Professional Documents
Culture Documents
Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki
Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki
Praca Doktorska - Leszek Kropiwnicki
WYDZIAŁ
EKONOMII I ZARZĄDZANIA
KATEDRA
EKONOMII POLITYCZNEJ
Leszek Kropiwnicki
INSTYTUCJONALNE I ORGANIZACYJNE
ASPEKTY ROZWOJU
USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO
W POLSCE
Białystok 2013
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3
Rozdział 1: ROZWÓJ USŁUG FINANSOWYCH W POLSCE ------------------------------------------------6
1.1 Struktura gospodarki współczesnej ------------------------------------------------------------------------------------ 6
1.2 Usługi a dynamika gospodarki Polski --------------------------------------------------------------------------------24
1.3 Mechanizm rozwoju usług finansowych w Polsce -----------------------------------------------------------------36
1.4 Potencjał i dynamika sektora usług finansowych w Polsce -------------------------------------------------------44
Aneks do rozdziału 1 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------55
Rozdział 2: INSTYTUCJE I ORGANIZACJE JAKO CZYNNIK ROZWOJU
GOSPODARCZEGO -------------------------------------------------------------------------------------------------- 63
2.1 Instytucje i organizacje--------------------------------------------------------------------------------------------------64
2.2 Instytucje i organizacje w procesie rozwoju gospodarki współczesnej -----------------------------------------70
2.3 Instytucje tworzące rynek pośrednictwa finansowego a gospodarka--------------------------------------------79
2.4 Instytucje nadzoru rynku pośrednictwa finansowego a gospodarka---------------------------------------------87
Rozdział 3: BANKI A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W POLSCE ------ 95
3.1 System bankowy i jego funkcje ---------------------------------------------------------------------------------------96
3.2 Banki i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – system bankowy w Polsce------------------------------ 103
3.3 Potencjał systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski----------------------------------------------------- 108
3.4 Efektywność systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski ------------------------------------------------ 121
3.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 130
Aneks do rozdziału 3 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 132
Rozdział 4: FUNDUSZE INWESTYCYJNE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
FINANSOWEGO W POLSCE------------------------------------------------------------------------------------- 138
4.1 Sektor funduszy inwestycyjnych i jego funkcje ------------------------------------------------------------------ 138
4.2 Fundusze inwestycyjne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor funduszy inwestycyjnych
w Polsce ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 146
4.3 Wartość rynku funduszy inwestycyjnych a rozwój gospodarki Polski --------------------------------------- 152
4.4 Sprawność sektora funduszy inwestycyjnych a rozwój gospodarki Polski ---------------------------------- 163
4.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 170
Aneks do rozdziału 4 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 172
Rozdział 5: TOWARZYSTWA UBEZPIECZENIOWE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
FINANSOWEGO W POLSCE------------------------------------------------------------------------------------- 178
5.1 Sektor ubezpieczeniowy i jego funkcje --------------------------------------------------------------------------- 179
5.2 Towarzystwa ubezpieczeniowe i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor ubezpieczeniowy
w Polsce ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 184
5.3 Potencjał sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski -------------------------------------------- 191
5.4 Efektywność sektora ubezpieczeniowego a rozwój gospodarki Polski --------------------------------------- 204
5.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 211
Aneks do rozdziału 5 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 213
Rozdział 6: FUNDUSZE EMERYTALNE A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA
FINANSOWEGO W POLSCE------------------------------------------------------------------------------------- 219
6.1 Sektor funduszy emerytalnych i jego funkcje --------------------------------------------------------------------- 219
6.2 Fundusze emerytalne i ich rodzaje w gospodarce współczesnej – sektor emerytalny w Polsce ---------- 228
6.3 Zasoby sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki Polski--------------------------------------- 233
6.4 Sprawność sektora towarzystw emerytalnych a rozwój gospodarki Polski ---------------------------------- 242
6.5 Podsumowanie---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 251
Aneks do rozdziału 6 ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 253
ZAKOŃCZENIE ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 259
SPIS RYSUNKÓW --------------------------------------------------------------------------------------------------- 264
SPIS TABEL ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 264
SPIS WYKRESÓW -------------------------------------------------------------------------------------------------- 268
BIBLIOGRAFIA ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 271
3
WSTĘP
w stopniu bezprecedensowym do tej pory – o losie milionów ludzi. Pokazują one, że każdy
z podmiotów gospodarczych jest elementem struktury daleko bardziej rozległej niż sama
gospodarka.
Analizując sektor usług, można stwierdzić, że daje on zatrudnienie 56%4 pracujących
w całej gospodarce, zaś w sektorze usług finansowych zatrudnienie znajduje w Polsce tylko
2,4%5 pracujących, wytwarzając 4,3% wartości dodanej. Średnie wynagrodzenie stanowi
169% średniej krajowej, dlatego można prognozować, że ten sektor usług pośrednictwa
finansowego będzie się intensywnie rozwijał w przyszłości.
Wydaje się, że główną przeszkodą na drodze przyśpieszenia rozwoju tego rodzaju
usług jest brak nowoczesnych, dobrze zarządzanych instytucji i organizacji gospodarczych.
Podstawowym zadaniem analizowanych instytucji, szczególnie w kraju takim jak Polska –
o stosunkowo małym napływie kapitału – powinien być, obok wdrażania osiągnięć
innowacyjnych, rozwój instytucjonalno–organizacyjny usług pośrednictwa finansowego.
Celem rozprawy jest więc weryfikacja hipotezy, że głównym czynnikiem rozwoju
usług pośrednictwa finansowego w Polsce są sprawne i dynamiczne instytucje oraz
organizacje gospodarcze (tj. banki: PKO BP, Bank Pekao, fundusze inwestycyjne: AIG,
AVIVA, zakłady ubezpieczeń: PZU, Warta, towarzystwa emerytalne: ING Nationale
Nederlanden, Generali i inne). Innymi słowy, sformułowano hipotezę, iż dynamika rozwoju
rynku usług pośrednictwa finansowego nie jest w Polsce najwyższa. Taka hipoteza podkreśla
znaczenie organizacji i instytucji w rozwoju gospodarczym państwa. Odpowiednie
ukształtowanie sektora finansowego ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania gospodarki
rynkowej.
Przez instytucje rozumie się względnie trwałe społeczne więzi, zarówno
sformalizowane (wszelkiego rodzaju organizacje), jak i nieformalne (normy społeczne,
postawy, obyczaje, tradycje, stan świadomości, idee)6. Regulują one życie społeczne
i określają poziom innowacyjności. Instytucje stanowią bezpośredni czynnik rozwoju,
czynnik postępu technicznego oraz mają wpływ na wydajność pracy, a co za tym idzie – także
na poziom oszczędności obywateli. Instytucje wpływają na sytuację gospodarczą,
determinując (wraz z wykorzystywaną technologią) koszty transakcji i produkcji. Aby
gospodarka mogła osiągnąć wysokie tempo rozwoju, warunkiem koniecznym jest
wykreowanie odpowiedniego środowiska instytucjonalnego7. Zróżnicowane wyniki
gospodarcze poszczególnych krajów na przestrzeni lat wynikają przede wszystkim
ze sposobu, w jaki ewoluowały instytucje. Są one nieodzownym elementem życia
codziennego. Z kolei organizacje to podmioty zachowujące się zgodnie z narzuconymi
regułami postępowania. Są tworzone w sposób zawsze świadomy, w określonych celach.
Rozwój gospodarki w dużej mierze uzależniony jest od wzrostu potencjału usług
sektora finansowego. Na tle dotychczasowych osiągnięć rozwoju rynku łatwiej będzie można
ocenić stan i perspektywy dalszego rozwoju usług pośrednictwa finansowego w Polsce.
Od rozwoju tego sektora uzależniony jest w znacznej części dalszy wzrost gospodarczy kraju,
albowiem bez usług pośrednictwa finansowego nie istniałby system finansowy, którego
prawidłowe działanie warunkuje możliwość poprawy poziomu życia wszystkich Polaków.
Dlatego tak istotną kwestią jest poznanie działania mechanizmu rozwoju sektora usług
pośrednictwa finansowego i sformułowanie podstawowych prawidłowości zachodzących
w tym procesie oraz zaproponowanie konkretnych działań, które przez rozwój krajowego
sektora finansowego mogłyby przyczynić się do zdynamizowania gospodarki. W pracy
4
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011…, op. cit., s. 229.
5
Ibidem, s. 223.
6
C. R. Williamson, Informal Institutions Rule: Institutional Arrangements and Economic
Performances, “Public Choice”, 2009, Vol. 139, Iss. 3–4, s. 373.
7
M. C. Casson, M. Della Giusta, U. S. Kambhamp, Formal and Informal Institutions
and Development, “World Development”, 2010, Vol. 38, No. 2, s. 138.
5
ROZDZIAŁ 1
8
Kazimierz Meredyk, Mechanizm postępu efektywności a zatrudnienie w gospodarce polskiej,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2001,
nr 3(11), s. 7.
9
G. W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wielka Transformacja, [w:] 20 lat transformacji. Osiągnięcia,
problemy, perspektywy, red. G. W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 10.
10
Ekonomia ogólna, red. Kazimierz Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2007, s. 23.
11
M. Jagielski, Sektor usług jako obszar zmian strukturalnych w sytuacji przystąpienia Polski
do Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski w warunkach integracji europejskiej,
7
2. Przedsiębiorstwa produkujące te dobra, na które jest bardziej elastyczny popyt, których nie można
określić, jako niezbędne do życia.
3. Branże o wysokim postępie technicznym. Duże zróżnicowanie w kosztach wytwarzania dóbr
(mierzone wysokością zarobków) w zaawansowanych i mniej rozwiniętych krajach.
4. Przedsiębiorstwa, w których wzrost produktywności (mierzony jak wyżej) ograniczony jest
czynnikiem mechanicznym.
1. Wytwarzanie dóbr niematerialnych, stały i powolny wzrost liczby zatrudnionych.
2. Wszystkie przedsiębiorstwa, które wytwarzają nowe (względnie nowe) typy dóbr dla zaspokojenia
SEKTOR III
18
J. E. Stiglitz, Capital Markets and Economic Fluctuations in Capitalist Economies, “European
Economic Review”, 1992, Vol. 36.
19
K. Górka, Kwestie terminologiczne w ewolucji polityki ekologicznej, [w:] Rozwój polityki
ekologicznej w Unii Europejskiej i w Polsce, red. J. Famielec, M. Kożuch, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonmicznego w Krakowie, Kraków 2010, s. 19.
20
A. Dąbrowski, Zmiany strukturalne w gospodarce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Polityka
gospodarcza w teorii i praktyce, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1995,
s. 27–28.
21
S. Marciniak, Innowacje i rozwój gospodarczy, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 2000, s. 110.
9
wzrost znaczenia sektora usługowego dokonuje się kosztem dalszego spadku znaczenia
sektora rolniczego, w fazach późniejszych zaś – także kosztem sektora przemysłowego29.
Struktura gospodarki decyduje o zdolności kraju do konkurowania na rynkach
międzynarodowych i z tego względu ma duże znaczenie dla kształtowania jego ogólnej
konkurencyjności. Jest w dużej mierze odzwierciedleniem specjalizacji kraju w dziedzinie
produkcji i wymiany, na którą wpływa wiele czynników, przy czym ich znaczenie ulega
zmianom w miarę dokonujących się przekształceń w gospodarce światowej. Przyśpieszenie
zmian strukturalnych, zwłaszcza w krajach mniej zaawansowanych, może natrafić
na przeszkody natury społecznej lub politycznej, jeśli wiąże się z negatywnymi skutkami,
takimi jak strukturalne bezrobocie, zamykanie przedsiębiorstw, bankructwa, utrata władzy
przez siły rządzące. W takiej sytuacji kraj może zdecydować się na mniejszą skalę
restrukturyzacji, wykorzystując bardziej intensywnie siły konkurencyjne i rezygnując z terapii
szokowej30.
O tym, że struktura gospodarki zmienia się w czasie decyduje wiele czynników. Mają
one charakter popytowy i podażowy, wyrażają oczekiwania nabywców oraz bieżące
i zmianiające się w czasie możliwości wytwórcze. Obok uwarunkowań społecznych,
ekonomicznych, często również kulturowch, trzy okoliczności mają szczególny charakter
i duże znaczenie. Ze względu na odmienny charakter, trudno jest je wszystkie uwzględnić
w procesie analizowania zmian w gospodarce. Są to przede wszystkim: wdrażanie nowych
techologii, wymagających zastosowania przy produkcji innych, nowszych rozwiązań
technicznych oraz następstwa wymiany handlowej31 z zagranicą i przepływy kapitału.
Trzecim uwarunkowaniem jest naturalna tendencja dostosowania się struktury produkcji
do konsumpcji. W okresie globalizacji zgodność taka zachodzić musi w skali
międzynarodowej, a nie tylko w skali kraju, niezaleznie od rozmiarów jego systemu
gospodarczego32.
W Polsce wysokie tempo rozwoju gospodarczego umożliwia skracanie dystansu
rozwojowego do przeciętnego poziomu PKB per capita osiąganego w krajach UE. Jest
to możliwe wówczas, gdy siłami napędowymi tej dynamiki rozwojowej są wszystkie
składniki popytu globalnego, czyli konsumpcja gospodarstw domowych, inwestycje, eksport
oraz wydatki rządowe gwarantujące nie większy niż 3% (w relacji do PKB) deficyt
budżetowy. Z uwagi na koincydencję czynników demograficznych związanych ze skutkami
globalnego kryzysu finansowego i niedokończonymi reformami sektora publicznego, rząd
utracił możliwość prowadzenia polityki poruszania się ścieżką potencjalnego wzrostu.
Oznacza to, że skracanie dystansu rozwojowego do UE zostanie wydłużone w czasie33.
Polska znajduje się w grupie pięciu najsłabiej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej.
Wartość nominalna PKB w 2010r. wyniosła 1415,4 mld zł. Uwzględniając siłę nabywczą
pieniądza, PKB per capita wzrósł do poziomu 63% przeciętnego dla krajów UE–27. Niższy
poziom PKB per capita miały tylko Litwa, Łotwa, Bułgaria oraz Rumunia, które osiągnęły
wynik poniżej 50% średniego PKB per capita EU–27. Taka sytuacja determinuje specyfikę
polskiej gospodarki oraz określa priorytety. Trudno oczekiwać, aby problemy do rozwiązania
dla Polski były zbliżone do tych, które mają kraje o poziomie dochodu powyżej średniej
unijnej (dwanaście państw członkowskich: Luksemburg, Holandia, Irlandia, Dania, Austria,
Szwecja, Belgia, Niemcy, Finlandia, Wielka Brytania, Francja oraz Włochy). Najbogatszym
29
Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 114–115.
30
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 63.
31
V. Warnock, D. G. Duncan, Jobs in a Changing American Economy, “Mortgage Banking”, June
2004, s. 83–84.
32
L. J. Jasiński, Sektory przemysłu i wiedzy. Ewolucja struktury gospodarki, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, s. 27–28.
33
M. Woźniak, Gospodarka Polski 1990–2011. Transformacja, t. 1. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2011, s. 22.
11
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-4%
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
krajach członkowskich recesja trwała przez 2–3 lata. W 2010r. produkt krajowy brutto
UE zwiększył się o 1,8% w skali rocznej, przy czym sytuacja poszczególnych krajów była
silnie zróżnicowana. Wyraźnie zarysowała się grupa krajów o wysokim wzroście
gospodarczym, do której należały Szwecja (5,5%), Słowacja (4,0%), Polska (3,8%) i Niemcy
(3,6%), wpływające znacząco na tempo wzrostu całej Wspólnoty. W okresie 2007–2010
średnie tempo wzrostu PKB w Polsce wyniosło 4,3%, podczas gdy w UE–27 kształtowało
się na poziomie bliskim zera. Konsekwencją światowego kryzysu gospodarczego, który
przyczynił się w znacznej mierze do spowolnienia rozwoju w Polsce, było to, że Polska
nie uzyskała założonego na 2010r. w Strategii Rozwoju Kraju 2007–2015 tempa wzrostu
PKB na poziomie 5,1%, jednakże uzyskane tempo wzrostu 1,6% w 2009r. było najwyższe
wśród krajów UE. Polska należała też do najszybciej rozwijających się krajów unijnych
w 2010r.38
Na wykresie 1.1.2 zaprezentowano wartość PKB per capita w Polsce w latach
1996–2010 w tysiącach zł oraz PKB per capita w Polsce w PPS (UE=100). Widoczny jest
trend rosnący o różnym nasileniu. W przypadku PKB per capita w 1996r. wynosił on 11 tys.
zł, co stanowiło 45% przeciętnej dla krajów UE–27. Do 1999r. sytuacja nieznacznie się
poprawiła (17 tys. zł, co stanowiło 49% przeciętnej dla UE–27). Lata 2000–2003 to słaby
wzrost PKB per capita. Od 2004r. zaobserwowano wyższą dynamikę PKB per capita,
co automatycznie znalazło swoje odzwierciedlenie w PKB per capita PPS. W 2010r. PKB
per capita w Polsce wynosił 37 tys. zł.
Wykres 1.1.2
PKB per capita w Polsce i w UE–27 w latach 1996–2010
70 63
61
57
60 54
51 51 52
47 48 49 48 48 48 49
50 45
35 37
40 33
31
26 28
30 24
20 21 22
17 19
20 16
13
11
10
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w tys. zł Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańcab
w PPS (UE 27=100)
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
38
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 6.
13
Źródo: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
39
R. Barczyk, Morfologia cyklu koniunkturalnego w procesie przemian sektorowych
w gospodarce polskiej, [w:] red. R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski,
Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006,
s. 158–159.
40
A. Dąbrowski, Zmiany strukturalne w gospodarce…, op. cit., s. 30.
14
1996–2010.
2010. Zastosowano tu najpowszechniejszy w praktyce podział na trzy sektory
gospodarki, oparty o przyjęte
przyj w statystyce kryteria.. Sektor I obejmuje rolnictwo,
rybołówstwo, leśnictwo.
ctwo. Sektor
Sektor II obejmuje przemysł wydobywczy,
wydobywcz przetwórczy oraz
budownictwo, zaśś sektor III – usługi41. Uwagę zwraca duże że wahnięcie
wahnię danych w latach
2002–2003.
2003. Wpływ na te zmiany miało przeszacowanie danych na podstawie Narodowego
Spisu Powszechnego dotyczących
dotyczą ych zatrudnienia w rolnictwie, co spowodowało skokowy
wzrost udziału przemysłu w 2003r.42
Odniesienie przemian zachodzących
zachodz cych na polskim rynku pracy w czasie przemian
struktury gospodarczej w układzie trójsektorowym pozwala na zidentyfikowanie daleko
idących podobieństw.
Wykres 1.1.4.4 w dużej
duż mierze zgodny jest z prawidłowościamiściami na rynku pracy
zachodzącymi
cymi w badanym okresie, które upodabniają
upodabniaj polską gospodarkę do modelu okresu
przejściowego
ciowego zaproponowanego przez Fourastiégo. Zmiany w strukturze zatrudnienia
wykazują tendencje określone teori trzech sektorów43.
ślone przez teorię
Wykres 1.1.4
Struktura pracujących
pracujących według sektorów w Polsce w latach 1996–2010
1996
100%
90%
80% 43,4% 43,0% 43,4% 44,0% 44,7% 45,6% 47,4%
70% 55,4% 55,5% 55,6% 55,9% 55,9% 56,6% 55,6% 57,0%
60%
50%
40% 29,6% 29,5% 29,0% 28,4% 26,8% 25,2% 23,9%
Źródo: Opracowanie własne na podstawie: Rynek pracy w Polsce w 1996 roku: kontynuacja korzystnych
tendencji, Główny Urząd
ąd Statystyczny, Warszawa 1997, s. 17; Rocznik Statystyczny,
Statystyczny Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1999, s.
s 129–132; Mały Rocznik Statystyczny Polski, Główny
łówny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2000, s. 130–131; Rocznik Statystyczny,
Statystyczn Główny Urząd Statystyczny,
tatystyczny, Warszawa 2004; Rocznik
Statystyczny Pracy 2001 i 2006,
2006 Główny Urząd Statystyczny,
tatystyczny, Warszawa 2001 i 2006 oraz Pracujący
w gospodarce narodowej w 2008 r.,
r. Główny Urząd Statystyczny,, Warszawa 2009, s. 10–11
10 i 22–29; Strategia
Rozwoju Kraju 2007–2015, Główny Urząd
Urz Statystyczny, Warszawa 2010, s. 25.
41
Transformacja gospodarcza a sektor
sek publiczny, red. G. Szczodrowski…,
…, op. cit., s. 115–116.
42
T. Rachwał, Struktura przestrzenna i działowa przemysłu Polski na tle Unii Europejskiej
w dwudziestolecie rozpoczęcia
rozpocz procesów transformacji systemowej, Prace Komisji Geografii
Przemysłu, Uniwersytet
rsytet Pedagogiczny w Krakowie, Warszawa–Kraków
Warszawa Kraków 2010,
2010 s. 4.
43
L. R. Ngai, Ch. A. Pissarides, Structural Change in a Multisectoral Model of Growth,
Growth
“The American Economic Review”, 2007, No. 97.
97
15
rolnictwo,łowiectwo, leśnictwo
3,1 2,3
4,42,2 górnictwo
16,3
handel i naprawy
17,3
16,6
inne usługi
Źródo: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
44
Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski…, op. cit., s. 118–122.
45
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 12.
16
Przedsiębiorstwa
11,9
1 11 Instytucje finansowe i
1,1 ubezpieczeniowe
Instytucje niekomercyjne
4,4
13,5
Źródo: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
46
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012…, op. cit, s. 480.
47
W. Kwiatkowska, Zmiany strukturalne na rynku pracy w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2007, s. 155–156.
48
Polska 2011, Raport o stanie gospodarki…, op. cit., s. 189.
17
5%, to: sekcja F (budownictwo) 6,1%, sekcja H (transport i gospodarka magazynowa) 5,0%,
sekcja O (administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia
społeczne) 6,9%, sekcja P (edukacja) 7,7% oraz sekcja Q (opieka zdrowotna i pomoc
społeczna) 5,4%. Sekcje, które mają najwyższy udział w PKB to z kolei sekcja G 19,5%,
sekcja C 17,3%, sekcja F 8,2%, sekcja H 6,0% i sekcja L (obsługa rynku nieruchomości)
5,6%. Spośród 21 sekcji tylko w 10 występuje taka sytuacja, że dana sekcja ma większy
udział PKB w cenach bieżących (liczony w %) niż w liczbie zatrudnionych (również w %).
Najmniejszy udział zatrudnionych w przeliczeniu na jeden procent PKB jest w sekcji
L (w sekcji zatrudnionych było 196 tys. osób, co stanowi 1,39% wszystkich zatrudnionych
w gospodarce, a sekcja L ma udział w 5,6% PKB). Kolejne sekcje to sekcja D (1,13%
pracujących, 3,48% PKB), następnie sekcja J (1,69% zatrudnionych, 3,69% PKB) i sekcja
B (1,23% zatrudnionych, 2,22% PKB) oraz sekcja K (2,4% pracujących, 4,32% PKB).
Z oczywistych względów najmniej korzystnie w tym zestawienu wypada sekcja A (16,84%
zatrudnionych ma udział w wytworzeniu 3,76% PKB). Tylko nieco lepiej przedstawia się
sytuacja w sekcjach związanych z edukacją (sekcja P) i opieką zdrowotną (sekcja Q),
odpowiednio (7,66% zatrudnionych, 4,89% PKB) i ( 54,2% zatrudnionych, 3,84% PKB).
Wykres 1.1.7
Pracujący w gospodarce narodowej – charakterystyka ogólna w tys. oraz PKB
w cenach bieżących w 2010r.
20% 17,3% 19,5%
16,8% 16,8%
15,5% Produkt krajowy brutto (ceny bieżące)
15%
Pracujący w gospodarce narodowej
Źródo: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s.11.
49
E. Kwiatkowski, Kluczowe wyzwania polskiego rynku pracy, [w:] Rynek pracy w Polsce –
tendencje, uwarunkowania i polityka państwa, red. E. Kwiatkowski, L. Kucharski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 10–14.
50
M. Zajdel, Trójsektorowa struktura gospodarcza w Polsce, jako miernik rozwoju (wybrane
aspekty), [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, red. M. G. Woźniak, Zeszyt 18:
18
przynamniej częściowo przez rosnącą liczbę osób aktywnych zawodowo oraz wynikać
z zapoczątkowanego kryzysem w 2008r. procesu pogorszenia się sytuacji gospodarczej56.
Wykres 1.1.8
Inflacja i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1996–2010 (w %)
22% 20,0% 20,0%
20% 18,5% 19,0%
17,5% 17,6%
18%
15,1% 14,8%
16%
13,2% 13,2% 13,1%
14% 12,1% 12,4%
11,2%
12% 10,3% 10,4% 9,8%
9,5%
10% 8,6% 8,5%
8%
5,5%
6% 4,4% 4,2%
3,5%
4% 2,1% 2,5% 2,6%
1,9%
2% 0,8% 1,0%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Inflacja Stopa bezrobocia
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Sytuację gospodarczą Polski można też oceniać przez pryzmat inflacji (czyli
„ukrytego podatku”57) zaprezentowanej na wykresie 1.1.8. Walka z inflacją wiązałą
się z zasadniczymi zmianami, jakie nastąpiły w podejściu do roli pieniądza w regulowaniu
procesów gospodarczych. Zapoczątkowane reformy – rozpoczęcie rządowego programu
stabilizacyjnego z początku lat 90. spowodowało obniżenie poziomu inflacji, który w 1989r.
wyniósł 689%. Program stabilizacji w swych założeniach miał z jednej strony doprowadzić
do wygaszenia hiperinflacji i zrównoważenia gospodarki, a z drugiej strony przywrócić
pieniądzu właściwe funkcje w gospodarce. W tym samym czasie miała miejsce likwidacja
PGR–ów i pierwsza fala bezrobocia. Zmiany strukturalne i organizacyjne w gospodarce
spowodowały znaczne zmniejszenie popytu na towary. Skutkiem tego w następnych latach
inflacja systematycznie zmniejszała się. Gwałtowny spadek do poziomu 0,8% nastąpił
w 2002r. W tym czasie w Polsce żywiołowo wzrosło bezrobocie, połączone z wielką skalą
prywatyzacji i z reformą ZUS–u. W 2004r. po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej
zaobserwowano niewielki wzrost inflacji. Lata 2004–2010 to w miarę stabilny poziom inflacji
(0,7% – 4,4%).
Analizując produktywność gospodarki w Polsce (wykres 1.1.9), zauważyć można,
iż szybciej rośnie w polskim przemyśle niż w sektorze usług. Umożliwia to rozwój sektora
usług i absorpcję nadwyżek pracy pochodzących z rolnictwa i z przemysłu. Polska znajduje
się jednak dopiero w połowie drogi od gospodarki, która zwiększa produktywność dzięki
wykorzystaniu prostych, marnowanych wcześniej rezerw, do gospodarki zwiększającej
wydajność dzięki innowacjom.
Wzrost produktywności pracy i kapitału następuje systematycznie we wszystkich
działach gospodarki. Szczególnie silny jest w przemyśle, który dodatkowo w latach
2000–2003 przeszedł istotną restrukturyzację w postaci realokacji czynników produkcji
z mniej do bardziej produktywnych gałęzi. Wydaje się, że choć w przeszłości wiele sekcji
przemysłu podnosiło produktywność pracy, znacznie redukując zatrudnienie, to rezerwy
56
E. Kotowska, Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – diagnoza
społeczna 2009, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009, s. 7.
57
H. Hazlitt, Inflacja. Wróg publiczny nr 1, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2007, s. 3–4.
20
pozostałe na tym obszarze są już mniejsze. Wyzwaniem w średnim i długim okresie będzie
dalsze podnoszenie wydajności polskich firm bez jednoczesnych redukcji zatrudnienia.
Sprostanie temu wyzwaniu będzie wymagało od polskiej gospodarki podniesienia
wewnętrznej zdolności do adaptacji technologii o odpowiednim potencjale wzrostu
produktywności kapitału i pracy. Stopniowo rolę głównego silnika wzrostu będą musiały
przejmować innowacje. Zwraca się uwagę, że usługi odgrywały w latach transformacji rolę
sekcji absorbującej nadwyżki zatrudnienia z przemysłu, a w mniejszym stopniu z rolnictwa.
Ich rozwój w przyszłości będzie jednak w coraz większym stopniu uzależniony
od wewnętrznej zdolności do podnoszenia wydajności – napływ zasobów z innych działów
gospodarki będzie bowiem relatywnie mniejszy58.
Wykres 1.1.9
Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki
oraz przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł)
140 131
120
120 112 112
100 103
98
100 89 90 92
84 85
78 76 80
75
80 68
62 60 63
52 55 56 52 54
60 45 45 48
40 40 38 39 42
34 35 36 37
40 31 32 29 32
25 35 37 39
28 21 30 32
16 25 26 26 27 29
20 20 23
13 15
10
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produktywność w przemyśle Produktywność w usługach
Płace w przemyśle Płace w usługach
Przeciętne wynagrodzenie brutto Polsce
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Od wielu lat motorem wzrostu polskiej gospodarki była szybko rosnąca wydajność
pracy, której dynamika przez długi czas wyprzedzała wzrost wynagrodzeń. W efekcie
jednostkowy czas pracy (relacja między kosztem pracy a wydajnością) spada szybciej
niż w krajach Unii Europejskiej59.
Z danych zaprezentowanych na wykresie 1.1.9 wynika, że w latach 1996–2010 płace
w Polsce rosły wyraźnie wolniej niż wydajność pracy. Tendencja ta podlegała jednak
dodatkowym wahaniom. Największą dysproporcję między tymi dwiema dynamikami
odnotowano w latach 2001–2004. Natomiast w latach 1995–1996 oraz 2007–2008 nastąpiły
znaczne korekty tej tendencji. W całym okresie 1996–2010 produktywność pracy w sektorze
usług wzrosła o 328%, a średnia płaca o 338%. Można zauważyć też tendencję do szybszego
wzrostu produktywności w sektorze przemysłowym niż w usługowym. Gdyby omawiane
tendencje rozwojowe wyrazić w jednostkach realnych, uwzględniając tym samym zmiany cen
relatywnych pomiędzy grupami sektorów, dysproporcja pomiędzy stopami wzrostu
gospodarczego60, produktywności przemysłu i usług powinna być większa. Ewolucja płac
w Polsce w latach 1996–2010 pokazuje, że zmiany płac były odczuwane w poszczególnych
58
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe…, op. cit., s. 30.
59
Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. Kazimierz Meredyk,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2010, s. 16.
60
P. Sorensen, H. Whitta–Jacobsen, Introducing Advanced Macroeconomics: Growth and
Business Cycles, Mc Graw–Hill Higher Education, 2010, s. 191–211.
21
działach gospodarki w podobnym stopniu, a różnice między nimi były niewielkie i w miarę
stabilne. Należy też podkreślić, że szybki wzrost przeciętnych płac w latach 1996–2000 został
zahamowany w 2001r., po czym ponownie przyspieszył dopiero w 2006r. Okazuje się jednak,
że różnice w wysokości płac pomiędzy sektorami na ogół mają charakter trwały. Zmiany
cykliczne61 w systemie gospodarczym62 następowały w poszczególnych sektorach
równolegle, a najsilniejszy spadek pozycji płac odnotowały wszystkie sektory równocześnie
w latach 2001–2004.63
Należy jednak zwrócić uwagę, iż w przeliczeniu na osobę wzrost ten wynosił zaledwie
13% (w latach 1989–2009) w relacji do przeciętnej UE–15. Rezultatem tej niewysokiej
przecież dynamiki rozwojowej gospodarki jest wynoszący 53% PKB na każdego pracującego
i trzy razy niższe godzinowe wynagrodzenie niż w UE–15.64 Daje to około 24$.
Dla porownania Słowacy otrzymują 33$, Portugalczycy – 32$ a Niemcy – 53 dolary
na godzinę. Średnia unijna wynagrodzenia wynosi 49 dolarów na godzinę. Taki wynik plasuje
Polskę na trzecim miejscu od końca w rankingu najbardziej produktywnych65 państw w Unii
Europejskiej. Gorzej wypada tylko Łotwa 47%, Rumunia 43% i Bułgaria 41%. Europejskim
liderem produktywności jest Luksemburg, gdzie wydajność pracy w 2010r. osiągnęła 190%
średniej unijnej. Wysokie pozycje w zestawieniu zajęły też: Belgia, Holandia i Francja, gdzie
produktywność stanowiła ponad 130% średniej unijnej. Jeżeli weźmiemy pod uwagę ilość
przepracowanych godzin w roku, to w Polsce wynosi ona 1939 godzin i jest jedną z wyższych
w Europie, w Niemczech 1408, na Słowacji 1749 godzin. Więcej od Polaków pracują tylko
Grecy i Rosjanie. Wniosek jest bardzo czytelny – Polacy pracują długo, ale są bardzo mało
produktywni.
Wzrost wynagrodzeń również nie towarzyszył dobrym wynikom finansowym firm
zlokalizowanych na terenie Polski. W latach 2000–2007 zyski przedsiębiorstw w sektorze
prywatnym wzrosły o 26%, podczas gdy jednostkowy koszt pracy uległ obniżeniu o 15%66.
Polska należy do najbiedniejszych krajów UE–2767. Praca zawodowa nie chroni przed
ubóstwem. Mniejsze niż przeciętne wynagrodzenie uzyskuje 2/3 pracowników. Aż 26%
dzieci i 13% dorosłych zagrożonych jest ubóstwem. W latach 1990–2004 wskaźnik Giniego,
jako przeciętna miara stopnia koncentracji dochodów (nierówności dochodów badanych
społeczeństw68), wzrósł o ponad 10% do poziomu 36%, a obecnie jest zbliżony
do przeciętnego OECD. Uśredniona miara nierówności dochodowych niewiele jednak
wyjaśnia. Zgodnie z danymi opublikowanymi w 2008r. przez Eurostat, Polska zajmuje drugie
61
R. Barczyk, Cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w Polsce i w wybranych krajach
Unii Europejskiej, [w:] Gospodarka polska w procesie światowych przemian, red. W. Jakóbik,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2006, s. 118.
62
J. E. Stiglitz, Endogenous Growth and Cycles, The National Bureau of Economic Research
Working Paper Series, Working Paper 1993, No. 4286.
63
J. Growiec, Relacja płac do wydajności pracy w Polsce: ujęcie sektorowe, „Bank i Kredyt”,
2009, 5(40), s. 69–71.
64
M. Kabaj, Społeczeństwo – gospodarcze wyzwania przyszłości – w kierunku kapitału
partypacyjnego, [w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagożenia, red. J. Kleer,
A. P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki, Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska
2000 Plus”, Warszawa 2010, s. 88.
65
T. Bal–Woźniak, M. G. Woźniak, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Gospodarka
Polski 1990–2011. Transformacja. Modernizacja. Spójność społeczno–ekonomiczna, Zeszyt
nr 21, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 16–17.
66
E. Polak, Problemy ubóstwa a polityka kształtowania dochodów w Polsce na tle krajów Unii
Europejskiej – wybrane aspekty, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy.
Modernizacja dla spójności społeczno–ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt nr 18,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 98–111.
67
Raport na temat ubóstwa w krajach UE, Wydawnictwo Komisji Europejskiej, 2008.
68
Henryk Wnorowski, Kryzys zadłużeniowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009,
red. Janusz Kaliński, Marian Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok
2009, s. 211.
22
1 250
1 000
750
500
250
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
69
T. Bal–Woźniak, M. G. Woźniak, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy…, op. cit., s.
17.
70
Instytucjonalne aspekty rozwoju sektora B+R w Polsce. Od gospodarki imitacyjnej
do innowacji, red. Kazimierz Meredyk, Anna Wildowicz–Giegiel, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2011, s. 5.
71
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 85.
72
Ibidem.
23
2006–2007 wielkość napływających do Polski BIZ wynosiła 15,7–17,2 mld euro rocznie.
W okresie spowolnienia gospodarczego 2008–2009 utrzymywała się na poziomie około
10 mld euro, natomiast w 2010r. wyniosła 6,7 mld euro, tj. o prawie 29% mniej niż w roku
poprzednim. W konsekwencji, relacja inwestycji bezpośrednich do PKB obniżyła się z 5,5%
w 2007r. do około 1,9% w 2010r. Należy podkreślić, że spadek strumienia BIZ w latach
2008–2010 w stosunku do najlepszego pod tym względem 2007r. był zjawiskiem światowym,
na co miała wpływ awersja inwestorów do ryzyka zwiazanego z kryzysem finansowym.
Globalny poziom BIZ w 2010r. był o 40% niższy od najwyższego odnotowanego w 2007r.
BIZ z krajów rozwiniętych zmniejszyły się jeszcze bardziej, stanowiąc zaledwie połowę
poziomu z 2007r.73
Wykres 1.1.11
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB)
18 5,7% 6%
5,5%
5,1%
16
5%
14
12 3,4% 4%
10 3,0%
2,8%
17,242 3%
8 2,1% 2,1% 15,741
1,9%
6 2%
10,237 10,128 9,343
4 8,33
6,665 1%
2 4,271 4,067
0 0%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
BIZ w mld EUR w % PKB
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 2002–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
73
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 8–9.
74
D. Hubner, Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, [w:]
Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G. W. Kołodko, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004.
24
75
E. Skawińska, Współczesne problemy ekonomiczne jako wyznacznik dla polskiej gospodarki.
Przegląd zagadnień i definicji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000,
s. 64–65.
76
Bazyli Poskrobko, Cykle i trendy rozwojowe, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. Janusz
Kaliński, Marian Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 13.
77
J. Telep, Gospodarka Polski…, op. cit., s. 68–69.
78
W. Januszkiewicz, Konkurencyjność sfery usług a rola państwa przed akcesją Polski do Unii
Europejskiej, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii
Europejskiej, red. Henryk Podedworny, Jerzy Grabowiecki, Henryk Wnorowski,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 97.
79
M. Okulus, Usługi jako czynnik aktywizujący długofalowy rozwój gospodarki, Wydawnictwo
Instytutu Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1998, s. 46–47.
25
80
M. Okulus, Usługi jako czynnik aktywizujący…, op. cit., s. 47–48.
81
M. Rybiński, Przyszłość należy do usług, Studium Instytutu Gospodarki Niemieckiej,
„Rzeczpospolita”, 1996, nr 243.
82
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne w procesie przemian systemowych w Polsce, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2002, s. 10.
83
M. Szarucki, Istota innowacji usługowych, „Nauka i Gospodarka”, 27.08.2009.
84
G. Węgrzyn, Zatrudnienie a innowacyjność w sektorze usługowym, [w:] Problemy ekonomii
i polityki gospodarczej, red. G. Maniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2008.
26
85
B. Jung, Kapitalizm postmodernistyczny – nowa faza rozwoju?, [w:] Gospodarka rynkowa
a polityka społeczna w Polsce – wyzwania XXI wieku, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie, Warszawa 1998, s. 43.
86
M. Janoś–Kresło, A. Dąbrowska, Przemiany zachodzące na wybranych rynkach usług w latach
dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa
1999, s. 20–23.
87
Leszek Kropiwnicki, Slavian Radev, Wieloagentowe systemy podejmowania decyzji,
Wydawnictwo Telecotron International, Warszawa 2006, s. 25.
88
M. Janoś–Kresło, Usługi…, op. cit., s. 13.
89
C. Yeh–Yun Lin, L. Edvinsson, National Intellectual Capital: Comparison of 40 Countries,
Springer Science + Business Media, New York 2011, s. 137–141.
90
K. A. Kłosiński, Międzynarodowy obrót usługowy, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2002,
s. 98.
91
A. Dąbrowska, L. Kuczewska, Zatrudnienie w sferze usług w okresie transformacji systemowej,
„Polityka Społeczna” 1998, nr 8, s. 14.
92
J. Pietrzak, Sektor usług profesjonalnych – modelowy wzorzec zarządzania, „Marketing
i Rynek”, 2000, nr 4, s. 2.
93
M. Cyrek, Próba klasyfikacji sektora usług w kontekście wymagań gospodarki opartej
na wiedzy, [w:] Institucionalni pierietworienia w suspilstwi: switowij doswid i ukrainska
riealist, red. A. Tkacz, MIDMU KPU, Melitopol 2009, s. 39–43.
27
na rynkach zagranicznych, co z kolei umożliwi wzrost ich eksportu oraz poprawę salda
bilansu płatniczego94.
Najbardziej konkurencyjne i innowacyjne gospodarki na świecie charakteryzują się
doskonale rozwiniętym sektorem usług, a szczególnie usług opartych na zaawansowanej
wiedzy. Oznacza to, że wraz z postępującą serwicyzacją gospodarki wzrasta znaczenie
sektora usług95.
Sektor usług ma w Polsce największy wkład w tworzenie wartości dodanej brutto
i PKB (64,8%). Polska plasuje się jednak wciąż poniżej średniej dla krajów OECD,
wynoszącej ponad 70%. (W krajach o najwyższym poziomie PKB (≥9076$) sektor usług
wytwarza około 71% PKB, podczas gdy w krajach najbiedniejszych ( ≤735$) 46% PKB96.
Zmiany struktury sektora usług w Polsce utrzymują swój trend w kierunku struktury
obserwowanej w krajach OECD, gdzie usługi rynkowe partycypują w ok. 50% wartości
dodanej w gospodarce, a usługi nierynkowe w ok. 20% (w Polsce w 2010r. odpowiednio
50,1% i 14,7%). W 2010r. wartość dodana brutto w sektorze usług w cenach bieżących
wynosiła 807,5 mld zł, w tym ok. 77,4% w sektorze usług rynkowych, a 22,6% w sektorze
usług nierynkowych. W cenach stałych wzrost wartości dodanej brutto w sektorze usług
rynkowych wynosił w 2010r. 3,3%, natomiast usług nierynkowych 3,1%97. Spośród nowych
państw członkowskich tylko pięć (Bułgaria, Rumunia, Litwa, Słowacja, Słowenia) ma niższy
poziom udziału usług niż Polska. Inne gospodarki postkomunistyczne – czeska, węgierska,
estońska – cechują się przede wszystkim o wiele wyższym udziałem osób zatrudnionych
w usługach niż w Polsce. Jest to związane z nadmiernym zatrudnieniem w rolnictwie
krajowym.
Wykres 1.2.1
Roczne zmiany wartości dodanej brutto w sektorze usług (ceny stałe w %)
6,0% 5,6% 5,6%
5,4%
Sektor usług
4,9% 5,0%
5,0%
4,4%
4,2% 4,2%
4,0% 3,6%
3,4%
3,1% 3,1% 3,2%
3,0% 2,7%
2,0% 1,6%
1,0%
0,0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Zmiany PKB i wartości dodanej brutto w czasie następują zgodnie z zasadą cyklu
koniunkturalnego. O ile jednak w okresach przyśpieszania i zmniejszania tempa wzrostu
94
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego a rozwój sektora usług, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2003, nr 4(20), s.158–159.
95
G. Węgrzyn, Rola sektora usług we wspołczesnej ekspansji gospodarczej, V Konferencja
naukowa z cyklu “Wiedza i Innowacje” pt. Ochrona wiedzy i innowacji, Kraków 2009,
s. 10–11.
96
Global Employment Trends: January 2008, International Labour Office, Geneva 2008, s. 11.
97
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 187.
28
gospodarczego PKB i całkowita wartość dodana brutto zmieniają się w takim samym lub
zbliżonym tempie, o tyle składowe wartości dodanej brutto w okresach tych reagują
w odmienny sposób. Mniej wrażliwy na zmiany koniunkturalne jest sektor usług. W okresach
przyśpieszania tempa wzrostu następuje znacznie wolniejszy przyrost wzrostu wartości
dodanej brutto w sektorze usług. W okresach spowolnienia wzrostu gospodarczego następuje
również umiarkowany spadek w sektorze usług. Znacznie bardziej dynamiczne zmiany
dotyczą sektora przemysłowego. Amplituda wahań tempa wzrostu wartości dodanej brutto
w sektorze usług w długim okresie jest znacznie mniejsza od rozpiętości wahań w sektorze
produkcyjnym. W gospodarce polskiej w latach 1996–2010 maksymalne tempo wzrostu
wartości dodanej w sektorze usług miało miejsce w latach 1996–2007 (5,6%), a minimalne
w 2009r. (1,6%). Amplituda wahań w sektorze usług wyniosła w tym okresie 4,2%98,
co zostało zaprezentowane na wykresie 1.2.1.
Wykres 1.2.2
Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %)
80% 74,4% 79,9%
71,6%
Wzrost realny (ceny stałe)
70% 64,7%
60% 56,0%
49,4%
50% 44,5%
39,5%
40% 35,3%
31,2%
27,7%
30% 22,6%
20% 16,3%
10,8%
10% 5,6%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
W 2010r. wartość brutto w cenach stałych w sektorze usług była o 79,9% wyższa
w stosunku do 1995r. (wykres 1.2.2). Stosunkowo niewielka różnica realnego wzrostu
wartości dodanej oraz wysoki poziom cen w sektorze usług potwierdzają badania
porównawcze z sąsiednimi krajami. Wg ocen OECD99 ogólna wartość kosztów mierzona
za pomocą średniej marży wynikającej z różnicy cen i kosztów jest o 10–20% wyższa
w Polsce niż w innych krajach grupy wyszehradzkiej100. Marże cena–koszt są niższe
w produkcji, ponieważ konkurenci zagraniczni muszą je ograniczać. Skutkiem tego jest
wzrastający udział sektora usług w całkowitej wartości dodanej brutto wg rachunku
operującego cenami bieżącymi. Koszty, a zatem i ceny, wydają się być jednak zbyt wysokie
(w kontekście kosztów absolutnych i względnych wobec innych krajów) w prawie wszystkich
sektorach (za wyjątkiem transportu), zwłaszcza w nieruchomościach, budownictwie,
finansach i innych usługach biznesowych oraz handlu detalicznym. W 1995r. udział wartości
98
Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1996–2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2010, s. 5.
99
Economic Surveys: Poland, OECD, Paris 2010.
100
H. Boulhol, Pro–competitive Effect of Trade and Non–decreasing Price–cost Margins, “Oxford
Bulletin of Economics and Statistics”, 2010. J. Hagemejer, M. Gradzewicz, Impact
of Competition and Business Cycles on the Behaviour of Monopolistic Mark–ups in the Polish
Economy, Munich Personal Repec Archive Paper, 2007, No. 15759.
29
dodanej wytworzonej w sektorze usług w ogólnej wartości dodanej wyniósł 56,8%. Do 2002r.
następował sukcesywny wzrost udziału do 66,8% (w 2002r. miał miejsce najgłębszy spadek
wartości dodanej w sektorze produkcyjnym). W kolejnych latach, z uwagi na relatywnie
wysokie tempo wzrostu PKB, oraz wartości dodanej w sektorze produkcyjnym, omawiany
wskaźnik nieco się obniżył i w ostatnich latach utrzymuje się na poziomie ok. 65% (w 2010r.
64,8%)101.
Analiza danych statystycznych z okresu 1996–2010 prowadzi do następującego
wniosku: w długim okresie w rachunku prowadzonym w cenach bieżących następuje wzrost
wartości dodanej wytworzonej w sektorze usług w ogólnej wartości dodanej102.
Współcześnie sektor usług dominuje nie tylko w tworzeniu PKB, ale także
w tworzeniu miejsc pracy. Coraz większa liczba pracujących w usługach jest wynikiem dużej
dynamiki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw usługowych103.
Wykres 1.2.3
Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004
oraz przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł)
45% 41%
30%
22% 20%
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011,
s. 683–684.
W 2010r. sektor usług zatrudniał ok. 9,1 mln osób, czyli ok. 57% pracowników całej
gospodarki narodowej. Wzrost liczby pracujących w sektorze usług od kilku lat był
nieznacznie szybszy niż w całej gospodarce. Spośród przedsiębiorstw usługowych ponad 99%
to przedsiębiorstwa prywatne, w głównej mierze z sekcji: handel, naprawa pojazdów
samochodowych (ponad 1,1 mln przedsiębiorstw), działalność profesjonalna, naukowa
i techniczna (332 tys. przedsiębiorstw) oraz transport i gospodarka magazynowa (265 tys.
przedsiębiorstw). W sektorze usług dominują mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób.
Stanowią one 96,7%. W sektorze działa również prawie 3% przedsiębiorstw zatrudniających
od 10 do 49 osób oraz niecały 1% dużych przedsiębiorstw. Przewaga udziału
mikroprzedsiębiorstw występuje zarówno w sektorze usług rynkowych (ponad 97%), jak
i w mniejszym sektorze usług nierynkowych (prawie 85%). Odwrotne proporcje występują
101
Ewolucja sektora usług w Polsce…, op. cit., s. 7.
102
Ibidem, s. 7.
103
J. Hybel, Tendencje w rozwoju sektora usług w Polsce w latach 2000–2006, Zeszyty Naukowe
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja
Gospodarki Żywnościowej, nr 7, Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego,
Warszawa 2008, s. 8.
30
pośrednictwo finansowe
hotele, restauracje
10%
edukacja
Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r.,
„Biuletyn Statystyczny”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, nr 4.
104
Raport Polska 2011…, op. cit., s. 188.
105
T. Ozawa, Institutions, Industrial Upgrading and Economic Performance in Japan:
The “Flying Geese Paradigm of Catch–Up Growth”, Edward Elgar, Cheltenham 2006,
s. 14–19.
106
M. Chłodnicki, Usługi profesjonalne…, op. cit., s. 14–15.
107
A. Payne, Marketing usług…, op. cit., s. 13.
31
14020,9
Ogółem 15485,7
-1464,8
2128,8
Rolnictwo 4193,5
-2064,7 2010
1995
3842,1
Przemysł 4556,2 1995-2010
-714,1
8050,0
Usługi 6736,0
1314,0
Sektor usług w Polsce rozwinął się szybko, biorąc pod uwagę sytuację z 1990r.
i ówczesną strukturę gospodarki opartą głównie na rolnictwie i zakładach
wielkoprzemysłowych. Na koniec 2010r., wśród ponad 3,7 mln podmiotów gospodarczych
zarejestrowanych w rejestrze REGON, ponad 2,8 mln stanowiły przedsiębiorstwa usługowe
(76%). Prawie 40% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów usługowych stanowiły
przedsiębiorstwa handlowe (według PKD sekcja G), w dalszej kolejności podmioty
prowadzące działalność w zakresie obsługi nieruchomości i firm oraz nauki (wg PKD sekcja
K) – ponad 23% oraz przedsiębiorstwa prowadzące działalność w zakresie transportu,
gospodarki magazynowej i łączności (według PKD sekcja I – ponad 10%)110. Struktura
sektora usług jest mało zrównoważona. Opiera się on głównie na handlu i naprawach, a także
na sekcji K – obsłudze nieruchomości i firm. Stosunkowo mały udział sekcji H, M i N
odróżnia gospodarkę Polski od bogatych społeczeństw zachodnich. Wysoki udział tego
rodzaju usług konsumpcyjnych dla ludności jest cechą wyróżniającą społeczeństwa zamożne
i dobrze rozwinięte. Kolejną cechą wyróżniającą sektor usług w Polsce jest fakt poważnej
dysproporcji, jeśli chodzi o lokalizację przedsiębiorstw usługowych. Zaledwie 20% działa
108
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne…, op. cit., s. 9.
109
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego…, op. cit., s. 158.
110
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego,
Wydawnictwo 4P research, Warszawa 2010, s. 11.
32
na terenach wiejskich, choć prawie 35% ludności Polski zamieszkuje te obszary. Oznacza
to słabszy dostęp do usług (szczególnie z sekcji N, J, H i M) dla mieszkańców wsi111.
Rozwój mechanizmu nowoczesnych usług w połączeniu z pozostałymi usługami
komercyjnymi jest istotnym wyzwaniem dla gospodarki polskiej. Pozwala na zwiększanie
udziału zatrudnienia w usługach112. Sektor usług w Polsce ma mniejszy udział w PKB
w porównaniu z krajami Unii Europejskiej, gdzie ten wskaźnik wynosi około 70% PKB.
Jeszcze większe dysproporcje są w strukturze zatrudnienia, która nadal znacznie odbiega
od wskaźników właściwych dla gospodarek zachodnioeuropejskich (w których sektor usług
zatrudnia około 70% ogółu pracujących) i kształtuje się na poziomie około 45,7%.
W polskiej gospodarce obserwuje się dynamiczne zmiany na rynku pracy. Następuje
równoległe tworzenie miejsc pracy w nowo powstających przedsiębiorstwach, wzrost liczby
miejsc pracy w istniejących podmiotach gospodarczych (w wyniku rozbudowy i modernizacji
aparatu wytwórczego, rozszerzenia lub zmiany profilu działalności, zmian organizacyjnych,
pełniejszego wykorzystania miejsc pracy na jednej zmianie, zwiększenia współczynnika
zmianowości), jak i ich likwidacja, występująca ze względu na redukcję liczby pracowników
czy likwidację przedsiębiorstw113. Przebieg tych zmian w latach 1995–2010 zilustrowano
na wykresie 1.2.5114.
Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej od 1995r. do 2010r. zmniejszyło się
o ponad 1,46 mln. W sektorze usług łącznie liczba pracowników zatrudnionych na pełen etat
w latach 1995–2010 wzrosła o 1 milion 314 tys. osób. Był to jedyny sektor, w którym
zanotowano wzrost zatrudnienia. Podkreśla to rolę usług jako obszaru tworzenia miejsc
pracy. Zauważyć należy znaczną rolę wahań cyklicznych, które przyczyniły
się do zmniejszenia zatrudnienia w okresie spowolnienia gospodarczego w latach 1999–2003.
Sektor usług okazał się przy tym amortyzatorem spadku zatrudnienia w okresie tendencji
recesyjnych. Największa część w sektorze usług (434 tys. osób) przypadła na handel
i naprawy (sekcja G), charakteryzujące się niezwykle dynamicznym rozwojem, również
mikroprzedsiębiorstw, możliwym ze względu na relatywnie niskie bariery wejścia, jak
i stymulowanym zainteresowaniem kapitału zagranicznego. Znaczny wzrost zatrudnienia
zaobserwowano także w administracji (sekcja L: 213 tys. osób). Zmiany w tym obszarze
warunkowane są głównie rozwiązaniami systemowymi, w tym także reformami struktur
administracyjnych. Nie podlegają wahaniom cyklicznym. Dodatni efekt w odniesieniu
do liczby zatrudnionych odnotowano także w – uznawanej za wyznacznik nowoczesności
struktury gospodarczej – obsłudze nieruchomości i firm, nauce (sekcja K: 178,5 tys.) oraz
pośrednictwie finansowym (sekcja J: 96,6 tys.). Zmiany te świadczą o coraz wyższym
zaawansowaniu rozwojowym sektora usług w Polsce, w którym istotniejsza staje się rola
szeroko rozumianych usług obsługi biznesu, wykorzystujących wysoko wykwalifikowany
personel i wyspecjalizowaną wiedzę. W nieco mniejszej skali w analizowanym okresie
wzrosło również zatrudnienie w sekcjach O (51,8 tys. osób) oraz H (15,6 tys. osób), a więc
w pozostałych rodzajach działalności usługowej, w tym usługach osobistych
i zagospodarowujących czas wolny oraz w usługach turystyczno–gastronomicznych, co jest
111
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym… op. cit., s. 11.
112
V. Cacdac Warnock, D. G. Duncan, Jobs in Changing American Economy, “Mortgage
Banking”, June 2004, s. 81–87.
113
J. Socha, Tworzenie i likwidacja miejsc pracy w sektorze przedsiębiorstw w Polsce,
„Gospodarka Narodowa”, 2006, nr 5–6, s. 1–2; M. Kabaj, Ekonomia tworzenia i likwidacji
miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski?, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, 2005,
s. 23–28; G. Węgrzyn, Popyt na pracę w Polsce – aktualne tendencje, [w:] Konkurencyjność
rynku pracy i jego podmiotów, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2005, s. 124.
114
M. Cyrek, Sektor usług w Polsce jako obszar zatrudnienia w uwarunkowaniach gospodarki
opartej na wiedzy, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja
dla spójności społeczno–ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt Nr 18, Uniwersytet
Rzeszowski, Rzeszów 2011, s. 458.
33
Edukacja -6,7
115
M. Cyrek, Sektor usług w Polsce jako obszar…, op. cit., s. 460–461.
116
M. Porter, Konkurencyjna przewaga narodów, [w:] Porter o konkurencji, red. M. Porter,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 191.
117
P. F. Drucker, Zarządzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2000, s. 51–52.
34
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 176.
118
Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza,
red. L. Balcerowicz, A. Rzońca, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 13.
119
M. Janoś–Kresło, Usługi społeczne…, op. cit., s. 13.
120
M. Sobieraj, Trendy w sektorze usług…, op. cit., s. 15.
121
Liberalizing International Transactions in Services, The World Bank – United Nations,
New York, Geneva 1994, s. 5.
35
rzeczowych, duża jest skala szarej strefy) oraz niejednokrotnie lokalnego ich charakteru.
Z wielu powodów rośnie znaczenie usług w rozwoju poszczególnych państw122:
wpływają na infrastrukturę; usługi takie jak: transport, komunikacja, bankowość,
edukacja, ochrona zdrowia są częścią infrastruktury krajowej; dysponowanie tego rodzaju
usługami jest jednym z warunków rozwoju gospodarczego kraju;
mają pośredni wpływ na produkcję innych towarów i usług;
znaczenie strategiczne: niektóre usługi, jak np. pośrednictwo finansowe, odgrywają
bardzo ważną rolę dla wzrostu gospodarczego i rozwoju kraju;
znaczenie strukturalne: w przypadku wielu krajów, zwłaszcza konkurencyjnych w sferze
transakcji międzynarodowych, usługi stają się głównym stymulatorem wzrostu oraz
zastępują gałęzie schyłkowe;
znaczenie społeczno–kulturowe: usługi, takie jak: mass–media, reklama, edukacja,
wydawnictwa, turystyka mają wyraźny wymiar społeczno–kulturowy wpływający
na wzorce zachowań, postrzeganie świata123 i konsumpcję.
Ważną kwestią w przypadku analizy sektora usług jest ich udział w bilansie
płatniczym. Polska w całym okresie transformacji ma ujemne saldo obrotów handlowych
z zagranicą. Usługi poprawiają to saldo, bowiem w ich przypadku osiągana jest nadwyżka
eksportu nad importem. Dzieje się tak dzięki dwóm grupom usług: transportowi oraz
podróżom zagranicznym. Pozostałe usługi odnotowują ujemne saldo obrotów z zagranicą124.
Wykres 1.2.8
Eksport oraz import towarów i usług w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł)
600 560
513 529
587
500 447 530
509
368 372 480
400
428
304
300 250 260 347 365
239
185 200 281
200 141 232
202 211
100 156 161
121
0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
122
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki
globalnej. Implikacje dla sektora usług, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2002, s. 131.
123
Instytucje i transformacja, red. J. Godłów–Legiędź, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s.15
124
Usługi w Polsce 2007–2009, red. B. Słomińska, Instytut Badań Rynku Konsumpcji
i Koniunktur, Warszawa 2010, s. 35.
36
deficytu w obrotach handlu zagranicznego, tj. istotnej przewagi wartości importu Polski nad
eksportem, co ilustruje wykres 1.2.8. Również postępująca stabilizacja polskiej waluty
odwracała proporcje opłacalności w produkcji eksportowej i w imporcie. Niekorzystne były
również czynniki natury politycznej – czyli utrata rynków wschodnich, na których pozycja
Polski przez wiele lat była silna.
Początek XXI wieku przyniósł poprawę sytuacji w obrotach handlowych z zagranicą,
jednak nadal (utrzymuje się ujemne saldo). Pozytywnym trendem jest jednak wyższa
dynamika obrotów eksportowych od importowych. Polska gospodarka niestety nadal cechuje
się słabymi oznakami modernizacji. Zmiana tego stanu niewątpliwie podniosłaby
konkurencyjność polskich wyrobów nie tylko przez tańszą pracę, ale też dzięki wykorzystaniu
zmian kursów walut. Niewątpliwie wskazane by było wykorzystywanie przy produkcji
najnowszych technologii125.
Znakiem czasu dla rozwoju sektora usług jest od pewnego czasu sukces Internetu
i tzw. nowej ekonomii zdominowanej przez telekomunikację i sieci informatyczne oraz
rozwój gospodarki bazującej na wiedzy i nauce. Zmiany – również te związane z globalizacją
– coraz silniej dotykają również segmentów sektora usług. Zjawiskiem charakterystycznym
i dość znamiennym staje się też stosunkowo częste oferowanie poszczególnych usług przez
organizacje pozarządowe i te, które nie nastawiają się na zysk126. Te zabiegi mają na celu
poprawienie konkurencyjności poszczególnych rodzajów usług, opracowanie i realizowanie
wybranych rządowych programów pomocy oraz wykorzystanie międzynarodowych
programów pomocy, np. oferowanych przez Unię Europejską127.
Znaczenie rozwoju usług w polskiej gospodarce stale wzrasta. Jest to uniwersalny
trend rozwojowy. Wyrazem tego był rosnący udział sektora III – zarówno w liczbie
pracujących, jak i w generowaniu wartości dodanej brutto. W pierwszym przypadku udział
sektora zwiększył się o 13,6%, w drugim o 16,2%. Prousługowe zmiany w strukturze polskiej
gospodarki zachodzą, co oczywiste, przy malejącym udziale sektorów I i II128.
Taki stan rzeczy należy uznać za zgodny z tendencjami charakteryzującymi kraje,
w których od lat obserwuje się spadek udziału przemysłu w generowaniu PKB (na korzyść
sektora usług). Tempo zmian w tym zakresie jest jednak w Polsce niezadowalające. Zmiany
struktury przemysłu na korzyść przemysłu wysokiej technologii pozwoliłyby
na zdynamizowanie rozwoju polskiej gospodarki i podniesienie jej konkurencyjności
na rynkach europejskich, jak i światowych. Miałoby to rówież pozytywny wpływ na rozwój
wielu rodzajów usług substytucyjnych i komplementarnych do tych przemysłów, bowiem
rozwój nowoczesnych technologii nie jest możliwy bez solidnego wsparcia usługowego129.
nie powoduje przeniesienia prawa własności. Przeniesienie prawa własności może nastąpić,
a świadczenie usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym132.
Pojęcie usługi bywa też interpretowane jako usługi wykonywane „fachowo”.
W tym znaczeniu każdy dobrze wywiązujący się ze swoich zobowiązań usługodawca
nazywany jest profesjonalistą133.
Uwzględniając jednak różnorodność usług, można z pewnością znaleźć takie rodzaje
usług, które nie będą odpowiadały żadnej ze znanych definicji. Terminologia w tym obszarze
prowadzi często do pomyłek i pomieszania pojęć. Otóż produktem są wszystkie artykuły
lub procesy, które stanowią wartość dla konsumenta, podczas gdy dobra materialne i usługi
są dwiema odrębnymi podgrupami kategorii „produkt”. Takie rozgraniczenie nie jest jednak
powszechnie stosowane, a pojęcia „produkt”, „usługa” czy „produkt w postaci usługi”
używane są zamiennie w obrębie sektora. Nadmierna wrażliwość na taką czy inną definicję
usług nie ma sensu. Bardziej przydatne wydaje się zbadanie, czym właściwie są usługi i jaką
„ofertę” składamy za ich pomocą klientowi. P. Kotler rozróżnia cztery grupy takich ofert –
od klasycznego dobra materialnego (czystego produktu) do klasycznej usługi (czystej
usługi)134:
klasyczne dobro materialne (czysty produkt), takie jak mydło, pasta do zębów czy sól;
takim produktom nie towarzyszy żadna usługa;
dobro materialne wraz z towarzyszącą mu usługą podkreślającą troskę o klienta;
przykładem takiego dobra są komputery;
usługa, jako element podstawowy w pakiecie drugorzędnym z towarzyszącymi
jej dobrami i usługami – o mniejszym znaczeniu, np. przelot samolotem w pierwszej
klasie;
klasyczna usługa (czysta usługa) – np. opieka nad dzieckiem i psychoterapia.
Ten podział uzmysławia przede wszystkim powody, dla których tak trudno jest
zdefiniować usługę. Wyjaśnia też, dlaczego nie należy tego pojęcia uogólniać135.
Zróżnicowanie usług zależy od wielu czynników, w tym od tego, czy kierowane
są do przedsiębiorstw, czy do indywidualnych klientów; warunkiem ich świadczenia jest
fizyczna obecność klienta oraz to czy ich świadczenie wymaga przede wszystkim ludzi,
czy głównie sprzętu136.
Inna definicja podaje, że usługa jest działaniem o mniej lub bardziej niematerialnej
naturze. Występuje ona na ogół, lecz niekoniecznie, podczas kontaktu klienta z pracownikiem
świadczącym usługę i/lub łączy się z fizycznymi zasobami przedsiębiorstwa usługowego,
które zapewnia rozwiązanie problemów konsumenta137.
Wspólną cechą usług jest przynoszenie korzyści w sensie gospodarczym. Po pierwsze,
są niematerialnymi produktami, których użyteczność konkretyzuje się u usługobiorcy
lub rzeczy będącej w jego posiadaniu. Po drugie, stanowią szczególny rodzaj wartości
użytkowej wytwarzanej w wyniku wykonywania pracy. Po trzecie, tworzą nową wartość bądź
powiększają wartość już istniejącą. Po czwarte, są towarami lub potencjalnie mogą nimi być.
Po piąte, w procesie produkcji usług bierze udział czynnik zewnętrzny zwany żywym
lub martwym obiektem138.
Klienci, dążąc do zaspokojenia własnych potrzeb kupują na rynku różne usługi,
kierują się ich użytecznością (zdolnością produktu do zaspokajania potrzeb). Dlatego niektóre
132
A. Payne, Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 20.
133
M. Chłodnicki, Usługi profesjonalne. Przez jakość do lojalności klientów, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004, s. 9–12.
134
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 20–21.
135
K. Rogoziński, Usługi…, op. cit., s. 65.
136
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 21.
137
Ch. Grönroos, Service Management and Marketing. Managing the Moment of Trade in Service
Competition, Maxwell Macmillan International Editions, Toronto 1990, s. 27.
138
M. Daszkowska, Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1998, s. 17.
38
usługi mogą mieć wyższą użyteczność od innych, czyli potrafią lepiej zaspokajać potrzeby
klientów. Układ ocen usług, stosowany przez nabywcę, określany jest jako preferencje
nabywcy. Poziom satysfakcji klienta w dużej mierze zależy od poziomu jakości usług w danej
instytucji. Znaczenie tego elementu strategii produktu wzrasta w usługach. Poziom jakości
usług może być tym elementem, który wyróżnia daną instytucję spośród innych. Rola jakości
w usługach finansowych nabiera znaczenia z uwagi na ich cechy139.
W literaturze przedmiotu istnieje klasyczny zestaw standardowych cech usług, które
tworzą specyfikę usług i jej odmienność od dóbr materialnych. Poniżej zaprezentowano
cztery charakterystyczne cechy usług:
1. Niematerialność – usługi są niezwiązane w większości przypadków z wytwarzaniem dóbr
materialnych. Nie można ich dotknąć, odczuć, posmakować w takim stopniu, jak dobra
materialne. Niematerialność polega na tym, że nabywca po dokonaniu zakupu
nie przynosi niczego do domu. Niematerialność usługi jest atrybutem. Dotyczy to braku
własności, braku zapasów, braku ochrony patentowej, jednoczesności świadczenia
i konsumpcji140. Cecha ta oznacza, że usługi nie mają w większości postaci materialnej,
chociaż jednocześnie istnieją tzw. materialne nośniki usług, pozwalające
na materializowanie się niektórych rodzajów usług, przykładowo: budowlanych,
gastronomicznych.
2. Różnorodność – usługi są niejednolite, niestandardowe i bardzo urozmaicone, co oznacza
trudność w utrzymaniu jednorodnych standardów jakościowych oraz odmienność
poziomu zawieranych transakcji i świadczonych usług. Usługi na e–rynkach dostarczane
elektronicznie są różnorodne: finansowe, edukacyjne, handlowe. Lokalizacja i czasowe
ograniczenia nie mają takiego wpływu i znaczenia jak w przypadku usług. Ważne
jest zaufanie i pewność, że dany dostawca usług spełni oczekiwania klienta. Niezbędny
jest również bezpośredni kontakt pomiędzy kupującym a sprzedającym141.
3. Nierozdzielność – usługi są świadczone przez usługodawcę i jednocześnie konsumowane
przez klienta. Cecha ta odnosi się do nierozerwalności osoby świadczącej z produktem,
udziału klienta jako osoby współtworzącej usługę oraz roli, jaką w tym procesie mogą
spełniać inni klienci. W tym przypadku mamy do czynienia z jednoczesnością aktu
produkcji i konsumpcji usługi. Nie zawsze dotyczy ona wszystkich typów usług. Rozwój
nośników usług niematerialnych sprawił, że podobnie jak w przypadku dóbr materialnych
możliwe jest rozdzielenie aktu czynności usługowej od aktu konsumpcji tej usługi142.
4. Nietrwałość – nie ma możliwości magazynowania i przechowywania usług; stąd
nie ma możliwości wytwarzania ich na zapas, np. aby sprzedać je w terminie
późniejszym w okresie zwiększonego zapotrzebowania. Współcześnie cecha
ta nie dotyczy wszystkich rodzajów usług, bowiem są usługi, które można zapisywać
i przechowywać na różnego typu nośnikach danych. Nietrwałość usług oznacza,
że nie można ich magazynować, celem odsprzedaży. Wśród usług, które nie dają
się magazynować wyróżnia się usługi transpotrowe, bankowe, ubezpieczeniowe,
medyczne. W wielu sytuacjach efekty czynności usługowych można przenieść w czasie
i w przestrzeni, a więc i magazynować na nośnikach.
Każdy rodzaj usług – w tym usług finansowych – charakteryzuje się inną kombinacją
tych czterech cech, jak przedstawiono to na rysunku 1.3.1. Kontinuum materialności odnosi
się właśnie do wszystkich czterech cech. Usługi w barach szybkiej obsługi oznaczają
się bardzo wysokim stopniem materialności, są bardzo znormalizowane, świadczy
się je przeważnie klientowi i nie są trwałe. Usługi finansowe są mniej materialne, bardzo
zróżnicowane, nie zawsze wymagają bezpośredniego kontaktu z klientem i z reguły muszą
139
J. Mazur, Zarządzanie marketingiem usług, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002, s. 17.
140
Ibidem, s. 16.
141
S. Busch, Customer Focus in e–Services: Market–Oriented Perspectives on Developing,
Managing and Using Electronic Marketplaces, Difo–Druck, Bamberg 2002, s. 68.
142
C. Bywalec, O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne 2002” nr 9.
39
Nietrwałość
Niematerialność
Źródło: A. Payne, Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 23.
Istnieje wiele takich klasyfikacji usług. W różnych wariantach przyjmuje się całą
gamę takich kryteriów jak144:
rodzaj usługi;
rodzaj sprzedającego usługę i typ nabywcy usługi;
charakter zapotrzebowania i motyw zakupu;
wynajem a wejście w stan posiadania;
stopień wykorzystania sprzętu a stopień wykorzystania ludzi;
warunki dostarczenia usługi;
stopień, w jakim usługę wykonano na zamówienie indywidualne;
pracochłonność.
Najpewniejsze jest jednak łączenie wielu metod klasyfikacji, które w sumie dają
większe gwarancje prawidłowego zakwalifikowania określonej usługi. Bardziej pogłębioną
charakterystykę usług przedstawia J. Rathmell. Wyróżnia on następujących 13 elementów
odróżniających usługi od innych form prowadzenia działalności gospodarczej145:
1. monetarna wartość usług wyrażona jest w kategoriach stricte pieniężnych;
2. w wielu typach usług ich nabywca jest raczej konsumentem a nie klientem; bardziej
osobisty stosunek przejawia sprzedawca do nabywającego usługę;
3. poszczególne systemy marketingowe, typy usług różnią się charakterem (w towarach
stopniem);
4. usługi nie mogą być magazynowane;
5. charakter ekonomiczny usług jest problematyczny (zorientowane na zysk i typu non
profit);
6. zastosowanie marketingu w usługach jest utrudnione, a tym samym jest specjalistyczne;
7. standardy usługi nie mogą być precyzyjne;
8. występuje zróżnicowanie w ustalaniu cen w takich samych kategoriach usług;
9. stosowanie zasad ekonomii jest w usługach utrudnione ze względu na ich niematerialny
charakter;
10. występuje wiele różnych, ale połączonych ze sobą korzyści;
11. koncentracja w usługach jest ograniczona;
12. wyróżnianie się na rynku usług uzależnione jest od działalności marketingowej z nim
związanej;
143
A. Payne, Marketing…, op. cit., s. 22–24.
144
Ibidem, s. 25–26.
145
J. M. Rathmell, What is Meant by Services, “Journal of Marketing”, October 1986, s. 38.
40
146
K. Kłosiński, Usługi w rozwoju społeczno–gospodarczym Polski, [w:] Usługi w rozwoju
społeczno–gospodarczym, red. K. Kłosiński, U. Kłosiewicz–Górecka, Wydawnictwo Instytutu
Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 2005, s. 32.
147
C. Lovelock, J. Wirtz, Services Marketing. People, Technology, Strategy, Library of Congress
Cataloging–in–Publication Data, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey,
2007, s. 38.
148
R. Evangelista, M. Savona, Innovation, Employment and Skills in Services. Firm and Sectoral
Evidence, “Structural Change and Economic Dynamics”, 2003, No. 14, s. 449–474.
149
K. Rogoziński, Refleksje nad mandalą cywilizacji zachodniej, „Przegląd Powszechny”, 1999,
nr 2, s. 226.
41
oraz bilansu płatniczego Polski. Wraz ze wzrostem zatrudnienia w usługach ich rozwój
przyczyni się do poprawy międzynarodowej konkurencyjności Polski150.
Wobec wysokiego ryzyka związanego z wprowadzaniem nowych produktów
podstawowe znaczenie dla jego ograniczenia ma znajomość czynników, od których zależy
sukces tych produktów na rynku. W odniesieniu do produktów materialnych czynniki
te zostały dobrze rozpoznane i zaliczono do nich przede wszystkim najwyższą jakość
produktu i jego atrakcyjność rynkową. W przypadku usług finansowych badania mające
na celu identyfikację czynników warunkujących sukces we wprowadzaniu nowych usług
na rynek151 pozwoliły na ustalenie, że głównymi czynnikami, od których zależy powodzenie
nowej usługi finansowej na rynku, są:
1. szeroko rozumiana jakość, obejmująca nie tylko wysoką jakość produktu w porównaniu
z produktami konkurencyjnymi, ale także jakość systemu dystrybucji, wysoką jakość
usług sprzedawanych oraz dobrą koordynację i dopasowanie między produktem,
systemem jego dystrybucji i strukturą organizacyjną;
2. wyróżniający się produkt, rozumiany jako produkt dostarczający unikatowych korzyści
z punktu widzenia klienta, będący pierwszym na rynku oraz charakteryzujący
się innowacyjnością;
3. dopasowanie wprowadzanego na rynek produktu do istniejącej oferty, co daje większą
gwarancję, że produkt będzie skutecznie sprzedawany przez istniejącą sieć dystrybucji
i nie spotka się z oporami personelu;
4. zastosowanie technologii, która może pełnić wiele funkcji: ułatwiać zarządzanie
produktem i jego jakością152 (w tym kontrolę kosztów), stanowić wartość dodaną
dla klienta, odróżniając od konkurencji – pomagać w rozwoju długoterminowej więzi
z klientami;
5. dobrze zdefiniowany segment klientów, do którego kieruje się nowy produkt;
6. dobrze opracowana od strony organizacyjnej i sprawnie realizowana procedura
wprowadzania nowej usługi, zapewniająca optymalną koordynację wszystkich działań.
Sam produkt bądź usługa i płynące zeń korzyści nie mają decydującego wpływu
na rynkowy sukces lub porażkę wprowadzanych innowacji153. Najistotniejszym czynnikiem,
od którego zależy rynkowe powodzenie nowego produktu, są kompleksowe przygotowanie
i perfekcyjna realizacja procedury wprowadzenia innowacji do oferty, a następnie stałe
monitorowanie poziomu jego sprzedaży, rejestracja uwag zgłaszanych przez klientów
i pracowników sprzedających produkt oraz doskonalenie go. Jak bowiem pokazują
doświadczenia wielu instytucji finansowych154, niedostateczne przygotowanie procesu
wprowadzania nowego produktu do oferty od strony „technicznej” (brak sformalizowanych
procedur, nieprowadzenie badań rynkowych, niedostateczne przygotowanie personelu itp.)
są częstymi przyczynami niepowodzenia rynkowego nowej usługi155.
Nieodłącznym elementem każdej gospodarki, obok rynków dóbr konsumpcyjnych,
środków produkcji (np. siły roboczej) są rynki usług finansowych. Umożliwiają one przepływ
środków i produktów w sektorze publicznym (rząd, bank centralny, gospodarka komunalna,
organizacje non for profit), w obrocie międzynarodowym (Europejski Bank Centralny, Bank
Światowy i in.) oraz w szeroko rozumianym sektorze biznesu związanym z działalnością
150
Dorota Ostrowska, Jakość kapitału ludzkiego… op. cit., s. 165–166.
151
Ch. J., Ch. Storey, Success Factors for New Consumer Financial Services. „International
Journal of Bank Marketing”, 1991, No. 1, s. 3–10.
152
K. Opolski, G, Dykowska, M. Możdżonek, Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych.
Teoria i praktyka, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003, s. 103.
153
A. Johne, C. Storey, New Service Development: a Review of the Literature and Annotated
Bibliography, „European Journal of Marketing”, 1998, No. 3–4.
154
U. de Brentani, The New Product Process in Financial Services: Strategy for Success,
„International Journal of Bank Marketing”, 1993, Vol. 11, Iss. 3, s. 15.
155
J. Harasim, Wprowadzanie nowych produktów do oferty banków skierowanej do klientów
indywidualnych, „Bank i Kredyt”, 2004, nr 7, s. 49.
42
zarówno osób fizycznych jak i prawnych. Na rynkach finansowych zachodzi ruch okrężny
dóbr, usług i funduszy156. Są pośrednikami między strefą konsumpcji a produkcji, kreują
inwestycje, skłaniają do oszczędzania, dzięki czemu są barometrami koniunktury,
„krwiobiegiem gospodarki”, wyznaczają perspektywy rozwoju gospodarczego i wskaźniki
makroekonomiczne. Rynki finansowe tworzą system finansowy z odrębnymi cechami
w zakresie prawnym, instytucjonalnym, organizacyjnym, produktowym157.
W podmiotowej strukturze, popytową stronę rynku usług finansowych tworzą klienci
indywidualni oraz instytucjonalni. Wszystkie instytucje rynku usług finansowych stosują
w swoich działaniach podział na dwa podstawowe segmenty:
1. Rynek klientów indywidualnych typu „B 2 C” – business to consumer ma na ogół
charakter polipolu i można go podzielić na następujące hipotetyczne segmenty:
poziom zerowy – (około 30% społeczeństwa): osoby niekorzystające z usług
finansowych, głównie z powodów ekonomicznych;
poziom minimalny – (około 20–30% społeczeństwa): osoby korzystające jedynie
z prostych biernych operacji kasowych, takich jak: wpłaty, wypłaty, przelewy;
poziom klientów korzystających z prostych usług bankowych (około 40–50%
społeczeństwa): depozyty, drobne kredyty konsumpcyjne, bierne operacje kasowe;
poziom klientów korzystających ze średnio złożonych produktów bankowych i innych
produktów finansowych (około 11–15% społeczeństwa): kredyty, fundusze inwestycyjne,
dobrowolne ubezpieczenia, operacje przez Internet;
poziom klientów korzystających ze skomplikowanych i zindywidualizowanych
produktów (5–9% społeczeństwa): segment rynku kwalifikowanego.
2. Rynek klientów instytucjonalnych m.in. można podzielić na następujące segmenty:
państwo i jednostki samorządu terytorialnego;
organizacje nastawione na zysk (np. przedsiębiorstwa);
organizacje nie nastawione na zysk (np. stowarzyszenia, partie polityczne itp.).
Tabela 1.3.1
Struktura rynku usług finansowych
Strony
Rynek
podażowa Popytowa
Sprzedający: Kupujący:
podmiotowa
Strony
instytucje finansowe
osoby fizyczne, osoby prawne, rząd, inne instytucje
Potrzeby
przedmiotowa Produkty finansowe
w zakresie zarządzania środkami i instrumentami finansowymi
Źródło: M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, Kraków 2011, s. 8.
156
P. S. Rose, Money and Capital Markets, 2nd ed. Business Publications, Inc. Plano Texas,
1986, s. 7.
157
M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, Kraków 2011, s. 7.
43
funkcjonujących na rynku usług finansowych występuje wtedy, gdy tworzą one bardziej
atrakcyjne aktywa majątkowe dla oszczędzających i zobowiązania dla pożyczających
niż gdyby oszczędzający, czy pożyczający tworzyli je bezpośrednio między sobą. Celem
instytucji finansowych jest rozwiązywanie problemów współczesnych organizacji i osób
fizycznych związanych nie tylko z inwestowaniem, lecz z bieżącą działalnością
(brak płynności finansowej, nieregularność lub niepewność należności, zarządzanie
finansami, bądź płatnościami, itp.) Potencjał firm finansowych i system gwarancji
zmniejszają ryzyko operacji na rynkach finansowych pod warunkiem zaufania do systemu
finansowego.
W przypadku przedmiotowej struktury rynku usług finansowych stronę popytową
definiuje się jako „pojawiający się stan napięcia, wynikający z poczucia braku czegoś
pożądanego”158 są kategorią szeroką i zróżnicowaną w swojej strukturze. Podstawowymi
właściwościami potrzeb są substytucyjność (tj. zastępowalność, np. lokata bankowa, polisa,
lub fundusz emerytalny) oraz komplementarność (kredyt i ubezpieczenie kredytu).
Z przypadku strony podażowej rynku przedmiotem transakcji na rynku usług
finansowych jest najbardziej płynnym aktywem, tj. kapitał finansowy obejmujący „zasoby
finansowe lokowane w działalności mającej przynieść dochód”159. Kapitał finansowy160
jest najbardziej płynnym aktywem i podstawowym czynnikiem rozwoju mikro–
i makroekonomicznego. Pod względem przedmiotowym rynek usług finansowych można
podzielić na subrynki, związane z ofertą określonego typu produktów, które tworzą m.in.
rynek usług: bankowych, ubezpieczeniowych, emerytalnych i kapitałowych.161
Tabela 1.3.2
Rynek finansowy a gospodarka
Instrumenty polityki ekonomicznej państwa
Rozwój gospodarczy
(podatki, cła, stopy procentowe, prawo)
Przesłanki podejmowania decyzji Oczekiwane realne efekty uczestnictwa
uczestnictwa w rynku finansowym w rynku finansowym
Dochód, zyski
Zaspokojenie potrzeb
Świadomość finansowa
RYNEK w zakresie zarządzania
Oferta
FINANSOWY instrumentami
Zaufanie, wiarygodność
finansowymi
i inne czynniki
Źródło: M. Płonka, Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, Kraków 2011, s. 8.
158
Analiza rynku. Systemy i mechanizmy, red. S. Młynarski, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1993, s. 59.
159
Z. Fedorowicz, Rynek pieniądza i rynek kapitału, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997,
s. 18–19.
160
W. Milo, Finansowe rynki kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000,
s. 10.
161
M. Płonka, Marketing instytucji finansowych… op. cit., s. 8–13.
44
162
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B. Woźniak, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2008, s. 18–19.
163
P. A. Samuelson, W. D. Nordhous, Ekonomia, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2004, s. 33.
164
D. Korenik, St. Korenik, Podstawy finansów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2004, s. 20.
45
1000 858
754 713
750 667 658 653 649 647 645 649 643 646
500 416
369
277 319
220 228 254 241
250 168 198 147 141 124 137
190
77 106 111 117 83 75 70 67
40 52 109 62 62 62
16
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki SKOKi ZU FI OFE
Źródło: Na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa.
165
I. Rudawska i in., Usługi w gospodarce rynkowej, red. I. Rudawska, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2009.
166
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa…, op. cit., s. 15–18.
46
finansowych praktycznie jest dużo większa niż wynikałoby to z ich udziału w globalnym
zatrudnieniu i wartości PKB w cenach bieżących (53,7 mld zł) – co stanowi 4,32% PKB
na koniec 2010r.167
Wykres 1.4.2
Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł)
120%
125% 1800
111% 111%
104% 1600
97%
100% 1400
85%
82%
77% 76% 79%
71% 1200
75% 63% 65%
56%
1000
54%
1 665 800
50% 1 407 1 492
1 213 600
1 023
25% 836 400
553 584 640 726
488 200
345 402
209 266
0% 0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Żródlo: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
167
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa…, op. cit., s. 14.
168
R. Matousek, N. Sarantis, The Bank Lending Channel and Monetary Transmission in Central
and Eastern European Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s. 323.
47
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
PKB Aktywa instytucji finansowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa i S. Gomułka, Policy Challenges Within the (Enlarged)
European Union: How Can Economic Convergence Be Fostered?, [in:] Economic Convergence and Divergence
in Europe: Growth and Regional Development in the Enlarged European Union, ed. G. Tumpel–Gugerell,
P. Mooslechner, Cheltenham 2003, s. 437.
169
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym,
red. A. Wolak, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s.19.
170
M. Al–Kaber, Rynki finansowe i instytucje, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Białymstoku, Białystok 2004, s. 364.
171
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 32.
172
R. Walkiewicz, Bankowość inwestycyjna wyzwaniem dla polskich banków, [w:] Banki
w Polsce, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001, s. 174.
173
M. Al–Kaber, Rynki finansowe i instytucje…, op. cit., s. 398.
48
Żródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
174
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001, s. 502.
49
196%
200% 188%
178%
170%
163% 164% 161%
157% 163%
148%
150% 136% 140% 135% 131%
126% 129% 131% 142% 140% 126% 125%
125% 122% 121%
114% 118% 110% 114% 119% 115%
109% 116%
117%
109% 129%
99% 105% 101% 104%
95%
100% 99%
128% 130% 117% 121% 122% 119% 116%
113% 106% 110% 113% 115% 106% 112%
55%
50%
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
175
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy…, op. cit., s. 502–503.
176
J. Konieczny, Bankowość inwestycyjna na świecie i w Polsce, Wydawnictwo Olympus,
Warszawa 1996, s. 68.
50
177
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy…, op. cit., s. 503.
178
Ibidem, s. 504.
179
S. Barisitz, Banking in Central and Eastern Europe 1980–2006: From Communism
to Capitalism, Routledge International Studies in Money and Banking, Abingdon 2008,
s. 34–36.
180
Raport o stabilności systemu finansowego 2009…, op. cit., s. 12.
51
Żródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
181
Raport o stabilności systemu finansowego 2009…, op. cit., s. 12.
182
J. Poteraj, Polskie instytucje finansowe. Kreacja rynków i procedury konsolidacyjne,
Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis, Olecko 2002, s. 83.
183
K. Rogoziński, Usługi rynkowe…, op. cit., s. 44.
52
184
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna…, op. cit., s. 142.
185
Globalization: a Blessing or a Curse, International Monetary Fund Survey, 13 May 2002.
186
Polska 2011…, op. cit., s. 21.
187
T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna…, op. cit., s. 142–144.
188
M. Jagielski, Sektor usług jako obszar…, op. cit., s. 295–300.
189
I. Miles, Innovation in Services, [in:] J. Fagerberg, D.C. Mowery, R.R. Nelson, The Oxford
Handbook of Innovation, 2006, Published to Oxford Handbooks Online: September 2009,
s. 433.
190
J. Wyszkowska–Kuna, Handel usługami w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2002, s. 42–42.
53
191
J. Wyszkowska–Kuna, Innowacyjność sektora usług w Polsce na tle krajów UE, [w:] Wzrost
gospodarczy – rynek pracy – innowacyjność gospodarki, red. W. Kasperowicz, K. Madej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, s. 214.
192
Ewolucja sektora usług w Polsce…, op. cit., s. 29–30.
54
Aneks do rozdziału 1
Tabela 1.1.3
Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27, inflacja i stopa bezrobocia w latach 1996–2010
(w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tempo wzrostu
6,24 7,09 4,98 4,52 4,26 1,21 1,44 3,87 5,34 3,62 6,23 6,79 5,13 1,61 3,94
PKB w Polsce
Tempo wzrostu
1,90 2,70 2,80 3,00 3,90 2,00 1,50 1,60 2,50 2,00 3,20 3,00 0,50 -4,10 1,80
PKB w UE–27
Inflacja 18,5 13,2 8,60 9,80 8,50 5,50 1,90 0,80 4,40 2,10 1,00 2,50 4,20 3,50 2,60
Stopa
13,2 10,3 10,4 13,1 15,1 17,5 20,0 20,0 19,0 17,6 14,8 11,2 9,5 12,1 12,4
bezrobocia
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.1.4
PKB per capita w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
w tys. zł 11 13 16 17 19 20 21 22 24 26 28 31 33 35 37
w PPS (UE
45 47 48 49 48 48 48 49 51 51 52 54 57 61 63
27=100)
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2012), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.1.5
Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki
w latach 1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %)
Tabela 1.1.6
Struktura pracujących według trzech sektorów gospodarki w Polsce w latach 1996–2010
Lata Sektor I (w %) Sektor II (w %) Sektor III (w %)
1996 27,0 29,6 43,4
1997 27,5 29,5 43,0
1998 27,6 29,0 43,4
1999 27,6 28,4 44,0
2000 28,5 26,8 44,7
2001 29,2 25,2 45,6
2002 28,7 23,9 47,4
2003 17,0 27,6 55,4
2004 16,8 27,7 55,5
2005 16,6 27,8 55,6
2006 16,2 27,9 55,9
2007 16,6 28,5 55,9
2008 15,2 28,2 56,6
2009 13,3 31,1 55,6
2010 12,8 30,2 57,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek pracy w Polsce w 1996 roku: kontynuacja korzystnych
tendencji, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1997, s. 17; Rocznik Statystyczny, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1999, s. 129–132; Mały Rocznik Statystyczny Polski, Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa 2000, s. 130–131; Rocznik Statystyczny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004; Rocznik
Statystyczny Pracy 2001 i 2006, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2001 i 2006 oraz Pracujący w
gospodarce narodowej w 2008 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 10–11 i 22–29; Strategia
Rozwoju Kraju 2007–2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 25.
Tabela 1.1.7
Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Składniki 2000 2010
Cały PKB 100,0 100
Wartość dodana brutto 89,0 88,0
Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo 4,4 3,1
Przemysł 21,4 21,6
–górnictwo 2,2 2,3
–przetwórstwo przemysłowe 16,5 16,3
–wytwarzanie i dostawa energii elektrycznej, gazu, wody 2,7 3,0
Budownictwo 6,9 6,2
Handel i naprawy 17,3 16,6
Inne usługi 50,0 52,5
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
Tabela 1.1.8
Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Sektory 2000 2010
Przedsiębiorstwa 39,8 43,8
Instytucje finansowe i ubezpieczeniowe 4,4 3,9
Instytucje rządowe i samorządowe 13,5 12,8
Gospodarstwa domowe 30,2 26,6
Instytucje niekomercyjne 1,1 1,0
Podatki od produktów minus dotacje do produktów 11,0 11,9
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
57
Tabela 1.1.9
Udział sektorów własnościowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %)
Sektory 2000 2010
Publiczny (wartość dodana) 25,8 20,0
Prywatny (wartość dodana) 63,2 68,1
Podatki od produktów minus dotacje do produktów 11,0 11,9
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
Tabela 1.1.10
Pracujący w gospodarce narodowej oraz PKB w cenach bieżących w 2010r.
PKB w cenach
Pracujący w:
Wyszczególnienie bieżących w:
tys. % mln zł %
A — rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 2376,1 16,84% 46 905 3,76%
B — górnictwo i wydobywanie 173,0 1,23% 27 651 2,22%
C — przetwórstwo przemysłowe 2436,5 17,27% 209 323 16,79%
D — wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz,
159,1 1,13% 43 347 3,48%
parę wodną i gorącą wodę
E — dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami;
140,9 1,00% 15 524 1,25%
rekultywacja
F — budownictwo 865,2 6,13% 102 799 8,25%
G — handel i naprawa pojazdów samochodowych 2189,1 15,52% 242 471 19,45%
H — transport i gospodarka magazynowa 701,4 4,97% 74 373 5,97%
I — zakwaterowanie i gastronomia 237,4 1,68% 15 365 1,23%
J — informacja i komunikacja 237,8 1,69% 45 958 3,69%
K — działalność finansowa i ubezpieczeniowa 337,9 2,40% 53 711 4,31%
L — obsługa rynku nieruchomości 196,0 1,39% 69 839 5,60%
M — działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 481,3 3,41% 63 742 5,11%
N — administrowanie i działalność wspierająca 411,7 2,92% 21 356 1,71%
O — administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe
970,1 6,88% 66 517 5,34%
zabezpieczenia społeczne
P — edukacja 1079,9 7,66% 60 969 4,89%
Q — opieka zdrowotna i pomoc społeczna 764,4 5,42% 47 813 3,84%
R — działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 148,4 1,05% 10 445 0,84%
S — pozostała działalność usługowa 200,7 1,42% 21 823 1,75%
Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz
6 496 0,52%
wytwarzające produkty na własne potrzeby
Razem 14106,9 100% 1 246 427 100%
Źródłó: Pracujący w gospodarce narodowej w 2010r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s.11.
58
Tabela 1.1.11
Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki
oraz przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produktywność
31 40 45 52 62 68 75 84 100 98 103 112 112 120 131
w przemyśle
Produktywność
28 32 40 45 55 56 60 63 78 76 80 85 89 90 92
w usługach
Płace w przemyśle 16 21 25 28 31 34 34 36 37 38 40 43 49 53 55
Płace w usługach 16 21 25 29 32 34 35 36 37 38 39 42 48 52 54
Przeciętne
wynagrodzenie brutto 10 13 15 20 23 25 26 26 27 29 30 32 35 37 39
w Polsce
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.1.12
Podstawowe parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących
(w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Produkt krajowy
422 515 601 666 744 780 809 843 925 983 1 060 1 177 1 275 1 343 1 415
brutto
Wartość dodana
372 455 534 587 662 695 715 744 822 866 931 1 029 1 116 1 194 1 246
brutto ogółem
Popyt krajowy 428 536 630 705 792 808 837 866 946 991 1 079 1 211 1 326 1 342 1 430
Spożycie ogółem 340 415 479 537 607 646 686 708 761 801 856 923 1 021 1 069 1 136
Akumulacja 88 121 151 168 185 162 151 158 186 189 223 288 305 274 294
Eksport towarów
94 121 156 161 202 211 232 281 347 365 428 480 509 530 587
i usług
Import towarów
100 141 185 200 250 239 260 304 368 372 447 513 560 529 602
i usług
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.1.13
Czynniki wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 2001–2010 (wkład w %)
Realny PKB Łączna produktywność Kapitał Udział ludności Stopa Stopa Liczba
Rok
per capita czynników produkcji (2) (1) w wieku prod. aktywności zatrudnienia godzin
u i (1-u)=wagi obydwu czynników produkcji: czynnika pracy u=2/3 i czynnika kapitału (1-u= 1/3)
A – tzw. reszta Solowa, czyli całkowita produktywność czynników wytwórczych (TFP – Total Factory
Productivity).
Źródło: Raport Polska 2011, Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Wydawnictwo Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2011, s. 85.
Tabela 1.1.14
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
BIZ (w mld EUR) 4,271 4,067 10,237 8,33 15,741 17,242 10,128 9,343 6,665
BIZ (w % PKB) 2,1% 2,1% 5,1% 3,4% 5,7% 5,5% 2,8% 3,0% 1,9%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 2002–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.2.1
Roczne zmiany w sektorze usług w latach 1996–2010 (ceny stałe w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor usług 5,6 4,9 5,0 5,4 4,2 2,7 3,1 3,1 3,6 3,4 4,4 5,6 4,2 1,6 3,2
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1995–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.2.2
Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Sektor usług 5,6 10,8 16,3 22,6 27,7 31,2 35,3 39,5 44,5 49,4 56,0 64,7 71,6 74,4 79,9
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.2.3
PKB sektora usług wg sekcji
Sekcja/Rok 2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010
Handel; naprawa pojazdów
128244 162950 175008 188688 204169 224592 242471 17,1%
samochodowych
Transport i gospodarka
34010 47790 5303 58061 61262 67060 74373 5,3%
magazynowa
Zakwaterowanie i gastronomia 8401 10560 10856 11757 13219 14260 15365 1,1%
Informacja i komunikacja 22822 37333 38306 41188 46121 48589 4558 3,2%
Działalność finansowa
33004 38160 42566 54787 59218 46899 53711 3,8%
i ubezpieczeniowa
Obsługa rynku nieruchomości 43590 55707 59207 62433 67708 67349 69839 4,9%
Działalność profesjonalna,
33591 43530 46788 52079 59076 64269 63742 4,5%
naukowa i techniczna
Administrowanie i działalność
8690 10933 12519 15124 17506 19969 21356 1,5%
wspierająca
Administracja publiczna
35931 46471 48904 52862 59594 65248 66517 4,7%
i obrona narodowa
Edukacja 34103 44588 46494 49818 53544 57969 60969 4,3%
Opieka zdrowotna i pomoc
17933 30828 34062 37460 42049 44843 47813 3,4%
społeczna
Działalność związana
5389 7169 6438 7730 9876 10606 10445 0,7%
z kulturą, rozrywką i rekreacją
Pozostała działalność usługowa 13593 17961 19594 20043 21246 21922 21823 1,5%
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011,
s. 683–684.
60
Tabela 1.2.4
Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004
oraz przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł)
Podmioty gospodarcze Zatrudnienie
Sektor publiczny Sektor prywatny Sektor publiczny
Ilość % Ilość % Ilość %
Handel; naprawa pojazdów samochodowych 394 0,01 1100209 41,26 1093 21,75
Transport i gospodarka magazynowa 40 0,00 264602 9,92 470 9,35
Zakwaterowanie i gastronomia 847 0,03 123367 4,63 117 2,33
Informacja i komunikacja 196 0,01 94967 3,56 160 3,18
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 123 0,00 131090 4,92 259 5,15
Obsługa rynku nieruchomości 42513 1,59 152871 5,73 113 2,25
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 2068 0,08 330163 12,38 214 4,26
Administrowanie i działalność wspierająca 179 0,01 93973 3,52 304 6,05
Administracja publiczna i obrona narodowa;
obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 10664 0,40 16333 0,61 640 12,73
Edukacja 47141 1,77 68991 2,59 1024 20,37
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 7050 0,26 178958 6,71 632 12,57
Dane dla przedsiębiorstw zatrudniających więcej niż 9 pracowników, poza jednostkami budżetowymi
prowadzącymi działalność w zakresie obrony narodowej oraz bezpieczeństwa publicznego.
Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r.,
„Biuletyn Statystyczny”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, nr 4.
Tabela 1.2.5
Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r.
1995 2010 Różnica
Usługi 6736,0 8050,0 1314,0
Przemysł 4556,2 3842,1 -714,1
Rolnictwo 4193,5 2128,8 -2064,7
Ogółem 15485,7 14020,9 -1464,8
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 144–145.
Tabela 1.2.6
Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 według sekcji PKD
Nazwa sekcji tys. osób
Handel hurtowy i detaliczny 434,4
Administracja publiczna 213,9
Obsługa nieruchomości 178,5
Pośrednictwo finansowe 96,6
Działalność usługowa komunalna 51,8
Hotele, restauracje 15,6
Edukacja -6,7
Transport, magazyny, łączność 0,7
Ochrona zdrowia -125,6
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1995–2012), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
61
Tabela 1.2.7
Przeciętne zatrudnienie w sekcjach usługowych w 2005r., 2009r. i 2010r.
oraz przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r.
Zatrudnienie w tys. Wynagrodzenie 2010r
2005 2009 2010 w zł w%
Handel; naprawa pojazdów samochodowych 1379,9 1611,5 1598,7 2593 80,40
Transport i gospodarka magazynowa 507,4 581,8 582,5 2971 92,12
Zakwaterowanie i gastronomia 147,5 180,9 175,7 1967 60,99
Informacja i komunikacja 155,5 195,7 195,3 5515 171,01
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 244 278,9 281,7 5459 169,27
Obsługa rynku nieruchomości 133,6 140 142 3373 104,59
Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 270,5 326,3 328,4 4015 124,50
Administrowanie i działalność wspierająca 262,8 320,8 353,8 2124 65,86
Administracja publiczna i obrona narodowa;
551,8 629,5 642,8 4150 128,68
obowiązkowe zabezpieczenia społeczne
Edukacja 1018,2 1039 1035 3380 104,81
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 621,7 656,5 667,8 3147 97,58
Działalność związana z kulturą, rozrywką
113,7 128,5 130,3 2949 91,44
i rekreacją
Pozostała działalność usługowa 89,8 98,4 95,5 2322 72,00
Średnia 3225
Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 176.
Tabela 1.2.8
Eksport towarów i usług oraz import towarów i usług w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Eksport
94 121 156 161 202 211 232 281 347 365 428 480 509 530 587
(mld zł)
Import
100 141 185 200 250 239 260 304 368 372 447 513 560 529 602
(mld zł)
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Rocznik Statystyczny Polski (z lat 1996–2011), Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
Tabela 1.4.1
Instytucje finansowe w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 1475 1378 1272 858 754 713 667 658 653 649 647 645 649 643 646
SKOKi 168 198 220 228 147 141 124 109 83 75 70 67 62 62 62
ZU 41 50 54 58 66 72 74 76 69 68 65 67 66 65 65
FI 16 40 52 77 106 111 117 137 254 190 241 277 319 369 416
OFE – – – 21 21 17 16 16 15 15 15 15 14 14 14
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
62
Tabela 1.4.2
Aktywa instytucji finansowych w Polsce (w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 197,1 247,7 318,7 363,4 428,5 469,7 466,5 489 538,5 586,4 681,8 792,8 1039,1 1059,6 1158,5
SKOK–i 0,2 0,4 0,6 0,9 1,2 1,8 2,5 3,3 4,2 5,3 6 7,3 9,4 11,6 14,1
ZU 8,1 13,2 20,7 28,9 37,9 47,2 57,6 65,7 77,9 89,6 108,6 126,9 137,9 139 145,1
FI 1,4 1,9 1,8 3,2 7,1 12,1 22,8 33,8 37,6 61,6 99,2 133,8 73,9 93,4 116,5
OFE 0 0 0 2,3 9,9 19,4 31,6 44,8 62,6 86,1 116,6 140 138,3 178,6 221,3
Pozostałe 1,8 3 3,2 3,6 3,9 2,9 2,8 3,7 5,5 6,9 10,8 11,8 8,6 9,9 9,2
Aktywa łącznie 208,6 266,2 345 402,3 488,5 553,1 583,8 640,3 726,3 835,9 1023 1212,6 1407,2 1492,1 1664,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
Tabela 1.4.3
Udział aktywów instytucji finansowych (w %)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 94,5 93,1 92,4 90,3 87,7 84,9 79,9 76,4 74,1 70,2 66,6 65,4 73,8 71,0 69,6
SKOK–i 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,8 0,8
ZU 3,9 5,0 6,0 7,2 7,8 8,5 9,9 10,3 10,7 10,7 10,6 10,5 9,8 9,3 8,7
FI 0,7 0,7 0,5 0,8 1,5 2,2 3,9 5,3 5,2 7,4 9,7 11,0 5,3 6,3 7,0
OFE 0,0 0,0 0,0 0,6 2,0 3,5 5,4 7,0 8,6 10,3 11,4 11,5 9,8 12,0 13,3
Pozostałe 0,9 1,1 0,9 0,9 0,8 0,5 0,5 0,6 0,8 0,8 1,1 1,0 0,6 0,7 0,6
Aktywa jako %
49,4 51,6 57,4 60,4 65,6 70,1 72,2 75,9 78,6 85,0 96,5 103,0 110,3 111,1 117,6
PKB
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
Tabela 1.4.4
Dynamika aktywów instytucji finansowych
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem 127,6 129,6 116,6 121,4 113,2 105,6 109,7 113,4 115,1 122,4 118,5 116,0 106,0 111,6
Banki 125,7 128,7 114,0 117,9 109,6 99,3 104,8 110,1 108,9 116,3 116,3 131,1 102,0 109,3
SKOKi 200,0 150,0 150,0 133,3 150,0 138,9 132,0 127,3 126,2 113,2 121,7 128,8 123,4 121,6
ZU 163,0 156,8 139,6 131,1 124,5 122,0 114,1 118,6 115,0 121,2 116,9 108,7 100,8 104,4
FI 135,7 94,7 177,8 221,9 170,4 188,4 148,2 111,2 163,8 161,0 134,9 55,2 126,4 124,7
OFE 430,4 196,0 162,9 141,8 139,7 137,5 135,4 120,1 98,8 129,1 123,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa.
63
ROZDZIAŁ 2
198
Encyklopedia organizacji i zarządzania, red. K. Skarżyńska, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1981.
199
J. Poteraj, Katalaktyka instytucji finansowych rynku emerytalnego, Wydawnictwo Fachowe
CeDeWu, Warszawa 2010, s. 33–34.
200
Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów…, op. cit., s. 5–6.
64
201
Leszek Kupiec, Gospodarka przestrzenna, t. IV. Polityka regionalna, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 53.
202
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 1997.
203
D. North, D. Acemoglu, F. Fukuyama, D. Rodrik, Governance, Growth…, op. cit., s. 22.
204
B. V. Adkisson, The Original Institutionalist Perspective on Economy and its Place
in a Pluralist Paradigm, “International Journal of Pluralism and Economics Education”, 2010,
Vol. 1, No. 4, s. 364–365.
205
S. Pejovich, Economic Analysis of Institutions and Systems, Boston: Kluwer 1995, s. 30.
206
G. W. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gosodarczy, „Ekonomista”, 2004, nr 5, s. 618.
207
J. Winiecki, Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku zmian instytucjonalnych,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012, s. 203.
65
gospodarcze. Można wskazać również zależność odwrotną: wpływ ludzi (uczestników gry)
na instytucje. Instytucje powstają bowiem w wyniku interakcji między ludźmi216.
Instytucje wpływają na bezpieczeństwo i poziom dochodu obywateli217, kreują
porządek relacji międzyludzkich, poprawiają przejrzystość informacyjną218. Mogą jednak
działać również w przeciwnym kierunku, stwarzać bodźce niekorzystnie wpływające
na aktywność gospodarczą. Brak jakiegoś elementu podstaw instytucjonalnych wpływać
może hamująco na wzrost produkcji, efektywność inwestycji219.
Cechą charakterystyczną instytucji jest jasne określenie kosztów i korzyści wyborów
dokonywanych przez wszystkich członków społeczeństwa w różnych okolicznościach. Każda
osoba utożsamiająca się z daną grupą powinna znać i stosować przyjęte reguły
funkcjonowania220. Powinny być one przejrzyste, bez luk. Są bowiem ograniczenia, które
z góry określają wszystkie działania. Ich celem jest określenie reguł gry. Nikt ich nie może
zmieniać, jeśli gra się rozpoczęła. Są też przymusowe. Może to być przymus wewnętrzny,
kiedy stosowanie reguł jest zgodne z interesem jednostki. Jednak większe znaczenie
przypisywane jest regułom mającym znamiona przymusu zewnętrznego. Jednostka
nie powinna być wówczas zainteresowana złamaniem reguł, gdyż oznacza to wzrost
potencjalnych kosztów. Konsekwencje złamania zasad powinny być dotkliwe. Siła
egzekwowania reguł pełni rolę rozstrzygającą w tworzeniu instytucji221.
W ekonomii występują trzy ujęcia instytucji222:
1. Instytucje utożsamiane z organizacjami. Taki aspekt występuje najczęściej w ekonomii
neoklasycznej i w języku potocznym.
2. Instytucje jako względnie trwałe normy, zasady postępowania, myślenia (formalne
i nieformalne).
3. Instytucje jako stan równowagi w grze. Układ, który przynosi najwięcej korzyści graczom.
Instytucjonaliści porównują kategorie instytucji i organizacji. Organizacja jest
określoną grupą społeczną, wspólnotą myśli, wyrażającą sposób pojmowania świata przez
swoich członków. Inaczej rzecz ujmując, jest to kultura rozumiana jako wspólne
dla członków organizacji przekonania, wzorce codziennej działalności spajające organizację
w jednolitą całość, rezultat procesu uczenia się w obcowaniu z problemami otoczenia223.
Często też pojęcie instytucji i organizacji jest używane zamiennie. Instytucje to reguły
gry w społeczeństwie lub – bardziej formalnie – ograniczenia wymyślone przez ludzi,
kształtujące relacje międzyludzkie. Organizacje to gracze (tej gry): grupy jednostek związane
wspólnym dążeniem do celu. Zalicza się do nich: podmioty polityczne (partie polityczne,
senat, rady miasta, urzędy kontroli), gospodarcze (firmy, związki zawodowe, gospodarstwa
rolne, spółdzielnie), społeczne (kościoły, kluby, związki sportowe) i organizacje związane
z kształceniem (szkoły, uczelnie, centra doskonalenia zawodowego)224.
216
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 20.
217
F. Vieira, R. MacDonald, A. Damasceno, The Role of Institution in Cross–Section Income and
Panel Data Growth Model: A Deeper Investigation on the Weakness and Proliferation
of Instruments, “Journal of Comparative Economics”, 2012, No. 40, s. 139.
218
M. Al–Kaber, Rynki finansowe, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Suwałkach, Suwałki 2012, s. 15.
219
S. Wang, Defective, Institutions and Their Consequences: Lesson from China, 1980–1993,
„Communist and Post–Communist Studies”, 2002, No. 35, s. 133.
220
M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2000, s. 744.
221
S. Wang, Defective, Institutions and Their Consequences…, op. cit., s. 137–138.
222
M. Garncarczyk, Instytucje a organizacja w ekonomii instytucjonalnej, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 5–6, s. 82–83.
223
E. Gwiazda, Badania socjologiczne kultury organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstw”, 2002, nr 10, s. 22.
224
D. C. North, The New Institutional Economics and Third World Development, [in:] The New
Institutional Economics and Third World Development, ed. J. Harriss, J. Hunter, C. M. Lewis,
Routledge, London, New York 2000, s. 23.
67
225
O. E. Williamson, The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational
Contracting, The Free Press, New York 1985, s. 303.
226
Handbook of New Institutional Economics, ed. C. Menard, M. Shirley, Springer Verlag 2005,
s. 1.
227
K. Arrow, Reflection on the Essays, [in:] Arrow and the Foundation of the Theory of Economic
Policy, ed. G. Feiwel, New York University Press, New York 1987, s. 734.
228
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna a rozwój gospodarczy, [w:] Nowa
ekonomia instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Ekonomii i Prawa w Kielcach, Kielce 2009, s. 121.
229
J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 83.
230
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykładu, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej
Szkoły Businessu Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie, Warszawa 2007,
s. 63.
231
D. C. North, Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1994,
s. 360.
232
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna…, op. cit., s. 64.
233
Ibidem.
68
234
G. M. Hodgson, What are Institutions?, “Journal of Economic Issues”, 2006, No. 1, s. 8–13.
235
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemu instytucjonalnego, [w:] Szkice
we współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa 2005, s. 125.
236
S. Krajewski, Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki, [w:] Nowa ekonomia
instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Prawa w Kielcach, Kielce 2009, s. 191.
237
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki…, op. cit., s. 131.
238
P. Putnam, Social Capital: Measurement and Consequences, “Isuma”, 2001, No. 2.
239
Z. Staniek, Uwarunkowania i wyznaczniki…, op. cit., s. 165–166.
240
T. J. Yeager, Institutions, Transition Economies and Economics Development, Westview Press,
Boulder Colorado, Oxford 1999, s. 9.
69
241
B. Amable, Institutional Complementarity and Diversity of Social System of Innovation
and Production, “Review of International Political Economy”, 2000, Vol. 7, No. 4, s. 647.
242
M. C. Casson, M. Della Giusta, U. S. Kambhamp, Formal and Informal…, op. cit., s. 138.
243
D. C. North, Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1997,
Vol. 84, No. 3, s. 16.
244
T. J. Yeager, Institutions, Transition Economies…, op. cit., s. 41.
245
Anna Gardocka–Jałowiec, Kapitał instytucjonalny a rozmiar szarej strefy, [w:] Kapitał
instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. Kazimierz Meredyk, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2010, s. 5–6.
246
P. J. Boettke, Ch. J. Coyne, P. T. Leeson, Institutional Stickiness and the New Development
Economics, “American Journal of Economics & Sociology”, 2008, Vol. 67, Iss. 2, s. 338.
247
M. Aoki, Toward a Comparative Institutional Analysis…, op. cit., s. 10.
248
D. C. North, The Contribution of the New Institutional Economics…, op. cit., s. 4.
249
V. Nee, D. Strang, The Emergence and Diffusion of Institutional Forms, “Journal
of Institutional and Theoretical Economics”, 1998, Vol. 16, No. 3, s. 708–710.
70
250
J. Mc Millan, Ch. Woodruff, The Central Role of Entrepreneurs in Transition Economies,
„Journal of Economic Perspectives”, 2002, Vol. 16, No. 3, s. 159.
251
F. K. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają
na rozwój społeczeństw, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wydawnictwo Zysk i Spółka,
Poznań 2003, s. 179.
252
S. Bowles, Endogenous Preferences: The Cultural Consequences of Markets and Other
Economic Institutions, “Journal of Economic Literature”, 1998, Vol. 36, s. 92.
253
A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 10, s. 23.
254
M. Rutherford, Institutional Economics: Then and Now, “Journal of Economic Perspectives”,
2001, No. 3.
255
S. Krajewski, Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki…, op. cit., s. 121.
256
B. Klimczak, Instytucje publiczne i prywatne w zakresie polskiej gospodarki, [w:] Zmiany
instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 63.
257
A. Alchian, H. Demsetz, Production, Information Costs, and Economic Organization,
“American Economic Review”, 1972, No. 2, s. 777–795.
71
258
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna…, op. cit., s. 121.
259
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 22–23.
260
K. Pistor, Global Network Finance…, op. cit., s. 560.
261
Anna Chmielak, Instytucjonalne podstawy trwałości rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s.143.
262
L. Hurwicz, Decentralizacja gosodarki i rola instytucji, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa 2004, s.1
263
G. W. Kołodko, Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego,
[w:] Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 42.
264
J. E. Stiglitz, More Instruments and Border Goals: Moving Towards in the Post–Washington
Consensus, The United Nations University, World Institute for Development Economics
Research, The World Institute for Development Economics Research Annual Lecture,
Helsinki, January 1998; J. Kornai, The Role of the State in a Post–Socialist Economy,
“Distinguished Lectures Series”, L. Kozminski Academy of Entrepreneurship
and Management, Warsaw 2001, No. 6; D. Gros, M. Suhrcke, Dziesięć lat później –
co jest wyjątkowe w krajach transformacji, [w:] Po dziesięciu latach. Transformacja i rozwój
w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000.
72
265
Transition. Experience and Policy Issues, [in:] World Economic Outlook 2000, Washington
2000.
266
K. Pistor, The Evolution of Legal Institutions and Economic Regime Change…, op. cit., s. 4.
267
Ł. Hardt, Problemy powstawania i funkcjonowania systemu rynkowego z aspektami nowej
ekonomii instytucjonalnej, „Rubikon”, 2000, nr 4(11), s. 2.
268
W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2001, s. 172–173.
269
J. Jagas, Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, VIII Kongres Ekonomistów
Polskich, nakład autora, Opole 2008, s. 33–34.
270
J. Adams, Institutions and Economic Development: Structure, Process, and Incentive,
[w:] Institutional Economics: Theory, Method, Policy, ed. M. R. Tool, Kluwer Academic
Publishers, Boston Dordrecht, London 1993, s. 245.
271
Ewa Gruszewska, Instytucjonalno–ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego, [w:]
Equilibrium. Zeszty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku nr 1, Białystok
2007, s. 196.
272
K. Chu, Collective Values, Behavioral Norms and Rules. Building Institutions for Economic
Growth and Poverty Reduction, The United Nations University, Helsinki, World Institute
for Development Economics Research, “Discussion Paper”, 2001, No. 98, s. 2.
73
273
D. C. North, The Process of Economic Change, The United Nations University, World Institute
for Development Economics Research, Helsinki, “Working Papers”, 1997, No. 128, s. 7.
274
A. C. W. Chui, A. E. Lloyd, Ch. C. Y. Kwok, The Determination of Capital Structure.
Is National Culture a Missing Piece to the Puzzle?, “Journal of International Business
Studies”, 2002, Vol. 33, No. 1, s. 119–120.
275
M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii…, op. cit., s. 41–43.
276
K. Chu, Collective Values, Behavioural Norms and Rules…, op. cit., s. 7.
277
A. de Vaal, W. Ebben, Institutions and the Relation Between Corruption and Economic
Growth, “Review of Development Economics”, 2011, Vol. 15, No. 1, s. 110.
278
D. J. Teece, Managing Intellectual Capital, Organizational, Strategic and Policy Dimensions,
Oxford University Press, 2000, s. 35.
279
Polityka fiskalna jako instrument poprawy efektywności gospodarowania w krajach OECD,
red. Henryk Wnorowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2008, s. 37.
74
280
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op cit., s. 32–33
281
Ibidem, s. 33.
282
T. Ozawa, Institutions, Industrial Upgrading…, op. cit. s. 184–185.
283
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33.
284
A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji…, op. cit., s. 5.
285
Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33–34.
286
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–
Wschodniej, Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 40–41.
75
287
J. Platje, Bodźce i koszty transakcyjne a zmiany instytucjonalne oraz stan polskiej gospodarki
w latach 1970–2000, Wydawictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007, s. 29.
288
S. Voigt, How (Not) to Measure Institutions, Working Paper Series Social Science Research
Network, 2009, s. 8.
289
A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 56–57.
290
J. Jagas, Zarządzanie systemowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Ekonomia, Opole 2008.
291
B. Chavance, Formal and Informal Institutional Change: The Experience of Postsocialist
Transformation, “The European Journal of Comparative Economics”, 2008, Vol. 5, No. 1,
s. 57.
76
stopień regulacji.
2. Filar społecznej jakości instytucji obejmujący takie wskaźniki jak:
wolność prasy, wolności osobiste, indeks integralności fizycznej;
prawa w zakresie pełnomocnictwa, wolność stowarzyszeń;
polityczne, ekonomiczne i społeczne prawa kobiet;
3. Filar politycznej jakości instytucji obejmujący wskaźniki takie jak:
ograniczenia w zakresie władzy wykonawczej;
prawa polityczne, poziom rozwoju demokracji;
efektywność władzy ustawodawczej niższego poziomu;
efektywność władzy ustawodawczej wyższego poziomu;
niezależność władz samorządowych.
Spełnienie wszystkich wymogów indeksu jakości instytucjonalnej jest niezwykle
trudne, nawet dla krajów wysoko rozwiniętych. Jednak klasyfikacja czynników mających
wpływ na jakość instytucji pomaga krajom wstępującym na ścieżkę wzrostu, a także krajom
przechodzącym transformację lub restrukturyzację gospodarczą i polityczną w budowie
nowoczesnej gospodarki i nowoczesnego społeczeństwa. Wszystkie kraje powinny dbać
o jakość instytucji, traktując je jako podstawę nowoczesnego społeczeństwa i nowoczesnej
gospodarki. Najważniejsze instytucje napędowe (tworzące rynek) to:
struktura własności w gospodarce tj. udział państwa we własności;
struktura praw własności, czyli stopień swobody prywatnej przedsiębiorczości;
poziom ochrony praw własności, w tym korupcja;
natężenie konkurencji między dostawcami;
stopień otwarcia gospodarki na handel zagraniczny;
pozycja fiskalna państwa.
Najważniejsze instytucje odpowiedzialne za stabilność gospodarki to:
system pieniężny i walutowy;
ograniczenia dotyczące wydatków państwa;
nadzór finansowy292.
Reasumując, instytucje293:
1. wnoszą do działalności gospodarczej czynnik trwałości, ciągłości i stabilności dzięki
tworzeniu warunków zapewniających przewidywalność rezultatów określonych działań;
2. są dziedziczone drogą uczenia się jednostek i grup w różnych modelach edukacji;
3. zawierają system bodźców negatywnych i pozytywnych;
4. zapewniają swobodę i bezpieczeństwo działaniom jednostki w określonych granicach,
co ma ogromne znaczenie dla podmiotów gospodarczych;
5. redukują niepewność i tym samym koszty transakcyjne.
We współczesnej gospodarce instytucje są coraz bardziej znaczącą częścią życia
społecznego, stwarzają ramy i mechanizmy regulujące zachowania ludzkie. W procesie
gospodarowania kształtują relacje międzyludzkie (polityczne, społeczne, ekonomiczne)294.
Instytucje odgrywają szczególnie wielką rolę w takich krajach jak Polska, bowiem
ustanawiają standardy normatywne i poznawcze. Określają zasadność i sensowność działań
w określonej społeczności, w obrębie której w sposób prawomocny funkcjonują instytucje.
Rola instytucji polega tu na służeniu przykładem postępowania – wskazywaniu ludziom, jak
należy się zachować, w jakich relacjach pozostać oraz czego oczekiwać od siebie
nawzajem295. Poprzez oddziaływanie na różne typy środowisk: ekonomiczne, społeczne,
292
Bankowość, red. M. Zaleska, Wydawnictwo Fachowe, Warszawa 2013, s. 36.
293
W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna…, op. cit., s. 62.
294
D. North, Institutions, Institutional Change and Economics Performance, Cambridge
University Press, Cambridge 1990, s. 3.
295
C. Offe, Projektowanie instytucji w krajach Europy Wschodniej w okresie przemian,
[w:] Narodziny demokratycznych instytucji. Studia nad systemem reprezentacji interesów,
t. 3, red. J. Hausner, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1995, s. 10.
77
Instytucje formalne
Rzeczywistość
Wyniki
postrzegalna
Instytucje nieformalne
Sprzężenie zwrotne
Źródło: Ewa Gruszewska, Matryca instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2011, nr 2(50), s. 105.
Jak zauważa D. North system instytucjonalny pozostaje stabilny przez długi czas,
a dokonujące się w nim zmiany są raczej ewolucyjne (rysunek 2.2.1, tabela 2.2.1),
a nie rewolucyjne. Formułujący politykę gospodarczą oraz tworzący instytucje
nie są zainteresowani zmianami, które mogą ograniczyć ich władzę lub pozbawić
ich własności. Dlatego wszelkie zmiany instytucjonalne odbywają się bardzo powoli298,
najczęściej zaczynają się poprzez przekształcanie, ewentualnie tworzenie nowych reguł
formalnych w wyniku zawirowań politycznych lub ekonomicznych. Powinny być związane
z modyfikacją instytucji nieformalnych, które zwykle bardziej opierają się zmianom. Jeśli
nie dojdzie jednocześnie do przeobrażenia, to przekształcone reguły formalne nie utrzymają
się. Stabilność systemu instytucjonalnego jest efektem zależności od przeszłej ścieżki
zdarzeń. Oprócz niej za niemożność szybkiego wdrożenia efektywnych instytucji, a w efekcie
za zapóźnienia w rozwoju gospodarczym, odpowiada oporność norm i przekonań społecznych
na zmiany. Ich przekształcenie wymaga długiego procesu uczenia się299, jednak z pewnością
systematyczna edukacja, badania naukowe i komunikacja mogą je przyśpieszyć300.
296
Marian Zalesko, Instytucje a efektywność gospodarowania w rolnictwie,
[w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006, s. 323, 408–409.
297
A. Ostalecka, Niestabilność systemów finansowych i jej konsekwencje dla gospodarki
światowej, [w:] Finanse, bankowość i ubezpieczenia wobec procesów globalizacji,
red. L. Pawłowicz, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003, s. 334.
298
Ewa Gruszewska, Instytucjonalny wymiar przedsiębiorczości, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2010, nr 3(47), s. 140.
299
S. Azmat, Applying North’s Laws of Motion to the Edge of the West, “Economic Affairs”,
2009, Vol. 29, s. 5.
300
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna…, op. cit., s. 130–131.
78
Tabela 2.2.1
Analiza układu instytucjonalnego gospodarki
Częstotliwość
Poziom zmian Cel działania
(w latach)
Nauki społeczne INSTYTUCJE NIEFORMALNE 102–103
Zmiany spontaniczne, często
(kultura, zwyczaje, tradycja, normy,
nieracjonalne
religia)
Ekonomia praw OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE 10–102 Optymalizacja otoczenia
własnosci, (sformalizowane reguły gry, prawa instytucjonalnego. Pierwszy
polityka własności, polityka, wymiar stopień wyboru
sprawiedliwości, biurokracja) ekonomicznego
Ekonomia ZARZĄDZANIE (przebieg gry, 1–10 Optymalizacja struktur
kosztów kontrakty, dostosowanie struktury zarządzania. Drugi stopień
transakcyjnych zarządzania do rodzaju transakcji) wyboru ekonomicznego
Optymalizacja krańcowych
Ekonomia ALOKACJA ZASOBÓW I
warunków (produkcji).
neoklasyczna, ZATRUDNIENIE (ceny i ilości, ciągłe zmiany
Trzeci stopień wyboru
teoria agencji dostosowanie bodźców)
ekonomicznego
Źródło: O. E. Williamson, The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, “Journal
of Economic Literature”, 2000, Vol. 38, s. 597.
ludzkości (HDI), który bierze pod uwagę PKB, poziom wykształcenia i średnią długość życia
wskazuje, że Polska zajmuje 35 miejsce na 134 ujęte w rankingu kraje. Z kolei indeks
percepcji korupcji Transparenty International plasuje Polskę na 41 miejscu wśród 178 krajów.
Te wskaźniki pokazują, iż Polska ma jeszcze do przebycia długą drogę, aby być w gronie
liderów gospodarek rozwiniętych rynkowo. Spowolnienie reform na pewno jest związane
z dotychczasowym przebiegiem transformacji, ale coraz częściej łączy się z kryteriami
ekologicznymi304 oraz polityką gospodarczą305.
Istnienie instytucji nie oznacza, że są skuteczne w swoim działaniu i przynoszą
pokładane w nich nadzieje podnoszenia dobrobytu społecznego. Układ instytucjonalny
jest na tyle skomplikowany i wielopoziomowy, że jedne grupy zasad, norm mogą być
pozytywnymi bodźcami, skutecznie wpływającymi na działalność gospodarczą, aktywność
i kreatywność podmiotów, a inne w tym samym czasie mogą działać osłabiająco. Dobre
instytucje nie są łatwe do określenia. Norma korzystna w jednej grupie może stanowić barierę
w innej społeczności. Budowa dobrych instytucji dla rozwoju gospodarczego wymaga
spełnienia kilku warunków306:
dominującą częścią gospodarki ma być sektor prywatny, zaś państwo zapewnia
odpowiednie regulacje tych rynków;
istnieje prawo ochrony praw własności (jest przestrzegane) i są tworzone warunki,
w których mogą rozwijać się innowacje;
dominującym zachowaniem jest przestrzeganie prawa; zachowania konsumpcyjne
nie są tolerowane (w sferze publicznej i prywatnej);
stabilność środowiska makroekonomiczego (ma swoje odzwierciedlenie w niskiej inflacji
i stabilnej polityce fiskalnej).
Są to również wyznaczniki ewolucji instytucji, których stopniowe osiąganie będzie
przyczyniać się do stworzenia bazy dla silnej i dynamicznej gospodarki307.
304
H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Zysk
i Spółka, Poznań 2010, s. 314–318.
305
M. Woźniak, Gospodarka Polski 1990–2011, t. 1. Transformacja… op. cit., s. 42–46.
306
R. de Rato, Building Better Institutions „Cato Journal”, 2006, Vol. 26, No. 2, s. 215–216.
307
Ewa Gruszewska, Matryca Instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2011, nr 2(50), s. 109–110.
308
Raport o stabilności systemu finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
Warszawa 2003, s. 9.
80
309
P. S. Rose, Money and Capital Markets. Financial Institutions and Instruments on a Global
Marketplace, Irwin, Chicago 1997, s. 5.
310
K. Pilbeam, Finance and Financial Markets, Macmillan Business, London 1998, s. 25.
311
F. Allen, D. Gale, Comparing Financial Systems, Cambridge, Massachusetts,
The Massachusetts Institute of Technology Press, London 2000.
81
320
F. Allen, D. Gale, Comparing Financial Systems, The Massachusetts Institute of Technology
Press, Cambridge, Massachusetts, London 2000.
321
Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003…, op. cit., s. 16.
83
322
W. Szczęsny, Finanse. Zarys wykładu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 46.
323
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości, rynków finansowych, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 62.
324
Mapping Global Capital Markets 2011, McKinsey Global Institute, Publisher McKinsey
& Company 2011.
325
D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie, Wydawnictwo
Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2012, s. 219.
326
Ibidem, s. 222.
84
327
D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie…, op. cit., s. 220.
85
328
Zb. Dobosiewicz, Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa: banki, ubezpieczenia,
fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne, papiery wartościowe: teksty ustaw
z objaśnieniami, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne INFOR, Warszawa 1998, s. 15.
86
336
Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Komisji
Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2005, s. 7.
337
E. Gruszczyńska–Brożbar, Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju rynku kapitałowego
w Polsce, [w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006, s. 323.
338
J. Czekaj, Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2008, s. 63.
89
339
J. Czekaj, Rynki, instrumenty i instytucje finansowe…, op. cit., s. 64.
340
M. Iwanicz–Drozdowska, Bezpieczeństwo inwestorów indywidualnych na rynku finansowym,
[w:] Indywidualni inwestorzy na rynku finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 95.
341
J. K. Solarz, Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości, Warszawa 2005, s. 30–31.
342
M. Marcinkowska, Ocena działalnosci instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa
2007, s. 97–98.
90
343
M. Iwanicz–Drozdowska, Bezieczeństwo inwestowania…, op. cit., s. 98.
344
F. S. Mishkin, Financial Consolidation: Dangerous and Opportunities, “Journal of Banking and
Finance”, 1999, No. 23; C. Eppendorfer, R. Beckmann, M. Neimke, Financial Integration
Within the European Union: Towards a Single Market for Insurance, Ruhr–Universität
Bochum, January 2002, s. 4–22.
345
Instytucje i usługi finansowe, red. F. Grzegorczyk, M. Szaraniec, Wydawnictwo Lexis Nexis,
Warszawa 2010, s. 124–127.
346
Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2010 roku, Wydawnictwo
ARW A. Grzegorczyk, Warszawa 2011, s. 11.
91
347
M. Marcinkowska, Ocena działalności…, op. cit., s. 107–108.
92
348
Sprawozdanie z działalności…, op. cit., s. 84.
349
M. Marcinkowska, Ocena działalności…, op. cit., s. 111–112.
350
Sprawozdanie z działalności…, op. cit., s. 88.
93
rozwój gospodarczy kraju. Jak można zauważyć, nadzorowi nad rynkiem usług pośrednictwa
finansowego nadaje się formę zinstytucjonalizowaną i wyraźnie przypisuje się rolę
stabilizującą w obsłudze rynku, bazując na oszczędnościach gromadzonych przez
pośredników. Ponadto, właściwy nadzór nad sprawnie funkcjonującym rynkiem pośrednictwa
finansowego służy gospodarce, czego efektem jest:
obniżenie kosztów transakcji (oszczędności skali, dotyczące czasu i pieniądza);
wyrównywanie skutków asymetrii informacyjnej355;
eliminowanie niepożądanych decyzji wyboru i negatywnej selekcji (przed transakcją);
ograniczenie pokusy nadużycia (po transakcji).
Prawidłowe realizowanie tych zadań decyduje współcześnie o sprawności (i coraz
częściej podkreślanej stabilności)356 poszczególnych gospodarek i także międzynarodowych
systemów ekonomicznych i finansowych357.
Reasumując, należy podkreśllić, że celem działalności regulacyjnej i nadzorczej
nad rynkiem finansowym jest zapewnienie stabilności systemu finansowego, czyli zdolności
tego sytemu do zachowania płynności finansowej oraz zdolności poszczególnych instytucji
finansowych do pokrywania strat, jakie mogą powstać w wyniku ich działalności, z funduszy
własnych, a więc zachowania wypłacalności.
Stabilność systemu finansowego ma istotne znaczenie dla funkcjonowania
tzw. realnych sektorów gospodarczych i dlatego jest przedmiotem zainteresowania państwa.
Niestabilność polityczna358, niestabilność systemu finansowego może zagrażać stabilności
całej gospodarki i być przyczyną ogólnych kryzysów gospodarczych. Warto przypomnieć,
że kryzys – jaki wystąpił w krajach azjatyckich w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
– miał źródło w wadliwym funkcjonowaniu systemu bankowego i innych instytucji
gospodarczych359. Z kolei, następstwa kryzysu gospodarczego, zapoczątkowanego upadkiem
banku inwestycyjnego Lehman Brothers we wrześniu 2008r., odczuwamy do dziś.
Od tamtego czasu koniec kryzysu był wielokrotnie ogłaszany, jednak bez wyraźnego efektu.
Coraz to nowe fakty i zjawiska sprawiają, iż gospodarce polskiej pomimo pewnego
przyśpieszenia brakuje obszarów, które dostarczałyby wyraźnych impulsów
prorozwojowych360.
Nie ma – zdaniem M. Boniego361 i J. Hausnera362 – instytucji zdolnych zapewnić
Polsce warunków realnego rozwoju. Chodzi zarówno o to, że czołowe instytucje państwa
przynależą do osobnych sektorów i funkcjonują „same dla siebie” z całym bagażem zmian
patologicznych. Chodzi też o to, że działania ich uniemożliwiają sprostanie warunkom
konkurencji dzisiejszej Europy i świata363.
355
S. Heffernan, Modern Ranking in Theory and Practice, J. Wiley and Sons, Chichester 2003,
s. 18–20.
356
Financial Stability in Emerging Market Economies. A Strategy for Formulation, Adoption
and Implementation of Sound Principles and Practices to Strengthen Financial System,
BIS–MF, Basle–Paris 1997.
357
A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji. Bilans
zamknięcia okresu przedakcesyjnego w państwach Europy Środkowej i Wschodniej.
Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2004, s. 18–19.
358
M. J. Roe, J. I. Siegel, Political Instability: Effects on Financial Development, Roots
in the Severity of Economic Inequality, “Journal of Economics”, 2011, No. 39, s. 307.
359
J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 63.
360
Henryk J. Wnorowski, Rynki zagraniczne jako miejsce realizacji funkcji celu przedsiębiorstwa,
[w:] Teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki światowej i rynku pracy,
red. A. Chmielak, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011, s. 84.
361
Polska 2030.Wyzwania rozwojowe…, op. cit.
362
Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, red. J. Hausner, Fundacja
Gospodarki i Administracji Publicznej, Kraków 2012.
363
M. Jarosz, Wstęp. Instytucje tu i teraz, [w:] Instytucje: konflikty, dysfunkcje, red. M. Jarosz,
Oficyna Naukowa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2012, s. 14.
95
ROZDZIAŁ 3
364
Bank na rynku finansowym. Problemy skali, efektywności i nadzoru, red. E. Miklaszewska,
Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, s. 17.
365
The Evolving Corporation: Global Imperatives and National Responses, Group of Thirty,
Washington 1999, s. 31.
366
Zb. Dobosiewicz, Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 17.
367
W. Baka, Bankowość centralna, funkcje – metody – organizacja, Biblioteka Menedżera
i Bankowca, Warszawa 2001, s. 27.
368
Bankowość. Podstawowe założenia, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa
2000, s. 19.
96
369
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004, s. 23.
370
Finanse, red. M. Podstawka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 447.
371
System finansowy w Polsce, t. 1, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2008, s. 69.
372
B. Kosiński, A. Z. Nowak, Podstawy współczesnej bankowości, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 28.
373
Bankowość. Podstawowe założenia…, op. cit., s. 19–20.
374
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s. 447.
375
A. Bień, W. Bień, Kalkulacja ceny pieniądza w lokatach, pożyczkach i kredytach.
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 13.
376
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 13.
97
377
P. Schaal, Pieniądz i polityka pieniężna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996,
s. 29.
378
System finansowy w Polsce, lata dziewięćdziesiąte, red. B. Pietrzak, Z. Polański, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000, s. 42.
379
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 14.
98
w dużym stopniu od zaufania, jakim cieszą się one na rynku pełniąc rolę pośredników
finansowych380.
Pośrednicy finansowi definiowani są na różne sposoby381. Są to podmioty, których
działalność ma na celu ułatwienie oraz uczynienie efektywniejszym bezpośrednie zawieranie
transakcji finansowych pomiędzy jednostkami posiadającymi a jednostkami potrzebującymi
środków pieniężnych. Pełnią usługi w postaci382:
pośrednictwa w zawieraniu transakcji finansowych między pierwotnymi a pośrednimi
biorcami i dawcami środków pieniężnych;
informowania potencjalnych dawców środków o istnieniu biorców środków lub form
inwestycji;
przejmowania określonych rodzajów ryzyka, które jest związane z roszczeniami
wynikającymi z różnych form inwestowania pieniędzy.
Z makroekonomicznego punktu widzenia pośrednicy finansowi znajdują się pomiędzy
zgłaszającymi popyt na pieniądze i jego podaż. Nawiązują z nimi osobne stosunki umowne383.
Zatem klienci nie muszą poszukiwać odpowiedniego partnera dla pojedynczej transakcji,
gdyż pośrednicy finansowi zaspokajają ich potrzeby, co w efekcie prowadzi do obniżki
kosztów384.
Pośrednicy finansowi oferują klientom z jednej strony rozmaite formy lokowania
środków, z drugiej strony – różnorodne formy finansowania. Banki odgrywają ważną rolę
w gospodarce385, bowiem redukują:
1. koszty transakcyjne;
2. koszty informacji.
Koszty transakcyjne, czyli czas i pieniądz wydane na przeprowadzenie transakcji,
stanowią główny problem zarówno klientów, którzy dysponują nadwyżkami, jak i tych,
którzy chcą je pożyczyć. Pośrednicy finansowi mogą je znacznie obniżyć, ponieważ
są ekspertami w tej dziedzinie, a ich wysokie obroty umożliwiają im osiągnięcie korzyści
skali, czyli redukcję kosztów transakcyjnych wraz ze wzrostem wielkości dokonywanych
transakcji.
Natomiast koszty informacji wiążą się z faktem, że na rynku finansowym często, aby
podjąć właściwą decyzję, jedna strona nie posiada informacji o drugiej stronie. Pośrednicy
finansowi rozwiązują dwa istotne problemy związane z transakcjami finansowymi,
a dotyczącymi informacji o ich uczestnikach: problem negatywnej selekcji, a więc przed
zawarciem transakcji oraz ryzyko nadużycia pojawiające się po przeprowadzeniu
transakcji386.
Jako pośrednicy finansowi banki pełnią dwie funkcje387:
1. funkcję transakcyjną;
2. funkcję transformacyjną.
Funkcja transakcyjna polega na tym, że banki dokonują operacji polegających
na przyjmowaniu i udostępnianiu środków pieniężnych. Banki pośredniczą między
posiadającymi kapitał (oszczędzającymi), a potrzebującymi środków pieniężnych, czyli
między tymi, którzy gromadzą oszczędności, a tymi, którzy inwestują.
380
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 14.
381
Money and Banking Statistics in the Accession Countries: Methodological Manual, European
Central Bank, Frankfurt am Main 2001.
382
M. Bitz, Produkty bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 28–30.
383
H. E. Büschagen, Przedsiębiorstwo bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 26.
384
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 15.
385
Ch. Hainz, Creditor Passivity: The Effects of Bank Competition and Institutions on the Strategic
Use of Bankruptcy Filings, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37, s, 582.
386
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 67–72.
387
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 16.
99
388
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 17.
389
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza…, op. cit., s.17
390
Wł. L. Jaworski, Zb., Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki, rynek, operacje, polityka,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 14.
391
T. P. Opiela, E. M. Nikiel, Customer Type and Bank Efficiency in Poland, “Contemporary
Economic Policy”, 2002, Vol. 20, No. 3.
100
392
M. Szturo, Rynek usług zarządzania aktywami finansowymi, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
Warszawa 2010, s. 8.
393
X. Freixas, A. M. Santomero, An Overall Perspective on Banking Regulation. Economic
and Business, Universitat Pompeu Fabra Barcelona, Working Paper 2003, No. 664.
394
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 18.
395
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s. 447.
396
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku…, op. cit., s. 32.
101
Bankowy Komisja
Fundusz Nadzoru
Gwarancyjny K
Finansowego
NB
Instytucje stabilizujące
Banki państwowe
Banki hipoteczne
Kasy oszczędnościowo-
budowlane
Źródło: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 34.
410
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 23.
411
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku…, op. cit., s. 33.
104
412
P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku…, op. cit., s. 32.
413
I. D. Czechowska, Bank centralny i płynność sektora bankowego, [w:] Przekształcenia na rynku
finansowym w Polsce, tom I, Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania,
red. P. Karpuś, J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej
w Lublinie, Lublin 2005, s. 11.
414
M. Górski, Architektura systemu finansowego gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 85.
415
B. Pietrzak, System bankowy, [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański,
B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 85.
105
im płynność oraz wypływa za granicę. Ten ostatni wpływ jest bardzo trudny w rejestracji.
Do gotówki w obiegu gospodarczym zaliczamy banknoty i monety posiadane przez
gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, nie zaliczamy do tego agregatu gotówki osiadłej
w kasach banków416.
W praktyce najważniejszą częścią systemu finansowego są banki komercyjne.
W Polsce przypada na nie około 90% depozytów i kredytów udzielanych klientom. Bank
komercyjny jest z założenia przedsiębiorstwem nastawionym przede wszystkim
na maksymalizację zysku417. Nie oznacza to, że wszyscy właściciele oczekują pokaźnego
zysku z inwestycji w akcje banku już w danej chwili. Często traktują oni zakup akcji jako
inwestycję długoterminową, spodziewając się, że w dłuższym okresie banki będą bardziej
dochodowe niż inne przedsiębiorstwa418.
Bank hipoteczny jest zdefiniowany (Ustawa o listach zastawnych i bankach
hipotecznych) jako podmiot wykonujący określone czynności419:
udzielanie kredytów zabezpieczonych hipoteką;
udzielanie kredytów niezabezpieczonych hipoteką, lecz gwarantowanych lub poręczanych
przez banki centralne i rządy państw członkowskich Unii Europejskiej i OECD
oraz jednostki samorządu terytorialnego;
nabywanie wierzytelności innych banków z tytułu udzielonych przez nie kredytów
zabezpieczonych hipoteką oraz gwarantowanych lub poręczanych przez banki centralne
i rządy państw członkowskich Unii Europejskiej i OECD oraz jednostki samorządu
terytorialnego;
emitowanie hipotecznych listów zastawnych, których podstawę stanowią wierzytelności
hipoteczne banku;
emitowanie publicznych listów zastawnych, których podstawę stanowią niehipoteczne
wierzytelności banku gwarantowane lub poręczane przez banki centralne i rządy państw
członkowskich Unii Europejskiej i OECD oraz jednostki samorządu terytorialnego.
Zgodnie z ustawą banki hipoteczne posiadają wyłączność w zakresie możliwości
finansowych refinansowania kredytów hipotecznych listami zastawnymi, nie zaś w zakresie
udzielania kredytów hipotecznych. Mogą być one udzielane również przez uniwersalne banki
depozytowo–kredytowe. Portfel kredytów refinansowanych przez banki hipoteczne listami
zastawnymi tworzony jest na bazie własnych kredytów oraz kredytów zakupionych na rynku
wtórnym od innych banków420.
Banki inwestycyjne zajmują się tymi obszarami bankowości, które charakteryzuje
długi termin transakcji oraz duże kapitały wykorzystywane w przedsięwzięciach. Działalność
dotyczy zatem świadczenia usług związanych z zarządzaniem finansowym oraz
z doradztwem. Poza gromadzeniem środków o charakterze długoterminowym
i przyjmowaniem lokat, banki występują jako pośrednik w przeprowadzaniu publicznych
emisji papierów wartościowych. Wiąże się to z badaniem spółki poszukującej funduszy,
rozpoznaniem jej potrzeb i możliwości, wyborem sposobu finansowania oraz opracowaniem
prospektu emisyjnego i organizacją emisji akcji. Banki inwestycyjne mogą również
organizować działalność inwestycyjną w formie towarzystw podwyższonego ryzyka, które
dostarczają kapitałów nowym i szybko rozwijającym się firmom. Występują one także w roli
bezpośredniego inwestora, co stanowi dochodową, lecz ryzykowną dziedzinę działalności.
Banki inwestycyjne również przygotowują i przeprowadzają operacje łączenia
i przejmowania przedsiębiorstw. W ramach tej funkcji banki inwestycyjne restrukturyzują
firmy upadające bądź też znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej. Działają także
416
M. Górski, Architektura systemu…, op. cit., s. 85–86.
417
D. Begg, S. Fisher, R Dornbusch, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2007, s. 122.
418
Zb. Dobosiewicz, Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 43.
419
M. Górski, Architektura systemu…, op. cit., s. 108.
420
Ibidem, s.108–109.
106
421
J. Grzywacz, Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena
banku, Marketing. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003, s. 36–37.
422
M. Wnuczek, Specyfika działalności kasy oszczędnościowo–kredytowej im. F. Stefczyka
w polskim systemie bankowym, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009, s. 33.
423
B. Pietrzak, System bankowy…, op. cit., s. 108.
424
Zb. Dobosiewicz, Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 55.
425
P. Mocny, Bardziej skoncentrowane ale mniej rentowne, „Gazeta Bankowa” z 16 lutego 2004,
s. 14–15.
426
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 37–38.
107
427
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 38.
428
W. Żółtkowski, Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce w kontekście nowej umowy
kapitałowej (BASEL II), Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 33
429
J. Grzywacz, Podstawy bankowości..., op. cit., s. 38.
430
A. Janc, A. Krymarys–Balcerzak, Współczesny bank i jego znaczenie dla wzrostu
gospodarczego, [w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej;
Bankowość, t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Kraków 2004, s. 46–47.
108
1200
1000 858
754
800 673 667 660 655 647 645 649 643 646
600
400
200
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
431
J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 254.
432
M. Al–Kaber, Rynki finansowe…, op. cit., s. 370.
433
J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 254.
109
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa bankowe Aktywa banków komercyjnych
Aktywa banków spółdzielczych Aktywa kas oszczędnościowo-kredytowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Niekwestionowaną pozycję lidera zajmuje PKO BP (170 mld zł), wicelidera Pekao
(około 130 mld zł), a trzecią pozycję BRE (blisko 85 mld zł). W dalszej kolejności znajdują
się ING BSK i BGK z aktywami powyżej 60 mld zł oraz grupa kilku podmiotów z aktywami
powyżej 35 mld zł. Aktywa banków spółdzielczych wzrosły ponad dziesięciokrotnie
(9,1 mld zł w 1996r., 96,4 mld zł w 2010r.), ale większości tych banków nie przekraczały
100 mln zł. Liderami w tym segmencie pozostawały Krakowski Bank Spółdzielczości
i Podkarpacki Bank Spółdzielczy, których poziom aktywów zbliżał się do 2 mld zł oraz
Wielkopolski Bank Spółdzielczy (1 mld zł.)438.
Spółdzielczość kredytowa jest integralną częścią rynku finansowego w krajach
rozwijających się. Rozwój tych instytucji doprowadził do wyodrębnienia regionalnych
uwarunkowań funkcjonowania unii kredytowych439 uzależnionych od wymagań członków440.
Na koniec 2010r. SKOK–i441 działały w ponad 1800 oddziałach zlokalizowanych głównie
w mniejszych miastach, obsługując ponad dwa miliony klientów. W 2010r. liczba klientów
SKOK–ów przekroczyła 2,1 miliona, czyli prawie 15% polskich gospodarstw domowych.
Największy z nich, SKOK Stefczyka, miał 350 oddziałów i 670 tysięcy członków – jedną
trzecią całego rynku. Od 2005r. do 2010r. SKOK–i rosły w tempie średnio ponad 20%
rocznie. W 2010r. ich aktywa ogółem osiągnęły kwotę 13,2 mld zł. Pomimo wysokiego
tempa wzrostu, suma aktywów SKOK–ów stanowi jednak jedynie około 1,2% wszystkich
aktywów sektora bankowego. O sile ekonomicznej banków świadczy relacja ich aktywów
w porównaniu z produktem krajowym brutto (PKB) – wykres 3.3.3.
W latach 1996–2001 wskaźnik udziałów aktywów sektora bankowego w PKB
wzrastał z niskiego poziomu442 51% do 65,1%. Następnie wzrósł w kolejnych latach
do poziomu niewiele powyżej 82%. Pod tym względem polski sektor bankowy wygląda
niekorzystnie na tle państw UE443, gdzie wskaźnik prezentowany wynosi w Irlandii, Wielkiej
Brytanii ponad 500%; w Holandii, Francji, Austrii ponad 400%; Niemczech, Szwecji,
Hiszpanii ponad 300%444.
Sektor bankowy wśród instytucji finansowych odgrywa pierwszoplanową rolę
pod względem udziałów w rynku. Udział sektora bankowego w strukturze aktywów od roku
1996 (udział 94%) znacząco się obniżył. Na koniec 2010r. aktywa sektora bankowego
stanowiły około 70% całego systemu finansowego (bez NBP), przy czym aktywa
największego banku były porównywalne z całością aktywów pozostałych komponentów
systemu finansowego. W związku z tym stabilność sektora bankowego, odpowiednia polityka
makroekonomiczna i dyscyplina rynkowa445 mają kluczowe znaczenie dla stabilności całego
systemu finansowego.446
Wykres 3.3.3
Udział aktywów systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010
100% 94% 95% 93%
91% 88%
85%
90% 80% 82% 79% 83%
76% 74% 74% 71%
80%
69% 67% 68% 70%
63% 65% 60% 60% 61% 65%
70%
58% 59% 58% 64%
60% 51% 53%
50%
40%
26%
30% 22%
17%
20% 12% 11% 11% 10%
7% 9% 8% 9%
5% 6% 6% 4%
10%
6% 7% 5% 5% 4% 5% 6% 7% 5%
1% 1% 4% 4% 2% 4%
0%
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tempo wzrostu PKB Aktywa bankowe do PKB
Tempo wzrostu aktywów Aktywa bankowe do aktywa inst. fin.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki spółdzielcze Banki komercyjne Zatrudnienie w bankach
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005 roku. Synteza, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 29 oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
447
A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie…, op. cit., s. 75.
448
M. Stefański, Kierunki ewolucji sektora…, op. cit., s.140.
449
Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza…, op. cit., s. 7.
450
Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych 2006–2010,
Wydawnictwo Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011, s. 35.
113
CR5 i CR10 oznaczają udział 5 i 10 największych banków w aktywach netto sektora bankowego (lewa oś);
Wskaźnik HHI (prawa oś).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
451
Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003…, op. cit., s. 73.
452
M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 124.
453
Bank na rynku finansowym, red. E. Miklaszewska, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer
Business, Warszawa 2010, s. 357.
454
Banking Structures in the New EU Member States, The European Central Bank, Frankfurt
am Main, January 2005, s. 32–39.
114
Pozostałe
13% Polska
Portugalia Włochy
4% Polska
Francja Niemcy
35%
5% Holandia
Hiszpania
6% USA
Hiszpania
USA
6% Francja
Holandia Portugalia
9% Włochy
12% Pozostałe
Niemcy
10%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
455
J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2004, s. 235–242.
456
M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 117.
457
M. Janicka, Integracja czy izolacja. Kapitał zagraniczny w polskich instytucjach finansowych,
„Bank i Kredyt”, 2001, nr 4.
458
Barbara Bakier, Kazimierz Meredyk, Istota i mechanizm konkurencyjności,
[w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,
115
Na koniec 2010r. suma bilansowa krajowego sektora bankowego wyniosła 1237 mld
zł. W ostatnich latach można było stwierdzić relatywnie niską dynamikę wzrostu zobowiązań
od sektora niefinansowego, co jest związane z niską aktywnością w segmencie kredytów
dla przedsiębiorstw oraz kredytów konsumpcyjnych. Niemniej relacja kredytów
do depozytów sektora niefinansowego, która w latach 2007–2010 wyraźnie wzrosła,
pozostała na koniec 2010r. powyżej 1,1, co przedstawiono na wykresie 3.3.8. Taka sytuacja
może oznaczać konieczność odwołania się do alternatywnych źródeł finansowania rozwoju
akcji kredytowej w niedalekiej przyszłości462.
Wykres 3.3.8
Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego
1,2 1,15
1,09
1,1
1
1
0,91
0,9
0,6
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
462
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym,
red. A. Wolak…, op. cit., s. 35.
117
100
0 29,4
80 33,7
60 1,2 15,3
16,8 22,2 21,5 1,9
40 75,7
12,3 15,5
3 49,7
20 12,9 9,5 39,1
27,3 22,6
8 5,9 9,5 6,2 14,6
0 4,5 -2,4
-11,2
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-20
Sektor budźetowy Przedsiębiorstwa Konsumpcyjne Mieszkaniowe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
300
57,8
250
200 108,3
150 18,2
28,8
35,1 30,6
100 39,4 67,7
15 50,8
32,4 2,9 21,7 34,7
50 32,3 24,6 33,8 18,8 23,5
12,4 1,5 11,2 76,5 68,1
33,3 33,3 45,3 42,8 53,2
26,7
0 -0,5
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
-20 2010
-50
Pozostałe Finansowanie zagraniczne
Przedsiębiorstwa Gospodarstwa domowe
Depozyty sektora niefinansowego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
118
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
jakości kredytów dla dużych przedsiębiorstw – 9%465. Od 2008r. nie zmienia się wskaźnik
jakości kredytów dla klientów indywidualnych. Cały czas udział należności zagrożonych
wynosi tu nieco ponad 7%. Nie oznacza to jednak, że wszędzie jest taki sam. W kredytach
konsumpcyjnych, gdzie banki notują największe straty, zauważalna jest poprawa.
To m.in. efekt rekomendacji, która ograniczyła klientom dostęp do pożyczek bankowych,
a także zaostrzenia polityki przez same banki. Z kolei w kredytach mieszkaniowych, które
z reguły Polacy spłacają najsumienniej, kwota kredytów zagrożonych powoli,
ale systematycznie, się zwiększa.
Polityka kredytowa jest bardzo istotnym elementem zarządzania bankami, ponieważ
kredyty wciąż stanowią podstawowe źródło finansowania przedsiębiorstw bankowych.
„Złe kredyty”, które nie są spłacane, stanowią zagrożenie dla banku, całego sektora, a nawet
gospodarki. Przykładem takiego destrukcyjnego działania złych kredytów na gospodarkę
jest kryzys gospodarczy zapoczątkowany w 2008 r.466
Wykres 3.3.12
Jakość kredytów i koszty tworzenia rezerw sektora bankowego w latach 2000–2010
30% 28%
26%
24% 23%
25%
23%
20%
20% 17% 19% 16% 16%
16% 13%
15% 12%
10% 8% 8% 7% 7% 8%
7% 8% 8% 5% 5% 5%
6% 6% 6% 4%
5% 5% 5%
6% 6% 4% 4% 4%
5% 5% 4% 3% 4% 4% 4% 4% 5%
0%
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków, Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, 2012r. s. 107
465
A. Kotowicz, Informacja o sytuacji banków w I kwartale 2011 r., Wydawnictwo Urzędu
Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s. 5
466
J. Maltańska, Rola kapitału zagranicznego w prywatyzacji polskiego sektora bankowego
oraz ocena jego finansowej efektywności, [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej
po 20 latach transformacji, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2009, s. 143.
120
160%
140%
131,6% 138,7%
123,7% 120,8% 120,9%
124,4%
120% 112,8%
108,0% 108,9%
107,7% 105,9%
100% 103,3% 103,1% 93,9%
83,4% 83,0% Kredyty ogółem
80% 72,6%
Kredyty zagrożone
60%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Przy analizie jakości należności kredytowych banków warto też zrobić zastrzeżenie
dotyczące stosowania przez banki różnych metod rachunkowości. Część banków (zwłaszcza
dużych) stosuje Międzynarodowe Standardy Rachunkowości, inne opierają się na polskich
zasadach tworzenia rezerw celowych. Te odmienne zasady klasyfikacji mogą utrudniać
proces oceny sytuacji w sektorze bankowym, szczególnie w tych obszarach, gdzie zasady
tworzenia odpisów aktualizujących są nieco bardziej elastyczne468.
Na przestrzeni analizowanych piętnastu lat warto zauważyć znaczący spadek marży
(wynik działalności bankowej/suma bilansowa), zwłaszcza pośród banków komercyjnych,
gdzie marża od 2001r. do 2010r. spadła o ponad 5%, z poziomu 10,8% do 5,7%. W sektorze
banków spółdzielczych poziom marży jest zdecydowanie bardziej stabilny, choć obserwuje
się również trend malejący od poziomu 6% w 2002r. do poziomu 4,7% w 2010r. W sektorze
banków spółdzielczych, przy niskiej efektywności na zatrudnionego i wysokim obciążeniu
kosztami działania, obniżająca się marża ogranicza możliwości wypracowywania zysków.
Działalność banków, jako instytucji pośrednictwa finansowego charakteryzuje
się kilkoma ważnymi prawidłowościami. Po pierwsze, najważniejszą część pasywów banków
stanowią depozyty podmiotów niefinansowych, wśród których dominują oszczędności
gospodarstw domowych. Po drugie, po stronie aktywów bankowych dominują kredyty
467
M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków. Banki 2011,
Wydawnictwo Warszawskiego Instytutu Bankowości, Warszawa 2012, s.107.
468
M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków…, op cit., s.107.
121
8,5% 8,4%
8,0% 7,9%
8,0%
6,5% 6,5%
6,0% 6,2%
5,6% 5,8% 5,8% 5,7% 5,7% 5,8% 5,7%
6,0% 5,5% 5,4% 5,3% 5,5%
4,8% 4,7%
4,0%
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
469
A. Janc, A. Krymarys–Balcerzak, Współczesny bank…, op. cit., s. 46.
470
Raport o stabilności systemu finansowego 2005r., red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 49.
471
Globalization Brings Both Promise and Challenges to Countries on Path to Development,
“International Monetary Fund Survey”, Supplement, 2000, Vol. 29, s. 4–5.
472
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 24–25.
122
20% 2%
10% 1%
0% 0%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
473
R. Matousek, N. Sarantis, The Bank Lending Channel…, op. cit., s. 323.
474
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji systemu bankowego na jego efektywność, Materiały
i Studia, Zeszyt nr 235, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2009, s. 26.
123
czyli przekazują kapitał tym podmiotom, które potrzebują go najbardziej. W ten sposób
wzrasta dobrobyt społeczny475.
Trudno wskazać idealną miarę efektywności systemu bankowego. W badaniach
dotyczących tego zagadnienia, w tym tych najbardziej spektakularnych, za mierniki
efektywności przyjęto dwa wskaźniki476. Pierwszy z nich to marża odsetkowa, która
w raportach Narodowego Banku Polskiego definiowana jest jako relacja wyniku odsetek
do średnich aktywów pomniejszonych o odsetki zapadłe od należności zagrożonych477.
Jest to efektywność dochodowa. Wskaźnik ten mierzy wynagrodzenie, jakie banki pobierają
za wykonywane usługi pośrednictwa finansowego, a więc także koszty, jakie ponosi
społeczeństwo z tytułu korzystania z tych usług. Z tego powodu wskaźnik ten jest bardzo
dobrą miarą efektywności systemu bankowego. Opisywany wyżej teoretyczny związek
efektywności systemu bankowego ze wzrostem gospodarczym potwierdziły wyniki badań
wykonanych przy wykorzystaniu danych dotyczących marży odsetkowej, które dowiodły,
że jej wysoka wartość jest silnie negatywnie skorelowana ze stopniem wzrostu
gospodarczego478, więc im wyższy ten wskaźnik i niższa efektywność systemu bankowego,
tym niższy wzrost gospodarczy.
Wykres 3.4.2
Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010
80%
75%
74% 73%
75% 72% 72% 73%
72%
70% 70%
69% 69%
70% 68,1%
67%
64,6% 64% 65,0%
65% 62,5% 62,2% 61,9% 63,0% 62,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych KNF.
0,5%. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać w rosnącym popycie na kredyt hipoteczny.
Nieznaczny wzrost marży odsetkowej zaobserwować można było w 2004r. i 2005r. Marża
odsetkowa w polskim sektorze bankowym powinna nadal spadać w miarę wzrastania
poziomu konkurencji zabiegającej o pozyskanie klienta480.
Od 2002r. w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach UE, można było
obserwować wzrost marży odsetkowej netto obliczonej zarówno w stosunku do poziomu
aktywów, jak i przychodów odsetkowych. Od 2004r. do 2007r. widać było poprawę
wyników, jeżeli chodzi o wielkość wyniku odsetkowego i poziomu marży liczonej
w stosunku do aktywów oraz spadek marży wyrażonej w procentach przychodów
odsetkowych. Przyczyny wzrostu wyniku z odsetek należy szukać we wzroście wyników
odsetkowych w operacjach z sektorem niefinansowym i budżetowym. Wyższy wynik
odsetkowy z sektora niefinansowego był w znacznej mierze skutkiem silniejszego wzrostu
przychodów niż kosztów odsetkowych. Było to rezultatem zmian w bilansach banków,
nastąpił wtedy wzrost kwot kredytów od gospodarstw domowych i wzrost depozytów
przedsiębiorstw. W tym okresie wzrosły stopy procentowe, ale oprocentowanie kredytów
wzrosło silniej niż oprocentowanie depozytów. Zwiększył się wynik operacji z podmiotami
niefinansowymi na skutek wzrostu wartości kredytów i zmian struktury terminowej
depozytów. Miał wtedy miejsce szybszy wzrost niżej oprocentowanych depozytów bieżących
i wolniejszy wzrost wyżej oprocentowanych depozytów terminowych. Lata 2008–2010
to niższy poziom marży odsetkowej jako procent przychodów odsetkowych. Spadek
był konsekwencją obniżenia się wyniku odsetkowego na operacjach z sektorem
niefinansowym. Do głównych czynników obniżenia wyników finansowych banków należy
z pewnością wzrost kosztów ryzyka kredytowego, wzrost kosztów finansowania oraz spadek
dynamiki akcji kredytowej. Z jednej strony był to efekt szybszego wzrostu depozytów
niż kredytów, z drugiej strony – rezultat niskich marż na kredytach udzielonych w okresie
boomu kredytowego481.
Drugim wykorzystywanym wskaźnikiem efektywności jest wskaźnik kosztów
operacyjnych. Jest to relacja kosztów operacyjnych (działania i amortyzacji) do wyniku
działalności bankowej, skorygowana o wynik pozostałych przychodów i kosztów
operacyjnych482. Mierzy on przede wszystkim efektywność kosztową działania banków, która
przyczynia się do wzrostu efektywności systemu bankowego w wąskim rozumieniu.
Wstępna analiza wykazuje dużą i postępującą dysproporcję pomiędzy poziomem
wskaźnika kosztów operacyjnych w sektorze banków spółdzielczych a sektorem banków
komercyjnych. Wysoki poziom wskaźnika kosztów operacyjnych (C/I) w bankach
spółdzielczych powoduje, że pozostaje niewielka przestrzeń na absorbowanie ryzyka
związanego z działalnością kredytową.
Efektywność kosztowa banków wyraźnie się poprawiała. W 2010r. wskaźnik kosztów
operacyjnych wyniósł 50,1%. Wynik ten był zbliżony do najlepszych wyników sektora
bankowego w innych krajach Unii Europejskiej, gdzie rynek jest bardziej zintegrowany
i konkurencyjny483. Wynik w 2010r. był też najlepszy od początku transformacji gospodarczej
w Polsce. W stosunku do 2000r. wynik poprawił się o 12,4%.
W swoich raportach Narodowy Bank Polski posługuje się także wskaźnikami: ROA
(ang. return on assets), który jest relacją wyniku finansowego netto do średnich aktywów
480
St. Piocha, K. Redlińska, Konkurencja i konkurencyjność sektora banków komercyjnych,
[w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszlińskiej, Koszalin
2006, s. 129–130.
481
A. Gemzik–Salwach, Kształtowanie się marż odsetkowych banków, Finansowy Kwartalnik
Internetowy „e–Finanse”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania
w Rzeszowie, 2010, nr 6, s. 69.
482
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji…, op. cit., s. 17.
483
P. R. Lane, S. Walti, The Euro and Financial Integration, Discussion Paper, 2006, No. 139,
s. 4.
125
30,0% 1,4%
1,3%
25,0% 1,1%
1,0% 1,0%
0,9% 18,8%
20,0% 16,8% 17,3% 1%
15,6%
0,7% 12,9% 14,5% 13,6%
15,0% 12,8%
11,2%
9,2% 0,5% 0,5% 9,2%
10,0%
5,2% 5,0%
5,0%
0,0% 0%
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE ROA
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
484
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji…, op. cit., s. 17.
485
M. Pawłowska, S. Kozak, Określenie wpływu przystąpienia do strefy euro na efektywność,
poziom konkurencji oraz na wyniki polskiego sektora finansowego, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007, s. 44–45.
126
Wykres 3.4.4
Nominalna i efektywna stopa opodatkowania banków w Polsce w latach 1998–2010
45%
40%
40%
37% 37%
35%
32%
25% 36%
34%
30% 20%
28% 28% 27% 20%
20% 18% 18% 19% 18%
17%
19% 19% 19% 19% 19% 19% 19%
15%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Nominalna stopa opodatkowania banków Efektywna stopa opodatkowania banków
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
486
J. Maltańska, Rola kapitału zagranicznego…, op. cit., s. 144.
127
wielkość funduszy własnych (odpowiednia wartość rynkowa zasobów banku, która pozwala
na pokrycie wszystkich zobowiązań).
Wykres 3.4.7
Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego
(udział grupy w sektorze). Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł)
60,0% 57,0%
Banki komercyjne
50,0%
Banki spółdzielcze
40,0%
33,4%
20,0%
14,2%
10,5%
7,8% 8,7%
10,0%
4,0% 4,9%
1,8% 3,1%
0,9% 0,0%
0,0%
<50 50-100 101-150 151-200 201-250 251-300 301-350 351-400 401-450 451-500 >500
40,0% 38,2%
35,3%
32,9%33,7%
30,2%
30,0%
19,8% 17,6%
20,0% 15,0% 15,2%
8,1% 8,8% 8,6% 9,0%
10,0% 7,1% 6,2%
1,4% 2,2% 1,1% 3,1%
0,0%
100% 93,6%
81,0%
70,9% 74,6% 73,4% 73,5%
80%
60%
40%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Płynność sektora bankowego w Polsce na koniec 2010r. (wykres 3.4.9) należy uznać
za zadowalającą488. W 2010r. odnotowano m.in. wzrost podstawowej rezerwy płynności
do poziomu 276,3 mld zł, przy czym w znacznym stopniu wynikało to z efektu przesunięcia
środków z uzupełniającej rezerwy płynności. Jednocześnie nastąpiło zwiększenie poziomu
stabilnych środków obcych do 794,3 mld zł. Relacja kredytów do depozytów, która pośrednio
określa skalę zapotrzebowania na środki z rynku finansowego, pozostała stabilna i na koniec
2010r. wynosiła 112,6%. Pomimo korzystnych zjawisk oraz zadowalającej sytuacji
w zakresie bieżącej płynności, nadal niezbędne są działania zmierzające do wzrostu
stabilności źródeł finansowania489.
487
Raport o sytuacji banków w Polsce w 2007r…, op. cit., s. 77.
488
World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010, International Monetary Fund,
Washington 2010, s. 406.
489
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010 r…, op. cit., s. 45.
130
3.5 Podsumowanie
Banki były najszybciej rozwijającymi się przedsiębiorstwami w Polsce w ostatniej
dekadzie. Dokonały one znacznego postępu technologicznego i organizacyjnego, stając
się instytucjami finansowymi, które nie ustępują bankom zachodnim pod względem
ani nowoczesności rozwiązań, ani w zakresie obsługi klientów, ani liczby i rodzajów
instrumentów finansowych oferowanych różnym grupom odbiorców. Oczywiście nie oznacza
to, że nie pozostało nic do zrobienia. Wręcz przeciwnie, wiele jest jeszcze do poprawienia
w sferze zarządzania i efektywności działania banków. Wydaje się jednak, że o zmiany
w tych dziedzinach postarają się, we własnym zakresie, akcjonariusze strategiczni492.
Do zwiększenia efektywności polskiego systemu bankowego może przyczynić
się również sposób postrzegania regulacji493, jednak bardziej jako instytucji udoskonalającej
procesy rynkowe niż je zastępującej. Wydaje się to uzasadnione konstytucyjną zasadą
wolności działalności gospodarczej. Zadania postawione przed KNF, w szczególności dążenie
do konkurencyjności polskiego systemu finansowego, wydają się wymagać jednoczesnego
uwzględniania postulatów stabilności i efektywności systemu.
Warto podkreślić, że na pierwszym miejscu należy zawsze stawiać stabilność rynku
i bezpieczeństwo środków na rachunkach bankowych, wiedząc, że długookresowo prowadzi
to do wzrostu efektywności banków494, co w konsekwencji zaowocuje zdynamizowaniem
gospodarki. Podsumowując:
Sektor bankowy w Polsce pozostaje stabilny i zyskowny.
Polska posiada istotną przewagę konkurencyjną nad gospodarką strefy euro pod
względem potencjału wzrostowego sektora bankowego.
Na lata 2011–2015 banki planują niewielki wzrost sumy bilansowej przy przeciętnym
poziomie zyskowności.
490
K. Olesiak, Perspektywy rozwoju polskiego systemu bankowego w Unii Europejskiej,
[w:] Zeszyty Nukowe nr 34, red. R. Michalski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń
i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004, s. 5–11.
491
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji systemu…, op. cit., s. 26.
492
R. Szewczyk, Stan i perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowego, [w:] Sektor finansowy
w Polsce, red. St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 98–99.
493
J. S. Jr. Jahera, M. Bertus, The Relation Between Bank. Regulation and Economic
Performance. A cross–Country Analysis, “Banks and Bank Systems”, 2007, Vol. 2, No. 3.
494
P. Golędzinowski, Wpływ regulacji…, op. cit., s. 26.
131
495
G. Paluszak, Znaczenie rozwoju sektora bankowego dla wzrostu gospodarczego, [w:] Nauki
finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość
t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004,
s. 55; W. Kwaśniak, Współczesne wyzwania ekonomiczne banków w świetle prognozowanego
spowolnienia gospodarczego, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2012,
s. 2.
132
Aneks do rozdziału 3
Tabela 3.3.1
Ilość banków i kas oszczędnościowo – kredytowych w Polsce w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki 1591 1475 1378 1295 858 754 673 667 660 655 647 645 649 643 646
Komercyjne 81 83 83 77 74 69 59 58 57 61 51 50 52 49 49
Spółdzielcze 1394 1295 1189 781 680 642 605 600 596 588 584 581 579 576 576
Kasy
oszczędnościowo 168 198 220 228 147 144 120 109 83 75 70 68 65 63 61
–kredytowe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.2
Aktywa systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa bankowe 197,1 251,6 320,7 364,4 430,4 469,5 466,4 488,7 537,7 573,2 681,8 792,8 1039 1060 1159
Aktywa b.
188 240,3 307 349 412,4 448 443 463 509 539,3 624 727,1 963,2 977,2 1062
komercyjnych
Aktywa b.
9,1 11,3 13,7 15,4 18 21,5 23,4 25,7 28,7 33,9 57,8 65,7 75,9 82,4 96,4
spółdzielczych
Aktywa kas
oszczędnościowo– 0,2 0,4 0,6 0,9 1,2 1,8 2,5 3,3 4,2 5,3 6 7,6 8,7 11,60 13,2
kredytowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.3
Tempo wzrostu aktywów sektora bankowego
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wartość PKB
388 472 551,1 617 686 722 772 815 885 981 1058 1168 1272 1342 1392
(w mld PLN)
Tempo wzrostu
6,24 7,09 4,98 4,52 4,26 1,21 1,44 3,87 5,34 3,62 6,23 6,79 5,13 1,61 3,94
PKB (w %)
Aktywa banków
50,80 53,31 58,19 59,06 62,74 65,03 60,41 59,96 60,76 58,43 64,44 67,88 81,69 78,96 83,23
do PKB (w %)
Tempo wzrostu
25,97 21,65 16,76 11,96 11,18 5,25 6,93 5,57 8,59 10,85 7,85 10,40 8,90 5,50 3,73
aktywów (w %)
Łącznie aktywa
209 266 345 402 489 553 584 640 726 836 1023 1213 1407 1492 1665
finans. w mld zł
Aktywa
bankowe do 94,49 94,52 92,96 90,58 88,11 84,89 79,89 76,32 74,03 68,57 66,65 65,38 73,84 71,01 69,59
aktywa inst. fin.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.4
Liczba zatrudnionych* w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zatrudnienie
w bankach 169,5 172,2 174 174,7 169,9 165,2 158,7 151,3 149,6 152,9 158 167,1 181,3 175 176,9
Banki
147,1 149 149,6 144,2 138,8 131,9 124,1 122 124,6 126,7 134,7 147,8 141,1 142,5
komercyjne 144,2
Banki
25,1 25 25,1 25,7 26,4 26,8 27,2 27,6 28,3 31,3 32,4 33,5 33,9 34,4
spółdzielcze 25,3
*
– w przeliczeniu na pełne etaty.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005 roku. Synteza, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 29 oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
133
Tabela 3.3.5
Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
HHI (w %) 0,07 0,07 0,08 0,08 0,09 0,09 0,08 0,07 0,07 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06
CR5 (w %) 48 45 50 48 57 56 54 50 49 48 47 46 45 44
CR10 (w %) 68 65 70 69 81 80 78 72 69 67 65 62 63 62
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.6
Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju podmiotu
pierwotnie dominującego w 2010r.
Polska Włochy Niemcy Holandia USA Hiszpania Francja Portugalia Pozostałe
35,0% 12,5% 10,5% 8,5% 6,2% 5,7% 5,1% 3,9% 12,6%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
Tabela 3.3.7
Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r.
Aktywa Pasywa
Wyszczególnienie w mld zł w % Wyszczególnienie w mld zł w %
Kredyty, pożyczki i inne należności Depozyty i inne zobowiązania
865,01 69 769,60 62,2
od podmiotów krajowych 1) w tym: wobec podmiotów krajowych
monetarne instytucje
82,55 6,7 42,29 3,4
monetarne instytucje finansowe finansowe
instytucje rządowe szczebla
58,34 4,7 32,68 2,6
instytucje rządowe i samorządowe centralnego
pozostałe sektory krajowe 2) 724,12 58,5 pozostałe sektory krajowe 6) 694,63 56,2
Dłużne papiery wartościowe
234,42 19,0 354,91 28,7
wyemitowane przez podmioty krajowe – bieżące
monetarne instytucje finansowe 79,12 6,4 – terminowe 334,46 27,0
instytucje rządowe i samorządowe 150,07 12,1 – z terminem wypowiedzenia 0,09 0,0
– operacje z przyrzeczeniem
5,22 0,4 5,17 0,4
pozostałe sektory krajowe odkupu
Jednostki uczestnictwa w funduszach Jednostki uczestnictwa w
0,49 0,0 1,00 0,1
rynku pieniężnego funduszach rynku pieniężnego
Papiery z prawem do kapitału i oddziały Emisja dłużnych papierów
11,16 0,9 29,15 2,4
wyemitowane przez podmioty krajowe 3) wartościowych
monetarne instytucje finansowe 5,67 0,5 Kapitał i rezerwy 166,86 13,5
pozostałe sektory krajowe 5,48 0,4 fundusze podstawowe 103,89 8,4
Aktywa zagraniczne 49,18 4,0 fundusze uzupełniające 2,08 0,2
Aktywa trwałe 4) 39,15 3,2 rezerwy 7) 60,89 4,9
Pozostałe aktywa 5) 37,38 3,0 Pasywa zagraniczne 214,61 17,4
Pozostałe pasywa 55,57 4,5
Ogółem 1236,78 100,0 1236,7 100,0
1) Kredyty, pożyczki, operacje z przyrzeczeniem odkupu, zrealizowane gwarancje, skupione wierzytelności
i inne należności, 2) Niemonetarne instytucje finansowe oraz sektor niefinansowy, 3) Łącznie z aktywami
trwałymi finansowymi i jednostkami uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, 4) Z wyłączeniem
finansowych aktywów trwałych ujętych w pozycji „Papiery z prawem do kapitału i udziały wyemitowane przez
podmioty krajowe”, 5) Łącznie z prawami poboru, 6) Niemonetarne instytucje finansowe, instytucje
samorządowe, fundusze ubezpieczeń społecznych oraz sektor niefinansowy, 7) Rezerwy celowe, umorzenia,
odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
134
Tabela 3.3.8
Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego w latach 1997–2010
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
0,69 0,7 0,72 0,76 0,72 0,73 0,77 0,76 0,73 0,77 0,91 1 1,09 1,15
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.9
Rozwój akcji kredytowej i finansowanie rozwoju działalności w latach 2000–2010
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Rozwój akcji kredytowej (roczna zmiana stanu – ujęcie nominalne) w mld zł
Kredyty ogółem 25,1 17,9 10,7 20,6 8,1 31 68 107 170 60,2 73,6
Mieszkaniowe 3,7 4,5 5,9 9,5 6,2 14,6 27,3 39,1 75,7 22,6 49,7
Konsumpcyjne 8 2,2 0,9 1,3 4,2 9,5 12,3 22,2 29,4 15,5 1,9
Przedsiębiorstwa 12,9 3,9 0,6 2,9 -4,9 3 16,8 33,7 50,4 -11,2 -2,4
Sektor budżetowy 0 4,4 3,3 5 1 1 1,2 0 3,1 21,5 15,3
Finansowanie rozwoju działalności (roczna zmiana stanu – ujęcie nominalne) w mld zł
Depozyty sektora
niefinansowego 33,3 33,3 -6,6 10,6 14,2 26,7 45,3 42,8 76,5 68,1 53,2
Gospodarstwa domowe 32,3 24,6 -6,1 -3,5 -2,8 11,2 18,8 23,5 67,7 50,8 34,7
Przedsiębiorstwa -0,6 7,8 1 13,7 16,5 14,6 25,7 18,1 6,7 17,1 17,7
Finansowanie zagraniczne -0,6 5 2,5 12,4 1,5 -0,5 15 39,4 108,3 -26,1 30,6
Pozostałe 32,4 2,9 0,9 -0,5 33,8 21,7 35,1 28,8 57,8 -20 18,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.10
Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Depozyty
klientów 128 171 221 248 271 299 305 325 352 398 458 519 581 620 703
niefinansowych
Kredyty dla
klientów 77 99 160 191 202 232 244 266 291 330 461 651 701 731 802
niefinansowych
Środki
1 12 18 22 23 24 26 41 59 85 151 181 182 195 201
zagraniczne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.3.11
Wskaźniki jakości kredytów i koszty tworzenia rezerw banków w latach 2000–2010
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik jakości kredytów
16% 19% 23% 23% 16% 13% 8% 7% 5% 7% 8%
banków komercyjnych
Wskaźnik jakości kredytów
6% 7% 8% 8% 6% 6% 5% 4% 4% 4% 5%
banków spółdzielczych
Koszty tworzenia rezerw
17% 20% 24% 16% 8% 5% 5% 4% 12% 26% 28%
banków komercyjnych
Koszty tworzenia rezerw
5% 6% 6% 5% 4% 3% 4% 4% 4% 4% 5%
banków spółdzielczych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
135
Tabela 3.3.12
Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego
w latach 2002–2010
Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Kredyty ogółem 103,3 107,7 103,1 112,8 124,4 131,6 138,7 105,9 108,9
Kredyty zagrożone 123,7 108,0 72,6 83,4 83,0 93,9 120,8 177,9 120,9
Źródło: M. Zygierewicz, J. Tylińska, Raport o sytuacji ekonomicznej banków, Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, 2012r. s.107
Tabela 3.3.13
Marża w sektorze banków komercyjnych i spółdzielczych w latach 1999–2010
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Banki komercyjne 5,6% 5,8% 5,8% 6,0% 5,5% 5,4% 5,3% 5,5% 5,7% 5,7% 4,8% 4,7%
Banki spółdzielcze 8,5% 10,5% 10,8% 10,2% 8,4% 8,0% 7,9% 6,5% 6,2% 6,5% 5,8% 5,7%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.4.1
Marża odsetkowa w sektorze bankowym w Polsce w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Jako % aktywów 4,8 4,2 4,2 3,7 3,4 3,1 3,1 3,3 3,3 3,1 3,3 2,5 2,8
Jako % przychodów
37 38 34 26 35 47 50 49 52 53 44 47 48
odsetkowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat2005 – 2009) oraz KNF
(2010).
Tabela 3.4.2
Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem 63,0 65,2 63,2 62,4 63,5 68,6 66,9 61,9 59,2 56,3 52,0 52,7 52,7
BK 62,5 64,6 62,2 61,9 63,0 68,1 65,0 62,0 58,5 58,1 51,6 52,5 50,1
BS 72,2 74,2 63,9 69,4 70,4 75,1 71,5 72,2 73,4 70,0 66,5 73,0 68,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.4.3
Stopa opodatkowania sektora bankowego w Polsce w latach 1998–2010
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Nominalna 36,0 34,0 30,0 28,0 28,0 27,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0 19,0
Efektywna 37,4 32,0 27,7 27,1 37,3 40,1 20,3 16,7 17,8 18,2 18,6 18,3 19,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (2002–2011), Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.4.4
Rentowność banków w Polsce w latach 1997–2010 (w %)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE 37,0 9,2 12,9 14,5 12,8 5,2 5,0 13,6 15,6 16,8 17,3 18,8 9,2 11,2
ROA 2,0 0,7 0,9 1,1 1,0 0,5 0,5 1,4 1,6 1,7 1,7 1,6 1,0 1,3
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
136
Tabela 3.4.5
Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł) oraz relacja banków
spółdzielczych do banków komercyjnych dla wyniku działalności bankowej
na zatrudnionego w sektorze bankowym w Polsce w latach 1998–2010
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Relacja BS do BK dla
wyniku działalności 42,0 44,4 41,6 40,4 38,8 38,6 34,6 35,2 38,4 39,5 33,7 34,3
bankowej na zatrudn. w %
Wynik działalności
bankowej na zatrudn. w BK
68 75 83 80 81 84 87 90 107 111 112 114
Wynik działalności
bankowej na zatrudn. w BS
150 184 198 202 211 227 248 255 276 306 324 339
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tabela 3.4.6
Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)
W tysiącach zł Banki komercyjne Banki spółdzielcze
<500 0,0% 0,0%
500–1000 0,0% 13,0%
1001–1500 0,0% 34,5%
1501–2000 0,0% 33,6%
2001–2500 2,0% 13,5%
2501–3000 1,4% 4,4%
3001–3500 1,0% 0,0%
3501–4000 0,0% 1,0%
4001–4500 4,0% 0,0%
4501–5000 3,0% 0,0%
5001–5500 0,0% 0,0%
5501–6000 22,0% 0,0%
6001–6500 0,0% 0,0%
6501–7000 18,7% 0,0%
>7000 47,9% 0,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie KNF i BFG.
Tabela 3.4.7
Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego
W tysiącach zł Banki komercyjne Banki spółdzielcze
<50 0,0% 0,0%
50–100 0,0% 33,4%
101–150 0,9% 57,0%
151–200 4,0% 7,8%
201–250 4,9% 0,0%
251–300 27,6% 0,0%
301–350 14,2% 1,8%
351–400 26,1% 0,0%
401–450 10,5% 0,0%
451–500 8,7% 0,0%
>500 3,1% 0,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF i BFG.
137
Tabela 3.4.8
Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)
Depozyty banków Depozyty banków Kredyty banków Kredyty banków
W tys. zł spółdzielczych komercyjnych spółdzielczych komercyjnych
<500 2,3% 0,0% 1,4% 0,0%
500–1000 8,1% 1,8% 30,2% 0,0%
1001–1500 32,9% 2,7% 38,2% 0,4%
1501–2000 33,7% 2,6% 19,8% 2,8%
2001–2500 15,0% 0,0% 7,1% 3,1%
2501–3000 5,3% 0,0% 2,2% 4,2%
3001–3500 1,8% 3,5% 1,1% 3,1%
3501–4000 0,9% 8,8% 0,0% 46,6%
4001–4500 0,0% 35,3% 0,0% 0,0%
4501–5000 0,0% 17,6% 0,0% 0,2%
5001–5500 0,0% 13,4% 0,0% 8,6%
5501–6000 0,0% 0,0% 0,0% 9,0%
6001–6500 0,0% 3,1% 0,0% 3,1%
6501–7000 0,0% 6,2% 0,0% 3,7%
>7000 0,0% 5,0% 0,0% 15,2%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych KNF i BFG.
Tabela 3.4.9
Wyniki finansowe banków w latach 2002–2010
Wyszczególnienie 2002 2003a 2004 2005b 2006 2007 2008 2009c 2010c
Przychody z działaln. operacyjnej mld zł 331,8 77,5 83,4 93,6 96,5 113,8 202,3 102,6 105,7
w tym bankowej mld zł 317,3 61,9 69,5 82,6 85,6 102,5 188,5 85,0 85,7
Koszty działalności operacyjnej mld zł 327,7 73,0 75,6 82,8 83,6 98,8 185,5 92,4 91,5
w tym bankowej mld zł 288,1 34,9 40,1 51,0 50,4 63,8 140,0 35,4 32,6
Wsk. poziomu kosztów operac. w% 98,8 94,2 90,5 88,5 86,6 86,8 91,7 90,0 86,5*
Wsk. rentowności obrotu brutto w% 1,2 5,8 9,5 11,7 13,5 13,2 8,3 10,0* 13,5*
Wsk. rentowności obrotu netto w% 0,8 3,0 8,6 9,7 11,1 10,8 6,8 8,2 10,9*
Wskaźnik płynności w% 70,9 74,6 73,4 73,5 81,0 93,6 109,3 113,1 112,6
Wsk. zwrotu z aktywów ROA w% 0,5 0,5 1,4 1,6 1,7 1,7 1,6 0,8* 1,0
Wsk. zwrotu z kapitału wł. ROE w% 5,6 5,0 13,6 20,6 22,5 22,5 21,2 8,1* 9,9
Udział banków wykazujących
zysk netto w liczbie banków w% 96,8 97,4 97,7 98,0 98,0 97,2 97,1 97,7 96,9
a
Od 2003 r. przychody i koszty działalności operacyjnej są liczone wg nowej metodologii.
b
Od 2005 r. część banków sporządza swoje sprawozdania finansowe wg MSR/MSSF.
c
Ze względu na zmiany w sprawozdawczości NBP prezentowane dane za lata 2009 i 2010 nie są w pełni
porównywalne z danymi za poprzednie okresy.
Dane obejmują banki komercyjne i spółdzielcze prowadzące działalność operacyjną na koniec danego roku,
bez NBP.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011),
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
138
ROZDZIAŁ 4
496
M. Mazur, A. Chróściński, Fundusze inwestycyjne w Polsce i na świecie, „Rzeczpospolita”,
1996, nr 229, s. 18.
497
K. Gabryelczyk, Analiza aktywności funduszy inwestycyjnych na Giełdzie Papierów
Wartościowych w Warszawie od 01.01.1998r. do 30.06.1999r., [w:] Rynek pieniężny
i kapitałowy, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2000, s. 128.
498
W. Tarczyński, M. Kunasz, Rynek kapitałowy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Agencji
Rozwoju Regionalnego, Szczecin 2002, s. 45.
499
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i ocena efektywności,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008, s. 9.
139
500
A. Zamojska, Efektywność funduszy inwestycyjnych w Polsce. Studium teoretyczno–
empiryczne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 7.
501
K. G. Rouwenhorst, The Origins of Mutual Funds, Yale International Center For Finance,
Working Paper Series, 2004, No. 48, s. 1.
502
T. Kondrakiewicz, Zmiany strukturalne na rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,
[w:] Rynek kapitałowy w Polsce i na świecie – jak mądrze zainwestować, red. S. Buczek,
A. Fierla, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2008, s.103.
503
Council Directive 85/611/EEC of December 1985, on the Coordination of Laws, Regulations
and Administrative Provisions Relating to Undertakings for Collective Investment
in Transferable Securities, European Funds and Asset Management Association Sections
1, article 1.
504
W. Dębski, Inwestowanie za pośrednictwem inwestorów instytucjonalnych, [w:] Indywidualni
inwestorzy na rynku kapitałowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 283– 286.
505
H. Khorana, H. Servaes, P. Tufano, Explaining the Size of Mutual Fund Industry Around
the World, “Journal of Financial Economics”, 2005, No. 1, s. 145–146.
506
M. Bojańczyk, Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapitałowego, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005, s. 26.
507
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika funduszu inwestycyjnego i sposób ich realizacji,
Wydawnictwo Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2004, s. 114.
140
Kapitałodawcy Kapitałobiorcy
Inwestorzy Rynek Emitenci:
instytucjonalni finansowy Państwo, organy
i indywidualni samorządowe,
podmioty
gospodarcze
Finansowanie bezpośrednie
Popyt na kapitał
515
M. Michalski, Instytucjonalne uczestnictwo na rynku kapitałowym w aspekcie działania
funduszy inwestycyjnych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, 1995, nr 5, s. 5.
516
J. Kropiwnicki, Prawna ochrona interesu uczestników funduszu inwestycyjnego, Dom
Wydawniczy „Ostoja”, Kraków 2001, s. 31.
517
D. Dziawgo, Perspektywy rozwoju indywidualnego inwestowania w Polsce, „Nasz Rynek
Kapitałowy”, 2003, nr 1, s. 39.
518
J. A Harslem, Mutual Funds. Risk and Performance Analysis for Decision Making, Blackwell
Publishing, Cornwall 2003, s. 19.
143
Tytuły Inwestorzy
uczestnictwa indywidualni
i instytucjonalni
Fundusz inwestycyjny
Podaż kapitału
Źródło: K. Perez, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna Ekonomiczna,
Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012, s. 61.
519
K. Perez, Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna
Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012, s. 60–61.
520
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości, rynków finansowych, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 69–71.
144
Wzrost gospodarczy
521
T. Miziołek, Zmiany regulacyjne na polskim rynku instytucji wspólnego inwestowania w Unii
Europejskiej i ich potencjalny wpływ na funkcjonowanie rynku finansowego, [w:] Wybrane
problemy funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej, red. J. Bilski, E. Feder–Sempach,
„Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica”, 2010, nr 238, s. 151–152.
522
T. Miziołek, Rola funduszy inwestycyjnych w gospodarce, „Fakty – rynek funduszy
inwestycyjnych”, 2003, nr 3, s. 4.
145
523
T. Miziołek, Rola funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 4.
524
J. Kowalik, Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 182.
525
A. Szumański, Inwestorzy zbiorowi (fundusze powiernicze), [w:] Prawo papierów
wartościowych, red. S. Włodyka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1992, s. 257;
P. Pilarczyk, Towarzystwa funduszy inwestycyjnych jako spółka akcyjna, Kantor Wydawniczy
Zakamycze, Kraków 1999, s. 26; G. Kościelniak, Fundusze powiernicze.., op. cit., s. 12;
J. Kowalik, Rola i miejsce funduszy inwestycyjnych…, op. cit., s. 182.
526
P. Zawadzka, Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 35.
146
527
M. Michalski, L. Sobolewski, Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 8.
528
K. M. Stepaniuk, Rozwój funduszy inwestycyjnych, [w:] Sektor finansowy w Polsce,
red. St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 135.
529
W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2011, s. 536.
530
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika funduszu…, op. cit., s. 23–25.
531
J. C Francis, Inwestycje. Analiza i zarządzanie, WIG–Press, Warszawa 2002, s. 252 i nast.
532
K. Gabryelczyk, W. Przybylska–Kapuścińska, Czynniki determinujące…, op. cit., s. 353–354.
147
Instytucje stabilizujące
Instytucje tworzące rynek
Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych
Fundusze inwestycyjne
alokacji samorządowych
aktywów papierów
wartościowych
hybrydowe
i inne papierów
dłużnych i inne
Źródło: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 38; T. Miziołek,
Zmiany w klasyfikacji funduszy inwestycyjnych, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 9, s. 22.
533
D. Krupa, Zamknięte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2008, s. 89–90.
534
U. Banaszak–Soroka, Instytucje i uczestnicy rynku kapitałowego, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2008, s. 56.
148
535
M. Bojańczyk, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 30.
536
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne..., op. cit., s. 8–9.
537
I. Kaczor, Klasyfikacja otwartych funduszy inwestycyjnych, [w:] Finanse – wybrane
zagadnienia, red. W. Liciński, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humaniastyczno–Ekonomicznej
w Łodzi, Łódź 2003, s. 79.
538
T. Miziołek, Zmiany w klasyfikowaniu…, op. cit., s. 22–24.
539
A. Parker, Mutual Fund Information Guide, AMG Guaranty Trust Investment Publications,
Denver 2004, s. 13.
540
W. Pochmara, A. Zapała, Prawa uczestnika…, op. cit., s. 31–33.
149
541
R. Giza, Alokacja kapitału funduszy inwestycyjnych i emerytalnych na polskim rynku – szanse
i zagrożenia, Zeszyty Naukowe nr 37, red. J. K. Solarz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2005, s. 43.
542
K. Gabryelczyk, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 201.
543
R. Levine, Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, “The Journal
of Economic Literature”, 1997, Vol. 35, No. 2, s. 691.
150
547
S. Karpiński, Powstaje kolejne TFI, „Rzeczpospolita” z dnia 18 X 2004.
548
K. Białous, Determinanty rozwoju funduszy funduszy w Polsce 2005, Koło Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 181–182.
152
Reasumując, należy
ży również
równie podkreślić, iż uregulowania prawne na polskim rynku
rynk
funduszy inwestycyjnych stanowią
st szansę na ich zaistnienie na jednolitym finansowym rynku
europejskim. Obecne przepisy umożliwiają
umo krajowym funduszom zom inwestycyjnym
inwestycyjny stworzenie
oferty porównywalnej z funduszami zagranicznymi oraz pozwalają
pozwalaj konkurować
konkurowa z nimi
549
w warunkach równorzędnych
dnych .
600 579
498
500
380
400
280
300
214
200
128 128
81 94 114
100 64
20 38
1 1 1 4 5
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Liczba TFI Liczba FIO i SFIO Liczba FIZ Suma FIO i FIZ
Źródło: J. Parczewski, Jak to z rynkiem było,
było Parkiet”, 2001, nr 105, s. 1; T. Miziołek, Najlepsze – obligacji
i pieniężne,, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2, s. 74; T. Miziołek, Boom nadal trwa, trwa „Nasz Rynek
Kapitałowy” 2003, nr 5, s. 116; Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych tych w Polsce
Polsce, Wydawnictwo Izby
Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2010, s.13.
W ślad
lad za wzrostem napływającego
napływaj kapitału pojawia sięę na polskim rynku coraz
więcej
cej nowych rodzajów instrumentów finansowych, co z kolei wpływa w znacznym
znacz stopniu
551
na możliwość lokowania środków
ś pieniężnych . Inwestowanie na współczesnym – coraz
bardziej skomplikowanym – rynku kapitałowym wymaga dogłębnej ębnej analizy koniunktury,
trendów, właściwego
ciwego doboru instrumentów finansowych oraz ciągłego
ci głego śledzenia
ś zmieniającej
się sytuacji rynkowej552.
549
W. Dębski, Fundusze inwestycyjne w Polsce, [w:] Rynki kapitałowe, red. W. Bień, Bie
Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie,
Warszawie, Warszawa 2005, s. 127.
550
T. Adrian, H. Shin, The Changing Nature of Financial International and the Financial Crisis
C
of 2007–2009, “Annual
Annual Review of Economics”,
Economics 2010, Vol. 2, s. 603.
551
J. Kropiwnicki, Fundusze inwestycyjne. Prawna ochrona interesów uczestników
uczestników, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2009, s.11.
552
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność,
efektywno przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska,
Podedworna
Wydawnictwo
awnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 67.
153
150 142,2
Aktywa w mld. zł 134,3
125
109
103,5
100
81,5
75
61,3
50 37,72
33,23
22,76
25
12,12
7,1
0,002 0,83 1,42 0,07 1,36 1,9 1,78 3,15
0
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie, cz. I, red. W. Tarczyński,
Tarczy ski, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczeci
Szczecin 2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2005–2010), Wydawnictwo Narodowego
Narodoweg
Banku Polskiego, Warszawa.
553
M. Dyl, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 62–64
554
M. Rogala, Otwarte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo
wnictwo Exclusive, Gliwice 2006,
2006 s. 25.
555
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność,
efektywno przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
Podedworna
op. cit., s. 68.
154
556
T. Kondrakiewicz, Nowe podmioty na rynku funduszy inwestycyjnych w warunkach kryzysu,
[w:] Rynek finansowy w erze zawirowań, red. J. Węcławski, P. Karpuś, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2009, s. 185.
557
Supervision of Financial Services in the OECD Area, H. D. Skipper Jr. Financial Services
Integration Worldwide: Promises and Pitfalls, Organization for Economic Co–Operation
and Development, OECD 2000, s. 3.
558
K. Perez, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 217.
155
13%
10%
8%
5%
3%
0%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Pomimo kolejnegoo wzrostu aktywów w 2005r. o ponad 63,8% poziom nadal jest
niższy niż w niektórych
ch krajach, które weszły w 2004r. do Unii Europejskiej,
Europejskiej np. w Czechach
czy na Węgrzech,
grzech, a przecież wartość aktywów netto zgromadzonych przez fundusze jest
w tych krajach znacznie
nie mniejsza niż
ni w Polsce. Świadczy to o istniejącym
ącym potencjale polskich
funduszy inwestycyjnych560.
Od 2000r. obserwuje się
si gwałtowny wzrost aktywów zainwestowanych w funduszach
inwestycyjnych. Konsekwentna polityka redukcji stóp procentowych miała pozytywny
pozytywn wpływ
na atrakcyjność funduszy. Obniżanie
Obni stopy oprocentowania
nia depozytów bankowych zmuszało
inwestorów do poszukiwania alternatywnych lokat. Fundusze obligacyjne znalazły wielu
inwestorów akceptujących
ących oferowane przez nie wyniki, biorąc ąc pod uwagę
uwag poziom ryzyka
561
oferowanych portfeli . Ponieważ
Poniewa w okresie kilku lat wahania odbywały się si w jedną stronę,
si być pozbawionym ryzyka instrumentem inwestycyjnym562,
fundusze obligacji wydawały się
oferującym znaczne dochody.
Aktywa funduszy inwestycyjnych, w ramach poszczególnych segmentów rynku TFI,
rosły w różnym
nym tempie. Jednak z podobną
podobn sytuacją mieliśmyśmy również
równie do czynienia
w przeszłości,
ci, kiedy to preferencje klientów w różnych
ró nych okresach kształtowały się
si inaczej.
559
Raport 2005,, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Aktywami Warszawa 2006,
s.12.
560
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym, kapitałowym
[w:] Przekształcenia rynku
ry finansowego w Polsce, tom I. Instytucje finansowe i mechanizmy
ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
Karpu J. Węcławski,, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–
Curie
Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005, s. 239.
561
M. Łukaszewski, Polski sektor funduszy inwestycyjnych
inwestycyjnych w aspekcie wejścia
wejś Polski do Unii
Europejskiej,, Zeszyty Naukowe nr 18, red. J. Kotyński,
Koty , Wydawnictwo Instytutu Zarządzania
Zarz
Ryzykiem Wyższejższej Szkoły Ubezpieczeń
Ubezpiecze i Bankowości ci w Warszawie, Warszawa 2004,
s. 70–71.
562
D. Dawidowicz, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 9–10.
156
120
Wartość aktywów
100
80
60
40
20
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
absolutnej stopy zwrotu ochrony kapitału Rok surowcowe
sekurytyzacyjne nieruchomości aktywów niepublicznych
pieniężne i gotówkowe dłużne mieszane
akcyjne
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
Dzięki
ki nowym regulacjom ustawy o funduszach inwestycyjnych
inwestycyjnych z dnia 27 maja
2004r., regulującej
cej działalność funduszy na wspólnym rynku Unii Europejskiej, fundusze
inwestycyjne mająą możliwość
żliwość zwiększania
kszania swojej oferty, co przyczynia się
si do wzrostu
ich udziału w stosunku do szybko rozwijających
rozwijaj się funduszy hybrydowych i akcyjnych563.
Wykres 4.3.5
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
2010
2,80% 2,30% 0,70% 0,20%
3,00%
akcyjne
mieszane
9,70% 27,60%
dłużne
pieniężne
14,40% nieruchomości
26,10%
sekuryzacyjne
surowcowe
Poza zmianami
ami ilościowymi
iloś i jakościowymi następowały
powały także
takż zmiany wewnątrz
poszczególnych typów funduszy
nduszy inwestycyjnych. Na wykresie
wykre 4.3.5, przedstawiono strukturę
struktur
rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
2010
Pod względem
ędem aktywów nettonett z 1995r. dominowały fundusze zrównoważonego
zrównowa oraz
stabilnego wzrostu564. Przez kolejne lata traciły swój udział na rynku aż a do 2001r., gdzie
ich aktywa stanowiły
wiły zaledwie 15%. W 2003r. jednak ich udział sięgał ęgał już
ju 24%. Zmienny
udział aktywów netto w sumie aktywów netto funduszy inwestycyjnych na rynku
wykazywały równieżż fundusze akcyjne, które w ciągu 2 lat osiągnę ągnęły w 1997r. udział
35%–owy. Następnie
pnie odnotowały
odnotow spadek do poziomu 5% w 2003r., aby ponownie zanotować zanotowa
wzrost udziału aktywów netto funduszy akcyjnych w sumie aktywów netto funduszy
2005r 565
inwestycyjnych do nieco ponad 13% w 2005r.
Okres od połowywy 2004r. do października
pa 2007r.
r. to czas, w którym zanotowano
z
największe
ksze tempo rozwoju rynku
rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce zarówno po stronie
podmiotowej, jak i popytowej
ytowej rynku. Wówczas to funkcjonujące
funkcjonujące i nowe towarzystwa bardzo
szybko zaczęły sięę prześcigać
ścigać w tworzeniu nowych rodzajów, konstrukcji i typów funduszy
inwestycyjnych. Początkow
ątkowo koncentrowano się na funduszach otwartych o różnych ró
konstrukcjach. Powszechnym
owszechnym stało się si łączenie, w fundusze parasolowe o różnym poziomie
ryzyka oraz tworzenie funduszy powiązanych, które inwestowały w fundusze podstawowe,
podstawowe
w większości pochodząceące z Luksemburga.
Lu Aktywność funduszy inwestycyjnych w Polsce,
Polsce
w omawianym okresie zaowocowała bardzo dynamicznym wzrostem wartości warto netto
funduszy. Łącznie zwiększyła
ększyła się
si ona aż o 109 mld zł, z nieco ponad
nad 35 mld na koniec lipca
2004r. do ponad 144 mld na koniec października 2007r. r. Oznaczało to średni przyrost
563
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych…,
inwestycyjnych op. cit., s. 241.
564
A. Saunders, M. M. Cornett, Financial
ncial Markets and Institutions: a Modern Perspective,
P
Mc Graw Hill, Boston 2001,
2001 s. 515.
565
D. Dawidowicz, Rozwój funduszy inwestycyjnych…,
inwestycyjnych op. cit., s. 242.
158
aktywów funduszy o 66,1% rocznie, co dało Polsce miejsce w ścisłej czołówce krajów
członkowskich UE o najwyższym tempie wzrostu wartości aktywów netto566.
Od listopada 2007r. – po tym jak świat finansów zaczął pogrążać się w kryzysie –
do lutego 2009r. wartość aktywów netto funduszy inwestycyjnych zmniejszyła się do 67,75
mld zł, co w stosunku do października 2007r. oznaczało spadek o 76,27 mld zł (53%).
Czynników tej utraty należy przede wszystkim upatrywać w przecenie wartości akcji
będących składnikami portfeli funduszy, co przełożyło się bezpośrednio na bardzo słabe
wyniki inwestycyjne funduszy akcyjnych i hybrydowych, a w konsekwencji dużą skalę
umorzeń jednostek funduszy inwestycyjnych przez ich uczestników. Stanowiło
to potwierdzenie założenia, że przy takiej strukturze rynku, na którym dominują fundusze
o dużym zaangażowaniu w instrumenty udziałowe, kluczowe znaczenie dla salda nabyć
i umorzeń ma koniunktura panująca na GPW w Warszawie.
Wykres 4.3.6
Struktura podmiotowa rynku funduszy inwestycyjnych pod względem wartości aktywów
netto (stan na koniec 2010r.)
4% 3% 3% 4% 3%
5%
9% 3% 2% 1%
1%
2%
1% 0%
11% 2% 0%
6%
0%
1%
12% 19% 1%
13%
Pioneer Pekao TFI BZ WBK AIB TFI Aviva Investors TFI PKO TFI
ING TFI Union Investment TFI Legg Mason TFI KBC TFI
BPH TFI PZU TFI Millennium TFI SKARBIEC TFI
TFI Allianz Polska Investors TFI Amplico TFI OPERA TFI
Noble Funds TFI TFI SKOK SA Idea TFI Copernicus Capital TFI
Quercus TFI Superfund TFI TFI BNP Paribas
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
566
K. Perez, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 208–209.
567
Raport 2008, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2009,
s. 2.
568
K. Perez, Fundusze inwestycyjne..., op. cit., s. 208–209.
569
Raport 2008…, op. cit., s. 3.
159
Wraz z powrotem hossy na globalny i lokalny rynek w marcu 2009r. oraz stosunkowo
dobrą sytuacją ekonomiczną Polski rynek funduszy inwestycyjnych wrócił na ścieżkę
wzrostu. Dobra passa na rynku spowodowała wzrost aktywów netto do poziomu 115,6 mld
zł na koniec 2010r. W tym czasie powstało 13 nowych podmiotów. Nastąpiły Nast też istotne
dla rynku zmiany własnościowe
ciowe towarzystw funduszy inwestycyjnych. Z uwagi na rebranding
ściowe
instytucji finansowych zmieniono nazwy istotnych towarzystw: Commercial Union Polska
TFI na Aviva Investors Poland TFI oraz AIG TFI na Amplico TFI, a także tak zarządzanych
funduszy570.
W kolejnych latach rozwój rynku funduszy inwestycyjnych nie zwalniał tempa. WśródW
determinant można na na pewno wymienić
wymieni stworzenie solidnych fundamentów prawnych, które któ
pozwalają polskim towarzystwom być by konkurencyjnym w Unii Europejskiej.
Europejskiej Można
zauważyć wzrastająceące zainteresowanie ze strony inwestorów indywidualnych funduszami
inwestycyjnymi jako formą kapitału. Potencjał produktów oferowanych jest bardzo duży,
a jego odpowiednie
dpowiednie wykorzystanie powinno spowodować
spowodowa dalszy napływ kapitału do funduszy
inwestycyjnych. Dzięki ęki temu zwiększa
zwi się ich rola w gospodarce, a sam rynek staje
się integralną częściąą lokalnego rynku finansowego – tak, jak sięę dzieje to w krajach wysoko
rozwiniętych571.
Wykres 4.3.7
Struktura polskiego rynku funduszy
funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010
2001
100% 1,5% 4,7% 7,5% 12,8%
90% 13,8% 13,6%
22,4% 23,7% 27,5%
32,3% 29,0%
80%
70% 37,7% 18,6%
46,1% 12,8% 25,5%
60% 67,4% 22,9% 27,5%
50% 87,8%
75,4%
40%
51,0% 45,3% 37,2% 33,2% 26,2%
30% 43,9%
20% 35,9%
10% 24,4%
13,6% 14,9% 18,8%
9,3% 6,8% 4,4% 5,6% 8,0% 9,6%
0% 0,7% 0,7%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
3%1%
6%
15% mieszane
nieruchomości
ochrony kapitału
sekurytyzacyjne
58% akcji
17% surowców
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa.
rozrosły się z 2,9 mld zł do 11,4 mld zł. Do tej grupy zaliczane są fundusze zamknięte,
zamkni
tworzone dla konkretnych instytucji
insty bądź zamożnych osób fizycznych.
Lata 2008–2010
2010 okazały się
si okresem wyraźnej
nej dominacji funduszy inwestycyjnych
zamkniętych572, w szczególności
szczególno funduszy aktywów niepublicznych. Odczytać
Odczyta to można
w statystyce dotyczącej
ącej zarówno liczby zezwoleń
zezwole organu nadzoru,
dzoru, jak i liczby nowo
tworzonych funduszy inwestycyjnych. To przede wszystkim efekt tworzenia przez część cz
towarzystw wyspecjalizowanych w tego rodzaju działalnościdziałalności funduszy aktywów
niepublicznych adresowanych do zamożnych
zamo nych klientów indywidualnych i podmiotów
podmi
instytucjonalnych. W gronie nowych niepublicznych funduszy zamkniętych
zamkni znalazły się
si także
podmioty tworzone
one na potrzeby spółek przez własne grupy kapitałowe (np. TFI PZU).
Ogromną popularność,ść, jeśli chodzi o tworzenie zamkniętych inwestycyjny 573,
zamkni tych funduszy inwestycyjnych
widać takżee w danych prezentujących
prez zmianę netto liczby subfunduszy
funduszy funkcjonujących
funkcjonuj
na polskim rynku574. Strukturę rynku funduszy inwestycyjnych według polityk
inwestycyjnych FIZ na koniec 2010r. przedstawiono na wykresie 4.3.8.
Wykres 4.3.9
Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach
oszcz h gospodarstw domowych
572
D. Krupa, Zamknięte
ęte fundusze inwestycyjne
inwestycyjne…, op. cit., s. 89–90.
573
M. Dyl, Rośnienie dojrzałość
dojrzało inwestorów, „Nasz Rynekk Kapitałowy”, 2008, nr 3, s. 90;
T. Miziołek, Nowe prawo dla funduszy,
funduszy „Nasz Rynek Kapitałowy”,, 2008, nr 11,
11 s. 72.
574
T. Miziołek, Rynek funduszy
fu inwestycyjnych w Polsce w 2010 roku, Wydawnictwo Izby
Zarządzających
cych Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011, s. 11.
162
cechujących się różną siłą oddziaływania na ten rynek, co będzie miało odzwierciedlenie
w dalszym rozwoju575.
Na kształt rynku funduszy inwestycyjnych (na koniec 2010r.) i jego strukturę,
przedstawioną na wykresie 4.3.9, jak i na przyszłe zmiany mają wpływ działania towarzystw
funduszy inwestycyjnych, które wychodzą naprzeciw potrzebom inwestorów, starają
się tworzyć i efektywnie zarządzać coraz większą ilością funduszy inwestycyjnych. Jakość
pracy, która ciągle jest podnoszona ze względu na zwiększoną konkurencję, podlega
wnikliwej ocenie. Możliwość korzystania z przejrzystych informacji na temat rynku
powoduje wzrost świadomości inwestorów, tak indywidualnych, jak i zwłaszcza,
instytucjonalnych, którzy zdają sobie sprawę z zalet tej formy alokacji kapitału, powierzają
swoje wolne środki pieniężne lub oszczędności towarzystwom funduszy inwestycyjnych576.
Taki stan rzeczy przyczynia się do systematycznego zwiększania roli tego rynku w strukturze
rynku finansowego w Polsce. Na tle Europy wygląda to bardzo słabo, ponieważ wartość
aktywów w przeliczeniu na mieszkańca w Polsce wynosi 750$, w Wielkiej Brytanii 12,8 tys.
$, w Niemczech 13,76 tys. $, we Francji 20,76 tys. $, w Irlandii ponad 21,5 tys. $. Liderami
tego rankingu jest Liechtenstein 865,83 tys. $ i Luksemburg 4,38 mln $.
Wykres 4.3.10
Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych
40000
30000
20000
10000
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
-10000
-20000
-30000
-40000
-50000
-60000
Zwiększa się jednak znaczenie tego sektora w całej gospodarce, o czym świadczy
udział aktywów netto funduszy w PKB, który w latach 2005–2010 przedstawiał
się odpowiednio: 6,3%, 9,4%, 11,4%, 5,8%, 7,0%, 8,4%.
Rynek funduszy inwestycyjnych ma wielki potencjał, który powinien się zwiększać
wraz z umacnianiem się oddziaływania polskich i zagranicznych instytucji wspólnego
inwestowania oferujących zarówno tradycyjne, jak i alternatywne fundusze. Istotny wpływ
będzie również miała koniunktura na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz
wzrost oszczędności gospodarstw domowych zainteresowanych inwestowaniem
w ramach funduszy inwestycyjnych577.
575
K. Gabryelczyk, Czynniki determinujące rozwój rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce,
[w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, t. IV,
red. J. Czekaj, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s. 283.
576
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, Wydawnictwo Fachowe
CeDeWu, Warszawa 2007, s. 424.
577
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska…, op. cit., s. 425.
163
Tabela 4.4.2
Ryzyko działalności funduszu inwestycyjnego
Rodzaje ryzyka Charakterystyka
Związane z możliwością spadku wartości lokat w wyniku niekorzystnego kształtowania
się kursów rynkowych papierów wartościowych będących przedmiotem lokat, które mogą
Ryzyko
przełożyć się z kolei na spadek wartości jednostek uczestnictwa. Głównym typem ryzyka
rynkowe
rynkowego w przypadku funduszu jest zmienność ogólnej koniunktury na rynku akcji
w Polsce i na świecie oraz zmienność kursów rynkowych poszczególnych akcji
Związane z ryzykiem niewypłacalności emitentów papierów wartościowych w zależności
Ryzyko
od ich wiarygodności kredytowej i związanym z tym ryzykiem częściowej lub całkowitej
kredytowe
utraty wartości danych składników aktywów przez fundusz
Transakcje zawarte przez fundusz mogą nie zostać rozliczone w terminach zgodnych
Ryzyko
z zawartymi umowami, co może wpłynąć na zwiększenie kosztów funduszu związanych
rozliczenia
z finansowaniem nierozliczonych transakcji
Polega na braku możliwości sprzedaży lub zakupu papierów wartościowych w krótkim
Ryzyko
okresie, w znacznej ilości i bez istotnego oddziaływania na poziom cen rynkowych,
płynności
co może negatywnie wpływać na wartość aktywów funduszu
Źródłem ryzyka są inwestycje w aktywa denominowane w walucie obcej. Fluktuacje
kursów walutowych mogą przyczynić się do wzrostu lub spadku zyskowności inwestycji
Ryzyko
zagranicznych. Możliwa jest również sytuacja całkowitego zniwelowania ewentualnego
walutowe
zysku lub straty przez tożsamą wartościowo zmianę kursu walutowego, co wprost będzie
wpływało na zmniejszenie wartości aktywów funduszu i jednostek uczestnictwa
Sytuacja finansowa emitentów jest w dużym stopniu uzależniona od stanu koniunktury
gospodarczej w ich krajach. W warunkach gospodarki rynkowej inwestycje są narażone na
wiele rodzajów ryzyka związanego z niebezpieczeństwem zahamowania wzrostu
Ryzyko makro–
gospodarczego, produkcji przemysłowej, popytu globalnego. Związane z tym zmiany stóp
ekonomiczne
procentowych oraz innych wskaźników ekonomicznych mogą spowodować ujemną stopę
zwrotu z inwestycji kapitałowych i w rezultacie obniżenie wartości aktywów funduszu,
a tym samym spadek wartości jednostek uczestnictwa
Źródło: Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 76.
578
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
op. cit., s. 75–76.
164
579
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
op. cit., s. 76.
580
J. M. Kowalski, Statystyczny pomiar efektywności funduszy inwestycyjnych otwartych
za pomocą ECM, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 4.
165
0%
akcji polskich małych i…
akcji europejskich…
akcji globalnych rynków…
akcji globalnych rynków…
akcji azjatyckich bez…
akcji zagranicznych…
akcji europejskich…
dłużne polskie…
dłużne polskie papiery…
akcji europejskich…
dłużne USA uniwersalne…
gotówkowe i pieniężne…
akcji europejskich…
dłużne europejskie…
dłużne europejskie…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
akcji amerykańskich (USD)
akcji amerykańskich
dłużne zagraniczne
akcji polskich uniwersalne
-1%
-5%
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
akcji zagranicznych…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
akcji amerykańskich…
dłużne europejskie…
dłużne europejskie…
akcji polskich małych i…
akcji europejskich…
akcji europejskich…
dłużne polskie…
akcji europejskich…
gotówkowe i pieniężne…
akcji europejskich…
dłużne zagraniczne
dłużne USA uniwersalne
akcji polskich uniwersalne
akcji amerykańskich
581
Raport 2010, Wydawnictwo Izby Zarządzajacej Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011,
s. 27–28.
167
-11,5%, akcji europejskich rynków wschodzących MiŚ -29,5%, akcji europejskich rynków
rozwiniętych -21,1%.
Wykres 4.4.3
Średnie trzyletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
50% 44%
O36M
40%
31%
30%
22%21% 20%
19%
20% 15% 14% 13%
-27% 7%
10% 5% 5%
-16% -8% -5%-11% -6% -3%-6% -34% -18% 0%-12% -30% -21%
0%
akcji europejskich…
akcji europejskich…
akcji europejskich…
akcji polskich małych i…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
akcji zagranicznych…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
dłużne polskie…
dłużne europejskie…
dłużne europejskie…
dłużne zagraniczne
akcji amerykańskich (USD)
akcji polskich uniwersalne
akcji amerykańskich
-20%
-30%
-40%
Średnie stopy zwrotu TFI czteroletnich akcji polskich uniwersalne odnotowały spadek
5,9%, akcji polskich małych i średnich spółek odnotowały spadek 13%, akcji globalnych
rynków rozwiniętych – spadek 2%, zaś akcji europejskich rynków wschodzących odnotowały
wzrost 5%.
Wykres 4.4.4
Średnie czteroletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
30% 28%
24% 23%
23% 21% O48M
20% 18%
16% 15% 15%
11%
10%
5%
-13% 3% -1% 2% -19% 2% -10% -26%
-6% -2% -30%
0%
akcji polskich małych i…
akcji europejskich…
akcji globalnych rynków…
akcji europejskich…
dłużne polskie…
dłużne polskie papiery…
akcji europejskich…
dłużne USA uniwersalne…
gotówkowe i pieniężne…
akcji europejskich…
dłużne europejskie…
dłużne europejskie…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
akcji amerykańskich (USD)
dłużne USA uniwersalne
dłużne zagraniczne
akcji polskich uniwersalne
-10%
-20%
-30%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
mieszane polskie stabilnego wzrostu 11,1%. Analizując średnie stopy zwrotu 48–miesięczne
najbardziej opłacalne były: papiery dłużne USA uniwersalne 27,6%, dłużne polskie
uniwersalne 24,1%, dłużne polskie papiery skarbowe 22,5%, dłużne USA uniwersalne (USD)
23,3%, dłużne zagraniczne 21,4%, dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 14,9% i dłużne
europejskie uniwersalne 14,5%.
Dokonując analizy pięcioletnich stóp zwrotu funduszy inwestycyjnych można
stwierdzić, iż sytuacja wygląda znacznie lepiej niż w przypadku analizowanych wcześniej
stóp zwrotu 48–miesięcznych. Rekordowe stopy zwrotu w tym okresie osiągnęły TFI akcji
polskich uniwersalne 33,9% oraz TFI akcji polskich małych i średnich spółek 55,6%, akcji
europejskich rynków wschodzących 18,3%. Gorsze wyniki uzyskały akcje globalnych
rynków rozwiniętych 2,4%, straty zanotowały akcje europejskich rynków rozwiniętych
(EUR) -9,3% oraz akcje amerykańskich -9,6%, jak również akcje europejskich rynków
rozwiniętych -18,7%. Zdecydowanie wyższe stopy zwrotu osiągnęły TFI mieszane,
mianowicie: mieszane polskie aktywnej alokacji 22,2%, mieszane zagraniczne aktywnej
alokacji 13%, mieszane polskie zrównoważone 25,1%, mieszane zagraniczne stabilnego
wzrostu 24%, mieszane zagraniczne zrównoważone 15,2%. Podobne stopy zwrotu osiągnęły
FTI inwestujące w papiery dłużne: dłużne USA uniwersalne 17%, dłużne polskie uniwersalne
29,2%, dłużne polskie papiery skarbowe 26,9%, dłużne USA uniwersalne (USD) 27,5%,
dłużne zagraniczne 15,8% oraz dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 14,5% i dłużne
europejskie uniwersalne 13,2%.
Wykres 4.4.5
Średnie pięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
60% 56%
O60M
50%
40% 34%
28% 29% 27% 28%
30% 25% 24% 22%
22%
18% 18% 16%
20% 13% 15% 15% 13%
10% 2% -9% 0% -19%
0%
akcji polskich małych i…
akcji europejskich…
akcji europejskich…
dłużne polskie…
dłużne polskie papiery…
gotówkowe i pieniężne…
akcji europejskich…
akcji globalnych rynków…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
mieszane polskie…
mieszane zagraniczne…
dłużne europejskie…
dłużne europejskie…
dłużne USA uniwersalne
dłużne zagraniczne
akcji amerykańskich (USD)
akcji polskich uniwersalne
-10%
-20%
Wykres 4.4.6
Średnie dziesięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.
140% 136%
120% 106% O120M
96% 99% 96%
100% 86% 85% 81%
80%
60%
40%
20% -56%
0%
mieszane zagraniczne
dłużne polskie
gotówkowe i pieniężne
akcji polskich uniwersalne
aktywnej alokacji
mieszane polskie
zrównoważone
-20%
mieszane polskie
uniwersalne
zrównoważone
PLN uniwersalne
-40%
skarbowe
rozwiniętych
-60%
Wykres 4.4.8
Rentowność towarzystw funduszy inwestycyjnych w latach 2003–2010 (w %)
90
80,6 ROE
80
ROA
70 63,8
60 55,5
50 44,8
40,4 40,1
36,3 37,6
40 33,5 33,7
30,5 30,8 29,7
27,3
30 24,3
19,2
20
10
0
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa.
Na koniec 2010 roku zagregowana rentowność kapitałów własnych dla całego sektora
towarzystw funduszy inwestycyjnych była równa 37,56%, co oznaczało poprawę
w porównaniu do stanu na koniec 2009 roku, kiedy kształtowała się na poziomie 33,66%.
Jednak nadal wartość ROE jest stosunkowo niska w porównaniu z rekordowo wysoką
wartością ROE w roku 2007. Na koniec 2010 roku wartość wskaźnika ROE była wyższa
niż w roku 2009 dla 29 towarzystw funduszy inwestycyjnych, co zostało osiągnięte
w głównej mierze dzięki poprawie wyników finansowych. Znacznemu polepszeniu uległ
też poziom średniej i mediany dla całej populacji, które wynosiły odpowiednio 17,30%
i 22,14%. Największy wzrost wskaźnika ROE zanotowały te podmioty, które mimo strat
poniesionych w roku poprzednim, w roku 2010 wypracowały zyski. Z kolei najniższy poziom
wskaźnika charakteryzował w większości nowe podmioty.
Z kolei w 2010 zagregowana rentowność aktywów ROA dla całego sektora
towarzystw funduszy inwestycyjnych wyniosła 29,7%, (27,3% na koniec 2009 roku) i była
zdecydowanie niższa niż na koniec 2007 roku, kiedy to kształtowała się dla całej branży
na poziomie 55,5%. Do spadku rentowności aktywów przyczyniło się obniżenie wyników
finansowych towarzystw (tabela 4.4.5), przy relatywnie mniejszym spadku wartości
posiadanych przez nie aktywów.
4.5 Podsumowanie
Fundusze inwestycyjne są coraz atrakcyjniejszą formą oszczędzania dla klientów
indywidualnych. Możliwość uzyskania większych dochodów niż przy tradycyjnych formach
oszczędzania oraz możliwości wyboru ryzyka zainwestowanych środków skłaniając coraz
więcej osób do inwestowania swoich oszczędności na rynku kapitałowym poprzez fundusze
inwestycyjne. Te posiadają większe możliwości na rynku niż klienci indywidualni. Dobra
sytuacja na rynku akcji w ostatnim czasie zwiększyła udział funduszy inwestycyjnych
w sektorze. Od dłuższego czasu fundusze obligacji, zrównoważone oraz stabilnego wzrostu,
cieszą się popularnością ze względu na swój stały dochód oraz ograniczone ryzyko
w stosunku do akcji582.
582
R. Giza, Alokacja kapitału funduszy…, op. cit., s. 42.
171
583
Raport 2005…, op. cit., s. 11–12.
584
W. Dębski, Fundusze inwestycyjne…, op. cit., s. 133.
585
Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska…,
op. cit., s. 93–94.
172
Aneks do rozdziału 4
Tabela 4.3.1
Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Rok
Liczba TFI 1 1 1 2 3 7 12 15 16 18 19 17 20 23 26 33 39 43 50
Liczba FIO
1 1 1 4 5 20 38 63 78 90 109 106 127 182 224 277 314 344 358
SFIO
Liczba FIZ 1 3 4 5 19 23 32 56 103 184 235 322
Suma FIO i
1 1 1 4 5 20 38 64 81 94 114 128 128 214 280 380 498 579 680
FIZ
Źródło: J. Parczewski, Jak to z rynkiem było, Parkiet”, 2001, nr 105, s. 1; T. Miziołek, Najlepsze – obligacji
i pieniężne, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2, s. 74; T. Miziołek, Boom nadal trwa, „Nasz Rynek
Kapitałowy” 2003, nr 5, s. 116; Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych w Polsce, Wydawnictwo Izby
Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2010, s.13.
Tabela 4.3.2
Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł)
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Rok
0,002
12,12
22,76
33,23
37,72
142,2
103,5
134,3
Aktywa
0,83
1,42
0,07
1,36
1,78
3,15
61,3
81,5
109
1,9
7,1
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie, cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2005–2011), Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa.
Tabela 4.3.3
Relacje aktywów funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce latach 1995–2010 (w %)
Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udział
0,02 0,35 0,4 0,32 0,51 1,03 1,68 2,95 4,08 4,26 6,25 10,3 12,2 6,41 7,71 9,65
aktywów
Źródło: T. Miziołek, Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy.
Skuteczne inwestowanie – cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2002, s. 491; Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2004–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa.
Tabela 4.3.4
Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010
2000 2001 2002
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2003 2004
absolutnej stopy zwrotu 0,3 0,9 3,4 1,4 3,2 4,6
ochrony kapitału 0,45 2,1 2,8 4,2 3,4 3,2 3,4
Surowcowe 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Sekurytyzacyjne 0,5 0,5 0,8 0,9 0,5 0,6 0,7
Nieruchomości 0,2 0,4 1,2 2,7 3,4 8,2 11,4
aktywów niepublicznych 0,5 0,6 0,6 0,8 0,8 2,1 2,2 2,3
pieniężne i gotówkowe 2,8 1,69 2 4,4 4,4 7,2 7,7 7,9 7,4 9,2 15,3
Dłużne 0,8 7,14 18,1 19,08 12,4 15,7 12,7 13,3 7,1 8,6 15,2
Mieszane 1,6 1,7 1,8 7,57 13,7 27,2 46,2 61,2 29,3 31,1 33,7
Akcyjne 0,85 0,86 0,9 1,75 6,42 7,2 22,8 39,6 19,4 27,2 31,4
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
173
Tabela 4.3.5
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r.
Struktura rynku funduszy Udział
Akcyjne 27,60%
Mieszane 26,10%
Dłużne 14,40%
Pieniężne 13,20%
aktywów niepublicznych 9,70%
absolutnej stopy zwrotu 3,00%
ochrony kapitału 2,80%
nieruchomości 2,30%
sekuryzacyjne 0,70%
surowcowe 0,20%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
Tabela 4.3.6
TFI – udział w rynku
TFI Udział w rynku (%)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,67 0,90 1,94 2,69 1,86 1,58
Aviva Investors TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,81 2,68 3,08 2,08 2,14 2,34 12,11 11,97
BPH TFI 0,00 0,00 0,00 0,54 4,61 4,19 2,90 2,02 3,92 5,70 5,13 4,07 3,13 3,49
BZ WBK AIB TFI 0,00 0,00 0,73 0,97 0,75 1,81 5,11 5,39 8,09 15,62 20,38 18,10 11,61 12,55
Copernicus Capital TFI 0,00 0,00 0,00 0,22 2,49 0,57 0,38 0,23 0,10 0,04 0,01 0,02 0,15 0,54
Idea TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 2,08 1,00 1,73 1,10 0,73 0,48 0,27 0,29 0,37 0,85
ING TFI 0,00 0,00 0,77 0,89 4,02 18,46 14,39 14,52 13,66 12,49 12,24 9,95 9,87 9,44
Investors TFI 0,00 0,83 6,34 17,45 20,35 7,99 5,36 3,59 4,10 2,26 2,37 1,97 1,73 1,73
KBC TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 1,45 0,77 0,81 1,03 1,20 2,81 2,33 2,37 3,48 3,56
Legg Mason TFI 0,00 0,00 1,22 1,42 2,64 4,59 4,85 3,35 3,28 4,00 3,62 3,98 4,55 3,97
Millennium TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,14 0,13 0,88 1,26 2,23 3,98 3,73 2,48 3,09
Noble Funds TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,07 0,85 1,52 1,20
OPERA TFI 0,00 0,00 0,59 1,72 3,65 4,20 3,46 7,63 5,47 3,62 1,81 1,85 1,74 1,40
Pioneer Pekao TFI 98,77 92,76 75,88 48,51 31,58 13,81 11,38 27,54 33,16 26,53 21,81 22,13 17,88 18,49
PKO TFI 0,00 1,65 2,37 5,47 5,06 23,71 32,12 17,29 9,88 10,49 10,68 14,61 13,57 10,97
PZU TFI 0,00 0,00 0,00 0,69 1,99 2,67 1,52 1,13 1,30 1,63 2,01 2,47 3,41 3,27
Quercus TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,18 0,42
SKARBIEC TFI 0,00 1,02 9,91 20,52 14,98 12,90 8,75 5,71 3,36 2,79 2,91 2,64 2,88 3,06
Superfund TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,10 0,10 0,20 0,16
TFI Allianz Polska 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,10 0,75 0,73 1,48 1,36 1,78 1,73
TFI BNP Paribas 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,02 0,10 0,19 0,12 0,12
TFI SKOK SA 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,56 0,51 0,48 0,63 1,06 0,97
Union Investment TFI 1,23 3,74 2,19 1,60 4,35 3,20 6,30 5,82 5,42 5,08 4,16 3,66 4,34 5,41
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
174
Tabela 4.3.7
WAN – w poszczególnych latach
TFI WAN – w poszczególnych latach (mln zł)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 212 494 1767 2585 1045 1216
Aviva
Investors 0 0 0 0 0 0 0 141 748 982 1146 1950 2247 6805 9223
TFI
BPH TFI 0 0 0 0 15 168 397 506 564 1250 3147 4668 3913 1760 2690
BZ WBK 1856 1738
0 0 0 12 27 27 171 894 1505 2578 8628 6522 9668
AIB TFI 3 8
Copernicus
0 0 0 0 6 91 54 66 65 30 22 13 14 83 413
Capital TFI
Idea TFI 0 0 0 0 0 76 94 302 307 233 263
245 278 205 653
ING TFI 1114
0 0 0 13 25 147 1748 2515 4054 4354 6895 9558 5546 7268
9
Investors
0 0 13 107 495 745 756 936 1001 1306 1247 2156 1893 969 1329
TFI
IPOPEMA 4057
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
9
KBC TFI 0 0 0 0 0 53 72 141 286 381 1550 2121 2273 1955 2741
Legg Mason
0 0 0 20 40 96 434 847 936 1045 2207 3300 3820 2554 3060
TFI
Millennium
0 0 0 0 0 0 13 22 245 400 1233 3628 3586 1394 2381
TFI
Noble Funds
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 64 814 853 925
TFI
OPERA TFI 0 0 0 10 48 133 397 604 2131 1741 2000 1648 1781 976 1076
Pioneer 1056 1465 1986 2126 1004 1424
761 1504 1543 1286 1377 1156 1307 1990 7691
Pekao TFI 6 2 5 1 8 4
PKO TFI 1403
0 0 27 40 155 185 2245 5615 4827 3149 5793 9731 7627 8450
8
PZU TFI 0 0 0 0 19 72 253 265 315 414 899 1830 2373 1915 2518
Quercus TFI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 102 321
SKARBIEC
0 0 16 168 582 548 1221 1529 1594 1070 1540 2646 2539 1618 2355
TFI
Superfund
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 87 93 113 119
TFI
TFI Allianz
0 0 0 0 0 0 0 0 27 240 402 1349 1309 997 1330
Polska
TFI BNP
0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 11 89 178 66 93
Paribas
TFI SKOK
0 0 0 0 0 0 0 0 0 178 280 435 604 596 743
SA
Union
Investment 0 18 62 37 45 159 303 1100 1624 1728 2803 3789 3511 2437 4166
TFI
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa.
175
Tabela 4.3.8
Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
akcji 9,3% 0,7% 0,7% 4,4% 5,6% 8,0% 9,6% 13,6% 14,9% 18,8%
dłużne 75,4% 6,8% 24,4% 35,9% 43,9% 51,0% 45,3% 37,2% 33,2% 26,2%
mieszane 13,8% 87,8% 67,4% 46,1% 37,7% 18,6% 12,8% 25,5% 22,9% 27,5%
pozostałe 1,5% 4,7% 7,5% 13,6% 12,8% 22,4% 32,3% 23,7% 29,0% 27,5%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa.
Tabela 4.3.9
Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ
Rodzaj funduszu Udział w rynku (na koniec 2010r.)
mieszane 58%
nieruchomości 17%
ochrony kapitału 15%
sekurytyzacyjne 6%
akcji 3%
surowców 1%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
Tabela 4.3.10
Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych w 2010r.
Udział w mld zł Udział w %
Akcje spółek publicznych 44,4 4,9%
Obligacje i bony skarbowe 10,3 1,1%
Fundusze inwestycyjne osób fizycznych 75,5 8,3%
Fundusze zagraniczne 3,9 0,4%
Ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe 36,4 4,0%
Otwarte fundusze emerytalne 221,3 24,3%
Depozyty złotowe i walutowe 426 46,8%
Gotówka w obiegu poza kasami banków 92,7 10,2%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
Tabela 4.3.11
WAN na mieszkańca w wybranych krajach na koniec 2010r.
Kraj WAN/mieszk (tys. EUR) Kraj WAN/mieszk (tys. EUR)
Luksemburg 4379,89 Holandia 4,71
Liechtenstein 865,83 Włochy 3,85
Irlandia 215,59 Hiszpania 3,69
Szwajcaria 33,35 Portugalia 2,42
Dania 24,47 Węgry 1,35
Francja 21,66 Słowenia 1,10
Szwecja 17,78 Grecja 0,81
Austria 17,62 Polska 0,75
Niemcy 13,76 Słowacja 0,69
Norwegia 13,02 Czechy 0,46
Wlk. Brytania 12,80 Turcja 0,24
Finlandia 11,49 Rumunia 0,14
Belgia 8,67 Bułgaria 0,03
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań towarzystw funduszy inwestycyjnych.
176
Tabela 4.3.12
Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wzrost aktywów 10899 9938 4581 24020 37608 34632 -59924 19260 23108
Saldo nabyć i odkupień 9520 8398 3573 18204 26052 30697 -28849 3035 12373
Wynik zarządzania 1379 1540 1007 5816 11556 3935 -31075 16225 10734
Udział salda w zmianie
aktywów (w %) 87,34 84,50 78,01 75,79 69,27 88,64 48,14 15,76 53,55
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
Tabela 4.4.3
Średnie stopy zwrotu TFI
Średnie stopy zwrotu funduszy (na koniec 2010r.)
O12M O24M O36M O48M O60M O120M
akcji polskich uniwersalne 19,0% 66,7% -16,3% -5,9% 33,9% 136,1%
akcji polskich małych i średnich spółek 18,8% 69,4% -26,7% -13,0% 55,6%
akcji europejskich rynków wschodzących 16,6% 79,3% -7,9% 5,0% 18,3%
akcji globalnych rynków rozwiniętych 15,4% 49,3% 6,6% -2,0% 2,4%
akcji globalnych rynków wschodzących 14,2% 91,7% -4,6%
akcji azjatyckich bez Japonii 12,4% 72,2% -10,7%
akcji amerykańskich 12,0% 42,4% 5,4% -8,3% -9,6% -42,1%
mieszane polskie aktywnej alokacji 11,9% 35,9% -5,9% 2,5% 22,2% 86,1%
mieszane zagraniczne aktywnej alokacji 11,9% 39,0% -2,9% -0,7% 13,0%
mieszane polskie zrównoważone 11,4% 37,3% -6,0% 1,8% 25,1% 95,8%
dłużne USA uniwersalne 9,9% 25,7% 43,5% 27,6% 17,9%
akcji zagranicznych sektora nieruchomości 9,9% 76,8% -34,0%
mieszane zagraniczne stabilnego wzrostu 9,4% 30,7% 14,7% 16,1% 24,0%
akcji europejskich rynków rozwiniętych (EUR) 9,4% 44,4% -17,9% -18,7% -9,3%
mieszane polskie stabilnego wzrostu 9,3% 26,2% 4,5% 11,1% 27,5% 106,3%
mieszane zagraniczne zrównoważone 8,8% 31,4% 0,0% 2,3% 15,2% 85,0%
akcji amerykańskich (USD) 7,1% 45,0% -11,5% -10,1% -0,3%
dłużne polskie uniwersalne 6,1% 12,8% 21,8% 24,1% 29,2% 99,4%
dłużne polskie papiery skarbowe 6,1% 11,5% 21,0% 22,5% 26,9% 96,1%
akcji europejskich rynków wschodzących MiŚ 6,0% 58,8% -29,5% -29,5%
dłużne USA uniwersalne (USD) 5,7% 25,6% 18,9% 23,3% 27,5%
gotówkowe i pieniężne PLN uniwersalne 4,7% 9,5% 14,1% 18,1% 22,4% 81,1%
dłużne zagraniczne 4,6% 14,6% 31,3% 21,4% 15,8%
akcji europejskich rynków rozwiniętych 3,9% 23,1% -21,1% -26,0% -18,7% -56,0%
dłużne europejskie uniwersalne (EUR) 2,6% 13,4% 13,0% 14,9% 14,5%
dłużne europejskie uniwersalne -1,1% 7,5% 20,3% 14,5% 13,2%
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
Tabela 4.4.4
Dynamika TFI (w %)
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Amplico TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 133,16 257,40 46,30 -59,57
Aviva TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 429,44 31,29 16,68 70,14 15,24 202,81
BPH TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 1002,61 135,51 27,51 11,41 121,59 151,64 48,35 -16,18 -55,01
BZ WBK AIB 0,00 0,00 0,00 121,13 -0,07 524,26 422,67 68,42 71,23 234,64 115,15 -6,33 -62,49
TFI
Copernicus 0,00 0,00 0,00 0,00 1347,62 -40,79 22,92 -2,01 -53,31 -24,30 -42,87 11,73 466,67
Capital TFI
Idea TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 24,09 220,87 1,37 -24,02 12,82 -6,65 13,45 -26,23
177
ING TFI 0,00 0,00 0,00 94,61 481,12 1088,74 43,85 61,17 7,40 58,36 61,68 -14,27 -41,97
Investors TFI 0,00 0,00 681,15 360,67 50,42 1,46 23,86 6,90 30,45 -4,49 72,79 -12,19 -48,77
KBC TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 36,83 94,35 102,27 33,11 306,69 36,85 7,13 -13,97
Legg Mason TFI 0,00 0,00 0,00 95,27 139,61 349,18 94,82 10,48 11,62 111,24 49,50 15,77 -33,15
Millennium TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 70,09 968,67 63,21 208,14 194,03 -1,14 -61,11
Noble Funds TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1164,63 4,78
OPERA TFI 0,00 0,00 0,00 385,83 174,43 197,31 52,00 252,49 -18,31 14,89 -17,60 8,05 -45,19
Pioneer Pekao 97,66 2,57 -16,63 7,06 -16,03 13,05 52,18 286,45 37,38 38,67 35,58 7,03 -52,74
TFI
PKO TFI 0,00 0,00 46,52 286,78 19,35 1112,03 150,07 -14,03 -34,77 83,96 67,98 44,26 -45,67
PZU TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 268,55 248,22 4,89 19,00 31,20 117,08 103,40 29,69 -19,29
Quercus TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
SKARBIEC TFI 0,00 0,00 889,31 246,61 -5,87 122,76 25,21 4,25 -32,86 43,84 71,82 -4,06 -36,27
Superfund TFI 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1986,01 6,66 22,00
TFI Allianz 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 763,31 67,69 235,05 -2,97 -23,85
Polska
TFI BNP Paribas 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 161,51 667,90 100,00 -62,82
TFI SKOK SA 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 57,60 55,21 38,63 -1,27
Union 0,00 233,12 -40,51 22,95 249,88 90,18 262,98 47,60 6,41 62,18 35,18 -7,34 -30,58
Investment TFI
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
Tabela 4.4.5
Wyniki finansowe funduszy inwestycyjnych oraz TFI
WYNIKI FINANSOWE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH ORAZ TOWARZYSTW FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WYNIKI FINANSOWE FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Przychody z lokat w mln zł 1181,6 1701,5 1716,5 2172,8 3157,6 4136,1 4372,4 3585,5 3822,6
Koszty funduszu w mln zł 365,3 707,5 965,9 1237,1 2328,9 4143,8 3110,1 2536,7 2715,9
Przychody z lokat netto w mln zł 820,9 1001,0 754,2 939,0 832,4 -2,5 1268,9 1048,3 1115,4
Zrealizowany zysk ze zbycia lokat w mln zł 267,9 301,0 522,9 1200,1 1979,7 6170,6 -5721,9 -5655,6 2784,3
Wzrost niezrealizowanego zysku z wyceny lokat 575,9 420,2 542,5 3018,0 8351,6 -3987,9 -15650,5 21840,6 6989,1
w mln zł
Wynik z operacji w mln zł 1664,7 1722,2 1819,6 5157,1 11163,7 2180,2 -30219,5 17233,4 10888,8
Aktywa ogółem w mln zł 22635,6 34119,0 37747,2 63529,4 101586,0 140492,6 83721,9 104428,9 130401,1
w tym portfel inwestycyjny w mln zł 21481,4 32578,0 35823,4 55267,2 91322,7 134637,9 77668,2 97257,4 122347,0
Aktywa netto w mln zł 22172,9 33458,7 36951,9 60998,1 97763,5 134677,5 78043,5 96867,7 118303,6
Udział liczby funduszy inwestycyjnych
wykazujących zysk finansowy netto w liczbie 81,3 96,7 80,6 91,8 81,5 60,5 33,0 71,4 75,0
funduszy inwestycyjnych ogółem w %
WYNIKI FINANSOWE TOWARZYSTW FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH
Przychody ogółem w mln zł 353,2 754,8 986,3 1363,6 2563,1 4482,5 2650,3 1892,5 2382,7
w tym przychody wynikające z zarządzania
funduszami emerytalnymi łącznie 337,6 740,3 965,4 1322,1 2513,2 4416,9 2569,4 1828,9 2332,2
z pozostałymi przychodami operacyjnymi
w mln zł
Koszty ogółem w mln zł 321,8 646,4 845,6 1136,6 2035,0 3464,7 2070,4 1527,2 1940,1
w tym koszty wynikające z zarządzania
funduszami emerytalnymi łącznie
306,0 615,8 788,8 1075,1 1892,9 3218,9 1903,3 1437,5 1825,7
z pozostałymi kosztami operacyjnymi
w mln zł
Wynik finansowy netto w mln zł 31,4 108,4 140,7 227,0 528,1 1018,1 579,7 365,4 442,6
Aktywa ogółem w mln zł 566,3 565,8 592,9 893,6 1461,3 2207,2 1559,0 1343,3 1465,5
Udział liczby towarzystw wykazujących zysk
finansowy netto w liczbie towarzystw ogółem 50,0 75,0 68,0 78,3 76,9 78,8 64,1 67,4 70,0
w%
Źródło: Na podstawie raportów (z lat 1999–2011), Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami,
Warszawa.
178
ROZDZIAŁ 5
586
A. Szromnik, Psychologiczne uwarunkowania przemian polskiego rynku ubezpieczeniowego,
„Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1998, nr 7/8, s. 4.
587
A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 189.
588
T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998, s. 344.
589
Marketing usług, red. A. Styś, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu,
Wrocław 1996, s. 15.
590
J. Łazowski, Wstęp do nauk o ubezpieczeniach, Powszechny Zakład Ubezpieczeń, Warszawa
1948, s.10.
179
591
The EU Market for Consumer Long–term Retail Savings Vehicles. Comparative Analysis
of Products, Market Structure, Costs, Distribution Systems and Consumer Saving Patterns,
BME Consulting, November 2007, s. 24.
592
European Insurance in Figure. Key Data 2007, CEA Statistics, 2008, No. 34, s. 24.
593
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2012, s. 194.
594
A. Wieczorkiewicz, K. Dąbrowska, Poziom rozwoju sektora ubezpieczeniowego w Polsce
na tle instytucji ubezpieczeniowych z obszaru UE oraz Czech i Węgier, Studia Europejskie,
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, nr 3, s.103.
595
Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission,
Brussels, March 2008, s. 6–9.
596
M. Pawłowska, S. Kozak, Przystąpienie Polski do strefy euro a efektywność, poziom
konkurencji oraz wyniki polskiego sektora finansowego, Materiały i Studia nr 228,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2008.
597
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń a rozwój systemu finansowego, [w:] Finanse – nowe
wyzwania teorii i praktyki. Ubezpiecznia, red. W. Ronka–Chmielowiec, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 20.
598
J. Łańcucki, Rynek ubezpieczeniowy w Polsce. Cechy charakterystyczne i determinanty
rozwojowe, „Prawo Asekuracyjne”, 2003, nr 4(37), s. 3.
599
M. S. Dorfman, Introduction to Risk Management and Insurance, Prentice Hall, 2002, s. 116.
180
606
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B. Woźniak…, op. cit., s. 362.
607
The EU Market for…, op. cit., s. 24.
608
Zarządzanie finansami w zakładach ubezpieczeń, red. W. Ronka–Chmielowiec, Oficyna
Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Wrocław 2004, s. 14.
609
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B. Woźniak…, op. cit., s. 363.
610
J. Monkiewicz, L. Gąsiorkiewicz, B. Hadyniak, Zarządzanie finansami ubezpieczeń,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000, s.16.
182
611
Tadeusz Truskolaski, Finanse ubezpieczeniowe, [w:] red. Tadeusz Truskolaski, Podstawy
finansów przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002,
s. 207.
612
J. Handschke, Gospodarcze i społeczne znaczenie ubezpieczeń gospodarczych,
[w:] Vademecum ubezpieczeń gospodarczych (pośrednika ubezpieczonego),
red. T. Sangowski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1999.
613
H. D. Skipper, W. J. Kwon, Risk Management and Insurance: Perspective and Global
Economy, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2007, s. 516.
183
614
K. Znaniecka, Pozytywne aspekty ubezpieczenia gospodarczego działalności przedsiębiorstwa
[w:] Szkice o ubezpieczeniach, red. M. Kuchlewska, Zeszyty Naukowe nr 75, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 248.
615
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 66.
616
I. Kwiecień, Ubezpieczenia w zarządzaniu ryzykiem działalności gospodarczej, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 160.
617
B. Hadyniak, Ubezpieczenia jako urządzenia gospodarcze, [w:] Podstawy ubezpieczeń,
t. I, Mechanizmy i funkcje, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000, s. 69.
618
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 66–67.
619
P. Haiss, K. Sümegi, The Relationship of Insurance and Economic Grow – A Theoretical
and Empirical Analysis, Europe Institute University of Economics and Business
Administration, Vienna 2006, s. 5.
620
P. K. Freeman, L. A. Martin, R. Mechler, K. Warner, P. Hausmann, Catastrophes
and Development: Integrating Natural Catastrophes into Development Planning, Disaster Risk
Management Working Paper Series No. 4, The World Bank, Washington 2002, s. 36–41.
621
A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1996, s. 16.
622
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 68.
184
Z roku na rok coraz większe znaczenie mają prywatne ubezpieczenia zdrowotne oraz
ubezpieczenia na życie, które często mogą zastępować rządowe programy zabezpieczenia
społecznego lub je uzupełniać. W ten sposób ubezpieczyciele odciążają finanse publiczne
i umożliwiają zainteresowanym jednostkom dostosowywanie swoich programów
bezpieczeństwa socjalnego do własnych potrzeb. Wzrost prywatnych wydatków
na ubezpieczenia na życie prowadzi do redukcji wydatków rządowych na ubezpieczenia
społeczne. Taka substytucyjna rola ubezpieczycieli prywatnych jest ważna szczególnie teraz,
ponieważ niemal we wszystkich krajach rosną zobowiązania rządowe z tytułu ubezpieczeń
społecznych i wydatków socjalnych. W ostatnich trzydziestu latach wydatki na ubezpieczenie
społeczne w stosunku do PKB w krajach OECD wzrosły o 22,2%, zaś w Polsce o 21,8%623.
Udział zakładów ubezpieczeń stanowi również przykład wykorzystania elementów
mechanizmów rynkowych w zapewnianiu świadczeń i usług społecznych w ramach polityki
społecznej. Ich użycie w krajach europejskich, w tym również w Polsce, jest coraz
powszechniejsze624.
Współczesny sektor ubezpieczeń odgrywa istotną rolę w rozwoju światowej wymiany
gospodarczej. Brak produktów ubezpieczeniowych znacząco powstrzymałby handel,
szczególnie towarów i usług innowacyjnych. Poprzez wpływanie na wielkość kredytów
i pożyczek ubezpieczenia odgrywają jeszcze większą rolę w działalności gospodarczej. Banki
chętnie udzielają dużych kredytów, gdy mają zabezpieczenie w postaci polisy
lub ubezpieczenie zastawionego majątku rzeczowego. W ten sposób ubezpieczyciele
przyczyniają się do zwiększenia zdolności kredytowej przedsiębiorców i osób
indywidualnych, co z kolei daje możliwość wzrostu obrotu handlowego i zysków.
Ubezpieczyciele świadczą również usługi doradcze oraz pomagają ocenić ryzyko
planowanych inwestycji itp.625
Reasumując – podkreślić należy, że ubezpieczyciele, jako inwestorzy instytucjonalni,
dostarczają podobnych korzyści jak pozostali pośrednicy finansowi, uczestnicząc
w mobilizowaniu oszczędności. Przyczyniają się do bardziej efektywnego zarządzania
ryzykiem oraz sprzyjają bardziej efektywnej alokacji kapitału. Sektor ubezpieczeń, tworząc
dodatkową płynność kapitału, stwarza możliwość przyśpieszenia rozwoju gospodarczego.
Dobra dostępność do usług ubezpieczeniowych jest nieodzowna z punktu widzenia
stabilności finansowej zarówno osób prywatnych, jak i przedsiębiorstw. Należy również
pamiętać o innych korzyściach, takich jak: podnoszenie konkurencyjności, podtrzymywanie
popytu i konsumpcji, rozwoju wymiany handlowej, wpływie na produkcję i zatrudnienie,
zastępowanie lub uzupełnianie wydatków sektora publicznego. Bezpieczeństwo finansowe
obywateli jest szczególnie ważne w obliczu starzejącego się społeczeństwa, zwłaszcza
w krajach o średnim poziomie rozwoju626.
Źródo: Opracowanie własne na podstawie: P. Zapadka, Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank
i Kredyt”, 2002, nr 6, s. 36.
629
M. Bałtowski, Transformacja gospodarcza jako wezwanie i przedmiot badań nauk ekonomii,
[w:] Nauki ekonomiczne wobec problemów współczesnej gospodarki. Księga Jubileuszowa
z okazji 40–lecia Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej,
red. J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin
2005, s. 9–28.
630
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 10.
631
Ibidem, s. 12.
186
Tabela 5.2.1
Struktura rynku usług ubezpieczeniowych
Strony
RYNEK
Podażowa Popytowa
Sprzedający: Kupujący:
Podmiotowa
ubezpieczyciele; osoby fizyczne;
reasekuratorzy; instytucje (osoby prawne, organizacje);
pośrednicy (np. agenci i inni sprzedawcy pośrednicy (np. brokerzy, niezależni
Strony
UBEZPIECZENIA
Społeczne Gospodarcze
Osobowe Majątkowe
632
W. Sulkowska, Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe…, op. cit., s. 100–111; T. Sangowski,
Ubezpieczenia gospodarcze…, op. cit., s. 143–158; Finanse, red. J. Ostaszewski,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005, s. 244–253; A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997, s. 108–117.
633
T. Michalski, R. Pajewska, Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 2001, s. 138.
634
Ch. Pusch, Preventable Losses: Saving Lives and Property Through Hazard Risk Management.
A Comprehensive Risk Management Framework for Europe and Central Asia, Disaster Risk
Management, The World Bank, Washington, Working Paper, 2004, No. 9, s. 64–65.
187
635
Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009, s. 32.
636
Ibidem, s. 33.
188
ubezpieczenia OC rolników;
ubezpieczania OC wybranych grup zawodowych.
W tabeli 5.2.3 ukazano różnice między ubezpieczeniami osobowymi i majątkowymi.
Tabela 5.2.3
Charakterystyka ubezpieczeń osobowych i majątkowych
Kryteria Ubezpieczenia osobowe Ubezpieczenia majątkowe
Ryzyko osobowe obejmujące życie, zdrowie, Ryzyko majątkowe, obejmujące prawa
Przedmiot i zdolność do pracy ubezpieczonego (dobra i obowiązki majątkowe osoby
osobiste, prawa majątkowe) ubezpieczonej
Podmiot Osoby fizyczne Osoby fizyczne i prawne
Ma charakter niewymierny w pieniądzu Ma charakter wymierny w pieniądzu
Szkoda
i nie zawsze ma charakter negatywny i zawsze charakter zdarzenia negatywnego
Suma Ustalana na podstawie wartości
Swobodnie ustalana przez strony umowy
ubezpieczenia przedmiotu ubezpieczenia
Charakter
Świadczenie Odszkodowanie
świadczenia
Czas Zazwyczaj długookresowy Wyłącznie krótkoterminowy
Źródło: Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t. II, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001,
s. 35.
Tabela 5.2.4
Czynności ubezpieczeniowe
Czynności w sensie stricto Czynności w sensie largo
1. Zawieranie umów ubezpieczenia, umów reasekuracji lub umów gwarancji 1. Ustalenie przyczyn
ubezpieczeniowych lub zlecenie ich zawierania uprawnionym i okoliczności zdarzeń
pośrednikom ubezpieczeniowym, a także wykonywania tych umów losowych
2. Składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania 2. Ustalenie wysokości
lub inne świadczenia należne z tytułu umów, o których mowa w pkt. 1 szkód oraz rozmiaru
3. Ustalenie składek i prowizji należnych z tytułu zawierania umów, odszkodowań oraz
o których mowa w pkt. 1 innych świadczeń
4. Ustanawianie w drodze czynności cywilnoprawnych zabezpieczeń należnych uprawnionym
rzeczowych lub osobistych, jeżeli są one bezpośrednio związane z umów ubezpieczenia
z zawieraniem umów, o których mowa w pkt 1 lub umów gwarancji
5. Ocena ryzyka w ubezpieczeniach osobowych i majątkowych oraz ubezpieczeniowych
w umowach gwarancji ubezpieczeniowych 3. Ustalenie wartości
6. Wypłacanie odszkodowań i innych świadczeń należnych z tytułu umów, przedmiotu
o których mowa w pkt. 1 ubezpieczenia
7. Przejmowanie i zbywanie przedmiotów lub praw nabytych przez zakład 4. Czynności zapobiegania
ubezpieczeń w związku z wykonywaniem umowy ubezpieczenia powstawaniu oraz
lub umowy gwarancji ubezpieczeniowej zmniejszaniu skutków
8. Prowadzenie kontroli przestrzegania przez ubezpieczających wypadków
lub ubezpieczonych zastrzeżonych w umowie lub ogólnych warunkach ubezpieczeniowych
ubezpieczeń, obowiązków i zasad bezpieczeństwa, odnoszących lub finansowanie tych
się do przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową działań z funduszu
9. Prowadzenie postępowań regresowych lub postępowań windykacyjnych prewencyjnego
związanych z wykonywaniem umów ubezpieczenia, reasekuracji
lub gwarancji ubezpieczeniowych
10. Lokowanie środków zakładu ubezpieczeń
11. Wykonywanie innych czynności określonych w przepisach innych ustaw
Źródło: M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007,
s. 48.
639
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 14
640
E. Komajda, Usługi finansowe – wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2006, s. 147.
190
641
E. Komajda, Usługi finansowe…, op. cit., s. 148.
642
System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Zb. Polański, B Woźniak…, op. cit., s. 395–396.
643
E. Wierzbicka, Wzajemne uwarunkowania wzrostu gospodarczego i rozwoju rynku
ubezpieczeniowego w Polsce, [w:] Polityka wzrostu gospodarczego Polski w latach
2003–2006, red. A. Noga, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości
w Warszawie, Warszawa 2004, s. 326.
191
644
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 92.
645
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 19.
192
646
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 135–136.
647
Ibidem, s. 147.
193
Wykres 5.3.2
Zmiany struktury ubezpieczeń
ubezpiecze w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg grup w dziale I (w %)
4000,0
3 143
2 857 2 883 2 951 2 896 2 861 2 957
3000,0 2 429 2 367 2 369
2 094 2 199
2 755
2000,0 1 644 1 589 2 509 2 544 2 562 2 660 2 666
1 312 2 317 2 402 2 400
1 045 948 2 137
1000,0 645 674 1 555
391
1 117
696
0,0 254 370
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Dział II Ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie
podstawi raportów (z lat 2005–2011)
2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń
Ubezpiecze oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru
adzoru Finansowego.
Wykres 5.3.5
Składka przypisana brutto zakładów
zakła ubezpieczeń w latach 1996–2010
2010 (w mld zł)
Wartym podkreślenia
ślenia w tym miejscu jest również
równie fakt, iżż po 1998r. odnotowano
w tym sektorze duży
ży udział bezpośrednich
bezpo inwestycjii zagranicznych. Początkowo
Pocz inwestorzy
zagraniczni chętniej
tniej zakładali firmy ubezpieczeniowe
ubezpiecz w dziale I niżż w dziale II, ale od 1999r.
tendencja ta sięę odwróciła. W 1999r. udział kapitału zagranicznego w kapitałach
podstawowych obydwu działów przekroczył 50%, 50%, po 2002r. ustabilizował się si na poziomie
72% – 77%.
Taka sytuacja to niekwestionowane korzyści,
korzy ci, jakie odniósł polski rynek ubezpieczeń:
ubezpiecze
podnoszenie jakości ści oferowanych produktów, obniżenie obniżenie kosztów działalności
działalno
i doskonalenia jakości
ści usługi, głównie dzięki
dzi ki innowacjom w dziedzinie nowych produktów,
648
Raport 2010,, Wydawnictwo Polskiej Izby Ubezpieczeń,
U Warszawa 2010, s. 20.
196
technologii likwidacji szkód, mechanizmów kontroli, nowe metody likwidacji składek i oceny
ryzyka649. Także wejście zagranicznych inwestorów branżowych sprawiło, iż pojawiły się
w Polsce nowe produkty ubezpieczeniowe – wcześniej nieobecne na polskim rynku, co jest
zjawiskiem pozytywnym. Istotne jest również to, iż poprzez akcjonariat zagraniczny krajowe
zakłady ubezpieczeń zostały włączone w struktury kapitałowe działające w skali globalnej
ubezpieczeniowych grup kapitałowych650.
Według stanu na koniec 2010r., wartość składki przypisanej brutto w wartościach
nominalnych w zakładach ubezpieczeń ogółem, prowadzących działalność na terenie Polski,
była równa 54,1 mld zł (dział I – 31,4 mld zł, dział II – 22,7 mld zł) i wzrosła 7 razy
w stosunku do stanu na koniec 1996r., kiedy kształtowała się na poziomie 8,2 mld zł
(dział I – 5,4 mld zł, dział II – 2,8 mld zł).
Wykres 5.3.7
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 (w %)
95% 0,92
0,89
90%
0,82 0,83 0,82
85% 0,81 0,81
0,80
80% 0,78
0,77 0,78
0,77 0,77 0,77 0,78 0,77
0,76 0,76
0,73 0,73 0,73
75% 0,71 0,70 0,71
0,70
0,68 0,67 0,67 0,68 0,67
70% 0,66
0,65 0,65
65% 0,63
0,60
0,58
60%
0,53
55% 0,52
0,50 0,50
50%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I - 3 Dział I - 5 Dział II - 3 Dział II - 5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
649
A. Śliwiński, Wpływ inwestycji zagranicznych na wybrane wskaźniki działalności
ubezpieczeniowej – badania empiryczne 1991–2006, [w:] Harmonizacja bankowości
i ubezpieczeń w skali narodowej i europejskiej, red. M. Marcinkowska, S. Witeska,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 687–697.
650
M. Trocki, Grupy kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 34.
197
651
Polski rynek ubezpieczeniowy
ubezpiecz 2004–2010, Studia
ia i analizy statystyczne,
statystyczne Wydawnictwo
Głównego Urzędu
ędu Statystycznego, Warszawa 2011, s. 99–100.
198
Wykres 5.3.10
Współczynniki koncentracji Cr polskiego sektora
ktora ubezpieczeń działu I i II
w latach 1996–2010
652
A. Jurkowska, K. Owsiak,
Owsiak Międzynarodowa koncentracja
entracja kapitału a stabilność
stabilno systemu
finansowego,, [w:] Ku nowemu paradygmatowi
paradygmat nauk o finansach, red. W. Frąckowiak,
J. Szambelańczyk,
ńczyk, Zeszyty Naukowe nr 144, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
w Poznaniu, Poznańń 2010, s.
s 125.
199
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
653
E. Feyen, R. Lester, R. Rocha, What Drives the Development of the Insurance Sector, “Policy
Research Working Paper”, 2011, No. 5572.
654
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 151.
655
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 6.
656
T. Bernat, Ocena efektywności społecznej wybranych rynków skoncentrowanych,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 155.
200
to odpowiednio 93,5% i 80,5%. Jeżeli weźmiemy pod uwagę trzy największe zakłady
ubezpieczeń to poziom koncentracji w 2010r. był następujący: dział I – 50,9%, dział II – 57%.
Wysoka koncentracja powoduje, że dla pełnego obrazu sytuacji w branży, oprócz danych
zagregowanych, należy także zwrócić uwagę na wyniki największych podmiotów i pozostałej
części sektora657. Przyczyną wysokiej koncentracji kapitału jest nadal dominująca pozycja
grupy kapitałowej PZU. Grupa PZU zarówno w dziale I, jak i dziale II jest zdecydowanym
liderem z udziałem (30% i 34%). PZU Życie pozycję lidera zawdzięcza głównie dużemu
portfelowi ubezpieczeń grupowych, oferowanych za pośrednictwem zakładów pracy oraz
dobrej współpracy z bankami. PZU S.A. utrzymuje przewagę konkurencyjną m.in. dzięki
bardzo dobrze rozbudowanej dystrybucji i dobrej znajomości marki firmy wśród klientów658.
Wykres 5.3.12
Wskaźnik penetracji ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w %)
5 4,7
4,5 4,1
4 3,7 3,7
3,5
3,5 3,2 3,1
2,8 2,9 2,8 2,9
3 2,6 2,7 2,6
2,4 2,4
2,5 2,2 2,2
2 2
2 1,6 1,7 1,7 1,7 1,7 1,6 1,6 1,6 1,6 1,6 1,7
1,5 1,5 1,5
1,3 1,2 1,2 1,3
1,5 1 1,1 1
0,8 0,9
1 0,7
0,5
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WP Działu I WP Działu II WP Ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
657
Raport o stabilności systemu finansowego w Polsce w 2005 roku, red. J. Osiński, P. Wyczański,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s 126.
658
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 151–152.
659
R. Pajewska, Wybrane cechy diagnostyczne – opis i charakterystyka, [w:] Ubezpieczenia
gospodarcze w Polsce i w Unii Europejskiej, red. T. Michalski, Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2001, s. 59–60.
201
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WG Działu I WG Działu II WG Ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
660
Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers, Insurers and the Economy,
CEA Statistics, 2010, s. 18
661
S. Bożek –Węglarz, Sprawność działania europejskich ubezpieczycieli, [w:] Nowe wyzwania
dla rynków ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. W. Sułkowska,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007, s. 265.
662
Insurance: a Unique Sector. Why Insurers Differ from Banks, CEA Statistics, 2010, s. 4–54.
663
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 168.
202
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
664
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s.169.
665
Ubezpieczenia – podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2010, s. 224.
203
w stosunku
tosunku do stanu na koniec 1996r., 1996 kiedy kształtowała sięę na poziomie 6,0 mld zł
(dział I – 3,1 mld zł, dział
ział II – 2,9 mld zł), co ilustruje wykres 5.3.15.
W 2010r. wynik techniczny (w ujęciu ciu zagregowanym) ukształtował sięsi na poziomie
2,3 mld zł, z tego wynik w ubezpieczeniach na życie ycie wyniósł 3,6 mld zł, w majątkowych
maj
zanotowano stratęę w wysokości
wysoko 1,3 mld zł. Zysk techniczny osiągnę ągnęło 28 ubezpieczycieli
(w dziale I – 22, w dziale II – 6), stratę techniczną wykazało 35 towarzystw (w dziale I – 8,
w dziale II – 27). Wynik techniczny zakładów w formie spółek akcyjnych wyniósł 2,3 mld zł,
a zakładów w formie towarzystw ubezpieczeń
ubezpiecze wzajemnych 35 mld zł. Składka przypisana
brutto zebrana przez
rzez ubezpieczycieli zorganizowanych w formie towarzystw ubezpieczeńubezpiecze
wzajemnych ogółem wyniosła 1,0 mld zł. Wartość Warto odszkodowań i świadczeń brutto
wypłaconych ogółem przez tych ubezpieczycieli wzrosła do 383 mln. Wraz ze wzrostem
składki wzrosły koszty działalności
dzi ubezpieczeniowej. Działalność ść w zakresie ubezpieczeń
ubezpiecze
komunikacyjnych w latach 2005–2007
2005 2007 była dla zakładów ubezpieczeń rentownym rodzajem
działalności.
Wykres 5.3.15
ubezpieczeniowe brutto wg działów
Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe dz ów w latach 1996–2010
1996 (w mld zł)
666
Polski rynek ubezpieczeniowy
bezpieczeniowy 2010,
2010 Główny Urządd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 57–58.
57
204
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
667
T. Czerwińska, Towarzystwa ubezpieczeniowe…, op. cit., s. 184–185.
668
Tobin, J. On the Efficiency of the Financial System, „Lloyds Bank Review”, 1984, No. 153,
s. 2.
669
Z. Bodie, R., Merton, Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 53.
670
R., Levine, Finance and Growth: Theory and Evidence, [in:] eds. P. Aghion, S. Durlauf,
Handbook of Economic Growth, 2005, Vol. 1, s. 865–934.
205
tej koncepcji, sektor ubezpieczeniowy jest efektywny, jeżeli prawidłowo wypełnia funkcje
zarówno ochrony ubezpieczeniowej, jak i funkcje związane z przynależnością do szeroko
rozumianego systemu finansowego. Funkcje finansowe są komplementarne względem funkcji
ochrony i mają one tym większe znaczenie, im fundusze zgromadzone i rozdzielane przez
ubezpieczycieli są większe671. Sektor ubezpieczeniowy zwiększa efektywność systemu
finansowego na co najmniej trzy sposoby672:
uczestniczy w redukcji kosztów transakcyjnych;
zwiększa płynność rynków finansowych;
ułatwia osiąganie korzyści skali z inwestycji.
Ubezpieczyciele, zwłaszcza działu I, zainteresowani są inwestycjami
długoterminowymi w obligacje rządowe i korporacyjne, w wierzytelności handlowe oraz
akcje. W rezultacie ich wpływ na funkcjonowanie narodowych systemów gospodarczych jest
bardzo istotny na różnych etapach rozwoju673. Składki odprowadzane do towarzystw
emerytalnych mogą generować dodatkowy dopływ kapitału na rynek finansowy lub mogą być
prostym przesunięciem kapitału od jednych pośredników do drugich. W rezultacie oferowanie
usług ubezpieczeniowych może zwiększać konkurencję i efektywność całego rynku usług
finansowych674.
Wykres 5.4.2
Koszty działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)
70,0
59,3
55,6 57,2
60,0
50,0 43,8
40,4
37,4 35,6
40,0 34,8
30,3 28,4
25,3 27,3
30,0 24,4 24,3
17,5
20,0 13,0 15,0
12,9
20,7 21,5
18,9
10,0 15,4
11,5 12,3 12,4 12,8 13,1
0,0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Koszty działalności operacyjnej ogółem Dział I Dział II
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
671
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń…, op. cit., s. 22.
672
H. D. Skipper, W. J. Kwon, Risk Management and Insurance…, op. cit.
673
I. Webb, M. F. Grace, H. Skipper, The Effect of Banking and Insurance on the Growth
of Capital and Output, Central for Risk Managements and Insurance, Working Paper 2002,
No. 1, s. 6.
674
P. Haiss, K. Sümegi, The Relationship of Insurance and Economic Grow…, op. cit., s. 3.
206
21,4
20
17,1 17,4
16,3
15 14,0
12,7 12,8 12,6 12,6
11,5 11,8
10,5 13,7 10,3
9,5 12,6 12,2 12,6
10 8,6 11,3
10,4
9,8
6,9 7,2
5
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa Dział I Dział II
a) Relacja wyniku finansowego brutto do przychodów.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Usługa ubezpieczeniowa to towar, którego nie można ani dotknąć, ani sprawdzić
przed użyciem, ani też wymienić przy stwierdzeniu ewentualnej usterki, choć można
ten towar reklamować. W konsekwencji, o ile wyrób materialny możne być złomowany
lub naprawiony, o tyle źle świadczona usługa ubezpieczeniowa podąża za klientem676.
Wskaźniki rentowności obrazują relacje zachodzące pomiędzy wynikami finansowymi
zakładu ubezpieczeń w odniesieniu do różnych kategorii ekonomicznych. Mają więc
za zadanie ocenę zysku osiągniętego z poniesionych nakładów. Wskaźniki rentowności
określają wielkość wyniku finansowego brutto lub netto przypadającą na jednostkę
zaangażowanych w zakładzie ubezpieczeń kapitałów własnych, aktywów ogółem czy składki
przypisanej brutto. W przypadku odnotowanego zysku określają stopę zwrotu ze środków
będących w dyspozycji zakładu ubezpieczeń bądź z działalności ubezpieczeniowej.
Wskaźnik rentowności obrotu brutto – jako relacja wyniku finansowego brutto
do przychodów zakładów ubezpieczeń działu I w latach 2002–2010 kształtował
się na poziomie 6,9% w 2002r. z tendencją wzrostową do 2005r. (13,7%). Następnie
675
J. Łańcucki, Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń, [w:] Zarządzanie jakością usług
w instytucjach finansowych w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 20.
676
J. Łańcucki, Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń…, op. cit., s. 20.
207
obserwuje się nieznaczny wzrost wskaźników do poziomu 11,3 %. W dziale II tendencja była
podobna – od poziomu 10,5% w 2002r., poprzez znaczący wzrost wskaźnika w latach 2005
i 2006 do poziomu 25%. Od 2007r. wysokość wskaźników pozostaje na mniej więcej
tym samym poziomie 12–14%. Wskaźnik rentowności obrotu brutto ogółem działu I II tylko
potwierdza przedstawioną tendencję.
Wykres 5.4.4
Wskaźnik rentowności obrotu netto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %)
25
21,5
20 18,2
Wykres 5.4.5
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych zakładów ubezpieczeń działu I i działu II
oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %)
35 33,3
31,5 32,0
29,1
30 27,2
25,9 25,4
24,7
25 21,9 21,9 22,5
20,5
18,6 22,7
20
14,7 16,7 21,5 16,2 16,2
13,6 18,8
15 12,0
15,0
12,9 13,5 13,2
10
9,4
5
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
ROE ogółem Dział I Dział II
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
się wartością wskaźnika na poziomie 4,3% i od tego momentu widać tendencję wzrostową
do poziomu 6,1% w 2010r.
Wskaźnik udziału jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów
ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %) przedstawiono
na rysunku 5.4.7. Wskaźnik ten wyraża procentowo relację zakładów ubezpieczeń z dodatnim
wynikiem finansowym netto do wszystkich zakładów ubezpieczeń świadczących swoje usługi
na terenie Polski. Stanowi on podstawowe kryterium oceniające efektywność zarządzania
i funkcjonowania systemu ubezpieczeń w Polsce. Z danych przedstawionych na wykresie
5.4.7 można zaobserwować wyraźną tendencję wzrostową wskaźnika dla działu I od poziomu
27,8% do poziomu 71,4%, co oznacza wzrost wskaźnika niemal o 2,8 razy w latach
2002 – 2010. W dziale II zaobserwowano wzrost wskaźnika w latach 2002–2007 od wartości
58,3% do wartości 80%, jednak od 2008r. zarysowała się widoczna, znacząca tendencja
spadkowa do poziomu 48,5% w 2010r. Ogólnie – dla całego sektora ubezpieczeń udział
jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto od 2002r. do 2010r. wzrósł od 43,1%
do 61,9%.
Wykres 5.4.7
Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów ubezpieczeń działu I
i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %)
80 80,0
77,3 71,4
70,6
66,7 70,0 72,3 76,7
70 65,7 74,2
67,7 73,3
65,2
58,3 63,2 61,9
60 64,5 61,1
52,5 56,7
59,4 48,5
50
43,1 44,7
46,9
40
30 36,1
27,8
20
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto ogółem Dział I Dział II
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
677
A. Wieczorkiewicz, K. Dąbrowska, M. Gruszczyński, Integracja usług…, op. cit., s. 383.
210
678
St. Rogowski, B. Wolińska, Jakość usług ubezpieczeniowych w świetle skarg kierowanych
do rzecznika ubezpieczonych, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach finansowych
w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2005, s.80.
679
St. Rogowski, B. Wolińska, Jakość usług ubezpieczeniowych… op. cit., s. 91–92.
680
Ibidem, s. 92.
211
5.5 Podsumowanie
Rynek ubezpieczeniowy w Polsce – poprzez integrację z rynkiem Unii Europejskiej
– stanowi część rynku światowego. Znajduje to odzwierciedlenie przede wszystkim
w standardach bezpieczeństwa, ofercie produktowej, a także w związkach kapitałowych
z renomowanymi zachodnimi korporacjami ubezpieczeniowymi. Niektóre z nich utworzyły
swoje filie w Polsce, co miało niekorzystne reperkusje w czasie kryzysu finansowego.
Odnotowano wtedy wycofanie części kapitałów, wniesionych przez nierezydentów do sektora
ubezpieczeniowego i wywóz dywidend. Spowolnienie gospodarcze, jakie dotknęło
gospodarkę, wywarło wpływ na obniżenie dynamiki składki w obu działach ubezpieczeń686.
Sektor ubezpieczeń jest jednym z najważniejszych sektorów gospodarki. Działalność
zakładów ubezpieczeń w finansowaniu skutków zdarzeń losowych przyczynia
się do stabilizacji sytuacji finansowej osób dotkniętych zdarzeniem losowym i zapewnia
skuteczniejsze oraz efektywniejsze zarządzanie ryzykiem. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
681
R. Holly, Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby, [w:] Zjawisko
rezygnacji z ubezpieczeń życiowych, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy
Emerytalnych. Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, 2004, nr 1, s. 105.
682
T. Bernat, Ocena efektywności…, op. cit., s. 143.
683
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 195.
684
L. Gąsiorkiewicz, Zarządzanie finansami zakładu ubezpieczeń. Finanse przedsiębiorstwa
ubezpieczeniowego, [w:] Podstawy ubezpieczeń, t. III. Przedsiębiorstwo, red. J. Monkiewicz,
Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2003, s. 178.
685
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 196.
686
Polski rynek ubezpieczeniowy 2004-2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 128.
212
687
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s.705.
213
Aneks do rozdziału 5
Tabela 5.3.1
Liczba zakładów ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 15 21 24 30 35 36 37 36 33 32 31 32 30 30 30
Dział II 30 30 31 33 34 35 36 41 38 37 34 35 36 35 33
Ogółem 45 51 55 63 69 71 73 77 71 69 65 67 66 65 63
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.2
Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010
Rok 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
struktura składki przypisanej brutto wg grup w dziale I (w %)
grupa 1 49,7 47,3 48,0 48,3 45,0 38,4 38,6 72,8 63,5 59,7
grupa 2 1,1 1,4 1,3 1,1 1,0 0,7 0,5 0,3 0,4 0,4
grupa 3 32,3 31,8 30,7 31,5 36,6 46,0 46,9 16,1 21,3 25,8
grupa 4 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3
grupa 5 16,7 17,7 18,3 17,9 16,4 14,4 13,6 10,5 14,4 13,6
reasekuracja czynna 0,0 1,6 1,5 1,0 0,8 0,3 0,2 0,1 0,2 0,2
struktura składki przypisanej brutto wg rodzajów działalności w dziale II (w %)
pozostałe osobowe (gr.1+2) 5,4 5,6 5,7 5,5 5,7 6,0 6,0 7,5 7,1 7,1
majątkowe (gr. 8+9) 17,7 18,5 19,3 18,4 17,8 17,7 17,7 16,3 17,8 18,3
auto casco (gr.3) 30,6 28,8 30,1 29,7 27,8 25,7 25,7 25,5 23,1 23,1
OC komunikacyjne (gr.10) 36,0 36,1 34,0 33,2 34,9 34,7 34,7 34,4 33,5 33,1
M.A.T. (gr. 4 do 7, 11, 12) 1,8 1,9 1,9 1,7 1,9 1,8 1,8 1,5 1,4 1,2
OC ogólne (gr.13) 3,2 3,4 3,8 4,2 4,5 5,0 5,0 4,8 5,3 5,5
finansowe (gr. 14 do 17) 3,0 3,4 2,5 4,4 4,5 5,5 5,5 6,6 8,1 8,1
pozostałe (gr. 18) 0,6 0,7 0,9 0,6 0,6 1,1 0,8 0,9 1,4 1,4
reasekuracja czynna 1,7 1,6 1,9 2,3 2,3 2,5 2,8 2,5 2,3 2,2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.3
Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 254 370 696 1117 1554 2137 2316 2402 2400 2508 2544 2561 2659 2666 2755
Dział II 391 674 947 1311 1588 2094 2198 2366 2368 2856 2883 2951 2896 2861 2956
Ogółem 645 1044 1643 2428 3143 4231 4515 4768 4769 5365 5427 5512 5555 5527 5711
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.4
Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 2,8 4,1 5,4 6,9 8,3 10,3 10,8 12,1 14,3 17,4 23,9 28,2 41,4 31,0 31,4
Dział II 5,4 8,3 10,2 11,5 12,5 14,5 14,4 14,9 16,8 17,9 18,7 20,3 21,6 21,4 22,7
Ogółem 8,2 12,4 15,6 18,4 20,8 24,8 25,2 27,0 31,1 35,3 42,6 48,5 63,0 52,4 54,1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
214
Tabela 5.3.5
Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I 72 105 139 181 218 261 277 312 369 444 632 746 1050 814 823
Dział II 140 213 264 302 327 370 370 382 431 454 493 535 548 562 596
Ogółem 212 318 403 483 545 631 647 694 800 898 1 125 1 281 1 598 1 376 1 419
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.6
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeń – dział I (w %)
2001 2002 2003 2004 2005
PZU PZU
PZU ŻYCIE 50,88 PZU ŻYCIE 49,47 ŻYCIE 45,92 PZU ŻYCIE 43,02 ŻYCIE 39,74
CU 18,84 CU 17,72 CU 15,09 CU 13,80 CU 12,37
AMPLICO 10,41 AMPLICO 10,38 AMPLICO 9,38 AMPLICO 8,14 AMPLICO 7,98
ING NN 10,27 ING NN 9,36 ING NN 8,12 ING NN 7,13 AEGON 6,62
ALLIANZ PRUMERICA WARTA NATION
ŻYCIE 1,58 ŻYCIE 1,76 VITA 4,32 WIDE 5,03 ING NN 6,55
2006 2007 2008 2009 2010
PZU PZU
PZU ŻYCIE 35,96 PZU ŻYCIE 28,48 ŻYCIE 33,35 PZU ŻYCIE 32,75 ŻYCIE 29,60
TUnŻ TUnŻ
CU 11,63 CU 12,30 CU 10,24 EUROPA 8,89 EUROPA 12,46
TUnŻ TUnŻ
AEGON 10,41 AEGON 10,93 ING NN 9,50 WARTA 8,61 WARTA 8,01
WARTA
AMPLICO 10,27 AMPLICO 7,40 VITA 7,52 ING TUnŻ 8,42 ING TUnŻ 6,36
ALLIANZ ALLIANZ ALLIANZ
ŻYCIE 1,58 ŻYCIE 6,42 EUROPA 6,81 ŻYCIE 6,13 NORDEA 6,17
Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeń – dział II (w %)
2001 2002 2003 2004 2005
PZU 57,32 PZU 50,87 PZU 53,09 PZU 50,26 PZU 48,90
WARTA 12,99 WARTA 13,52 WARTA 12,83 WARTA 11,64 WARTA 11,45
ERGO– ERGO– ERGO– ERGO– ERGO–
HESTIA 5,55 HESTIA 6,29 HESTIA 6,90 HESTIA 6,42 HESTIA 6,68
ALLIANZ 3,84 ALLIANZ 3,72 ALLIANZ 5,11 ALLIANZ 5,86 ALLIANZ 6,26
SAMOPOM SAMOPO SAMOPOM SAMOPO
OC 2,38 SAMOPOMOC 2,71 MOC 2,79 OC 3,61 MOC 3,62
2006 2007 2008 2009 2010
PZU 46,74 PZU 43,77 PZU 40,51 PZU 36,99 PZU 34,23
ERGO– ERGO–
WARTA 10,60 WARTA 10,14 WARTA 9,95 HESTIA 10,37 HESTIA 10,31
ERGO– ERGO– ERGO–
HESTIA 7,01 HESTIA 8,14 HESTIA 8,90 WARTA 8,83 WARTA 8,77
ALLIANZ 6,89 ALLIANZ 7,56 ALLIANZ 7,94 ALLIANZ 7,58 ALLIANZ 7,62
INTER
HDI 5,03 HDI 4,69 HDI 4,22 HDI 3,98 RISK 4,60
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
215
Tabela 5.3.7
Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce
Lp. Zakład ubezpieczeń 2010
1. PZU ŻYCIE S.A. 17,2%
2. PZU S.A. 14,4%
3. EUROPA ŻYCIE S.A. 7,2%
4. WARTA TUnŻ S.A. 4,6%
5. ERGO HESTIA S.A. 4,3%
6. ING S.A. 3,7%
7. WARTA S.A. 3,7%
8. NORDEA TUnŻ S.A. 3,6%
9. AVIVA–ŻYCIE S.A. 3,5%
10. ALLIANZ POLSKA S.A. 3,2%
11. POZOSTAŁE 34,6%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polskiej Izby Ubezpieczeń.
Tabela 5.3.8
Struktura działu I
Lp. Zakład ubezpieczeń 2010
1. PZU ŻYCIE S.A. 29,6%
2. EUROPA ŻYCIE S.A. 12,5%
3. WARTA TUnŻ S.A. 8,0%
4. ING S.A. 6,4%
5. NORDEA TUnŻ S.A. 6,2%
6. AVIVA–ŻYCIE S.A. 6,1%
7. ALLIANZ ŻYCIE POLSKA S.A. 4,7%
8. AMPLICO LIFE S.A. 4,2%
9. GENERALI ŻYCIE S.A. 3,2%
10. UNIQA ŻYCIE S.A. 3,0%
11. POZOSTAŁE 16,4%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polskiej Izby Ubezpieczeń.
Tabela 5.3.9
Struktura działu II
Lp. Zakład ubezpieczeń 2010
1. PZU S.A. 34,2%
2. ERGO HESTIA S.A. 10,3%
3. WARTA S.A. 8,8%
4. ALLIANZ POLSKA S.A. 7,6%
5. INTERRISK S.A. 4,6%
6. HDI–ASEKURACJA S.A. 4,3%
7. UNIQA S.A. 3,9%
8. COMPENSA S.A. 3,6%
9. GENERALI S.A. 3,3%
10. MTU S.A. 2,4%
11. POZOSTAŁE 17,0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Polskiej Izby Ubezpieczeń.
Tabela 5.3.10
Współczynniki koncentracji polskiego sektora ubezpieczeń
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dział I Cr3 96 93,8 90,9 86,5 82,3 80 78 70,4 65 60,1 56,3 51,7 53,7 50,3 50,9
Dział I Cr5 99 98,8 98 96 93,5 91,9 89 82,5 77,2 73,3 70,7 65,5 68,1 64,8 64,8
Dział I HHI 0,32 0,3 0,25 0,23 0,2 0,17 0,13 0,15 0,14 0,14
Dział II Cr3 82,8 79,4 76,2 73,1 73,4 76 76 72,8 68,3 67 64,4 62,1 59,4 56,2 57,0
Dział II Cr5 88,9 85,2 82,6 78,9 80,5 82 81 80,7 77,8 76,9 76,2 74,3 71,5 67,8 68,6
Dział II HHI 0,35 0,34 0,31 0,28 0,27 0,25 0,22 0,2 0,17 0,17
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
216
Tabela 5.3.11
Wskaźnik gęstości i penetracji ubezpieczeń w Polsce 1996–2010
Wskaźnik penetracji (w %) Wskaźnik gęstości (w zł)
Rok Działu I Działu II Ogółem Działu I Działu II Ogółem
1996 0,7 1,3 2 72 140 212
1997 0,8 1,6 2,4 105 213 318
1998 0,9 1,7 2,6 139 264 403
1999 1,0 1,7 2,7 181 302 483
2000 1,1 1,7 2,8 218 327 545
2001 1,2 1,7 2,9 261 370 631
2002 1,2 1,6 2,8 277 370 647
2003 1,3 1,6 2,9 312 382 694
2004 1,0 1,6 2,6 369 431 800
2005 1,6 1,6 3,2 444 454 898
2006 2,0 1,5 3,5 632 493 1125
2007 2,2 1,5 3,7 746 535 1281
2008 3,1 1,6 4,7 1050 548 1598
2009 2,2 1,5 3,7 814 562 1376
2010 2,2 1,6 3,8 823 596 1419
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.12
Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł)
Rok Dział I Dział II Ogółem Udział działu I Udział działu II
1996 1,2 3 4,2 28,57% 71,43%
1997 1,5 4,9 6,4 23,44% 76,56%
1998 1,8 5,7 7,5 24,00% 76,00%
1999 2,1 7,1 9,2 22,83% 77,17%
2000 2,6 7,6 10,2 25,49% 74,51%
2001 3,7 8,7 12,4 29,84% 70,16%
2002 4,6 8,5 13,1 35,11% 64,89%
2003 5,6 8,3 13,9 40,29% 59,71%
2004 6,9 9,2 16,1 42,86% 57,14%
2005 8,6 9,4 18 47,78% 52,22%
2006 10,6 9,6 20,2 52,48% 47,52%
2007 11,5 10,2 21,7 53,00% 47,00%
2008 20,6 10,6 31,2 66,03% 33,97%
2009 28,4 12,7 41,1 69,10% 30,90%
2010 22,6 14,2 36,8 61,41% 38,59%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 5.3.13
Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996 – 2010 (w mld zł)
Rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Dz I 3,1 5,1 7,8 10,8 14,7 18,6 27,3 32,1 37,3 44,1 55,6 65,7 71 71,2 77,2
Dz II 2,9 5 7,1 8,8 10,5 12,2 17,6 18,7 19,7 21,1 22,2 24,2 26,9 28,9 32,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2005–2011) Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz raportów
(z lat 1996–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
217
Tabela 5.4.1
Wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń w latach 2002–2010
Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
WYNIKI FINANSOWE ZAKŁADÓW UBEZPIECZEŃ OGÓŁEM
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 26,8 28,0 30,9 36,6 45,3 50,2 65,0 62,2 64
w tym składki przypisane brutto w mld zł 23,2 24,7 27,6 30,9 37,5 43,7 59,3 51,3 54,2
Koszty działalności operacyjnej w mld zł 24,4 25,3 27,3 30,3 37,4 43,8 59,3 55,6 57,2
w tym odszkodowania i świadczenia w mld zł 12,1 12,8 14,3 15,8 16,8 19,6 29,6 40,2 36,7
wypłacone brutto
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa w% 8,6 9,5 11,5 17,1 17,4 12,8 10,3 12,6 11,8
Wskaźnik rentowności obrotu nettob w% 5,4 7,0 9,2 14,3 14,7 10.6 8,9 10,7 10,5
Wskaźnik rentowności kapitałów w% 13,6 16,7 18,6 25,9 25,4 16,2 16,2 20,5 22,5
własnych (ROE)c
Wskaźnik rentowności majątku
w% 2,5 3,2 3,9 6,3 6,1 4,2 4,2 4,8 4,8
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim w% 43,1 44,7 56,7 63,2 67,7 77,3 65,2 72,3 61,9
wynikiem finansowym netto
WYNIKI FINANSOWE UBEZPIECZYCIELI NA ŻYCIE (DZ. I)
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 13,9 14,4 16,7 20,2 27,8 32,4 42,9 38,8 39,3
w tym składki przypisane brutto w mld zł 9,9 11,2 12,7 15,3 21,1 15,5 39,0 30,2 31,4
Koszty działalności operacyjnej w mld zł 12,9 13,0 15,0 17,5 24,3 28,4 40,4 34,8 35,6
w tym odszkodowania i świadczenia w mld zł 4,3 5,2 6,1 7,5 8,4 10,4 19,4 27,7 22,6
wypłacone brutto
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa w% 6,9 9,8 10,4 13,7 12,6 12,2 7,2 12,6 11,3
Wskaźnik rentowności obrotu netto b w% 4,0 7,5 8,4 11,2 10,4 10,2 5,8 10,3 9,3
Wskaźnik rentowności kapitałów w% 12,0 21,9 24,7 31,5 33,3 29,1 21,9 32,0 27,2
własnych (ROE)c
Wskaźnik rentowności majątku
w% 1,6 3,0 3,3 4,6 4,3 4,1 3,0 4,6 4,0
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim w% 27,8 36,1 46,9 59,4 64,5 74,2 70,0 73,3 76,7
wynikiem finansowym netto
WYNIKI FINANSOWE UBEZPIECZYCIELI MAJĄTKOWYCH I POZOSTAŁYCH OSOBOWYCH (DZ. II)
Przychody z działalności operacyjnej w mld zł 12,9 13,5 14,2 16,3 17,5 17,8 22,2 23,4 24,7
w tym składki przypisane brutto w mld zł 13,3 13,6 14,9 15,7 16,4 18,2 20,3 21,0 22,7
Koszty działalności operacyjnej w mld zł 11,5 12,3 12,4 12,8 13,1 15,4 18,9 20,7 21,5
w tym odszkodowania i świadczenia
w mld zł 7,8 7,6 8,2 8,3 8,3 9,2 10,2 12,5 14,2
wypłacone brutto
Wskaźnik rentowności obrotu bruttoa w% 10,5 9,2 12,7 21,4 25,0 14,0 16,3 12,5 12,6
b
Wskaźnik rentowności obrotu netto w% 6,9 6,3 10,2 18,2 21,5 11,3 14,8 11,3 12,5
Wskaźnik rentowności kapitałów
w% 14,7 12,9 15,0 22,7 21,5 9,4 13,5 13,2 18,8
własnych (ROE)c
Wskaźnik rentowności majątku
w% 3,8 3,4 4,8 8,7 9,2 4,3 6,2 5,1 6,1
(ROA)d
Udział jednostek z dodatnim
w% 58,3 52,5 65,7 66,7 70,6 80,0 61,1 71,4 48,5
wynikiem finansowym netto
a
Relacja wyniku finansowego brutto do przychodów
b
Relacja wyniku finansowego netto do przychodów
c
Relacja wyniku finansowego netto do wartości kapitałów własnych (ROE)
d
Relacja wyniku finansowego netto do wartości aktywów (ROA)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
218
Tabela 5.4.2
Zagregowane wskaźniki efektywności zakładów ubezpieczeń
2006 2007 2008 2009 2010 2006 2007 2008 2009 2010
Wyszczególnienie Dział I (w %) Dział II (w %)
Wskaźniki ustawowe
Wskaźnik monitorowania działalności 300 347 285 346 317 634 669 645 364 391
Wskaźnik pokrycia rezerw 112 109 109 109 109 149 154 155 117 125
Wskaźniki wypłacalności, płynności finansowej oraz zdolności płatniczej
Współczynnik wypłacalności 40 42 28 43 40 105 113 108 64 69
Wskaźnik płynności finansowej 153 143 132 157 151 159 171 177 151 134
Wskaźnik zdolności płatniczej na udziale własnym 176 183 138 149 163 82 75 74 105 102
Wskaźnik pieniężnego pokrycia zobowiązań 11 12 14 -8 -1 2 8 5 -38 -3
Relacja należności do środków własnych 9 8 9 8 8 23 19 18 34 36
Relacja zobowiązań do środków własnych 23 13 14 12 14 16 12 13 63 20
Wskaźniki rentowności
Wskaźnik rentowności działalności technicznej 16 14 9 15 12 12 8 4 -1 -7
Wskaźnik rentowności działalności lokacyjnej 10 5 -8 10 8 9 4 7 8 12
Wskaźnik rentowności sprzedaży 14 13 6 13 12 23 11 16 12 14
Wskaźnik rentowności kapitałów własnych 35 33 22 32 27 24 10 14 13 19
Wskaźnik rentowności majątku 5 4 3 5 4 10 5 6 5 6
Wskaźniki sprawności działania
Dynamika składki przypisanej brutto 138 121 153 78 104 105 111 111 104 108
Dynamika składki przypisanej na udziale własnym 138 121 150 77 106 108 114 114 102 105
Dynamika odszkodowań i świadczeń wypł. brutto 112 123 185 143 82 101 110 111 122 114
Dynamika odszk. i św. wypł. na udz. własnym 112 123 185 139 82 103 113 113 121 107
Stopa rezerw technicznych 263 258 184 239 288 132 130 129 136 143
Wskaźnik zabezpieczenia wypłat odszk. i świadcz. 304 303 215 285 288 254 262 259 218 231
Rezerwa składki brutto do skł. przypisanej brutto 3 3 3 4 3 48 51 53 54 57
Rezerwa ubezpieczeń na życie do składki
251 248 176 228 236 – – – – –
przypisanej na udz. własn.
Rezerwa na niewypłacone odszkodowania
i świadczenia do odszkodowań i świadczeń 10 9 6 5 6 154 152 149 131 131
wypłaconych brutto
Wskaźnik rotacji majątku 35 35 47 35 35 43 41 41 41 45
Wskaźnik przychodowości kapitałów własnych 255 253 332 234 231 90 84 81 95 120
Dynamika lokat 126 117 106 104 107 115 116 111 95 96
Udział lokat w składce przypisanej na udz. wł 312 303 214 286 291 245 249 242 226 207
Ogólny wskaźnik poziomu lokat 102 100 100 101 101 96 95 94 104 90
Współczynnik szkodowości brutto 41 42 51 92 72 57 61 61 67 77
Współczynnik szkodowości na udziale własnym 41 42 52 92 71 58 64 61 68 72
Wskaźnik kosztów akwizycji 10 12 9 13 12 16 17 18 20 21
Wskaźnik kosztów administracyjnych 7 6 4 5 5 12 11 10 10 9
Wskaźnik kosztów działalności ubezpieczeniowej 16 17 13 18 17 25 25 26 28 28
Wskaźnik kosztów techn. na udziale własnym 17 18 14 19 18 32 32 34 35 35
Wskaźniki współzależności
Wskaźnik ogólnego zadłużenia 84 84 84 81 82 84 84 84 81 82
Relacja kapitałów wł. do f. ubezpieczeniowego 16 17 16 19 17 16 17 16 19 17
Wskaźnik zatrzymania składki 99 99 97 97 98 99 99 97 97 98
Wskaźnik zatrzymania odszkodowań i świadczeń 99 99 99 97 97 99 99 99 96 97
Wskaźnik zatrz. rezerw techn.–ubezp. 99 99 98 98 98 98 99 98 98 98
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2006–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
219
ROZDZIAŁ 6
693
R. Holzman, R. Hinz, Old Age Income Support in the 21st Century. An International
Perspective on Pension Systems and Reform, Washington 2005, s. 7.
694
C. Gillon, J. Turner, C. Bailey, D. Latulippe, Social Security Pensions. Development
and Reform, Geneva 2000, s. 13 i nast.
695
M. Góra, System emerytalny, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 84.
696
Andrzej F. Bocian, Procesy globalizacji a kryzys światowy, [w:] Od wielkiego kryzysu
gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego, red, J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009 s. 426–442.
697
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwo Fachowe
CeDeWu, Warszawa 2008, s. 33.
221
48,3%
50% 44,8%
41,4% 41,4%
40%
10%
0%
Redukcja Zwiększenie Zwiększenie Redukcja Zachęty do Polepszenie Promocja Poszerzanie Opcja do
szczodrości szczodrości wieku wcześniejszych dłuższej finansowania prywatnych zasięgu częściowej
-10% publicznych publicznych emerytalnego emerytur wiekowo pracy publicznych emerytur publicznych emerytury
emerytur emerytur emerytur emerytur
Źródło: Retirement Income Systems: The Reform Process Cross OECD Countries, OECD 1998, AWP 2429570,
s. 74.
698
Retirement Income Systems: The Reform Process Cross OECD Countries, OECD 1998, AWP
2429570, s. 24–29
699
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 34.
700
J. Wantoch–Rekowski, O charakterze prawnym funduszu ubezpieczeń społecznych. Studia
z prawa publicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń
2001, s. 69–86.
701
Piotr Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2010, s. 20 i nast.
702
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer
Business, Warszawa 2009, s. 116.
222
703
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz,
red. K. Antonów, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa–Kraków 2009,
s. 30–37.
704
St. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2000, s. 130–131.
705
J. Olszewski, Fundusze emerytalne filar II i III, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne Infor,
Warszawa 1999, s. 16–17.
706
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 121–122.
223
707
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz–
Warszawa 2005, s. 275
708
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 122.
709
I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenia emerytalne. Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2001, s. 68– 69.
224
Tabela 6.1.2
Porównanie trzech filarów polskiego systemu emerytalnego
Kryterium
Filar pierwszy Filar drugi Filar trzeci
podziału systemu
Ustawa z dnia 28.08.1997r.
Ustawa z dnia Ustawa z dnia 22.08.1997r.
Podstawowy akt o organizacji i
22.09.1998r. o systemie o pracowniczych
prawny funkcjonowaniu funduszy
ubezpieczeń społecznych programach emerytalnych
emerytalnych
Typ zarządzania Państwowy Prywatny, przy regulacjach ze strony państwa
zakłady ubezpieczeń;
Zakład Ubezpieczeń powszechne towarzystwa fundusze inwestycyjne
Społecznych zarządzający emerytalne zarządzające zarządzane przez TFI;
Instytucje
Funduszem Ubezpieczeń Otwartymi Funduszami PFE zarządzane przez
Społecznych Emerytalnymi pracownicze towarzystwa
emerytalne; TUW.
Charakter
bazowy (podstawowy) publiczny dodatkowy prywatny
uczestnictwa
Uczestnictwo Obowiązkowe dobrowolne
składka pracodawcy
Źródło składka ubezpieczonego i ewentualnie
składka ubezpieczonego
finansowania i pracodawcy ubezpieczonego*, wpłata
własna uczestnika**
System repartycyjny z funduszem
kapitałowy
finansowania rezerwowym
pracodawca*,
Inicjatywa państwo
ubezpieczony**
Świadczenie emerytura podstawowa emerytura dodatkowa
Gwarancja dotyczy kwoty minimalnej świadczenia łącznie
brak
państwa z I i II filaru
prywatne towarzystwa
lub pracodawca*, fundusz
Administracja Państwowa prywatne towarzystwa inwestycyjny**, dom
maklerski**, bank**, zakład
ubezpieczeń**
Wymiar kwota jednorazowa lub raty
system zdefiniowanej składki
świadczeń miesięczne
dodatkowe świadczenia
Cel społeczny określony socjalny poziom zabezpieczenia
emerytalne
Waloryzacja
według odrębnych zasad –
emerytur
Wypłata przez ZUS przez fundusze emerytalne jednorazowo lub w ratach
emerytury po osiągnięciu wieku 67 lat po ukończeniu 67 roku życia
Opodatkowanie podatek od świadczeń podatek od składki
Dziedziczenie brak możliwości występuje
Nadzór państwa Ścisły finansowy
*
w PPE, ** w IKE
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Urząd Nadzoru
nad Funduszami Emerytalnymi, Warszawa 2001, s. 13; I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenia emerytalne.
Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001, s. 21; I. Jędrasik–Jankowska, Ubezpieczenie
społeczne, t. 2, Ubezpieczenia rentowe. Ubezpieczenie emerytalne, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003,
s. 90.
Zakładano, że PPE dla wielu osób mogą stać się najbardziej atrakcyjną formą
ubezpieczenia w ramach tego filaru emerytalnego przede wszystkim dlatego, że składka
odprowadzana do takiego programu będzie zwolniona ze składki na ZUS. W ramach takiego
programu mogą oszczędzać także pracownicy powyżej 50. roku życia, których w większości
nowy system emerytalny nie objął. Decyzję o utworzeniu pracowniczego programu
emerytalnego podejmuje pracodawca. W programie powinna uczestniczyć nie mniej
niż połowa pracowników. W celu wprowadzenia takiego programu należy zawrzeć zakładową
225
710
T. Sowiński, Finanse ubezpieczeń…, op. cit., s. 122.
711
N. Marska, Obowiązkowe fundusze emerytalne. Świat i Polska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 28–29.
226
712
E. P. Davis, Pension Fund Reform and European Financial Market, London School
of Economics, London, Special Paper 1998, No. 107, s. 16.
713
N. Marska, Obowiązkowe fundusze emerytalne…, op. cit., s. 29.
714
J. Yermo, Revised Taxonomy for Pension Plans, Pension Funds and Pension Entities, OECD
2002, s. 16.
715
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op. cit., s. 271.
716
Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych, Komisja Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 2, s.75.
227
717
St. Golinowska, Reforma systemu emerytalno – rentowego, Raport CASE, 1997, nr 6 s. 74.
718
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo–
Wschodniej, Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 32.
719
Ibidem, s. 32.
228
Bank depozytariusz
Otwarty Fundusz
Emerytalny (OFE) Podmiot wypłacający
Indywidualne konto emeryturę
Powszechne ubezpieczonego
Towarzystwo
Emerytalne (PTE)
funduszu i funduszu, którego aktywa przechowuje. A także nie zatrudnia i nie posiada
związków osobowych z tymi podmiotami. Oprócz przechowywania aktywów bank
depozytariusz odpowiada za prawidłową politykę inwestycyjną oraz za właściwe
wykonywanie obowiązków funduszu, np. w zakresie prawidłowego ustalania przez PTE
wartości jego aktywów netto. W razie zaistnienia nieprawidłowości bank depozytariusz ma
obowiązek powiadomienia organu nadzoru. Reprezentuje towarzystwo w przypadku cofnięcia
zezwolenia dla podmiotu722.
Nadzór723 nad obligatoryjną, kapitałową częścią zabezpieczenia emerytalnego
sprawuje KNF. Jego głównym zadaniem jest gwarancja bezpieczeństwa kapitału
emerytalnego ubezpieczonych w okresie nabywania świadczeń oraz gwarancja świadczenia
i zachowanie jego siły nabywczej w okresie wypłaty, w szczególności nadzorowania
i przestrzegania istniejących regulacji i kontrola stanu majątkowego PTE. W związku
z powyższym dysponuje on szeregiem uprawnień: zastosowanie protokołu pokontrolnego,
możliwość nałożenia kar pieniężnych, żądanie zwołania posiedzenia zarządu, wreszcie
cofnięcia zezwolenia724.
Konieczność zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa wymaga podejmowania działań
przez państwo, pracodawcę, jak i przez pracownika. Rola państwa w organizacji systemu
emerytalnego polega w wielu przypadkach na działaniach pośrednich – mianowicie
na zapewnieniu warunków dla dostatecznego bezpieczeństwa funkcjonowania systemu
emerytalnego, czyli przede wszystkim zdolności do wypłat przez dane instytucje
odpowiednich bieżących i przyszłych świadczeń emerytalnych. Ogólna konstrukcja systemu
i zasady funkcjonowania jego poszczególnych części są jednak domeną państwa, choć udział
instytucji prywatnych w konkretnych rozwiązaniach staje się coraz większy. Obecnie mamy
do czynienia z publicznoprawnym charakterem systemu emerytalnego w Polsce, ponieważ:
po pierwsze, państwo dopuszcza, pod pewnymi warunkami, do realizacji wyznaczonych
zadań w zakresie organizacji i funkcjonowania systemu właśnie podmioty prywatne;
po drugie, w systemie emerytalnym zakłada się występowanie coraz to bardziej
znaczących inicjatyw własnych przyszłych emerytów, czyli podejmowania decyzji
uczestnictwa w dodatkowych – preferowanych przez państwo – przedsięwzięciach
emerytalnych.
W tych dwóch kontekstach należy zwrócić uwagę na rozwiązania instytucjonalne
dotyczące udzielania przez państwo zezwoleń, sprawowania przez państwo gwarancji,
związanych z działalnością podmiotów prywatnych w systemie emerytalnym725.
W organizacji i funkcjonowaniu systemu emerytalnego założono udział następujących
instytucji prywatnych:
powszechnych towarzystw emerytalnych (zarządzających OFE);
zakładów ubezpieczeń emerytalnych (wypłacających emerytury z II filaru);
pracowniczych towarzystw emerytalnych (organizatorów pracowniczych funduszy
emerytalnych w ramach PPE);
zakładów ubezpieczeń na życie o statusie spółki akcyjnej (realizatorów PPE i IKE);
towarzystw funduszy inwestycyjnych (realizatorów PPE i IKE);
banków (w roli depozytariuszy aktywów emerytalnych oraz realizatorów PPE i IKE);
domów maklerskich;
innych (np. instytucji wykonujących zadania agenta transferowego).
722
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska…, op. cit., s. 217.
723
I. Jędrasik–Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego,
t. 2, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2006, s. 72.
724
T. Szumlicz, Organizacja i funkcjonowanie funduszy emerytalnych, [w:] System ubezpieczeń
społecznych. Zagadnienia podstawowe, red. Z. Kluszczyńska, Wydawnictwo LexisNexis,
Warszawa 2007, s. 185.
725
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op. cit., s. 274–275.
230
726
Forum dyskusyjne ubezpieczeń…, op. cit., s.54.
727
Ibidem.
728
M. Góra, System emerytalny…, op. cit., s. 23
729
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 20.
730
K. Gradzik, Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych i ich rola w systemie zabezpieczenia
emerytalnego w Polsce, [w:] Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych.
Polityka inwestycyjna otwartych funduszy inwestycyjnych, red. K. Jajuga, T. Szumlicz,
Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 3, s. 53.
231
to nie stanowi ona dla OFE atrakcyjnej alternatywy w stosunku do obligacji i bonów
skarbowych731.
Niemniej do wzrostu zainteresowania systemami emerytalnymi oraz przeprowadzania
ich reform w Europie i na świecie zalicza się m.in. wzrost wydatków na emerytury i związany
z tym wzrost obciążeń budżetowych, zmiany socjoekonomiczne i demograficzne (np. zmiany
w strukturach społecznych, rodzinnych, wzrost liczby kobiet pracujących, wzrost poziomu
emerytur, wysokie bezrobocie, wydłużanie się życia ludności, niska stopa urodzeń
w niektórych krajach oraz późniejsze rozpoczynanie pracy zawodowej wynikające ze wzrostu
okresu kształcenia), a także integrację europejską zwiększającą wewnętrzne i zewnętrzne
migracje ludności pracującej732.
Można pokusić się o systematyczną ocenę polityki inwestycyjnej stosowanej przez
fundusze emerytalne w przeciągu lat ich funkcjonowania. Wzrosło znaczenie funduszy
emerytalnych na giełdzie, a przez to, że było tak niewiele nowych emisji akcji, nastąpił
nieuzasadniony fundamentalnie wzrost kursów wielu akcji. Obserwuje się, iż ograniczona
płynność powoduje, że fundusze stają się inwestorami długoterminowymi, napotykającymi
na trudności wyjścia z lokat. Sądzi się, iż to właśnie fundusze emerytalne oceniły
proponowane ceny emisyjne jako za wysokie, co skutkowało odstąpieniem od emisji
pierwotnej. W ten sposób fundusze emerytalne stają się poważnymi inwestorami
instytucjonalnymi, które ustalają warunki panujące na rynku. W portfelach funduszy
emerytalnych dominują przede wszystkim obligacje skarbowe. Jeżeli chodzi o akcje, to tutaj
odgrywają największą rolę spółki należące do indeksu WIG20. Mniejsze fundusze emerytalne
uważnie obserwują decyzje inwestycyjne funduszy, które decydują o poziomie minimalnej
stopy zwrotu i podobnie konstruują swoje portfele.
Podsumowując okres funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych, należy
podkreślić, że związany był on nie tylko ze spodziewanymi stopami zwrotu, lecz także
z realizacją dążeń akcjonariuszy towarzystw do uzyskania kontroli nad poszczególnymi
podmiotami. Komisja Nadzoru jest zaniepokojona wzrastającą rolą otwartych funduszy
emerytalnych na rynku kapitałowym, która umożliwia w wielu wypadkach wykonywanie
nadzoru właścicielskiego poprzez delegowanie przedstawicieli do rad nadzorczych. Sytuacje
takie mogą być źródłem konfliktu interesów, w szczególności, gdy korzyści materialne
uzyskują bezpośrednio pracownicy PTE. Niestety, obserwowane były działania, które miały
na celu ustalenie wysokich cen walorów, gdyż opierając się na nich ustala się wartość
jednostki rozrachunkowej. Skupowanie zaś akcji spółek o najmniejszej kapitalizacji potęguje
jedynie efekt braku płynności na GPW. Każde zaś wycofanie się z walorów danej spółki
najczęściej powoduje istotny spadek kursu i pogłębienie strat OFE.
Do najważniejszych działań negatywnie ocenianych przez KNF, mających wpływ na
osiąganie wyniki finansowe, należy zaliczyć:
zawieranie transakcji kupna lub sprzedaży skarbowych papierów wartościowych
po cenach istotnie korzystniejszych od cen, po jakich były realizowane inne analogiczne
transakcje;
krótkoterminowe transakcje kupna–sprzedaży (lub sprzedaży–kupna), gdzie cena kupna
jest wyższa od ceny sprzedaży skarbowych papierów wartościowych, zaś obie (lub jedna)
z cen kupna–sprzedaży istotnie różni się od cen kupna–sprzedaży, po jakich były
realizowane inne analogiczne transakcje w danym dniu na rynku międzybankowym.
Istnieje więc podejrzenie, że nastąpił transfer środków zgromadzonych w otwartych
funduszach emerytalnych do podmiotów powiązanych względem akcjonariuszy
powszechnych towarzystw emerytalnych;
sztuczne zawyżanie wyceny danego papieru wartościowego;
731
K. Gradzik, Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych…, op. cit., s. 53.
732
R. Holzmann, M. Orenstein, M. Rutkowski, Pension Reform in Europe…, op. cit., s. 2.
232
733
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 223.
734
C. Mesa –Lago, The Privatization of Pension in Latin America and Its Impacts on the Insured,
the Economy and Old–Age People, [in:] Shielding the Poor – Social Protection
in the Developing World, ed. N. Lustig, Washington: Brooking Institution Press, 2001.
735
Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska…, op. cit., s. 456.
736
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy…, op. cit., s. 226.
233
737
B. Kołosowska, Skutki finansowe reformy…, op. cit, s. 237.
738
Konkurencja i koncentracja na rynku otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2005,
Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2006, s. 46.
234
Wykres 6.3.1
Rynek OFE w latach 1999–2010
25
21 21
20
17 17
16 16 16 16
15
15 14 14 14 14,9
13,8 14,4
12,4 13,1
11,5 12 11,7
10,4 10,6 11
10
7
5
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ilość OFE Liczba członków w mln
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
1 500 000
1 135 730
983 889
1 000 000 834 366 788 002 868 505
468 322
448 525 518 081
500 000 349 499 311 113 315 419
0
PZU Złota Jesień
Polsat
Aviva BZ WBK
Nordea
AXA
Warta
PKO BP
AEGON
Amplico
Pocztylion
Generali
Allianz Polska
Pekao
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
739
Konkurencja i koncentracja…, op. cit., s. 9.
235
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 1999–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
740
Konkurencja i koncentracja…, op. cit., s. 11.
741
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska…, op. cit., s. 227.
236
od konkurencji. Na decyzje o transferach nie ma natomiast wpływu polityka opłat ani różnice
w efektywności inwestycyjnej742.
Wykres 6.3.4
Zagregowane aktywa OFE w relacji do PKB
16%
14%
12%
10%
8%
6%
4%
2%
0%
1999 2001 2003 2005 2007 2009
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 1999–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
250
218,55
200 178,63
140,03 138,26
150
116,58
100 86,08
62,63
44,83
50 31,56
18,83
2,27 9,93
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 1999–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Wielkością kluczową dla rynku OFE jest wielkość aktywów netto (będąca różnicą
pomiędzy aktywami a zobowiązaniami funduszu). Wielkość aktywów netto funduszy
systematycznie rosła – od 2 mld zł w 1999r. do nieco ponad 140 mld zł w 2007r. Następnie
742
Konkurencja i koncentracja…, op. cit., s. 4.
237
odnotowano spadek wartości aktywów do poziomu 138 mld na koniec 2008r., wzrósł
on do ponad 218,5 mld zł na koniec 2010r. Trzy największe OFE posiadają 45,9 % aktywów
wszystkich OFE. Wysokość aktywów najmniejszego OFE przekracza 2 mld zł, największego
52 mld zł.
Najważniejszymi elementami przyrostów netto są dwie wielkości: składki i odsetki
przekazane przez ZUS do OFE oraz wynik finansowy. Podkreślić należy, że do końca 2006r.
dynamika wzrostu zysku netto OFE była zdecydowanie wyższa niż składek wraz z odsetkami.
W 2006r. obie wielkości kształtowały się na zbliżonym poziomie 15,2 mld zł zysków i 16,2
mld zł składek. Trend ten został zahamowany w 2007r. przez spadek zysków netto o ponad
50% w stosunku do 2006r. i ujemny wynik finansowy w 2008r., który spowodowany
był głównie redukcją zysku z inwestycji. Najwięcej składek zostało przekazanych w czasie
rozkwitu gospodarczego, tj. w 2007r. (165,9 mln o wartości 17,7 mld zł) oraz w 2008r. (161,2
mln o wartości 20,9 mld zł). W 2009r. liczba przekazanych składek obniżyła się (do 154,1
mln), lecz ich wartość wzrosła (do 21,5 mld zł). W 2010r. ZUS przekazał do OFE 168,8 mln
składek na kwotę 23,5 mld zł743.
Wykres 6.3.6
Wyniki OFE 3–letnie i 11–letnie
10 228,1 250
212,2 220 204,1 201,7 197,1 202,5
193,6 189,7 197 189,9 179,1
8 181,3 185,3 200
AXA
Nordea
Warta
Aviva BZ WBK
PKO BP
Polsat
AEGON
Amplico
Pocztylion
Generali
Allianz Polska
2007-2010 1999-2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Średnia wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE zmieniała się w czasie,
na co w początkach istnienia funduszy wpłynęły przede wszystkim zaległe składki
przekazywane sukcesywnie w formie obligacji skarbowych. Warto przypomnieć, że 60 tys.
składek o łącznej wartości 3,3 mld zł zostało przekazanych do OFE w formie obligacji
skarbowych, stanowiących spłatę zobowiązań ZUS z tytułu składek zaległych. Średnia
wartość przekazanej w tej formie składki wyniosła 55,09 zł. Po uregulowaniu tych
zobowiązań przeciętna wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE obniżyła się dość
wyraźnie w latach 2003–2005, lecz wraz z powrotem dobrej koniunktury w gospodarce
narodowej nastąpił wzrost wynagrodzeń i spadkowa tendencja została zahamowana744.
ZUS na początku funkcjonowania OFE nie był przygotowany do tak dużego
przedsięwzięcia od strony informatycznej, a przy niedostatecznej dotacji budżetowej
rejestrowano brak środków na bieżące wypłaty. Aby uniknąć opóźnień w wypłacie
743
Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia społecznego 1999–2010, Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 111.
744
Ibidem, s. 115–116.
238
świadczeń, ZUS nie przekazywał składek do OFE w należnej wysokości. Zadłużenie ZUS
zostało przejęte przez Skarb Państwa745.
Wykres 6.3.7
Składka przekazana do OFE w okresie od 1999r. do 2010r. (w mln zł)
25000 200000
21053
20505 21043 180000
Narastająco 160425
20000 17719 160000
Składki i odsetki 139372
16156 140000
14112 118329
15000 120000
11422 97824
10275 100000
9546 80105
10000 8706 80000
7603 63949
49837 60000
38415
5000 28140 40000
2285 18594
9888 20000
2285
0 0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
20 17,7
16,2
14
15
9,6 11,4
10,3 9,8 9,7
9,1 8,8 8,7 8,6 8,7 8,9 9,3
10 8,7 8,1
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
składka w mld zł Przeciętne zatrudnienie w mln osób
Przeciętne miesieczne wynagrodzenie w tys. zł
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
745
Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska – Kapuścińska…, op. cit., s. 229.
239
110,2
110 108,6
106,6
105,4
104,3
105
102,2
100
97,5 97,7
95,9
94,5 94,3
95
90
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
746
Otwarte fundusze emerytalne…, op. cit., s. 117.
240
99,0%
99,6% 99,7%
99,5%
99,3% 99,3% 99,2%
98,5% 98,9%
98,0%
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Wykres 6.3.11
Struktura portfela inwestycyjnego OFE
80% 75,1%
66,9% 69,0%
70% 63,3% 63,2% 62,2% 63,0%
60,3% 61,0%
60%
50%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
747
T. Czerwińska, Pomiar i ocena efektywności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych.
Rynki i inwestycje finansowe, „Bank i Kredyt”, 2005, nr 5, s. 56–58.
241
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
748
Otwarte fundusze emerytalne…, op. cit., s. 120.
749
Raport o stabilności systemu finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
Warszawa 2010, s. 92.
750
Otwarte fundusze emerytalne..., op. cit., s. 120.
751
Ibidem, s. 121.
242
dla których konieczność pokrycia niedoboru pojawia się rzadziej – z drugiej strony większy
fundusz wymaga większej dopłaty.
Rysunek 6.4.1
Przeliczanie składek na jednostki rozrachunkowe
Czas T1
X jednostek o wartości W1
Zmiana
wartości JR
z W1 na W2
Czas T2
X jednostek o wartości W2
Zmiana
wartości JR
z W2 na W3
755
H. Towarnicka, Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 108.
756
E. P. Davis, Insurance and Private Pensions Compendium for Emerging Economies, OECD,
Brussels 2001, s. 12.
757
Konkurencja na rynku OFE, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2008, s. 23.
758
Ibidem, s. 23.
759
T. Winkler–Drews, Ranking otwartych funduszy emerytalnych metodą Morningstar, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2010,
nr 29, s. 255–262.
760
M. Frasyniuk–Pietrzyk, Wykorzystanie modelu Treynora–Mazuya w ocenie efektywności
inwestycji OFE, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego „Finanse, Rynki Finansowe,
Ubezpieczenia”, 2010, nr 28, s. 317–328.
244
761
S. Voronkowa, M. T, Bohl, Institutional Trader’s Behavior in an Emerging Stock Market:
Empirical Evidence on Polish Pension Fund Investors, “Journal of Business Finance
& Accounting”, 2005, No. 32(7), s. 1537–1560.
762
M. Dybał, Efektywność inwestycyjna…, op. cit., s. 67–68.
245
z JR zależność taka nie musiałaby istnieć. Dodatnia IRR zawsze oznacza wypracowany zysk,
a ujemna – stratę, co również nie jest oczywiste dla stopy z JR.
Wady wewnętrznej stopy zwrotu są następujące – jest to metoda z matematycznego
punktu widzenia dużo bardziej skomplikowana, korzystająca z większej liczby informacji
(uwzględnia wszystkie przepływy i międzyczasowe zmiany wartości portfela, a nie tylko
te z początku i końca okresu). Wewnętrzne stopy zwrotu nie zawsze da się ustalić w sposób
jednoznaczny, gdy przepływy kapitałowe mają różne znaki – tj. gdy na rachunek dokonujemy
zarówno wpłat, jak i wypłat pieniędzy – wówczas bowiem wspomniany wyżej wielomian
może mieć więcej niż jeden pierwiastek rzeczywisty. Dla danych, gdy nie było wypłat
emerytur a jedynie niewielkie ubytki środków z funduszy z ujemnym saldem transferów,
problem ten się nie pojawiał. Jednak policzenie IRR dla funduszu – od momentu, gdy zaczęły
się wypłaty emerytur – często staje się niemożliwe.
Jednym z najważniejszych problemów jest kwestia porównywalności wyników OFE
z wynikami innych podmiotów działających na rynku finansowym. Nie chodzi
tu o określenie, czy, np. oszczędzając na emeryturę indywidualnie w banku, osiągnęlibyśmy
wyższą stopę zwrotu, bowiem fundusze emerytalne mają inne możliwości niż banki
inwestycyjne. Związane jest to z tym, iż występują naciski na minimalizację ryzyka dla
przyszłych emerytów i z faktem, że środki OFE są częścią finansów publicznych,
a minimalną emeryturę gwarantuje Skarb Państwa. Powszechne Towarzystwa Emerytalne
pobierają dwa rodzaje opłat – opłatę od składki i opłatę za zarządzanie aktywami funduszu
emerytalnego. Ta druga opłata jest uwzględniona dobitnie w stopie zwrotu funduszu
emerytalnego, więc jej istnienie nie stanowi żadnego problemu. Opłata od składki jest
pobierana przed przeliczeniem składek na jednostki rozrachunkowe, więc nie zostaje
uwzględniona w stopie zwrotu. Ponieważ inne instytucje finansowe, jak np. banki,
nie pobierają tego typu opłat, jasne jest, że nie jest sensowne porównywanie stopy zwrotu
funduszu emerytalnego ze stopą zwrotu np. banku (tj. stopą zwrotu lokaty terminowej)
na potrzeby określenia zwrotu kapitału.
Obliczenie rzeczywistej stopy zwrotu uwzględniającej strukturę opłat pozwala
porównać fundusze z innymi podmiotami, ale co ważniejsze – porównać rzeczywistą
efektywność między funduszami. Sytuację taką mamy, gdy np. dwa fundusze raportują
identyczną stopę zwrotu z JR lub nawet posiadają identyczną stopę wewnętrzną, ale jeden
pobiera wyraźnie niższe opłaty od składki, tak więc pozwala swoim członkom zarobić więcej
pieniędzy na emeryturę. Ważne jest też oszacowanie, jak istotna dla kapitału członka –
w porównaniu np. ze stopą zwrotu – jest opłata od składki.
Ponieważ aktywa OFE są kombinacją rachunków członków rozpoczynających
oszczędzanie w różnym czasie i o różnym profilu czasowym dochodów, obliczono
rzeczywistą stopę zwrotu OFE z uwzględnieniem opłat dla pojedynczego idealnego członka,
który co miesiąc wpłaca na rachunek 100 zł składki indeksowanej rocznie nominalnym
wzrostem płac na poziomie 5%. Przyjęto, że stopa zwrotu funduszu odpowiada rocznej stopie
wewnętrznej za okres 2000–2002. Tabela 6.4.3 przedstawia o ile opłaty redukują stopę zwrotu
(różnica pomiędzy IRR netto a IRR brutto) w zależności od okresu oszczędzania.
Obserwowane bezwzględne różnice w wartości tego parametru pomiędzy funduszami
nie są duże, przy czym użycie do obliczeń różnych stóp zwrotu nawet nieco je zawyża.
Dla okresu 30 lat różnice nie przekraczają 0,3%. Opłata od składki w długim czasie jest dużo
mniej ważna niż stopa zwrotu, przewaga jednego punktu procentowego w rocznej stopie
zwrotu między funduszami o identycznej strukturze opat dawałaby dużo większe różnice
w zgromadzonym kapitale emerytalnym niż te, jakie wystąpiły przy tych samych stopach
zwrotu między najdroższymi i najtańszymi (jeśli chodzi o opłatę od składki).
Do celów poznawczych można porównać wyniki funduszy emerytalnych z innymi
wskaźnikami rynku finansowego763. Należy pamiętać jednak o ostrożnym wysuwaniu
763
Konkurencja na rynku OFE…, op. cit., s. 74.
246
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
do średniej dla całego rynku. Każdy, analizując wybór OFE, czyni porównania z pozostałymi
funduszami. Natomiast w przypadku nałożenia na powszechne towarzystwa emerytalne
zarządzające funduszami obowiązku wprowadzenia systemu monitorowania ryzyka,
najlepszym i sprawdzonym rozwiązaniem jest metoda Value at Risk764.
Przyrost aktywów netto w pierwszych latach działalności otwartych funduszy
emerytalnych związany był bezpośrednio z kilkoma czynnikami. Największy wpływ miały
środki przesyłane przez ZUS. W drugiej kolejności należy wskazać na wynik finansowy
wypracowany przez OFE. Warto zaznaczyć, że OFE ponoszą także inne opłaty na rzecz PTE,
ale koszty te uwzględniane są w rachunku zysków i strat, przez co wpływają na wynik
finansowy funduszy emerytalnych. Ostatnim istotnym czynnikiem wpływającym na przyrost
aktywów netto była zmiana stanu zobowiązań.
W pierwszych latach funkcjonowania systemu emerytalnego o przyroście aktywów
decydowała głównie wysokość przekazanych składek, ale stopniowo sytuacja się odwraca.
Powoli dochodzi do wyrównania wartości wyniku finansowego oraz wartości wpłacanych
składek. W 2006r., po uwzględnieniu pobranych przez PTE opłat od składek, na rachunki
członków OFE trafiło około 15,3 mld zł. Suma ta prawie odpowiadała wypracowanemu przez
OFE wynikowi finansowemu. W 2007r. fundusze emerytalne odnotowały znacznie niższy niż
w roku poprzednim nominalny wynik finansowy na poziomie ok. 7 mld zł.
Wykres 6.4.2
Uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej (w zł)
35
Uśredniona wartość jednostki rozrachunkowej 30,55
28,55
30 26,88
24,51
25 23,09
20,08
20 17,58 17,14
15,85
15 13,01 13,75
11,47
10
10
0
19.05.1999
31.12.1999
29.12.2000
31.12.2001
31.12.2002
31.12.2003
31.12.2004
30.12.2005
29.12.2006
31.12.2007
31.12.2008
31.12.2009
31.12.2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2000–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
W 2008r. aktywa netto OFE spadły o 1,8 mld zł. Spadek ten nastąpił pomimo
rekordowo wysokich składek przekazanych w tym okresie przez ZUS. Przyczyna obniżenia
się wartości aktywów netto otwartych funduszy emerytalnych tkwiła w wysokich stratach
poniesionych przez fundusze w 2008r. Po uwzględnieniu pobranych przez PTE opłat
od składek – na rachunki członków OFE trafiło 19,6 mld zł. Był to jedyny składnik
przepływów na rachunkach OFE, który podnosił wartość aktywów funduszy. Napływ składek
nie zrównoważył skutków pogarszającej się sytuacji na rynku finansowym, która
zdecydowanie negatywnie wpłynęła na efektywność inwestycyjną OFE. Rok 2008
był zdecydowanie najgorszy pod względem inwestycyjnym w dotychczasowej historii
kapitałowego systemu emerytalnego w Polsce. W 2009r. fundusze emerytalne odnotowały
764
F. Chybalski, Miary oceny efektów działalności inwestycyjnej OFE, „Wiadomości
Statystyczne” 2006, nr 10, s. 22–35.
248
wysoki wynik finansowy na poziomie 20,7 mld zł, co w znaczniej mierze zrekompensowało
straty poniesione rok wcześniej. W 2009r. po raz pierwszy, w historii funduszy emerytalnych
w Polsce, wynik finansowy netto funduszy był wyższy niż wpływy ze składek
po uwzględnieniu pobranych opłat.
W 2010r. aktywa netto OFE wzrosły o 42,6 mld zł. Wzrost ten to skutek transferów
składek z ZUS wspartych przez bardzo dobry wynik finansowy uzyskany na działalności
inwestycyjnej funduszy. W 2010r. z tytułu składek OFE otrzymały 23,2 mld zł. Od składek
zostały potrącone opłaty na rzecz powszechnych towarzystw emerytalnych w wysokości
805,5 mln zł. W 2010r. fundusze emerytalne odnotowały wysoki wynik finansowy
na poziomie 21,1 mld zł, na który wpływ miała także pobrana przez powszechne towarzystwa
emerytalne opłata za zarządzanie w wysokości 893,5 mln zł765.
Na wartość jednostki rozrachunkowej nie wpływają nowo napływające składki, gdyż
zwiększają one liczbę jednostek, będąc na nie przeliczane po bieżącej wartości jednostek
rozrachunkowych. Na tej podstawie oblicza się następnie stopę zwrotu z kapitału
zainwestowanego w funduszach, w przypadku OFE – z okresu trzech lat. W dniu rozpoczęcia
działalności inwestycyjnej wartość jednostki rozrachunkowej dla wszystkich OFE wynosiła
10,00 zł, na koniec 2010r. wzrosła do 30,55 zł. Zainwestowana w maju 1999r. w OFE
złotówka miała na koniec 2010r. wartość nominalną 3,05 zł. W tym czasie ceny na rynku
konsumpcyjnym wzrosły o 40,63%, realny wzrost jednostki rozrachunkowej obniża
się do 2,03 zł, a po uwzględnieniu wpływu wzrostu wynagrodzeń o 88,4% do 1,08 zł.
Najgorszym w całym okresie działalności otwartych funduszy emerytalnych był 2008r., kiedy
to wartość jednostki rozrachunkowej mierzona średnią ważoną dla OFE ogółem spadła
o 14,1% w porównaniu do 2007r. Na koniec 2010r. wyższą niż średnią wartość jednostki
rozrachunkowej miało tylko pięć aktualnie działających funduszy. Syntetyczną miarą efektów
działalności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych jest stopa zwrotu oparta
na jednostce rozrachunkowej. Obliczana jest od momentu powstania OFE do końca 2004r.
w okresach dwuletnich, trzyletnie stopy zwrotu zostały wprowadzone od 1 kwietnia 2004r.
Średnia ważona stopa zwrotu za okres od 28.09.2007r. – 30.12.2010r. wyniosła 3,36%.
Wszystkie otwarte fundusze emerytalne osiągnęły w tym okresie dodatnią stopę zwrotu,
w tym osiem OFE – wyższą od średniej. Najwyższą stopę zwrotu za ten okres uzyskały:
Generali (5,22%) i AXA OFE (5,06%).
Obecne na polskim rynku otwarte fundusze emerytalne, inwestując w zbliżony sposób,
osiągają podobne wyniki inwestycyjne w krótkim okresie. W długim zaś, mimo że różnice
między średnimi miesięcznymi stopami zwrotu z OFE są niewielkie, można zauważyć
postępujące rozwarstwienie wyników inwestycyjnych poszczególnych funduszy. W rezultacie
następują dalsze fuzje i przejęcia, co zwiększa siłę decyzyjną oligopolu i jego potencjalne
możliwości oddziaływania na rynek finansowy w Polsce. Niska efektywność inwestycji
w OFE w pewnej mierze wynika z ograniczeń systemowych, te zaś stanowią konsekwencję
podziału podstawowego (bazowego) świadczenia na filar pierwszy (zarządzany przez ZUS)
i filar drugi (zarządzany przez PTE), co a priori wyklucza strategię akceptującą wysoki
poziom ryzyka. Instrumenty finansowe, które mogą kupować otwarte fundusze emerytalne,
muszą być oceniane przez agencje ratingowe (czyli mieć ocenę wiarygodności kredytowej
na poziomie inwestycyjnym). Ocena agencji ratingowej może dotyczyć tylko emitenta
lub długu766. Rozszerzenie wachlarza dostępnych instrumentów dla OFE o specjalistyczne
fundusze, waluty, warranty subskrypcyjne, kontrakty terminowe, opcje oraz inne instrumenty
pochodne być może pozwoliłoby na bardziej efektywne zarządzanie portfelem inwestycyjnym
dzięki dywersyfikacji, ale za cenę znacznego podniesienia poziomu ryzyka, które obciąża
765
Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2010, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2011, s. 9.
766
A. Potocka–Gąsiorska, Inwestorzy chcą akcji – rynek pierwotny w lutym 2004, „Nasz Rynek
Kapitałowy”, 2004, nr 3(159), s. 100.
249
przyszłego emeryta i ewentualnie – Skarb Państwa, ale nie fundusz. Warto mieć
to na uwadze, postulując zniesienie ograniczeń inwestycyjnych nałożonych na OFE767.
Wykres 6.4.3
Wartość jednostki rozrachunkowej na koniec 2010r. (w zł)
34
33,22
32,86
33
31,86
32
31,22 31,04 31,06
31 30,24 30,32
30,02
30 29,59 29,69
29,24
28,96
29 28,63
28
Polsat
Aviva BZ WBK
Nordea
AXA
Warta
PZU Złota Jesień
AEGON
Generali
Pekao
Pocztylion
Allianz Polska
767
Otwarte fundusze emerytalne w systemie…, op. cit., s. 126.
768
J. Garczarczyk, R Matusewicz, M. Mocek, Koniunktura na rynku bankowym
i ubezpieczeniowym w Polsce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2001, s. 133.
769
I. Olejnik, Rynek funduszy emerytalnych w Polsce i perspektywy jego rozwoju, Zeszyty
Naukowe nr 7, red. K. Wilczyńska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Usług
w Poznaniu, Poznań 2004, s. 203.
250
770
Rynek usług finansowych w Polsce w latach 1990–2001. Diagnozowanie i prognozowanie
koniunktury, red. J. Garczarczyk, Zeszyty Naukowe nr 37, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 34–35.
771
Perspektywy rozwoju otwartych funduszy emerytalnych na rynku finansowym do roku 2010,
Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003, s.18.
772
A. Fazlagić, Zatrudnienie w usługach, [w:] Transformacja w usługach. Sektor usług w Polsce
w latach 1990–1999, red. K. Rogoziński, Zeszyt Naukowy nr 9, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 100.
251
jest ona warta773. Pełny cykliczny dostęp do informacji zrozumiałej dla klienta, to jego
wyższa jakość życia na emeryturze. Podejmowane przez konsumenta decyzje,
szczególnie te dotyczące transferów, powinny opierać się na długofalowych
obserwacjach finansowych (np. wartości jednostki rozrachunkowej), a nie na podstawie
reklam czy nie zawsze uczciwie działających akwizytorów774.
W sytuacji kiedy na rynku powstaje i rozwija się nowy sektor, w sposób naturalny
pojawia się również szereg trudności związanych z jego funkcjonowaniem775.
6.5 Podsumowanie
Istnienie systemu emerytalnego, jakiegokolwiek, ma stabilizujący wpływ
na gospodarkę, gdyż w uporządkowany sposób wychodzi naprzeciw potrzebom
i oczekiwaniom społecznym, zwiększając stabilność sytuacji społeczno–politycznej. Wpływ
ten będzie tym bardziej korzystny, im sam system będzie bardziej stabilny:
system będzie stabilny, kiedy będzie samofinansujący się lub dopłaty do niego będą
minimalne;
pozytywny wpływ systemu emerytalnego na wzrost gospodarczy powinien wynikać
z realizacji celu jego istnienia, przy minimalizacji finansowych i politycznych zagrożeń
dla stabilności finansów publicznych;
jawność i przewidywalność zobowiązań finansowych państwa sprzyja utrzymaniu
finansów publicznych w ryzach, m.in. poprzez to, że obywatelom łatwiej jest wtedy
rozliczać polityków z ich działań. Dług jawny (papiery dłużne, refinansujące brak w ZUS
składek, które trafiły do OFE) jest korzystniejszy niż ukryty (zobowiązania publiczne
systemu emerytalnego z tytułu składek zebranych w systemie), a ukryty na bieżąco
liczony (I filar) korzystniejszy od ukrytego o nieznanej wysokości. Niski i dobrze
kontrolowany dług publiczny to zapowiedź niskich podatków w przyszłości oraz niskiej
inflacji, a zatem lepsze warunki dla rozwoju gospodarczego;
dla gospodarki jest ważne, aby obywatele traktowali składkę emerytalną bardziej jako
składkę niż jako podatek. Zmniejsza to postrzegany przez nich poziom opodatkowania,
co z kolei zmniejsza skłonność do pracy „na czarno” oraz zwiększa motywację do pracy
w ogóle — poprzez większy postrzegany przychód z pracy;
system emerytalny może mieć pozytywny wpływ na rozwój rynków finansowych, wzrost
poziomu inwestycji, zwiększenie stabilności źródeł finansowania inwestycji;
potrzebny jest większy nadzór nad funduszami, by zwiększyć ich efektywność,
dokończyć to, co zaczęło się w 1999r. Trzeba poddać dokładnej analizie koszty
funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych i dążyć do ich minimalizacji
i racjonalizacji, bowiem jedną z niekwestionowanych, lecz często przemilczanych, cech
funduszy emerytalnych są wysokie koszty obsługi (administracyjne) systemu
kapitałowego opartego na OFE776;
należy położyć szczególny nacisk na rozpowszechnienie wiedzy o tym, że emerytura
bazowa zapewni podstawowy poziom życia. Natomiast jeśli chcemy więcej, musimy się
„doubezpieczyć”. Istotną kwestią jest budowanie „świadomości emerytalnej”
społeczeństwa, co oznacza działania w obszarze edukacji, uświadomienie ubezpieczonym
wpływu wieku przejścia na emeryturę na jej wysokość, a także zwiększenie liczby osób
dobrowolnie oszczędzających na starość. Jednak dobrowolne oszczędzanie na emeryturę
773
K. P. Ambatscheer, D. Don Ezra, Fundusze emerytalne. Jak efektywnie pomnażać majątek
ich członków, Oficyna Ekonomiczna – Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001, s. 232.
774
I. Olejnik, Rynek funduszy emerytalnych w Polsce…, op. cit., s. 204–205.
775
J. J. Lamin, Strategiczne zarządzanie marketingowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001, s. 77.
776
K. Antonów, Koszty obsługi otwartego funduszu emerytalnego a wysokość emerytury, „Praca
i Zabezpieczenie Społeczne”, 1999, nr 12, s.11.
252
777
Pięć lat działalności, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji i Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2011.
778
Plan na rzecz adekwatnych bezpiecznych i stabilnych, Biała Księga, Komisja Europejska,
Bruksela 16.02.2012, s. 4.
779
A. Gołębiowska, Uwarunkowania stabilności systemu emerytalnego w Polsce, [w:] Stabilność
systemu finansowego – instytucje, instrumenty, uwarunkowania, red. A. Alińska, B. Pietrzak,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2012, s. 133.
253
Aneks do rozdziału 6
Tabela 6.3.2
Liczba członków OFE
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie 358602 397907 405254 372 226 370 943 351 050 770 268 764 161 834 366
AEGON)
AIG (obecnie Amplico) 850421 938839 992401 976 267 1 029 101 1 070 319 1 113 209 1 100 787 1 135 730
Allianz Polska 233513 245284 274908 292 563 306 883 327 001 354 721 397 988 448 525
Bankowy (PKO BP) 383743 395444 424148 433 185 441 514 445 941 436 522 417 840 468 322
Commercial Union (Aviva 2 488 545 2540530 2576792 2 562 948 2 610 638 2 725 239 2 859 620 2 893 470 2 786 190
BZ WBK)
Generali 376 585 380385 402407 415 408 473 560 538 874 605 920 681 043 788 002
ING N–N Polska 1 832 793 1966603 2110139 2 210 455 2 401 091 2 591 613 2 787 715 2 902 659 2 929 848
Sampo (obecnie Nordea) 442 830 510090 626202 631 333 688 580 731 651 776 365 827 615 868 505
Kredyt Bank 154 803 140816
Pekao 292 477 290434 289026 241 649 245 189 291 799 333 944 348 436 349 499
Pocztylion 448 534 452376 453707 357 261 362 777 431 409 445 514 467 615 518 081
Polsat 127 306 123581 259847 235 002 267 564 301 267 328 317 322 662 311 113
PZU Złota Jesień 1 786 728 1866692 1942995 1 824 403 1 894 778 1 959 058 2 018 066 2 119 094 2 193 502
Skarbiec–Emerytura 389 527 606595 567400 461 802 443 630 446 440
Credit Suisse 338 155 367916 419339 464 737 535 778 608 538 680 188 799 007 983 889
L&P, Winterthur
(obecnie AXA)
DOM (obecnie Warta) 245 140 239793 234918 241 498 281 301 313 882 313 437 318 280 315 419
{ego} 240 114
Razem
10 989 816
11 463 285
11 979 483
11 720 737
12 353 327
13 134 081
13 823 806
14 360 657
14 930 991
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.3.3
Aktywa netto OFE (w mln zł)
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
AEGON 32,4 146,6 269,0 555,3 915,4 1343,6 2010,9 2682,5 2945,3 5897,3 7275,1 9088,6
AIG (Amplico) 180,6 897,9 1634,2 2696,2 3833,9 5335,0 7301,3 9701,3 11467,6 11116,8 13702,8 16905,6
Allianz Polska 30,6 223,9 466,7 839,7 1210,8 1670,5 2200,5 2873,4 3458,5 3644,8 5052,9 6511,4
(PKO BP) 77,0 318,5 602,3 967,9 1368,1 1985,7 2749,5 3706,3 4274,6 4030,4 4911,8 6565,2
Commercial Union
678,9 2878,2 5438,6 9059,6 12710,5 17371,1 23459,4 30955,9 37324,0 36116,9 45188,5 52889,1
(Aviva BZ WBK)
Generali 86,8 376,1 705,6 1057,8 1481,5 2101,4 2935,6 4186,4 5264,5 5476,0 7724,9 7724,9
ING N–N Polska 478,2 2123,7 4070,7 6996,2 10046,9 14079,0 19656,7 27194,5 32870,2 33058,4 43245,3 53202,0
Sampo ( Nordea) 75,5 309,6 557,2 914,5 1374,9 2169,6 3141,2 4224,5 4950,6 5122,8 6905,6 9337,6
Kredyt Bank 1,6 28,8 107,5 214,0 264,2
Pekao 10,0 69,2 319,8 517,0 722,0 1013,8 1351,1 1853,8 2245,2 2218,3 2841,1 3411,4
Pocztylion 27,9 156,6 399,0 658,5 937,5 1308,5 1739,9 2367,4 2826,1 2777,5 3477,3 4263,7
Polsat 2,9 36,7 77,1 126,5 181,8 558,8 751,6 1084,1 1276,2 1243,6 1689,6 2050,4
PZU Złota Jesień 360,2 1450,9 2724,0 4448,6 6272,7 8695,1 11757,9 15987,3 19301,4 18952,3 24751,3 30659,6
Skarbiec–
60,1 234,3 432,0 764,0 1619,5 2029,6 2456,9 3069,5 3547,5
Emerytura
AXA 96,9 386,2 453,8 761,6 1143,9 1954,1 3230,4 4881,8 6194,1 6557,6 9251,4 12833,3
DOM (Warta) 34,9 140,8 299,7 545,0 749,7 1011,2 1342,0 1809,9 2085,2 2048,5 2612,6 3107,2
{ego} 34,0 147,3 272,3 442,3
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 1999–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
254
Tabela 6.3.4
Wyniki finansowe OFE (mln zł)
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie
AEGON) 47,7 70,6 151,8 207,9 335,10 155,2 -313,7 860,1 770,6
AIG (obecnie
Amplico) 272,9 368,8 638,7 935,9 1 249,50 674,4 -1 663,20 1 688,70 1 613,50
Allianz Polska 86,7 106,8 157,7 206 374,1 184,3 -440,8 559 611,5
Bankowy (PKO BP) 123,9 121,6 244,7 277,5 456,7 118,4 -606,8 620,8 599,5
Commercial Union
(Aviva BZ WBK) 791,4 1050,5 1911 2 932,10 3 893,00 2 166,80 -5 997,70 5 045,80 5 241,50
Generali 103,1 143,6 256,3 348 585,8 239,6 -753,1 954,6 803,5
ING N-N Polska 848 916,8 1561,6 2 543,00 3 566,50 1 346,90 -5 099,20 5 076,80 5 386,60
Sampo (obecnie
Nordea) 102,3 117,8 214,8 339 522,9 219,7 -681,9 721,6 882,1
Kredyt Bank 15,5 22,3
Pekao 28,8 61,3 134,1 138 298,8 124,4 -344,7 335,9 313,5
Pocztylion 49,6 80,6 149,9 210,2 322 100,5 -373,2 395,2 403,3
Polsat 10,5 23,7 33,9 87,7 186,3 14 -248 276,2 165,4
PZU Złota Jesień 480,8 590,4 1010,1 1 312,30 2 183,60 1 085,40 -2 854,20 2 811,30 2 959,30
Skarbiec-Emerytura 63,3 151,3 241 301,4 405,6 210,5 -546,9
Credit Suisse
L&P, Winterthur 57,3 88,5 228,7 337,1 596,8 298 -837,9 1 018,20 1 081,30
(obecnie AXA)
DOM (obecnie Warta) 40,9 75,2 130 158,4 249,2 67,7 -311,8 295,7 299,3
{ego} 39,5
Razem 3162,2 3989,8 7064,3 10334,5 15225,9 7005,8 -21073,1 20659,9 21130,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.3.5
Transfery składek (z odsetkami) z ZUS do OFE
Składki i odsetki Składki Odsetki
Rok
w mln złotych
1999 2285 2262 23
2000 7603 7586 17
2001 8706 8653 53
2002 9546 9490 56
2003 10275 10141 134
2004 11422 11219 203
2005 14112 13496 616
2006 16156 15593 563
2007 17719 17143 576
2008 20505 20031 474
2009 21043 20860 183
2010 21053 20907 146
1999–2010 160425 157381 3044
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
255
Tabela 6.3.6
Składki przekazane do OFE
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ergo Hestia (obecnie AEGON) 208,6 242,9 322,8 386,2 383,6 473,0 832,5 923,4
AIG (obecnie Amplico) 914,1 1006,1 1214,6 1369,6 1454,9 1675,0 1643,1 1717,9
Allianz Polska 284,3 323,1 394,2 432,0 426,8 526,0 591,6 699,4
Bankowy (PKO BP) 309,0 356,4 477,7 543,3 556,4 629,0 587,4 624,0
Commercial Union (Aviva BZ WBK) 2925,0 3134,8 3694,9 4130,1 4457,5 5116,5 5127,7 5192,9
Generali 324,0 364,7 473,0 573,0 637,8 826,1 919,2 1140,5
ING N–N Polska 2250,8 2578,7 3167,5 3803,3 4319,7 5197,7 5393,8 5836,3
Sampo (obecnie Nordea) 297,5 383,5 541,7 645,6 685,5 783,3 892,4 1005,3
Kredyt Bank 69,6
Pekao 181,2 201,2 240,8 275,3 305,2 393,2 398,9 411,6
Pocztylion 247,6 278,6 311,9 368,5 403,1 476,8 491,6 527,2
Polsat 44,3 120,8 161,3 204,2 226,7 295,3 285,7 287,8
PZU Złota Jesień 1408,1 1545,9 1865,7 2185,5 2355,6 2769,5 2822,0 3076,1
Skarbiec–Emerytura 386,7 386,0 430,30 443,30 435,9 417,6
Credit Suisse L&P, Winterthur (Obecnie AXA) 267,7 337,8 502,2 661,8 790,0 973,2 1090,3 1375,0
DOM (obecnie Warta) 173,8 183,0 234,4 281,7 304,4 337,3 335,6 343,2
{ego}
Razem 10292,3 11443,5 14033,0 16303,4 17743,1 20889,5 21411,8 23160,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.3.7
Instrumenty finansowe w portfelach inwestycyjnych OFE (w mln zł)
Portfel
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
inwestycyjny
Ogółem 2159 9268 18816 30486 44233 61560 84832 116217 139595 138205 179040 193131
Akcje NFI 0 0 71 68 45 58 14 131 371 239 326 356
Akcje spółek
notowanych na 642 3140 5313 8546 14292 20703 27226 39795 48395 29636 54306 62625
GPW
Obligacje
1321 5680 12389 20482 26281 35736 53497 70704 83609 103786 119230 123888
notowane na GPW
Bony skarbowe 147 160 492 580 1720 1698 519 2302 2454 592 456 1023
Depozyty bankowe
i bankowe papiery 45 182 549 803 1699 3047 3203 2605 4021 3047 3849 3862
wartościowe
Inne lokaty 4 106 2 7 196 318 373 680 745 905 873 1377
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.3.8
Struktura portfela inwestycyjnego OFE
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Krajowe instrumenty dłużne 66,9 63,3 60,3 63,2 62,2 61 75,1 69 63
Krajowe instrumenty udziałowe 27,9 32,4 33,9 32,2 34,7 35,2 21,8 30,2 36,3
Inne 5,2 4,3 5,7 4,6 3,1 3,7 3,1 0,8 0,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
256
Tabela 6.3.9
Roczne i przeciętne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE,
przeciętne zatrudnienie i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010
Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Składka w mld zł 8,7 9,6 10,3 11,4 14 16,2 17,7 20,9 21,5 23,6
Przeciętne zatrudnienie
9,1 8,8 8,7 8,6 8,7 8,9 9,3 9,8 9,7 8,1
w mln osób
Przeciętne miesięczne
2 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,7 3 3,1 3,2
wynagrodzenie w tys. zł
Przeciętna wartość
składki przekazanej 105,4 110,2 104,3 97,5 94,5 94,3 95,9 97,7 102,2 106,6 108,6
przez ZUS do OFE
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.4.1
Wartość jednostki rozrachunkowej OFE
1999–05–20
1999–12–31
2000–12–31
2001–12–31
2002–12–31
2003–12–31
2004–12–31
2005–12–31
2006–12–31
2007–12–31
2008–12–31
2009–12–31
2010–12–31
Data
AEGON OFE 12,05 13,58 14,03 15,84 17,44 19,92 22,59 26,07 27,62 23,96 27,31 30,02
Allianz Polska OFE 10,88 12,49 13,38 15,29 16,96 18,98 21,11 24,50 26,12 23,00 26,06 28,96
Amplico OFE 10,00 11,43 12,64 12,83 14,55 16,28 18,71 21,71 25,15 26,94 23,24 26,60 29,59
Aviva OFE Aviva BZ
11,55 13,05 14,31 16,00 17,59 19,95 23,04 26,60 28,50 24,15 27,26 30,34
WBK
AXA OFE 11,32 12,99 14,00 15,42 16,94 19,66 22,44 26,01 27,66 24,19 27,49 30,32
Generali OFE 10,00 11,34 13,20 13,94 15,70 17,59 20,28 23,27 27,52 29,12 25,25 29,15 31,86
ING OFE 10,00 11,50 13,30 14,31 16,72 18,62 21,16 24,62 28,70 30,19 25,80 29,37 32,86
Nordea OFE 11,85 13,07 14,37 16,54 18,37 20,69 23,50 27,09 28,58 24,88 27,99 31,22
Pekao OFE 11,28 12,41 13,56 14,52 16,03 18,71 21,00 25,36 27,15 23,22 26,45 29,24
PKO BP Bankowy OFE 11,90 12,81 13,31 15,62 17,34 20,10 22,58 26,02 26,94 23,26 26,69 29,69
OFE Pocztylion 11,24 13,16 13,36 14,68 16,21 18,51 21,21 24,87 26,01 22,74 25,78 28,63
OFE POLSAT 11,42 13,52 14,53 16,10 18,80 21,42 24,44 29,99 30,65 25,17 30,38 33,22
OFE PZU Złota Jesień 10,00 11,38 12,54 13,75 15,73 17,57 20,09 22,85 26,78 28,63 24,58 27,90 31,04
OFE WARTA 11,99 14,17 14,36 15,82 17,74 20,58 23,54 27,63 28,76 24,67 27,97 31,06
Arka–Invesco OFE 10,69 12,09
OFE {ego} 11,88 13,53 13,93 15,59
OFE Epoka 10,66 11,76
OFE Kredyt Banku 10,65 12,20 12,40 13,58 14,90
OFE Rodzina 10,73 13,98
OFE Skarbiec–
10,00 11,26 13,32 13,32 14,85 16,44 18,75 21,44 24,87 26,60
Emerytura
Pioneer OFE 12,00 13,21
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
257
Tabela 6.4.2
Stopa zwrotu
30.09.1999 –
29.12.2000 –
31.12.2001 –
28.09.2001 –
30.09.2002 –
30.09.2003 –
30.09.2004 –
30.09.2005 –
29.09.2006 –
28.09.2007 –
28.09.2001
31.12.2002
31.12.2003
30.09.2004
30.09.2005
30.09.2006
30.09.2007
30.09.2008
30.09.2009
30.09.2010
Nazwa OFE
Stopy zwrotu stopy zwrotu dwuletnie (w %) stopy zwrotu trzyletniej (w %)
{ego} 15,46 15,31
AEGON 49,97 11,56 8,35 3,42
AIG 9,95 15,20 26,89 52,43 55,64 47,31 54,73 13,93
Allianz Polska 18,09 22,42 26,76 51,15 43,98 39,65 46,38 13,67 9,54 4,80
Amplico 9,80 4,88
Aviva OFE Aviva BZ WBK 6,08 0,92
AXA 51,15 13,65 10,03 5,06
Bankowy 1,38 21,94 30,28 74,75 52,41 43,78 43,81 81,96 6,68 4,25
Commercial Union BPH CU
22,57 22,70 22,92 48,51 50,89 44,21 54,30 11,58
WBK
Credit Suisse Life & Pensions 18,71 21,00 46,86 50,92
DOM 19,72 11,72 23,54 54,43 55,52 49,31 51,19
Ergo Hestia 16,73 24,31 47,55 49,83 42,92
Generali 26,18 55,29 54,55 48,61 53,10 16,64 10,39 5,22
Kredyt Bank 18,51 11,40 20,16 36,10
Nationale–Nederlanden Polska 19,92 25,71 30,12 59,10 56,32 47,29 54,50 10,71 6,14 2,99
Nordea 41,82 48,81 11,32 6,77 3,58
PBK Orzeł 15,79
Pekao 17,98 17,00 18,22 47,45 46,76 50,25 56,93 17,94 8,54 1,57
Pioneer
Pocztylion 16,80 11,64 21,33 45,46 49,75 46,49 52,22 14,11 7,97 4,18
Polsat 24,88 19,17 29,39 56,49 53,29 48,74 59,22 16,77 7,25 0,52
Rodzina 28,34
Sampo 17,42 26,65 27,84 54,02 49,17
Skarbiec–Emerytura 13,76 11,57 23,42 47,72 48,41 45,83 51,60 15,07
Warta 10,80 5,37 1,61
Winterthur 19,18 46,45
Złota Jesień 15,31 25,44 27,78 57,05 53,34 46,21 52,66 12,15 8,49 3,15
Zurich 19,43 19,03
Średnia ważona 18,09 21,97 26,05 53,82 52,48 45,83 52,50 12,58 7,91 3,36
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2000–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.4.3
Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu OFE przez opłatę od składki
Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu (w %) –
OFE Wewnętrzna stopa zwrotu dla różnych okresów oszczędzania
IRR netto – średniorocznie w funduszu
za okres 2000–2002 (%)
3 lata 10 lat 20 lat 30 lat 50 lat
ING N–N 14,20 6,01 1,38 0,59 0,36 0,25
PZU 13,10 6,43 1,59 0,65 0,37 0,25
SAMPO 13,00 6,12 1,70 0,77 0,47 0,33
Bankowy 12,60 7,28 1,89 0,78 0,42 0,28
ALLIANZ 12,30 4,68 1,05 0,44 0,27 0,19
CU 11,70 6,19 1,16 0,48 0,29 0,20
Zurich 11,60 6,87 1,93 0,89 0,55 0,39
258
Tabela 6.4.4
Dekompozycja przyrostu aktywów netto OFE (mld zł)
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 1999–2010
Przyrost aktywów netto 13,3 17,8 23,5 30,5 23,5 -1,7 40,4 42,6 209,5
Składki i odsetki (ZUS) 10,3 11,4 14 16,3 17,7 20,9 21,4 23,2 157,9
Opłata od składki (PTE) -0,6 -0,7 -0,8 -1 -1,1 -1,3 -1,3 -0,8 -9,6
Wynik finansowy OFE 4 7,1 10,3 15,2 7 -21 20,7 21,1 68,9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
Tabela 6.4.5
Wyniki finansowe OFE i PTE (w mln zł)
WYNIKI FINANSOWE OTWARTYCH FUNDUSZY EMERYTALNYCH
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Przychody operacyjne 1514,9 1932,6 2326,2 3167,1 3814,8 4861,8 6008,8 6535,5 7205,1
Koszty operacyjne 190,9 293,0 333,7 438,3 544,3 660,5 653,6 735,5 1061,7
Zrealizowany zysk/strata
461,9 225,2 961,8 2587,0 3053,3 4518,7 -1407,1 -3686,0 1330,3
z inwestycji
Niezrealizowany zysk/strata
1359,7 2125,0 4113,4 5016,3 8901,6 -1714,2 -24474,5 18546,0 13657,2
z wyceny
Wynik finansowy 3162,1 3989,8 7067,7 10332,1 15225,4 7005,8 -20526,4 20659,9 21130,8
Aktywa ogółem 31752,1 45439,3 63039,6 86326,9 117073,3 140629,4 138754,4 180521,4 223269,9
w tym portfel inwestycyjny 30487,5 44232,8 61614,2 85932,5 116233,7 139594,3 138205,7 179039,9 221461,6
Aktywa netto 31564,6 44833,1 62626,9 86085,0 116577,7 140030,9 138261,4 178630,1 221251,1
WYNIKI FINANSOWE POWSZECHNYCH TOWARZYSTW EMERYTALNYCH
Przychody ogółem 889,0 1280,7 1241,5 1356,9 1610,6 1837,4 2044,8 2172,2 1988,7
w tym przychody wynikające
z zarządzania funduszami
emerytalnymi łącznie 800,8 1228,4 1157,6 1254,7 1520,4 1746,9 1909,8 2046,2 1836,1
z pozostałymi przychodami
operacyjnymi
Koszty ogółem 853,0 848,8 856,9 897,8 1020,2 997,3 1139,3 1225,3 1263,9
w tym koszty wynikające
z zarządzania funduszami 841,3 761,7 766,2 798,7 882,1 976,1 1124,8 1219,4 1259,7
emerytalnymi
Wynik finansowy netto 36,0 431,9 384,6 459,1 590,4 688,1 730,9 766,3 588,3
Aktywa ogółem 1318,8 1772,1 1901,2 2156,1 2461,2 1735,2 3476,3 3636,9 3881,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów (z lat 2002–2006) Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych oraz raportów (z lat 2002–2011) Komisji Nadzoru Finansowego.
259
ZAKOŃCZENIE
780
A. Talecka, P. Niczyporuk, Bankowość…, op. cit., s. 14.
260
781
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego…, op. cit., s. 35.
782
A. Szelągowska, Kapitał zagraniczny…, op. cit., s. 154 –160.
783
Raport o stabilności systemu finansowego 2005r., red. J. Osiński…, op. cit., s. 49.
784
P. R. Lane, S. Walti, The Euro…, op. cit., s. 4.
785
M. Pawłowska, S. Kozak, Określenie wpływu…, op. cit., s. 44–45.
786
St. Piocha, K. Redlińska, Konkurencja i konkurencyjność sektora…, op. cit., s. 129–130.
787
World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010…, op. cit., s. 406.
261
czy Europy Zachodniej. Należy się zatem spodziewać, że obserwowane na nim obecnie
trendy będą kontynuowane, co najprawdopodobniej zapowiada dalszy spadek znaczenia
funduszy mieszanych, przy jednoczesnym jego wzroście w przypadku funduszy akcji oraz
papierów dłużnych. W przypadku gdy rynkiem znów w większym stopniu zainteresują
się drobni inwestorzy indywidualni, udział funduszy inwestycyjnych pozostałych kategorii,
w tym funduszy aktywów niepublicznych, powinien maleć792.
Przeprowadzone badania wykazały, że trzecia funkcja szczegółowa została
zweryfikowana pozytywnie. Zaobserwowano wyraźny wpływ sektora ubezpieczeniowego
na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Sektor ubezpieczeniowy
jest efektywny, jeżeli prawidłowo wypełnia funkcje ochrony ubezpieczeniowej. Funkcje
finansowe są komplementarne względem funkcji ochrony i mają one tym większe znaczenie,
im fundusze gromadzone i rozdzielane przez ubezpieczycieli są większe793. Polski sektor
ubezpieczeniowy zwiększa efektywność systemu finansowego na co najmniej trzy sposoby,
uczestniczy bowiem w redukcji kosztów transakcyjnych, zwiększa płynność rynków
finansowych oraz ułatwia osiąganie korzyści skali z inwestycji. Sektor ubezpieczeniowy
nie tylko stymuluje wzrost gospodarczy, ale również istotnie łagodzi przebieg i skraca cykle
dekoniunktury. Pozwala na planowanie finansowe w bardzo długiej perspektywie i czyni
te plany bardziej realnymi. Stanowi także ważny instrument neutralizowania skutków
niepożądanych zdarzeń, a zarazem zarządzania własną płynnością finansową794.
Bez ubezpieczeń wiele ważnych decyzji w naszym życiu w ogóle nie mogłoby być podjętych
i bezpiecznie przeprowadzonych. Gwarantują one bezpieczeństwo finansowe gospodarstw
domowych i pośrednio bezpieczeństwo Polski. Sytuacja polskiego sektora jest podobna
do sytuacji sektora ubezpieczeń na Słowacji i na Węgrzech. Zmniejszenie dystansu
dzielącego Polskę od rynków najbardziej rozwiniętych w Europie może dokonać się poprzez
utrzymywanie się wysokiej dynamiki i szersze wykorzystanie ubezpieczeń prywatnych
w uzupełnieniu systemu ubezpieczeń społecznych795. Można stwierdzić, że poziom rynku
ubezpieczeniowego w Polsce, w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami UE, jest
stosunkowo niski, ale podkreślić należy, że zachodzące zmiany wpływają korzystnie na ten
sektor. Kondycja finansowa sektora ubezpieczeń na koniec 2010r. jest dostateczna. Żaden
z działów sektora nie jest zagrożony brakiem wypłacalności. Wskaźniki rentowności
kształtują się na poziomie nieco wyższym od średnich wskaźników w gospodarce796.
Z drugiej jednak strony niektóre doświadczenia nie potwierdzają, że instytucje
i organizacje sektora ubezpieczeniowego wpływają znacząco na rozwój rynku usług
pośrednictwa finansowego w Polsce. Współczynniki gęstości i penetracji ubezpieczeń
nie wypadają korzystnie dla Polski w porównaniu z krajami CEA797. Współczynnik penetracji
w krajach CEA wynosi ponad 8%, zaś w Holandii i Wielkiej Brytanii aż ponad 13%.
Współczynnik gęstości w krajach CEA jest pięciokrotnie wyższy niż w Polsce798.
Stosunkowo niskie wartości analizowanych wskaźników mogą świadczyć o potencjale
rozwojowym, jaki tkwi w sektorze ubezpieczeń w Polsce. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
znacznie bardziej skoncentrowany niż w państwach UE–15. Jest to, podobnie zresztą jak
w innych państwach naszego regionu, pozostałość po państwowej monopolizacji.
Koncentracja polskiego sektora ubezpieczeniowego systematycznie się zmniejsza (zarówno
w dziale I, jak i dziale II), lecz jest wyższa niż w pozostałych segmentach systemu
finansowego. Stopień koncentracji w obu działach ubezpieczeń jest zbliżony799. Uwagę
792
K. Gabryelczyk, Czynniki determinujące rozwój rynku…, op. cit., s. 283.
793
T. H. Bednarczyk, Sektor ubezpieczeń…, op. cit., s. 22.
794
R. Holly, Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby…, op. cit., s. 105–106.
795
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora…, op. cit., s. 168.
796
Finanse, red. M. Podstawka…, op. cit., s. 705.
797
Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers…, op. cit., s. 18.
798
Insurance: a Unique Sector…, op. cit., s. 4–54.
799
T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności…, op. cit., s. 151.
263
zwraca relacja składki przypisanej brutto do PKB. W Polsce wynosi około 3,8% i jest piątą,
najniższą w UE (13,2% Niderlandy, 12,1% Wielka Brytania, 10,7% Francja). W wyniku
rozwijającego się procesu globalizacji obserwuje się stały wzrost znaczenia kapitału
zagranicznego na polskim rynku ubezpieczeniowym. Obecnie zakłady ubezpieczeń
z przewagą kapitału zagranicznego dominują liczebnie, zarówno w ubezpieczeniach na życie,
jak i w pozostałych ubezpieczeniach osobowych i ubezpieczeniach majątkowych. Sprzyja
to integracji polskiego rynku ubezpieczeń z rynkiem światowym, z drugiej strony zwiększa
podatność na zagrożenia w okresie globalnych kryzysów gospodarczych. Ułatwia także
odpływ kapitału do „matek” ubezpieczycieli za granicę. Polski rynek ubezpieczeniowy jest
częścią rynku europejskiego i chociaż od dwudziestu lat charakteryzuje się ponadprzeciętną
dynamiką wzrostu składki, przykłady innych rozwiniętych rynków europejskich pokazują,
że istnieje wciąż duży potencjał rozwoju ubezpieczeń w Polsce800.
Eksploracja materiału empirycznego weryfikuje w zasadzie pozytywnie czwartą
funkcję szczegółową, że instytucje i organizacje sektora emerytalnego mają istotny wpływ
na rozwój rynku usług pośrednictwa finansowego w Polsce. Zadaniem towarzystw
emerytalnych jest nie tylko gromadzenie i inwestowanie środków przeznaczonych na przyszłą
emeryturę. Instytucje te mogą wywoływać znaczny wzrost inwestycji w gospodarce i tym
samym przyczyniać się do szybszego wzrostu gospodarczego kraju. Obecność prywatnych
instytucji w systemie emerytalnym ma również dywersyfikować ryzyko w sytuacji,
gdy bazowy system – szczególnie wrażliwy na zmiany demograficzne czy fluktuacje na rynku
pracy – nie będzie w stanie zapewnić uprawnionym do tego osobom świadczeń na starość
na określonej stopie zastąpienia801. Ważnym celem o wymiarze społecznym jest też
demonopolizacja instytucji państwa w dostarczaniu świadczeń na okres starości. Relacja
aktywów OFE do PKB na koniec 2000r. wyniosła 1,35% i systematycznie rosła,
aby na koniec 2010r. wzrosnąć do poziomu około 15,5%. Rynek OFE charakteryzuje znaczna
koncentracja, zauważalna jest jednak jej tendencja spadkowa802. Głównymi graczami rynku są
trzy fundusze emerytalne: AVIVA OFE, ING OFE oraz OFE PZU Złota Jesień – na koniec
2010r. dysponowały one ponad 51,5% rynku mierzonego udziałem aktywów.
Część analizowanego materiału faktograficznego przeczy jednak zależności
tworzącej czwartą funkcję szczegółową i prowadzi do wniosku, że nie zawsze instytucje
i organizacje sektora emerytalnego wpływają znacząco na rozwój rynku usług pośrednictwa
finansowego. Sektor ten jest mało konkurencyjny. Niska konkurencyjność nie musi być
efektem oligopolizacji czy koncentracji, wynika również ze strukturalnej charakterystyki
rynku. Wysokie bariery wejścia, sztywny popyt, homogeniczność oferowanego produktu,
silne efekty skali, gwarantowane wysokie zyski niemal niezależne od efektywności inwestycji
i bierne zachowanie konsumentów tworzą środowisko niesprzyjające dynamicznej rywalizacji
i konkurencji między podmiotami803. Reforma systemu emerytalnego w Polsce była
przeprowadzona w oparciu o doświadczenia gospodarki Chile. Nie uwzględniono jednak
faktu, iż realna stopa zwrotu funduszy emerytalnych w Chile została osiągnięta dzięki
udziałowi funduszy w prywatyzacji dużych państwowych przedsiębiorstw z sektora
energetycznego i telekomunikacyjnego. Słabość rynku ukazał kryzys gospodarczy –
uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej w latach 2007–2009 spadła
o 40% (z 28,55 zł na 17,14 zł). Wartość jednostki rozrachunkowej dla wszystkich OFE
wzrosła co prawda z 10,00 zł w 1999r. do 30,55 zł na koniec 2010r. (wzrost o 205,5%)804.
Po uwzględnieniu wzrostu cen na rynku konsumpcyjnym i wpływu wzrostu wynagrodzeń
wzrost w tym okresie wyniósł średniorocznie tylko 0,67%.
800
Polski rynek ubezpieczeniowy 2004–2010…, op. cit., s. 128.
801
P. Kurowski, Rozwój funduszy…, op. cit., s. 32.
802
W. Przybylska – Kapuścińska, Pośrednictwo finansowe…, op. cit., s. 227.
803
Konkurencja i koncentracja…, op. cit., s. 9.
804
Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2010…, op. cit., s. 9.
264
SPIS RYSUNKÓW
SPIS TABEL
Tabela 3.4.6 Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze)_______ 136
Tabela 3.4.7 Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego _________________ 136
Tabela 3.4.8 Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze) __ 137
Tabela 3.4.9 Wyniki finansowe banków w latach 2002–2010 _____________________________________ 137
Tabela 4.1.1 Cechy funduszy inwestycyjnych _________________________________________________ 140
Tabela 4.3.1 Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010 ______________ 172
Tabela 4.3.2 Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł) _______________________ 172
Tabela 4.3.3 Relacje aktywów funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce latach 1995–2010 (w %) ______ 172
Tabela 4.3.4 Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010 _____________ 172
Tabela 4.3.5 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r. ___ 173
Tabela 4.3.6 TFI – udział w rynku __________________________________________________________ 173
Tabela 4.3.7 WAN – w poszczególnych latach _________________________________________________ 174
Tabela 4.3.8 Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010 _________________ 175
Tabela 4.3.9 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ _____________ 175
Tabela 4.3.10 Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych w 2010r. _____ 175
Tabela 4.3.11 WAN na mieszkańca w wybranych krajach na koniec 2010r. __________________________ 175
Tabela 4.3.12 Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych ___________________________________ 176
Tabela 4.4.1 Cechy benchmarku ____________________________________________________________ 163
Tabela 4.4.2 Ryzyko działalności funduszu inwestycyjnego ______________________________________ 163
Tabela 4.4.3 Średnie stopy zwrotu TFI _______________________________________________________ 176
Tabela 4.4.4 Dynamika TFI (w %) __________________________________________________________ 176
Tabela 4.4.5 Wyniki finansowe funduszy inwestycyjnych oraz TFI_________________________________ 177
Tabela 5.2.1 Struktura rynku usług ubezpieczeniowych __________________________________________ 186
Tabela 5.2.2 Klasyfikacja ubezpieczeń _______________________________________________________ 187
Tabela 5.2.3 Charakterystyka ubezpieczeń osobowych i majątkowych ______________________________ 188
Tabela 5.2.4 Czynności ubezpieczeniowe _____________________________________________________ 189
Tabela 5.3.1 Liczba zakładów ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 ___________________________ 213
Tabela 5.3.2 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010 ___________________________ 213
Tabela 5.3.3 Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010 ____________ 213
Tabela 5.3.4 Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł) ___________ 213
Tabela 5.3.5 Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł) ______ 214
Tabela 5.3.6 Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 ___________ 214
Tabela 5.3.7 Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce _____________________________________________ 215
Tabela 5.3.8 Struktura działu I _____________________________________________________________ 215
Tabela 5.3.9 Struktura działu II _____________________________________________________________ 215
Tabela 5.3.10 Współczynniki koncentracji polskiego sektora ubezpieczeń ___________________________ 215
Tabela 5.3.11 Wskaźnik gęstości i penetracji ubezpieczeń w Polsce 1996–2010 _______________________ 216
Tabela 5.3.12 Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł) ___________________________ 216
Tabela 5.3.13 Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996 – 2010 (w mld zł) __ 216
Tabela 5.4.1 Wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń w latach 2002–2010 __________________________ 217
Tabela 5.4.2 Zagregowane wskaźniki efektywności zakładów ubezpieczeń __________________________ 218
Tabela 6.1.1 Wrażliwość systemu repartycyjnego oraz kapitałowego na wybrane czynniki ekonomiczne,
demograficzne oraz polityczne __________________________________________________ 220
Tabela 6.1.2 Porównanie trzech filarów polskiego systemu emerytalnego ____________________________ 224
Tabela 6.1.3 Klasyczna prezentacja trójfilarowa systemu emerytalnego _____________________________ 225
Tabela 6.1.4 Przyjęta w Polsce prezentacja systemu emerytalnego _________________________________ 225
Tabela 6.1.5 Wielofilarowa prezentacja systemu emerytalnego ____________________________________ 226
Tabela 6.1.6 Cele ekonomiczne i cele społeczne funduszy emerytalnych ____________________________ 227
Tabela 6.3.1 Miary charakteryzujące potencjał rynku funduszy emerytalnych_________________________ 233
Tabela 6.3.2 Liczba członków OFE _________________________________________________________ 253
Tabela 6.3.3 Aktywa netto OFE (w mln zł)____________________________________________________ 253
Tabela 6.3.4 Wyniki finansowe OFE (mln zł) __________________________________________________ 254
Tabela 6.3.5 Transfery składek (z odsetkami) z ZUS do OFE _____________________________________ 254
Tabela 6.3.6 Składki przekazane do OFE _____________________________________________________ 255
Tabela 6.3.7 Instrumenty finansowe w portfelach inwestycyjnych OFE (w mln zł) _____________________ 255
Tabela 6.3.8 Struktura portfela inwestycyjnego OFE ____________________________________________ 255
Tabela 6.3.9 Roczne i przeciętne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE, przeciętne
zatrudnienie i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010 ________________ 256
Tabela 6.4.1 Wartość jednostki rozrachunkowej OFE ___________________________________________ 256
Tabela 6.4.2 Stopa zwrotu _________________________________________________________________ 257
Tabela 6.4.3 Redukcja wewnętrznej stopy zwrotu OFE przez opłatę od składki _______________________ 257
267
Tabela 6.4.4 Dekompozycja przyrostu aktywów netto OFE (mld zł) ________________________________ 258
Tabela 6.4.5 Wyniki finansowe OFE i PTE (w mln zł) ___________________________________________ 258
268
SPIS WYKRESÓW
Wykres 1.1.1 Tempo wzrostu PKB w Polsce i UE–27 w latach 1996–2010 (rok poprzedni=100; ceny stałe) _ 11
Wykres 1.1.2 PKB per capita w Polsce i w UE–27 w latach 1996–2010 ______________________________ 12
Wykres 1.1.3 Struktura w tworzeniu PKB w Polsce według trzech sektorów gospodarki w latach
1996–2004 oraz wartości dodanej brutto w latach 2005–2010 (w %) _____________________ 13
Wykres 1.1.4 Struktura pracujących według sektorów w Polsce w latach 1996–2010 ____________________ 14
Wykres 1.1.5 Udział sektorów towarowych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) _____________________ 15
Wykres 1.1.6 Udział sektorów instytucjonalnych w PKB Polski w 2000r. i 2010r. (w %) ________________ 16
Wykres 1.1.7 Pracujący w gospodarce narodowej – charakterystyka ogólna w tys. oraz PKB w cenach
bieżących w 2010r. ____________________________________________________________ 17
Wykres 1.1.8 Inflacja i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1996–2010 (w %) _________________________ 19
Wykres 1.1.9 Ewolucja produktywności pracy, ewolucja płac w wybranych sektorach gospodarki oraz
przeciętne wynagrodzenie brutto w Polsce w latach 1996–2010 (w tys. zł) _________________ 20
Wykres 1.1.10 Wybrane parametry gospodarki Polski w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł) __ 22
Wykres 1.1.11 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB) _______ 23
Wykres 1.2.1 Roczne zmiany wartości dodanej brutto w sektorze usług (ceny stałe w %) ________________ 27
Wykres 1.2.2 Realny wzrost wartości dodanej w sektorze usług w stosunku do 1995r. (w %) _____________ 28
Wykres 1.2.3 Podmioty gospodarcze sektora usług wg sektorów własności i sekcji PKD 2004 oraz
przeciętne zatrudnienie w sektorze usług w 2010r. (w tys. zł) ___________________________ 29
Wykres 1.2.4 Struktura przedsiębiorstw usługowych w Polsce (wg PKD) _____________________________ 30
Wykres 1.2.5 Przeciętne zatrudnienie w gospodarce narodowej w sektorach w 1995r. i 2010r. (w tys. zł) ____ 31
Wykres 1.2.6 Efekt netto w tworzeniu miejsc pracy w latach 1995–2010 (w tys. osób) według sekcji PKD __ 33
Wykres 1.2.7 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze usług na koniec 2010r. (w %) _______ 34
Wykres 1.2.8 Eksport oraz import towarów i usług w latach 1996–2010 w cenach bieżących (w mld zł) _____ 35
Wykres 1.4.1 Instytucje finansowe w Polsce w latach 1996–2010 ___________________________________ 45
Wykres 1.4.2 Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł) __________________ 46
Wykres 1.4.3 Tempo wzrostu PKB i aktywów instytucji finansowych w cenach bieżących _______________ 47
Wykres 1.4.4 Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w mld zł) __________________ 48
Wykres 1.4.5 Dynamika aktywów instytucji finansowych w Polsce w latach 1996–2010 (w %) ___________ 49
Wykres 1.4.6 Struktura aktywów polskiego systemu finansowego wg typów instytucji w 1996r. i 2010r. ____ 51
Wykres 3.3.1 Liczba banków i kas oszczędnościowo–kredytowych w Polsce w latach 1996–2010 ________ 108
Wykres 3.3.2 Aktywa netto systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 _______________________ 110
Wykres 3.3.3 Udział aktywów systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010 _____________________ 111
Wykres 3.3.4 Liczba zatrudnionych w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.) ____________________________________________________ 112
Wykres 3.3.5 Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010 (w %) __________ 113
Wykres 3.3.6 Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju pochodzenia
pierwotnie dominującego w 2010r. _______________________________________________ 114
Wykres 3.3.7 Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r. ___________________________ 115
Wykres 3.3.8 Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego _____________________ 116
Wykres 3.3.9 Rozwój akcji kredytowej w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne w mld zł) __ 117
Wykres 3.3.10 Finansowanie działalności w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne
w mld zł) ___________________________________________________________________ 117
Wykres 3.3.11 Kredyty a depozyty i środki zagraniczne (realnie) w latach 1996–2010 (w mld zł) _________ 118
Wykres 3.3.12 Jakość kredytów i koszty tworzenia rezerw sektora bankowego w latach 2000–2010 _______ 119
Wykres 3.3.13 Dynamika kredytów ogółem i kredytów zagrożonych od sektora niefinansowego w Polsce
w latach 2002–2010 __________________________________________________________ 120
Wykres 3.3.14 Marża sektora bankowego w latach 1999–2010 ____________________________________ 121
Wykres 3.4.1 Marże odsetkowe w sektorze bankowym w latach 1998–2010 _________________________ 122
Wykres 3.4.2 Wskaźnik kosztów operacyjnych sektora bankowego w latach 1998–2010 ________________ 123
Wykres 3.4.3 Rentowność sektora bankowego w Polsce w latach 1997–2010 _________________________ 125
Wykres 3.4.4 Nominalna i efektywna stopa opodatkowania banków w Polsce w latach 1998–2010 ________ 126
Wykres 3.4.5 Wynik działalności bankowej na zatrudnionego w Polsce w latach 1998–2010 (w tys. zł) ____ 126
Wykres 3.4.6 Segmentacja banków wg sumy bilansowej na zatrudnionego (udział grupy w sektorze).
Suma bilansowa na zatrudnionego (w tys. zł) _______________________________________ 127
Wykres 3.4.7 Segmentacja banków wg wyniku działalności bankowej na zatrudnionego (udział grupy
w sektorze). Wynik działalności bankowej na zatrudnionego (w tys. zł) __________________ 128
Wykres 3.4.8 Segmentacja banków wg depozytów i kredytów na zatrudnionego (udział grupy w sektorze) _ 128
Wykres 3.4.9 Wskaźnik płynności i wskaźnik rentowności obrotu netto sektora bankowego w Polsce
w latach 2002–2010 __________________________________________________________ 129
269
Wykres 4.3.1 Liczba towarzystw i funduszy inwestycyjnych w Polsce w latach 1992–2010______________ 152
Wykres 4.3.2 Aktywa funduszy inwestycyjnych w latach 1992–2010 (w mld zł) ______________________ 153
Wykres 4.3.3 Relacja WAN funduszy inwestycyjnych do PKB w Polsce w latach 1995–2010____________ 155
Wykres 4.3.4 Udział aktywów netto grup funduszy w aktywach ogółem w latach 2000–2010 ____________ 156
Wykres 4.3.5 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych na koniec 2010r. __ 157
Wykres 4.3.6 Struktura podmiotowa rynku funduszy inwestycyjnych pod względem wartości aktywów
netto (stan na koniec 2010r.) ____________________________________________________ 158
Wykres 4.3.7 Struktura polskiego rynku funduszy inwestycyjnych w latach 2001–2010 ________________ 159
Wykres 4.3.8 Struktura rynku funduszy inwestycyjnych według polityk inwestycyjnych FIZ ____________ 160
Wykres 4.3.9 Udział funduszy inwestycyjnych w oszczędnościach gospodarstw domowych _____________ 161
Wykres 4.3.10 Źródła zmiany wartości aktywów inwestycyjnych __________________________________ 162
Wykres 4.4.1 Średnie roczne stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ___________________________________ 165
Wykres 4.4.2 Średnie dwuletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ________________________________ 166
Wykres 4.4.3 Średnie trzyletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. ________________________________ 167
Wykres 4.4.4 Średnie czteroletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. _______________________________ 167
Wykres 4.4.5 Średnie pięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r. _______________________________ 168
Wykres 4.4.6 Średnie dziesięcioletnie stopy zwrotu TFI na koniec 2010r.____________________________ 169
Wykres 4.4.7 Dynamika TFI (średnioroczna) __________________________________________________ 169
Wykres 4.4.8 Rentowność towarzystw funduszy inwestycyjnych w latach 2003–2010 (w %) ____________ 170
Wykres 5.3.1 Liczba zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 __________________________________ 192
Wykres 5.3.2 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg grup w dziale I (w %) _________________________________________________ 193
Wykres 5.3.3 Zmiany struktury ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2010; struktura składki przypisanej
brutto wg rodzajów działalności w dziale II (w %)___________________________________ 193
Wykres 5.3.4 Poziom kapitału podstawowego ubezpieczycieli krajowych w latach 1996–2010 ___________ 194
Wykres 5.3.5 Składka przypisana brutto zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w mld zł) __________ 194
Wykres 5.3.6 Składka przypisana brutto per capita zakładów ubezpieczeń w latach 1996–2010 (w zł) _____ 195
Wykres 5.3.7 Udział w rynku największych zakładów ubezpieczeniowych w latach 2001–2010 (w %) _____ 196
Wykres 5.3.8 Struktura rynku ubezpieczeń w Polsce na koniec 2010r. (w %) _________________________ 197
Wykres 5.3.9 Struktura działu I i II (w %) ____________________________________________________ 198
Wykres 5.3.10 Współczynniki koncentracji Cr polskiego sektora ubezpieczeń działu I i II w latach
1996–2010 _________________________________________________________________ 198
Wykres 5.3.11 Współczynniki koncentracji HHI polskiego sektora ubezpieczeń działu I i II w latach
1996–2010 _________________________________________________________________ 199
Wykres 5.3.12 Wskaźnik penetracji ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w %) _________________ 200
Wykres 5.3.13 Wskaźnik gęstości ubezpieczeń w Polsce w latach 1996–2010 (w zł) ___________________ 201
Wykres 5.3.14 Odszkodowania i świadczenia wypłacone brutto (w mld zł) __________________________ 202
Wykres 5.3.15 Rezerwy techniczno–ubezpieczeniowe brutto wg działów w latach 1996–2010 (w mld zł) __ 203
Wykres 5.4.1 Przychody z działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)__________________________________________________ 204
Wykres 5.4.2 Koszty działalności operacyjnej zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w mld zł)__________________________________________________ 205
Wykres 5.4.3 Wskaźnik rentowności obrotu brutto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %) _____________________________________________________ 206
Wykres 5.4.4 Wskaźnik rentowności obrotu netto zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz ogółem
w latach 2002–2010 (w %) _____________________________________________________ 207
Wykres 5.4.5 Wskaźnik rentowności kapitałów własnych zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz
ogółem w latach 2002–2010 (w %) ______________________________________________ 207
Wykres 5.4.6 Wskaźnik rentowności majątku (ROA) zakładów ubezpieczeń działu I i działu II oraz
ogółem w latach 2002–2010 (w %) ______________________________________________ 208
Wykres 5.4.7 Udział jednostek z dodatnim wynikiem finansowym netto zakładów ubezpieczeń działu
I i działu II oraz ogółem w latach 2002–2010 (w %) _________________________________ 209
Wykres 6.1.1 Zmiany w systemach emerytalnych w krajach OECD ________________________________ 221
Wykres 6.3.1 Rynek OFE w latach 1999–2010 ________________________________________________ 234
Wykres 6.3.2 Liczba członków OFE _________________________________________________________ 234
Wykres 6.3.3 Udział OFE w rynku __________________________________________________________ 235
Wykres 6.3.4 Zagregowane aktywa OFE w relacji do PKB _______________________________________ 236
Wykres 6.3.5 Skumulowana wartość aktywów netto wszystkich OFE w latach 1999–2010 (w mld zł) _____ 236
Wykres 6.3.6 Wyniki OFE 3–letnie i 11–letnie ________________________________________________ 237
Wykres 6.3.7 Składka przekazana do OFE w okresie od 1999r. do 2010r. (w mln zł) ___________________ 238
270
Wykres 6.3.8 Roczne składki wraz z odsetkami przekazane z ZUS do OFE, przeciętne zatrudnienie
i przeciętne miesięczne wynagrodzenie w latach 2000–2010 ___________________________ 238
Wykres 6.3.9 Przeciętna wartość składki przekazanej przez ZUS do OFE w latach 2000–2010 (w zł) ______ 239
Wykres 6.3.10 Udział portfela inwestycyjnego w zagregowanych aktywach OFE _____________________ 240
Wykres 6.3.11 Struktura portfela inwestycyjnego OFE __________________________________________ 240
Wykres 6.3.12 Udział głównych aktywów w portfelu inwestycyjnym OFE ___________________________ 241
Wykres 6.4.1 Dekompozycja zmiany wartości aktywów netto OFE ________________________________ 246
Wykres 6.4.2 Uśredniona dla rynku OFE wartość jednostki rozrachunkowej (w zł) ____________________ 247
Wykres 6.4.3 Wartość jednostki rozrachunkowej na koniec 2010r. (w zł) ____________________________ 249
271
BIBLIOGRAFIA
1. Adams J., Institutions and Economic Development: Structure, Process and Incentive, [in:] Institutional
Economics: Theory, Method, Policy, ed. M. R. Tool, Kluwer Academic Publishers, Boston Dordrecht,
London 1993.
2. Adema W., Fron P., Ladaique M., OECD Social, Employment and Migration, Indicators on Social
Spending 1980–2012, Working Paper 2011, No. 124.
3. Adkisson B. V., The Original Institutionalist Perspective on Economy and its Place in a Pluralist
Paradigm, “International Journal of Pluralism and Economics Education”, 2010, Vol. 1, No. 4.
4. Adrian, T. Shin H., The Changing Nature of financial International and the Financial Crisis
of 2007–2009, “Annual Review of Economics”, 2010, Vol. 2.
5. Alchian A., Demsetz H., Production, Information Costs, and Economic Organization, “American
Economic Review”, 1972, No. 2.
6. Al–Kaber M., Rynki finansowe i instytucje, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,
Białystok 2004.
7. Al–Kaber M., Rynki finansowe, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Suwałkach,
Suwałki 2012.
8. Allen F., Gale D., Comparing Financial Systems, Cambridge, The Massachusetts Institute of Technology
Press, London 2000.
9. Amable B., Institutional Complementarity and Diversity of Social System of Innovation and Production,
“Review of International Political Economy”, 2000, Vol. 7, No. 4.
10. Ambatscheer K. P., Don Ezra D., Fundusze emerytalne. Jak efektywnie pomnażać majątek ich członków,
Oficyna Ekonomiczna – Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
11. Analiza polityki inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych w latach 2000–2002, Wydawnictwo
Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
12. Analiza rynku. Systemy i mechanizmy, red. S. Młynarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 1993.
13. Antonów K., Koszty obsługi otwartego funduszu emerytalnego a wysokość emerytury, „Praca
i Zabezpieczenie Społeczne”, 1999, nr 12.
14. Aoki M., Toward a Comparative Institutional Analysis, The Massachusetts Institute of Technology Press,
Cambridge, Massachusetts, London 2001.
15. Arrow K., Reflection on the Essays, [in:] Arrow and the Foundation of the Theory of Economic Policy,
ed. G. Feiwel, New York University Press, 1987.
16. Azmat S., Applying North’s Laws of Motion to the Edge of the West, “Economic Affairs”, 2009, Vol. 29.
17. Baka W., Bankowość centralna, funkcje – metody – organizacja, Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 2001.
18. Bakier B., Meredyk K., Istota i mechanizm konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej
a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej, red. H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000.
19. Bal–Woźniak T., Woźniak M. G., Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Gospodarka Polski
1990–2011. Transformacja. Modernizacja. Spójność społeczno–ekonomiczna, Zeszyt nr 21, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
20. Bałtowski M., Transformacja gospodarcza jako wezwanie i przedmiot badań nauk ekonomii, [w:] Nauki
ekonomiczne wobec problemów współczesnej gospodarki. Księga Jubileuszowa z okazji 40–lecia
Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, red. J. Węcławski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
21. Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1996.
22. Banasiński A., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
23. Banaszak–Soroka U., Instytucje i uczestnicy rynku kapitałowego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2008.
24. Bank na rynku finansowym. Problemy skali, efektywności i nadzoru, red. E. Miklaszewska, Oficyna
Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010.
25. Banking Structures in the New EU Member States, European Central Bank, Frankfurt am Main 2005.
26. Bankowość – podręcznik akademicki, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
27. Bankowość. Podstawowe założenia, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
28. Bankowość, red. M. Zaleska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2013.
29. Barczyk R., Cechy morfologiczne wahań koniunkturalnych w Polsce i w wybranych krajach Unii
Europejskiej, [w:] Gospodarka polska w procesie światowych przemian, red. W Jakóbik, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2006.
272
30. Barczyk R., Morfologia cyklu koniunkturalnego w procesie przemian sektorowych w gospodarce polskiej,
[w:] Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, red. R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006.
31. Barisitz S., Banking in Central and Eastern Europe 1980–2006: From Communism to Capitalism,
Routledge International Studies in Money and Banking, Abingdon 2008.
32. Bednarczyk T. H., Sektor ubezpieczeń a rozwój systemu finansowego, [w:] Finanse – nowe wyzwania teorii
i praktyki. Ubezpieczenia, red. W. Ronka–Chmielowiec, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, Wrocław 2011.
33. Bednarczyk T. H., Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2012.
34. Begg D., Fisher S., Dornbusch R, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
35. Bernat T., Ocena efektywności społecznej wybranych rynków skoncentrowanych, Uniwersytet Szczeciński,
Szczecin 2008.
36. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości, Wydawnictwo Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi,
Warszwa 2001.
37. Białous K., Determinanty rozwoju funduszy funduszy w Polsce 2005, Koło Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006.
38. Bień A., Bień W., Kalkulacja ceny pieniądza w lokatach, pożyczkach i kredytach, Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2009.
39. Bień A., Bień W., Słownik finansów. 1000 haseł (określeń używanych w finansach), Wydawnictwo Difin,
Warszawa 2009.
40. Bikker J. A., Boss J. W., Trends in Competition and Profitability in the Banking Industry: A Basic
Framework, Société Universitaire Européenne de Recherches Financičres, Studies 2005, No. 2.
41. Bitz M., Produkty bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998.
42. Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
43. Bocian A. F., Proces globalizacji a gospodarka polska, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
„Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2002, nr 3(15).
44. Bocian A. F., Procesy globalizacji a kryzys światowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego
do wielkiego kryzysu finansowego, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2009.
45. Bodie Z., Kane A., Marcus A. J., Investments, McGraw–Hill, New York 2005.
46. Bodie Z., Merton R., Finance, Prentice Hall, New Jersey, 2000.
47. Bodie Z., Merton R., Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
48. Boettke P. J., Coyne Ch. J., Leeson P. T., Institutional Stickiness and the New Development Economics,
“American Journal of Economics & Sociology”, 2008, Vol. 67, Iss. 2.
49. Bojańczyk M., Fundusze inwestycyjne jako uczestnicy rynku kapitałowego, Wydawnictwo Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005.
50. Boot A. W., Thakor A. V., Financial System Architecture, “Review of Financial Studies”, 1997, No. 10.
51. Bossoutrot S. K., Microfinance in Russia: Broadening Access to Finance for Micro and Small
Entrepreneurs, The World Bank Publications, Washington 2005.
52. Boulhol H., Pro–competitive Effect of Trade and Non–decreasing Price–cost Margins, “Oxford Bulletin
of Economics and Statistics”, 2010.
53. Bowles S., Endogenous Preferences: The Cultural Consequences of Markets and Other Economic
Institutions, “Journal of Economic Literature”, 1998, Vol. 36.
54. Bożek –Węglarz S., Sprawność działania europejskich ubezpieczycieli, [w:] Nowe wyzwania dla rynków
ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, red. W. Sułkowska, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007.
55. Bujnowski M., Rola funduszy strukturalnych w realizacji Strategii Lizbońskiej, „Wspólnoty Europejskie”,
2005, nr 12.
56. Busch S., Customer Focus in e–Services: Market–Oriented Perspectives on Developing, Managing
and Using Electronic Marketplaces, Difo–Druck, Bamberg 2002.
57. Büschagen H. E., Przedsiębiorstwo bankowe, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
58. Bywalec C., O istocie i klasyfikacji usług – polemicznie, „Wiadomości Statystyczne”, 2002, nr 9.
59. Cacdac Warnock V., Duncan D. G., Jobs in Changing American Economy, “Mortgage Banking” June
2004.
60. Carmichael C., Pomerleano M., The Development and Regulation of Non–Bank Financial Institution,
The World Bank, Washington 2002.
61. Casson M. C., Della Giusta M., Kambhamp U. S., Formal and Informal Institutions and Development,
“World Development”, 2010, Vol. 38, No. 2.
62. Caviglia G., Krause G., Thimann C., Key Features of the Financial Sectors in EU Accession Countries,
[in:] Financial Sectors in EU Accesion Countries, ed. Ch. Thimann, European Central Bank, Frankfurt
am Main 2002.
273
63. Chavance B., Formal and Informal Institutional Change: The Experience of Postsocialist Transformation,
“The European Journal of Comparative Economics”, 2008, Vol. 5, No. 1.
64. Chłodnicki M., Usługi profesjonalne. Przez jakość do lojalności klientów, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2004.
65. Chmielak A., Instytucjonalne podstawy trwałości rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002.
66. Chu K., Collective Values, Behavioral Norms and Rules. Building Institutions for Economic Growth
and Poverty Reduction, The United Nations University, World Institute for Development Economics
Research, Helsinki, “Discussion Paper”, 2001, No. 98.
67. Chui A. C. W., Lloyd A. E., Kwok Ch. C. Y., The Determination of Capital Structure. Is National Culture
a Missing Piece to the Puzzle?, “Journal of International Business Studies”, 2002, Vol. 33, No. 1.
68. Chybalski F., Miary oceny efektów działalności inwestycyjnej OFE, „Wiadomości Statystyczne”, 2006,
nr 10.
69. Chybalski F., Otwarte fundusze emerytalne w Polsce. Analiza działalności inwestycyjnej, finansów
oraz decyzji członków, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009.
70. Clark C., The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London 1957.
71. Council Directive 85/611/EEC of December 1985, on the Coordination of Laws, Regulations
and Administrative Provisions Relating to Undertakings for Collective Investment in Transferable
Securities, European Funds and Asset Management Association, Section 1, article 1.
72. Cyrek M., Próba klasyfikacji sektora usług w kontekście wymagań gospodarki opartej na wiedzy,
[w:] Institucionalni pierietworienia w suspilstwi: switowij doswid i ukrainska riealist, red. A. Tkacz,
MIDMU KPU, Melitopol 2009.
73. Cyrek M., Sektor usług w Polsce jako obszar zatrudnienia w uwarunkowaniach gospodarki opartej
na wiedzy, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno–
ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Zeszyt Nr 18, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2011.
74. Czechowska I. D., Bank centralny i płynność sektora bankowego, [w:] Przekształcenia na rynku
finansowym w Polsce, t. I, Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
75. Czekaj J., Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2008.
76. Czerwińska T., Pomiar i ocena efektywności inwestycyjnej otwartych funduszy emerytalnych. Rynki
i inwestycje finansowe, „Bank i Kredyt”, 2003, nr 5.
77. Czerwińska T., Towarzystwa ubezpieczeniowe na rynku kapitałowym w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.
78. Czuba M., Marketing usług. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Tara, Katowice 2001.
79. Daszkowska M., Usługi. Produkcja, rynek, marketing, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1998.
80. Davis E. P., Insurance and Private Pensions Compendium for Emerging Economies, Organisation
for Economic Co–operation and Development, 2001.
81. Davis E. P., Pension Funds, New Palgrave Dictionary of Money and Finance, MacMillan, London 1992.
82. Davis E. P., Pension Fund Reform and European Financial Market, London School of Economics, Special
Paper, 1998, No. 107.
83. Dawidowicz D., Fundusze inwestycyjne. Rodzaje, typy, metody pomiaru i ocena efektywności,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2008.
84. Dawidowicz D., Rozwój funduszy inwestycyjnych na polskim rynku kapitałowym, [w:] Przekształcenia
rynku finansowego w Polsce, t. I. Instytucje finansowe i mechanizmy ich funkcjonowania, red. P. Karpuś,
J. Węcławski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2005.
85. Dąbrowska A., Janoś–Kresło M., Konsument na rynku e–usług w krajach Europy Środkowo–Wschodniej,
Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.
86. Dąbrowska A., Kuczewska L., Zatrudnienie w sferze usług w okresie transformacji systemowej, „Polityka
Społeczna”, 1998, nr 8.
87. Dąbrowski A., Zmiany strukturalne w gospodarce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] Polityka
gospodarcza w teorii i praktyce, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1995.
88. de Brentani U., The New Product Process in Financial Services: Strategy for Success, „International
Journal of Bank Marketing”, 1993, Vol. 11 Iss. 3.
89. de Rato R., Building Better Institutions „Cato Journal”, 2006, Vol. 26, No. 2.
90. de Vaal A., Ebben W., Institutions and the Relation Between Corruption and Economic Growth, “Review
of Development Economics” 2011, Vol. 15, No. 1.
91. Demirgüç–Kunt A., Laeven L., Levine R., Regulations, Market Structure, Institutions and The Cost
of Financial Intermediation. „Journal of Money, Credit and Banking”, 2004, Vol. 36, No. 3.
92. Denisova I., Eller M., Frye T., Zhuravskaya E., Everyone Hates Privatization, but Why? Survey Evidence
from 28 Post–communist Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2012, No. 40.
274
93. Dębski W., Fundusze inwestycyjne w Polsce, [w:] Rynki kapitałowe, red. W. Bień, Wydawnictwo Szkoły
Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005.
94. Dębski W., Inwestowanie za pośrednictwem inwestorów instytucjonalnych, [w:] Indywidualni inwestorzy
na rynku kapitałowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu,
Toruń 2004.
95. Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001.
96. Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2011.
97. Dietrich A., Krüger J. J., Long–run Sectoral Development. Time Series Evidence for the German Economy,
Structural Change and Economic Dynamics, 2010, No. 21.
98. Dobosiewicz Zb., Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
99. Dobosiewicz Zb., Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011.
100. Dobosiewicz Zb., Polskie instytucje finansowe w świetle nowego prawa: banki, ubezpieczenia, fundusze
emerytalne, fundusze inwestycyjne, papiery wartościowe: teksty ustaw z objaśnieniami, Wydawnictwo
Prawno–Ekonomiczne INFOR, Warszawa 1998.
101. Dołęgowski T., Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki globalnej.
Implikacje dla sektora usług, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2002.
102. Dorfman M. S., Introduction to Risk Management and Insurance, Prentice Hall 2002.
103. Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza SA, Warszawa 2000.
104. Dybał M., Efektywność inwestycyjna funduszy emerytalnych, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2008.
105. Dyl M., Fundusze inwestycyjne – zasady funkcjonowania, Wydawnictwo Konieczny i Kruszewski,
Warszawa 2002.
106. Dyl M., Rośnie dojrzałość inwestorów, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2008, nr 3.
107. Dylematy inwestowania. Rodzaje, efektywność, przykłady, red. D. Podedworna–Tarnowska, Wydawnictwo
Poltext, Warszawa 2011.
108. Dziawgo D., Perspektywy rozwoju indywidualnego inwestowania w Polsce, „Nasz Rynek Kapitałowy”,
2003, nr 1.
109. Dziawgo D., Rynek finansowy. Istota – instrumenty – funkcjonowanie, Wydawnictwo Stowarzyszenia
Księgowych w Polsce, Warszawa 2012.
110. Easingwood Ch. J., Storey Ch., Success Factors for New Consumer Financial Services. „International
Journal of Bank Marketing”, 1991, No. 1.
111. Economic Surveys: Poland, Organisation for Economic Co–operation and Development, 2010.
112. Ekonomia ogólna, red. K. Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007.
113. Encyklopedia organizacji i zarządzania, red. K. Skarżyńska, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 1981.
114. Eppendorfer C., Beckmann R., Neimke M., Financial Integration Within the European Union: Towards
a Single Market for Insurance, Ruhr–Universität Bochum, January 2002.
115. European Insurance in Figure. Key Data 2007, CEA Statistics, 2008, No. 34.
116. Evangelista R., Savona M., Innovation, Employment and Skills in Services. Firm and Sectoral Evidence.
“Structural Change and Economic Dynamics”, 2003, No. 14.
117. Ewolucja sektora usług w Polsce w latach 1996–2008, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki,
Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2010.
118. Fazlagić A., Zatrudnienie w usługach, [w:] Transformacja w usługach. Sektor usług w Polsce w latach
1990–1999, red. K. Rogoziński, Zeszyt Naukowy nr 9, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2001.
119. Fedorowicz Z., Rynek pieniądza i rynek kapitału, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1997.
120. Feyen E., Lester R., Rocha R., What Drives the Development of the Insurance Sector, “Policy Research
Working Paper”, 2011, No. 5572.
121. Fiedor B., Nowa ekonomia instytucjonalna, jako podstawa refleksji teoretycznej nad transformacją,
[w:] Wkład transformacji do teorii ekonomii, red. J. Kleer, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2006.
122. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission, Brussels,
March 2008.
123. Financial Stability in Emerging Market Economies. A Strategy for Formulation, Adoption
and Implementation of Sound Principles and Practices to Strengthen Financial System, BIS–MF,
Basle–Paris, April 1997.
124. Finanse, red. J. Ostaszewski, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2005.
125. Finanse, red. M. Podstawka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.
126. Fisher A., Capital and the Growth of Knowledge, “The Economic Journal”, September 1933.
127. Francis J. C., Inwestycje, analiza i zarządzanie, WIG–Press, Warszawa 2002.
275
156. Górski M., Architektura systemu finansowego gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2005.
157. Gradzik K., Inwestycje otwartych funduszy emerytalnych i ich rola w systemie zabezpieczenia emerytalnego
w Polsce, [w:] Forum dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Polityka inwestycyjna otwartych
funduszy inwestycyjnych, red. K. Jajuga T. Szumlicz, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Zeszyt nr 3, 2004.
158. Gros D., Suhrcke M., Dziesięć lat później – co jest wyjątkowe w krajach transformacji, [w:] Po dziesięciu
latach. Transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000.
159. Growiec J., Relacja płac do wydajności pracy w Polsce: ujęcie sektorowe, „Bank i Kredyt”, 2009, nr 40(5).
160. Grönroos Ch., Service Management and Marketing. Managing the Moment of Trade in Service
Competition, Maxwell Macmillan International Editions, Toronto 1990.
161. Gruszczyńska–Brożbar E., Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju rynku kapitałowego w Polsce,
[w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2006.
162. Gruszewska E., Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2004, nr 1(21).
163. Gruszewska E., Matryca instytucjonalna a innowacyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
„Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2011, nr 2(50).
164. Gruszewska E., Instytucjonalno–ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego, [w:] Equilibrium, Zeszty
Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku nr 1, Białystok 2007.
165. Gruszewska E., Instytucjonalny wymiar przedsiębiorczości, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
„Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2010, nr 3(47).
166. Grzywacz J., Podstawy bankowości. System bankowy. Kredyty i rozliczenia. Ryzyko i ocena banku.
Marketing, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003.
167. Gwiazda E., Badania socjologiczne kultury organizacyjnej, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw”,
2002, nr 10.
168. Hadyniak B., Ubezpieczenia jako urządzenia gospodarcze, [w:] Podstawy ubezpieczeń, t. 1: Mechanizmy
i funkcje, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
169. Hagemejer J., Gradzewicz M., Impact of Competition and Business Cycles on the Behaviour
of Monopolistic Mark–ups in the Polish Economy, MPRA Paper, 2007, No. 15759.
170. Hainz Ch., Creditor Passivity: The Effects of Bank Competition and Institutions on the Strategic
Use of Bankruptcy Filings, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
171. Haiss P., Sümegi K., The Relationship of Insurance and Economic Grow – A Theoretical and Empirical
Analysis, Europe Institute University of Economics and Business Administration, Vienna 2006.
172. Handbook of New Institutional Economics, ed. C. Menard, M. Shirley, Springer Verlag 2005.
173. Handschke J., Gospodarcze i społeczne znaczenie ubezpieczeń gospodarczych, [w:] Vademecum
ubezpieczeń gospodarczych (pośrednika ubezpieczonego), red. T. Sangowski, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1999.
174. Harasim J., Wprowadzanie nowych produktów do oferty banków skierowanej do klientów indywidualnych,
„Bank i Kredyt”, 2004, nr 7.
175. Hardt Ł., Problemy powstawania i funkcjonowania systemu rynkowego z aspektami nowej ekonomii
instytucjonalnej, Rubikon, 2000, nr 4(11).
176. Harriss J., Institutions, Politics and Culture: a Polanyian Perspective on Economic Change, “International
Review of Sociology”, 2003, Vol. 13, No. 2.
177. Harslem J. A., Mutual Funds. Risk and Performance Analysis for Decision Making. Blackwell Publishing,
Cornwall 2003.
178. Hartmann P., Straetmans S., de Vries C., Banking System Stability. A Cross–Atlantic Perspective, European
Central Bank, Frankfurt am Main, Working Paper, 2005, No. 527.
179. Hausner J., Polska 2004. Raport o stanie gospodarki, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki i Pracy,
Warszawa 2004.
180. Hazlitt H., Inflacja. Wróg publiczny nr 1, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2007.
181. Heffernan S., Modern Banking in Theory and Practice, J. Wiley and Sons, Chichester 2003.
182. Heffernan S., Nowoczesna bankowość, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.
183. Herman A., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa jako nowa perspektywa badawcza w gospodarce
usług, [w:] Usługi w Polsce – nauka, dydaktyka i praktyka wobec wyzwań przyszłości, red. A. Panasiuk,
K. Rogozinski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, t. 1, nr 497, Szczecin 2008.
184. Hockuba Z., Droga do spontanicznego porządku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995.
185. Hodgson G. M., What are Institutions?, “Journal of Economic Issues”, 2006, No. 1.
186. Homstrom B., Tirole J., Market Liquidity and Performance Monitoring. „Journal of Political Economy”,
1993, No. 101.
277
187. Holly R., Polski rynek ubezpieczeń na życie – czas prawdy, czas próby, [w:] Forum dyskusyjne
ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. Zjawisko rezygnacji z ubezpieczeń życiowych, Komisja Nadzoru
Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, 2004, nr 1.
188. Holzmann R., Hinz R., Old–Age Income Support in The 21st Century. An International Perspective
on Pension Systems and Reforms, The World Bank, Washington 2005.
189. Holzmann R., Orenstein M., Rutkowski M., Pension Reform in Europe: Process and Progress, The World
Bank, Washington 2003.
190. Holzmann R., The World Bank Approach to Pension Reform, Social Protection Unit, Human Development
Network, The World Bank, 1999, No. 9807.
191. How Mutual Fund Work. Advantages and Disadvantages, [in:] Invest Wisely: an Introduction to Mutual
Funds, U. S Securities and Exchange Commission 2011.
192. Hubner D., Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce, [w:] Strategia
szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, red. G. W. Kołodko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa 2004.
193. Hurwicz L., Decentralizacja gospodarki i rola instytucji, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa 2004.
194. Hybel J., Tendencje w rozwoju sektora usług w Polsce w latach 2000–2006, Zeszyty Naukowe Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej),
Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2008, nr 71.
195. Iglesias A., Pension Reform and Corporate Governance: Impact in Chile, “Revista Abante”, 2000, No. 1.
196. Informacja o sytuacji banków w I kwartale 2011 r., red. A. Kotowicz, Wydawnictwo Urzędu Komisji
Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
197. Instytucje i transformacja, red. J. Godłów–Legiędź, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
198. Instytucje i usługi finansowe, red. F. Grzegorczyk, M. Szaraniec, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa
2010.
199. Instytucje rynku finansowego w Polsce, red. A. Szelągowska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2007.
200. Instytucjonalne aspekty rozwoju sektora B+R w Polsce. Od gospodarki imitacyjnej do innowacji,
red. K. Meredyk, A. Wildowicz–Giegiel, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
201. Insurance: a Unique Sector. Why Insurers Differ from Banks, CEA Statistics, 2010.
202. Iwanek M., Wilkin J., Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 1997.
203. Iwanicz–Drozdowska M., Bezpieczeństwo inwestorów indywidualnych na rynku finansowym,
[w:] Indywidualni inwestorzy na rynku finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004.
204. Jagas J., Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, VIII Kongres Ekonomistów Polskich,
nakład autora, Opole 2008.
205. Jagas J., Zarządzanie systemowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Ekonomia, Opole 2008.
206. Jagielski M., Sektor usług jako obszar zmian strukturalnych w sytuacji przystąpienia Polski do Unii
Europejskiej, [w:] Gospodarka Polski w warunkach integracji europejskiej, red. W. Jarmołowicz,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
207. Jahera J. S. Jr., Bertus M., The Relation Between Bank Regulation and Economic Performance.
A Cross–Country Analysis, “Banks and Bank Systems”, 2007, Vol. 2, No. 3.
208. Janc A., Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji. Bilans zamknięcia okresu
przedakcesyjnego Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2004.
209. Janc A., Krymarys–Balcerzak A., Współczesny bank i jego znaczenie dla wzrostu gospodarczego,
[w:] Nauki finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość, t. III,
red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.
210. Janicka M., Integracja czy izolacja. Kapitał zagraniczny w polskich instytucjach finansowych, „Bank
i Kredyt”, 2001, nr 4.
211. Janoś–Kresło M., Dąbrowska A., Przemiany zachodzące na wybranych rynkach usług w latach
dziewięćdziesiątych, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1999.
212. Janoś–Kresło M., Usługi społeczne w procesie przemian systemowych w Polsce, Wydawnictwo Szkoły
Głównej Handlowej, Warszawa 2002.
213. Januszkiewicz W., Konkurencyjność sfery usług a rola państwa przed akcesją Polski do Unii Europejskiej,
[w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,
red. H. Podedworny, J. Grabowiecki, H. Wnorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2000.
214. Januszkiewicz W., Polskie przedsiębiorstwa usługowe wobec globalizacji, [w:] Wspólna Europa.
Przedsiębiorstwo wobec globalizacji, red, H. Brdulak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2001.
278
215. Jarosz M., Wstęp. Instytucje tu i teraz, [w:] Instytucje: konflikty, dysfunkcje, red. M. Jarosz, Oficyna
Naukowa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2012.
216. Jasiński L. J., Sektory przemysłu i wiedzy. Ewolucja struktury gospodarki, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011.
217. Jaworski Wł. L., Krzyżkiewicz Zb., Kosiński B., Banki, rynek, operacje, polityka, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 1998.
218. Jensen M. C., Murphy K. J., Performance Pay and Top–management Incentives. „Journal of Political
Economy”, 1990, No. 98.
219. Jędrasik–Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 2, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2006.
220. Jędrasik–Jankowska I., Ubezpieczenia emerytalne. Trzy filary, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001.
221. Jędrasik–Jankowska I., Ubezpieczenie społeczne. Ubezpieczenie rentowe, Ubezpieczenie emerytalne,
t. 2, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2003.
222. Johne A., Storey C., New Service Development: a Review of the Literature and Annotated Bibliography.
„European Journal of Marketing”, 1998, No. 3–4.
223. Jung B., Kapitalizm postmodernistyczny – nowa faza rozwoju?, [w:] Gospodarka rynkowa a polityka
społeczna w Polsce – wyzwania XXI wieku, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1998.
224. Jurkowska A., Owsiak K., Międzynarodowa koncentracja kapitału a stabilność systemu finansowego,
[w:] Ku nowemu paradygmatowi nauk o finansach, red. W. Frąckowiak, J. Szambelańczyk, Zeszyty
Naukowe nr 144, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.
225. Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywizacja Polski?, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa, 2005.
226. Kabaj M., Społeczeństwo – gospodarcze wyzwania przyszłości – w kierunku kapitału partypacyjnego,
[w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagrożenia, red. J. Kleer, A. P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki,
Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa 2010.
227. Kaczor I., Klasyfikacja otwartych funduszy inwestycyjnych, [w:] Finanse – wybrane zagadnienia,
red. W. Liciński, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno–Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2003.
228. Kapitał instytucjonalny a rozwój obszarów peryferyjnych, red. K. Meredyk, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2010.
229. Karpiński S., Powstaje kolejne TFI, „Rzeczpospolita” z dnia 18 X 2004.
230. Kaszubski R. W., Funkcjonalne źródła prawa bankowego, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business,
Kraków 2006.
231. Kępka W., Jak tworzyć atrakcyjne warunki dla inwestorów, „Gazeta Samorządu i Administracji”, 2008,
nr 3.
232. Khorana H., Servaes H., Tufano P., Explaining the Size of Mutual Fund Industry Around the World,
“Journal of Financial Economics”, 2005, No. 1.
233. Klimczak B., Instytucje publiczne i prywatne w zakresie polskiej gospodarki, [w:] Zmiany instytucjonalne
w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004.
234. Kłosiński K., Międzynarodowy obrót usługowy, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2002.
235. Kłosiński K., Usługi w rozwoju społeczno–gospodarczym Polski, [w:] Usługi w rozwoju społeczno–
gospodarczym, red. K. Kłosiński, U. Kłosiewicz–Górecka, Wydawnictwo Instytutu Rynku Wewnętrznego
i Konsumpcji, Warszawa 2005.
236. Kondrakiewicz T., Nowe podmioty na rynku funduszy inwestycyjnych w warunkach kryzysu, [w:] Rynek
finansowy w erze zawirowań, red. J. Węcławski, P. Karpuś, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie–
Skłodowskiej w Lublinie, Lublin 2009.
237. Kołodko G. W., Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, „Ekonomista”, 2004, nr 5.
238. Kołodko G.W., Tomkiewicz J., Wielka transformacja, [w:] 20 lat transformacji. Osiągnięcia, problemy,
perspektywy, red. G.W. Kołodko, J. Tomkiewicz, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2009.
239. Kołodko G. W., Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S–ka, Warszawa 2008.
240. Kołodko G. W., Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego, [w:] Zmiany
instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2004.
241. Kołosowska B., Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004.
242. Komajda E., Usługi finansowe–wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej
Warszawa 2006.
243. Kondrakiewicz T., Zmiany strukturalne na rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek
kapitałowy w Polsce i na świecie – jak mądrze zainwestować, red. S. Buczek, A. Fierla, Wydawnictwo
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2008.
244. Konieczny J., Bankowość inwestycyjna na świecie i w Polsce, Wydawnictwo Olympus, Warszawa 1996.
279
278. Lisowski J., Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010.
279. Livine A., Wszystko o funduszach powierniczych, Wydawnictwo WiG Press, Warszawa 1996.
280. Loayza N., Rancière R., Financial Development and Financing Fragility, and Growth, Department
of Economics, Brown University and The National Bureau of Economic Research, “JMF Working Paper”,
2005, No. 170.
281. Lovelock C., Wirtz J., Services Marketing. People, Technology, Strategy, Library of Congress Cataloging–
in–Publication Data, Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 2007.
282. Łańcucki J., Rynek ubezpieczeniowy w Polsce. Cechy charakterystyczne i determinanty rozwojowe, „Prawo
Asekuracyjne”, 2003, nr 4(37).
283. Łańcucki J., Zarządzanie jakością w zakładzie ubezpieczeń, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach
finansowych w Polsce, red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005.
284. Łazowski J., Wstęp do nauk o ubezpieczeniach, Powszechny Zakład Ubezpieczeń, Warszawa 1948.
285. Łukaszewski M., Polski sektor funduszy inwestycyjnych w aspekcie wejścia Polski do Unii Europejskiej,
[w:] Zeszyty Naukowe nr 18, red. J. Kotyński, Wydawnictwo Instytutu Zarządzania Ryzykiem Wyższej
Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004.
286. Maltańska J., Rola kapitału zagranicznego w prywatyzacji polskiego sektora bankowego oraz ocena jego
finansowej efektywności, [w:] Funkcjonowanie gospodarki polskiej po 20 latach transformacji,
red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.
287. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011.
288. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
Urzędu Statystycznego, Warszawa 2012.
289. Mapping Global Capital Markets 2011, McKinsey Global Institute, Publisher McKinsey & Company 2011.
290. Marciniak S., Innowacje i rozwój gospodarczy, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000.
291. Marcinkowska M., Ocena działalności instytucji finansowych, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.
292. Marketing usług, red. A. Styś, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1996.
293. Marska N., Obowiązkowe fundusze emerytalne. Świat i Polska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin 2004.
294. Matousek R., Sarantis N., The Bank Lending Channel and Monetary Transmission in Central and Eastern
European Countries, “Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
295. Mazur J., Zarządzanie marketingiem usług, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002.
296. Mazur M., Chróściński A., Fundusze Inwestycyjne w Polsce i na świecie, „Rzeczpospolita” 1996, nr 229.
297. Mc Millan J., Woodruff Ch., The Central Role of Entrepreneurs in Transition Economies, „Journal
of Economic Perspectives”, 2002, Vol. 16, No. 3.
298. Meredyk K., Mechanizm postępu efektywności a zatrudnienie w gospodarce polskiej, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2001, nr 3(11).
299. Mesa–Lago C., The Privatization of Pension in Latin America and Its Impacts on the Insured, the Economy
and Old–Age People. [in:] ed. N. Lustig, Shielding the Poor – Social Protection in the Developing World,
Brooking Institution Press, Washington 2001.
300. Michalski M., Instytucjonalne uczestnictwo na rynku kapitałowym w aspekcie działania funduszy
inwestycyjnych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”, 1995, nr 5.
301. Michalski M., Sobolewski L., Prawo o funduszach inwestycyjnych. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa
1999.
302. Michalski T., Pajewska R., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
2001.
303. Miles I., Innovation in Services, [in:] J. Fagerberg, D. C. Mowery, R. R. Nelson, The Oxford Handbook
of Innovation, published to Oxford Handbooks Online: September 2009.
304. Miller T., Holmes K. R., Feulner E. J., Highlights of the 2012 Index of Economic Freedom Promoting
Economic Opportunity and Prosperity, The Heritage Foundation, Washington 2012.
305. Milo W., Finansowe rynki kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
306. Mishkin F. S., Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2002.
307. Mishkin F. S., Financial Consolidation: Dangerous and Opportunities, “Journal of Banking and Finance”,
1999, No. 23.
308. Miziołek T., Zmiany regulacyjne na polskim rynku instytucji wspólnego inwestowania w Unii Europejskiej
i ich potencjalny wpływ na funkcjonowanie rynku finansowego, [w:] Wybrane problemy funkcjonowania
Unii Gospodarczej i Walutowej, red. J. Bilski, E. Feder–Sempach, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia
Oeconomica”, 2010, nr 238.
281
309. Miziołek T., Bariery rozwoju rynku funduszy inwestycyjnych w Polsce, [w:] Rynek kapitałowy. Skuteczne
inwestowanie – cz. I, red. W. Tarczyński, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2002.
310. Miziołek T., Boom trwa nadal, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 5.
311. Miziołek T., Najlepsze – obligacji i pieniężne, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2002, nr 2.
312. Miziołek T., Nowe prawo dla funduszy, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2008, nr 11.
313. Miziołek T., Rola funduszy inwestycyjnych w gospodarce, „Fakty – rynek funduszy inwestycyjnych”,
2003, nr 3.
314. Miziołek T., Rynek funduszy inwestycyjnych w Polsce w 2010 roku, Wydawnictwo Izby Zarządzających
Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011.
315. Miziołek T., Zmiany w klasyfikacji funduszy inwestycyjnych, „Nasz Rynek Kapitałowy”, 2003, nr 9.
316. Mocny P., Bardziej skoncentrowane, ale mniej rentowne, „Gazeta Bankowa” z 16 lutego 2004.
317. Money and Banking Statistics in the Accession Countries: Methodological Manual, European Central
Bank, Frankfurt am Main 2001.
318. Monkiewicz J., Gąsiorkiewicz L., Hadyniak B., Zarządzanie finansami ubezpieczeń, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 2000.
319. Monkiewicz J., Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz 2007.
320. Morawski W., Konfiguracje globalne, struktury, agencje, instytucje, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2010.
321. Morawski W., Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2001.
322. Nee V., Strang D., The Emergence and Diffusion of Institutional Forms, “Journal of Institutional
and Theoretical Economics”, 1998, Vol. 16, No. 3.
323. Nelson R. R., What Enables Rapid Economic Progress: What are the Needed Institutions?, “Research
Policy”, 2008, Vol. 37, Iss. 1.
324. Ngai R. L., Pissarides Ch. A., Structural Change in a Multisectoral Model of Growth, “The American
Economic Review”, 2007, No. 97.
325. North D. C., Acemoglu D., Fukuyama F., Rodrik D., Governance, Growth, and Development Decision–
making, The World Bank Working Paper, 2008, No. 44186.
326. North D. C., Economic Performance Through Time, “The American Economic Review”, 1997, Vol. 84,
No. 3.
327. North D. C., Institutions, Institutional Change and Economics Performance, Cambridge University Press,
Cambridge 1990.
328. North D. C., The Contribution of the New Institutional Economics to an Understanding of the Transition
Problem, The United Nations University, World Institute for Development Economics Research, Helsinki,
“Wider Annual Lectures”, 1997, Vol. 1.
329. North D. C., The New Institutional Economics and Third World Development, [in:] The New Institutional
Economics and Third World Development, eds. J. Harriss, J. Hunter, C. M. Lewis, Routledge, London,
New York 2000.
330. North D. C., The Process of Economic Change, The United Nations University, World Institute for
Development Economics Research, Helsinki, “Working Papers”, 1997, No. 128.
331. Obstawski Z., Perenc J., Usługi ubezpieczeniowe, [w:] Współczesna ekonomika usług, red. S. Flejrterski,
A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005.
332. Obstfeld M., Risk–taking, Global Diversification and Growth. „American Economic Review”, 1994,
No. 84.
333. Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, red. E. Nowak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
we Wrocławiu, Wrocław 1998.
334. Offe C., Projektowanie instytucji w krajach Europy Wschodniej w okresie przemian, [w:] Narodziny
demokratycznych instytucji. Studia nad systemem reprezentacji interesów, t. III, red. J. Hausner,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1995.
335. Okulus M., Usługi jako czynnik aktywizujący długofalowy rozwój gospodarki, Wydawnictwo Instytutu
Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1998.
336. Olejnik I., Rynek funduszy emerytalnych w Polsce i perspektywy jego rozwoju, Zeszyty Naukowe
nr 7, red. K. Wilczyńska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Usług w Poznaniu, Poznań 2004.
337. Olesiak K., Perspektywy rozwoju polskiego systemu bankowego w Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe
nr 34, red. R. Michalski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie,
Warszawa 2004.
338. Olszewski J., Fundusze emerytalne filar II i III, Wydawnictwo Prawno–Ekonomiczne Infor, Warszawa
1999.
339. Opiela T. P., Nikiel E. M., Customer Type and Bank Efficiency in Poland, “Contemporary Economic
Policy”, 2002, Vol. 20, No. 3.
282
340. Opolski K., Dykowska G., Możdżonek M., Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych. Teoria
i praktyka, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003.
341. Ortyński K., Rynek ubezpieczeń non–life w Polsce, [w:] Ubezpieczenia non–life, red. E. Wierzbicka,
Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2010.
342. Ostalecka A., Niestabilność systemów finansowych i jej konsekwencje dla gospodarki światowej,
[w:] Finanse, bankowość i ubezpieczenia wobec procesów globalizacji, red. L. Pawłowicz, Wydawnictwo
Fachowe CeDeWu, Warszawa 2003.
343. Ostrowska D., Jakość kapitału ludzkiego a rozwój sektora usług, Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, „Optimum. Studia Ekonomiczne”, 2003, nr 4(20).
344. Ostrowska E., Banki na rynkach kapitałowych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
345. Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia społecznego 1999–2010, Zakład Wydawnictw
Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.
346. Outsourcing w 2009 roku, “Outsourcing Magazine”, 2010, nr 1.
347. Owsiak St., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000.
348. Owsiak St., Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
349. Ozawa T., Institutions, Industrial Upgrading and Economic Performance in Japan: The “Flying Geese
Paradigm of Catch–Up Growth”, Edward Elgar, Cheltenham 2006.
350. Pajewska R., Wybrane cechy diagnostyczne – opis i charakterystyka, [w:] Ubezpieczenia gospodarcze
w Polsce i w Unii Europejskiej, red. T. Michalski, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2001.
351. Paluszak G., Znaczenie rozwoju sektora bankowego dla wzrostu gospodarczego, [w:] Nauki finansowe
wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej. Bankowość t. III, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004.
352. Parczewski J., Jak to z rynkiem było, „Parkiet” 2001, nr 105.
353. Parker A., Mutual Fund Information Guide, AMG Guaranty Trust Investment Publications, Denver 2004.
354. Pawłowska M., Kozak S., Określenie wpływu przystąpienia do strefy euro na efektywność, poziom
konkurencji oraz na wyniki polskiego sektora finansowego, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego,
Warszawa 2007.
355. Pawłowska M., Kozak S., Przystąpienie Polski do strefy euro a efektywność, poziom konkurencji
oraz wyniki polskiego sektora finansowego, Materiały i Studia nr 228, Narodowy Bank Polski, Warszawa
2008.
356. Pawłowska M., Wpływ procesów konsolidacyjnych na poziom konkurencji i efektywność systemów
bankowych – wyniki badań ilościowych, [w:] Konkurencyjność sektora bankowego po wejściu Polski do
Unii Europejskiej, red. E. Balcerowicz, Zeszty Bre–Bank Case nr 76, Centrum Analiz Społeczno–
Ekonomicznych, Warszawa 2005.
357. Payne A., Marketing usług, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996.
358. Pejovich S., Economic Analysis of Institutions and Systems, Boston: Kluwer 1995.
359. Perez K., Fundusze inwestycyjne rodzaje, zasady funkcjonowania, efektywność, Oficyna Ekonomiczna,
Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2012.
360. Perspektywy rozwoju otwartych funduszy emerytalnych na rynku finansowym do roku 2010, Wydawnictwo
Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
361. Piasecki R., Rozwój gospodarczy a globalizacja, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
362. Pietrzak B., System bankowy, [w:] System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
363. Pietrzak J., Sektor usług profesjonalnych – modelowy wzorzec zarządzania, „Marketing i Rynek”, 2000,
nr 4.
364. Pięć lat działalności, Materiały i Opracowania Urzędu Komisji i Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
365. Pilarczyk P., Towarzystwa funduszy inwestycyjnych jako spółka akcyjna, Kantor Wydawniczy Zakamycze,
Kraków 1999.
366. Pilbeam K., Finance and Financial Markets, Macmillan Business, London 1998.
367. Piocha St., Redlińska K., Konkurencja i konkurencyjność sektora banków komercyjnych, Zeszyty Naukowe
Instytutu Ekonomii i Zarządzania Politechniki Koszalińskiej, 2006, nr 2.
368. Pistor K., Global Network Finance: Institutional Innovation in the Global Financial Market Place,
“Journal of Comparative Economics”, 2009, No. 37.
369. Pistor K., The Evolution of Legal Institutions and Economic Regime Change, [in:] Governance, Equity
and Global Markets, eds. J. Stiglitz, P. Muet, Oxford University Press, Oxford 2001.
370. Plan na rzecz adekwatnych bezpiecznych i stabilnych, Biała Księga, Komisja Europejska, Bruksela
16.02.2012r.
371. Platje J., Bodźce i koszty transakcyjne a zmiany instytucjonalne oraz stan polskiej gospodarki w latach
1970–2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007.
372. Płonka M., Marketing instytucji finansowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
Kraków 2011.
283
373. Pochmara W., Zapała A., Prawa uczestnika funduszu inwestycyjnego i sposób ich realizacji, Wydawnictwo
Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Warszawa 2004.
374. Podstawy ubezpieczeń. Produkty, t. 2, red. J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
375. Polak E., Problemy ubóstwa a polityka kształtowania dochodów w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej –
wybrane aspekty, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno
– ekonomicznej, Zeszyt nr 18, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów
2011.
376. Polityka fiskalna jako instrument poprawy efektywności gospodarowania w krajach OECD,
red. H. J. Wnorowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008.
377. Polska 2010. Raport o stanie gospodarki, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz
i Prognoz, Warszawa 2011.
378. Polska 2011. Raport o stanie handlu zagranicznego, Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki,
Departamentu Analiz i Prognoz, Warszawa 2011.
379. Polska 2030.Wyzwania rozwojowe, red, M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009.
380. Polski rynek kapitałowy w rok po przystąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Komisji Papierów
Wartościowych i Giełd, Warszawa 2005.
381. Polski rynek ubezpieczeniowy 2004–2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011.
382. Polski rynek ubezpieczeniowy 2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Wydawnictwo Głównego
Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011.
383. Porter M., Konkurencyjna przewaga narodów, [w:] Porter o konkurencji, red. M. Porter, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2001.
384. Poskrobko B., Cykle i trendy rozwojowe, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu
finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009.
385. Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
Warszawa 2009.
386. Poteraj J., Katalaktyka instytucji finansowych rynku emerytalnego, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu,
Warszawa 2010.
387. Poteraj J., Polskie instytucje finansowe. Kreacja rynków i procedury konsolidacyjne, Wydawnictwo
Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis, Olecko 2002.
388. Potocka–Gąsiorska A., Inwestorzy chcą akcji – rynek pierwotny w lutym 2004, „Nasz Rynek Kapitałowy”,
2004, nr 3(159).
389. Proniewski M., Tarasiuk W., Zarządzanie instytucjami kredytowymi. Strategie, modele biznesowe
i operacyjne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.
390. Przegląd dzisięciolecia. Rozwój ubezpieczeń w Polsce w gospodarce wolnorynkowej, red. E Wanat–Połeć,
Wydawnictwo Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń, Warszawa 2002.
391. Przegląd stabilności systemu finansowego, red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa 2006.
392. Przybylska–Kapuścińska W., Gabryelczyk K., Czynniki determinujące decyzje inwestorów indywidualnych
o wyborze funduszy inwestycyjnych jako forma alokacji kapitału, [w:] Indywidualni inwestorzy na rynku
finansowym, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004.
393. Pusch Ch., Preventable Losses: Saving Lives and Property Through Hazard Risk Management.
A Comprehensive Risk Management Framework for Europe and Central Asia, The World Bank, Disaster
Risk Management, Washington, Working Paper, 2004, No. 9.
394. Putnam P, Social Capital: Measurement and Consequences, “Isuma”, 2001, No. 2.
395. Pysz P., Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2010.
396. Rachwał T., Struktura przestrzenna i działowa przemysłu Polski na tle Unii Europejskiej w dwudziestolecie
rozpoczęcia procesów transformacji systemowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu, Wydawnictwo
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Warszawa–Kraków 2010.
397. Rajan R. G., Zingales L., Which Capitalism? Lessons from the East Asian Crisis. „Journal of Applied
Corporate Finance”, 1998, No. 11.
398. Raport na temat ubóstwa w krajach UE, Wydawnictwo Komisji Europejskiej, Bruksela 2008.
399. Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym, red. A. Wolak,
Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011.
400. Raport o stabilności systemu finansowego, red. J. Osiński, A. Sławiński, P. Wyczański, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2003.
401. Raport o stabilności systemu finansowego 2003, red. J. Osiński, A. Sławiński, P. Wyczański,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2004.
402. Raport o stabilności systemu finansowego 2004, red. M. Gołajewska, A. Sławiński, P. Wyczański,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2005.
284
403. Raport o stabilności systemu finansowego 2005, red. J. Osiński, P. Wyczański, Wydawnictwo Narodowego
Banku Polskiego, Warszawa 2006.
404. Raport o stabilności systemu finansowego 2006, red. J. Osiński, D. Tymoczko, P. Wyczański,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007.
405. Raport o stabilności systemu finansowego, I półrocze 2007r., red. A. Głogowski, M. Gołajewska,
D. Tymoczko, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2007.
406. Przegląd stabilności systemu finansowego 2008, red. J. Osiński, P. Szpunar, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2008.
407. Raport o stabilności systemu finansowego 2009, red. P. Szpunar, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2009.
408. Raport o stabilności systemu finansowego 2010, red. P. Szpunar, Wydawnictwo Narodowego Banku
Polskiego, Warszawa 2010.
409. Raport o stabilności systemu finansowego 2011, red. P. Szpunar, A. Głogowski, M. Gołajewska,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2011.
410. Raport o stabilności systemu finansowego 2012, red. P. Szpunar, A. Głogowski, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
411. Raport o stanie sektora ubezpieczeń po I kwartale 2009r., Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Finansowego, Warszawa 2009.
412. Raport o stanie sektora ubezpieczeń po IV kwartale 2010 roku, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Finansowego, Warszawa 2011.
413. Raport o sytuacji banków w Polsce w 2007r., red. A. Kotowicz, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Bankowego, Warszawa 2008.
414. Raport o sytuacji banków w 2010r., Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa
2011.
415. Raport Polska 2011. Gospodarka Społeczeństwo Regiony, Wydawnictwo Ministerstwa Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2011.
416. Raport 2000, Wydawnictwo Stowarzyszenia Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, Warszawa 2000.
417. Raport 2001, Wydawnictwo Stowarzyszenia Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, Warszawa 2001.
418. Raport 2002, Wydawnictwo Stowarzyszenia Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, Warszawa 2002.
419. Raport 2003, Wydawnictwo Stowarzyszenia Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych, Warszawa 2003.
420. Raport 2004, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2004.
421. Raport 2005, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2005.
422. Raport 2006, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2006.
423. Raport 2007, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2007.
424. Raport 2008, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2008.
425. Raport 2009, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2009.
426. Raport 2010, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2010.
427. Raport 2010, Wydawnictwo Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2010.
428. Raport 2011, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami i Aktywami, Warszawa 2011.
429. Rathmell J. M., What is Meant by Services, “Journal of Marketing”, 1986, No. 10.
430. Retirement Income System: The Reform Process Cross, Organisation for Economic Co–operation
and Development, 1998.
431. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1996, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1996.
432. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1997, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1997.
433. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1998.
434. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1999, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 1999.
435. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2000.
436. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2001.
437. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2002, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2002.
438. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2003, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2003.
439. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2004, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2004.
440. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2005, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2005.
285
441. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2006, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2006.
442. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2007, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2007.
443. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2008.
444. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2009.
445. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2010.
446. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2011.
447. Roe M. J., Siegel J. I., Political Instability: Effects on Financial Development, Roots in the Severity
of Economic Inequality, “Journal of Economics”, 2011, No. 39.
448. Rogala M., Otwarte fundusze inwestycyjne, Wydawnictwo Exclusive, Gliwice 2006.
449. Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań
2010.
450. Rogowski St., Wolińska B., Jakość usług ubezpieczeniowych w świetle skarg kierowanych do rzecznika
ubezpieczonych, [w:] Zarządzanie jakością usług w instytucjach finansowych w Polsce,
red. J. Garczarczyk, Zeszyt Naukowy nr 54, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2005.
451. Rogoziński K., Refleksje nad mandalą cywilizacji zachodniej, „Przegląd Powszechny”, 1999, nr 2.
452. Rogoziński K., Usługi rynkowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000.
453. Rola rynku ubezpieczeniowego w realizacji reformy systemu emerytalnego, red. T. Szumlicz, Biblioteka
Ubezpieczeniowa, Polska Izba Ubezpieczeń, Warszawa, 2008.
454. Rose P.S., Money and Capital Markets, 2nd ed., Business Publications, Inc. Plano Texas, 1986.
455. Rose P. S., Money and Capital Markets. Financial Institutions and Instruments on a Global Marketplace,
Irwin, Chicago 1997.
456. Rouwenhorst K. G., The Origins of Mutual Funds, Yale International Center For Finance, Working Paper,
2004, No. 48.
457. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003, red. J. Osiński, P. Wyczański, D. Tymoczko,
A. Grąt, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2004.
458. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004r., red. J. Osiński, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2005.
459. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2005r., red. J. Osiński, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006.
460. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2006r., red. J. Osiński, P. Sobolewski, D. Tymoczko,
Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2008.
461. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2007r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2008.
462. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2008r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2010.
463. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2009r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2011.
464. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
465. Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2011r., red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo
Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
466. Rutherford M., Institutional Economics: Then and Now, “Journal of Economic Perspectives”, 2001, No. 3.
467. Rybiński M., Przyszłość należy do usług, Studium Instytutu Gospodarki Niemieckiej, „Rzeczpospolita”
1996, nr 243.
468. Ryder N., Chambers C., The Credit Crunch – Are Credit Unions Able to Ride Out the Storm?, “Journal
of Banking Regulation”, 2009, Vol. 11.
469. Rynarzewski T., Zielińska–Głębocka A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria wymiany i polityki
handlu międzynarodowego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2006.
470. Rynek funduszy emerytalnych w roku 2000, Wydawnictwo Urzędu Nadzoru nad Funduszami
Emerytalnymi, Warszawa 2001.
471. Rynek funduszy inwestycyjnych zamkniętych w Polsce, Wydawnictwo Izby Zarządzających Funduszami
i Aktywami, Warszawa 2010.
472. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2003, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2004.
286
473. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2004, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2005.
474. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2005, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń
i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2006.
475. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2006, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2007.
476. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2007, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2008.
477. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2008, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2009.
478. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2009, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2010.
479. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2010, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2011.
480. Rynek otwartych funduszy emerytalnych 2011, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2012.
481. Rynek ubezpieczeń 2003, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych,
Warszawa 2004.
482. Rynek ubezpieczeń 2004, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych,
Warszawa 2005.
483. Rynek ubezpieczeń 2005, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych,
Warszawa 2006.
484. Rynek usług finansowych w Polsce w latach 1990–2001. Diagnozowanie i prognozowanie koniunktury,
red. J. Garczarczyk, „Zeszyty Naukowe” nr 37, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Poznań 2001.
485. Rynek usług ubezpieczeniowych, red. J. Perenc, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
2004.
486. Rzeczycka A., Golawska–Witkowska G., Efektywność funkcjonowania wybranych instytucji finansowych –
analiza porównawcza spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych i banków spółdzielczych,
[w:] Spółdzielcze kasy oszczędnościowo–kredytowe – charakterystyka, rozwój, otoczenie, „Pieniądze
i Więź”, 2007.
487. Samuelson P. A., Nordhous W. D., Ekonomia, t. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
488. Sangowski T., Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 1998.
489. Saunders A., Cornett M. M., Financial Markets and Institutions: a Modern Perspective, McGrawHill,
Boston 2001.
490. Schaal P., Pieniądz i polityka pieniężna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996.
491. Sieci regionalne kluczem do konkurencyjności, „Gazeta Samorządu i Administracji”, 2008, nr 6.
492. Sirri E. R., Tufano P., The Global Financial System: A Functional Approach, Harvard Business School
Press, Cambridge 1995.
493. Skawińska E., Współczesne problemy ekonomiczne jako wyznacznik dla polskiej gospodarki. Przegląd
zagadnień i definicji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000.
494. Skipper H. D., Kwon W. J., Risk Management and Insurance: Perspective and Global Economy, Blackwell
Publishing Ltd., Oxford 2007.
495. Słomka–Gołębiowska A., Nowa ekonomia instytucjonalna a rozwój gospodarczy, [w:] Nowa ekonomia
instytucjonalna. Teoria i zastosowania, red. St. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa
w Kielcach, Kielce 2009.
496. Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007.
497. Słownik wyrazów obcych, red. I. Kamińska–Szmaj, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2001.
498. Sobieraj M., Trendy w sektorze usług i na rynku edukacyjnym województwa dolnośląskiego, Wydawnictwo
4P research, Warszawa 2010.
499. Socha J., Tworzenie i likwidacja miejsc pracy w sektorze przedsiębiorstw w Polsce, „Gospodarka
Narodowa”, 2006, nr 5–6.
500. Solarz J. K., Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa 1996.
501. Sorensen P., Whitta–Jacobsen H., Introducing Advanced Macroeconomics: Growth and Business Cycles,
Mc Graw–Hill Higher Education 2010.
502. Sowiński T., Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business,
Warszawa 2009.
503. Sprawozdanie z działalności Komisji Nadzoru Finansowego w 2010 roku, Wydawnictwo ARW
A. Grzegorczyk, Warszawa 2011.
504. Srinivas P. S., Yero J., Do Investment Regulation Compromise Pension Fund Performance?, The World
Bank, 1999.
287
505. Stachowiak Z., Ekonomia. Zarys podstawowych problemów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki
Stosowanej i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2000.
506. Staniek Z., Uwarunkowania i wyznaczniki efektywności systemu instytucjonalnego, [w:] Szkice
we współczesnej teorii ekonomii, red. W. Pacho, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa
2005.
507. Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykładu, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły
Businessu, Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie, Warszawa 2007.
508. Stefański M., Kierunki ewolucji sektora bankowego w Polsce po 1998 roku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistyczno–Ekonomicznej we Włocławku, Włocławek 2006.
509. Stepaniuk K. M., Rozwój funduszy inwestycyjnych, [w:] Sektor finansowy w Polsce, red. St. Owsiak,
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
510. Solarz J. K., Zarządzanie ryzykiem systemu finansowego, LAM – Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ubezpieczeń i Bankowości, Warszawa 2005.
511. Stiglitz J. E., Capital Markets and Economic Fluctuations in Capitalist Economies, “European Economic
Review”, 1992, Vol. 36.
512. Stiglitz J. E., Ekonomia sektora publicznego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
513. Stiglitz J. E., Endogenous Growth and Cycles, The National Bureau of Economic Research, Working
Paper, 1993, No. 4286.
514. Stiglitz J. E., More Instruments and Border Goals: Moving Towards in the Post–Washington Consensus,
The United Nations University, World Institute for Development Economics Research, Annual Lecture,
Helsinki 1998.
515. Sulkowska W., Ubezpieczenia, zagadnienia podstawowe, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości
w Krakowie, Kraków 2001.
516. Supervision of Financial Services in the OECD Area, H. D. Skipper Jr. Financial Services Integration
Worldwide: Promises and Pitfalls, Organization for Economic Co–Operation and Development, 2000.
517. System finansowy w Polsce, lata dziewięćdziesiąte, red. B. Pietrzak, Z. Polański, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2000.
518. System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2004.
519. System finansowy w Polsce, red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2008.
520. Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza, Wydawnictwo Wydziału Analiz Systemu Bankowego
w Biurze Analiz Systemu Bankowego Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego, Warszawa 2006.
521. Szarucki M., Istota innowacji usługowych, „Nauka i Gospodarka” 27.08.2009.
522. Szczęsny W., Finanse. Zarys wykładu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.
523. Szelągowska A., Kapitał zagraniczny w polskich bankach, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2004.
524. Szewczyk R., Stan i perspektywy rozwoju polskiego sektora bankowego, [w:] Sektor finansowy w Polsce,
red, St. Owsiak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
525. Szromnik A., Psychologiczne uwarunkowania przemian polskiego rynku ubezpieczeniowego, „Wiadomości
Ubezpieczeniowe”, 1998, nr 7/8.
526. Szturo M., Rynek usług zarządzania aktywami finansowymi, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa
2010.
527. Szumański A., Inwestorzy zbiorowi (fundusze powiernicze), [w:] Prawo papierów wartościowych,
red. S. Włodyka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1992.
528. Szumlicz T., Organizacja i funkcjonowanie funduszy emerytalnych, [w:] System ubezpieczeń społecznych.
Zagadnienia podstawowe, red. Z. Kluszczyńska, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007.
529. Szumlicz T., Ubezpieczenie społeczne – teoria dla praktyki, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz – Warszawa
2005.
530. Szumlicz T., Vademecum funduszy emerytalnych (1), „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych
i Gospodarczych”, 1998, nr 10.
531. Śliwiński A., Wpływ inwestycji zagranicznych na wybrane wskaźniki działalności ubezpieczeniowej –
badania empiryczne 1991–2006, [w:] Harmonizacja bankowości i ubezpieczeń w skali narodowej
i europejskiej, red. M. Marcinkowska, S. Witeska, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.
532. Talecka A., Niczyporuk P., Bankowość, system bankowy i usługi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2004.
533. Tarczyński W., Kunasz M., Rynek kapitałowy, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Agencji Rozwoju
Regionalnego, Szczecin 2002.
534. Teece D. J., Managing Intellectual Capital, Organizational, Strategic and Policy Dimensions, Oxford
University Press, Oxford 2000.
535. Telep J., Gospodarka Polski przed i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Cła i Logistyki, Warszawa 2008.
288
536. The EU Market for Consumer Long–term Retail Savings Vehicles. Comparative Analysis of Products,
Market Structure, Costs, Distribution Systems and Consumer Saving Patterns, BME Consulting, November
2007.
537. The Evolving Corporation: Global Imperatives and National Responses, Group of Thirty, Washington
1999.
538. The Role of Insurance in the Provision of Pension Revenue, CEA Statistics, 2007, No. 28.
539. Tobin J. On the Efficiency of the Financial System, „Lloyds Bank Review”, 1984, No. 153.
540. Towarnicka H., Strategia inwestycyjna przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
we Wrocławiu, Wrocław 2000.
541. Transformacja gospodarcza a sektor publiczny, red. G. Szczodrowski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2003.
542. Transition. Experience and Policy Issues, [in:] World Economic Outlook 2000, International Monetary
Fund, Washington 2000.
543. Trocki M., Grupy kapitałowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004.
544. Truskolaski T., Finanse ubezpieczeniowe, [w:] red. T. Truskolaski, Podstawy finansów przedsiębiorstw,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2002.
545. Truskolaski T., Perspektywy rozwoju Białegostoku w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej,
[w:] red. T. Truskolaski, Białystok – moje miasto przyszłości, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku,
Białystok 2008.
546. Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, red. E. Kucka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko–
Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009.
547. Ubezpieczenia – podręcznik akademicki, red. J. Handschke, J. Monkiewicz, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 2010.
548. Usługi w gospodarce rynkowej, red. I. Rudawska, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
549. Usługi w Polsce 2007–2009, red. B. Słomińska, Instytut Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur,
Warszawa 2010.
550. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Komentarz, red. K. Antonów,
ABC a Wolters Kluwer Business, Warszawa–Kraków 2009.
551. Vieira F., MacDonald R., Damasceno A., The Role of Institution in Cross–Section Income and Panel Data
Growth Model: A Deeper Investigation on the Weakness and Proliferation of Instruments, “Journal
of Comparative Economics”, 2012, No. 40.
552. Voigt S., How (Not) to Measure Institutions, Working Paper Series Social Science Research Network,
2009.
553. Voronkowa V., Bohl M. T, Institutional Traders’ Behavior in an Emerging Stock Market: Empirical
Evidence on Polish Pension Fund Investors, “Journal of Business Finance & Accounting”, 2005, No. 32(7).
554. Walkiewicz R., Bankowość inwestycyjna wyzwaniem dla polskich banków, [w:] Banki w Polsce,
red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2001.
555. Wang S., Defective, Institutions and Their Consequences: Lesson from China, 1980–1993, „Communist
and Post–Communist Studies”, 2002, No. 35.
556. Wantoch–Rekowski J., O charakterze prawnym funduszu ubezpieczeń społecznych, Studia z prawa
publicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2001.
557. Warnock V., Duncan D. G., Jobs In a Changing American Economy, “Mortgage Banking” June 2004.
558. Webb I., Grace M. F., Skipper H., The Effect of Banking and Insurance on the Growth of Capital
and Output, Central for Risk Managements and Insurance, Working Paper, 2002, No. 1.
559. Węgrzyn G., Rola sektora usług we współczesnej ekspansji gospodarczej, V Konferencja naukowa z cyklu
“Wiedza i Innowacje” pt. Ochrona wiedzy i innowacji, Kraków 2009.
560. Węgrzyn G., Popyt na pracę w Polsce – aktualne tendencje, [w:] Konkurencyjność rynku pracy i jego
podmiotów, red. D. Kopycińska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005.
561. Węgrzyn G., Zatrudnienie a innowacyjność w sektorze usługowym, [w:] Problemy ekonomii i polityki
gospodarczej (materiały konferencyjne), red. G. Maniak, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008.
562. Why Excessive Capital Requirements Harman Consumers, Insurers and the Economy, CEA Statistics
March 2010.
563. Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Gruszczyński M., Integracja usług finansowych w gospodarce
światowej, [w:] Ubezpieczenia w polskim obszarze rynku europejskiego. Wyzwania i oczekiwania,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2003.
564. Wieczorkiewicz A., Dąbrowska K., Poziom rozwoju sektora ubezpieczeniowego w Polsce na tle instytucji
ubezpieczeniowych z obszaru UE oraz Czech i Węgier, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
„Studia Europejskie”, 2002, nr 3.
565. Wierzbicka E., Wzajemne uwarunkowania wzrostu gospodarczego i rozwoju rynku ubezpieczeniowego
w Polsce, [w:] Polityka wzrostu gospodarczego Polski w latach 2003–2006, red. A. Noga, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości w Warszawie, Warszawa 2004.
289
566. Williamson C. R., Informal Institutions Rule: Institutional Arrangements and Economic Performances,
“Public Choice”, 2009, Vol. 139, Iss. 3–4.
567. Williamson O. E., The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational Contracting,
The Free Press, New York 1985.
568. Williamson O. E., The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, “Journal of Economic
Literature”, 2000, Vol. 38.
569. Winiecki J., Transformacja postkomunistyczna. Studium przypadku zmian instytucjonalnych,
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2012.
570. Winkler–Drews T., Ranking otwartych funduszy emerytalnych metodą Morningstar, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2010, nr 29.
571. Wnorowski H. J., Instytucjonalne uwarunkowania działalności przedsiębiorstw w krajach Unii
Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
572. Wnorowski H. J., Kryzys zadłużeniowy, [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu
finansowego. Perturbacje w gospodarce w latach 1929–2009, red. J. Kaliński, M. Zalesko, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009.
573. Wnorowski H. J., Rynki zagraniczne jako miejsce realizacji funkcji celu przedsiębiorstwa, [w:] Teoretyczne
i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki światowej i rynku pracy, red. A. Chmielak, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
574. Wnuczek M., Specyfika działalności kasy oszczędnościowo–kredytowej im. F. Stefczyka w polskim systemie
bankowym, Wydawnictwo Promotor, Warszawa 2009.
575. Wojtyna A., Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka
Narodowa”, 2002, nr 10.
576. World Development Report 1996, From Plan to Market, Published for the World Bank, Oxford University
Press, New York 1996.
577. World Economic Outlook: Rebalancing Growth, 2010, Washington, International Monetary Fund, 2010.
578. Woźniak M., Gospodarka Polski 1990–2011, t.1. Transformacja, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 2011.
579. Współczesny bank, red. Wł. L. Jaworski, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2000.
580. Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych 2006–2010, Zakład Wydawnictw
Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
581. Wysokość emerytur w nowym systemie ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Urzędu Komisji Nadzoru
Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003.
582. Wyszkowska–Kuna J., Handel usługami w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2002.
583. Wyszkowska–Kuna J., Innowacyjność sektora usług w Polsce na tle krajów UE, [w:] Wzrost gospodarczy
– rynek pracy – innowacyjność gospodarki, red. W. Kasperowicz, K. Madej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2012.
584. Yeager T. J., Institutions, Transition Economies and Economics Development, Westview Press, Boulder
Colorado, Oxford 1999.
585. Yeh–Yun Lin C., Edvinsson L., National Intellectual Capital: Comparison of 40 Countries, Springer
Science + Business Media, New York 2011.
586. Yermo J., Revised Taxonomy for Pension Plans, Pension Funds and Pension Entities, Organisation
for Economic Co–operation and Development 2002.
587. Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza, red. L. Balcerowicz,
A. Rzońca, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010.
588. Zajdel M., Trójsektorowa struktura gospodarcza w Polsce jako miernik rozwoju (wybrane aspekty),
[w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, red. M. G. Woźniak, Zeszyt 18, Modernizacja dla
spójności społeczno–ekonomicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
589. Zalesko M., Instytucje a efektywność gospodarowania w rolnictwie, [w:] Ład instytucjonalny
w gospodarce, red., B. Polszakiewicz, J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu, Toruń 2006.
590. Zamojska A., Efektywność funduszy inwestycyjnych w Polsce. Studium teoretyczno–empiryczne,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012.
591. Zapadka P., Instytucje polskiego rynku finansowego, „Bank i Kredyt”, 2002, nr 6.
592. Zarządzanie finansami w zakładach ubezpieczeń, red. W. Ronka–Chmielowiec, Oficyna Wydawnicza
Branta, Bydgoszcz–Wrocław 2004.
593. Zawadzka P., Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, Wydawnictwo C.H. Beck,
Warszawa 2009.
594. Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
595. Zielińska–Głębocka A., Współczesna gospodarka światowa. Przemiany, innowacje, kryzysy, rozwiązania
regionalne, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2012.
290
596. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru Regon 2010r., Zakład
Wydawnictw Statystycznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, „Biuletyn Statystyczny”, 2011, nr 4.
597. Znaniecka K., Pozytywne aspekty ubezpieczenia gospodarczego działalności przedsiębiorstwa, [w:] Szkice
o ubezpieczeniach, red. M. Kuchlewska, Zeszyty Naukowe nr 75, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Poznaniu, Poznań 2006.
598. Zygierewicz M., Tylińska J., Raport o sytuacji ekonomicznej banków. Banki 2011, Wydawnictwo
Warszawskiego Instytutu Bankowości, Warszawa 2012.
599. Żółtkowski W., Zarządzanie ryzykiem bankowym w praktyce w kontekście nowej umowy kapitałowej
(BASEL II), Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007.