ધરતીકં પ

 ધરતીકં પ એ પૃથ્વીની સપાટીની ધ્રુજારી છે , જે પૃથ્વીના લિથોસ્ફિયરમાં અચાનક ઉર્જાના પ્રકાશનથી પરિણમે છે જે સિસ્મિક તરંગો બનાવે છે .
 ધરતીકં પ એ પૃથ્વીની સપાટીના સ્તર દ્વારા પ્રસારિત તરંગ ગતિની ઊર્જાનું સ્વરૂપ છે .
 ફોલ્ટિં ગ, ફોલ્ડિં ગ, પ્લેટની હિલચાલ, જ્વાળામુખી ફાટી નીકળવું અને ડે મ અને જળાશયો જેવા એન્થ્રોપોજેનિક પરિબળોને કારણે હોઈ શકે છે .
 ભૂકં પ અત્યાર સુધીની તમામ કુ દરતી આફતોમાં સૌથી અણધારી અને અત્યંત વિનાશક છે .
 પોપડાની અંદર કં પનના હળવા તરંગોથી થતા નાના ધરતીના આંચકા દર થોડી મિનિટોમાં થાય છે જ્યારે મોટા ધરતીકં પો સામાન્ય રીતે ખામીઓ સાથેની
હિલચાલને કારણે થાય છે , ખાસ કરીને ગીચ વસ્તીવાળા વિસ્તારોમાં ખૂબ જ વિનાશક બની શકે છે .

ભૂકં પના અભ્યાસમાં વપરાતી પરિભાષા

 ભૂકં પની તીવ્રતા

 ભૂકં પની તીવ્રતા
 રિક્ટર સ્કે લ
 મર્કલ્લી સ્કે લ
 દોષ
 ફોકસ કરો
 અધિકે ન્દ્ર
 સિસ્મિક તરંગ
 સિસ્મોગ્રાફ

ફોકસ અને અધિકે ન્દ્ર

 પૃથ્વીની અંદરનું બિંદુ જ્યાં ફોલ્ટિં ગ શરૂ થાય છે તે ફોકસ છે , અથવા હાઇપોસેન્ટર _
 સપાટી પરના ફોકસની ઉપરનો બિંદુ એ અધિકે ન્દ્ર છે . ભૂકં પની તીવ્રતા એપી સેન્ટર પર સૌથી વધુ હોય છે અને એપી સેન્ટરથી અંતર સાથે ઘટતી જાય છે .

રિક્ટર સ્કે લ

ચાર્લ્સ દ્વારા ઘડવામાં આવ્યો હતો . વર્ષ 1935 માં રિક્ટર એફ .

 રિક્ટર મેગ્નિટ્ યુડ સ્કે લ એ ધરતીકં પ દ્વારા છોડવામાં આવતી ઊર્જાની તીવ્રતાને માપવા માટે નો સ્કે લ છે .


રિક્ટર સ્કે લ પર 5.0 નોંધાતા ધરતીકં પમાં 4.0 નોંધાયેલા ધરતીકં પ કરતા 10 ગણું ધ્રુજારીનું કં પનવિસ્તાર હોય છે , અને આ રીતે તે ઓછા ધરતીકં પ
 તીવ્રતા દર્શાવતી સંખ્યા 0 થી 9 ની વચ્ચે છે

દ્વારા 31.6 ગણી ઉર્જાના પ્રકાશનને અનુરૂપ હોય છે .



મર્કલ્લી સ્કે લ

 તીવ્રતા માપવા માટે વપરાતું સિસ્મિક સ્કે લ છે .

 તે ભૂકં પની અસરોને માપે છે
  તીવ્રતા દર્શાવતી સંખ્યા 1 થી 12 ની વચ્ચે હોય છે

સિસ્મિક વેવ્ઝ

 ધરતીકં પના તરંગો એ ઉર્જાનાં તરંગો છે જે પૃથ્વીની અંદર અચાનક ખડક તૂટવાથી થાય છે .
 તે એવી ઉર્જા છે જે પૃથ્વી પરથી પસાર થાય છે અને સિસ્મોગ્રાફ્સ પર રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે .
 શરીરના તરંગો અને સપાટીના તરંગો છે .

શરીરના તરંગો

 પ્રાથમિક તરંગો ( P -waves)

 ગૌણ તરંગો ( S -waves)

સપાટી તરંગો

 લવ વેવ્ઝ (L-તરંગો)
 રેલે તરંગો

પ્રાથમિક તરંગો (રેખાંશ તરંગ)-

 પ્રથમ પ્રકારનું શરીર તરંગ એ પી તરંગ અથવા પ્રાથમિક તરંગ છે .

 આ સિસ્મિક તરંગોનો સૌથી ઝડપી પ્રકાર છે .
 પી તરંગ વાયુયુક્ત, નક્કર ખડકો અને પ્રવાહી , જેમ કે પાણી અથવા પૃથ્વીના પ્રવાહી સ્તરોમાંથી પસાર થઈ શકે છે .
 તે ખડકને દબાણ કરે છે અને ખેંચે છે , તે ધ્વનિ તરંગોની જેમ હવાને દબાણ કરે છે અને ખેંચે છે .

ગૌણ તરંગો (ટ્રાન્સવર્સ વેવ)

 બોડી વેવનો બીજો પ્રકાર એસ વેવ અથવા સેકન્ડરી વેવ છે .

 અને તે માત્ર ઘન ખડકમાંથી જ આગળ વધી શકે છે .
 આ તરંગ ખડક ઉપર અને નીચે અથવા બાજુ-થી-બાજુ ખસે છે .
 S-તરંગો થોડો સમય લેગ સાથે સપાટી પર આવે છે .
લવ વેવ્ઝ

 પ્રથમ પ્રકારની સપાટીના તરંગને લવ વેવ કહે વામાં આવે છે , જેનું નામ બ્રિટીશ
ગણિતશાસ્ત્રી AEH લવના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે .
 તે સપાટીની સૌથી ઝડપી તરંગો છે અને જમીનને બાજુ-થી-બાજુ ખસેડે છે .

રેલે તરંગો

 બીજો પ્રકાર રેલે તરંગ છે , જેનું નામ લોર્ડ રેલે છે .

 રેલેની તરંગ જમીન પર એવી રીતે ફરે છે જેમ કે કોઈ તળાવ અથવા સમુદ્રમાં તરંગો ફરે છે .
 કારણ કે તે રોલ કરે છે , તે જમીનને ઉપર અને નીચે ખસેડે છે અને તરંગ જે દિશામાં આગળ વધી રહ્યું છે તે જ દિશામાં બાજુથી બાજુ તરફ જાય છે .
 ભૂકં પથી અનુભવાતી મોટાભાગની ધ્રુજારી રેલે તરંગને કારણે છે , જે અન્ય તરંગો કરતાં ઘણી મોટી હોઈ શકે છે .

ભૂકં પની આગાહી

ભૂકં પનું વર્ગીકરણ

1. કારણભૂત પરિબળોના આધારે

 કુ દરતી
 જ્વાળામુખી
 ટે ક્ટોનિક
 આઇસોસ્ટે ટિક
 પ્લુટોનિક

2. ધ્યાનની ઊંડાઈના આધારે

 કૃ ત્રિમ

 મધ્યમ (0-50 કિમી)

 મધ્યવર્તી (50-250 કિમી)
 ડીપ ફોકસ (250 -700 કિમી)
3. માનવ જાનહાનિના આધારે
 મધ્યમ (મૃત્યુ< 50,oo )
 અત્યંત જોખમી ( 51,000-1,00,00)
 સૌથી વધુ જોખમી( >1,00,00)

ધરતીકં પનું વિશ્વ વિતરણ

 ધરતીકં પોનું વિશ્વનું વિતરણ જ્વાળામુખી સાથે ખૂબ જ નજીકથી એકરુપ છે .

 સૌથી વધુ ધરતીકં પનો વિસ્તાર સર્કમ-પેસિફિક વિસ્તારો છે , જેમાં અધિકે ન્દ્ર અને 'પેસિફિક રિંગ ઓફ ફાયર' સાથે સૌથી વધુ વારંવાર બનતી ઘટનાઓ
છે .
 એવું કહે વાય છે કે 70% જેટલા ભૂકં પ સર્કમ-પેસિફિક બેલ્ટમાં આવે છે .
 અન્ય 20% ભૂકં પ એશિયા માઇનોર, હિમાલય અને ઉત્તર-પશ્ચિમ ચીનના ભાગો સહિત ભૂમધ્ય-હિમાલયના પટ્ટામાં થાય છે .
 બાકીના પ્લેટોના આંતરિક ભાગમાં અને ફે લાવતા રિજ કે ન્દ્રોમાં થાય છે .

ભૂકં પના કારણો

ધરતીકં પો મુખ્યત્વે પૃથ્વીના પોપડાના કોઈપણ ભાગમાં અસંતુલનને કારણે થાય છે .

પૃથ્વીના પોપડામાં અસંતુલન અથવા આઇસોસ્ટે ટિક અસંતુલનને કારણે સંખ્યાબંધ કારણો સોંપવામાં આવ્યા છે .

(a). કુ દરતી કારણો

 જ્વાળામુખી ફાટી નીકળવો

 ફોલ્ટિં ગ અને ફોલ્ડિં ગ
 અપવર્પિંગ અને ડાઉનવર્પિંગ
 પૃથ્વીની અંદર વાયુનું વિસ્તરણ અને સંકોચન.
 પ્લેટ ચળવળ
 ભૂસ્ખલન

(b). માનવસર્જિત/એન્થ્રોપોજેનિક કારણો

 ઊંડા ભૂગર્ભ ખાણકામ

 બાંધકામના હે તુઓ માટે ડાયનામાઈટ દ્વારા ખડકનો વિસ્ફોટ.
 ઊંડા ભૂગર્ભ ટનલ
 પરમાણુ વિસ્ફોટ
 જળાશય પ્રેરિત સિસ્મિસિટી (આરઆઈએસ) ( દા.ત કોયના જળાશય 1967 માં આરઆઈએસને કારણે ધરતીકં પનું સાક્ષી છે )
 માનવસર્જિત જળાશયો જેવા કે જળાશયો અને સરોવરોનું હાઇડ્રોસ્ટે ટિક દબાણ.

પ્લેટ ટે કટોનિક જ્વાળામુખી અને ધરતીકં પોનું સૌથી તાર્કિક સમજૂતી આપે છે .

ત્યાં 3 પ્રકારની પ્લેટ બાઉન્ડ્રી છે જેની સાથે ભૂકં પ આવે છે

1. કન્વર્જન્ટ
2. જુદીજુદી
3. પરિવર્તન
ભારતમાં ભૂકં પ સંભવ વિસ્તારો

 હળવી તીવ્રતાનો ધરતીકં પ દરરોજ થાય છે . જો કે , મોટા પાયે વિનાશ સર્જતા જોરદાર ધ્રુજારી ઓછી વાર હોય છે . પ્લેટ બાઉન્ડ્રીના વિસ્તારોમાં ખાસ કરીને
કન્વર્જન્ટ સીમાઓ સાથે ધરતીકં પ વધુ વખત આવે છે .

ભારતના દ્વીપકલ્પીય ભાગને સ્થિર બ્લોક ગણવામાં આવે છે . પ્રસંગોપાત, જોકે , કે ટલાક ભૂકં પ નાની પ્લેટોના હાંસિયામાં અનુભવાય છે . 1967 નો
 ભારતમાં, ભારતીય પ્લેટ અને યુરેશિયન પ્લેટના સંગમનો પ્રદે શ ભૂકં પ માટે વધુ સંવેદનશીલ છે . દા.ત. હિમાલયન પ્રદે શ.

કોયના ભૂકં પ અને 1993 નો લાતુર ધરતીકં પ દ્વીપકલ્પના પ્રદે શોમાં આવેલા ધરતીકં પના ઉદાહરણો છે .


 ભારતીય સિસ્મોલોજીના નિષ્ણાતોએ ભારતને ચાર સિસ્મિક ઝોનમાં વિભાજિત કર્યું છે જેમ કે ઝોન-II, ઝોન-III , ઝોન-IV અને ઝોન-V. તે
અવલોકન કરી શકાય છે કે સમગ્ર હિમાલય પ્રદે શ, ઉત્તર-પૂર્વ ભારતના રાજ્યો, પશ્ચિમ અને ઉત્તરી પંજાબ, હરિયાણા, ઉત્તર પ્રદે શ, દિલ્હી અને
ગુજરાતના કે ટલાક ભાગો સૌથી વધુ અને ઉચ્ચ-જોખમી શ્રેણીના ઝોનના છે , જેને ઝોન V તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું છે . અને IV.
 ઉત્તરીય મેદાનોના બાકીના ભાગો અને પશ્ચિમી દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો મધ્યમ જોખમના ક્ષેત્રમાં આવે છે અને દ્વીપકલ્પના વિસ્તારનો મોટો ભાગ ઓછા
જોખમવાળા ક્ષેત્રમાં આવેલો છે .
ભૂકં પના પરિણામો
માનવ જીવન અને મિલકતને નુકસાન

 પૃથ્વીના પોપડાની ઊભી અને આડી હિલચાલને કારણે જમીનની સપાટીની વિકૃ તિ માનવ સંસ્થાઓ અને માળખાને ભારે નુકસાન અને વિનાશનું કારણ બને

ઉદાહરણ: 2015 ના નેપાળ ભૂકં પનો શહે રી આપત્તિ કે સ અભ્યાસ. આ ભૂકં પ 7.8 તીવ્રતાનો હતો અને 8.2 કિમી ઊંડો હતો. નેપાળના ભૂકં પમાં
છે .


કાઠમંડુ ના શહે રી વિસ્તારોમાં ભારે નુકસાન થયું છે જેમાં 8 હજાર લોકોના મોત થયા છે અને 10 અબજ ડોલરનું આર્થિક નુકસાન થયું છે .
બિનઆયોજિત શહે રી બાંધકામને કારણે ભારે જાનહાનિ થઈ હતી; નબળી ડિઝાઈનવાળી ઈમારતો અને અવૈજ્ઞાનિક રીતે ડિઝાઈન કરાયેલી ઈમારતો.


ભૂસ્ખલન અને હિમપ્રપાત

 ખાસ કરીને પર્વતીય વિસ્તારોમાં ધ્રુજારી ઢોળાવની અસ્થિરતા અને ઢોળાવની નિષ્ફળતાનું કારણ બની શકે છે જે ઢાળ નીચે કાટમાળ તરફ દોરી જાય છે જે
ભૂસ્ખલનનું કારણ બને છે .

ઉદાહરણ: - 2015 ના નેપાળ ભૂકં પના પરિણામે માઉન્ટ એવરેસ્ટ શિખર પર અને તેની આસપાસ અનેક હિમપ્રપાત થયા. 2011 ના સિક્કિમ ભૂકં પના
 ભૂકં પને કારણે હિમપ્રપાતને કારણે બરફનો વિશાળ સમૂહ બરફથી ઢં કાયેલ શિખરો નીચે પડી શકે છે .

કારણે ભૂસ્ખલન થયું હતું અને જીવન અને મિલકતને ગંભીર નુકસાન થયું હતું, ખાસ કરીને સિંકિક અને અપર તિસ્તા હાઇડલ પ્રોજેક્ટ.

પૂર

 ધરતીકં પ ડે મ, જળાશયોમાં વિનાશક વિક્ષેપ તરફ દોરી શકે છે અને અચાનક પૂરનું કારણ બની શકે છે . ભૂસ્ખલન અને હિમપ્રપાત જે નદીના માર્ગને
અવરોધે છે , જે પૂર તરફ દોરી જાય છે .
 ઉદાહરણ: – 1950 ના આસામના ભૂકં પમાં અપસ્ટ્રીમ વિભાગમાં ભારે કાટમાળના સંચયને કારણે દિહાંગ નદીમાં અવરોધ ઊભો થયો હતો, જેના કારણે પૂર
આવ્યું હતું.

સુનામી

 સુનામી એ દરિયાઈ તટપ્રદે શના વિક્ષેપ અને પાણીના વિશાળ જથ્થાના વિસ્થાપનને કારણે ઉત્પન્ન થતા મોજા છે . ધરતીકં પના સિસ્મિક મોજા સમુદ્રના તળને
વિસ્થાપિત કરી શકે છે અને સુનામી તરીકે ઊંચા દરિયાઈ મોજાઓ પેદા કરી શકે છે .

પ્લેટને સબડકશનને કારણે થયું છે . તેણે હિં દ મહાસાગર અને તેની આસપાસના દે શોમાં લગભગ 2.4 લાખ લોકો માર્યા.
 ઉદાહરણ: – હિં દ મહાસાગરની 26 મી ડિસેમ્બર 2004 ની સુનામી સુમાત્રાના કિનારે આવેલા ભૂકં પને કારણે આવી હતી. તે બર્મીઝ પ્લેટ હે ઠળ ભારતીય

 ફુ કુ શિમા પરમાણુ દુ ર્ઘટના - 2011 માં જાપાનના વિશાળ તોહોકુ ભૂકં પના પરિણામે 10 મીટરની સુનામી મોજાઓ આવી હતી જે 9 ની તીવ્રતાના દરિયાની
અંદરના ધરતીકં પને કારણે થઈ હતી. આનાથી રિએક્ટરને ઠં ડું પાડતા કટોકટી જનરેટરોનો નાશ થયો હતો અને પરમાણુ મેલ્ટડાઉન અને કિરણોત્સર્ગી
ફોલઆઉટને કારણે થયું હતું. ફુ કુ શિમા ડાઇચી વિશ્વભરમાં ચિંતાનો વિષય બન્યો.

ભૂકં પ વ્યવસ્થાપન
ભૂકં પ વ્યવસ્થાપન એ કટોકટીના તમામ માનવતાવાદી પાસાઓ સાથે કામ કરવા માટે ના સંસાધનો અને જવાબદારીઓનું સંગઠન અને સંચાલન છે . ઉદ્દેશ્ય જોખમોની
હાનિકારક અસરોને ઘટાડવાનો છે . ભૂકં પ વ્યવસ્થાપનમાં ભૂકં પ પહે લાના જોખમ ઘટાડવાથી લઈને ભૂકં પ પછીની પુનઃપ્રાપ્તિ સુધીના પગલાંનો સમાવેશ થાય છે .

1. જોખમની ઓળખ - અમુક વિસ્તારો અન્ય કરતા ભૂકં પ માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે , તેથી જોખમની ઓળખ એ પ્રથમ પગલું છે .
2. ભૂકં પ મોનિટરિંગ સિસ્ટમ/અર્લી વોર્નિંગ સિસ્ટમ - પ્રદે શમાં ધરતીકં પની ઘટના વિશે ચોક્કસ આગાહી કરવી એ હજુ પણ મુશ્કે લ દરખાસ્ત છે . સિસ્મોલોજિસ્ટ્ સ
ધરતીકં પની આગાહીના પાસા પર વધુને વધુ ધ્યાન કે ન્દ્રિત કરી રહ્યા છે .
 તે આગામી આપત્તિઓની અસર ઘટાડવામાં મદદ કરશે.
 ઉદાહરણ: - જાપાનમાં ધરતીકં પની પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલી છે જે ઇલેક્ટ્રોનિક સિગ્નલોનો ઉપયોગ કરે છે જે ભૂકં પના તરંગો કરતાં વધુ

3. સ્ટ્રક્ચરલ સોલ્યુશન - ભૂતકાળના ધરતીકં પો દર્શાવે છે કે 95% થી વધુ લોકોના જીવો ભૂકં પ પ્રતિરોધક ન હોય તેવી ઇમારતોના પતનને કારણે થયા હતા.
ઝડપથી પહોંચે છે .

પરંતુ, આવી ભૂકં પ પ્રતિરોધક ઇમારતોનું બાંધકામ સામાન્ય ઇમારતો કરતાં વધુ ખર્ચાળ છે . તેથી, ખર્ચ-અસરકારક ઉકે લ ભારત જેવા દે શ માટે એક
પડકાર છે . સિસ્મિક મજબૂતીકરણ માળખાના પ્રાથમિકતા દ્વારા કરી શકાય છે અને તેના અમલીકરણ માટે , નબળાઈ અનુસાર વિવિધ ઝોન માટે ભૂકં પના
સંકટનો નકશો હોવો મહત્વપૂર્ણ છે .

સંદર્ભો: NCERT, Wikipedia