IX-XI ƏSRLƏRDƏ

AZƏRBAYCAN
DÖVLƏTLƏRİ
 Azərbaycanda Xilafət
Hakimiyyətinin Zəifləməsi
• Xürrəmilər üsyanının təsiri nəticəsində
ərəb hakimiyyətin zəifləməsi
• Xırda feodal əmirliklərinin meydana
çıxması
– Arranda daha əvvəlcədən Sunik, Varsan,
Beyləqan, Qəbələ, Şəki və s. kimi feodal
əmirlikləri mövcud olmuşdur
• Müstəqil dövlətlərin və yarımmüstəqil
feodal əmirliklərinin qurulması
• ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)

• SACİLƏR (879-941)

• SALARİLƏR (941-981)

• ŞƏDDADİLƏR (971-1088)

• RƏVVADİLƏR (981-1065)
ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
– Məzyədilər sülaləsi (861-1027)

– Kəsranilər sülaləsi(1027-1382)

– Dərbəndilər sülaləsi (1382-1538)

 ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
• Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb mənşəli
tayfalar---- RƏBİYƏ tayfası

• Salman İbn Rəbiyyə: Arranı işğal edən ərəb

sərkərdəsi

• Yezid ibn Məzyəd: Xəlifə Harun ər- Rəşid

(786-809) dövründə Cənubi Qafqaz
vilayətlərinin hakimi
– Onun zamanında yarımüstəqil Bərdə əmirliyinin əsası
qoyuldu
 ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
• Vəfatından sonra oğulları Əsəd, Xalid və
Məhəmməd Cənubi Qafqaz valisi təyin
edildi.
• 859: Məhəmməd ibn Yezidin iqamətgahı
Gəncəyə köçürməsi
• 861: Məhəmməd ibn Yezidin qardaşı oğlu
Heysəm ibn Xalid müstəqil Şirvanşahlar
dövlətinin əsasını qoydu.
 ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
• IX əsrin sonlarında Sacilərin güclənməsi ilə
Arran Şirvanşahların hakimiyyətindən çıxdı.
• Şirvanşah dövlətinin ilk paytaxtı Şirvan şəhəri
oldu.
• Əbu Tahir (917-948)
– Lahicanşahıq Şirvana birləşdirildi
– Paytaxt Şamaxı (Yezidiyyə) şəhərinə köçürüldü
-Salarilərin tənəzzülündən sonra Şirvanşahlar
güclənməyə başladı.
 ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
• Şirvanşahlar 981-982 –ci illərdə Qəbələni
• 982 –ci ildə Bərdəni

• 983-cü ildə Şabranı ələ keçirdilər

• 988 – ci ildə ərəb mənşəli Haşimilər

tərəfindən idarə edilən Dərbənd əmirliyi
Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirildi.

• Şəki və Sanariyyə hakimləri də

Şirvanşahlardan asılı vəziyyətdə düşdü.
 ŞİRVANŞAHLAR (861-1538)
• 1027-ci ildə Şirvanda Kəsranilər sülaləsinin
(1027-1382) nümayəndələri hakimiyyətə gəldi.

• 1066 –cı ildə Şirvanşahlar dövləti Səlcuq

imperiyasından asılı vəziyyətə düşdü.

• Hətta “şirvanşah” titulu səlcuqlar tərəfindən ləğv

olundu.

• Səlcuq hökmdarı Məlikşahın hakimiyyətinin son

dövrlərində Şirvanşahlar yenidən hakimiyyətlərini
bərpa etdilər.
 SACİLƏR (879-941)
• 879-cu ildə paytaxtı əvvəl Marağa, sonra
isə Ərdəbil olan Sacilər dövləti yarandı.

• Dövlətin qurucusu xilafətin xidmətində olan

türk sülaləsinin nümayəndələri idi.
– Afşin Heydər ibn Kavus
– Əbu Sac Divdad: Sacilər sülaləsinin banisi
olmuşdur.
 SACİLƏR (879-941)
• Məhəmməd ibn Sac: Sacilər dövlətinin
əsasını qoymuş və Qərbi Azərbaycan
torpaqlarını (indiki Ermənistan) öz
hakimiyyəti altında birləşdirmişdi.

• 901-ci ildə hakimiyyətə keçmiş Yusif ibn

Sac dövlətin qüdrətini daha da artırmışdı.
– 912-ci ilə kimi Xilafətə göndərilən 120 min
dinardan imtina etdi
 SACİLƏR (879-941)
• Yusif ibn Sac
– erməni və gürcü feodallarına qarşı mübarizə etdi
– Şirvanşahlar dövlətini də özündən asılı vəziyyətə
saldı
– Rey, Qəzvin, Zəncan vilayətlərini də özünə tabe
etdi
– Adına pul kəsdirdi
– 927-ci ildə Kufə şəhəri yaxınlığında qərimətilərlə
döyüşdə öldürüldü.
• Sacilər Azərbaycan torpaqlarını vahid
dövlətin tərkibində birləşdirə bildi.
 SACİLƏR (879-941)
• Yusifin sərkərdəsi Deysəmin
hakimiyyəti

• Gilan hakimi Mərzban ibn Məhəmməd

(941-957) 941-ci ildə axırıncı Saci
hökmdarı Deysəmi məğlub etdi və
Ərdəbili tutdu
 SALARİLƏR (941-981)
• Qurucusu: Gilan hakimi Mərzban ibn
Məhəmməd
• Paytaxt: ƏRDƏBİL
• Şimaldan gələn tayfalarla mübarizə
– Slavyanların 914 hücumu (500 gəmi, 50
mindən artıq rus)
– 938-ci ildəki hücumları (38 gəmi ilə Bakı
sahilləri)
– 944-cü il Bərdəyə hücum və bir illik işğal
 SALARİLƏR (941-981)
• 948-ci ildə
– Mərzban ibn Məhəmməd Azərbaycanın qədim
sərhədlərinin bütövlüyünü bərpa etmək məqsədilə
Qəzvinə yürüş etdi.
– məğlubiyyətə uğradı və əsir düşdü
– 953-cü ildə Mərzban əsirlikdən qaçıb Ərdəbilə gəldi
və hakimiyyəti ələ keçirdi.
– 955-ci ildə vergi islahatı keçirdi
– 957-ci ildə Mərzban öləndən sonra oğulları və
qardaşları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə
 SALARİLƏR (941-981)
• Vəhsudanın hakimiyyəti
• 961-ci Mərzbanın oğlu İbrahim hakimiyyəti
ələ aldı.
– Şirvanşahlar dövləti Salarilər dövlətinin
tərkibindən çıxdı.
– Şəddadilər dövlətinin yaranması ilə (971-ci ildə)
Arranın bir hissəsi və Qərbi Azərbaycan torpaqları
(indiki Emənistan) da onların əlindən çıxdı.
• 981-ci ildə Təbriz, Marağa və Əhər hakimi
Əbül-Heyca Rəvvadi tərəfindən Salarilərin
müstəqilliyinə son qoyuldu.
 ŞƏDDADİLƏR (971-1088)

• Dəbil Əmirliyi Salarilər dövründə və onların

ərazisində meydana gəlmişdi.(Salari
hökmdarı Mərzbanın əsirlikdə olduğu zaman)

• 951-ci ildə Məhəmməd ibn Şəddad Dəbili zəbt

edib Dəbil əmirliyini qurdu.

• 971-ci ildə Məhəmməd ibn Şəddadın oğulları

Fəzl və Ləşkəri Gəncəni ələ keçirdilər.
 ŞƏDDADİLƏR (971-1088)
• İlk dövrlərdəki ərazisi Kür və Araz çayları
arasındaki torpaqlari əhatə edirdi.

• Fəzl və Ləşkəri zamanında Bərdə, Şəmkir,

Beyləqan və Ərməniyyənin bir qismi ələ
keçirildi.

• Xudafərin körpüsünün inşası; pul kəsildi.

• Şirvanşahlar, Rəvvadilər və gürcü hakimləri

ilə mübarizə edildi.
 ŞƏDDADİLƏR (971-1088)
• Əbuləsvar Şavur (1050-1067)

– Dövlət daha da gücləndi, bir sıra islahatlar

keçirildi.

– Gəncənin ətrafina xəndək qazıldı, hasar çəkildi və

Gəncənin dəmir qapıları düzəldildi. (1063)

– Səlcuqların vassallığı qəbul edildi.

– Malazgird müharibəsi ərəfəsində Səlcuq
hakimiyyətindən çıxdı.
ŞƏDDADİLƏR (971-1088)
 ŞƏDDADİLƏR (971-1088)
• III Fəzlun(1074-1088)
– Malazgird müharibəsi ərəfəsində Səlcuq
hakimiyyətindən çıxdı.
– Səlcuq hökmdarı Məlikşah tərəfindən sərkərdə
Buğanın Gəncəyə göndərilməsi və Şəddadilər
dövlətinin müstəqilliyinə son qoyulması.

• Dövlət sistemi, iqtisadi həyatı və ədəbiyyatı

– Qaradənizə gedən ticarət yolu
– Qətran Təbrizi və “Qabusnamə” müəllifi
Keykavus Gəncədə yaşamışdır.
 RƏVVADİLƏR (981-1065)
• Qurucusu: VIII əsrdən etibarən Rəvvadilər
Təbriz, Marağa, Əhər və Qaradağ şəhərlərinin
hakimi idilər. Rəvvadilər sülaləsinin
nümayəndəsi Əbülheyca tərəfindən dövlətin
əsası qoyuldu.

• Rəvvadilər Salarilərə xərac verən feodallar

idilər. 981-ci ildə Rəvvadilər Salari İbrahimi
məğlub edərək hakimiyyəti ələ keçirdilər.

• Paytaxt Ərdəbildən Təbrizə köçürüldü.

 RƏVVADİLƏR (981-1065)
• Ərazisi: indiki Cənubi Azərbaycanı əhatə
edirdi.
• 987-ci ildə Ərməniyyə Rəvvadilərdən asılı
hala salındı.
• Xoy və Urmiya da Rəvvadilərə birləşdirildi.

• Əbu Mənsur Vəhsudan(1020-1059):

– Mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyə çalışdı
– 1042-ci ildə Təbrizdə zəlzələ
– 1054-cü ildə Səlcuq hökmdarı Toğrul bəyin
Təbrizə gəlişi və Səlcuq vassallığının qəbul
edilməsi.
 RƏVVADİLƏR (981-1065)
• Səlcuq sultanı Alp Arslanın (1063-1072)
Anadoluda uğurlu müharibələri
• 1065: Rəvvadilərin müstəqilliyinin ləğvi
və Təbrizə Səlcuq əmirinin təyin
edilməsi