırları ayrılmış bir grup olmak­
tan çıktıkları ve kültürel açıdan asimile oldukları için, geçmişteki bir
hayaletin dirilmesine neden oldu.
Anti-semitizm dışa karşı ırkçı bir değişime dönüştü ve faşist ya­
yılmacılığın sözde ideolojisi olarak görüldü. Bu durumda yabancı pa­
zarların ele geçirilmesi mücadelesi, sadece “sinkretizm”, iç ve dış an-
ti-semitizmin birbirine uyumunun sağlanması açısından, “dünya ya­
hudilerini Germen ırkının” düşmanı haline getirdi: “Irkçılık bir ırkın
tüm sınıflarının aynı potaya konmasına hizmet ediyor. (...) Farkh sı­
nıfları bir ırkın içinde eritmek kadar bu ırkın bir ortak düşmana sa­
hip olması zorunludur; tüm dünyadaki yahudiler. Irk mitine mantıki
olarak bir karşı mit eşlik eder: karşı ırk miti: yahudiler. ”44 Léon, ki­
tabının Horkheimer ve Aàoxno'mxn Aklın D iyalektiği adlı eseri ile şa­
şırtıcı paralellik içindeki bir bölümünde anti-semitizmi çöküş döne­
mindeki kapitalizmin, kendi olumsuzluğunu yahudilere yansıtma de­
nemesi olarak tanımlar. Gerçekte yahudiliğe yönelik olumsuz ideolo­
ji sadece faşizmin itici yanlarını yansıtıyordu. Léon’un ifadesiyle:
“Bugün uçurumun kenarına gelmiş kapitalist toplum, kendini yahu­
dileri ve onlarla birlikte yahudi nefretini yeniden dirilterek kurtarma­
ya çahşıyor. Ve yahudiler artık kendilerine verilen rolü oynamaya ya­
naşmadıkları için onlara yönelik baskı bu boyutlara varabildi, “yahu­
di kapitalizmi” bir mit olduğu için aşılması kolay olmuyor. Ancak ırk­
çılık karşıtını yoketmekle kendi yaşam temellerini de yokediyor. Ya­
■43 A Leon (1971:95 (IS Iv d )) 44 A. Léon (1971: 98 vd (156))
Marksistler ve Yahudi Sorunu 283
hudi kapitalizmi hayaleti solduğu ölçüde, kapitalist gerçekliğin tüm
çirkinliği ortaya çıkacak. ”4s
Yahudiler, Doğu Avrupa’da halk sınıfının parçalanmasına rağmen
sosyal açıdan farkh ve özellikle güçsüz bir etnik grup olarak kaldılar:
daha feodalizmin çöküşünün cefasını çekerken emperyalizmin kur­
banları oldular. Dolayısıyla anti-semitizm yahudilere karşı hiçbir za­
man ortadan kalkmayan geleneksel ekonomik düşmanlık gibi bir
kaynaktan beslenebildi. Buna karşılık Batıdaki gelişmiş kapitalist ül­
kelerde anti-semitizm, kuşaklar boyunca özgür ve asimile olmuş ya­
hudilerle karşılaştı. Léon’a göre bu “sözde” bir paradokstu. Gerçekte
yahudiler, hep anti-semitist propagandanın kendilerine verdiği işlevi
yerine getirmedikleri, onlara artık “ihtiyaç” kalmadığı zamanlarda
sosyal koşulların sorumlusu olarak görüldüler.
Bizce bu olgunun, Léon’un da ekonomik indirgemeciliği kabul et­
meden önce gözönünde bulundurduğu sosyal ve kültürel kökenleri
de vardır. Anti-semitizm, aynı zamanda yahudilere vatandaşlık hak­
larını tanıyan batılı medeniyetin gelişmesinin diyalektik sonucu idi:
Aufklärung yahudileri ekonomik olgu olarak ortadan kaldırmış ve
sonuçta bir sosyal “p a r y a ”y a 4 6 dönüştürmüştü. Düşük sosyal statü­
ye sahip yahudilerin getto içinde kaldıkları sürece kabul edilebilir ya­
pan duvarlar yıkılınca, yahudilerle yahudi olmayanlar arasmda ayrı­
lığı yeniden yaratmak için yeni ve görünmez bir engel çıktı. Anti-se­
mitizmin gözünde kurtuluş yahudilerin farklılığını ortadan kaldırdığı
ve farkedilemez hale getirdiği için çok daha tehlikeli idi. Modern an­
ti-semitizmin yahudilerin özgürleşmesinden sonra Orta Avrupa’da
ortaya çıkması tesadüf değildi. Ekonomik faktör faşizmin yahudileri
“anti-ırk” olarak ilan etmesini açıklamaya yetmemektedir. Bunun
için Léon’un eserinde genelde ele alınan anti-semitizim tarihinin ge­
lişimini gözönünde bulundurmak gerekir. Nasyonal sosyalistlerin Ju ­
denhaß (yahudilerden nefreti) Almanya’da otuzlu yıllarda ekonomik
krizin ürünü olan toplumsal gerilimleri onlara karşı kanalize etmeyi
başarması sonucu ortaya çıkan uygun koşullarda olgunlaştı, yine de
45 A. Léon (1971: 99(156 vd)) 46 Bkz. Hannah Arendt (1986: 128)

284 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
tarihi kökenleri daha derinde idi. Bunlar kısmen Prusya devletinin
otoriter geleneğinde, hâlâ varolan dinden kaynaklanan yahudi nefre­
tinde ve XIX. yüzyılm ortasından itibaren Alman kültürünü büyük
ölçüde belirleyen “kan ve toprak” {Blut undBoden) mitine dayalı ırk­
çı milliyetçilikte idi. Bir başka ifade ile ekonomik kriz anti-semitizmi
harekete geçirdi, ancak köklerinin modern Almanya’nın da ideolojik
ve kültürel ezelliklerinde aranması gerekir.
Yahudi sorununun çözünnü
Geleneksel marksist anlayışı devralan Léon, anti-semitizmi geçen
yüzyılın sonunda, Rusya’daki pogromlar ve Dreyfus skandali sonu­
cu ortaya çıkan küçük burjuva milliyetçi bir hareket olarak görüyor­
du. Siyonizm Avrupa sahnesine anti-semitizme tepki olarak Theodor
Herzl’m ezeli yahudilik ve yahudi nefreti efsanesinden yola çıkarak
kurduğu milliyetçi bir ideoloji olarak çıktı. Léon’a göre siyonist hare­
ket çözülmez bir çelişki ile karşı karşıya kalmaya mahkûmdu. Kapi­
talizmin tarihi krizi bir yandan oluşumunun koşullarını (anti-semi­
tizm) yaratmıştı, öte yandan gerçekleştirilmesinin önünde engeldi:
Léon üretim güçlerinin çöktüğü ve tüm gezegenin birkaç emperyalist
gücün hakimiyeti altinda olduğu bir dönemde, Filistin’in endüstrileş-
tirilmesini ve orada bir yahudi ulusal devleti kurulması fikrini küçük
burjuva hayal olarak görüyordu. Öte yandan Filistin’de İngiliz emper­
yalizminin kontrolünde bir yahudi devletinin kurulmasını olası görü­
yordu. Bu yerli arap nüfusla çatışmaların gittikçe arttığı bölgenin si­
yonist sömürgeleştirilmesi için tek imkandı.47
Yine de Léon, siyonizmi, özellikle yahudi sorunu Avrupa’da, di­
asporada gittikçe daha yakıcı bir hal alırken, Filistin’e bakışı açısın­
dan muhafazakâr bir hareket olarak görüyordu. Ona göre yahudilere
“politik ve manevi merkez” kurma girişimi tamamen saçma idi, hat­
ta daha kötüsü “yahudiliğin yokedilmekten kurtarılması”nın gün­
demde olduğu anda yanıltıcı idi. Léon konuya şöyle yaklaşıyordu:
“Küçük bir yahudi devleti, Polonyah ya da Alman yahudilerinin du­
■47 A. Léon (1971: 108 (167))
Marksistler ve Yahudi Sorunu 285
rumunda neyi değiştirebilir? Diyelim ki tüm dünyadaki yahudiler bu­
gün Filistin devletinin vatandaşı oldular: bu Hitler’in politikasını et­
kiler mi? Küçük bir yahudi devletinin kurulmasının bugün dünyada­
ki yahudilerin durumunda herhangi bir şeyi değiştireceğine inanma­
sı için insanın inanılmaz saflıkla hukuka inanması gerekir. ”4«
Bu analiz bize p ost factum (gerçekler karşısında) akıllı ve basiret­
li görünmektedir. Siyonist dünya örgütü iki dünya savaşı arasında, fa­
şizme karşı mücadeleci bir hareket yaratmak için pek fazla birşey yap­
madı (hatta anti-semitizmi siyonizmin işine yarayacak bir opsiyona
çevirmeye çahştı) ve Alman yahudilerinin Filistin’e yönelik olmayan
her türlü göçünü engellemek için çalışti. Bunun da ötesinde, Hannah
Arendt’in de belirttiği gibi fılistinli-siyonist yahudi aileler bile Nasyo­
nal Sosyalizmin tehdidi altinda idiler. Onları kurtaran kibbutzim değil,
Almanların ilerlemesini durdurabilen İngiliz ordusu oldu. Nazilerin
Afrika’daki savaşta durdurulması mümkün olmasaydı, Kudüs ya da
Tel Aviv’deki yahudiler de soykırımdan kurtulamayacaktı.^^
Buna rağmen bir kez daha Léon’un siyonizme karşı tutumunun,
faşizm karşısındaki pratik çaresizliğini yargılamaktan öte olduğunu
bir kez vurgulamak gerekir. O siyonizmi yahudi sorununa tarihi dü­
zeyde verilen yanlış bir cevap olarak reddediyordu. Kapitalist toplum
tüm medeniyet biçimini sorgulayan derin evrensel bir kriz tarafından
sarsılıyordu: bu çerçevede siyonistierin, krizin ilk kurbanları olan ya­
hudi halkını bu büyük felaketten kurtarabilecek kutsal ülke yaratma
fikri, tehlikeli bir hayaldi; yahudi sorununun çözümü kapitalizmin
aşılmasını gerektiriyordu.
Léon bu noktada Troçki’nin bazı fikirlerini devralır. Gördüğümüz
gibi Almanya’da Nasyonal Sosyalistlerin iktidarı ele geçirmesi Rus
devrimcinin daha önce sahip olduğu asimilasyoncu tutumundan vaz­
geçmesine neden olmuştu. 1937’de yanlış anlamaya yer bırakmaya-
"48 A. Léon (1971; 108 (168))
49 Bkz. Hannah Arendt (1978: 150). Aynca Bkz. Dan Diner (1985; 46). John
Bunzl'ın (1987: 70) şu tezi bizce de doğrudur; "ne yazık ki tarihi perspektiften bak­
tığımızda siyonist politikanın Yahudi soykırımına uygun bir cevap veremediğini
görüyoruz."
 Halk sınıfı teorisi: Abraham Léon
286
cak şekilde modern yahudi ulusunun varlığını kabul etti. Meksika’da
yayınlanan yidişçe bir derginin kendisi ile yaptığı söyleşide şunlan
söyler: “Farklı ülkelerden yahudiler kendi basınlarını kurdular ve yi­
diş dilini modern kültüre uygun bir araç haline getirdiler. Yahudi ulu­
sunun uzun bir süre daha varlığını devam ettireceği gerçeğini dikka­
te almak gerekir. ”so Troçki, yahudi sorununun “çürüyen kapitalizm
çerçevesinde ve İngiliz emperyalizminin kontrolünde” olumlu bir çö­
züme ulaşamayacağı görüşünde olduğu için siyonizmi reddediyordu,
buna rağmen sosyalizmin yahudi halkına garanti etmek zorunda ol­
duğu “teritoryal çözümün” gerekli olduğunu düşünüyordu. Bu tezler­
de Birobidjan sovyet deneyiminin etkisi olduğu seziliyor, Troçki bu
deneyimi, oluşturulma biçimi yüzünden “bürokratik maskaralık” ola­
rak yargılamış, buna rağmen ilkesel olarak kabul etmişti.sı Sonuçta
Troçki, 1937’de yahudi sorununun geleceğine ilişkin bir yazısında
agnostik tutumu tercih eder. Sosyalist bir demokrasi çerçevesinde
“zorlama asimilasyonculuğu” reddeder, ama aynı zamanda yahudile­
rin kendi istekleri ile asimile olma ya da “bağımsız bir cumhuri-
yet”ten52 yana tavır alma seçeneklerinden hangisini tercih edecekleri­
ne ilişkin soruya cevap vermez. Bu genel tarihi perspektifte metodo­
lojik tutumu açık ohnasına rağmen Troçki, o zaman yahudi sorunu­
nun ulusal çözümüne inanıyordu ve asimilasyon politikasının girdiği
çıkmazın farkındaydı. Bu konuyu 1934’ten beri yazılarında işliyordu.
Bu tezler Léon’un eserinde marjinal de olsa iz bırakmış ve ger­
çekten yahudi sorununun çözümünün sonuçta mekanik alternatif
olarak kavranabileceği sonucuna varmıştır: asimilasyon ya da teri­
toryal yoğunlaşma. Sosyalizm yahudilere kendi geleceklerini seçme
imkanı tanımalıydı; “Sosyalizm, diğer tüm halklara olduğu gibi on­
lara da asimile olma ve aynı zamanda kendi ulusal yaşamını devam
ettirme fırsatı tanımalıdır.”S3 Wladimir Medem’in “ulusal tarafsızlık”
teorisini aynı kelimelerle (büyük ihtimalle bilincinde olmadan) dev­
~50 Leon Trotsky (1982a: 111) 51 Bkz. Leon Trotsky (1983: 297)
52. Bkz. Leon Trotsky (1974: 188) 53 A. Léon (1971: ll5 vd (177))
Marksistler ve Yahudi Sorunu 287
ralan Léon, sosyalizmin bu alanda “doğal gelişimi”54 beklemesi ge­
rektiğini vurgular.
Yahudi ulusal varlığının kapitalizm sonrası toplumda alabileceği
biçimler konusunda (mutlaka teritoryal yoğunlaşmaya bağlı olması
gerekmeyen bir yaşam biçimi) fikir belirtmese de, bu tutum hem il­
ginç hem de verimlidir. Öte yandan asimilasyonu, yahudilerin kendi­
lerine özgü ekonomik işlevlerinin bitmesinin ve halk simñnin dağıl­
masının doğal sonucu olarak gören daha önceki düşüncelerinin çer­
çevesi gözönünde bulundurulduğunda şaşırtıcıdır. Léon, halk sınıfi
teorik modeli ile Yahudilerin sosyalizmde ulusal rönesanslarını
yaşayacağı öngörüsünün bağdaşmazlığını kavradığını, Yahudi soru­
nunun “ulusal çözümünün” büyük ihtimalle asimilasyonun “başlan­
gıcı” olacağını belirtmiştir. Bu Léon’un, Yahudilerin “sınıf’ olma
özelliklerini kaybettikten sonra bile “halk” olmaya devam edecek­
lerini dolayh biçimde kabul ettiği ilginç bir çıkarsamadır. Kısacası bir
yerde kendi teorisini göreceleştirmiştir. Buna rağmen bu sonuç döne­
min genel eğilimine uygundur: Léon Yahudi sorununun -asimilas­
yonu tarihi eğilim ve “ilerlemenin” sonucu olarak gören- geleneksel
marksist analizini tamamladığında Auschwitz’de Yahudilerin
asimilasyonu yüzyılının ölüm çanları çalmaktadır.
54 A. Léon (1971: 116 (178))
288 Sonuç
Sonuç
Bu araştırmanın sonucunda yahudi sorunu üzerine marksist tartışma
tarihinin, bir anlayışsızhk tarihi olduğu ortaya çıkıyor. Klasik mark­
sist düşünce ne anti-semitizmin doğasını, ne de yahudilerin kendile­
rine özğü kimliklerini kabul ettirme çabalarını anlayabilecek durum­
daydı. Bunlar bir yana, sosyalizmin dışında da başka uyğun cevap­
ların olmadığım söylemek gerek. Yahudileri iyi birer Alman ya da
Avusturya vatandaşı yapma çabası içindeki liberalizmin asimilas­
yoncu tutumunun kaynağında, onların farklılığını kabul etmemekte
direnmek yatıyordu. Asimilasyon politikasının krizine yahudilerin
verdiği cevap olan Siyonizm de aynı ölçüde etkisizdi. Herzi’ın kurdu­
ğu hareket Filistin’i sömürgeleştirmeyi ve savaştan sonra orada bir
devlet kurmayı başardı, ancak bu yahudi sorununu çözmedi (aksine
araplar açısından bakıldığında yeni bir ulusal sorun ortaya çıktı).
Yüzyılın ilk yarısında siyonizm yahudilerin asıl sorunlarının yaşan­
dığı diasporanın reddi anlamına geliyordu, buna karşılık Filistin fa­
şizmin tehdidindeki yahudiler için güvenilir bir sığınak değildi (en
azından Rommel’in ordularının saldırmaya cesaret edemedikleri Bir­
leşik Amerika kadar güvenli olmayan bir yerdi ve Siyonist Dünya Ör­
gütü Amerika’ya göçü her halükarda engellemeye çalışıyordu). Libe­
ralizmle karşılaştırıldığında (yahudi halkının “normalleştirilmesi”),
sosyalizm yahudileri tüm ezilenlerin sosyal kurtuluşunun yolu ola­
rak düşünülen evrensel bir projeye (proletaryanın kurtuluşu) davet
ediyordu, yahudi dünyasının sosyalizme gösterdiği büyük ilginin ne­
deni bununla açıklanabilir.
Yahudi sorunu konusunda marksizmin genel eğilimi şöyle özet­
lenebilir:
a) yahudilerin özgünlükleri (etnik, kültürel ve dini) ve tarihteki
Marksistler ve Yahudi Sorunu 289
devamlılıkları, ilk çağdan kapitalizmin başlangıcına kadar sürdür­
dükleri sosyo-ekonomik işlevlerine indirgendi: ticaret; yahudilerin
kast ya da halk sınıfı olarak tanımlanması bu temele dayanır;
b) anti-semitizm önceleri sosyal geriliğe bağlı karakteristik bir ol­
gu, daha sonra hakim sınıfın, çalışan kitlelerin ve küçük burjuvazi­
nin kapitalizme karşı tepkisini zararlı bir hedefe çevirmek için kul­
landığı propaganda aracı olarak yorumlandı; bu yorum anti-semitiz-
min iki dünya savaşı arasında kapitalist Avrupa’nın ortasında, nazi
rejiminin kurucu unsurlarından biri haline geldiğinde de değişmedi;
c) toplumun ekonomik ilerlemesi ile biriikte anti-semitizm ve fe­
odal cehaletin diğer biçimleri yokolacak ve yahudilerin kültürel fark­
lılığının maddi temellerini yitirmesi ile biriikte yahudi tüccar sınıfı da
ortadan kalkacaktı;
d) yahudilerin Batı Avrupa’daki (özellikle Fransa’da) kurtuluşu
model olarak alındı ve tarihi bir paradigmaya dönüştürüldü; asimi­
lasyon her sivil toplumun gelişiminin gerekli bir etabı idi ve U. Enter­
nasyonal’in pozitivist marksizminin düşünsel-kültürel bakış açısını
belirleyen ilericilik ideolojisinin bir parçası oldu;
e) asimilasyonun tarihî kaçınılmazlığı Doğu Avrupa’da yahudi
sorununun ulusal karakterinin kaybolmasına neden oldu; yahudi so­
runu ekonomik ve politik bir sorun olarak görüldü (yahudi ticareti­
nin rolü, anti-semitist yasaların sorunu vb.) ya da geçmişin ulusal
sorunu olarak değerlendirildi, hiçbir zaman güncel ulusal sorun ola­
rak algılanmadı.
fj Siyonizm yahudilerin anti-semitizme karşı milliyetçi tepkisi
olarak kavrandı ve yahudi proletaıyasma zararii etki yaptığı gerekçe­
si ile eleştirildi; Filistin’i sömürgeleştirmek, diasporada kapitalizme
karşı mücadeleden vazgeçmek demekti; hiçbir marksist 1929’a kadar
Filistin’in siyonist sömürgeleştirilmesinin yol açacağı ulusal sorunla­
rın bilincinde değildi (nadir istisnalar arasında Kautsky, kuruluşu­
nun başlangıcında Filistin Komünist Partisi ve siyonistierin tarafında
Martin Buber ile Haim Şitlovski sayılabilir).
Bu eğilim genel geçerdi ama tek değildi. Yahudi sorununun mark­
sist analizi çoğulcu idi ve yukarıda sayılanlardan her birinde istisna-
290
1ar ya da farklı tutumlar bulunabilir: yahudi marksistler (JVledem, Bo­
rohov) çarhk Rusya’smda yahudi sorununun ulusal karakterini kav­
radılar, Troçki, Rosa Luxemburg, Abraham Léon ve Frankfurt Okulu
marksistleri (Horkheimer) anti-semitizmi feodal bir kalıntı değil,
kökleri geçmişte ve bugün hem “bilinçli hem de bilinçsiz kitlelerin
objektif sosyal ilişkilerinde” varolan en üst düzeyde modern bir olgu,
kapitalizmin gecikmiş bir ifadesi olarak gördüler. ı Bu yorumların ço­
ğulculuğu ciraştırmamızın başlığının da açıklamasıdır: yahudi sorunu
ve “Marksizm” değil, “Marksistler”. Asimilasyonu önerenlerle (Ba-
uer’den Kautsky’e, Lenin’den Léon’a) Doğu Avrupa’daki yahudilerin
ulusal karakterini içeren çözümü (Medem, Borohov) savunanları te­
mel bir fark ayırıyordu. Ulusal devlet çözümünü savunanlar da dias-
pora’da ulusal özerklik ile Filistin’de bir yahudi devletinin kurulması
konusunda bölünmüşlerdi. Tartışmanın merkezinde asimilas­
yon/ulus diyalektiği bulunuyordu. Bir yanda yahudiliği modern top­
lumun ortasında feoal bir kahntı olarak gören Katusky, öte yanda ya­
hudilerin % 100 kendileri olabilecekken neden “bir başkasının %
4 ’ü” olduklarını kabul etmeleri gerektiğini anlamayan Haim Şitlovs­
ki vardı.2 Isaac Deutscher bu tartışmanın bilançosunu şöyle çıkarır:
“Marksistler olarak teoride yahudi işçi hareketinin özgünlüğünü red­
detmeye çalıştık, ama buna rağmen kendine özgü bir kimliği oldu.
Aydının bu yahudi l^areketinde kendi rolünü bulduğu ve bunu ifade
etmek için çaba göstermesine gerek görmediği açıktı. Doğu Avru­
pa’daki yahudi işçi hareketi yidiş kültürünün yükselme döneminin
yaratıcısı oldu. ”3
Yahudi sorunu klasik marksist düşüncedèki bazı çatlaklar üzeri­
ne, özellikle dini bir olgunun tarihteki önemini kavramayama ve ulus
kavramına yönelik zorlukları konusunda bilgi vermektedir. Yahudi
sorununun dini boyutu, açıkça göz önünde olmasına rağmen, yahu-
” l Bkz. Max Horkheimer ve Theodor Adorno'nun Paul W . Massing'e önsözü (1985:
V III)
2 Bernard Suchecky'de alıntı (1986: 98)
3 Isaac Deutscher (1977: 23)
Sonuç Marksistler ve Yahudi Sorunu 291
dİ tarihinin kentli bir tüccar sınıfının ekonomik tarihine indirgenme­
si Ue gözardı edildi. Bu konuyu küçümseyenler ne anti-semitizmin
kökenleri ve gelişimini, ne de tarih boyunca ibranilerin farklılığını
kavrayabildiler. Yahudi sorununu sadece dini boyutuna indirgeme­
nin yanlış olması kadar (Heinrich Graetz’den Simon Dubrow’a, Salo
Baron’dan Leon Polyakov’a kadar tüm İbrani tarihçilerinin ortak tu­
tumu), yahudi kimliğinin tanımlanmasında dini unsuru unutmak ve
tarihi değişimi içinde analizini ihmal etmek de o kadar yanhştır. Te­
olojik indergemeciliğin yerine ekonomik indirgemeciliği koymak ya­
hudi sorununun “materyalist” kavramlarla ele alınmasını sağladı
ama tarihin tek boyutlu açıklanmasının sınırlarını aşamadı. Yosef
Hayim Yeruşalmi’ye göre “yahudilerin geçmişi tarihçilerin önüne bir
bütün olarak çıkmamakta, aksine son yüzyıldaki seleflerinin de, gö­
receliği ve çoğulculuğunu kavrayamadığı bir düzeyde bulunmakta­
dır. ”4 Bu uyan bize hem dini hem de ekonomik boyutu gözönünde
bulunduracak bir tutumun gerekliliğini göstermektedir. Biz yahudi
tarihinin incelenmesinde dinin, ekonomi kadar önemli olduğunu dü­
şünüyoruz, çünkü halk sınıfı teorisi kabul edilse bile “halk”m “sı-
nıf’tan önce varolduğu ve ondan sonra da varolacağı unutulmamalı­
dır. Bu, dini ezilenlere karşı baskı aracı olarak gören ve cehaletle eş
tutan, materyalist ve rasyonalist anlayışın bu olguyu yok saymasının
sonucudur. Yahudi sorununu ele alan marksistler, inancın yıkıcı im­
kanlarını, dini düşüncenin “sıcak eğilimlerini” hiçbir şekilde anlama­
dılar. İncelediklerimiz içinde hiçbiri yahudiliğin “tarih satrancında”
(Walter Benjamin) materyalizmin vazgeçilmez müttefiki olduğunu
göremedi. Sosyalisüer için yahudilik ve anti-semitizim aynı ölçüde
“ön yargılardan” ibaretti ve aydınlanmanın gelişmesi ile ortadan kal­
kacaktı. Özellikle yahudi marksistler dinden arınmış bir bağımsız ya­
hudi devletinden yanaydılar; böylece Yiddishland'dâ proletaryanın
mücadelesini belirleyen mesihçilikle, sosyaUst aydınların ateizmi ara­
sında garip bir ilişki oluştu.
4 Yosef Hayim Yerushalmi (1984: 112)
292 Sonuç
Ulus kavramına ilişkin zorluğun nedeni açıktı. Marksistler ulusal
olgunun nesnel bir tanımlamasını yapabilmeye çalışıyorlardı; ancak
bir ulusu oluşturan ortak dil, toprak ve ekonomi gibi objektif unsur­
ları ele alırken, ulusun sübjektif boyutunu; bir grubun onu birarada
tutan ortak kaderi belirleyen ortak kültür bilincini gözönünde bulun­
durmuyorlardı. Oysa ulus diyalektik bir bütünlüktür ve özellikle ezi­
len uluslarda iç dayanışma en azından ekonomik faktör (ulusal pa­
zarın varlığı vb.) kadar önemlidir. Bu tam da yahudi marksistlerin,
özellikle Bund yanlılarının, klasik marksist tutumda aşmaya çalıştık­
ları zayıflıktı. Tutumlarının güncelliği ve verimliliği ulus kavramını,
toprağa bağımlı olmaktan çıkarıp farklı yorumlamalarında, enternas­
yonalizmi evrensellik ve ulusal kurtuluşun sentezi olarak görmele­
rinde, aynı zamanda ulusal azınlıkların kültürel özelliklerini diyalek­
tik olarak kavrama çabalarındadır. Bund’un ulusal-kültürel özerklik
konusundaki önerisi aslında vatandaşlık ve milliyet arasındaki farkı
ortaya koymaktadır.
Yahudi sorunu aynı zamanda marksistlerin farkh baskı biçimleri,
doğrudan sınıfsal olmayan, örneğin ulusal ya da ırkçı ve cinsel bas­
kı konusundaki tartışmalardaki gecikmeleri ve sınırları üzerine bilgi
vermektedir. Yahudi sorununa karşı anlayışsızlık ile kadınların ezil­
mesi sorununa dar bakış açısı arasında şaşırtıcı bir benzerlik vardır.
Annik Mahaim’a göre Alman ve Rus sosyalistler genelde “kendileri­
ni sadece işçilerin sorunları ile ilgilenmekle sınırlamışlar ama cinsle­
rin sorunlarına hiç değinmemişlerdir”.5 Onlara göre kadınların kurtu­
luşu sosyalizmde gerçekleşecekti, ama bu işçi hareketinin günlük
mücadalesini ilgilendirmiyordu. Kadınlar proletaryanın bir parçası
olarak görüldüler, özel bir baskıyı yaşayan kişiler olarak değil, yahu­
di ulusu kavramının reddi ve yahudi sosyalizmine yönelik eleştiri, fe­
minizme ve özerk kadın kurtuluş hareketi düşüncesine karşı itiraz­
larla benzerdi. Bazı istisnalar hariç, kadınlar işçi hareketi içinde, ken­
dini proletaryanın davasına adamış militan rolünü üstlendiler, ama
5 Bkz. Annik Mahaim(l979: 80)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 293
kendi baskı altındaki cinslerinin temsilcisi olmadılar. Rosa Luxem­
burg, işçi hareketi içinde kendini kabul ettiren bir kadın devrimci ve
marksist olarak bu bağlamda bir sembol olarak anılabilir, ancak bu
noktaya kendini iki kez aldatarak, hem yidiş kimliğini hem de kadın­
lığını reddederek varabilmiştir.ö Eşcinsellik sonmunu da bu düzeyde
ele alabiliriz. Örneğin Viyana’da yayınlanan Arbeiterzeitung’dia. ya­
hudi sorununa karşı kuşkulu tutuma paralel olarak (anti-semitizme
karşx mücadele etmekten kaçınmak, “yahudileşmiş” finans kurumla-
rının ya da basının ortaya çıkarılması vb.) aynı zamanda eşcinsellik
kızgın bir şekilde kınanıyordu. Sonuçta Kari Kraus “yoldaş” {Gem s-
se) kelimesinin Almancada “zevk almak” {geniessen)k.e\\mts\n&tn
türetilmiş olduğunu yazacak kadar ileri gitti.'' Bu tutumun nedeni sa­
dece “Kakanistan”m (Kari Kraus) burjuva iffet ve ahlak anlayışına
bağlanamaz. Sovyet Rusya’sında yirmili yıllarda -Stalinizm’den önce
de- eşcinsel ilişkileri anormal ve sapık olarak nitelendirmek normal-
di.8 Klasik sosyalist düşünce genelde ezilenlerin eşitlik mücadelesini,
aynı zamanda farkh olma hakkını kabul ettirme mücadelesi olarak
tanımlamayı başaramadı. Örneğin Rus marksistleri ulusal azınlıkları,
eşitlik mücadelesinden çok farklılıkların aşılmasına dönüşen kaü bir
alternatifle karşı karşıya bıraktılar; kendi geleceğini belirleme (dev-
letsel ayrılma) ya da asimilasyon. Yüzyıl değişiminde tüm Avrupa’da
yahudi kültürü -politikadan (Medem, Şitlovski), tarihe (Dubnow),
fen bilimlerinden (Lesçinski), edebiyata (Peretz, Aleichem, Asch),
resme (Chagall) kadar- yahudi kimliğinin onaylanması idi ve bu
~6 Rosa Luxemburg'un kadın kimliği Leo Jogisches ile mektuplaşmalarında ortaya çık­
maktadır ve belki de Christel Neusüssun (1986) göstermeye çalıştığı gibi Alman
Sosyal Demokrat Partisinin örgütlenme biçimine ilişkin eleştirisinde (bürokratik-
merkeziyetçi ve büyük ölçüde "patriarkal") gizli ve belirsiz de olsa feminist bir bo­
yut bulmak mümkündün Buna rağmen, Rosa Luxemburg'un Sosyal Demokradarı
soldan eleştirdiği ve aynı zamanda merkeziyetçilikte bolşevik partiden hiç de aşağı
kalmayan PolonyalI devrimcilerin örgütünün (SD KPiL) en önemli lideri olduğu unu­
tulmamalıdır. EIzbieta Ettinger de (1990) Rosa Luxemburg'un iki ezilen tabakaya da­
hil olmasını -kadın ve Yahudi- komünist angajmanının gerekçesi olarak görür
7 Bkz. Cesare Cases (1985: 180)
8 Bkz. Alix H o lt(l9 7 9 : 118)
294 Sonuç Marksistler ve Yahudi Sorunu 295

hakka diaspora içinde de sahip olmak istiyorlardı. Belki bugün, XIX. te doğru gidilebileceğini; “akıntı ile yüzmek” hayalinden vazgeçerek,
ve XX. yüzyıl kültürünün yahudilerin farklılığına ne borçlu olduğu “fırtına”ya karşı durmak gerektiğini bilmek gerekirdi. Detlev Claus-
anlaşılmaya başlandı. Yahudi marksistler, Hannah Arendt’in oluştur­ sen’in vurguladığı gibi bu ders o kadar etkili oldu ki, bugün artık hiç­
duğu “biUnçli parya”lar kategorisinde değerlendirebilir, onlar bu bir sosyal kurtuluş projesini, “medeni toplum ile barbarlık”” arasın­
farklılığın kabul edilmesi için mücedele ettiler ve onu Avrupa’daki daki ilişkiye ışık tutan Auschwitz’i düşünmeden ele almak mümkün
tüm ezilenlerin^ sosyal ve ulusal kurtuluş mücadelesine kattılar. değil. Gerçekte alarm zillerini çalan marksistler yok değildi: “Sosya­
Rus, Alman ya da Avusturya marksizminin yahudi temsilcileri outsi- lizm ya da barbarlık” alternatifini formüle eden ve 1915 Alman­
defdA aı, kendi sosyal dışlanmışlıklarının sonucu isyan ediyorlardı, ya’sındaki milliyetçi sarsıhnalarda bir nevi “Kisiev havası”nı hisse­
ama “bilinçli parya” değildiler. Tüm önemli eserlerini sürgünde yazan den Rosa Luxemburg ya da 1938’de yahudilerin naziler tarafından fi­
ve tutarlı politikası yüzünden sürekU yanılgılara mahkûm edilen ziksel imhasını tahmin eden ve anti-semitizmi çöküş dönemindeki
Troçki’nin (Lev Davidoviç Bronstein) kaderinde temel bir yahudilik kapitalizmin kültürünün “tortusu” olarak nitelendiren Troçki;
vardı, Hans Mayer’in belirttiği gibi tüm yaşamını farkında olmadan 1940’da faşizmin zaferi halinde “ölülerin bile tehlikede olduğunu”
“yoldaş Shylock” olarak yaşamıştı, lo yazan Walter Benjamin. Ama onların sesleri yalnız kaldı. Marksizmin
Sonuçta tartışmaya ilişkin araştırmamız, U. ve IH. Enternasyo- kendini yenilemesi ancak bu geleneğe sahip çıkması ile olacaktır.
nal’in marksist düşünürlerini temelden etkileyen, ilerlemeci tarih an­
layışının sınırlarının ortaya çıkmasını sağladı. Asimilasyon teorisinin
ve anti-semitizme karşı anlayışsızlığın kökeninde, tarihi doğrusal bir
gelişme olarak kavrayan, insanlığın kademeU olarak iyiye doğru iler­
leyeceğini, bu gelişmenin doğal yasaları sonucu toplumun ve kapita­
lizm çerçevesinde üretim güçlerinin ilerlemesinin kaçınılmaz olarak
sosyalist düzenin başlangıcına varacağını öngören anlayış yatıyordu.
Engels 1890’da ekonomik gelişmenin her türlü anti-semitist ifadeyi
anlamsız ve tarihe aykırı hale düşürdüğünü yazıyor. Sosyalistler ve
komünistler bu hayale elli yıl boyunca, Auschwitz, ekonomik geliş­
me ve teknolojik ilerlemenin doğrudan insancıl ve sosyal ilerleme an­
lamına gelmediğinin kanıtlarını ortaya koyana kadar inandılar. Al­
manya, Macaristan ve İtalya’da devrimin yenilgisinden, Birinci Dün­
ya Savaşı’ndan sonra Avrupa, iki dünya savaşı arasında aslında en­
gellenmesi mümkün olan ama artık kaçınması mümkün olmayan
Auschwitz yolunu seçti. Yahudi sorununun aslını kavramak için ta­
rihin her zaman ilerleme anlamına gelmediğini zaman zaman felake­

9 Bkz. Hannah Arendt (1986: 128)

10 Bkz. Hans Mayer (1975: 422) Devlet Claussen (1987: 10)
Marksistler ve Yahudi Sorunu 297

Sonsöz

Frankfurt O kuiu’ndan Ernest Mandei’e

Marksizmin Auschwitz karşısındaki
soruları ve çıkmazları
"Yahudi sorunu” üzerine marksist tartışma, Kari Marx’tan Abraham
Leon’a, Kurtuluş’tan Auschwitz’e, bir asırlık tarihe yayılır. Bu tartış­
ma, ilk işaretleri orta Avrupa’da XIX. yüzyûm ikinci yarısında ortaya
çıkan, bir diaspora azınlığı ile evrenselci ve devrimci bir düşünce akı­
mı arasındaki sıkı bir içiçe geçişi ifade ediyor. Kitaba konu olan siya­
si ve kuramsal tartışma da, çok yönlü bir “sembioz”a yol açan bu
karşılaşmadan doğmuştur. Aynı zamanda krizlerin ve kopuşların da
damgasını vurduğu bir karşılaşmadır bu. Polemiklere, ideolojik spe­
külasyonlara ve yanlış anlamalara konu olan, genç Kari Marx’in Zm
Judenftage (1843) denemesini anmak, yahut Yiddishkeit’ten gelme
onca devrimcinin otuzlu ve kırklı yılların stalinist Rusyası’ndaki tra­
jik yazgısını hatırlamak yeterlidir. Ancak, bu karşılaşma şaşkınlık
yaratacak boyutlardadır: XIX. yüzyıhn sonu, yani İkinci Enternasyo-
nal’in kuruluşunun arifesinden İkinci Dünya Savaşı’na kadar, Yahu­
diler, varlıkları, düşünceleri ve eylemleriyle marksizmin tüm tarihine
damgalarını derin biçimde vurmuşlardır.
Bu tartışmanın analizi, yahudi tarihine marksist yaklaşımın ve­
rimliliği ve (kimi zaman derin) sınırları üzerine kapsamlı bir sorgu­
lamayı da gerektirmektedir. Yahudi-marksist karşılaşmasına, çoğun­
lukla ağır bedeller ödenen yanılsamalar ve gerileyişler eşlik etmiştir.
XIX. yüzyılın sonlarında Avrupa’daki ilk yürüyüşlerden Auschwitz
iğrençliğine, modern antisemitizmin ortaya çıkışı karşısında, kimi
nadir istisnalar hariç, marksist düşüncede hakim olan gerçek bir kör­
lük biçimidir. Bununla beraber, marksizmin bu sınırlarını, onun ya-
298 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
hudi tarihine yabancı oluşunun bir ürünü şeklinde yorumlamak yan­
lış olacaktır. Tam tersine, Kurtuluş sayesinde, Avrupa toplumlarının
büyük bir kısmında Yahudilerin gerçek yurttaşlar haline geldiği bir
dönemde, marksizm yahudiliğin siyasi ve kültürel boyutlarından bi­
rini teşkil ediyordu.
Bu tartışmayı, bu kitapta işd hareketinin tarihi ve fikirleri ile olan
derin ilişkileri içerisinde incelenen yidiş ve yahudi-alman kültürlerinin
ifadelerinden biri olarak kavramak daha faydah olacaktır. Yahudi soy­
kırımı, çok kısa bir zaman zarfında, 1941 ile 1945 arasmda, bir asır
önce başlamış bir tartışmaya son veren radikal bir kopuş olmuştur.
Yahudiler ile marksizm arasındaki uzun karşılaşma müddeti yerini
imhanın kısa müddetine bırakmıştır. Eğer Kurtuluş bu yakınlaşmanın
temellerini attıysa, Auschwitz bunları yok etmiştir (en azından ortaya
çıktığı coğrafi ve kültürel alanda). Hitler Yahudileri ortadan kaldırma­
yı görev edinmişti; stalinizm, Avrupa’da savaştan sonra -Sovyetler
Birliği’ndeyse yirmili jalların sonunda-, canh marksizmi yok edecek­
ti, bir yandan onu bir devlet ideolojisine dönüştürerek, bir diğer yan­
dan ise onun en özgün ve otantik temsilcilerini ortadan kaldırarak.
Böylece yahudi sorunu üzerine “klasik” marksist tartışma Ausch-
witz’le sona erecekti, bitkin düşmüş, soluğu tükenmiş yahut aşılmış
olmasından değil, onu yaratmış ve canlandırmışlarla birlikte yok ola­
rak. Savaş-sonrası marksizmi XIX. yüzyıldan yahut XX. yüzyılın ilk
yarısından çok daha “az yahudi” olacaktır. Bir otuz yıl boyunca, mer­
kezi, doğu ve orta Avrupa’dan Latin dünyasına (özellikle İtalya ve
Fransa’ya ve çok anlamlı gelişmelerle Latin Amerika’ya) kayacak ve
en sonunda yetmişli yıllardan itibaren anglosakson kültürde, ve özel­
likle de amerikan üniversitelerinde kök salacaktı.ı Savaşın sonunda
“yahudi-marksizmi”nin sağ kalanları, siyonist veya bundcu olsunlar,
çoğunlukla, yepyeni bir gerçeklik ve sorunlarla karşı karşıya kala­
cakları İsrail’e yerleştiler. 1945’ten sonra Yahudilerle isçi hareketi
arasındaki ilişkilerde yaşanan bu önemli kopuş, Avrupa Yahudileri­
nin yok edilişinin nedenleri, biçimleri ve sonuçları konusundaki bir
' i Bkz. Perry Anderson, Tarihsel Materyalizmin izinde. Belge.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 299
tartışmanın eksikliğini büyük ölçüde açıklamaktadır.
Bu kitapta incelenen kuramsal ve siyasi tartışmalar savaş sırasın­
da tümüyle sekteye uğramıştır. Soykırım bunların sınırlarını göster­
miş, ve aynı zamanda, nesnelerini ortadan kaldırarak onlara sert bir
şeklide son vermiştir. Savaş-sonrasmın kültürel ve siyasi ortamı, ne
bu kopuşu sorgulamaya ne de bu kuramsal boşluğu doldurmaya kat­
kıda bulunmuştur. Kırkh ve ellili yıllar boyunca, marksizm gerçekten
de antifaşist kültürün başlıca unsurlarından biri haline gelir, ancak
burada yahudi trajedisi, Avrupa’ya kasıp kavuran devasa çatışmanın
marjinal bir boyutuna indirgenir.
Nazizmin yenilgisi. Kızıl Ordu’nun orta Avrupa’ya ilerleyişi, ko­
münist partilerin. Direniş içerisinde bir önderlik rolü oynadıkları ül­
kelerdeki etkileyici yükselişleri, savaşın hemen sonrasında, ilerleme
felsefesine bir geri dönüşü kolaylaştırır, ve bu da felaketi düşünme
çabalarına pek yer bırakmaz. Böylece marksizm, Auschwitz üzerine
suskunluğu ile karakterize olur. Tarihin, bir yığın ceseti ortadan kal­
dırdıktan sonra, mutlu bir sonuca ulaşıyor, ve ruhunun, Hegel tara­
fından Jena’da görülen Napolyon gibi beyaz bir atın üzerinde değil de
bir sovyet tankının başında görkemle ilerleyen bir karanlık kişilik ta­
rafmdan cisimleştiriliyor gibi göründüğü bir anda , bu “küçük farklı­
lığa” ilgi göstermek mümkün mü2? Bu suskunluk günümüze kadar
sürmüştür. Eğer bir örnek vermek gerekirse, Britanyah büyük tarih­
çi Eric J. Hobsbawm XX. yüzyıl bilançosunu, bu sonuncusunun,
1914 arifesinde hala batı dünyasının sağlam kazanımları olarak ka­
bul edilen uygarlık seviyelerine göre şaşırtıcı “gerileyişi” tespiti ile
açıyor. O zamanlar, savaş sırasında sivil nüfus katliamının ve işken­
cenin kesinlikle bir daha gerçekleşmeyeceğinin düşünüldüğünü ha­
tırlatıyor, fakat nazi imha kamplarına, arada birkaç satır yer ayırıyor
sadece^. Ne var ki, Auschwitz, Marx’in kurucusu olduğu düşünce ge­
leneğini de sorguluyordu.
2 Roger CaÜlois tarafından Alexandre Kojève’e atfedilen sözler, akt. Lutt Nietham­
mer. Posthistoire. Ist die Geschichte zu Ende?, Rowohlt, Hamburg,1989, s.77.
3 E.J. Hobsbawm, Aşınlıklar Çağı. Kısa Yirminci Yüzyıl Tarihi I9 I4 - I 9 9 I , çev. Yavuz
Alogan, Sarmal, 1st.,1996.
300 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Marksizmdeki hakim anlayış, imha kamplarmı “tekelci kapitaliz­
min” ve “emperyalist çöküşün”, niteliksiz ifadelerinden biri olarak
kavrayacaktır. Yahudi soykırımının, modern ırkçılığın uç bir ifadesi
olarak görülüşü, batı dünyası tarihinde ırkçı ideolojilerin ve zihniyet­
lerin durumu üzerine verimli ve yenileyici bir sorgulamadan çok da­
ha fazla retorik bir formül teşkil etmiştir. Marx’in düşüncesi, şüphe­
siz, XX. yüzyıl boyunca sosyal bilimleri etkilemiş ve zenginleştirmiş-
tir, ancak hiçbir marksist, en azından kısa zaman öncesine kadar, bu
sorunlar üzerine derin bir inceleme yapmamıştir-». Bu suskunluk. III.
Reich’m idam merkezlerinde yaşama veda eden binlerce militan ve
entelektüele bir saygı gösterisinde bulunmanın ne en onurlu ne de en
verimli biçimidir. Kısacası, Auschwitz’in temsil ettiği uygarlık kopu­
şu karşısında kör bir Avrupa kültürü içerisinde, marksizm bir istisna
oluşturmamaktadır.
Kendi adına, bu kitap, genel eğilimden kaçabilen ve savaşın Avrupa
yahudiliğinin yazgısı üzerine doğurabileceği sonuçlar hakkında bü­
yük bir berraklık göstermiş iki özel simanın, Leon Troçki ve Walter
Benjamin’in parıltılı ve öngörülü sezgilerinin altinı çiziyor. 1938’de
Troçki, yeni bir çatişmanın Yahudilerin “fiziksel imhası”na yol aça­
cağım öngörüyor; 1940’da, yazarının göçüne ve intiharına rağmen,
mucizevi biçimde kurtarılan “Tezler”de Benjamin, felaket fikrinin ar­
tık ilerleme mitinin yerini aldığı yeni bir tarih vizyonunun ana hat­
larına çiziyordu. Yaklaşımları kökten farklıydı -birincisi ateist ve ke­
sinlikle rasyonalist bir devrimci, diğer tarihsel maddecilik ile mesiya-
nik kefaretin bir sentezini oluşturma arayışında bir yahudi düşünür-
fakat sonuçları son derece çakışmaktadır. Troçki, eli kulağında bir
tehlikenin ciddiyetine sertçe işaret ediyor; Benjamin, Auschwitz yır­
tılışını düşünmeyi ve anlamayı sağlayacak felsefi kategorileri tasarlı­
yordu. Rus sürgün. Alman Yahudi eleştirmence öğütlenen, devrimi
"4 örneğin Bkı. Etienne Balibar ve immanuel W allerstein, Irk, Ulus, Sınıf..... ; Edward
W. Said, Kültür ve Emperyalizm, çev. Necmiye Alpay, Hil yay., İst., 1998; Detlev Cla­
ussen, Grenzen der Aufklärung. Zur gesellschaftlichen Geschichte des modernen Anti­
semitismus, Fischer, Frankfurt/M, 1987.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 301
artık tarihin lokomotifi değil, felakete doğru gidişi durdurabilecek bir
“alarm freni” şeklinde kavrama düşüncesini, neredeyse siyasi terim­
lere tercüme ediyor gibiydi. Sırasıyla biri stalinizmin, diğeri nasyo-
ncd-sosyalizmin kurbanı olarak, her ikisi de yüzyılın barbarlığı tara­
fından yok edilecektis.
Bu iki simanın mirasçılarıdır, savaştan sonra onların düşüncele­
rini geliştirecek olan. Doğrusunu söylemek gerekirse, söz konusu
olan, bir tartışmanın yeniden başlatılması değil, marjinalleşmiş, sür­
gün edilmiş yahut Hiüer’in büyük katiiamından sağ çıkmış entelek­
tüellerce gerçekleştirilen , o dönemde neredeyse hiç duyulmamış, ya­
lıtılmış analizlerdi. Marksist alan içerisinde (kimi zaman onu değişti­
rerek) Auschwitz’i düşünme teşebbüsü, farklı ancak paralel yakla­
şımlardan yola çıkaran Frankfurt Okulu’nun ve Ernest Mandel’in
eseri olmuştur. Horkheimer ve Adorno, Aydınlanmanın Diyalekti-
ği’nde, Benjamin’in “Tezler”inde bulunan kimi temaları geliştirdiler.
Kısa zaman sonra, Leo Löwenthal, Herbert Marcuse ve Günther An-
ders gibi Sosyal Araştirmalar Enstitüsü’nün üyesi, ya da çevresinde
bulunan başka filozoflar da Auschwitz’i, modern uygarlık eleştirile­
rinin başlangıç noktası haline getireceklerdi. Alman-yahudi kökenli
Belçikalı marksist Ernest Mandel, Abraham Leon’un dostu ve yolda­
şı olmuş, ve bu sonuncusu gibi tutuklanmış ancak konulduğu Al­
manya’daki çalışma kampından kaçmayı başarmıştı. Eseri, Troç­
ki’nin yaklaşımını geliştirerek, yahudi soykırımını klasik marksist
kategorilerden yola çıkarak yorumlama konusundaki en tutarlı giri­
şimi içermektedir.
Bununla birlikte, Frankfurt Okulu’nun savaş sonrası geliştirdiği
düşüncelerle, asıl olarak seksenli yılların sonlarından kalan Man-
del’inkiler arasında aşağı yukarı kırk yıllık bir boşluğun olduğunu
görmek gerekir. Bir kez daha, Troçki ve Benjamin için olduğu gibi, bu
iki düşünce akımı, hiçbir zaman karşılaşmayacak olan apaj^ı yollar
s Bkz. Bu kitabın VIII. Bölümü. Ayrıca bu konuda bkz. Michael Lövvy, “ Yangın Alar-
m r;W alter Benjamin’de teknoloji eleştirisi. Dünyayı Değiştirmek Üzerine, çev: Yavuz
Alogan, Ayrıntı, 1999; ve E. Traverso, “Trotsky et Benjamin. Sur une relation d’affi­
nité éléctive” , Cahiers Léon Trotsky, 1992, no.47, ss.55-64.
302 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
İzlemişlerdir. Hiç şüphe götürmez ki, bu karşılaşmanın imkansızlığı,
Perry Anderson’un batı marksizminin kurucu özelliklerinden biri
olarak kavradığı felsefe ve estetik alanına geri çekiliş, ve Martin
Jay’in Frankfurt marksizminin temel karakteristiklerinden biri olarak
gördüğü örgütlü işçi hareketinden kökten ayrılmasında yatmaktadır^.
Bu tecrit, bir yandan onun özerkliğini ve özgüllüğünü muhafaza et­
mesini sağladı, ama bir diğer yandan da herhangi bir toplumsal ke­
sime demir atma olanağını, giderek yitirmeye mahkum etti. En par­
lak istisnası Herbert Marcuse dışında, Frankfurt marksizmi (ve özel­
likle de “yol arkadaşlarının” en ilginci Günther Anders’in temsil etti­
ği radikal versiyonu), Ernst Bloch’un ters ucunda bulunan “umut­
suzluk ilkesi” (das Prinzip Verzvveiflung)^ diyebileceğimiz bir para­
digma üzerine kurulmaya kadar varacak bir anti-ütopik boyut kaza­
nıyor gibidir. Radikal uygarlık eleştirisine, bundan böyle bir umut­
suzluk, şüphecilik ve trajik bir güçsüzlük duygusu eşlik edecektir
(bu, Adorno ve Horkheimer’ın 1968’de yapacağı gibi, öğrenci gençli­
ğin muhalefet hareketlerine karşı çıkacak düzeye ulaşacaktır).
Buna karşılık Mandel, toplumun, öznesini ezilen sınıflarda bulan
bir siyasi projeden ayrılamaz bir eleştirel kuramını geliştirdi. Onun
marksizmi ütopiktir, yüreklidir, ve sürekli olarak, tarihin devrimci
kopuşlara dönüştürülmeye muktedir “yol ayrımlarını”, dönemeçleri­
ni kollamaktadır. Bir düşünür olarak Mandel, zirvesine 68 mayısını
izleyen dönemde ulaşmıştır ve 1989-199l ’de sovyet blokunun krizi­
nin neo-liberalizme yol açışı A FAİLLİ LE BRİSER. Görüldüğü gibi,
onun izlediği yol, Adorno ve Anders’inkinden oldukça farklı -herşe­
ye rağmen paylaştıkları tek düşünce ise, stalinizmi aynı oranda red­
dedişleri.
~6 Özellikle bkz. şu kitapların sonuç bölümleri: M. Jay, Diyalektik İmgelem, çev. Ün-
sal Oskay, A ra Yay., 1989, ve P. Anderson, Boü’do Sol Düşünce, çev: Bülent Aksoy, Bi­
rikim, 1982.
7 Anders, Ernst Bloch’un henüz-olmayan'ın (Noch-Nicht-Sein) ontolojisinin yerine
yok oluşun bekleyişini öngören bir anti-ütopya koyar (Noch-Nicht-Nichtsein).
Bkz.Konrad-Paul Liessman, Günther Anders, Junius Verlag, Hamburg, 1993, s.92. Bu
açıdan, D/e Antiguiertheit des Menschen bloch'un Principe Esperance (Umut ilkesi- Gal-
limard, Paris, 3 cilt))’ının antitezi olarak kabul edilebilir
Marksistler ve Yahudi Sorunu 303
Walter Benjamin, tarihsel maddeciliğin “kendi içerisinde ilerleme fik­
rini yok etmiş”» yeni bir biçimini tasarlama gerekliliğini açıklayarak,
Frankfurt entelektüellerinin yahudi soykırımı üzerine düşünmeleri
için bir yol açmıştı. Benjamin’in dümen suyunda, Auschwitz’in ışı­
ğında tarihi yeniden düşünme çabası, savaşın sonlarına doğru Ador­
no ve Horkheimer tarafından Aydınlanmanın Diyalektiği’nde başla­
tılmıştı. Bu eserin, 1943 ve 1944’de Leo Löwenthal’in katkısıyla ya­
zılmış bir bölümü, antisemitizmin analizine ayrılmıştır. Burada Nihai
çözüm, batı uygarlığının, “aklın kendi kendini yok edişi” {Selbstzers-
törung der Aufklärung)'^ süreci şeklinde nitelenen tüm güzergahının
yöneldiği bir barbarlık paradigması olarak sunulur. Aydınlanmanın
insancıl akılcılığının özgürleştirici potansiyelleri, diye anlatıyor Ador­
no ve Horkheimer, derece derece ama kesin bir biçimde, yerini kör ve
tahakkümcü bir araçsal akılcılığa bırakmıştır. Onlar da, Benjamin’in
Tarih Meleği alegorisinde yaptığı gibi, insanlığın ilerleme’ye doğru
uzun çizgisel ve otomatik evrimine dair pozitivist bakışı tersine çevi­
rerek, nasyonal-sosyalizmde batı dünyasının güzergahının son dura­
ğını gördüler. Auschwitz, Hegel’in Mutlak Tin’i yerine, tarihin gerçek
muhtevası olarak kendisini gösteren A ufklârungun yıkıcı boyutunu
gözler önüne sermektedirio. İlerleme felsefesinden kopuş henüz ta­
mamlanmamıştır -ve bu anlamda Benjamin’dekinden daha az radi­
kaldir- şu ölçüde ki, Horkheimer ve Adorno, nazizmi “uygar toplu­
mun yeniden barbarlığa düşüşü” {R ückkher der aufgeklärte Zivilisa­
tion zur B arbataya şeklinde sunarlar, bu da sanayi uygarlığının zih­
niyetleri, ideolojileri ve maddi yapıları üzerine kurulu modern bir
“barbarlığın” ortaya çıkışından çok, gerçek anlamıyla geçmişe doğru
bir gerileyiş olarak yorumlanabiliri2 . “ilerleme gerilemeye dönüşü-
8 Bkz. VIII bölüm.
9 M. Horkheimer, Th. Adorno, Aydınlanmanın Diyalektiği I. Cilt, Çev: Oğuz Özügül,
Kabalcı, İst. 1995, s. 12.
10 Paul Connerton, The Tragedy o f Enlightenment An Essay on the Frankfurt School,
Cambridge Universtity Press, Cambridge, 1989, s. 114.
11 Horkheimer-Adorno, Aydinlonmonin Diyalektiği, s. 17.
304 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
yor”13 gibi, Adorno ve Horkheimer tarafmdan çok sevilen formüller,
ashnda tarihin çizgisel artsüremli bir eksendeki (bir ilerleme ve geri­
leme almaşıklığı biçimdeki) hareketi fikrinden kopamayan bir vizyo­
nu diyalektikleştirmekten öteye gidememektedir.
Hegel’in ve Marx’m temelleri üzerine kurulan Adorno ve Horkhe-
imer’m eleştirel yöntemi, Weber, Benjamin ve Freud’ün katkılarıyla
zenginleşip, tutarlı bir ilk senteze ulaşıyordu. Dialektik der Aufklä­
rung, gibi sürgünde tasarlanmış ve yayınlanmış bir eserin büyük gü­
cü, çok daha sonraları, altmışlı yılların sonlarında, Almanya’daki ye­
ni basımı sırasında fark edilecektir, ancak o zamandan itibaren etki­
si kalıcı olacaktır. Yaklaşımları, Herbert Marcuse tarafından Eros ve
Uygarlık’da (1954) radikalleştirilecektir. Kitabın önsözü, “toplama
kamplarını, kitle imhalarını, dünya savaşlarını ve atom bombalarını”
artık bir “barbarlığa geri düşüş” olarak değil, daha çok “modern bu­
luşların insana bilim ve teknik alanında kazandırdıklarının gemlen­
memiş bir tamamlanışı” olarak sunar^^. Die Antiquiertheit des
M enscben’in (1956 ve 1980) yazarı Günther Anders için, Auschwitz
ve Hiroshima, insanlığı geçmiş çağların barbarlığına yeniden düşür­
mek şöyle dursun, tekniğin yönettiği bir dünyada gereksiz hale gel­
miş ve dolayısıyla tümüyle yok edilmeye muktedir insan soyu için
yeni bir çağın başlangıcının habercisidiris. Auschwitz ve Treblin-
ka’daki gaz odalarında, Yahudiler ve Çingeneler smayi yöntemlerle
yok edildi, tıpkı bir makinenin “hammaddesini” işlediği gibi {Rohs­
toff). Hiroşima’da, diye belirtiyor Anders, insanlığın tümünün yok
edilebileceği, ve de Kıyamet’in peygambervari bir düşünce olmaktan
çıkıp, son derece somut bir tehdit haline geldiği kanıtlanmıştır. Yahu­
di trajedisi ile atom bombasının dünyadaki varlığımız açısından bir
12 Michael Löwy ve Eleni Varikas’a göre, Adorno, “ ilerleme kavramının diyalektik
bir sorunsallaştırmasına” girişmiştir, ancak onu “ kavramsal ufkundan arındırmamış-
tır” . (“ L’esprit du monde sur les ailes d’une fusée” ; la critique du progrès chez
Adorno” , Revue des Sciences Humaines, 1993, no;229, ss.53-59)
13 Horkheimer ve Adorno, ag.e., s. 16.
14 H. Marcuse, Aşk ve Uygarlık, Çeviren; Seçkin Çağan, May yay. 1968, s.20.
15 G. Anders, Die Antiquiertheit des Menschen. I. Über die Seele im Zeitalter der zwe­
iten industriellen Revolution, C.H. Beck, München, 1985.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 305
tehlike arz ettiği bu çağda, ontoloji ve etik arasmdaki her türlü ayrım
aşılmıştır. Manc’tan bu yana sosyalizmin ufkunu oluşturan özgürleş­
tirici görev, bugün artık, insan soyunun ve gezegenimizin korunma­
sını hedefleyen, “muhafazakar” bir göreve denk gelmektedir. Böyle­
ce, Anders, kendi siyasi angajmanını bir “ontolojik muhafazakar”ın-
ki olarak tanımlıyordu^^. Eseri, kuşkusuz, marksizmi Auschwitz’in
kara ışığında yeniden düşünme çabalarının en tutarhsını teşkil et­
mektedir. Onun iddiası, gaz odalarını “açıklamak”tan çok, bunları
sosyal düzenin radikal bir eleştirisi ve toplumsal ve insanal bir öz­
gürleşim projesinin başlangıç noktası yapmaktır.
Bu düşünce, nasyonal-sosyalizmi, (Fransız Devrimi’nin ardından
ve ona karşı) başlaülmış eski bir “Aklın imhası” girişiminin (G. Lu­
kács) tamamlanması şeklinde görmeye çahşanlarm tersi yönündey-
dii7. Oysa, çeşitli modern deneylerin ve kurumlarm (kışla, cezaevi,
mezbaha, fabrika ve bürokratik-rasyonel yönetim) kavşağında bulu­
nan imha kamplarının yapıları kadar, akında yatan ideoloji de (ırka
dayalı biyoloji), Thomas Hobbes’dan Norbert Elias’a kadar temel çiz­
gisi geleneksel olarak “uygarlaşma sürecinin”ı» bir ilerleyişi olarak
yorumlanan Avrupa’nın tarihsel se3n:inin sonuçlarıdır. Auschwitz, bu
yolun, Cehennemin bekleme odası da olabileceğini gösterdi. Bu tespit
reddedildiği taktirde, ölüm kampları, tarihin birdenbire ve akd almaz
bir raydan çıkışı şeklindeki, entelektüel açıdan kabul edilemez açık­
lama dışında, kesinlikle kavranılamaz. Uygariiğın bu tıkanıklığının
ortaya çıkarılması, Frankfurt Okulu’nun en önemli katkılarından bi­
rini oluşturmaktadır.
Kari Kautsky’den Nikolai Buharin’e, Otto Bauer’den Lenin’e “bi­
limsel” marksizm, sosyalizmi her zaman sanayi uygarlığıyla derin ve
radikal bir kırılmadan çok, kapitalizmin “aşılması” olarak tasarlamış-
16 Mathias Greffrath’ın Günther Anders ile mülakatı (1979), Dos Günther Anders
Lesebuch, Diogenes Verlag, Zürich, 1984, s.3l9. Ayrıca bkz. G. Anders, Besuch im
Hades. Auschwitz und Breslau, C.H. Beck, München, 1979.
17 G. Lukács, Die Zerstörung der Vernunft, Aufbau Verlag, Berlin, 1955 (La destruai-
on de la raison, L’Arche, Paris).
18 N, Elias, I. La civilisation des mœurs, II. La dynamique de l’Occident, Calmann-Lévy,
Paris, 1973, 1975.
306 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
tı. XVIII. yüzyıldan itibaren batı dünyasının tanık olduğu toplumsal
ve ekonomik gelişmeyi sorgulamak şöyle dursun, proleter devrim,
üretici güçlerin gelişimine artık engel oluşturan toplumsal ilişkileri
ortadan kaldırmayı görev edinmeliydi. Burjuva mülkiyet biçimleri ve
ulusal sınırlar, ancak iktidarı ele geçiren proletaryanın sağlayabilece­
ği sosyo-ekonomik gelişime köstek olmaktaydı. Bu şekilde tasarla­
nan sosyalizm, kapitalizmin mezar kazıcısı olduğu kadar onun mi­
rasçısı ve sürdürücüsüydü de. Sanayi ve doğanın biUm ve teknik ta­
rafından tahakküm altına alınması, kısaca XIX. yüzyıl kültürünün
“ilerleme” olarak tanımladığı herşey, marksistlerin altüst etmek iste­
mediği bir uygarlığın dayanağıydı. Ernst Bloch’un Héritage de ce
temps (Bu Çağın M i r a s ı ) ’dai^ yakınacağı gibi, marksistler -sosyalist­
ler kadar komünistler de- sınai modernitenin eleştirisini muhfaza-
kar-romantik bir kültüre terk etmişti. Bu kültür çoğunlukla gerici ve
karanhkçı (Spengler) olsa da, Nietzsche ve Heidegger (H. Marcuse ve
G. Anders onun okulunda yetişecekti) gibi dehalar yaratma yetene­
ğine de sahipti.
Bu konu dışı kısa bölüm, Frankfurt Okulu tarafmdan marksist dü­
şünce bünyesinde gerçekleştirilen kopuşu göstermekte. Benjamin
1940’ta, Adorno, Horkheimer, Löwenthal, Marcuse ve Anders ise sa­
vaş sırasmda veya hemen sonrasındaki yazılarında, Rousseau ve Fo-
urier’nin başlattığı, ve özünde Marx’tan sonra terk edilen uygarlık
eleştirisiyle yeniden bağ kuruyorlardı^o. D ialektik der Aufklärung
bir eser, bu teorik kopuşun kökeninde, nazi imha kamplarmda tüke-
tihniş bir tarihin yırtılışmm yattığını gösteriyor. IX. Bölümde belirtti­
ğim gibi, ancak gerekli tüm sonuçları çıkartmamıştım, bu kopuş,
Frankfurt Okulu’nun bizzat kendi içinde de gerçekleşiyor. Savaşm ba-
"l9 E. Bloch, Héritage de ce temps, Payot, Paris, 1978.
20 Frankfurt Okulu bünyesinde bu dönemde yazılmış ve Yahudi Soykırınnı tarafın­
dan etkilenmiş eserler içerisinde. Aydınlanmanın Diyalel<tiği’nin ötesinde, Adorno ta­
rafından I944’de kaleme alınan Minima Moralia’nm (Metis) ilk fragmanlarını ve Lö-
vventhal’in “ Terror’s Atomization of Man. The Crisis o f the Individual” (Commen-
tory, January 1946, sonradan Schriften, Suhrkamp. Frankfurt/M, 1982, Bd III) dene­
mesini anabiliriz.
I
Marksistler ve Yahudi Sorunu 307
şında üyeleri, nasyonal-sosycilizmi hala “tekelci kapitalizmin” bir bi­
çimi olarak görüyor (Friedrich Pollock) ve antisenütizmin tümüyle ge­
leneksel bir marksist yorumunu savunuyordu. Bu, Horkheimer’ın
“Die Juden und Europa” (1939)2i makalesi yahut Franz Neumann’m
nazi soykırımı olasılığını açıkça reddettiği Behemoth (1942) gibi bir
eser için geçerlidir: “Antisemitizmin içsel siyasi işlevi -diye yazıyor­
du- Yahudileri tümüyle yok etmeyi her zaman yasaklayacakür. Düş­
man yok olamaz ve olmamalıdır; o, toplumsal ve siyasi sistemin ne­
den olduğu tüm acılar için bir günah keçisi görevi görmeye hazır tu-
tulmahdır”22. Bir kere nesnesini yok etti mi, diye düşünüyor Ne­
umann, antisemit nefret varlık nedenini yitirir. Nihai çözümden son­
ra, bu analizler yetersiz ve geçersiz görünmektedir (ancak bu, Behe­
moth gibi bir eserin değerinden hiçbir şey eksiltmiyor. Onun nazi ik­
tidar sistemi analizi, Avrupa Yahudileri’nin imhasmın temel tarihçile­
rinden biri olan Raul Hilberg’in çıkış noktalarından birini oluşturur^s).
Bu açıdan, Dialektik der Aufklärung bir dönüm noktası oluşturu­
yor. Horkheimer ve Adorno’nun, 1944’de çıkış noktası, tümüyle bir
yok edilişin mümkün olduğu tespitidir. Buna karşılık, Auschwitz’den
sonra, artık sonsuza dek yasaklanan yahut sakatlanan da, özgürleş­
miş bir dünyanın ütopyasıdır. Auschwitz’le tamamlanan uygarlık kı­
rılmasını fark ediyorlarsa da, bu onlara artık üstesinden gelinemeye­
cek görünmektedir. Auschwitz, sınıf mücadelesine dayah tarihsel di­
yalektiğe son vermiş ve artık hiçbir özgürleşimci ütopyaya yer tanı­
mayan tahakkümün negatif diyalektiğini açığa çıkarmıştır. Mark-
21 Bkz. Bölüm IX,
22 R Neumann, Behemot. Struaure et pratique du national-socialisme, Payot, Paris,
1987, s. 129. Frankfurt Okulu’nun antisemitizm konusundaki genel gelişiminin bir
analizi için bkz. Martin Jay, “The Jews and the Frankfurt School: Critical Theory’s
Analysis of Anti-Semitism” , Permanent Exiles. Essays on the Intelleaual Migration from
Germany to America, Columbia University Press, New York, ss.90-100, ve özellikle
Michael Shaefer, Die Rationalität des Nationasozialismus. Z ur Kritik philosophischer
Faschismustheorien am Beispiel der Kritischen Theorie, Beltz-Athenäum, Veinheim,
1994.
23 Bkz. Hilberg’in, savaşın sonunda New york’ta hocası olan Franz Neumann’a olan
borcunu kabul ettiği biografisi: Raul Hilberg, La politique et la mémoire, Gallimard,
Paris. 1996.
308 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Marksistler ve Yahudi Sorunu 309
sizm, ancak kendisini sakatlama pahasına Auschwitz’i tanıyabilir
dışıydı, çünkü kökleri “can çekişmekte olan bir dünya”da bulunuyor­
sonucunu çıkartırlar sanki24.
du. Gettoların, ölüm trenlerinin, kitle idamlarının, gaz odalarının ve
insan fırınlarının karşısında, her türlü açıklamanın “gerçekliğin tüm
Klasik marksizmin kategorilerinin soykırımı açıklamakta yetersiz ka­
iğrençliğinin altında” kalıyor gibi görünmesine karşın, burada tarihin
lacağı düşüncesi Ernest Mandel’in aklının ucundan dahi geçmemiş­
“ani ve yegane bir felaketini” görme eğilimine karşı uyarıyordu. Kuş­
tir. Savaşın bitiminde yirmi iki yaşındaydı ve sanayi proletaryasının
kusuz, Yahudiler “başka herhangi bir halktan daha sert vurulmuş­
devrimci potansiyellerine sarsılamaz bir inancı vardı. Savaş dönemi­
tu”, fakat şunu da unutmamak gerekirdi ki, onların yok edilişi tüm
ni, Adorno ve Anders gibi sürgünde değil, Belçika ve Almanya’da ge­
insanlığın geri dönüşsüz bir yıkıma doğru sürüklendiği bir dönemde
çirdi. Anvers’de, yeraltında Direniş’i örgütlemeye katkıda bulunan
olmuştu. Savaş, 60 milyon kurbanının tanık olduğu gibi, “iki bin yıl­
troçkist gruplarda aktif oldu. İki defa tutuklandı ve kaçmayı başardı.
dır uygarlığın yavaşça biriktirdiği” her şeyi götürmekle tehdit etmiş-
Almanya’da bir çalışma kampında tutulurken, zamanında sosyal de­
ti27. Yahudilerin soykırımı, diye belirtiyordu, sadece “emperyalizmin
mokrat ve komünist partilerin üyeleri olmuş gardiyanlarla ilişkiye
çağımızdaki alışıldık yöntemlerinin barbarlığını en uç noktasına iti-
geçti ve kaçmasına yardım etmeleri için onları ikna etmeyi başardı2s.
yordu28”, ve her şeyden önce de sömürgeci katliamlarınınkini. Hiro­
Gözüpekliği, Auschwitz’e götürülmesine engel olur. Bu onun, yıkıl­
şima ve Nagasaki’ye atılan atom bombası, nzızizmin masum kurban­
maz A ufklärer (aydınlatıcı) yeteneğini göstermesi için ilk fırsat ol­
lara karşı şiddetin tekelini elinde tutmadığını gösteriyordu ve Man­
muştur. Cellatların ülkesi olmaktan çok, Almanya, onun ve iki-sa-
del, Kızıl Ordu’nun işgal ettiği topraklardan atılan Almanların yazgı­
vaş-arası dönemindeki tüm komünistlerin gözünde Rosa Luxem­
sı için de endişelenmekten geri kalmıyordu (hakh olarak, ancak ol­
burg’un vatanı ve Avrupa devriminin kalbi olmayı sürdürüyordu. dukça talihsiz, abartıh formüllere başvurarak29). Mandel’in metni
1946’da, Abraham Léon’un Yahudi sorununun m addeci kavranı-
klasik bir ikililiğin yeniden doğrulanmasıyla bitiyordu; bu, aklın kö­
şı (bkz. Bölüm 10) eserinin ilk basımına yazdığı önsözde, genç Man­
tümserliği ile - “ İnsanlık Kırım savaşının kurbanlarının yazgısı için
del Yahudi soykırımını incelemeye çahşıyordu (daha yeni oluşturulan
ayaklandığından beri önemli bir yol katetmiştir...”3°- ve iradenin sar­
ve kullanımı henüz yaygın olmayan soykırım sözcüğünü kullanmı­
sılmaz bir iyimserliği arasındadır: “İnsanlığın kaderi konusunda
yordu ama beş milyon ölü rakamını belirtiyordu): “insan imgelemi
umutsuzluğa düşmemiz için hiçbir neden yoktur...”31.
-diye yazıyordu- bu bilançonun anlamını somut olarak tasvir etmek­
O dönemde, genç Mandel, Yahudi soykırımını emperyalizmin bir
te zorlanıyor”2 6 . Ona göre, böylesi bir trajedi sadece görünüşte akıl
suçu olarak görüyordu, ve bu, kuşkusuz, insanlığın tanık olduğu tüm
~24 Bu boyun eğiş Marcuse tarafından paylaşılmayacaktır (ne de, kendi tarzında An­
"27 /b/dem.
ders tarafından). 1969’da Marcuse’ü Horkheim er ve Adorno’yla karşı karşıya geti­
28 Ibidem, s.ll.
ren tartışma üzerine bkz. Rolf Wiggershaus, L’École de Francfort Histoire, développe­
29 Hatta şunlan dahi yazıyordu: “ Ölüm trenleri yeniden yola koyuldu, ancak bu se­
ment, signification. Presse Universitaire de France. Paris, 1993, ss.612-617. Sosyal
fer ters istikamette ve farklı insanlardan oluşan bir yükle” (ibidem s.ll). Hiçbir ente­
Araştırmalar Enstitüsü’ne, 1968’de Frankfurt’lu öğrenciler tarafından işgali sırasında
lektüel yakınlık ifade etmeksizin, sadece bir hatırlatma yapmak üzere, buna benzer
W alter Benjamin Enstitüsü adının verildiğini hatırlatabiliriz.
bir yorumun Martin Heidegger tarafından Marcuse’e 1947’de yazılan mektuplarda
25 Tarık A li’nin Ernest Mandel ile mülakatı ( 1989), “ Çılgın bir gencin şansı” , Sosy'a-
da bulunduğuna dikkat çekebiliriz, (Bkz. Jürgen Habermas, “ Martin Heidegger: l’oe­
list Demokrasi için Yeniyol, Kasım 200, yeni dizi sayı 5.
uvre et l’engagement” . Textes et contextes. Editions du Cerf, Paris, 1994, ss 193-194)
26 E. Mandel, “ La question juive au lendemain de la Deuxieme Guerre Mondiale” ,
30 E. Mandel, Sonsöz, s.ll.
A. Léon, La conception matérialiste de la question juive'e Sonsöz (Editions “ Pionni­
31 ;b/dem.s.XII.
ers” , Paris 1946, s. I )
3 10 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
korkunçlukları aşan bir savaşın çerçevesinde işlenmiş en feci suçlar­
dan biriydi, ancak kesinlikle yeganeU r olay, yani kapitalist egemen­
lik sisteminin geleneksel şiddetlerinden ve sömürgeci katliamlardan
niteliksel açıdan farklı değildi.
Bu metinden sonra, kırk yıl beklemek gerekecekti, Mandel’in ye­
niden bu konuda yazması için. Bu fırsat, ilk önce 1986’da İkinci
Dünya Savaşı konusunda bir kitabın yayınlanmasıyla, ardından
1988’de Brüksel’de nazi totalitarizmi üzerine bir kolokyumda, ve en
sonunda Almanya’da H istohkerstreitm yarattığı devasa etkiyle do­
ğacaktı. 1946’daki ilk metnini diğerierinden ayıran onyıllar boyunca
faşizm sorununa pek çok eser ayırmıştır, ancak onun antisemit bo­
yutuna özel bir ilgi göstermedeniz, istisnai olmaktan uzak, bu sessiz­
lik altmışlı yıllarla seksenlerin başları arasmda faşizm üzerine mark­
sist kuramları inceleyen tüm yazarları karakterize etmektedir. Savaş-
sonrasınm tarihçileri, otuzlu yılların marksistleriye birlikte, nasyo-
nal-sosyalizmin ayrı tutuhnadığı ve antisemit boyutun ancak marji­
nal bir yer tuttuğu bir faşizm modeli vizyonunu paylaşıyorlardps. Na­
zizmin özgüllüğü üzerine tartışmalar, daha sonraları Yahudi soykırı­
mı konusunda tarihsel araştırmalardaki gelişmelerden doğacak, ki
bunlar da marksist tartışmaların düzeltilemeyecek ölçüde eskimiş ol­
duğunu açığa çıkaracaktır^'*.
Yahudi hafızasının kamusal alanda ortaya çıkışının -gaz odaları­
nın varlığının kimi çevrelerce inkar edilişinden H istorikerstreite, ve
Claude Lanzmann’ın Shoah filmine kadar bir çok medyatik olayın da
32 Özellikle bkz. E. Mandel, Faşizm üzerine ( Türkçede: Lev Troçki'nin Faşizme Karşı
Mücadele’sine Giriş, Yazın yay., Çev. Orhan Koçak-Orhan Dilber, 1993), Buna karşı­
lık Trotsky (Maspero, Paris, 1979) adlı kitabında Troçki’nin I938’de yeni bir dünya
savaşı sırasında Yahudilerin yokedilişi konusundaki öngörüsü üzerine çok kısa bir re­
ferans var. Rus devrimci üzerine son kitabında ise bakış farkı çok daha açık hale ge­
liyor, burada yahudi sorununa tüm bir bölümü ayırıyor. (Alternatif olarak Troçki, Ya­
zın, çev: Ayşe Köleli, 1992)
33 Bkz. IX Bölüm ve bibliografya.
34 Nazizm üzerine tarih yazımı tartışmasının açık ve faydalı bir sentezi için bkz. lan
Kershaw, Qu'est<e que le nazisme? Problèmes et perspectives d’interprétation, Galli­
mard, Paris, 1992.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 311
eşlik etmesiyle- damgasını vurduğu bir çerçevede Mandel yeniden
Auschwitz üzerinde çalışma ihtiyacını duymuştur. Bakış açısı artık
değişmiş görünmekte ve analizleri çok daha ayrıntılandırılmıştı.
Bu son dönemdeki yazılarında, Mandel Yahudi soykırımının işsiz
oluşunu kabul etmekte artık tereddüt etmiyordu. “Altı milyon erke­
ğin, kadının ve çocuğun sadece etnik kökenlerinden dolayı, bilinçli ve
sistemli” öldürülüşü, diye yazıyordu, tarihte ancak “yegane” bir olay
olarak karşılanabilir, ki böyle olmakla beraber, bu, soykırımın açık­
lanamaz hele de karşılaştırılamaz olduğu anlamına gelmez^^. Avrupa
Yahudilerinin yok edilmesi, emperyalizm tarihini dolduran, çeşitli
kitle katUamları hatta Yeni Dünya’daki yerlilerin durumunda olduğu
gibi gerçek soykırımlar şeklinde tezahür etmiş uzun bir şiddet zinci­
rinin son noktasıdır. Nazizm tarafından Yahudilerin insandışılaştırıl-
masınm tarihsel öncülleri yok değildir, çünkü bu çok geniş bir ölçüt­
te, Orta Çağ’dan itibaren ebelere, dinden sapanlara ve büyücülere, ar­
dından da modern dünyada siyahlara ve sömürge halklara karşı uy­
gulanmıştır. Dolayısıyla Yahudi soykırımının eşsiz oluşu nazilerin
Avrupah atalarına oranla daha insanlıkdışı davranmış ohnalarmdan
ya da antisemitizmlerinin özgül doğasından kaynaklanmıyorsa. Hit-
lerci ideolojinin temelinde, XIX. yüzyıldan itibaren sosyal-darwi-
nizm’ce sistematikleştirilen ve en başta Fransa olmak üzere (Gobine-
au’dan Vacher de Lapouge’a) tüm batılı ülkelerde birçok temsilci bu­
lan bir çeşit biyolojik ırkçılık yatıyordu. Nazizmin antisemit politika­
sının kurucu metinlerinden biri olan ve uluslararası bir Yahudi
komplosu mitini yayan Sion Bilgelerinin Protokolleri, diye hatırlatı­
yordu Mandel, Rus kökenliydi^^.
” 35 E. Mandel, İkinci Dünya Savaşı'nın Anlamı, çev: Bülent Tanatar, Yazın, 1995, s. 123;
E. Mandel, “ Nazi Soykırımının Maddi, Toplumsal ve İdeolojik Öncülleri” , Ernest Man-
del'in Marksizmi içinde, der:Gilbert Achcar, Yazın; E. Mandel, “ Zum Historikerstre­
it. Ursprung, Wesen, Einmaligkeit und Reproduzierbarkeit des Dritten Reiches” ,
Der zweite Weltkrieg, ISP Verlag, Frankfurt/M, 1991, s.209.
36 E. Mandel, Révision de l'Histoire, s. 169. Meselenin bu yönü hakkında bkz. Dome­
nico Losurdo, II revisionismo storico. Problemi e miti, Laterza -Bari-Roma, 1996, özel­
likle de V Bölüm.
312 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Auschwitz’i ırkçıhktan ve sömürgeci baskıdan ayrı tutan avrupa-
merkezh yaklaşımlara yaptığı eleştiriye paralel olarak, Mandel, mis­
tik bir Holocauste tapıncmı reddediyordu. Yahudi soykırımı tarihsel­
leştirilmeli, özgüllüğü ancak karşılaştırmah tipte bir analitik yönte­
min temelinde ortaya çıkarılabilir. Bu perspektifte, bu suç, sonsuz bir
yahudi korkusunun sonucuna ulaşmasından çok, “aşağı”, “insan-al-
tı” veya asimile edilemez olarak görülen halklara karşı emperyalizm
tarafından uygulanan modern şiddetin en uç noktası şeklinde sunar
kendisini, tkinci Dünya Savaşının Anlamı'nd^ Mandel şöyle yazıyor­
du: “Geleneksel, yarı-feodal ve küçük burjuva antisemitizmi (...)
pogromlara yol açıyordu, pogromlar ki, Nazi cinayetleriyle karşılaştı­
rıldığında, atom bombasının yanmda bıçak gibi duruyordu. Gaz oda­
larının kökenleri, kölelikte ve kölelere dayatılan uygulamalarla Si­
yahların öldürüşünde, orta ve güney Amerika yerlilerinin Conquista-
dores’ler tarafından neredeyse tümüyle yok edilişinde yatmaktadır.
Bu durumlarda, soykırım terimi tümüyle geçerlidir...
Yahudilerin imhasının eşsiz oluşu, o dönemde Almanya içerisin­
de olduğu kadar dışında da oldukça yaygın diğer ırkçılık biçimlerin­
den, niteliksel düzeyde ajaılmayan nazilerin antisemit nefretinin do­
ğasına bağlı değildir. Çingeneler, örneğin, Yahudilerinki ile karşılaş­
tırılabilir bir soykırımın kurbanları olmuşlardır. Dahası, Slav halkla­
rını köle konumuna getirmeyi kapsayan nazi projeleri, ki bunlar da
başka biçimlerde kitlesel düzeyde imhaları içeriyordu, Mandel’e göre.
Nihai Çözüm’ü, kendi cinai doğasında kesinlikle eşsiz olmaktan öte,
çok daha paradigmatik bir olay haline getiriyordu.
Bu soykırımın özgüllüğü, diye ekliyordu Mandel, cellatların doğa­
sında yatmıyordu. Bir taraftan, bu suçun sorumlulukları, Hitler Av-
37 Ibidem, s. 170. Bu argümanlar, Hannah Arendt tarafından Totalitarizmin Köken-
leri’nde geliştirilenlerle yakınlık taşımaktadır (özelllikle de Emperyalizm'i konu alan
ikinci cildinde, İletişim yay., 1998). Arendt, burada Burke, Gibineau ve X IX . yüzyılın
sömürge ideologlarını (özellikle de Fransız ve Ingilizleri) nazizmin kültürel düzeyde­
ki habercileri olarak tanımlar. Oysa Hannah Arendt’in adı Mandel’in yazılarında ne­
redeyse hiç yer almaz.
38 E. Mandel, İkinci Dünya Savaşının Anlamı, s. 123.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 313
rupası çerçevesinde, geniş ölçüde paylaşılmaktaydı. Alman -dolaylı
ya da dolaysız- "uygulayıcılar”, toplumun neredeyse tüm kesimleri­
ni temsil eden, ve III. Reich’ın içinde olduğu kadar dışında da faaliyet
gösteren bir memurlar, bürokratlar, polisler, askerler, ideologlar ve
sanayiciler ordusunun ancak % 50’sini veya 60’ım temsil ediyordu^^.
Diğer yandan ise, zihniyetleri, çoğunlukla, sadist katillerin veya fa­
natik ırkçılarmki değildi. Kuşkusuz bu sebep de mevcuttu fakat, an­
cak küçük bir gözü dönmüş nazi azınlığını ilgilendiriyordu. Nihai Çö-
züm’ün suç ortaklarının büyük kısmının psikolojisi, kimi zaman kor­
kaklıktan, kimi kez hesapçı davranarak, çoğunlukla da hareketleri­
nin sonuçları üzerinde düşünmemeyi tercih ederek alışkanlıktan gö­
revlerini yerine getiren Mittâtern’lerin psikolojisidir. Bu, Alman­
ya’nın, “haysiyet”, “bağlılık”, “vatanseverlik” ve “görevin yerine ge­
tirilmesi” gibi değerler üzerine kurulu geleneksel egemen sınıflarının
zihniyetiydi^o. Bir örgütleme, yönetim ve planlama faaliyetini düzen­
leyerek imha işine katkıda bulunan yüksek memurlar, diplomatlar,
sanayiciler, mühendisler, nazi propagandasının caniyane sloganla­
rından çok bu değerlerle özdeşleşiyorlardı. Bir başka deyişle, nazizm,
tarihi normal gidişatından birdenbire saptıran vahşi ve akıl-dışı bir
nefretin açıklanamaz patlayışı değildi; Hitler Almanyası kapitalist
topluma ve emperyalizme içkin bir şiddeti en uç noktasına götürmüş­
tür. Mandel’e göre, “sonucu Avrupa Yahudilerinin yok edilişi olan bu
e01im kesinlikle biricik değildir {istkeinesw egem m alig)’’‘^K Bu pers­
pektiften bakılınca, Yahudi soykırımı ne karşılaştırılamazdır, ne de
hele “biriciktir”. Bu suçun paradigmatik bir karaktere sahip olduğu­
nu ileri sürmek, etik ve siyasi düzlemde onu yorumlamanın tek so­
rumlu biçimidir, çünkü onu mümkün kılan toplumsal, ekonomik ve
psikolojik koşullar III. Reich’la birlikte ortadan kalkmamıştır. Modern
toplum, ölüm kamplarıyla karşılaştirılabilir bir korkunçluğun, belki
başka biçimlerde ve başka hedeflerle, tekrarlarına karşı bağışıklık
kazanmamıştır.
” 39 E. Mandel, Révision de l’Histoire, s. 171.
40 E. Mandel, Zum Historikerstreit, s.223.
41 /bidem, S.239.
314 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Auschwitz’in eşsizliği, Mandel’e göre, Nazi Almanyası’nda ger­
çekleştirilen, modern ırkçılıkla (artık dini önyargılara değil ırka daya-
h biyoloji üzerine kurulu völkisch ideolojisi) sanayi açıdan gelişmiş
bir toplumun yıkıcı teknolojisinin bileşimine dayanmaktadır. Eğer
Yahudi soykırımının benzersiz oluşu bu trajik bir araya geUşe bağlı
ise, bunun açıklaması da geleceğe yönelik bir uyarıyı içermektedir:
bu güne kadar ırkçı nefret ile sanayi modernite arasında böylesi bir
birleşme, sadece Almanya’da çok özel bir savaş ve nazizm çerçeve­
sinde gerçekleşmiştir, ancak onun yeniden meydana gelemeyeceğine
dair hiçbir gösterge yoktur. “Holocauste’un tohumunun sömürgecili­
ğin ve emperyalizmin aşırı ırkçılığında bulunduğunu söylediğimiz
vakit, diye yazıyordu Mandel, bu onun, otomatik ve kaçınılmaz ola­
rak, olabilecek en kötü felaketi üretmesi gerektiği anlamına gelme­
mektedir. Bunun için, ırkçı kötülüğün modern sanayi sisteminin kıs­
mi akılcılığı ile caniyane biçimde bileşmesi gerekiyordu.”42
Böylece, Nihai Çözüm, ona, en tutkulu teorik eseri, D erSpätkapi-
talism u^àa, Max Weber ve Georg Lukacs’in fikir babaları olduğunu
kabul ettiği bir rasyonalite kavramını geliştirerek incelediği çağdaş
batı ekonomilerinin temel çizgilerinden birini doğruluyor gibi görü­
nüyordu -organizasyon ve anarşinin, her parçanın aşırı planlaması
ile her türlü denetimden kaçan genel bir kaosun karışımı-43. Bu açı­
dan bakıldığında, Auschwitz, kanlı bir biçimiyle, gelişkin kapitaliz­
min “kısmi rasyonalitesi” {Teilrationalität) ile “genel irrasyonalite-
si”nin {Gesamtinationalitât} tipik bir bileşimini ortaya koyuyor^i.
Mandel, burada, neokapitalizmin “tek boyutlu” toplumunu bir
“rasyonel irrasyonalite” şeklinde tasvir eden Herbert Marcuse’e katı-
lıyordu'ts. Yahudi soykırımının, bir kısmi rasyonalite (ölüm kampla­
rının yönetsel ve sınai sistemi) ile “son noktasına itilmiş bir küresel
irrasyonalite”nin (bir halkı yok etmenin caniyane çılgınlığı) sentezi
42 E.Mandel, İkinci Dünya Savaşının Anlamı, s. i 24
43 E. Mandel, Der Spätkapitalismus, Suhrkamp, Frankfurt/M, 1972 (Le Troisième Age
du Capitalisme, 10/18, Paris. 1976, vol. 3, s.249).
44 E.Mandel, Zum Historikerstreit, s.225; Révision de (’Histoire, s. 171.
45 H. Marcuse, Tek Boyutlu İnsan.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 315
şeklinde algılanışı, nazizmin tamamladığı “aklın kendi kendini im­
ha” edişinin, modern dünyanın araçsal rasyonalitesinin aşırı radikal­
leşmesi tarafından mümkün kılındığını düşünen Adorno ve Horkhe-
imer’e de yaklaşıyordu. Bununla beraber, bu yakınlığı nedensel bir
ilişki olarak değil -Mandel ve Frankfurt Okulu’nun filozofları aynı
düşünce akımına ait değiller-, daha çok iki farklı yöntembilimsel
yaklaşımdan yola çıkılarak varılan bir ortaklaşma şeklinde yorumla­
mak gerekir. Teşih aynı ama analizler farklı. Mandel’e göre kapitaliz­
min araçsal rasyonalitesi soykırımın nec/e/ılerini değil, biçinnni belir­
liyor. Spätkapitalism us üzerine kitabında, Adorno’jm, teknolojinin
insanların iradesinden ve daha genel bir tarihsel çerçeveden bağım­
sız olarak kullanılamayacağını bilmemekle eleştiriyordu: “Auschwitz
ve Hiroşima -diye yazıyordu- teknolojinin ürünleri değil, son kerte­
de toplumsal güç ilişkilerinin gelişminin, yani uluslararası proletar­
yanm büyük tarihi yenilgilerinin (şimdilik) son aşamalarının yarattı­
ğı sonuçlardır. ”46
Nasıl oldu da Almanya ırkçılığın ve sanayinin bu kanlı sentezinin
mekanı haline geldi? Ulusal tarihte, hatta Alman “ruhu”nda yazıh bir
“suçluluk” fikri, Mandel’in aklına o denli aykırıydı ki, bunu ne en
soylu versiyonlarıyla (Kari Jaspers) ne de en bayağı Ahnan-düşmanı
(özellikle ellili yılların Avrupası’nda yaygın olan ve bugün Daniel J.
Goldhagen’in yeniden dirilttiği) biçimleriyle çürütmeye bile girişme-
di47. Onun önerdiği açıklama, aslında klasik deutsche Sonderw egku-
rammın48 bir marksist versiyonundan başka birşey değildi. Bununla
birlikte, Alman tarihinin bir istisna şeklinde yorumlanışı, tanımlan­
ması oldukça zor bir moderniteye geçiş normu gerektirdiği ölçüde (ki
46 E. Mandel, Le troisième age du capitalisme, voL3, s.245.
47 Bkz. K. Jaspers, La culpabilité allemande. Editions de Minuit, Paris, 1990; D J.
Goldhagen, Hitler's Willing Executioners: Ordinary Genvans and the Holocaust, Little,
Brown and Co., London, 1996. Kuşkusuz, çerçeveleri açısmdan olduğu kadar argü­
manları bakımından da bunlar “ Alman suçluluğu” nu incelemenin birbirinden çok
farklı iki biçimi.
48 Bu tartışmanın bir sentezi için bkz. Jürgen Kocka, “ German H istory before Hit­
ler: The Debate about the German Sonderweg” , Journal o f Contemporary History,
X X III, 1988.
316 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Fransız Devrimi bir norm değildir), pek de sorunsuz değildir^«. Ne var
ki, böyle bir yaklaşım, modernizasyon sürecinin, tekil bir karakter ta­
şımamakla beraber gerçek dışı da olmayan çelişkilerinin altını çizi­
yor -bunları İtalya’dan Japonya’ya birçok ülkede görebiliriz. Liberal
geleneğin güçsüzlüğü, ulusal birleşmenin gecikmesi, feodal kökenli
eski Prusya seçkinlerinin ve militarizmin ağırlığı, ve nihayet bir sö­
mürgeci imparatorluğun yokluğu: tüm bu unsurlar Alman emperya­
lizmine özellikle saldırgan ve yayılmacı bir karakter vermekte katkı­
da bulunmuştur. Wilhelm imparatoriuğu döneminde zaten belirgin
olan bu eğilim, nazi rejimi tarafmdan güçlendirilecektir. Bismarck’tan
Hitler’e, alman yayılmacılığı, ulusun siyasi formlarının geriliği ile
ekonomik gelişiminin dinamiği arasında özgül bir içiçe geçişin ürü­
nü olmuştur. Almanya’da bir burjuva devriminin tarihsel yenilgisi
-Reform döneminde köylü savaşının bastırılışından, 1848 devrimi­
nin yenilgisine kadar- , 1971 birleşmesinden sonra Almanya’yı Av­
rupa’nın en önemli ekonomik gücü haUne getirecek şaşırtıcı bir sınai
gelişmeyle bileşmiştirso. Alman militarizmi de, ulusal sınırların içeri­
sinde sıkıştırılamayan bir üretici güçler tazyiki ile prekapitalist tipte
zihniyetlerin toplum içerisinde muhafazasının özgül bir eklemleni-
şinden ileri geliyordu. Nasyonal-sosyalizm, böylece en gelişkin sınai
modernite ile en gerici karanlıkçılık arasmda eşsiz bir kaynaşma ger­
çekleştiriyordu. Salzbourg’da 1990’da yapılan bir kolokyumda, Man­
del, Ernst Bloch’u alıntılıyordu, “XX. jmzyıhn ortasında XIIL yüzyı­
lın kahntıları”yla karakterize edilen bir rejim olan III. Reich dönemin­
de toplumun ve ideolojinin “çağdaş-olmayışı”nı {Ungleichzeitigkeit!)
açıklamak içinsı. Bu bakış, Troçki’nin, Norman Geras tarafmdan ya­
pılan ve son derece aydınlatıcı olan tanıma göre, Nazizmin, bir çeşit
49 Bk2. Geoff Ely, “ W as produces Fascism: Preindustrial Traditions or a Crisis of
the Capitalist State?” , Politics and Society, 1983, no: 12, ss.53-82.
50 E. Mandel, Zum Historil<erstreit, ss.240-l4l. Mandel, "Trockij e la lotta contro il
fascismo” denemesinde özellikle bu konu üzerinde durmuştu. (II Ponte, n o :ll/l2 ,
1980 -’Trockij e il movimento operaio de X X secolo” özel sayısı)
51 H. Spatzenegger (Hg.), Das verspielte "Kapital” ? Die marxistische Ideologie nach
dem Scheitern des realen Sozialismus, Verlag Anton Pustet, Salzburg, 1991, s.219, Bkz.
E. Bloch, Héritage de ce temps, Payot. Paris, 1978.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 317
“sindirilmemiş barbarlık”ı {undigested barbarism) temsil ettiği yak­
laşımıyla tamamen tutarhydı.sz
Bu kavrayış, birçok tarihçiyi nazizmi “Muhafazakar devrim”in
mirasçısı hatta “gerici modernizmin”özel bir çeşidinin ifadesi şeklin­
de sunmaya iten kurucu unsurlarından birini -arkaizm ile moderni-
tenin sade karışımını- başarıyla kavrıyorss. Antisemitizm, nazilerin
dünyaya bakışında, tam olarak geçmişle geleceğin arasındaki bağlan­
tıyı, eski çağların geleneksel Almanyası’nm değerlerini yeniden can­
landırmayı ve Aydmlanma’nm mirasını silmeyi öneren gerici bir ide­
olojinin kalbine sanayinin ve tekniğin sokulmasını sağlayan halkayı
oluşturuyor. Yahudiler bir kere yok edilince, kapitalizm artık asalak
değil (“yahudileştirilmiş” fınans), üretici olacaktır (Alman sanayi),
şehirler (yahudi) kosmopolitizminin merkezleri olmaktan çıkarak ve
ezeli ve ebedi Almanya’nın birer abidesi haline gelerek klasik Antiki-
te’deki ihtişamlarına kavuşacaklar, teknik, (yahudi) toplumun kişisel
özelliklerden uzak ve ayartıcı mekanizmalarından koparılıp (ari) ce­
maatin hizmetine sokulduktan sonra yaraücı işlevine kavuşacaktırS4.
Bir başka deyişle, bu antisemitizm biçimi, moderniteye karşı isyana
Zivilisation’un araçlarını kullanmayı sağlamaktadır. Benzer bir bakış,
nazizmi, tekniğin yönlendirdiği “doğanın bir isyanı” şeklinde tanım­
layan Frankfurt Okulu’nun da çalışmalarında mevcutturss.
52 N. Geras, “ Holocaust’tan önce Marksistler: Troçki, Deutscher, Mandel” , Ernest
Mandel’in Marksizmi. Norman Geras, Troçki’inin düşüncesinin gelişiminin yaptığım
analizinde faşizmin modern boyutunu vurgulamaya yönelik aşırı eğilimimi eleştir­
mekte kuşkusuz haklıdır. Halbuki Troçki, faşizmde, aynı zamanda “ eski ve yeni bi­
çimlerin bir bileşimini” de görüyordu.
53 Bkz. Louis Dupeux, “ Révolution conservatrice” et Hitlérisme, Essai sur la nature
de l’hitlérisme” , in L Dupeux (éd.), La "Révolution conservatrice” dans l’Allemagne de We­
imar, Kimé, Paris, 1992, ss,20l -14; Rolf Peter Sieferle, “ Modernität, Technokrate und
Nationalsozialismus” , Die Konservative Revolution, Fischer, Frankfurt? M.1995, ss, 198-
221; Jeffrey Herf, Reactionary Modernism. Technology, Culture and Politics in Weimer and
the Third Reich, Cambridge University Press. Nev/ York, 1984, özellikle VII. Bl.
54 Bkz. Moishe Postone, “ Nationalsozialismus und Antisemitismus, Ein theoretisc­
her Versuch” in Dan D iner (Hg.), Zivilisationbruch. Denken nach Auschwitz, Fischer,
Frankfurt?M, 1998, ss.242-254,
55 Bkz özellikle M, Horkheimer, Akii Tutulması, Metis, Ist.; ve Eugene Lunn, Mark­
sizm ve Modernizm. Lukács, Brecht, Benjamin, Adorno, Alan yay. Ist

318 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Bununla birlikte, nazi antisemitizminin, “sindirilmemiş bir bar­
barlık” olarak görülüşü, nazi şiddetini -ve son tahlilde yahudi soykı-
rımmı- , XX. jmzjahn ortasmda denetlenemez kanlı bir şiddete yol
açanın arkaik unsur (geçmiş çağların vahşeti) olduğu ölümcül bir
birleşmenin sonucu olarak sunma eğilimindedir. Bundan, tümüyle
modern ve laikleştirilmiş bir toplumun böylesi şiddet patlamaların­
dan korunabileceği sonucu çıkartılabilirsû. Nazi Almanyası’nın ta­
mamlanmamış ve çelişkili modernleşmesi tezi, böylece Yahudi soykı­
rımını toplumun modern-öncesi barbarlığa düşüşü şeklindeki gele­
neksel kavrayışın sadece bir varyantı haline gelir. Naziler ise, birden­
bire bir sanayi toplumunda iktidara gelen, Torquemada’ya yaraşır
karanlıkçı fanatiklerdir yalnızca. Nihai çözümü modern zamanların
“laikleşmiş bir haçlı seferi” şeklinde tasvir eden bir eserinde Arno J.
Mayer tarafından kısa zaman önce yeniden ele ahnan bu tezde de bir
gerçeklik payı mevcuttur şüphesiz^?. Ancak, bu tezin, nazi ideolojisi­
nin -ırka dayalı biyolojiye ve sosyal-danvinizme bağü ve Luther’in
ya da katolik engizisyoncularının dünya görüşüyle pek alakası olma­
yan bir hekimler, kriminologlar, psikologlar, genetikçiler, fizikçiler,
etnologlar ve antropologlar ordusunca tasarlanmış ve sistematikleşti-
rilmiş58- modern boyutunu olduğu kadar, M/itatem’lerin -ki Mandel
bunların karanhkçı yahut fanatik değil, terimin weberyen anlamıyla
56 Bu tez Heinrich August W inkler gibi bir tarihçi tarafından şu denemede savunu­
lur: “ Deutschland vor H itler” , in W alter Pehle (Hg.) Der Historische Ort des Nati­
onalsozialismus, Fischer, Frankfurt’M, 1990, ss. 11-30. Ve George L. Mosse’un eser­
lerini de esinleyen tez budur, özellikle de artık klasikleşmiş olan The Crisis o f Ger­
man Ideology. The Cultural Origins o f the Third Reich, Grosset and Dunlap, New York,
1968.
57 A.J. Mayer şunları yazar: “ Nihai Çözüm’ün olgunlaşması ve sonuca ulaşması Sov­
yetler Birliği’ne ve “ Yahudi Bolşevizmi” ne karşı başarısız bir haçlı seferi çerçevesin­
de gerçekleşmiştir, bu ise Batı Avrupa’da, Yahudi soykırımının, onlar olmaksızın ne
tasarlanabileceği ne de gerçekleştirilebileceği, bir aşırı vahşet ve yıkım koşullarını ya­
ratmıştır.” (La “ Solution finale" dans ¡'Histoire, La Découverte, Paris, 1990, s.355).
58 Bkz. J. Olff-Nathan (ed.), La science sous le Troisième Reich, Seuil, Paris, 1993, et
Mario Biagioli, “ Science, Modernity and the Final Solution” in Saul Friedlander (ed.)
Probing the limits o f Representation. Nazism and the “ Final Solution", Harvard Univer­
sity Press, Cambridge, 1992.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 319
“yasal-rasyonel” bir egemenliğin ve bürokratik bir yönetimin altın­
daki her topluma özgü, çok sıradan bir biçimde “modern” karakteri­
ni vurgulamıştı- zihniyetini ve pratiklerini de ihmal etme gibi temel
bir sakıncası Vcirdır.59
H istorikerstreit üzerine denemesinin bir dipnotunda Mandel, Al­
man tarihçi Ulrich Herbert’in, nazilerin imha politikasında, her türlü
ekonomik düzeydeki yorumun karşısında ırkçı dünya görüşünün
önceliğini vurguladığı tezini eleştiriyordu. Mandel’e göre, buna kar­
şılık, çatışmanın derinleşmesi giderek savaş tutukluları kitlesini -bu
her ne kadar büyüyor olsa da- artık fazla kalabalık değil, ama dra­
matik ölçüde yetersiz kıldıkça, ırki imha “çalışma ile imha”ya bağım­
lı hale getirilmişti {Vernichtung durch Arbeii)(>o. oysa, Yahudilerin
tüm yok ediliş sürecine, her biri nazi rejiminin ve SS’lerin farkh ke­
simleri tarafından savunulan imha ve sömürü arasındaki sürekli bir
gerilimin damgasını vurduğu doğruysa da, bu çatışmanın birincisi­
nin lehine çözüldüğüne itiraz etmek zor görünüyor. Tarihçi Raul Hil­
berg, Yahudi soykırımının köküne kadar anti-ekonomik karakteri­
nin altını çizdi. Müteşebbis Krupp’un Himmler’den sanayide çalışan
yahudi işgücünü toplama kampına göndermemesini istediğini hatır­
latır. Polonya Genel Hükümeti’nde 1 milyon işçiden 300 bini Yahu­
diydi; Alman üniformaları üretmek üzere yeniden yapılandırılmış
olan tekstil sektöründe 22 700 çalışandan 16 500’ünü yine onlar
oluşturuyordu. 1942 baharında gettoları ortadan kaldırma kararının.
General Frank’ın Berlin’e duyurmakta gecikmediği, ekonomik ba­
kımdan felaket sonuçlan olmuştur. “Polonya Yahudileri, ekonomik
etkenlerin ancak çok ikincil bir rol oynadığı bir süreçte katledildi-
ler”6' şeklinde bir sonuç çıkarıyordu Hilberg. Macar Yahudilerinin
59 Bkz. Zygmunt Bauman’ın bu konudaki temel kitabı: Modemite ve Holocaust, Sar­
mal, 1st
60 E. Mandel, Zum Historikerstreit, s. 225. Bkz Ulrich H erbert’ m makalesi: “ Arbeit
und Vernichtung. Ökonomisches Interesse und Primat der “Weltanschauung” im
Nationalsozialismus” in D. Driner (Hg.), Ist der Nationalismus Geschichte? Zu Histori-
sierung und Historikerstreit, Fischer, Frankfurt/M, 1987, ss. 198-236.
61 R.. Hilberg, La destruction des juifs d’Europe, Fayard, Paris, 1988, s.466.

320 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
1944 baharında sürülmesinin -Korfu Adasi’ndaki Yahudilerinkin-
den söz bile etmiyoruz- ekonomik ve askeri irrasyonalitesini ise
vurgulamaya dahi gerek yok.
Bu yaklaşım, Mandel’i, tüm yazılarında, artık tarihsel araştırma­
nın neredeyse tüm dünya çapında kabullendiği Nazi toplama kam p­
ları ve im ha kam pları arasındaki ayrımı tümüyle yok saymaya götü­
rüyordu. Bunların birincisi savaş tutsaklarına, siyasi sürgünlere ve
“asosyallere”, İkincisi ise Yahudilere ve daha az bir ölçüde Çingene­
lere ayrılmıştı. Eğer Auschwitz -ki salt bir sürgün yeri (Auschwitz 1)
ve bir idam merkezi (Birkenau) değil, aynı zamanda gerçek bir sınai
üretim merkeziydi de (Buna-Monowitz) - bu iki kampı bileştiriyorsa
(Majdanek gibi) da, Treblinka, Chelmno ve Sobibor gibi diğer kamp­
lar sadece Avrupa Yahudileri’nin imhası için kullanılıyordu. Diğer bir
deyişle, ırkçı W eltanschauunghu sistemin çeşitli yönlerinden biri de­
ğil onun gerçek “sabit noktası”dır62. Mandel’in sahiplendiği klasik
marksizmin, Yahudilerin imhasında ideolojinin ekonomi üzerindeki
önceliğini tanımasının imkansızlığı, bu kitabın sonuçlarından birini
teyit etmektedir; bu, marksist düşünce geleneği üzerine çöken, ve sı­
nıfsal değil de milli, ırki, dinsel veya cinsel olan baskı biçimlerinin
açıklama kabiUyetini köstekleyen gecikme ve sınırlardır.
Mandel, Nihai Çözüm’ün kalbinde, ırkçılıkla sınai modernitenin,
kapitalizmin kısmi rasyonalitesiyle genel irrasyonalitesinin bir ölüm­
cül içiçe geçişini kavramıştı, ancak, bu soykırımın “son tahlilde”. Al­
man emperyalizminin maddi çıkarlarının (ve askeri önceliklerinin)
tersine ve bunlara rağmen, ideoloji tarafından belirlendiği fikrini ka­
bullenmekte zorluk çekiyordu. Onun gözünde, bunu kabullenmek,
III. Reich’ın tarihinde “siyasetin önceliği” fikrine (ki bu fikri daha ön-
"62 Bu, U. H erbert’in yukarıda andığımız “A rbeit und Vernichtung” , (s.236) deneme­
sinde çıkardığı sonuçtur. Bu sonuç Amerikah tarihçi Christopher Browing tarafın­
dan da paylaşılır (The Path to Genocide, Cambridge University Pres. New York, 1992,
S.76). Yahudi Soykırımının “ ekonomik rasyonalitesi” konusunda , özellikle de Götz
Aly ve Susanne Heym tarafından yapılan yorumlardan yol çıkarak, şu kitapta topla­
nan eleştirel denemelere bkz. Wolfgang Scchneider (Hg.), “Vernichtungspolitik” . Ein
Debatte über den Zusammenhang von Sovialpolitik und Genozid im nationalsozialistisc­
hen Deutschland, Junius Verlag, Hamburg, 1991.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 321
ce tarihçi Tim Mason’da eleştirmişti^s) fazla büjmk bir tavizde bulun­
mak ve tarihsel maddeciliğin postulalarını aşırı bir düzeyde zorlamak
anlamına geliyordu. Oysa, Yahudilerin ve daha az radikal bir ölçüde.
Çingenelerin imhasmm “akıl-karşıtlıği”M, ciddi bir nazizm tarihinin
yazımı kadar, klasik marksizmin kategorileri için de meydan okuma
teşkil ediyor. Büyük Alman sermayesinin sınıf çıkarları ışığında açık­
landığında -ki bu, tüm marksist faşizm teorilerinin “son tahlilde”ki
çözümleme kriterini oluşturmaktadır- Yahudi soykırımının derin ta­
biatı anlaşılmamakta, sadece karikatürize edilmektedir. Bu çıkmaza
batmış olan Demokratik Almanya Cumhuriyeti tarihçileri -salt ide­
ologlar değil bazen gerçek tarihçiler de-, gerçekliğin tüm karmaşıklı­
ğını her ne pahasına olursa olsun, önceden belirlenmiş kategorilere
sığdırmak isteyerek, bir yandan Yahudi soykırımını sıradanlaştırma-
ya, diğer yandan da marksizmi, bir ekonomik determinizm biçimine
indirgeyerek saygınlığını yitirmesine sebep olan böylesi bir yaklaşı­
mın zorunlu sonuçlarından kaçamamışlardır^s.
Mandel’in eseri, her ne kadar bu dogmatik sapmaların her zaman
- ya da nederedeyse- berisinde kalsa da, gerçekliğin belirli bir sade-
leştirilmesinden, kimi kez de belirli bir epistemolojik saldırganlıktan
kaçınamıyor. Kamplardan kurtulanlar, hatta Jean Amery ve Primo
63 E. Mandel, Faşizme Karşı Mücadele’ye Giriş. Bkz T. Mason, “ Das Primat der Po­
litik” , Das Argument, 1966, no:4l. Nasyonal-sosyalizm’de “ politikanın önceliği" tezi,
Frankfurt Okulu’nun ekonomistlerinden Friedrich Pollock’ dayanır, “ Is National So­
cialism a New O rder” Zeitschrift für Sozialforschung/Studies in Philosophy and Social
Science, no:9, 1941, ss. 200-225. Bu konuda bkz. yukarıda andığımız M. Schafer, Die
“ Rationatität" des Nationalsozialismus, ss.61-71.
64 Dan Diner, “ Perspektivenwahl und Geschichtserfahrung. Bedarf es eine beson­
deren Historik des Nationalsozialismus?” , daha önce andığımız derlemede W Feh­
le (Hg.), Das Historische On des Nationalsozialismus, s. 112. D. Diner’e göre, Yahudi
soykırımının stalinizmin cinayetleriyle bir tutulmasını sorunsal kılan, toplama kampı
sistemine, artık değerin değil de ölümün üretildiği fabrikalara yol açan, nazimin biz­
zat bu akıl-karşıtlığıdır. Ölüm, eğer Gulag’ın temel karakteristiklerinden birini oluş­
turuyorsa da, onun asıl hedefini teşkil etmiyor. Yine bkz. D. Diner, “ Nationalsozialis­
mus und Stalinismus. Über Gedächtnis, W illkür, Arbeit und Tod” , Kreisläufe.
Nationalsozialismus und Gedächtnis, Berlin, 1995, s.72.
65 Bkz. Konrad Kwiet, “ Historians of the German Demokratik Republic on An­
tisemitism and Persecution” , Leo Baeck Institute Year Rook, X X I, 1976.
322 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e
Levi gibi en dik kafalı rasyonalistler bile, bu tarzdaki indirgemeci
analizlerden kuşku duymuşlardır. Amery’ye göre, “her türlü iktisadi
açıklama, kendi çıkarlarının derdindeki Alman sanayi sermayesinin
Hitler’i desteklediğine dair her türlü tek boyutlu yorum, kampları
kendi gözleriyle gören tanıklar için hiçbir şey ifade etmemekte­
dir... ”66. Bu deneyimi “açıklığa kavuşturma” (erklären) isteğine kar­
şın, Auschwitz onun gözlerinde “karanlık bir gizem” {ein finstere
Rätsel) olarak kalmıştır. Auschwitz’i bir “kara delik” {un buco ñ e­
ro) olcurak gören Primo Levi’nin görüşü de tümüyle benzerdir^^. Nazi
antisemitizmi konusundaki genel yorumlar onu tatmin etmiyordu,
onları, yanhş değil ama “sınırlayıcı, aydınlatma iddiasında oldukları
olayların ölçüsünde, boyutunda olmayan [çaüşmalar]” olarak görü-
yordu68.
Savaş sonrası dönemin klasik marksizminin son büyük siması
olan Ernest Mandel, Aufklârungun bir mirasçısıydı. Enternasyona­
lizminin kökenleri, Yahudi kozmopolitizmi geleneğine dayandığı ka­
dar, Aydınlanma kültürü tarafından marksizme neredeyse doğal bir
biçimde aktarılmış olan evrenselcilikte de yatıyordu. Nazi barbarlığı­
na karşı cevabı rasyonalist hümanizminkiydi. Sosyalizm onun için
“daha az değil daha çok ratio"^'^ anlamına geliyordu; bir diğer deyiş­
le, “insanların ve tarihin kaderi üzerinde bilinçli denetimin arttırılma-
sr’^'o. Eleştirel kuramın batı rasyonalizminin trajik kaderi ve iç çö­
zümsüzlüğü konusundaki sorgulaması -ki kökenleri Max Weber’e
dayanır, Adorno ve Horkheimer tarafından yeniden ele alınır ve en
sonunda Günther Anders ‘ce radikalleştirilir- Dördüncü Enternasyo-
nal’in teorisyeni tarafından hiçbir zaman ciddi ölçüde incelenmemiş­
tir. Klasik marksizmi esinleyen ilerleme felsefesi -en düz pozitivist
yorumlarından (Kari Kautsky), daha diyalektik ve sorunsallaştırılmış
biçimlerine (Troçki)- Mandel’in düşüncesinde yerini, hümanist ve
66 J. Am ery, Par-dela le erime et le châtimerıt, Actes Sud, Paris, 1995, s. 15.
67 R Levy, “ II buco ñero di Auschwitz” , La Stampa, 27 ocak 1987.
68 P. Levy. Sí c’est un homme’i “ Ek” . Julliard-Presses Pocket, Paris. 1987, s.211.
69 E. Mandel, Zum Historikerstreit, s.228.
70 Ibidem.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 323
rasyonalist kökenli bir antropolojik iyim serliğe bırakmıştır^ı. Mandel
marksizm içerisinde, daha önceleri Marx tarafmdan biUmci eğilim ile
radikal hümanizm arasında gerilen bir ipin üzerinde dengede durma­
ya çalışan onun “bilimsel” boyutu ile etik yöneliminin birleşmesi ko­
nusunda ısrar e t m i ş t i r ^ 2 , Böylece, baskıya karşı mücadelenin, her
türlü rasyonel değerlendirmenin ötesinde, etik düzeyde meşru oldu­
ğunu yazacaktı. Hakimiyete ve adaletsizliğe karşı savaşım, marksist­
ler için kantçı bir kategorik zorunluluk gibi karşı çıkılamaz temel bir
etik görevdir: "însanlık-dışı ilişkilere karşı direniş -diye yazıyordu,
Varşova Gettosu isyanından söz ederek- insanların bir hakkı ve gö­
revidir {ein M enschenrecht und ein MenschenpflichC)"'^^.
Bu etik itki ve bu devrimci hümanizm, Mandel’in savaş sırasında
Direniş’e, ve de militan hayatı boyunca tüm mücadelelere katılımının
kökeninde yatmaktadır. Bu mertlik hayranlığımıza yol açıyorsa da,
Auschwitz “kara deliği” karşısında marksizmin tıkanıklıklarını çöze­
miyor. Teorinin gerçekliği kavramadaki bu yetersizliğini tanımak, ne
düşüncenin yenilgisinin sabırh bir kabullenilişini, ne de “Holoca-
u sf’un tarih-üzeri karakterini ileri süren kavrayışlara metafizik bir
kaçışı gerektirir. Yahudi soykırımının anlaşılamaz, açıklanamaz ve
dile sığmaz bir olay olarak görülüşü, Mandel tarafmdan, hakh olarak
karanlıkçı olarak tanımlanmıştı. Oysa, eğer bir Elie Wiesel’in tutumu,
bu bakımdan, entelektüel açıdan kabul edilemezse, Mandel’in açıkla­
ması da tatmin edici sayılmaz. Marksizmin, Yahudi soykırımı karşı­
sındaki çözümsüzlükleri, ashnda çağdaş tarih yazımının, felsefenin
ve daha genel düzeyde kültürün çözümsüzlüğüdür. Daha büyük bir
tarihsel mesafe, hafıza ile tarih arasındaki ilişkinin değişimi, Ausch­
witz’e daha net bir perspektifle, XX. yüzyılın şiddetleri çerçevesinde
bir bakış: işte bütün bu unsuriar, belki de gelecekte, böylesi bir olayı
71 Bkz. Michael Lövvy. “ Ernest Mandel’in Devrimci Hümanizmi” . Emest Mandel'in
Marksizmi içinde.
72 Bu konuda bkz. Daniel Bensaid’In şu kitabının birinci bölümü: M arx l’intempestif
Grandeur et misères d’une aventure critique (XIXe et X X e siècle), Fayard. Paris. 1995.
73 E. Mandel. “ Die zukünftige Funktion des Marxismus” . Dos verspielte “ Kapital",
s. 173.
324 Frankfurt okulundan Ernest Mandel’e

“anlayışımız” ile bu konudaki bilgimiz arasmda bugün varolan boş­ Marksistler ve Yahudi Sorunu 325

luğu aşmayı, aradaki karanlık bölgeyi delmeyi sağlayacaktır. Tarih

“kesinleşmiş” yorumları tanımaz, onun sorgulanması sürekli olarak
yenilenir. Gelecek kuşaklar Auschwitz ve onun “karanlık gizemi” Kısaltmalar
konusunda sorular sormaya devam edeceklerdir, ancak bugünkü çık­ ADAV Alman Genel İşçiler Birliği
mazlarımıza hapsoimayacaklarmı ümit edebiliriz. Ümit edebiliriz, Bund Litvanya, Polonya ve Rusya Yahudi işçiler Birliği
ama bundan daha az kesin olan bir şey de yoktur. Ölümünden son­ CV Almanya Vatandaşı Yahudilerin Merkezi Birliği
ra yayınlanan bir fragmanda, Mandel gibi o da Troçki’nin okulundan DDR Alman Demokratik Cumhuriyeti
yetişen bir yahudi marksist olan Isaac Deutscher, şunları yazmıştı; DK D er Kampf/Kavgam
“Yahudi holocaustu konusuna eğilen tarihçi için esas engel, olayın DNZ Die Neue Zeit
eşsiz olma karakteridir. Zaman ve tarihsel perspektif hiçbir şeyi çöz­ JSDAP-PZ Poale Tsion Yahudi Sosyal Demokrat Partisi
meyecektir. Acaba bin yıl sonra bile, Auschwitz, Majdanek ve Treb- JSS Jewish Social Studies
linka daha iyi anlaşılacak mıdır diye düşünüyorum. Tarihsel pers­ Faraınigte Birleşik Yahudi Sosyalist işçi Partisi
pektif daha mı iyi olacakür? Tersine, ileride bizden daha da silahsız Folkspartaı Halk Partisi
olmaları mümkün. (...) Modern bir Eşkilos ya da bir Sofokles bu ko­ İSB Uluslararası Sosyalist Büro
nuya belki eğilebilirdi; ancak bunu tarihsel yorum ve açıklamadan KAPD Almanya Komünist İşçi Partisi
farklı bir düzeyde yapardı. ”^4 KPD Almanya Komünist Partisi
SBKP Sovyetler Birliği Komünist Partisi
Paris, Aralık 1996 LBlıB Leo Baeck Enstitüsü Yıllığı
LW/ LBE Lenin Werke/Lenin Bütün Eserler
M EW /M EBE Marx-Engels Werke/Marx-Engels Bütün Eserler
NRZ Neue Rheinische Zeitung
NSDAP Alman Nasyonal Sosyalist işçi Partisi
PPS Polonya Sosyalist Partisi
PPSD Galiçya ve yukarı Silezya Polonya Sosyal Demokrat Partisi
PSR Sosyal Devrimci Parti
SA Sturmabteilung [Alman nazilerinin kolluk kuvveti]
RSDİP Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi
SDAPD Almanya Sosyal Demokrat İşçi Partisi
SDAPÖ Avusturya Sosyal Demokrat İşçi Partisi
SD KP Polonya İmparatorluk Sosyal Demokrasisi
SD KPiL Polonya ve Litvanya Krallığı Sosyal Demokrasisi
SERP Yahudi Sosyalist İşçi Partisi
74 Isaac Deutscher, Essais sur le problème ju if Payot, Paris, 1969, s.201 -202.
SM Sosyalist Aylık dergi
SPD Almanya Sosyal Demokrat Partisi
326 Marksistler ve Yahudi Sorunu 327
Kısaltmalar
SPÖ Avusturya Sosyal Demokrat Partisi
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
USPD Almanya Bağımsız Sosyal Demokrat Partisi
Vozrojdenye 'Yeniden Doğuş' Grubu Kavramlar Sözlüğü
VSPD Almanya Birleşik Sosyal Demokrat Partisi
W LB W ien er Library Bulletin [Viyana Kütüphanesi Bülteni] Alya: yahudilerin Filistin’e Göçü. Genelde 1882-1948 arasındaki altı Alya'dan
ZPSD Galiçya Yahudi Sosyal Demokrat Partisi söz edilir
SS Siyonist Sosyalist İşçi Partisi Asimilasyon: uyum sağlamak/etnik kimliğinden vazgeçmek
ZVfD Almanya Siyonistler Birliği Akkulturation: kültürel uyum/erime/kültürel özelliklerini kaybetmek/kültürel
çoğunluğa uymak
Anti-semitizm; yahudi düşmanlığı
Aufklarunf: Alman dilli ülkelerde aydınlanma.
Kheder; yahudilerin geleneksel ilkokulu
Khevre (çoğul) Khevrot): yahudi işçilerin karşılıklı yardım kurumu
Duma: 1905 devriminden sonra kurulan rus parlamentosu
Eretz Israel (ibranice "Sion ülkesi"); Filistin
Eskatologya; özellikle musevilik ve hıristiyanlıkta kıyamet inancı, son yargı ve
benzer inançlarla ilgili ahiret öğretisi. Eskatologya ayrıca mitosa dayalı bir öğ­
reti olarak evrenin anlamı ve kozmos (düzen) ile kaos (düzensizlik) arasında­
ki ilişkiyi açıklar. (Ana Britannica'dan)
Fellah; arap köylülerine verilen isim
Galut (ibranice sürgünü ifade eden tarim): Diyaspora; İsrail dışında yaşayan ya­
hudiler
Goy: yahudi olmayanlar
Haskalah: yahudilerin aydınlanma dönemine verdikleri isim. Almanya'da Moses
Mendelson'un önderliğinde 18. yüzyılın ortasında başlatan bu aydın hareketi
X IX . yüzyılın ortasında doğu Avrupa'ya yayıldı.
Hassidizm; XVIII. yüzyılın ortasında Doğu Avrupa'da ortaya çıkan mistik yönü
güçlü olan dini halk hareketi
Yiddiskeit; Yidiş dilinin beliHediği doğu Avrupa yahudilerinin kültürüne sahip
çıkmak/ yer yer yidiş halkı anlamında çevrildi.
Yeşiva; Talmud öğretisi için kurulan yüksel okul
Yevsektsiya; Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Biriiği Konnünist Partisinin yahudi
seksiyonu
 I
328 Kavramlar sözlüğü
Kehilla (çoğul Kehilloth): Geleneksel yahudi toplumunun yerel düzeydeki lider­
lik kademesine verilen isim. Kehilla eğitim, vergi toplama gibi görevlerinin ya-
nısıra sosyal sorunlara çözüm bulmakla da görevlidir.
Luftmensch: Yidişcede yoksul yahudileri, işsizleri ve vasıfsız işçileri adlandırmak
için kullanılan kavram/havayla yaşamak anlamında (ç.n.)
Maskil (çoğulu Maskilim): Haskalah'ı benimseyenler
Narodnik (Rusça narod'dan, halk): Rusya'daki halkçı hareketin taraftarları
Obşçina: Rus köylü komünü.
Pogrom (rusça po, tam ve gromit, tahribat kelimelerinden): yahudi kıyımı.
Rayon: Rusya'da II. Katerina zamanında yahudilerin yerleşimine izin verilen böl­
geler: rusların işgali altındaki Polonya, Litvanya, Beyaz Rusya, Bessarabya ve
Ukrayna.
Şabbat: yahudilerin kutsal günü, batı takviminde cumartesi.
Şoah (ibrahine: felaket): İkinci Dünya Savaşı sırasında yahudilere uygulanan soy­
kırım.
Ştetl (yiyişçe köy): Doğu Avrupa'daki küçük yahudi yerleşim bölgeleri.
Kara Yüzler (çyornaya sotnya): 1905 devrimine karşı kurulan milliyetçi rus
grupları, yahudilere karşı çok sayıda katliamın sorumlusudurlar.
Siyonizm: yahudilerin eski yurtları Filistin'de ulusal bir yahudi devleti kurmayı
amaçlaıan hareket, X IX . yüzıılın ikinci yarısında doğu ve orta Avrupa'da orta­
ya çıktı.
Talmud: ibranicede ders ya da öğrenim anlamına gelir, musevilikte sözlü din ku­
rallarının yorum ve açıklamalarına verilen isimdir Talmud bütün dünyada ge­
lenekçi yahudiler için önemini korumaktadır. (Ana Britannica'dan)
Y IVO (Yiddisher VVisenshaftleker Institut): Yidiş Bilimsel Enstitüsü.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 329
Tarih Dizini
1843. Kari Marx Yahudi Sorunu'nu yazdı. İnceleme bir yıl sonra Almanca-Fran-
sızca Yıllık'ta yayınlandı. Marx bu makalesinde genç Hegelcilerin (LFeuerbach,
B.Bauer, M.Hess) yazılarında olduğu gibi yahudiliği bencillik ve paranın dini
olarak tanımlar
1847. Londra'da Komünistler Birliği'nin kuruluşu
1848-1849. Fransa, Almanya, Avusturya, Macaristan, Polonya ve İtalya'da dev­
rim. Friedrich Engels bu dönemde Neue Rheinische Zeitung da "tarihsiz halk­
lar" teorisi bağlamında yahudi sorununa ilişkin yazılar yayınlar.
1853. Kont Arthur de Gobineau modern ırkçılık teorilerinin ilki olan Beşeri ırk­
ların eşitsizliğine dair’i yayınladı. Heinrich Graetz Yahudilerin Tarihi'ni yazmaya
başladı. Bu eser daha sonra pozitivist ekol yahudi biliminin en önemli eserle­
rinden biri oldu.
1862. Moses Hess, daha sonra siyonizmin öncülü olarak kabul edilen Roma et
Jérusalem adlı eserini yayınladı.
1863. Polonya'da bağımsızlık ayaklanması
1867. Kari Marx Kapitafin ilk cildini yayınladı.
1867-1871. Almanya, Avusturya, Macaristan ve İtalya'da yahudilerin özgürleşmesi.
187!. Paris Komünü.
1873. Hamburglu gazeteci W ilhelm Marr, Almanya’da modern anti-semitizmin
doğuşunu temsil eden Der Sieg des Judentums über das Germanentum (Yahu-
diliğien Cermenliğe zaferi)’ini yazdı.
1875. Alman Sosyal demokratlannm birleşmesi
1876. Aaron Liebermann Yahudi Gençliğe Çağrı adlı makalesini ibranice yayınla­
dı. Bu çağrı yahudi sosyalizminin ilk ifadesi olarak nitelendirildi. Londra ve Vil-
nius'da ilk devrimci yahudi gurupların oluşmasına katkıda bulundu.
1880. Heinrich Treitschke Berlinerstreit (Berlin Anti-Semitizim Tartışmasını) baş­
lattı. Muhafazakar yahudi düşmanları ile liberal Theodor Momsen ve yandaş­
ları arasındaki bu tartışmaya marksistlerden katılan olmadı.
1881. Çar II. Aieksandr'a karşı suikast. Rus innparatorlugunun tamamında pog-
330 Tarih dizini
romlara yol açan bu suikast aynı zamanda yahudilerin doğu Avrupa'dan batı­
ya ve özellikle ABD'ye göçünün başlangıcı oldu.
1882. Odessa'lı doktor Léo Pinsker almanca Autoemanzipation adlı makalesini ya­
yınladı. Rus siyonist hareketi şekillenmeıe başladı. Cenevre'de ilk rus marksist
örgütü Emeğin Kurtuluşu (G. Plehanov, V. Zasuliç, P. Akselrod) oluşturuldu.
1885. Avusturya'da Georg von Schönerer öncülüğündeki pancermanistik hare­
kette anti semitizm eğiliminin başlangıcı.
1886. Edouard Drumont La France juive adh yahudi düşmanlığının fransızcadaki
en önemli kitabını yayınladı.
1889. Viktor Adler öncülüğünde Avusturya Sosyal demokrasi hareketinin
(SD APÖ ) kuruluşu; II. Enternasionalin kuruluşu.
1890. Friedrich Engels'in Viyana'da yayınlanan Arbetirzeitung mektubu. Bu mek­
tup işçi hareketinin liderlerinden birinin ilk kez anti-semitizme karşı cevabı­
dır. Kari Kautsky D/e Neue Zeit adlı gazetede yayınladığı Das judenthum adlı
makalesinde yahudilerin kapitalist sisteme entegre olacağını ileri sürer. Franz
Mehring D/e Neue Ze/t'da yayınladığı baş makalede "yahudi yandaşlığı ve kar­
şıtlığı" tartışmasında tamamen tarafsız olunmasını savunur.
1891. II. Enternasyonal'in Brüksel'deki kongresinde ABD'den delege Abraham
Cahan'ın anti semitizm'e karşı bir önerisi, Viktor Adler'in baskısı ile reddedi­
lir. Adler, sosyalizmin "bir yahudilerin ürünü" olduğu izleniminin yaratılmama-
sını ister.
1892. Vilnius'da yahudi işçilerin ilk Mayıs mitingi. Polonya Sosyalist Partisinin ku­
ruluşu (PPS)
1893. August Bebel, SPD’nin Köln'deki kongresine "Sosyal Demokrasi ve anti-se-
mitizm" adlı raporu sundu. Yahudi düşmanlığına karşı mücadele işçi sınıfı ha­
reketinin programına girdi. Aynı yıl alman anti semitizm hareketi (Böckel) se­
çimlerde %3,4 oranında oy alarak 16 milletvekili ile Rayhstag'a girdi. Rosa
Lüksemburg önderliğinde Polonya ve Litvanya Sosyal demokrat partisinin ku­
ruluşu (SD KPiL)
1894-1898. Dreyfus Skandali. Theodor Herzi davayı Viyana'da yayınlanan Neue
Freie Presse'nin muhabiri olarak izledi. Bernard Lazare l’Antisemitisme, son his­
toire et ses couses'u yayınladı.
1896. Viyana’da Keodor Herzl’in modern siyonist siyasetin doğuşunun göster­
gesi Der judenstaat’m yayınlanması.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 331
1897. Siyonist'lerin Basel'da ilk Kongresi. Abraham Cahan Nev/ York'da ilk yi­
dişce sosyalist gazeteyi çıkarmaya başladı: fonverts/Îleri. Vilnius'da Bund ku­
ruldu. Simon Dubnow Eski ve yeni Anti-Semitizm üzerine mektuplar’ı yayınlama­
ya başladı. Bu mektuplar yahudilerin ulusal özerkliği teorisinin ilk çalışmaları­
nı içeriyordu. Avusturya'lı Hristiyan Demokratların anti semitizmi ile tanınan
lideri Kari Lueger Viyana belediye başkanlığına seçildi. S.Njewsorow, SPD'nin
revizyonist dergisi Sozialistiche Monatshefie'de siyonist harekete karşı eleşti­
rel destekçi bir tutum takınan “ Der Zionismus" adlı makaleyi yayınladı. Haim
Şitlovskiy Komünist Manifesto'yu yidiş diline çevirdi.
1898. Lenin ve Martov önderliğinde Rus Sosyal Demokrat Partisi (RSD İP) ku­
ruldu. Nachman Sirkin, Viyana'da yayınlanan Deutsche Worte adlı dergide, rus
sosyalist-siyonizm manifestosunu yayınladı: "Yahudi sorunu ve sosyalist yahu­
di devleti". Haim Şitlovskiy Bund gazetesi Der yidisher Arbeter'de siyonizme ilk
marksist eleştiriyi yöneltti: "Siyonizm ve sosyalizm"
1899. AvusturyalI Sosyal demokratlar Brün'de yaptıkları kongrede ilk kez ulu­
sal özerklik konusunu tartıştılar. Kari Renner, Sınopticus takma adıyla ulusal
özerklik konusunu ele aldığı Devlet ve Ulus makalesini yayınladı.
1900. Houston Stewart Chamberlain Die Grundlagen der XXsten Jahrhundert
(X X . yüziilin temelleri) adlı kitabını yayınladı. Bu kitap ırkçı yahudi düşmanlı­
ğının “ klasik” eserlerinden biridir
1901. Biyalistok'da yapılan IV. Bund kongresinde rus yahudilerini ulus olarak ka­
bul eden bir karar alındı, ancak ulusal özerklik programı için erken olduğu
savunuldu.
1903. Kisinev pogromu. RSD İP’in II. Kongresinde o zamana kadar birlikte çalı­
şan Bund ve rus devrimcileri arasında ayrılık başgösterdi. Parti bolşevikler
(Lenin) ve menşevikler (M artov) olarak ikiye bölündü. Lenin İskra gazetesin­
de Bund'u örgütlü milliyetçilik ve federalizm ile suçlayan bir polemik başlattı.
1904. Bund, Vladimir Medem'in yazdığı Sosyal demokrasi ve ulusal sorun adlı ese­
ri Vilnius'da rusça ve yidişce yayınladı. Bu metin yahudi marksizminin başlan­
gıcını oluşturdu.
1905. Rus devrimi. Yahudilere yönelik pogromlar Çarlık gizli polisi Ohrana Si­
on Bilgelerinin Protokolleri adlı broşürü yayınladı. Sosyaiist-siyonist hareket üç
farklı yönde gelişmeye başladı: toprak talep edenlerin siyonist-sosyalist işçi
partisi (Sirkin); ulusal özerklikten yana olan sosyalist-yahudi işçi partisi Şit-
 Marksistler ve Yahudi Sorunu 333

332 Tarih dizini 1914. Birinci Dünya Savaşının başlangıcı

lovski); Poale TSion grubu (Boroşov) Filistin taraftarları. Bund'un IV. kongre­ 1915. Zimmerwald Konferansı. Yahudi işçi hareketi çoğunlukla pasifist tutum

si Rusya'da yaşayan yahudiler için ulusal-kültürel özerkliği öngören bir prog­ takınma kararı aldı.

ram kabul etti. 1916. Borohov Nevvyork'da yayınlanan Der yidisher kaempfer adlı gazetedeki

1906. Boroşov siyonizmi marksist teoriye entegre etme yolunda en ciddi giri­ “ yahudi halkının ekonomik gelişmesi” başlıklı dizisinde yahudi proletaryasının

şim olan Platformumuz adlı eserini (rusça ve yidiş) yayınladı. Bund yeniden ve Rusya'daki yahudi cemaatin ekonomik yapısının derin sosyolojik analizini
yaptı.
RSD İP’e alındı.
1907. O tto Bauer Viyana'da Sosyal Demokrasi ve Milliyetler Sorunu’nu yayınladı. 1917. İngiliz hükümetinin Filistin'de yahudiler için bir “ ulusal yurt” kurulmasını

Ulusun “ kader ortaklığı” olarak tanımlandığı bu eser ulusal sorun konusunda öngören Lord Balfour açıklaması. Rus Devrimi. Geçici hükümet yahudilerin

en önemli marksist çalışma olarak kaldı. Siyonist işçi partileri (SERP, SS, Po­ özgürlüğünü ilan etti ve çaHığın anti semitist yasalarını kaldırdı. Marx’in Kapi-

ale TSion) Sosyalist Enternasyonal üyesi olmayı istediler, ancak Bund'un dire­ to/'inin ilk cildi yidişce yayınlandı.

nişi ile olumsuz cevap aldılar. SERP, II. Enternasyonal'e Rus Sosyal Devrim 1918. Rusya'da iç savaş. Beyaz ruslar özellikle Ukrayna'da yahudiler arasında

Partisi’nin alt seksiyonu olarak kabul edildi. katliama girişti. Yahudilerin büyük çoğunluğu Sovyet yönetimini kabul etti.

1908. Çernovitz’deki uluslararası konferansta 'yidiş yahudilerin ulusal dili' ola­ Moskova'da bolşevik partinin yahudi seksiyonu (Yevsektsia) kuruldu. Yahudi

rak kabul edildi. Kautsky Milliyet ve Enternasyonalizm adlı broşüründe Bauer'i işçi hareketi Rus devrimi ve III. Enternasyonal'e katıldı. Çeşitli sosyalist ya­

eleştirdi. Rosa Lüksemburg Ulusal Sorun ve Özerklik çalışmasını yayınladı. Po­ hudi örgütleri, bağımsız yahudi komünistler olarak örgütlenme çabalan başa­

lonya'nın bağımsızlık talebine karşı çıkan Rosa Luxemburg, Bund'un ulusal rısız kaldıktan sonra geçirdikleri parçalanma ve birleşme evrelerinin ardından

programını eleştiriyor ve yahudilerin asimilasyonunu kaçınılmaz görüyor. Yevsektsia'ya dahil oldular. Bund örgütü sadece Polonya'da vaHığını devam et­

1910. Vladimir Menem Bund'un yahudilerin asimilasyonu tezlerine karşı tutu­ tirdi. Yahudilerin özgürleşmesi Sovyetler Birliğinde yahudi kültürünün büyük

munu daha da belirginleştiren Ulusçuluk ya da tarafsızlık? adlı eserini yayınladı. gelişme evresini başlattı. (Edebiyat, tiyatro vb.) Almanya'da Devrim Kayzer

Neue Zeit için yazdığı makalede rus anti-semitizmini analiz etti. Rosa Luxem­ imparatorluğunun parçalanmasını tamamladı. Alman Komünist Partisi kurul­

burg Varşova'da SD KPiL tarafından yayınlanan haftalık Miat dergisinde Polon­ du (Spartakusbund).

ya'daki anti semitizmi eleştiren bir dizi makale yayınladı. Kautsky Hıristiyanlı­ 1919. Spartakist Birliğinin Berlin ayaklanması Freikorps [Prusya ordusunun dağıl­

ğın Kökenleri kitabını yayınladı. masından sonra işsiz kalan aşırı milliyetçi alman subaylarının kurduğu birlik,

1911. W erner Sombart yahudileri modern kapitalizmin kökeni olarak tanımla­ yaklaşık 400 bin kişi, özellikle devrimcilere karşı mücedele ettiler, sonraları

dığı Yahudiler ve ekonomik yaşam kitabını yayınladı. faşist kadroların temelini oluşturdular ç.n.] tarafından kanlı bir şeklide bastı­

1912. Otto Bauer, Avusturya marksistlerinin dergisi Der Kampfda ulusal azın­ rıldı (Rosa Lüksemburg'un ölümü). Çok sayıda yahudi aydının başı çektiği

lıkların asimilasyonuna ilişkin görüşlerini daha da pekiştirdiği "Ulusal asimilas­ Bavyera ve Macaristan'daki Sovyetlerde yenilgi (K.Eisner, G.Landauer, G.Lu-

yonun koşullan" adlı çalışmasını yayınladı. kâcs, B.Kun, vd.) III. Enternasyonal’in kuruluşu.

1913. Kiev'de Beilis Davası (bir yahudiye karşı dinsel törenle ölüme sebebiyet 1920. Nasyonal sosyalist hareket’in kuruluşu (NSDAP).

vermekten açılan son büyük dava). Stalin, Bund'u milliyetçi ve ayrılıkçılıkla 1922. Weim ar Cumhuriyeti'nin (yahudi) dışişleri bakanı W alter Rathenau'nun

suçladığı Marksizm ve Ulusal Sorun'u yayınladı. Lenin bolşevik dergi Prosveşçe- öldürülmesi.

nye için “ Ulusal Sorun'a eleştirel bakış” adlı makalesini yazdı. Lev Troçki Neue 1923. Hitler'in Münih'teki darbe girişimi.

Zeit için yazdığı 'Beilis Skandali' başlıklı makalesinde rus anti-semitizmini ana­ 1925. Hitler Kavgam adlı kitabını yayınladı. Vilnius'da YIVO kuruldu.

liz etti.
334 Tarih dizini Marksistler ve Yahudi Sorunu 335

1928. Poale Tsion Sovyetler Birliğinde yasaklandı. Stalin, SBKP’deki sol muhale­ Birleşik Amerika'da yayınlanan Sosyal Araştırmalar Dergisinde “ Yahudiler ve Av­
fetle mücadelesinde anti semitizme başvurdu. rupa" adlı makalesini yayınladı. Horkheimer, yahudi sorununa ilişkin görüşle­
1929. Emile Vandervelde İsrail ülkesi, Filistin'de bir Marksist adlı siyonizmin savu­ rini savaştan sonra Th. Adorno ile birlikte yayınladığı Aklın Diyalektiği adlı ki­
nuculuğunu yaptığı diziyi yayınladı. Yahudiler Filistin'e göçün desteklenmesi tapta değiştirdi.
için bir ajans kurdular. Yaklaşık 120 bin yahudi Filistine göç etti ( 1880-1929 1940. Vichy rejiminin sürdüğü Fransa'da anti-semitist yasaların kabulü.
yıllan arasında 3,5 milyondan fazla yahudi orta ve doğu Avrupa’dan batı Av­ 1941. Amsterdam işçilerinin nazi birlikleri tarafından işgal edilen Hollanda'da
rupa ve ABD'ye göç etmişti). yahudilerin göç ettirilmesine karşı grevi. Sovyetler Birliğine karşı topyekün
1930. Sovyetler Birliği'nde özerk yahudi bölgesi Birobidjan'ın kuruluşu savaş ilanı. Yahudi soykırımın başlangıcı.
1931. Alfred Rosenberg, nasyonal sosyalist anti semitist teorilerini geliştirdiği 1942. Nazi rejiminin ileri gelenleri Berlin'deki Wansee konferansında yahudi so­
20. yüzyıl miti adlı kitabını yayınladı. Alman marksistlerinden O tto Heller Ka- rununun “ nihai çözümü” nü (Endlösung) kararlaştırdılar Franz Neumann
utsky'nin yahudi sorunu üzerine analizlerinin Stalinist anlayışa uydurarak Ya­ Nasyonal Sosyalist rejimin politik ve sosyal analizini yaptığı Béhémoth adlı ça­
hudiliğin Çöküşü'nü yazdı. Nahum Abramoviç Buhbinder Vilnius'da yiddişce lışmasını yayınladı. Genç troçkist lider Abraham Léon işgal altındaki Belçi­
Rusya'da yahudi işçi hareketi tarihi adh kitabı yayınladı. Bu kitap Doğu Avru­ ka'da, Yahudi sorunun maddeci kavramşı adlı kitabını tamamladı; yahudi sorunu­
pa'da yahudi sosyalizmi ve işçi sınıfına dair tarihyazımının başlangıcı sayılabilir nun anlaşılmasının anahtarı olarak gördüğü halk sınıfı teorisini geliştirir. Bu ki­
1932. KPD merkez komite üyelerinin anti semitizm üzerine açıklamaları. Nas­ tap savaştan sonra Paris'te yayınlandı. Léon 1944 yılında Auschvsritz'de yaşa­
yonal Sosyalistlerin iktidara gelme olasılığı KPD tarafından küçümsenir ve mını yitirdi.
“ sosyal faşist” olarak nitelenen sosyal demokrasiye saldırılarda yoğunlaşılır 1943. Yahudi işçi hareketinin Avrupa’daki son eylemi: Varşova gettosunda ayak­
1933. Hitler'in iktidara gelişi. Troçki, Nasyonal Sosyalizm Nedir? adlı çalışmasın­ lanma. Polonya sürgün hükümetindeki Bund temsilcisi Schmuel Zıgelboim,
da alman anti semitizminin analizini yaptı. Londra'da "Dünyanın yahudi halkına karşı soykırımı pasif bir tutumla kabul­
1935. Yahudilere karşı Nürnberg yasalarının çıkarılışı. lenmesini" protesto etmek amacıyla intihar etti.
1936. Filistinin siyonistlerce sömürgeleştiriimesine karşı arapların ayaklanışı.
Marksist yazarlar Arthur Rosenberg ve Daniel Guérin, alman anti-semitizmi-
nin analizini yaptıkları Kitle hareketi olarak Faşizm ve Faşizm ve Büyük Sermaye
adlı makaleleri yayınladılar
1937. Troçki, Termidor ve Antisemitizm başlıklı çalışmasında hükümetin dergileri
yasakladığı, yahudi yayınevleri ve tiyatrolarını kapattığı Sovyetler Birliği'nde
anti-semitizmin yaşadığı rönesansa işaret etti.
1938. Anscluß. Avusturya'nın III. Reich’a katılarak, naziler tarafından işgali. Al­
manya'da Kristal gecesi boyunca pogromlar. İtalyan faşist rejiminin Leggi sul­
la razza ilanı. Bund'un yerel seçimlerde önemli başarı elde ettiği Polonya'da
anti-semitizmin yükselişi. Lev Troçki, ABD'deki yahudilere Avrupa'da 'yahu­
dilerin fiziksel yokedilişi' tehlikesini içeren anti-semitizme karşı genel hareket­
lenmenin örgütlenmesi çağrısı yaptı.
1939. İkinci Dünya Savaşı'nm başlangıcı. Marx Horkheimer Frankfurt Okulunun
336 Bibliyografya
Marksistler ve Yahudi Sorunu 337

Balakan, David [1905], Die Sozialdemokratie und das jüdische Proletariat, Czemowltz.

Bibliyografya Barkal, Avram [ 19701, “The Austrian Social-Democrats and the Jews” , ln: WLB, XXIV, N r 18-19, S.
32-40, 16-22.
Baron, Salo W. [1964], The Russian Jew under Tsars and Soviets, New York
Adler, Alexander [I960], “ Le Bund, une nouvelle alliance?” , In: Combat pour la diaspora. Nr.4, S. 29-42.
Barromi Joel [1986], L'antisemitismo modemo. Genua.
Adler, Victor [ 1929a] “ Der Antisemitismus" (Gleichheit, 7. Mali 887), in: — , Aufsätze. Reden und Bri­
Battistrada, Franco [1982], Marxismo e populismo, Mailand.
efe, II Bde., W ien 1922-1929, hier Bd. 8, W ien, S. 345-8.
Bauer, Bruno [1968], “ La question juive", in: K. Marx, La Question Juive, Paris, S.57-183 (zuerst als:
— [1929b], “ Unser Parteitag und die Presse" (Gleichheit, 12. Januar 1889), In :— , Aufsaetze, Reden
“ Zur Judenfrage", in Deutsch-Französische Jahrbücher, Paris 1843).
und Briefe, Bd. 6, W ien, S. 70-3.
Bauer, O tto [1910-1911], “ Sozialismus und Antisemitismus", ln DK, IV, S. 94f.
— [19294 “ Zum Brüsseler Kongress” (Arbeiterzeitung 28. August 1891), In: — , Aufsätze, Reden und
— [1936], Zwischen zwei Weltkriegen?, Bratislava.
Briefe, Bd. 7. W ien, S. 64-9.
— [1975], Die Nationalilätenfrage und die Soziaklemokiatie (Wien 1907), in: — , Werkausgabe, Bd. I, Wien.
Agamben, Giorgio [I983J. “ Lingua e storia. Catégorie linguistische e catégorie storiche nel pensiero
— [1980a], “Galizische Parteitage" (DK, 1912), in: — , Werkausgabe, Bd. 8, W ien, S. 582-95.
di Benjamin", in: F. Desideri (Hg.) [1963: 65-82].
— [1980b], "Die Bedingungen der nationalen Assimilation" (DK, 1912), in: — , Werkausgabe, Bd. 8,
Agnelli, Arduino [1969], Quest/one nazionale e socialismo. Contributo allo studio del pensiero di Karl Ren­
W ien, S. 596-625.
ner e Otto Bauer, Bologna.
— [1980c], "D er Faschismus" (1938), in: — , Werkausgabe, Bd. 9, W ien, 5. 823-95.
Alex [1935], “ Zur Judenfrage", in: Unser Wort, Nrl2(64).
Bebel, August [1906]. Sozialdemokratie und Antisemitismus (1893), Beriin.
Allg. Jüdischer Arbeiterbund [1904]. Die Taetigkeit des Allgemeinen Jüdischen Arbeiterbundez in Litauen,
Beckermann, Ruth [1966], Vienne, rue du Temple. Le quartier juif(l9l8-l938), Paris.
Polen und Rußland (Bund) nach seinem V Parteitag. Bericht für den inter. Sozialistischen Kongreß in
Behrend, Hans (Albert Norden) [1935], “ L'antisémitisme conduit à la domination renforcée des
Amsterdam, Genf.
trusts (lettre d’Allemagne)", in: la Correspondance internationale, XV, Nr. 104-105, S. 1530.
Andreucci, Franco [1979a], “ La diffusione e la volgarizzazione del marxismo” , In: Storia del marxismo,
Benjamin, W alter [1976], Versuche über Brecht, Frankfurt/M.
II, Turin, S. 5-58.
— [ 19771, Gesammelte Schriften, 11 Bde., Frankfurt/M.
— [1979b]. “ Impérialisme e questione coloniale", In: Storia del marxismo, II.
— [1978], Briefe, 2 Bde., Frankfurt/M.
Angress, W erner T. [1971], “Juden im politischen Leben der Revolutionszeit", in: W . Mosse/A. Pauc-
— [1980], A4oskouer Tagebuch, Frankfurt/M.
ker [1971: 137-315].
— [1991], “ Über den Begriff der Geschichte" (1940), In: — , Gesammelte Schriften, 1/2 Frankfurt/M.
Anin, Maxim [19081, “ Ist die Assimilation der Juden möglich?” , In: SM, N r 10, S. 614-9.
Bensussan, Gérard [1965], “ Rosa Luxemburg et la question juive", in: Les Temps modernes, N r 472,
— [ 1909], “ Probleme des Jüdischen Arbeiterlebens” , In: SM, Nr4, S. 231-5.
S. 652-68.
— [1911]. “Was will die jüdische Sektion in der sozialistischen Internationale” , In: SM, Nr6,5.396-40l.
Berdiaeff, Nicolas [ 1975]. Christieanisme et marxisme. Conception chrétienne et conception marxiste da
Arendt, Hannah [1948], Sechs Essays, Heidelberg.
l'Histoire, Vendôme.
— [1971]. W alter Benjamin-Bertolt Brecht. Zwei Essoys, Münchien/Zürich.
Berlin. Isalah [1973], Trois Essais, sur la conception juive, Paris.
— [1978], “ Der Zionismus aus heutiger Sicht” (1945), In: — , Die verborgene Tradition, Frankfurt/M.
Bernstein, Eduard [1692-1893], “ Das Schlagwort und der Antisemitismus", in: DNZ, XI, Bd. 2.5. 228-37.
— [1986]. Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft, München/Zürich.
— [18971, “ Die deutsche Sozialdemokratie und die türkischen W irren", in: DNZ, XV, Bd. I.
Arvon, Henri [1978]. les Juifs ei l'idéologie, Paris.
— [I9 I3 -I9 I4 ], “ Der Schulstreit in Palästina", in: DNZ, XX II, Bd. I, S. 744-52.
Ascher, Abraham [1965]. “ Pavel Axelrod: A Conflict between Jewish Loyalty and Revolutionary dedi­
— [1916], “ Vom Patriotismus der Juden” , in: friedenswarte, XVIII, N r 8-9.
cation” , in Russien Review, XXIV, Nr3,5.249-65.
— [1917], Von den Aufgaben der Juden im Weltkriege, Berlin.
Aschheim, Steven E. [ 1962], Brothers and Strenger The East European Jew in Germany und German Je­
— [ 1949], “Jews and German Social Democracy" (I 921), in: RW. Massing, Rehersal for Destruction.^
wish Consciousness (1800-1923), Madison.
Study of Political Ant-Semitism in Imperial Germany, New York.
Aubet, Maria José [1977], Rosa Luxemburgy la question nacional, Barcelona.
Bloch, Ernst [1977], Erbschaft dieser Zeit (1935), Frankfurt/M.
Austerlitz Friedrich [1900-1901], “ Karl Lueger” , In: DNZ, X IX , Bd. 2, S. 36-45.
Bloom, Solomon F. [1942], "Karl Marx and the Jews” , in: JSS, IV, N r I, 5.3-16.
Avenas, Denise [1969]. Economie et politique dans la pensée da Trotsky, Paris.
Blumenkranz Bernhard [I960], Ju/fs et chrétiens dans, le monde ocddental (430-1096), La Haye.
Avineri, Shlomo [1964]. “ Marx and Jewish Emancipation” , in: Journal o f the HistonJ of Ideas, XXV, Nr3,
Bôhlich, W alter (Hg) [ 1965], Der Berliner Antisemitismussüeit, Frankfurt/M.
S. 445-50.
Bolkovsky, Sidney M. [19751, The Distorted Image. German Jewish Perceptions of Germans and Germany
— [ 1972]. H pensiero politico e sociale di Karl Aiarx, Bologna.
(/9/8-/93J), New York
Baioni, Giuliano [1984], Kafka et I'ebraismo, Turin.
Borkenau, Franz [ 1956], Karl Marx, Frankfurt/M.
338 Bibliyografya
Borckhov, Der [I92w], "D i klasen interesen un di natsionale frage" (1905), in: — , Pueli-tsiun shrifin.
New York, S. 29-86.
— [1920b], “ Unzer Platftrm” (1906), in: — , Pueli-tsiun shriftn. New York, S. 11Iff.
— [1928a], “ Di anti-tsiunistishe kontsentratsie” (191 I), in: — : GeWibene shriftn. New York, S. 153-70.
— [1928b], Di ekonomishe entwiklung fun der yidisher folk” (1916) in: — : Ceklibene shriftn, New
York. 5.1894)3.
— [1928c] "Erets-Hisrael in unzu program un uktik” (1917), in: — , Geklibene shrifin. New York,
5.2714.
— [I928d], "D er sotsializm fun di hige Pueli tsiun” (1915), in: — , Geklibene shrifin. New York
— [I928e], “ In kampf far yidishe rekht A blik in der yidisher rekhtlosikeit un in der geshikte fun
der yidisher emantsipations-bavergung” (nicht datiert), in: — , Geklibene shrifin. New York.
— [ 1928f], Der terorist un der vekher" (1916), In: — , Geklibene shrifin, New York.
— [ 1966], “ Di geshikte fun der yidisher literatur" (1915), In: — , Shprakh forshung un literatur ges­
hikte, Tel Aviv, S. 178-221.
— [1984]. Class Struggle and the Jewish Notion. Seleded Essays in Marxist Zionism. New Brunswick.
Borojov, Ber [1979], Nadonalismo y lucha de closes, Mexico.
Bourdet, Y/Kreissler, F./Haupt, G./Steiner, H. [ 1971], Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier in­
ternational, Paris.
Braunthal. Julius [1965a], Viaor und Friedrich Adler. Zwei Generationen Arbeiterbewegung, Wien.
(Braunthal, Julius) [1965b], “The Jewish Background ot Victor and Friedrich Adler” , In: LBIYB, X,
5.266-76.
Brecht, Bertolt [19741, Arbeitsjourno/ (1938 bis 1942), Frankfurt/M.
Brossat, Alain [1974], Aux origines de la révolution permanente, Paris.
— [1978], “ Une chasse à l ’ours mouvementée en compagnie de Léon Davidovitch Trotsky (Thé­
orie révolutionaire et philosophie spontanée chez Trotsky)” , in: Critique communiste, Nr. 25,
5.113-36.
— /Klingberg, Sylvia [1983], le Yiddishland réwolutionnaire, Paris.
— [1985], "Le PC allemand face aux nazis (1923-1933)” , in: Critique communiste, N r 39, S. 32-6.
Broszat, Martin [1969], Der Staat Hitlers, München.
Broué, Pierre [1971]. Révolution en Allemagne (1917-1923), Paris.
Brügel, Fritz [1931], “ Nationalsozialistische Ideologie” , in: DK, XXIV, Heft 3, S. 117.
Brym, Robert J. [ 1978], The Jewish Intelligentsia and Russian Marxism, London.
Buber, Martin [1967], Der utopische Sozialismus, Köln.
Buhle, Paul [I960], “Jews and American Communism; die Cultural Question, in: Radical History Revi­
ew, Nr. 23, S. 9-33.
— [1987], Marxism in the USA. Remapping the History of the American Left, London.
Bukhbinder, Nahum [ 1931], Di geshikte fun yidisher arbeter-bawegung in Rusland, W ilna
Bulthaupt, Peter (Hg.) [1975], Materialien zu Benjamins Thesen "Uber den Begriff der Geschichte” , Frank­
furt/M.
Bunzl, John [1975], Klassenkampf in der Diaspora. Zur Geschichte der jüdischen Arbeiterbewegung, Wien.
— [ 1987], Der lange Arm der Erinnerung. Jüdisches Bewußtsein heute, Wien.
Carlebach, Julius [1978], Karl Marx and the Radical Critique ofJudaism, London.
Cases, Cesare [ 1985], ll testimone secondario. Saggi e interventi sulla cultura del Novecento, Turin.
Marksistler ve Yahudi Sorunu 339
Chasanowitsch, Leon [1914], “ Ziele und Mittel des sozialistischen Zionismus” , in: SM, Bd. 2, Nr5, S.
962-73.
Claussen, Detlev [1987], Grenzen der Aufklärung. Zur gesellschaftlichen Geschichte des modernen Antise­
mitismus, Frankfurt/M.
Cornu, Auguste [1958], Karl Marx et Friedrich Engels, 2 Bde., Paris.
Cremonesi, Vincenzo [ 1985], Le origini del sionismo e la nascita del kibbutz, Florenz.
Davis, Horace B. [1967], Nationalism and Socialism. Marxism and Labor Teories of Nationalism to ¡917,
2 Bde., New York/London.
Deak, Istvan [1968], “ Budapest and the Hungarian Revolutions of 1918-1919” , in: The Slavonic and East
European Review. XLVI, Nr. 106, S. 129-40.
De Felice, Renzo [1977], Storia degli ebrei italiani sotto II fascismo, 2 Bde., Mailand.
Della Pergola, Sergio [1983], La trasformazione demográfica delle diaspora ebraica, Turin.
Desideri, Fabrizio (Hg.) [ 1983], Walter Benjamin. Tempo storia linguaggio, Rom.
Deutscher, Isaac [ 1977], Die ungelöste Judenfrage. Zur Dblektik von Antisemitismus und Zionismus, Berlin.
— [ 1981]. The Non-Jewish and other Essays, London.
— [1990], Stalin. Eine politische Biographie. Berlin.
Diner, Dan [1985], "Percezione e identitá. Considerazioni storico-psicologiche sul sionismo e suH’
Olocausto” , in: M. Brunazzi/A. M. Fubini (Hg.), G/i ebrei dell'Europa orientale dall’utopia alla rivoha,
Mailand.
Dinse, Helmut/Liptzin, Sol [1978], Einßhrung in die jiddische Literatur. Stuttgart
Doubnov, Simon [1916-1920], Histoty of the Jews in Russia and Pohnd, 3 Bde., Philadelphia.
— [ 1989], Lettres sur le Judaisme ancien ei nouveau, Paris.
Draper, Hal [1977], "Marx and the Economic-Jew Stereotype” , in: — . Kart Marx's Theory of Revoluti­
on, 2 Bde.. New York/London, S. 591-608.
Dupeux, Louis [1985], “Nationalbolschewismus''in Deutschland 1919-1933. Kommunistische Strategie
und konservative Dynamik. München.
Elleinstein. Jean [1980], Marx. Paris.
Ellenbogen, Wilhelm [1899], “ Der W iener Antisemitismus” , in S/V1, Nr9, S. 418-25.
Emmanuel, B. [1894-1895], “ Ueber den Zionismus, in: DNZ, X III, Bd. 2, S. 599.64)3.
Engels, Friedrich [1969], "Revolution und Kontrerevolutlon in Deutschland. VIII. Polen, Tschechen
und Deutsche” (1852), in: M EW , Bd. 8, Berlin (D DR), S. 49-52.
— [1970a] “ Der magyarische Kampf” (NRZ, 13. Januar 1849), in: M EW . Bd. 6. Berlin (DDR), S.I65-
176.
— [1970b], “ Posen" (NRZ, 29. April 1849), in: M EW. Bd. 6, Berlin (D DR). S.448-51.
— [1971], “ Neue Teilung Polens” (NRZ. 9. Juni 1848), in: M EW, Bd. 5, Berlin (DDR). S.55f
— [1972]. “ Über den Antisemitismus” (Arbeiterzeitung. 9. Mai 1890), in: M EW , Bd. 22. Berlin (DDR).
S.49-51.
Epler, Ernst [1986], “Tu e sju if...” , in: R. Beckermann [1966],
Ertel, Rachel [1980], Le romon juif américain, une écriture minoeitaire. Paris.
— [1982], Je Shtetl. La bourgade juive de Pologne. Paris.
Ettinger, Elzbieta [ 1990], Rosa Luxemburg. Ein Leben, Bonn-Bad Godesberg.
Fetscher, Iring (Hg.) [1974], Marxisten gegen Antisemitismus, Hamburg.
Feuer, Lewis S. [1972], “ The Conversion of Karl Marx's Father", in Jewish Journal ofSoúology, XIV,
340 Bibliyografya Marksistler ve Yahudi Sorunu 341
Nr2,S. 149-66.
— [1975], Quaderni del carcere, 4 Bde., Turin.
Feuerbach, Ludwig [1956], Da» W«ı«n drs Christentums, Bd. I, Berlin (DDR).
Green, Nancy [1985a] les Travailleurs immigrés juifs à la Belle Epoque. Le “Pletzl" de Paris, Paris.
Finzi, Roberto [ 1978], "G 11 «br«! nalla società Italiana dall’unità al fascismo” , in: Il Ponte, X X XIV , N r
— [1985b], "Socialist anti-Semitism, Defense of a Bourgeois Jew and Discovery of the Jewish Pro­
11-12, S. 13724-141 I.
letariat. Changing Attitudes of French Socialists Before 19 14” , in: International Review of Social His­
— [1981], "Una anomalía nazionale: la ‘questione ebraica ” , in: Storia del marxismo. III, Bd. 2. Turin,
tory, Nn3, S. 374-99.
S.897-936.
Greffrath, Krista R. [1975], “ Der historische Materialist als Dialektiker Zum Motiv der Rettung in
— [1983], "La storia in cammino: Marx, Engels e la questione nazionale", in: Critica marxiste, Nr5,
V Ä lter Benjamins These ‘Über den Begriff der Geschichte” ', in: P. Bulthaupt [1975: 196-205].
S. 129-40.
(Abbe) Grégoire [1968], Sur Ja régénération physique, morale, et politique des Juifs, Paris.
— [I96S], “ II movimento opéralo e la questione ebraica” , in:M.Brunazzi,/A. M. Fubini (Hg.), Gli ebrei
Grossmann, Jindrich [ 1984], “ Die Jüdische Sozialdemokratische Partei in Galizien” ( 1906), in: R. Löw
dell’Europa orientale doll'utopia alla r'mlta, Mailand, S.52-64.
[1984],
Flechtheim, Ossip K. [1976], Die KPD in der Weimarer RepuW/k, Frankfurt/M.
Grunfeld, Frédéric V. [1986], Profeti senzo onore. L'intedigenza ebraica nella culturo todesco del Novacen-
Fontenay, Elisabeth de [1973], /es Figures juives de Marx, Paris.
to, Bologna.
Frank, Pierre [1981], Geschichte der Kommunistischen Internationale (1919-1943), 2 Bde., Frank-furt/M.
Guérin, Daniel [1983a], la Peste brune ( 1932- 1933), Paris.
Frankel, Jonathan [ 1966], "Lenin e gli ebrei russi” , in: Nuovi Argomenti (Hg.), Gli ebrei neilVRSS, Ma­
— [ 1983b], Fachisme et grand capital ( 1936 ), Paris.
iland, S.99-114.
Gureviu, G. B. [1974], “ Un cas de communisme national en Union soviétique: le Poalé-zion,l9l8-
— [1981], Prophecy and Politics. Socialism, Nationalism and the Russian Jews (1862-1917), NewYork.
1928” , in Cahiers du monde russe et soviétkfues, XV, Nr3-4, S.333-61.
Friede, H. [1937], "Le premier congrès mondial contre le fanatisme raciste et l’antisémitisme” , in: la
Habermas, Jürgen [ 1972], “ Bewußtmachende oder rettende Kritik Die Akiualität W alter Benjamins” ,
Correspondance international, XVII, N r 40,S. 940.
in: S. Unseld[l972].
Friedländer, Paul [1971], l'Antisémitisme nazi. Histoire d'une psychologie collective, Paris (dt. Kitsch und
Häcker, S. [1894-1895], Über den Zionismus” , in DNZ, XIII, Bd. 2. S. 759-61.
Tod. Der Widerchein des Nazismus, München 1985).
Halevi, İlan [1986], Auf der Suche nach dem Gelobten Land. Die Geschichte der Juden und der Palästina-
Frölich, Paul [1949], Roso Luxemburg. Gedanke und Tat, Hamburg.
Konflikt, Hamburg.
Gay, Peter [1975]. "Encounter with Modernism: German Jews in German Culture 1888-1914” , in
Haupt, Georges/Rébérioux; Madeleine [1967], /o deuxième Internationale et ÎOrient, Paris.
Midstream, X X I, N r2, S. 23-65 (dt. “ Die deutschen Juden in der Wilhelminischen Kultur” , in: — , Fre­
— /Marie, Jean-Jacques [1969], les Bolcheviks par eux-mêmes, Paris.
ud, Juden und andere Deutsche. Herren und Opfer in der modernen Kultur, München 1969).
— ILôwy, Michael/Weill, Claudie [1974a] les Marxistes et la question nationale ( 1848- 1914), Paris.
Gerschenkron, Alexander [1965], "Lo svlluppo economico nella storica della cultura russa dell’Otto-
— /Weill, Claudie [1974b], “ L’eredità di Marx ed Engels e la questione nazionale., in Studi Storici, Nr2.
cento” , in: — (Ha). II problema storico dell’arretratezza economica, Turin.
— [ 1974c], “ Dynamik und Konservatismus der Ideologie. Rosa Luxemburg und der Beginn marxis­
Getzler, Israel [1978], Martov. Biográfica politico di un sociaidemocratico russo, Mailand.
tischer Untersuchungen zur nationalen Frage", in: C. Pozzoli (Hg.), Rosa Luxemburg oder Die Bes­
Gilboa, Yehoshua [1978], "Hebrew Literature in the USSR” , in: Kochan, Lionel (Hg.), The jev/s in the
timmung des Sozialismus, Frankfurt/M., S. 2 19-70.
Soviet Union since 1917, Oxford, S. 226-41.
— /Korzec, Pavel [1975], "Les socialistes et la campagne antisémite en Pblogne en 1910: un épisode
Gitelman, Zvi (1972], jew/sh Nationality and Soviel Politics. The Jewish Sections of the CPSU (1917-1930),
inédit, in Revue du Nord, N r 225, S. 187-9.
Princeton, NJ.
Haustein, Ulrich [1969], Sozialismus und nationale Frage in Polen. Die Entwicklung der sozialistischen Bewe­
Goldbach, Marie-Luise [\973], Karl Radek und die deutsch-sowjetischen Beziehungen (1918-1923), Bonn-
gung in Kongreßpolen von 1875 bis 1900 unter besonderer Berücksichtigung der polnischen sozialistisc­
Bad Godesberg.
hen Partei (PPS), Köln (Kap. 23, “ Die PPS und die Jüdische sozialistische Bewegung” , S. 240-52).
Goldschielder, C./Zuckerman, A. [19841, The Transformation of the Jews, Chicago/London.
Heid, Ludger [1965], “ Die Pestbeule Deutschlands: Ostjuden zwischen Erstem Weltkrieg und W e­
Gordon, Milton M. [ 19641, Assimilation in American Life. The Role of Race, Religion and National Origins,
imarer Republik” , in W. Dreßen (Hg.), Jüdisches Leben. Berlin, S. 24-43.
New York
Heller, Klaus [1977], Revolutionärer Sozialismus und nationale Frage. Das Pmblem des Nationalismus bei
Grab, Walter (Hg.) [1977], Juden und jüdische Aspekte in der deutschen Arbeiterbewegung (1848-
russischen und jüdischen Sozialdemokraten und Sozialrevotionären im Russischen Reich bis zur Revolu­
l9l8),Te\ Aviv.
tion 1905- 1907 , Frankfurt/M.
Gramsd, Antonio [ 1958], "Stenterello risponde” (Avanti, 14. März 19 17), in: — , Scritti giovaniii (1914-
Heller, Otto [1933], Der Untergang des Judentums. Die Judenfragelihre Kritik/Ihre Lösung durch den Sozi-
/9/8), Turin, S.97f.
alismus, 2. Auflage, Berlin/Wien.
— [I960), “ Lidea territotiale” , in: — , Sotto la mole (1916-1920), Turin.
Heilige, Hans Dieter [1979], "Generationskonflikt, Selbsthaß und die Entstehung antikapitali-stischer
— [1971], Lettres de prison. Paris.
Positionen im Judentum", in: Geschichte und Gesellschaft, V, Nr4, S. 476-518.
— [1973], Lettere dal carcere, Turin.
Herbert, Ulrich [1987], "Arbeit und 'fernichtung. Ökonomisches Interesse und Primat der Weltansc-
342 Bibliyografya
hauung’im National-sozialismus", in: D Diner (Hg.), 1st der Nationalsozialismus Geschichte? Zu His-
toriserung und Historikerstreit, Franl<fu2t/ M., S. 198-236.
Hering, Christoph [1983], Die Rekonstrukion der Revolution. Walter Benjwamins messionischer Messianis­
mus in den “Thesen über den Begriff der Geschichte", Frankfurt/M.
Herts, Sholem 'tSinkev [1960-1966], Di geshikte }un Rund, 3 Bde., New Yorl<
HerzI, Theodor [1968], Der Judenstaat Versuch einer modernen Lösung der Judenfrage, Osnabrück.
Hess, Moses [1862], Rom und Jerusalem, Leipzig.
— [1921], "Lieber das Geldwesen” (1841), in: — , Sozialistische Außätze (1841-1847), Berlin, S. 158-87.
Hilberg. Raul [1990], Die Vernichtung der europäischen Juden, 3 Bde., Franirfurt/M.
Hirsch, Helmut [1963], "Manrxiana Judaica", in: Cahiers de l'ISEA. Etudes de marxologie, Nr.7, S. 5-52.
— [1980], Marx und Moses. Karl Marx zur “Judenfrage" und zu Juden, Frankfurt/M.
Hobsbawm, Eric J. [1973], “ Intellectuals and the Class Struggle", in: — , Revolutionaries. Contemporary
Essays, New York, S. 245-66.
— [ 1974], "La diffusione del marxismo. ( 1890-1905), in; Studi storid, S. 241-69.
— [ 1979], " I a cultura europea e il marxismo", in: Storia del marxismo, II, Turin.
Holt, Alix [1979], "le s bolchéviiques et l ’oppression des femmes", in: A. Mahaim/A. Holt/J. Heine,
Femmes et mouvement ouvrier, Paris.
Horkheimer, Max [1939], "D ie Juden und Europa., in: Zeitschrift für Sozialforschung, S. 115-37 (Reprint
München 1970).
— /Adorno, Theodor W [ 1982], Dialektik der Aufklärung ( 1947), Frankfurt/M.
Howe, Irving [19761, Wor/d of Our Fathers. The Journey of the East European Jev/s to America and the Li­
fe They Found and Made, New York.
— [ 1978], Trotsky, Glasgow.
— /Greenberg, Eliezer [1985], "Postfazlone", in: — , ¡1meglio dei racconti yiddish, Mailand, Bd. 2, S. 647-
715 (zuerst als The Treasury of Yiddish Stories, New York 1954).
Ignatieff I. (Parvus) [1892-1893], “ Russisch-jüdische Arbeiter über die Judenfrage., in: DNZ, X I, Bd.
2, S. 175-9.
ISRAC [1971], “ Colloque sur la conception matérialiste de la question juive., N r 5 (Texte von E. Lo-
bel, N. Weinstock, R. Marienstras, R Vidal-Naquet, M. Rodinson).
Jacobs, Jack [1985], “ Marxism and Anti-Semitism: Kautskys Perspetive., in: International Review of So­
cial History, X X X , 3, S.400-30.
— [1994], Sozialisten und die "jüdische Frage" nach Marx, Mainz: Decaton.
Jay, Martin [ 1981], Dialektische Phantasie. Die Ceschichte der Frankfurter Schule und des Instituts für Sozi­
alforschung 1923-1950, Frankfurt/M.
— [ 1986a], “ Anti-Semitism and the German Left” (Midstream. 1974, N r I, S. 42-50), in: — , Perma­
nent Exiles. Essays on the Intellectual Migration from Germany to America, New York, S.79-89.
— [1986b], “ The Jews and the Frankfurt School: Critical Theory’s Analysis of Anti-Semitism. (New
German Critique, 1980, Bd. 19), in: der,,, Permanent Exiles. Essays on the Intellectual Migration front
Germany to Amenica, New York, S. 90-100.
Jhitlovsky, Chaim [1955], Geklibene Werk, New York.
Johre [I93S], “ Über das deutsche Judengesetz., in: Unser Wort, N r 10(62).
— [1936], “Vom Judengesetz zur Judenfrage., in: Unser Wort, Nr. I (65).
Joseph, Samuel [ 1967], Jewish Immigration to the United States from 1881 to 1910, New York
Marksistler ve Yahudi Sorunu 343
Kaiser, Gerhard [1975], "W alter Benjamins ‘Geschichtsphilosophischenchen Thesen”', in: R Bultha-
upt[l975J.
Kampe, Norbert [1965], “ Akademgisierung der Juden und Beginn eines studentischen Antisemitis-
nnus", in: W Dreßen (Hg.), Jüdisches Leben, Berlin,. S. 10-23.
Kampmann, Wanda [1981], Die Geschichte der Juden in Deutschland vom Mittelalter bis zum Beginn des
Ersten Weltkrieges, Frankfurt/M.
Karady, Victor/Kémeny, Istvan [1978], “ Les Juifs dans la structure de classe en Hongrie” , in: Actes de
la recherche en siences sociales, Nr. 22, S. 25-59.
Katz Jacob [ 1982], “ The Term 'Jewish Emancipation: its Origin and Historical inpact., in: — , Zur Assi­
milation und Emanzipation der Juden, Darmstadt, 5.99-123.
— [1984], Hors du ghetto. L’émancipation des Juiß en Europe ( 1770- 1870), Paris.
— [1987], Exclusione et Tolérance. Chrétiens et Juifs du Moyen Age à l'ère des Lumières, Paris.
Kautsky, Karl [1887], “ Die moderne Nationalität” , in: DNZ,V, Bd. 2, S. 392-405, 442-51.
S. (— ) [1890], “ Das Judenthum” , in: DNZ, VIII, S. 23-30.
— [1899], “ Un mot de Kautsky", in: la Petite République, 24. Juli, S. I.
— [1902-1903], “ Das Massaker von Kishineff und die Judenfrage’’, in: DNZ, X X I, Bd. 2,. S. 303-9.
— [1908], Nationalität und Internationalität, Ergänzungshefte zur Neuen Zeit, N rl.
— [1910], Der Ursprung des Christentums, Stuttgart
— [ 19 17], Die Befreiung der Nationen, Stuttgart.
— ( 1921], Rasse und Judentum (1914), Stuttgart.
Kazdan, H. S. [ 1960], “ Der Bund biz dem finftn tsuzamenfor", in: S. Y. Herts, Di geshikte fiin Bund, Bd.
1, New York
Kenig Eddy [1976], "Lénine et les Juifs de Russie. Contribution à l'étude des conceptions de Lénine
sur la question juive", in: Cahiers du Centre d’études et de recherches marxistes, N r 129.
Keßler, Mario [1993], Antisemitismus, Zionismus und Sozialismus. Arbeiterbewegung und jüdische Frage im
20. Jahrhundert, Mainz: Decaton.
— [1994], Zionismus und internationale Arbeiterbewegung 1897- 1933, Beriin.
Kiel, Mark [1970], “ The Jewish Narodnik", in; Judaism, X IX , N r 19, S. 295-310.
Knütter, Hans-Helmuth [1977], Die Juden und die deutsche Linke in der Weimarer Republik ( 1918- 1923),
Düsseldcrf.
Kolatt, Israel [1977], “Zionist Marxism", in; Sh. Avineri (Hg.), Varieties of Marxism, 's Gravenhage,
S.227-70.
Kossowski, Vladimir [ 1943], "V. Medem un die natsionale frage", in: V. Medem, Tsum tswantsiksten yort-
soyt,NewYork, S. 130-40.
KPD (Zentralkomitee der Kommunistischen Partei Deutschlands) [1932], "Kommunismus und Ju­
denfrage", in; Der Jud ist Schuld...? Diskussionsbuch über die Judenfrage, Basel/Berlin/Leipzig/Wien,
S.272-86.
Kraft, Werner [1972], “ Über Benjamin", in; S. Unseld [1972].
Kriegei, Annie [1977], les Juifs et le monde moderne, Paris.
Künzii, Arnold [1966], Karl Marx: eine Psychographie, Wien.
L, A. (Lampert, Alexander) [1905-1906a] “ Der Poalei-Zionismus. Eine neue Strömung im russischen
Judentum", in DNZ, XXIV, Bd. I, S. 804-13.
— [1905-1906b], "Die prinzipielle Stellung des Jüdischen Arbeiterbundes", in; DNZ, Bd. 2, S. 702-5.

Bibliyografya
Lamm, Hans [1969], Karl Marx und das Judentum, München.
Landes. David S. [1974], “ The Jewish Merchant. Typology and Stereocypology In Germany", In: Lß/Yß,
X IX , S. 11-23.
Laplanche, J./Pontalls, j.-B. [1967], Vocabulaire de Ja psychanalyse, Paris.
Laqueur, W âlter [1975], Der Weg zum Staat Israel. Geschichte des Zionismus, Wien.
Lazare, Bernard [1899], La conception social du judaisme et le peuple juif, Paris.
— [1982], Mntisemitisme. Sont histoire et ses causes (1894), Paris.
Lazitch, B./Drachikovitch, M. [1973], Biographical Dictionary of the Comitern, Stanford.
Ledeen, M. A. [I97S], “The Evolution of Italian Fascist Anti-Semitism, in: JSS, X X X V II, N r l, S. 3-17.
Le Goff, Jacques [ 1972], Marchands et bonquiern du Moyen Age, Paris.
Lenin, W . I. [1956], “ Die Stellung des ‘Bund' in der Partei” (1903), in: LW, Bd. 7, Berlin (D D R), S. 82-
93.
— [1958], “ An die jüdischen Arbeiter" (1905), in: LW, Bd. 8, Berlin (DDR), S. 496-9.
— [1962a] “ Nationalisierung der jüdischen Schulen” (1913), in: LW. Bd. 19, Berlin (D DR), S. 297f
— [ 1962b), “ Uber ‘national-kulturelle Autonomie” ’ ( 19 13), in: LW. Bd. 19, Berlin (D D R), S. 496-502.
— [1972], “ Die Reaktion beginnt den bewaffneten Kampf" (1906). in: LW. Bd. 10. Berlin (DDR).
S.514-9.
— [1975a], “ Braucht das jüdische Proletariat eine ‘selbständige politische Partei?’” (1903), in: LW. Bd.
6. S.324-9.
— (1975b]. “ Zur Eri<lärung des ‘Bund’” (1903). in: LW. Bd. 6. Berlin (D D R) S.313-9.
— [1975c]. “ Das letzte W o rt des bundistischen Nationalismus” (1903). in: LW. Bd. 6. Beriin (DDR).
S. 517-33.
— (1977a]. “ Kritische Bemeri<ungen zur nationalen Frage” (1913). in: LW. Bd. 20. Bertln (DDR). S 3-37.
— [1977b]. “ Gesetzentvrtjrf über die nationale Gleichberechtigung. (1914). in: LW, Bd. 33. Beriin
(D D R), S. 1664.
— [ 1984], “ Uber die Pogromhetze gegen die Juden. (1919). In: LW. Bd. 29. Berlin (DDR), S. 239f
Léon, Abraham [1971]. Judenfrage und Kapitalismus. München (de Ausgabe von ders. [1980]).
— [1980]. la Conception matérialiste de la question Juive (1946). Paris.
Le Rider. Jacques [1986]. “ L‘antisémitisme juif d‘Otto Weiniger, in: l'infini, Nr. 13, S. 62-83.
Lerner, W irren [1972]. Karl Radek. The Last Internationalist, Stanford.
Lessing. Theodor [1984]. Der jüdische Selbsthaß (1930). München,
Lestschinsky. Jakob [1979]. “ Nos revendications nationales” , in: Pluriel-Débat. Nr33. S69-96.
Levin, Nora [1977]. While Messiah Tarried. Jewish Socialist Movements (1871-1917), New York.
Liebeschüa. Hans [1964]. “ Max Wfeber’s Historical Interpretation ot Judaism", in: LBIYB, IX. S.41-68.
Liebknecht Wilhelm [1899]. “ Nachträgliches zur ‘Afßre’” . in: Die Fackel, N r 18, September, S, Iff.
Low. Raimund [ 1984]. Der Zerfall der "Kleinen Internationale". Nationalitätenkonßkte in der Arbeiterbewe­
gung des alten Österreich (1889-1914), Wien.
— /Matti, Siegfried/Pfabigan. Alfred [ 1986]. Der Austromarxismus. Eine Autopsie. Frankfurt/M.
Löwith. Kari [1961], Weltgeschichte und Heilsgeschehen. Die theologischen Voraussetzungen der Geschi­
chtsphilosophie. Stuttgart
Löwy, Michael [1970], to Théorie de la révolution chez le jeune Marx. Paris.
— [1974], “ Le problème de Thistoire: remarques de théorie et de méthode” , in: G. Haupt u. a.
[1974a: 370-91].
Marksistler ve Yahudi Sorunu 345
— [1981a]. “Marx and Engels: Cosmopolites”, in: Critique. N rl4 (d t “ Die Kosmopolten Marx und
Engels", in: Michael Löwy, Vaterland oder Mutter Erde? Marxismus, Nationalismus und nationale Fra­
ge, erscheint Herbst 1995 im Decaton Verlag Mainz).
— [1981b]. “ Messianisme juif et utopies libertaires en Europe centrale (1905-1923) ', In: Archives de
sciences sociales des religions. N r 5 1/1. S.5-47.
— [1985a]. Paysages de la vérité. Introduction à une sociologie aitkjue de la connaissance, Paris.
— [ 1985b], “ Le messianisme juif de Gustav Landauer”. In: Archives de sciences sociales des religions. N r
60/1, S, 55-66.
— [1987a], Révolution ohne Grenzen. Die Theorie der pennanenten Revoution. Frankfurt/M.
— [1987b]. “ The Romantic and Marxist Critique of Modern Civilization” , in: Theory and Society. N r
16. S. 891-904.
— [1988]. Rédemption et utopie. Le judaisme libertoire en Europe centrale. Paris.
Low, Alfred D. [ 1958], Lenin an the Question of the Nationality. New York.
Lukâcs. Georg [1970], Geschichte und Klassentbewußtsein, Neuwied/Beriin.
Luxemburg Rosa [1950]. Briefe an Freunde, hg. von Benedikt Kautsky. Hamburg.
— [1971]. “ Affaire Dreyfus et cas Millerand" (Cahiers de la quinzaine, N rl I. 1899). in: Le socialisme
en France (1898-1912). Paris. S. 81-5.
— [1972a]. “ Die Krise in Frankreich” (Sächsische Arbeiterzeitung, 29. Oktober 1896). in: — . Gesam­
melte Werke, I/I. Beriin (D DR). S.264-9.
— [ 1972b], “ Zur ^rteidigung der Nationalität" ( 1900). In: — , Gesammelte Werke, I /1. Berlin (DDR).
S.810-28.
— [ 1974a], “ La quesdone polacca e II movimento socialista" ( 1905). In: — . Scritti politiö, Rom, S, 251-81.
— [1974b], “ Nach dem Pogrom. (1910)" In: I. Fetscher [1974:127.35].
— [1974cJ. “ Rückzug auf der ganzen Linie" (1910), in: I. Fetscher (1974:136-40].
— (1974d], “ Diskussion" (Mlot, N r 14.1910). In: I. Fetscher [1974:141-50].
— [ 1979]. “ La question nacional y la autonomia” ( 1908-1909). in: Quademos de Pasado y Presente, Mexiko.
— [1981]. “ Was wollen wir?" (1906). In: — . Gesammelte Werke, 2. Berlin (DDR), S.37-89.
— [ 1983]. “ Die Krise der Sozialdemokratie ( 19 16). in: — Gesammelte VVfefte. 4. Beriin (DDR), S.50-164.
Magris, Claudio [1979], Lontano da dove. Joseph Roth e la tradizione ebraico orientale, Turin.
Mahaim. Annik [1979], “ Les femmes et la Social-démocratie allemande” , in: A. Mahaim/A. Hoit/J. Kei­
nen, Femme et mouvement ouvrier, Paris.
Mandel, Ernest/Weinstock, Nathan [1977]. Zur jüdischen Frage. Beiträge zu Abraham Léons ‘‘Judenf­
rage und Kapitalismus", Frankfurt/M.
— [ 1960], Vorwort zur ersten Ausgabe ( 1946) von A. Léon. ta Concepticm matérialist de la question ju­
ive, Paris, S, 1-13.
— [1981], Trotzki. Bne Einführung in sein Denken, Berlin.
— .. [1990], “ Prémisses matérielles, sociale, et Idéologiques du génocide nazi” . In: Y. Thanas-sekos/H.
Wissmann (Hg.), Révision de l'histoire. Totalitarismes, crimes et génocides nazis, Paris, S. 169-74.
— [1991], Der Zweite Weltkrieg. Frankfurt/M.
Mannheim, Karl [1929], Ideologie und Utopie.
Marcuse, Herberi: [1965], “ Der Kampf gegen den Liberalismus in der totalitären Staatsauffas-sung”
(1934), in: —, Kultur und Gesellschaft I. Frankfurt/M.. S. I7ff,
— [1975]. “ Revolution und Kritik der Gewalt Zur Geschlchtsphllosophle V\*ilter Benjamins” , in: R
346 Bibliyografya
Bulthaupt [1975],
Marlenstras, Richard [1975], Etre un peuple tu diaspora, Paris.
Marrus, Michael R. [1985], Les Juifs de France à l’époque de l'affaire Dreyfus, Brüssel.
Martin, Bemd/Schulln, Ernst (Hg.) [ 1985], D/e Juden als Minderheit in der Geschichte, München.
Marx, Karl [1953], Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie(Robentwurf) 1857-1858, Berlin (DDR).
— [1972], “ Zur Judenfrage" (1843), in: /VIEW, Bd. I, Berlin (DDR), S. 347-77.
— [1975], 'Die künftigen Ergebnisse der britischen Herrschaft in indien. (1853), in: M EW , Bd. 9, Ber­
lin (D DR), S.220-6
— [1977], “ Die Kriegserklärung - Zur Geschichte der orientalischen Frage” (1854), in:/VIEW, Bd. 10,
Berlin (D D R), S. 168-76.
— /Engels, Friedrich [1980], “ Die heilige Familie. (1845), in: M EW, Bd. 2, Berlin (D DR), S. 3-223.
— [1983c] “ Die deutsche Ideologie. Kritik der neuesten deutschen Philosophie in ihren Repräsentan­
ten Feuerbach, B.Bauer und Stirner, und des deutschen Sozialismus in seinen verschiedenen Prop­
heten” (1845-1846), in: MEW, Bd. 3, Berlin (DDR), S.9-530.
— /Engels, Friedrich [1983b], “ Manifest der Kommunistischen Partei” (1848), in: M EW , Bd. 4, Berlin
(D DR), S. 457-93.
— [1983c], “ Thesen über Feuerbach” (1845), in: M EW , Bd. 3, BeHin (DDR), S. 533-5.
— [I983d], “ Das Kapital. Band III", in: M EW , Bd. 25, Berlin (DDR).
— [1984], “ Das Kapital, Band I” (1867), in: M EW , Bd. 23, Berlin (DDR).
Maser, W erner [1964], Die Frühgeschichte der NSDAP. Hitlers Weg bis 1924, Frankfurt/M.
Massara, Massimo (Hg.) [1972], II marxisma e la questione ebraica, Mailand.
Massing, Paul W . [1985], Vorgeschichte des politischen Antisemitismus, Frankfurt/M.
Mayer, Hans [ 1975], Au/3ense/ter, Frankfurt/M.
McLellan, David [1970], Marx Before Marxism, London.
Medem, Vladimir [ 19 17aJ, “ Di altvrelikhe yidishe natsie” ( 1906), in: — , Zikhroines un artiklen, Warsch­
au, S.60 -III.
— [1917b], “ Natsionalizm oder neitralizm” (1910), in: — , Zkhroines un artiklen, Warschau.
— [1943a] “ Dl sotsial-demokratie un di natsionale frage" (1904), in: — , Tsum tswantsikstn yartsayt,
NewYork, S. 173-219.
— [1943b], “ Natsionale bavegung un natsionale sozialistishe parteien in Rusland un Polin" (1908),
in; — , Tsum tswantsikstn yartsayt, New York, S.280-96.
— [1943c] “ Yiddish" (1906), in: — , Tsum tswantsikstn yartsayt, New York, S.340-3.
— [ 1979], The Life and Soul of a LegendaryJewish Socialist, New York (Jiddisch: Fun mejn iebn, New York
1923).
Meghnagi, David [1985], “ Una società di parla e di 'luftmenshn'. Gli ebrei dell’Est, la questione ebra­
ica eil socialismo ebraico. Considerazioni storico-psicologiche", in: M. Brunazzi/A. M. Fubini
(Hg.), Gli ebrei oriental! dali'utopia alla rivolta, Mailand, S. 17244.
(Mehring, Franz) [1890-1891], "Anti-und Philosemitisches” , in: DNZ. IX, Bd. 2, S. 585-8.
— [ 1923], “ Die Judenfrage” , in: — (Hg.). Aus dem literarischen Nachlass von Karl Marx, Friedrich Engels
und Ferdinand Lassalle, Bd. 1,4. Aufl., Beriin/Stuttgart, S. 352-6.
— [1983], Karl Marx. Geschichte seines Lebens, Berlin (D DR).
Mendel. Hersch [1982], Mémoires d'un révolutionaire juif, Grenoble (d t Erinnenungen eines jüdischen
Revolutionärs, Hamburg 1966),
Marksistler ve Yahudi Sorunu 347
Mendelsohn, Ezra [1970], Class Struggle in the Pale. The Formative Years of the Jewish Workers Movement
in Tsarist Russia, Cambridge (dt: Klassenkampf im Ansiedlungsgebiet Die Gründerjahre der jüdischen
Arbeiterbewegung im zaristischen Rußland, erscheint 1995 im Decaton Verlag Mainz).
— [1983], The Jews of East-Central Europe between the Work! Wars, Bloomington.
Menes, Abraham [1955], “ The Jewish Socialist Movement in Russia and Poland (1870-1897)” , In: The
Jewish People, Past and Present, New York, Bd. 2. S.355-68.
Merchav. Peretz [1977]. “jüdische Aspekte in der Einschätzung von Rosa Luxemburg" in: W Grab
[1977:185-202].
Meschonnic. Henri [ 1966]. “ L'allégorie chez W alter Benjamin, une aventure juive” . in: Heinz Wismann
[1986:707-41].
Mészaros. Istvan [ 1970]. Marx's Theory of Alienation, London.
Michels. Robert [1957], Soziologie des Parteienwesens in der modernen Demokratie, Stuttgart
Mickiewicz, Adam [1969], “ Karl Bernardowitsch Radek (Autobiographia)", in: G. Haupt/J-J. Marie [1969].
Mill, John [ 1899], “ Dl natsionale frage” . In: Der yidisher arbeter, Nr8.
— [1946-1949], Pionirn un boiern. Memuarn, 2 Bde., New York
Mishkinski, Moshe [1969], "Regional Factors in the Formation of the Jewish Labor Movement in Cza-
rist Russia” , in: YIVO Annual of the Jewish Social Sience, XIV, S. 27-52.
Misrahi, Robert [ 1972], Marx et la question juive, Paris.
Mitchell, Stanley [1973]. “ Introdudion to Benjamin and Brecht” . In: New Left Review, N r 77, S. 42-50.
Momigliano, Arnaldo [1987], “ Gli ebrei a Venezia” (1930), in: — , Pagine ebraiche, Turin, S.237-9.
Monnier. Adrienne [1972]. “ Ein Porträt W alter Benjamins” , in: S. Unseld [1972].
Mosse, George L. [1971], "German Socialists and the Jewish Question in the Weimar Republic", in:
LBIYB, XVI, S.123-51.
— [1979]. Bn Volk, ein Reich, ein Führer. Die völkischen Ursprünge des Nationalsozialismus, Königstein.
— [1990]. Die Geschichte des Rassismus in Europa, Frankfuzt/M.
Mosse, W erner E./Paucker, Arnold (Hg.) [1971], Deutsches Judentum in Krieg und Revolution ( 1916-
1923), Tübingen.
— [1976]. "Die Juden in Wirtschaft und Gesellschaft", in: — ^/Paucker. Arnold (Hg.) Juden im Wilhel­
minischen Deutschland ( 1890-1924), Tübingen.
Münster. Arno (1985], "Ernst Bloch et W alter Benjamin, éléments d’analyse d’une amitié difficile",
in:— Figures de l'utopie dans la pensé d'Ernst Bloch, Paris, S. 111-29.
Najenson, José Luis [1979], “ Marxismo i question nacional en el pensamiento de Borojov” , in: B. Bo-
rojov [1979:7-51].
Naphtali, Fritz [1920], “ Palästina: Jüdischer Siedlungsaufbau’’ in: SM, N r 4.
Nedava, Joseph (1972), Trotsky and the Jevs, Philadelphia.
— [ 1973]. "Jabotinsky and the Bund” , in: Jewish Soviet Affairs, III. N r I .
Nettl, Peter [1968]. Roso Luxemburg, 2 Bde., Köln (engi. Oxford 1966).
Neumann. Franz [1984], behemoth. Struktur und Praxis des Nationalsozialismus 1933-1944, Frankfurt/M.
Neusüss, Christel [1966], “ Patriarcat et organisation du parti, Rosa Luxemburg critique les Idées de
ses comilitants masculins", in: G. Badla/C. W eill (Hg.). Rosa Luxemburg aujourd’hui, Paris, 5.91-9.
Niewyk. Donald [1980], Tlie Jews in Weimar Germany, Manchester
Nikiprowetzky, V [1979], De I’ontijudaisme antique à l’antisémitisme contemporain. Lille.
Njewsorow, Serge [1897], “ Der Zionismus” , in: SM, N r 12, S. 645-51.
348 Bibliyografya
Parinetto, Ludano [ 1980], Einkitung zu Marx, Sulla Religione, Florenz, S. 9-121.
Pasero, Nicoló:16 [1977], “ Per un commento alie Tesi di filosofía della storia' di W alter Benjamin",
in: L'immagine riflessa, N r I .
Patkin, Aaron L. [1947], The Origins of the Russian-Jewish Labour Movement, Melbourne/ London.
Perlmutter, Amos [ 1969], “ Dov Ber-Borochov; A Marxist-Zionist Ideologist” , in: Middle Eastern Stu­
dies. 5, N r l, S. 32-43.
Pernerstorfer, Engelbert [1916-1917], “ Zur Judenfrage” , In: Der Jude, Bd. I , S. 308-15.
Pfabigan, Alfred [;986], “ Die austromarxistische Denkweise” , in: R. Low u. a. [1986]
Pinsor, Koppel S. [1945], “Arkadi Kremer, Vladimir Medem, and the Ideology of the Jewish Bund” , in:
JSS, Vll, Nr3, S. 233-64.
Poliakov, Léon [1952], le Bréviaire de la haine. Le III. Reich et les Juifs, Paris.
— [1960-1981], Histoire de l'antisémitisme, 2 Bde., Paris (dt. Geschichte des Antisemitismus, 8 Bde.,
Worms 1977ff.).
Pollack, Johann [1897-1898], “ Der politische Zionismus”, in: DNZ, XVI, Bd. 1, S. 596-600.
Portelli, H. [1974], Gramsci et la question religieuse. Paris.
Postone, Moishe [1988], “ Nationalsozialismus und Antisemitimus", in: Dan Diner (Hg.), Zivilizationb-
ruch Denken nach Auschwitz, Frankfurt/M.
Pullega, Paolo [ 1980], Commenta olle “ Tesi di fihsofia della storia" di Walter Benjamin, Bologna.
Pu Izer Peter J. [ 1966], Die Entstehung des politischen Antisemitismus in Deutschland und Österreich 1867-
1914, Gütersloh.
Rabinbach, Anson [ 19601, “Anti-Semitism Reconsidered” , in: New German Critique. N r 2 1, S. 129-41.
— [1985], “ Between Enlightenment and Apocalypse. Benjamin, Bloch and Modern German Jewish
Messianism” , in: New German Critique. N r 34.
Radnoti, Sandor [1978], “ Benjamin’s Politics” , in: Telos. N r 37.
Raphaël, freddy [\982].Judaisme et capitalisme. Esoaisurjo controverse entre Max Weber et Werner Som­
bart. Paris.
— [1986], “ L'étranger et le paria dans l’oeuvre de Max Weber et de Georg Slmmel” , in: Archives
de sciences sociales des religions. Nr6l/l,S.63-8l.
Rapone, Leonardo [ 1978], Trockij e il fasümo, Rom/Bari.
Rappoport, Charles [1951], “The Life of a Revolutionary Emigré (Reminiscences)” , in: y/VO Annual of
Jewish Social Studies, VI, S. 206-236.
Ratner, Markus [1911], “ Die nationale Autonomie und das Jüdische Proletariat", in: SM, N r 21,
6.1336-41
Renner, Karl (Synoptikus) [1974], “ Etat et nation" (1899), in: G. Haupt u. a. [1974a].
Robin, Régine [ 1984], l'Amour du yiddish. Ecriture juive et sentiment de la longue f 1830-1930). Paris.
Rodinson, Maxime [1968], 'Le marxisme et la nation” , in: L'Homme de la société, Nr7.
— [1961], Peuple juif au problème pif?, Paris.
Rosdolsky, Roman [1965], “Workers and Fatherland: A Note an a Passage in the Communist Mani­
festo", in: Science and Society, X X IX , Nr3, S.330-7.
— [ 1979], Zur nationalen Frage. Friedrich Engels und das Problem der “geschichtslosen" Völker, Berlin.
Rosenberg, Arthur [1930], “Treitschke und die Juden. Zur Soziologie der deutschen akademischen
Reaktion", in: Die Gese/Ischoft, VII, N r7, S. 78-83.
— [1967] “ Der Faschismus als Massenbewegung” (1936), in: W Abendroth (Hg.), Faschismus und
Marksistler ve Yahudi Sorunu 349
kopltalismus. Theorien über die sozialen Ursprünge und die Funktion des Faschismus, Frankfurt
a.M./Wien, S.75-141.
Rosenthal, E. [1944], "Trends of the Jewish Population in Germany (1910-1939)” , in: JSS, VI.
Rosin, B. [1908-1909], “ Die zionistisch-sozialistische Utopie” , in: DNZ, VIII, Bd. 1, N r l, S. 29-34.
Rotenstreich, Nathan [1959], “ For and Against Emancipation: the Bruno Bauer Controversy” , in:
LBIYB, IV, S. 3.36.
Roth, Joseph [1984a] Juden auf Wanderschaft, Köln.
—■[ 1984b], “ Das Autodafé des Geistes" ( 1933), in: — , Berliner Saisonbericht Reportagen und journalis­
tische Arbeiten, Köln.
Rozenblit, Marsha [1963], The Jews of Vienna (1867-1914). Assimilation and Identity, Albany
Rubel, Maximillien [1957], Karl Marx. Essai de biographie intellectuelle, Paris.
Ruben, David [1982], “ Marxism and the Jewish Question", in: The Socialist Register, London, S.204-37.
Runes, D. D. [I960], A World withoutjews. New York.
Sand, Shlomo [1984], “ Sorel, les Juifs et T’antisémitisme", in: Cahiers Georges Sore/, N r 2, S. 7-36.
Schapiro, Leonard [1961], “The Role of the Jews in the Russian Revolutionary Movement", in: Slavonic
and East European Review, X I, N r 9t S. 148-67.
Scheidemann, Philipp [1905-1906], “ Die Wandlungen des Antisemitismus", In: DNZ, XXIV, Bd. 2,
S.632-6.
Scherrer, Jutta [1976-1977], “ Intelligentsia, Religion, Révolution. Premières manifestations d'un so­
cialisme chrétien en Russie (1905-1907)” , in: Cahiers du monde russe ei soviétique. XVII, Nr4, S.
427-466; XVIll, N r 1-2, S. 5-32.
Schiavonl, Giulio [1980], Walter Benjamin. Soprawivere alla cultura. Palermo.
Schöne, Albrecht [1986], “ Diese nach jüdischem \forbild erbaute Arche": Wljlter Benjamins Deutsch«
Menschen, in: S. Moses/A Schöne (Hg), Judent in der deutschen Literatur, Frankfurt/M., S. 350-65.
Scholem, Gershom [ 1968-1970], Judaia, 2 Bde., Frankfurt/M.
— [1975], Walter Benjamin - die Geschichte einer Freundschaft, Frankfurt/M. —
— [1976], Über einige Grundbegriffe des Judentums. Frankfurt/M.
Schumacher, H./Tych, F [1966]. Jan MarchlewskhKarski. Eine Biographie, Berlin.
Schwarz, Salomon [1951], The Jews in the Soviet Union, New York
Shanin, Teodor (Hg.) [1984], Late Marx and the Russian Road. London.
Shukman, Harold [1970] “ Lenin’s Nationalities Policy and the Jewish Question. A Contribution to th»
Lenin Centenary", in: Bulletin on Soviet and East European Affairs. Nr5, S. 43-50.
Silbernen Edmund [1949], “ Wfas Marx an Anti-Semite?’’, in: Historia Judaka, XI, N r IÄ 3-52.
— [ 1962], Sozialisten zur Judenfrage. Bn Beitrag zur Geschichite des Sozialismus vom Anfang d l l 19. jahr
hunderts bis 1914, Berlin.
— [ 1983], Kommunisten zur Judenfrag Zur Geschichte von Theorie und Praxis des Judenturvi, O plldin
Simmel, Georg [1922], “ Exkursus über den Fremden” , in: — , Soziologie, München/L*lpil|. S. 50Ï-12
Sloves, Henri [1982], l'Etat juif de l'Unuion soviétique. Paris.
Sombart, W erner [1913], Die Juden und das Wirtschaftsleben. München/Leipzig.
Sorlin, Pleite [1969], l’Antisémitisme allemand, Paris.
Spartakus [oj.], Der Jud' ist schuM! Bn ernstes Wort an alle Kleinbauern, Häusler und LpndarbêlttrI, S«r-
lin/Leipzig.
Stalin, Josef [1950], "Marxisnnus und nationale Frage” (1913), in: — , Werke, Bd. 2, B*rllfl (DDR), ü
 Markslstler ve Yahudi Sorunu 351
350 Bibliyografya
gust 1931), In: — . Schriften für Deutschland, Bd. 1. Frankfurt/M.
266-333.
— [1973). Die Geschichte der russischen Revolution, 3 Bde., Frankfurt/M.
Steinberg. Hans Josef [ 1967], Sozialismus und deutsche Sozialdemokratie. Zur /deo/ogie der Partei vor dem
— [1974], “Thermidor und Antisemitismus” (1937), In: I. Fetscher [1974:179-90].
I. Weltkrieg. Hannover
— [1978], “ D er Krieg und die Internationale” , In: — , Schriften zum imperialistischen Krieg. Frank­
Stern, Jal<ob [1896-1897], “ Tlieodor HerzI: Der Judenstaat", in: DNZ, XV, Bd.I, S. 186.
furt/M., S.65ff.
Stobnicer, Maurice [1985], “ Des émigrés dans le grand vent. Les IKD et la construction da la IV In­
— [ 1981 a], Mein Leben. Versuch einer Autobiographie ( 1929). Frankfurt/M.
ternationale” , In: Cahiers Léon Trotsky, Nr22, S.40-55.
— [1981b], “ Porträt des National Sozialismus” (1933), In:— , Denkzettel. Politische Erfahrungen im
Suciiecl<y, Bernard [1986], "Sionistes-sociallstes, Sejmistes et Poale-Tsion en Russie: les premières
Zeitalter permanenten Revolution, herausgegeben von 1. Deutscher, G. Novack und H. Dahmer,
années (1900-1907)’’, Dissertation EHESS, Paris.
Frankfurt/M.. S.202-12.
Syrkln, Nacfiman [1975], “ The Jewisii Problem and tiie Socialist Jewish State" (1898), in: Arthur
Tucker, Robert C. [1974], Stalin as Reudutionary. A Study in History and Personality, 1879-1929, New
Hertzberg (Hg.), The Zkinist Idea. A Historical Analysis and Reader, New York.
York/London.
Talmon, Jacob L. [1970], Israel Among the Nations, London.
Unseld, S (Hg.) [\972], Zur Aktualität Walter Benjamins, Frankfurt/M.
Taut, Jakob [1986], Judenfrage und Zionismus, Frankfurt/M.
Venturi Franco, [1972]. les Intellectuels, le peuple et la révolution. Histoire du populisme russe aux XIX.
Thalhelmer, August [19301, "IJb er den Faschismus", in: Gegen den Strom, N r 2-3-4.
siècle, 2 Bde.. Paris.
Tiedemann, R. [1975], “ Historischer Materialismus oder politischer Messianismus! Politische Gehal­
Vidal-Naquet Pierre [1984], “ Le privilège de la liberté” , Einleitung zu Jacob Katz [1984].
te in der Geschichtsphilosophie W alter Benjamins” , in: P. Bulthaupt [1975].
Vital. David [1975], The Origins of Zionism, Oxford,
Tobias, Henry J. [1972], The Jewish Bund in Russia. From its Origins to 1905, Stanford.
W , E, [1938], “ Une nouvelle vague de pérsécutlons antisémite” , in: la Correspondance internationale,
Toynbee, Arnold [1951], I’Histoire. Un essai d'interprétation, Paris.
XVlll, Nr35, S.797.
Travarso, Enzo [1983], “ Dalla crisi degli Stati nazionale agil Statl Unlti d’eunopa II contrlbuto dl
Wald, Alan [ 1987], The New York Inellectuals. The Rise and Decline of the Anti-Stalinist froms the 1930s
Trotsky al dibattlto marxista sulla questlone nazionale” , in: Miscellanea starica ligure, XV, Nr2, S.
to the 1980s, Chapel Hill.
537-51.
Waldenberg, Marek [1983], "La problemática nazionale nel pensiero socialista polacco nell’eta della
— [ 1984], “ Soclalismo e nazione: rassegna di una controversia maxistat” in: II Ponte, X L, N r 1, S. 4964.
11Internazionale” , in: Passato e Presente, Nr3. S. 81-114.
— [1986], “ Dallo Shteti all’East Side. Note suH’emlgrazione ebraica a New York (1880-1920)” , In:
Walicki, Andrej [1969], The Controversy over Capitalism. Studies in the Sockil Philosophy of the Russian Po­
Movimento operaio e sodolisto, IX, N r 1,6.143-54.
pulists, Oxfard.
— [1988], “ Le marxisme aux etats-Unls” , In: Critique communiste. N r 75, S. 28-31.
Weber, Hermann [ 1969], Die Wandlung des deutschen Kommunismus. Die Stalinisi erung der KPD in der
— [1993], “ Leo Trotzki - der Lebensweg eines nicht-jüdischen Juden” , in; Th. Bergmann/G. Schäfer
Weimarer Republik, 2 Bde., Frankfurt/M.
(Hg.) Leo Trotzki -Kritiker und Verteidiger der Sowjetgesellschaft. Mainz Decaton, S. 297-306.
Weber, Max [1920], Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen.
Trotsky, Léon [1974], Sur la deuxième guerre mondiale, Paris.
— [1920-1921], Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, 3 Bde., Tübingen.
— [I97S], "Nation et économie” (1915), In; Pkiriel-Débat, Nr4, S. 43-50.
Weil, Felix [1928], "Rosa Luxemburg über die russische Revolution. Mitgeteilt und eingeleitet von Fe­
—- [1976], En défense du marxime, Paris.
lix W eil” , in: Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung, Bd. 13.
— [1978], Programme da transition (1938) Paris.
Well, Ciaudle [1979], Les étudiants russes en Allemagne (1900-1914). In: Cahiers du monde russe et
— [ 1960], The Jewish Questions (1913), in: — , The Balcan Wars (1912-1913), New York, S.412-21.
soviétique, XX , Nr2. S.200-25.
— [1982a], “ La question juive” (1937), in: — , Oeuvres, Bd. 12, Paris, S. 11-113.
— [I967aj, “ Otto Bauer; la question des nationalités et la social-démocratie” , in; — , l'internationale
— [1982b], “ Les procès, la bureaucratie et l’antisémitisme” (1937), In: — , Oeuvres, Bd. 12, Paris,
ee l'autre. Les relations interethniques dans la II' Internationale. Paris. S. 23.46.
S.l 16-22.
— [1987b], “ Kautsky fece aux questions nationales” , In: — , l’internationale ee l'autre. Les relations in-
— [1983], “ Interview avec le quotidien Juif” (1937). In: — , Oeuvres, Bd. 13. Paris.
terethniques dans la II' Internationale, Paris. 5.9-22.
— [1985], “ La bourgeoisie juive et la lutte révolutionnaire" (1938). In: — , Oeuvres, Bd. 19, Grenob­
— [ 1987c]. “Territoire et extraterritorialité: les théries sociailstes des empires multinationaux avant 1914” .
le, S. 272f
in; — , Tinternationale ee l'autre. Les re/ations interetfiniques dans h II’ /nternationale. Paris, S. 89-95.
— [1986], “ Manifest sur la guerre impérialiste et la révolution prolétarienne mondiale” (1940), tn: —
Welnstock, Nathan [1974], Einleitung zu A, Léon, The Jewish Question. A Marxist Interpretation, New
, Oeuvres, Bd. 24.
York, S 27-63.
Trotsky, Leone [1970], Rapporta alla delegazione Siberiana, Neapel.
— [1984-1986], le Pein de misère. HistoiK du movement ouvrier juif en Europe, 3 Bde., Paris.
Trotzki, Leo [1913-1914], “ Die Beilis Affäre” , in; DNZ. Bd. 1.5.310-20.
Wertheim er J. [1981], “The ‘Unwanted Element’. East Jews in Imperial Germany", in; LBIYB. XXV I. S.
— [1923], Die russische Revolution 1905, 2. Aufl., Berlin.
23.46.
— [1971], “ Gegen den Nationalkommunismus. Lehren des ‘Roten’ Volksentscheids” (25. Au-
352 Bibliyografya

Wilson, Neliy [1985], Bernard-Lozaæ. L'antisémitisme, l'affaire Dreyfiis et la recherche de l’identité juive, Paris.
Winkler, Heinrich August [1985], “ Die deutsche Gaselischaft der Wfeimarer Republik und der Anti­
semitismus” , in: B. Martin / E. Schulin (Hg.), Die Juden als Minderheit in der Geschichte, München.
S. 271-89.
W irth, Laus [1980], le Ghetto, Grenoble.
Wissmann, Heinz (Hg.) [1986], Walter Benjamin et Paris, Paris.
W istrich, Robert S. [1974], "Victor Adler: A Viennese Socialist against Philo -Sennitismus” , in: WLB,
X X V II, Nr32, S. 26-33.
— [1975], “ Ber Borokhov and Marxist Zionism” , in: Jewish Frontiers, Nr2, S. 12-5.
— [1976a]. Revolutionary Jewes from Marx to Trotsky, London.
— [1977]. “ German Social Democracy and the Problem ofjewish Nationalism 1897-1917” . in; LBIYB,
X X , S.109-42é
— [1977], “ Anti-Capitaiism or Anti-Semitism! The Case of Franz Mehring” , in: LBIYB, X X II, S. 35-54.
— [1979], “ Dilemmas of Assimilation in fin de siècle Vienna” , in: WLB, X X X II, Nr.49-50.
— [1961], “Austrian Social Democracy and the Problem ol Galician Jewry (1890-1914)” , in: LBIYB,
XX V I, 6.89-124.
— [1982], Socialism and the Jews. The Dilemmas of Asimilation in Germony and Austria-Hungary, East
Brunswick/Toronto/London.
W itte, Bernd [1968], Wolter Benjamin. Une biographie, Paris.
Wohlfarth, Irving [1978], “ 'N o Man’s Land’: On W alter Benjamin’s 'Destructive Character’” , in: Diac­
ritics, Sommer
Wolfe. Bertram D. [1964]. Three Who Made a Revolution, New York/Harmondsworth.
Wolfson, Murray [ 1982], Marx: Economist, Phihsopher, jéw. Steps in the Devehpment of a Doctrine, Lon­
don.
Wolin, Richard [ 1982], Walter Benjamin. An Aesthetic of Redemtion, New York
Yerushalmi, Yosef Haym [ 1984]. Zakhor. Histoire Juive et mémoire juive, Paris,
Zaslavsky, Victor [1985], Origini e limiti di una diaspora. Gli ebrei sovietici dall’Ottobre alia morte di
Stalin” , in: M. Brunazzi/A. A. Fubini (Hg.), Gli ebrei oriental! dall’ utopia alia rmlta, Mailand.
Zeman. Z. A. B./Schariau, W . B. [1964], Freibeuter der Revolution. Parvus-Helphand. Eine politische Biog­
raphie, Köln.
 Tarihin tüm büyük sorunlarına bilinnsel bir açıklama getirme iddiasında
olan marksizm, kısa zamanda "Yahudi meselesi"nin iki bin beş
yüz yıllık gizemiyle karşı karşıya gelmiştir. Yahudilerin, diasporada,
yani kendi toprakları olmadan ayrı bir etnik bütün olarak varlıklarını
sürdürmesi nasıl açıklanabilir? Ve aynı zaman içerisinde Yahudilere
karşı düşmanlığın, en anlaşılmaz koşullarda dahi, örneğin bugün
neredeyse hiç Yahudinin bulunmadığı Polonya'da bile, varlığını
sürdürmüş olması nasıl açıklanabilir? (...) Enzo Traverso'nun, her
açıdan dikkate değer çalışması, Yahudi meselesinin geleneksel
marksist analizinin yetersizliklerinin temel nedenini ortaya çıkarıyor:
"Yahudi meselesi... klasik marksist düşüncedeki kimi çatlakları açığa
vuruyor, özellikle de tarih içerisinde din olgusunun önemini sezme
noktasındaki yeteneksizliği, ve ulus'u kavramadaki zorluğu". Bu
kusurlardan temelde Marx'in, hele de Engels'in sorumlu olduğunu
düşünmüyoruz. Bu daha çok onların tilmizlerinin büyük bir bölümünün
eseridir. Enzo Traverso, tarihin her türlü tek-nedenli yorumundan
kurtulmalarına yardımcı olacaktır, oma bu arada, buna paralel
giden özellikle tasvirci bir eklektizme de düşmeden. Çünkü dini
olguların (hatta ekonomik gelişmeye göre kısmen daha yavaş
gelişen ideolojik ve kültürel olguların) sadece tespit edilmeye değil
açıklanmaya da ihtiyacı vardır. Kimi katoliklerin, dinler tarihinin
materyalist bir yorumuna yaklaştıkları bir dönemde, marksistlerin
ondan kurtulma zamanı gelmemiştir.

Ernest Mandel

t -İl
ISBN 975-7178-40-3

9 789 ^ 5^ 178 40 8