Β΄ Γυμνασίου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330 – 717)

Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη σελ. 6 – 9

Βυζάντιο ονομάζεται το χριστιανικό κράτος της ελληνορωμαϊκής Ανατολής που αναδύθηκε μέσα από τους κόλπους του
Ρωμαϊκού Κράτους.
 Ποια μέτρα πήρε ο ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α΄ για να ανορθώσει το κράτος που κλονιζόταν;
Τα μέτρα που έλαβε ο Κωνσταντίνος Α΄ για την ανόρθωση του Ρωμαϊκού Κράτους ήταν τα εξής:
1. Ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη.
2. Έδωσε το δικαίωμα στους Χριστιανούς να λατρεύουν το Θεό τους.
3. Ξεχώρισε την πολιτική από τη στρατιωτική εξουσία.
4. Έθεσε σε κυκλοφορία ένα πολύ σταθερό χρυσό νόμισμα.

α. Ίδρυση Κωνσταντινούπολης
Ο Κωνσταντίνος Α΄ μετέφερε το κέντρο (την πρωτεύουσα) της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Δύση στην Ανατολή.
 Για ποιους λόγους ο Κωνσταντίνος Α΄ αποφάσισε να ιδρύσει ένα νέο διοικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου
Βυζαντίου;
Η επιλογή της συγκεκριμένης θέσης (αρχαίο Βυζάντιο) οφειλόταν στους εξής λόγους:
1. Η Ανατολή διέθετε ισχυρή οικονομία και ακμαίο πληθυσμό.
2. Οι Χριστιανοί – σ’ αυτούς στηρίχτηκε πολιτικά ο Κωνσταντίνος Α΄ – ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή.
3. Στις πόλεις της Ανατολής υπήρχαν θρησκευτικές συγκρούσεις ενώ παράλληλα η Κωνσταντινούπολη ήταν ένας φυσικός
οχυρός τόπος (από τα τρία μέρη υπήρχε θάλασσα-Προποντίδα, Βόσπορος, Κεράτιος κόλπος-και από το μέρος της ξηράς
η πόλη μπορούσε να οχυρωθεί εύκολα με τείχος).
4. Η απόκρουση των Γότθων (στο Δούναβη) και των Περσών (στον Ευφράτη) ήταν από αυτή τη θέση ευκολότερη.
 Με ποιο τρόπο ο αυτοκράτορας οικοδόμησε την Κωνσταντινούπολη;
Ο αυτοκράτορας:
1. Έκτισε την Κωνσταντινούπολη με βάση το ρυμοτομικό σχέδιο της Ρώμης πάνω σε επτά λόφους.
2. Προίκισε και στόλισε την πόλη με τείχη, λεωφόρους, πλατεία (forum), έργα τέχνης, το Ιερόν Παλάτιον, το κτίριο της
Συγκλήτου, δεξαμενές, λουτρά, εκκλησίες.
 Πότε έγιναν τα εγκαίνια της πόλης, πώς ονομάστηκε και γιατί;
Τα εγκαίνια της πόλης έγιναν στις 11 Μαΐου του 330. Η πόλη έλαβε το όνομα του ιδρυτή της και ονομάστηκε
Κωνσταντινούπολη.
 Πώς αποδεικνύεται η ραγδαία ανάπτυξη της Κωνσταντινούπολης;
Η Νέα Ρώμη ξεπέρασε το πρότυπό της, την Παλαιά Ρώμη μέσα σε δύο αιώνες καθώς ο πληθυσμός της
αυξήθηκε ραγδαία: στις αρχές του 5ου αιώνα η πόλη αριθμούσε 150.000 κατοίκους, ενώ στα μέσα του 6ου
αιώνα αριθμούσε 300.000 κατοίκους.

β. Θρησκευτική πολιτική
Ο Κωνσταντίνος ευνόησε τους Χριστιανούς γιατί: α) πίστευε ότι ο Χριστιανισμός θα ξανάφερνε την ενότητα στο Ρωμαϊκό
Κράτος και β) οι οπαδοί του χριστιανισμού ήταν η δυναμικότερη πληθυσμιακή ομάδα της Ανατολής. (Ο Κωνσταντίνος, πάντως,
δεν υιοθέτησε ποτέ μια καθαρά θρησκευτική στάση, εξαιτίας των αντιδράσεων της ρωμαϊκής αριστοκρατίας και των οπαδών της
αρχαίας θρησκείας.)
 Ποια μέτρα πήρε ο Κωνσταντίνος υπέρ των Χριστιανών;
Τα μέτρα του Κωνσταντίνου υπέρ των Χριστιανών ήταν:
1. Μετέφερε το Χριστόγραμμα από το λάβαρο στα νομίσματα (312).
2. Εξέδωσε νόμους ευνοϊκούς για τους Χριστιανούς.
3. Με το διάταγμα των Μεδιολάνων (313), εξίσωσε τους Χριστιανούς με τους πιστούς των άλλων θρησκειών και τους
επέτρεψε να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους.
4. Έπαυσε τους διωγμούς κατά των Χριστιανών (από το 324).
5. Με την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια της Βιθυνίας (325) καταδίκασε τις αιρέσεις και επανέφερε την ειρήνη στην
Εκκλησία και την Αυτοκρατορία.
 Στόχοι του Κωνσταντίνου (θρησκευτικοί και πολιτικοί)
1. Αποκατάσταση της κλονισμένης ενότητας
2. Κάμψη της αντίστασης των οπαδών της αρχαίας θρησκείας και της Συγκλητικής αριστοκρατίας της Ρώμης
3. Αντιμετώπιση των αιρέσεων-ειρήνευση της Εκκλησίας και αποσαφήνιση χριστιανικού δόγματος
Α. Ασκήσεις:
1) Να κατατάξετε κατά χρονολογική σειρά τα παρακάτω γεγονότα και να σημειώσετε για το
καθένα την απαραίτητη χρονολογία:
- Διάταγμα των Μεδιολάνων 1. ...……………………………………………..
- Α΄ Οικουμενική Σύνοδος 2. ……………………………………………….
- Θάνατος Κωνσταντίνου Α΄ 3. ……………………………………….………
- Εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης 4. ……………………………………………….
- Ο Κωνσταντίνος γίνεται μονοκράτορας. 5. …….………………………………………….
2) Να αντιστοιχήσετε:
Νέα Ρώμη Δούναβης
Γότθοι Ευφράτης
Πέρσες Χριστιανικό σύμβολο
Χριστόγραμμα Κωνσταντινούπολη
3) Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
- Η Ανατολή διέθετε, αντίθετα με τη Δύση, ανίσχυρη οικονομία. Σ Λ
- Οι διωγμοί κατά των Χριστιανών έπαψαν εντελώς με το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313). Σ Λ
- Η Κωνσταντινούπολη χτίστηκε με ρυμοτομικό σχέδιο τέτοιο, που να θυμίζει το αρχαίο Βυζάντιο. Σ Λ
- Ο Κωνσταντίνος έγινε χριστιανός τη χρονιά που πέθανε. Σ Λ
- Στα μέσα του 6ου αιώνα η Κωνσταντινούπολη αριθμούσε 300.000 κατοίκους. Σ Λ
- Τα εγκαίνια της πόλης έγιναν στις 11 Μαΐου του 333.
- Το διάταγμα των Μεδιολάνων (313), αναγνώρισε στους Χριστιανούς ελευθερία άσκησης της λατρείας τους. Σ Λ
- Ο Ιππόδρομος και το κτίριο της Συγκλήτου υπογραμμίζουν το χριστιανικό χαρακτήρα της Κωνσταντινούπολης. Σ
Λ
- Το Ιερό Παλάτι και η ονομασία του φόρουμ του Κωνσταντίνου σχετίζονται με τον ιδρυτή της Κωνσταντινούπολης. Σ
Λ
- Ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να μεταφέρει την πρωτεύουσα στην προνομιούχα, από στρατιωτική και εμπορική σκοπιά,
θέση του αρχαίου Βυζαντίου. Σ Λ
- Το αρχαίο Βυζάντιο ήταν αποικία που ίδρυσαν οι Μεγαρείς στο Βόσπορο το 657 π.Χ. και από τότε έπαιξε
σημαντικότατο ρόλο. Σ Λ
- Το Χριστόγραμμα ήταν μονόγραμμα του Χριστού –σύμβολο του Χριστιανισμού – που ήταν κεντημένο σε λάβαρα ή
αποτυπωμένο σε νομίσματα. Σ Λ
- Η λέξη μονοκράτορας σημαίνει το μόνο κυρίαρχο του κράτους και είναι συνώνυμο της λέξης αυτοκράτορας. Σ Λ
- Ο Κωνσταντίνος κατόρθωσε το 324 να μείνει μόνος κύριος της αυτοκρατορίας, εξουδετερώνοντας τους αντιπάλους του.
Σ Λ

Β. Συμπληρωματικές πηγές:
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙ. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Ο Ιουστινιανός (6ος αιώνας) και το έργο του σελίδα 16

α. Η πολιτική του Ιουστινιανού

 Ποιο ήταν το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού Α΄ (527 – 565);
Το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού ήταν: Ένα κράτος, μια εκκλησία, μια νομοθεσία.

β. Εσωτερική πολιτική
 Ποια ήταν η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού όσον αφορά το κράτος;
Η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού όσον αφορά το κράτος ήταν η εξής:
1. Κατέστειλε με τη βοήθεια της συζύγου του Θεοδώρας, την εξέγερση των δήμων του
Ιπποδρόμου και του λαού της Κωνσταντινούπολης (Στάση του Νίκα, 532).
2. Περιόρισε τη δύναμη των δήμων ενισχύοντας την αυτοκρατορικά εξουσία.
3. Περιόρισε τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων προς όφελος των ελεύθερων αγροτών.

 Ποια ήταν η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού όσον αφορά την Εκκλησία;
Η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού όσον αφορά την Εκκλησία ήταν η εξής:
1. Καταδίωξε τους οπαδούς των αιρέσεων και της αρχαίας θρησκείας.
2. Έκλεισε τη Νεοπλατωνική Ακαδημία της Αθήνας (529).
3. Διέδωσε το Χριστιανισμό σε λαούς του Καυκάσου και της Ανατολικής Αφρικής.

 Ποια ήταν η εσωτερική πολιτική του Ιουστινιανού όσον αφορά τη νομοθεσία;

Ο Ιουστινιανός για την ομαλή απονομή της δικαιοσύνης, που παρεμποδιζόταν από το πλήθος και τις
αντιφάσεις των νόμων, κωδικοποίησε το Ρωμαϊκό Δίκαιο (κωδικοποίηση = συστηματική και
μεθοδική συγκέντρωση και κατάταξη νόμων). Έτσι εξέδωσε:
1. τον Ιουστινιάνειο Κώδικα (συλλογή προγενέστερων αυτοκρατορικών νόμων),
2. τον Πανδέκτη (γνώμες Ρωμαίων νομικών),
3. τις Εισηγήσεις (εγχειρίδιο -βιβλίο που περιέχει περιληπτικές γνώσεις- για αρχάριους φοιτητές
της Νομικής),
4. τις Νεαρές (νέοι νόμοι, οι περισσότεροι γραμμένοι στα ελληνικά γιατί οι υπήκοοι του
ανατολικού τμήματος κυρίως δεν κατανοούσαν τη λατινική).
Το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της Νεότερης Ευρώπης.

Επεξήγηση όρων και εννοιών:

Θεοδώρα: σύζυγος του Ιουστινιανού. Ήταν από φτωχή οικογένεια και επειδή έμεινε ορφανή από
μητέρα αναγκάστηκε να εργάζεται ως χορεύτρια στο θέατρο και τον ιππόδρομο. Όταν γνώρισε και
παντρεύτηκε τον Ιουστινιανό, έδειξε ότι διέθετε εξυπνάδα, ισχυρή θέληση και διπλωματική
ικανότητα. Όταν κατά τη Στάση του Νίκα ο αυτοκράτορας ήθελε να εγκαταλείψει το θρόνο του, η
Θεοδώρα τον έπεισε να μην το κάνει.

Δήμοι: αρχικά ήταν αθλητικά σωματεία που οργάνωναν τους αγώνες στον Ιππόδρομο, στη συνέχεια
μετασχηματίστηκαν σε πολιτικά κόμματα. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης, που είχε ιδιαίτερη
προτίμηση στις αρματοδρομίες, ήταν ενταγμένος, στο σύνολό του σχεδόν, στους Δήμους. Στα χρόνια
του Ιουστινιανού οι μεγάλο Δήμοι ήταν δύο: Οι Βένετοι (γαλάζιοι) και οι Πράσινοι (έπαιρναν το
όνομά τους από το χρώμα της στολής του ηνίοχου που υποστήριζαν ή από το χρώμα της σημαίας
τους). Μέσα στα καθήκοντά τους, εκτός από τη φροντίδα για την οργάνωση και τη διεξαγωγή των
αρματοδρομιών, ήταν να βοηθούν στην κατασκευή δημόσιων έργων και να παίρνουν μέρος στην
αντιμετώπιση εχθρών, αν παρουσιαζόταν ανάγκη.
Στον Ιππόδρομο ο λαός αποδεχόταν με επιδοκιμασίες την εκλογή του νέου αυτοκράτορα, που
παρουσιαζόταν στο αυτοκρατορικό θεωρείο, διατύπωνε με τους εκπροσώπους των Δήμων τα
παράπονά του και πολλές φορές αποδοκίμαζε κακούς αυτοκράτορες ή ασκούσε κριτική για την
πολιτική τους γενικά. Επομένως οι αυτοκράτορες υπολόγιζαν τη δύναμη των Δήμων και φρόντιζαν να
έχουν με το μέρος τους τον έναν από τους δύο.

Στάση του Νίκα: τον Ιανουάριο του 532 ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη η Στάση του Νίκα, μια
μεγάλη εξέγερση. Τα αίτια ήταν η γενική δυσαρέσκεια για την καταπίεση και τη βαριά φορολογία
καθώς και η διαφθορά πολλών ανώτερων αξιωματούχων του κράτους. Η οργή του πλήθους στράφηκε
εναντίον στενών συνεργατών και συμβούλων του Ιουστινιανού. Την αρχή έκαναν οι Πράσινοι, που
διαμαρτυρήθηκαν έντονα κατά του αυτοκράτορα στον ιππόδρομο. Την άλλη μέρα ενώθηκαν μαζί
τους και οι Βένετοι και, όταν ο Ιουστινιανός θέλησε να τους αντιμετωπίσει δυναμικά, η στάση
εξαπλώθηκε γρήγορα σ’ όλη την πόλη. Ένα μεγάλο μέρος της παραδόθηκε στις φλόγες, οι στασιαστές
κυριάρχησαν παντού και τέλος ανακήρυξαν στον ιππόδρομο αυτοκράτορα τον Υπάτιο. Επειδή το
σύνθημα των εξεγερμένων ήταν η λέξη «νίκα», η στάση ονομάστηκε «στάση του νίκα».
Ο Ιουστινιανός βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση. Σ’ ένα συμβούλιο που έγινε στο παλάτι, τη μόνη
περιοχή της πόλης που δεν είχε πέσει στα χέρια των επαναστατών, εκδήλωσε την επιθυμία να
εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Τον συγκράτησε όμως η αυτοκράτειρα Θεοδώρα.
Τελικά η συμμαχία Πράσινων και Βένετων διασπάστηκε, γιατί πολλοί ηγέτες τους δωροδοκήθηκαν,
και η κατάσταση άλλαξε. Οι στασιαστές, που είχαν συγκεντρωθεί στον ιππόδρομο περικυκλώθηκαν
από τους στρατηγούς του Ιουστινιανού. Υπολογίζεται ότι πάνω από 30.000 πολίτες βρήκαν τότε το
θάνατο. Ο Υπάτιος εκτελέστηκε. Η εξέγερση είχε κρατήσει 6 μέρες. Μετά την καταστολή της
στάσης, η δύναμη των Δήμων μειώθηκε προσωρινά, ενώ ενισχύθηκε η απόλυτη μοναρχία. Έτσι ο
Ιουστινιανός μπόρεσε να ασχοληθεί με τις φιλοδοξίες του στη Δύση.

Νεοπλατωνική Ακαδημία: φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα που συνέχιζε την παράδοση της
Ακαδημίας του Πλάτωνα, η οποία είχε ιδρυθεί πριν από 9 αιώνες.
γ. Εξωτερική πολιτική
 Ποιος ήταν ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού στη Δύση και με ποιο τρόπο πέτυχε το
στόχο του;
Ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του αυτοκράτορα στη Δύση ήταν να αποκαταστήσει τη Ρωμαϊκή
Οικουμένη, να ανορθώσει δηλαδή τη ρωμαϊκή εξουσία.
Για να πετύχει το στόχο του ο Ιουστινιανός:
1. Κατέλυσε το Βανδαλικό Κράτος στη Βόρεια Αφρική.
2. Πολέμησε σκληρά για είκοσι χρόνια ενάντια στο Οστρογοτθικό Βασίλειο στην Ιταλία.
3. Ανακατέλαβε ένα μέρος του Βησιγοτθικού Βασιλείου στην Ισπανία.

 Ποιος ήταν ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού στην Ανατολή και με ποιο τρόπο πέτυχε
το στόχο του;
Ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του αυτοκράτορα στην Ανατολή ήταν να επανακτήσει τα βυζαντινά
εδάφη.
Για να πετύχει το στόχο του ο Ιουστινιανός:
1. Πολέμησε ενάντια στον Πέρση βασιλιά Χοσρόη Α΄.
2. Υπέγραψε Συνθήκη (562) μαζί του.

 Ποιος ήταν ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του Ιουστινιανού στην περιοχή του Δούναβη και με ποιο
τρόπο πέτυχε το στόχο του;
Ο στόχος της εξωτερικής πολιτικής του αυτοκράτορα στην περιοχή του Δούναβη ήταν να αποκρούσει τις
εισβολές.
Για να πετύχει το στόχο του ο Ιουστινιανός:
1. Έκτισε φρούρια.
2. Εξαγόρασε την ειρήνη.
Δεν μπόρεσε όμως να αναχαιτίσει (=σταματήσει) τις εισβολές Σλάβων και άλλων λαών.
  Ποιες ήταν οι συνέπειες των πολέμων σε Δύση και Ανατολή;
Οι συνέπειες των πολέμων σε Δύση και Ανατολή ήταν οι εξής:
1. Απογυμνώθηκαν οι ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα.
2. Άδειασαν τα κρατικά ταμεία.
3. Εξασθένισε η διεθνής θέση του Βυζαντίου.
4. Αργότερα, χάθηκαν εκτεταμένες περιοχές.

δ. Κτίσματα και Αγία Σοφία

 Ποια έργα κατασκευάστηκαν επί Ιουστινιανού;
Τα έργα που κατασκευάστηκαν επί Ιουστινιανού ήταν: οχυρωματικά (φρούρια και τείχη), υποδομής και κοινής
ωφέλειας (δρόμοι, γέφυρες, υδραγωγεία, αποθήκες σιτηρών), θρησκευτικά (ναοί).
 Ποιο είναι το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης; Ποιος ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της Αγίας
Σοφίας και ποια τα χαρακτηριστικά του; Ποιοι οι αρχιτέκτονές της; Πόσα χρόνια κράτησε η κατασκευή
της;
1. Το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης είναι η Αγία Σοφία.
2. Ο αρχιτεκτονικός της ρυθμός είναι βασιλική μετά τρούλου (συνδυασμός μακρόστενου και κυκλικού
ή πολυγωνικού κτιρίου). Το κεντρικό κτίριο (76 μ. × 71 μ.) σχηματίζουν 4 πεσσοί (τετράγωνοι κίονες)
που συνδέονται με τόξα. Τα τόξα σχηματίζουν ημισφαιρικά τρίγωνα και αυτά ένα στεφάνι πάνω στο
οποίο στηρίζεται ο τρούλος ο οποίος μοιάζει να κρέμεται απ' τον ουρανό σύμφωνα με τον ιστορικό
Προκόπιο.
3. Αρχιτέκτονες ήταν ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος από τη Μικρά Ασία.
4. Η κατασκευή της Αγίας Σοφίας κράτησε πέντε χρόνια (532 – 537).

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

Ερωτήσεις:

Σωστό – Λάθος:
 Ο Ιουστινιανός έζησε τον 4ο αιώνα μ.Χ. Σ Λ
 Το πολιτικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού ήταν: ένα κράτος, μία εκκλησία, μία πολιτική. Σ Λ
 Ο Ιουστινιανός προσπάθησε να περιορίσει τη δύναμη των ελεύθερων αγροτών. Σ Λ
 Ο Ιουστινιανός σταμάτησε τη λειτουργία της Ακαδημίας του Πλάτωνα στην Αθήνα. Σ Λ
 Η Νεοπλατωνική Ακαδημία ήταν φιλοσοφική σχολή. Σ Λ
 Ο Ιουστινιανός διέδωσε το Χριστιανισμό σε λαούς του Καυκάσου και της Α. Αφρικής. Σ Λ
 Ο Πανδέκτης ήταν βιβλίο για τους αρχάριους φοιτητές της νομικής. Σ Λ
 Οι περισσότερες από τις Νεαρές ήταν γραμμένες στα λατινικά. Σ Λ
 Η Θεοδώρα ήταν σύζυγος του Θεοδοσίου Α΄. Σ Λ
 Οι Δήμοι ήταν αρχικά αθλητικά σωματεία, ενώ στη συνέχεια μετασχηματίστηκαν σε πολιτικά σώματα.
Σ Λ
 Οι αυτοκράτορες υπολόγιζαν τη δύναμη των Δήμων γιατί οι Δήμοι ασκούσαν κριτική στην πολιτική τους.
Σ Λ
 Η Στάση του Νίκα απέτυχε και πάνω από 30.000 πολίτες βρήκαν το θάνατο. Σ Λ
 Οι στασιαστές ήταν δυσαρεστημένοι με την πολιτική του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Σ Λ
 Ο Ιουστινιανός πολέμησε σκληρά για πολλά χρόνια ενάντια στο Οστρογοτθικό Βασίλειο στην Ιταλία.
Σ Λ
 Οι πόλεμοι σε Δύση και Ανατολή είχαν ως αποτέλεσμα να απογυμνωθούν οι ευρωπαϊκές επαρχίες από
στρατεύματα και να ενισχυθεί η διεθνής θέση του Βυζαντίου. Σ Λ
 Ο Ιουστινιανός κατασκεύασε πολλά λουτρά για το λαό και ξενοδοχεία για τους άπορους ξένους.
Σ Λ
 Η Αγία Σοφία είναι το λαμπρότερο κτίσμα της βυζαντινής τέχνης. Σ Λ
 Η κατασκευή της Αγίας Σοφίας κράτησε 15 χρόνια. Σ Λ
 Από τους 32 ναούς που έκτισε ο Ιουστινιανός στην Κωνσταντινούπολη η Αγία Σοφία ήταν η μόνη που άντεξε
στο χρόνο. Σ Λ

Συμπλήρωσης κενών:
 Ο Ιουστινιανός κατέστειλε την εξέγερση των ………………………. του Ιπποδρόμου και του λαού της
…………………………....… που ονομάστηκε ..……………………. του ………………………. (532).
 Στο θρησκευτικό τομέα ο Ιουστινιανός καταδίωξε τους οπαδούς της …………..... …………………… και των
………………………… .
 Το διαρκέστερο έργο του αυτοκράτορα ήταν η ……………………………………………………………….
…….…………………………………………………….. για την ομαλή απονομή της ………….................. .
 Ο Ιουστινιάνειος κώδικας περιλάμβανε ……………………………………………………………………... .
 Το Ιουστινιάνειο Δίκαιο αποτέλεσε τη βάση του Δικαίου της ……….……………….. ..…………………. .
 Η εξέγερση των Δήμων και του λαού της Κωνσταντινούπολης που ξέσπασε το ………………… ονομάστηκε
Στάση του Νίκα γιατί ………………………………………………………………………….. .
 Ο Ιουστινιανός κατέστειλε τη Στάση του Νίκα με τη βοήθεια της ……………………….. .
 Στόχος του αυτοκράτορα στη Δύση ήταν να ………………………………………………………………….,
ενώ στην Ανατολή να ……………………………………………………………………………………...… .
 Ο Ιουστινιανός κατέλυσε το κράτος των ………………………….. στη Β. Αφρική.
 Ο Ιουστινιανός πολέμησε εναντίον του Πέρση βασιλιά ……………………. και συνθηκολόγησε μαζί του.
 Στην περιοχή του Δούναβη στόχος του ήταν να ……………………………………………………………. .
 Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της Αγίας Σοφίας είναι …………………………… μετά ……………………….,
που προήλθε από το συνδυασμό των βασιλικών και των …………………………. κτιρίων.
 …………………………. της Αγίας Σοφίας ήταν ο ………………………… και ο Ισίδωρος.
ΙΣΤΟΡΙΑ σελ. 19 – 21
2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610 – 717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

α. Το Βυζάντιο σε κρίση [δεύτερο μισό του 6ου και αρχές του 7ου αι.]
 Πότε το Βυζάντιο συγκλονίστηκε από μια πολύπλευρη κρίση;
Το Βυζάντιο συγκλονίστηκε από μια πολύπλευρη κρίση το δεύτερο μισό του 6ου αι. και τις αρχές του 7ου αι.
 Ποια ήταν τα αίτια της κρίσης αυτής;
Τα αίτια της κρίσης ήταν:
1. Φυσικές καταστροφές (σεισμοί)
2. Κακές σοδειές εξαιτίας βαρύτατων χειμώνων
3. Αρρώστιες (λοιμοί)
4. Εισβολές εχθρών (εισβάλλουν οι Σλάβοι στις ευρωπαϊκές επαρχίες και οι Πέρσες φτάνουν ως το Βόσπορο)
 Ποιες ήταν οι συνέπειες της κρίσης;
Οι συνέπειες της κρίσης ήταν:
1. Δημογραφικές (εγκατάλειψη ή παρακμή πόλεων, μείωση πληθυσμού)
2. Οικονομικές (παρακμή εμπορίου)
3. Νομισματικές (περιορισμός κυκλοφορίας νομίσματος)
4. Στρατιωτικές (παραμέληση στρατού)
 Πώς μπορούσε να αντιμετωπιστεί η κρίση αυτή και ποιος ανέλαβε την αντιμετώπισή της;
Τρόπος αντιμετώπισης της κρίσης: μια ριζική μεταρρύθμιση. Αυτήν ανέλαβε ο Ηράκλειος και η δυναστεία του.
**********************************************************************************************
β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου
 Με ποιο τρόπο αντιμετώπισε ο Ηράκλειος τους εξωτερικούς κινδύνους;
Ο Ηράκλειος:
1. Τίθεται επικεφαλής του βυζαντινού στρατού (στρατηλάτης).
2. Αναδιοργανώνει το στράτευμα με την οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας.
3. Εκστρατεύει κατά των Περσών (622 – 628), τους νικάει στη Νινευί και ανακτά όλες τις βυζαντινές επαρχίες στην Εγγύς
Ανατολή.
4. Νικάει Αβάρους και Σλάβους που πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη (626).
5. Οι εκστρατείες του Ηρακλείου πήραν θρησκευτικό χαρακτήρα, γιατί οι Πέρσες είχαν αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό. Οι
στρατιώτες του σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες αγωνιζόμενοι με αυταπάρνηση και εμπνευσμένοι από τις φλογερές ομιλίες
του αυτοκράτορά τους κατά των εχθρών του Χριστιανισμού και της Ρωμανίας. (Οι επιτυχίες αυτές όμως ήταν
πρόσκαιρες.)
**********************************************************************************************
γ. Θέματα και εξελληνισμός του Κράτους
 Τι ήταν τα θέματα;
Τα θέματα:
1. Εφαρμόστηκαν στη Μ. Ασία από τους διαδόχους του Ηρακλείου στη διάρκεια του 7ου αιώνα.
2. Στόχευαν στην αντιμετώπιση των αραβικών κατακτήσεων.
3. Ήταν διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό και επικεφαλής είχαν το στρατηγό, ο οποίος ήταν πολιτικός και
στρατιωτικός διοικητής (ενώ στο παλιό διοικητικό σύστημα η στρατιωτική και πολιτική διοίκηση των επαρχιών
ασκούνταν από διαφορετικά πρόσωπα).
4. Το στρατό των θεμάτων αποτελούσαν ελεύθεροι αγρότες που ήταν ιδιοκτήτες κτημάτων παραχωρούμενων από το
Κράτος (στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια) και αυτοσυντηρούνταν από αυτά ως οικογενειάρχες και στρατιώτες. Ο
θεματικός στρατός αντικατέστησε το μισθοφορικό, ήταν ένα είδος εθνικού στρατού και ήταν πολύ αποτελεσματικός για
την άμυνα της αυτοκρατορίας.
5. Τα θέματα εξαπλώθηκαν και στις ευρωπαϊκές επαρχίες.
 Με ποιο τρόπο ολοκληρώθηκε ο εξελληνισμός της κρατικής διοίκησης;
Ο εξελληνισμός της κρατικής διοίκησης ολοκληρώθηκε ως εξής:
1. Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση γίνεται η ελληνική.
2. Οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαθίστανται από ελληνικούς · ο Ηράκλειος ονομάζεται πλέον «βασιλεύς, πιστός εν Χριστω».
 Τι σημαίνουν αυτές οι αλλαγές;
Οι αλλαγές αυτές σημαίνουν το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Α. Ερωτήσεις Σωστό - Λάθος
 Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ηρακλείου η κατάσταση της αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά κρίσιμη.
Σ Λ
 Ο Ηράκλειος ηγήθηκε του βυζαντινού στρατού. Σ Λ
 Ο Ηράκλειος στη μάχη της Νινευί κατάφερε να συντρίψει τους Σλάβους. Σ Λ
 Οι Πέρσες είχαν αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό από τα Ιεροσόλυμα. Σ Λ
 Ο Ηράκλειος δεν κατάφερε να πάρει πίσω τον Τίμιο Σταυρό. Σ Λ
 Οι διάδοχοι του Ηρακλείου, για αμυντικούς λόγους εγκαθίδρυσαν ένα νέο διοικητικό σύστημα που στηριζόταν στα
θέματα. Σ Λ
  Τα θέματα ήταν διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό. Σ Λ
 Ο στρατός των θεμάτων ήταν στρατός μισθοφόρων. Σ Λ
 Ο στρατηγός ασκούσε την ανώτατη εξουσία μέσα στα όρια του θέματος. Σ Λ
ου
 Προς τα τέλη του 7 αιώνα το σύστημα των θεμάτων καταργήθηκε. Σ Λ
 Πρώτος ο Ηράκλειος πήρε τον τίτλο «αυτοκράτορας». Σ Λ
 Οι εκστρατείες του Ηράκλειου είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Σ Λ
 Οι στρατιωτικές επιτυχίες του Ηράκλειου είχαν μεγάλη διάρκεια. Σ Λ
 Την Κωνσταντινούπολη πολιόρκησαν το 626 οι Άβαροι και οι Σλάβοι σε συνεννόηση με τους Πέρσες.
 Επί Ηρακλείου επιταχύνθηκε η διαδικασία εξελληνισμού της διοίκησης. Σ Λ
Β. Ερωτήσεις Αντιστοίχισης:
Ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντίου Εκεί ο Ηράκλειος νίκησε τους Πέρσες.
Επαρχίες της Εγγύς Ανατολής Τις κατέκλυσαν οι Σλάβοι τον 7ο αιώνα.
Νινευί Τις ανέκτησε ο Ηράκλειος.
Ακτές Βοσπόρου Χωρίστηκε σε θέματα.
Μικρά Ασία Μέχρι εκεί έφτασαν οι Πέρσες.
Γ. Ερωτήσεις Πολλαπλής Επιλογής
 Το Βυζάντιο αντιμετώπισε σοβαρή κρίση
α) το δεύτερο μισό του 5ου αι. και τις αρχές του 6ου .
β) το δεύτερο μισό του 7ου αι. και τις αρχές του 8ου.
γ) το δεύτερο μισό του 6ου αι. και τις αρχές του 7ου.
 Τα στρατιωτόπια ήταν
α) κτήματα που παραχωρούσε το Βυζαντινό κράτος σε μισθοφόρους για να τα καλλιεργούν.
β) κτήματα που παραχωρούσε το Βυζαντινό κράτος σε ελεύθερους αγρότες για να προσφέρουν σ’ αυτό, ως
αντάλλαγμα, τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες.
γ) κτήματα που παραχώρησε το Βυζαντινό κράτος στους Πέρσες για να επιστρέψουν τον Τίμιο Σταυρό.
 Τα θέματα διοικούνταν από
α) ένα μόνο πρόσωπο, το στρατηγό.
β) τους ελεύθερους αγρότες.
γ) το στρατό.
 Επί Ηρακλείου επίσημη γλώσσα της κρατικής διοίκησης έγινε η
α) λατινική.
β) σλαβική.
γ) ελληνική.

Συμπληρωματικές πηγές
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1. Η εξάπλωση των Αράβων σελ. 26 – 28 

α. Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ
 Το Ισλάμ («αφοσίωση και πίστη στο θέλημα του Θεού») είναι η μονοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ
επηρεασμένος από το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό.
 Το ιερό βιβλίο της νέας θρησκείας, το Κοράνι («λόγος θεού»), απαιτούσε από τους πιστούς (Μουσλίμ) διάδοση του
Ισλάμ με ιερό πόλεμο (τζιχάντ) κατά των απίστων (όχι καταναγκασμό σε βάρος Χριστιανών και Ιουδαίων). Όσοι
έπεφταν στον πόλεμο γίνονταν μάρτυρες της πίστης και ο Παράδεισος άνοιγε γι’ αυτούς.
 Το Ισλάμ κυριάρχησε σ’ όλη την Αραβία ταχύτατα (622 – 632).
 Αφετηρία του αραβικού χρονολογικού συστήματος είναι το 622 (έτος της Εγίρας = αποδημίας), όταν ο Μωάμεθ
κατέφυγε από τη Μέκκα στη Μεδίνα.

β. Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες

 Οι νεοφώτιστοι στο Ισλάμ Άραβες, δυο χρόνια μετά το θάνατο του Προφήτη, εξορμούν υπό την ηγεσία του χαλίφη (δηλ.
του τοποτηρητή και διαδόχου του Προφήτη) από τη χερσόνησό τους, συντρίβουν τους Βυζαντινούς στο Γιαρμούκ (636)
και κατακτούν μέσα σε λίγα χρόνια τις γειτονικές ρωμαϊκές και περσικές επαρχίες (Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτο,
Μεσοποταμία και Περσία) που ενσωματώνονται στο Χαλιφάτο (Αραβικό Κράτος). Τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου
περιορίστηκαν στη Μ. Ασία.

Παράγοντες της αραβικής εξάπλωσης

 Η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τους συνεχείς πολέμους στα χρόνια του Ηρακλείου.
 Η αντίθεση των ανατολικών επαρχιών (Μονοφυσίτες) προς την κεντρική εξουσία του Βυζαντίου.

Πορεία εξάπλωσης
 Οι Άραβες από τη Βόρεια Αφρική και το Γιβραλτάρ περνούν στην Ισπανία. Την προέλασή τους αναχαίτισε στο Πουατιέ
(βόρεια των Πυρηναίων) το 732 ο Κάρολος Μαρτέλος, μαγιορδόμος (ηγεμόνας) των Φράγκων.
 Με το στόλο που ναυπήγησαν με τη βοήθεια των Φοινίκων και των Αιγυπτίων κατέλαβαν την Κύπρο, τη Ρόδο, την Κω
και τη Χίο και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη (674 – 678, 717 – 718). Τα ισχυρά τείχη και το υγρόν πυρ (μείγμα
από χημικές ουσίες που προκαλούσε πυρκαγιές και φλεγόταν ακόμα και μέσα στο νερό, εφεύρεση του Σύρου μηχανικού
Καλλίνικου) έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη διάλυση της αραβικής πολιορκίας. Τον 9ο αιώνα κατακτούν την Κρήτη
και τη Σικελία.

Οι συνέπειες των αραβικών κατακτήσεων ήταν σημαντικότατες

 Διασπάστηκε ο μεσογειακός κόσμος, που είχε ενοποιηθεί από τους Ρωμαίους.
 Για το Βυζάντιο χάθηκαν πολλά εδάφη και μεγάλα αστικά κέντρα.
 Ερημώθηκαν πολλές περιοχές.
 Μειώθηκε η αγροτική παραγωγή.
 Συρρικνώθηκε το εσωτερικό και το εξωτερικό εμπόριο.

Ασκήσεις:
1) Να αντιστοιχήσετε τα γεγονότα της στήλης Α με τις χρονολογίες της στήλης Β. Κάθε γεγονός μπορεί να
αντιστοιχεί σε περισσότερες από μία χρονολογίες:
Α Β
α) Πολιορκία Κων/πολης από Άραβες 1) 674 - 678
β) Μάχη Γιαρμούκ 2) 717 - 718
γ) Μάχη Πουατιέ 3) 636
δ) Εγίρα 4) 732
ε) Καταφυγή Μωάμεθ από τη Μέκκα στη Μεδίνα 5) 622

2) Να αντιστοιχήσετε τα στοιχεία της στήλης Α με τα στοιχεία της στήλης Β:

Α Β
α) υγρόν πυρ 1) Κάρολος Μαρτέλος
β) χαλιφάτο 2) Καλλίνικος
γ) μάρτυρες της πίστης 3) Αραβικό κράτος
δ) μαγιορδόμος 4) Παράδεισος
ε) αφετηρία της αραβικής 5) Τζιχάντ
χρονολόγησης 6) Εγίρα
στ) ιερός πόλεμος
 ΤτΤο

Το υγρό πυρ: το μυστικό όπλο

Το υγρό πυρ: το μυστικό όπλο

ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

2. Το εμπόριο και ο πολιτισμός του Ισλάμ σελ. 29 – 30 

α. Η ανάπτυξη του εμπορίου
Οι Άραβες
 Από τα μέσα του 8ου αι. αναπτύσσουν το διεθνές εμπόριο. Σε αυτό συμβάλλουν η γεωγραφική θέση
του Χαλιφάτου και τα ορυχεία της Αφρικής.
 Αργότερα ιδρύουν εμπορικές αποικίες στη Νοτιοανατολική Ασία (Ινδία, Κίνα κ.ά.).
 Εμπορεύονται μπαχαρικά και άλλα είδη πολυτελείας.
 Εισάγουν και αναπτύσσουν εμπορικές καινοτομίες (εταιρείες, επιταγές, τράπεζες).

β. Γράμματα, επιστήμη και τέχνες

Οι Άραβες αναπτύσσουν σημαντικά τα γράμματα, τις επιστήμες και τις τέχνες.
 Ιδρύουν βιβλιοθήκες και πανεπιστήμια.
 Συλλέγουν χειρόγραφα.
 Μεταφράζουν έργα Ινδών, Περσών και Ελλήνων.
 Καλλιεργούν τη λογοτεχνία.
 Καλλιεργούν την τέχνη.
 Δανείζονται από το Βυζάντιο τεχνικές, τεχνίτες και υλικά.
 Δεν παριστούν εικόνες (ανεικονική τεχνοτροπία).
 Δημιουργούν αρχιτεκτονήματα [τεμένη (=τζαμιά) με εξαίσια μωσαϊκά] και έργα μικροτεχνίας.
 Ασχολούνται ιδιαίτερα με επιστήμες όπως τα μαθηματικά, η αστρονομία, η χημεία, η ιατρική, η
γεωγραφία.

γ. Επίδραση του αραβικού πολιτισμού

Οι Άραβες επηρεάζουν τους Δυτικούς
 Στην επιστήμη:
 Εισάγουν την ινδική αρίθμηση (Μαθηματικά).
 Οργάνωσαν μακρινά ταξίδια (Γεωγραφία).
 Υπολόγισαν την τροχιά του ήλιου και των πλανητών (Αστρονομία).
 Ανακάλυψαν το θειικό οξύ και το οινόπνευμα (Χημεία).
 Πραγματοποίησαν εγχειρήσεις και καθιέρωσαν νέα φάρμακα (Ιατρική).
 Στη διατροφή:
 Εισήγαγαν καλλιέργειες όπως της αγκινάρας, του βαμβακιού, του σακχαροκάλαμου, του λεμονιού
κ.ά.
 Στη γλώσσα:
 Εισήγαγαν λέξεις όπως ναδίρ, ζενίθ, αλχημεία, άλγεβρα, αλκοόλ, ρύζι, σιρόπι κ.ά.

Σημασία όρων και εννοιών:

 μεταπράτης: το πρόσωπο που αγοράζει ένα προϊόν από κάποιον παραγωγό ή άλλο πρόσωπο και το
πουλάει σε τρίτους, ο μεταπωλητής. Από τη μεταπώληση κερδίζει χρήματα.

 ανεικονική τεχνοτροπία: η τάση στην τέχνη και κυρίως στη ζωγραφική να μην παριστάνονται
ανθρώπινες μορφές, πρόσωπα ή γενικότερα παραστάσεις σύνθεσης. Στους αραβικούς ναούς δε
συναντούμε ζωγραφικές παραστάσεις του Θεού με ανθρώπινη μορφή, γιατί απαγορεύεται.

 αργυραμοιβοί: όσοι ανταλλάσσουν νομίσματα ή πολύτιμα μέταλλα.

Ασκήσεις:
1) Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος) και να διορθώσετε τις λανθασμένες φράσεις:
 Από τα μέσα του 9ου αιώνα οι Άραβες ίδρυσαν εμπορικές αποικίες στις ακτές των Ινδιών, της ΝΑ
Ασίας και της Κίνας. Σ Λ
 Στη Σαχάρα υπήρχαν ορυχεία χρυσού και αργύρου. Σ Λ
 Στην αγορά της Κωνσταντινούπολης κατέληγε μεγάλο μέρος από τα είδη πολυτελείας που
εμπορεύονταν οι Άραβες. Σ Λ
 Τα γράμματα και οι τέχνες αναπτύχθηκαν στο Ισλάμ με επίκεντρο μεγάλες πόλεις, όπως ήταν η Ρώμη
και η Κωνσταντινούπολη. Σ Λ
 Τα έργα του Αριστοτέλη επηρέασαν αποφασιστικά τη σκέψη των Αράβων. Σ Λ
 Οι Άραβες μετέφρασαν τα έργα των Φοινίκων, των Ελλήνων και των Περσών. Σ Λ
 Η τέχνη του Ισλάμ δανείστηκε τεχνικές και υλικά από το οστρογοτθικό κράτος. Σ Λ
 Τέμενος ήταν το ανάκτορο του χαλίφη στη Δαμασκό. Σ Λ
 Η Κόρδοβα ήταν πόλη της Σαουδικής Αραβίας. Σ Λ
 Πολλοί χαλίφες ήταν μανιώδεις συλλέκτες χειρογράφων. Σ Λ
 Οι Άραβες πραγματοποίησαν πολύπλοκες εγχειρήσεις. Σ Λ
2) Να αντιστοιχήσετε:
Δαμασκός Το ανακάλυψαν οι Κινέζοι.
Ερυθρά θάλασσα Αραβική δυναστεία.
αγκινάρα Την καλλιέργειά της δίδαξαν οι Άραβες στους Βυζαντινούς.
χαρτί Ξεχώριζε το μεγάλο τέμενός της.
Φατιμίδες Έπλεαν σε αυτήν ταξιδεύοντας για Ινδία.

3) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Οι Άραβες έγιναν οι ………………………………… του διεθνούς εμπορίου.
 Από τη μακρινή Ανατολή μετέφεραν …………………………. και άλλα είδη πολυτελείας.
 Οι έμποροι του Ισλάμ επινόησαν την ……………………… …………………………. (τσεκ) και
ανέπτυξαν το ………………………. σύστημα.
 Στην Κόρδοβα και τη ………………… ιδρύθηκαν ……………………….. και ………………………. .
 Η αραβική ……………………… ήταν της μόδας ακόμη και ανάμεσα στους …………………………
υπηκόους των αραβικών κρατών.
 Τα …………………………… του τεμένους της Δαμασκού (αρχές 8ου αιώνα) κατασκευάστηκαν από
…………………………… τεχνίτες.
 Οι Άραβες φιλοτέχνησαν λαμπρά έργα μικροτεχνίας από ………………………… και άλλα υλικά.
 Οι Άραβες υπολόγισαν ακριβώς την τροχιά του ……………………. και των ……………………… .
 Το τέμενος είναι το ……………………, ο χώρος όπου προσεύχονται οι ……………………………. .
 Η ινδική αρίθμηση είναι κυρίως γνωστή ως …………………………….. αρίθμηση, αφοί οι Άραβες
είναι αυτοί που την έκαναν γνωστή στους λαούς της Ευρώπης.
 Η παρουσία πολλών ………………………… λέξεων στις ………………………….. γλώσσες δείχνει το
μέγεθος της ………………………… των Αράβων στη Δύση.

4) Να δώστε τη σημασία των παρακάτω λέξεων:

 ζενίθ:
 ναδίρ:
 αλχημεία:
 τζίφρα:
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717 – 1025) 
Ι. ΠΑΓΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ Μ. ΑΣΙΑ
1. Η διαμόρφωση της μεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής αυτοκρατορίας σελ. 32 – 33
α. Παγίωση και επέκταση των αλλαγών
 Στα χρόνια της δυναστείας των Ισαύρων – Συριακή Δυναστεία – (717 – 802) και της
δυναστείας του Αμορίου (802 – 867) διαμορφώνεται πλέον το μεσαιωνικό ελληνικό Βυζαντινό
Κράτος.
Οι εξελίξεις που σημειώθηκαν ήταν οι εξής:
 Τα σύνορα του Βυζαντίου προς τα ανατολικά με το Χαλιφάτο σταθεροποιήθηκαν στις παρυφές της
Μικράς Ασίας (στεριά) και κατά μήκος της γραμμής Κιλικία – Κύπρος – Κρήτη (θάλασσα).
 Στα μέσα του 9ου αιώνα άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση στη Μικρά Ασία.
 Αντιμετωπίστηκε η βουλγαρική εισβολή.
 Άρχισε η αφομοίωση των Σλάβων.
 Ενισχύθηκε ο εξελληνισμός του Βυζαντίου και η χρήση της λατινικής περιορίστηκε αισθητά.
 Τα θέματα γενικεύτηκαν στη Μ. Ασία και επεκτάθηκαν στα Βαλκάνια. Ωστόσο, ο στρατηγός –
διοικητής κάθε θέματος με τη δύναμη που διέθετε, μερικές φορές απέβαινε επικίνδυνος για την
κεντρική εξουσία. Πολλές εξεγέρσεις οργανώθηκαν από στρατηγούς.
 Ο στρατός του θέματος αποτελούνταν από στρατιώτες – αγρότες που είχαν δικά τους κτήματα και
σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν τις στρατιωτικές τους
υπηρεσίες.
 Η ανάπτυξη των θεματικών στρατών είχε ως συνέπεια: α) να περιοριστούν οι μισθοφόροι και β) να
κυριαρχήσει στη βυζαντινή ύπαιθρο η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία.
β. Ανάκαμψη της οικονομίας
 Ο πληθυσμός του Βυζαντίου στο μεταίχμιο από τον 8ο στον 9ο αι. είχε αυξηθεί αισθητά σε σχέση με
τον 7ο αι.
 Τα κρατικά έσοδα αυξήθηκαν.
 Το εμπόριο και η βιοτεχνία αναζωογονήθηκαν, χωρίς να αλλοιωθεί ο αγροτικός χαρακτήρας της
οικονομίας.
 Εφαρμόστηκαν τολμηρά οικονομικά μέτρα, οι κακώσεις, την εποχή του Νικηφόρου Α΄ (802 –
811) που απέβλεπαν στην ανάκαμψη του εμπορίου και την αύξηση των εισόδων του κράτους.

Άσκηση:
Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Οι αλλαγές του 7ου αι. αποκρυσταλλώθηκαν στα χρόνια της ……………………….. δυναστείας και της
δυναστείας του …………………………. .
 Στις εξωτερικές σχέσεις, τα σύνορα μεταξύ Βυζαντίου και ………………………… σταθεροποιήθηκαν.
 Στα μέσα του 9ου αιώνα άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση στη ……………… ..…………….. .
 Στα Βαλκάνια η ………………………….. απειλή αντιμετωπίστηκε με επιτυχία.
 Στο εσωτερικό, ενισχύθηκε ο ελληνικός χαρακτήρας της Αυτοκρατορίας, ενώ περιορίστηκε η χρήση
της ………………………. γλώσσας.
 Οργανώθηκε καλύτερα η κεντρική διοίκηση, με σημαντικότερη μεταβολή την αναδιοργάνωση της
υπηρεσίας για την ……………………….. πολιτική.
 Γενικεύτηκε και επεκτάθηκε ο θεσμός των …………………………. . Ωστόσο, ο στρατηγός – διοικητής
κάθε θέματος μερικές φορές γινόταν επικίνδυνος για την ………………………. εξουσία.
 Οι πρώτες ενδείξεις οικονομικής ανάκαμψης παρουσιάστηκαν στα χρόνια του ………………………….. .
 Στο μεταίχμιο από τον 8ο στον ………… αιώνα ο ……………………. του Βυζαντίου είχε αυξηθεί αισθητά
σε σχέση με τον 7ο αιώνα, ενώ είχε ξεπεραστεί η κρίση στην ……………………………. .
 Ο χαρακτήρας της οικονομίας παρέμεινε κυρίως ……………………….. .
 Τα τολμηρά οικονομικά μέτρα του Νικηφόρου Α΄ (……… αιώνας) ονομάστηκαν από τους εχθρούς του
………………….. .
ΙΣΤΟΡΙΑ 
2. Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων σελ. 34 - 35

α. Ορισμός, πρωτεργάτες και παράγοντες της Εικονομαχίας

 Η Εικονομαχία, η διαμάχη, δηλαδή, για τη λατρεία των εικόνων, συγκλονίζει το Βυζάντιο (αρχές 8ου αιώνα
έως τα μέσα του 9ου αιώνα μ.Χ.).
 Εικονομάχοι αυτοκράτορες ήταν ο Λέων Γ΄(714 – 741) και ο Κωνσταντίνος Ε΄ (741 – 775) που
επηρεάστηκαν από τις ανεικονικές (αντίθετες στη λατρεία των εικόνων) αντιλήψεις των Ιουδαίων και των
Μωαμεθανών.

Στην απαγόρευση των εικόνων οδήγησαν οι εξής λόγοι:

 οι ανεικονικές αντιλήψεις της ιουδαϊκής και ισλαμικής θρησκείας, που ήταν διαδεδομένες στους αγρότες των
ανατολικών επαρχιών (γειτονικών με το Ισλάμ), που σήκωναν το βάρος της άμυνας κατά των Αράβων
 η επιθυμία των Ισαύρων για περιορισμό της δύναμης των μοναχών,
 οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων,
 η αντίληψη ότι οι στρατιωτικές αποτυχίες οφείλονταν στη δίκαιη οργή του Θεού για τα συμβαίνοντα στο
χώρο της λατρείας.
Έτσι απαγορεύτηκε η λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση ειδωλολατρική.

β. Φάσεις της Εικονομαχίας

 Η πρώτη φάση (726 – 787) πέρασε από τα εξής στάδια:
- απομάκρυνση εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη της Πόλης,
- αυτοκρατορικό διάταγμα κατά της λατρείας των εικόνων (730),
- τιμωρίες εικονόφιλων (εξορίες, φυλακίσεις, δημεύσεις περιουσιών),
- καταστροφή μονών που αποτελούσαν προπύργια εικονολατρίας και διώξεις μοναχών (επί
Κωνσταντίνου Ε΄),
- αποκατάσταση εικόνων από τη Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (787) η οποία συγκλήθηκε με πρωτοβουλία
της αυγούστας Ειρήνης της Αθηναίας και διευκρίνισε ότι στις εικόνες απονέμεται μόνο τιμητική
προσκύνηση.
 Θεωρητικός της εικονολατρίας υπήρξε ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός.
 Σφοδρότερος πολέμιος της εικονολατρίας ήταν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄.
 Η δεύτερη φάση (815 – 843):
- ήταν μικρότερης έντασης,
- άρχισε με το Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο,
- τελείωσε με την οριστική αναστήλωση των εικόνων (σύνοδος του 843),με πρωτοβουλία της
αυγούστας Θεοδώρας, μητέρας του ανήλικου τότε Μιχαήλ Γ΄.

γ. Σημασία της ήττας των εικονοκλαστών

 Η ελληνική πνευματική παράδοση, που ευνοούσε την απόδοση της θείας μορφής, νίκησε την ασιατική, που
ήταν ανεικονική.
 Τερματίστηκαν οι θρησκευτικές διαμάχες.
 Εγκαινιάστηκε γόνιμη συνεργασία Κράτους και Εκκλησίας.
 Η Εκκλησία αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο.
 Τα μοναστήρια αρχίζουν να ακμάζουν.
 Περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

δ. Συνέπειες της Εικονομαχίας

 Προκλήθηκε διχασμός του λαού.
 Η Εκκλησία της Ρώμης, δυσαρεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες στράφηκε στους Φράγκους
ηγεμόνες, νέα τότε πολιτική δύναμη της Δυτικής Ευρώπης και απομακρύνθηκε από το Βυζάντιο.
 Καταστράφηκαν πολλές εικόνες και άλλα έργα τέχνης και οι εκκλησίες διακοσμήθηκαν με ζώα, φυτά και
διακοσμητικά μοτίβα.
 Περιορίστηκε η ενασχόληση με τα γράμματα.
 Καταστράφηκαν κείμενα εικονομάχων (μετά το 843).
Ασκήσεις :
1) Να αντιστοιχήσετε:
 Ιωάννης Δαμασκηνός
 Κωνσταντίνος Ε΄
 Ειρήνη η Αθηναία
 Αυγούστα Θεοδώρα
 Θεωρητικός εικονολατρίας
 Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος
 Πολέμιος εικονολατρίας
 Σύνοδος του 843
2) Να επιλέξετε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:
 Το πρώτο αυτοκρατορικό διάταγμα κατά της λατρείας των εικόνων δημοσιεύτηκε
α) το 726. β) το 730. γ) το 750.
 Σφοδρότερος πολέμιος της λατρείας των εικόνων ήταν
α) ο Λέων Γ΄. β) ο Λέων Ε΄. γ) ο Κωνσταντίνος Ε΄.
 Μετά το 843 καταστράφηκαν κείμενα
α) εικονόφιλων. α) μοναχών. γ) εικονομάχων.
3) Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
 Πρωτεργάτες του κινήματος της Εικονομαχίας ήταν οι αυτοκράτορες Λέων Γ΄ και Θεόφιλος. Σ Λ
 Η πολιτική των εικονομάχων αυτοκρατόρων βρήκε αντίθετη την εκκλησία της Ρώμης. Σ Λ
 Η πρώτη φάση της Εικονομαχίας άρχισε το 726 και τερματίστηκε το 787. Σ Λ
 Ο Μιχαήλ Γ΄ και η Θεοδώρα ήταν εικονομάχοι. Σ Λ
 Μετά την Εικονομαχία τα μοναστήρια πολλαπλασιάστηκαν. Σ Λ
 Κατά την Εικονομαχία η ενασχόληση με τα γράμματα τονώθηκε. Σ Λ
 Οι δύο παρατάξεις προχώρησαν σε ακραίες ενέργειες λόγω του θρησκευτικού φανατισμού που τις διέκρινε. Σ
Λ
 Οι ανεικονικές αντιλήψεις επικρατούσαν στη Δύση. Σ Λ
 Η Σύνοδος του 843 αποφάσισε την οριστική αναστήλωση των εικόνων. Σ Λ
 Κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν. Σ Λ
 Σύμφωνα με τη Σύνοδο του 843, με την προσκύνηση των εικόνων η τιμή δεν αποδίδεται στο αντικείμενο,
δηλαδή την εικόνα, αλλά στο εικονιζόμενο ιερό πρόσωπο. Σ Λ
4) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Η Εικονομαχία ήταν πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε από τις αρχές του ……………… έως τα μέσα του
……………… αιώνα στο ……………………., με επίκεντρο τη λατρεία των …………………….. .
 Οι αντιλήψεις των Εικονομάχων δε συμφωνούσαν με την εικαστική απόδοση του …………………... και
οδηγούσαν στην εικονογράφηση των ναών κυρίως με συμβολικές παραστάσεις, όπως είναι ο ……………. και
τα διακοσμητικά μοτίβα.
 Οι εικονομάχοι απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση ………………………….. .
 Οι αντίπαλοι της εικονολατρίας ονομάζονται ………………………… ή ……………………………….. .
 Οι οπαδοί της λατρείας των εικόνων ονομάζονται ………………………… ή ……………………………. .
 Στην εκδήλωση του κινήματος της Εικονομαχίας οδήγησαν οι ………………………….. αντιλήψεις της
ιουδαϊκής και ισλαμικής θρησκείας καθώς και οι …………………………… και οι υπερβολές στη λατρεία των
εικόνων και των ……………………….. .
 Οι Ίσαυροι επιθυμούσαν να περιορίσουν την επιρροή των ………………………. .
 Η πρώτη φάση της Εικονομαχίας άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του …………………. από τη
Χαλκή Πύλη της Πόλης.
 Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με …………………., …………………... και …………………….. περιουσιών.
 Τους εικονόφιλους υπερασπίστηκε ο σπουδαίος ……………..………. Ιωάννης ο ………………………… .
 Η δεύτερη φάση της Εικονομαχίας (815 – 843) ξεκίνησε από το Λέοντα Ε΄ τον ……………………… και
τερματίστηκε με τη Σύνοδο του 843, που συγκάλεσε η αυτοκράτειρα …………………………. .
 Μετά την ήττα των εικονοκλαστών η Εκκλησία αφοσιώθηκε στο ………………………. της έργο.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ΄ και η αυγή της Νέας Εποχής  σελ. 36 – 38 
α. Έναρξη της Νέας Εποχής
 Η ανάπτυξη της δύναμης του Βυζαντίου άρχισε επί Μιχαήλ Γ΄ (842 – 867) και κορυφώθηκε
επί της Μακεδονικής Δυναστείας (867 – 1025).
 Η περίοδος της Εικονομαχίας τερματίστηκε το 843.
 Η οριστική αναστήλωση των εικόνων επέτρεψε στη βυζαντινή κυβέρνηση να ασχοληθεί με την
άμυνα κατά των Αράβων και τον πολιτισμό.
 Για μια δεκαετία τις κρατικές υποθέσεις διηύθυνε ο ικανότατος καίσαρας Βάρδας, θείος του
Μιχαήλ.
β. Ίδρυση της Σχολής της Μαγναύρας
 Κορυφαίο εκπαιδευτικό γεγονός υπήρξε η ίδρυση της Σχολής της Μαγναύρας, με
πρωτοβουλία του Βάρδα.
 Τη διηύθυνε ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας της εποχής του.
 Το Πανεπιστήμιο περιλάμβανε τέσσερις σχολές (Φιλοσοφίας, Γεωμετρίας, Αστρονομίας,
Γραμματικής).
 Με επίκεντρο τη σχολή αυτή, αναπτύχθηκε έντονη πνευματική δραστηριότητα, που
προετοίμασε την αναβίωση των αρχαίων γραμμάτων κατά την εποχή του Κωνσταντίνου
Πορφυρογέννητου .
γ. Ενδιαφέρον για τους κλασικούς
 Οι λόγιοι στρέφονται στην αναζήτηση, συλλογή, μελέτη και αντιγραφή χειρογράφων της
αρχαίας γραμματείας.
 Ο πιο αξιόλογος ήταν ο Φώτιος.
 Έγραψε:
- τη Μυριόβιβλο (με 300 φιλολογικά δοκίμια με έργα ελάχιστα γνωστά στους συγχρόνους του),
- λεξικό,
- ομιλίες,
- θεολογικά έργα.
 Ως πατριάρχης συνέβαλε καθοριστικά στον εκχριστιανισμό των Σλάβων.
δ. Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίηση
 Ως τα μέσα του 9ου αι. οι Άραβες λεηλατούσαν τις μικρασιατικές επαρχίες με αποκορύφωμα
την άλωση του Αμορίου (838), πατρίδα της δυναστείας η οποία κυβερνούσε το Βυζάντιο.
 Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος (829 – 842) προσπάθησε να κινητοποιήσει όλους τους Χριστιανούς
κατά του Ισλάμ.
 Η βυζαντινή αντεπίθεση έφερε τη νίκη (863).
 Ο αγώνας κατά των Αράβων τροφοδότησε τη βυζαντινή επική ποίηση, τα ακριτικά τραγούδια,
που:
- εξυμνούν τους αγώνες των ακριτών [δηλαδή των στρατιωτών που προστάτευαν τα ανατολικά
σύνορα (άκραι) του Βυζαντίου] και κυρίως του Διγενή Ακρίτα και του Αρμούρη,
- τα έψαλλαν τραγουδιστές περιφερόμενοι στις επαρχίες της Μ. Ασίας (σύμφωνα με τον
επίσκοπο Καισαρίας και σπουδαίο λόγιο Αρέθα-μέσα 9ου έως μέσα 10ου αι),
- αποτελούν τα εξοχότερα δείγματα της δημώδους ή λαϊκότροπης λογοτεχνίας του Βυζαντίου η
οποία αναπτύσσεται παράλληλα με τη λόγια Γραμματεία.
Ασκήσεις:
1) Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
 Η ανώτερη σχολή της Μαγναύρας ήταν το πρώτο πανεπιστημιακού επιπέδου ίδρυμα στην Κωνσταντινούπολη,
που περιλάμβανε τμήμα γραμματικής, γεωμετρίας, αστρονομίας και φιλοσοφίας.
Σ Λ
 Το άσμα του Αρμούρη είναι ποιητικό δημιούργημα της λόγιας γραμματείας. Σ Λ
 Το έργο Μυριόβιβλος περιέχει αποσπάσματα από τη Βίβλο, το ιερό βιβλίο του Χριστιανισμού. Σ Λ
 Ο Θεόφιλος προσπάθησε να κινητοποιήσει όλους τους χριστιανούς σε συμμαχία κατά του Ισλάμ.
Σ Λ
 Οι ακρίτες ήταν οι φρουροί των ανατολικών συνόρων του βυζαντινού κράτους στην περιοχή ανάμεσα στην
Καππαδοκία και στον Ευφράτη ποταμό. Σ Λ
 Ο Φώτιος ήταν ένα είδος πανεπιστήμονα, που ασχολούνταν συνεχώς με τη γνώση. Σ Λ
 Στη δημώδη λογοτεχνία ανήκουν τα ποιητικά, κυρίως, έργα που προέρχονται από το λαό (ή αναφέρονται σε
αυτόν). Η δημώδης λογοτεχνία διακρίνεται από τη λόγια λογοτεχνία, που είναι δημιούργημα συγκεκριμένων
«σπουδασμένων» ατόμων. Σ Λ

2) Να διορθώσετε τα λάθη στο παρακάτω κείμενο:

 Με επίκεντρο τη Σχολή της Χάλκης, αναπτύχθηκε έντονη πνευματική δραστηριότητα, που προετοίμασε την
αναβίωση των βυζαντινών γραμμάτων. Οι λόγιοι άρχισαν να ασχολούνται συστηματικά με έργα της βυζαντινής
γραμματείας. Ο πιο αξιόλογος από αυτούς ήταν ο Βάρδας. Από το σπουδαίο συγγραφικό του έργο ξεχωρίζει το
λεξικό του, ενώ υπό την ηγεσία του εκχριστιανίστηκαν οι Ούγγροι.

3) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Στα χρόνια της βασιλείας του ……………………….. άρχισε η ακμή του Βυζαντίου, που κορυφώθηκε επί της
Μακεδονικής δυναστείας (867 – 1025).
 Η οριστική αναστήλωση των εικόνων επέτρεψε την ενασχόληση με την άμυνα κατά των ………………….. και
τον πολιτισμό. Για μια δεκαετία τις κρατικές υποθέσεις διηύθυνε ο ικανότατος καίσαρ …..…………… .
 Η ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρας αποτελεί σταθμό στη βυζαντινή εκπαίδευση. Τη διεύθυνσή της
ανέλαβε ο φημισμένος …………………. ……………………….. ή ………………………………….. .
 Οι λόγιοι κατά την περίοδο αυτή αναζητούν, συλλέγουν, μελετούν και ………………… …………………. .
 Κατά το 10ο αιώνα μ.Χ. τα περισσότερα ακριτικά τραγούδια είχαν κύριο ήρωά τους το Βασίλειο
…………………… …………………….. και τα υπερφυσικά του κατορθώματα.
 Πίσω από το άσμα του Αρμούρη κρύβονται, πιθανότατα , οι αγώνες που σχετίζονται με το ………………..,
πατρίδα της ομώνυμης ………………………… .
 Οι τραγουδοποιοί γράφουν τραγούδια, συνθέτουν τη μουσική τους και μπορεί να τα ………….………….
κιόλας.

4) Να επιλέξετε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

 Υλικό για τη διαμόρφωση της βυζαντινής επικής ποίησης έδωσαν οι συγκρούσεις
α) Βυζαντινών και Σλάβων.
β) Σλάβων και Αράβων.
γ) Βυζαντινών και Αράβων.
δ) Βυζαντινών και ακριτών.
 Τα ακριτικά τραγούδια θεωρούνται
α) τα σπουδαιότερα δείγματα δημοτικών τραγουδιών της αρχαιότητας.
β) τα σπουδαιότερα δείγματα της λόγιας γραμματείας των Βυζαντινών.
γ) τα σπουδαιότερα δείγματα δημοτικών τραγουδιών της Τουρκοκρατίας.
δ) τα σπουδαιότερα δείγματα της δημώδους ή λαϊκότροπης λογοτεχνίας των Βυζαντινών.
 Ανώνυμοι τραγουδοποιοί συνέθεσαν άσματα που εξυμνούν
α) τους αγώνες των ακριτών και ιδίως του Διγενή Ακρίτα.
β) τους αγώνες του Φωτίου.
γ) τους αγώνες εκχριστιανισμού των Σλάβων.
δ) τους αγώνες των ακριτών και ιδίως του Αρμούρη.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η διάδοση του Χριστιανισμού στους Μοραβούς και τους Βουλγάρους σελ. 39 – 40

α. Ο εκχριστιανισμός των Μοραβών

 Ο ηγεμόνας της Μοραβίας (τη Μοραβία αποτελούσαν περιοχές της Τσεχίας, της Σλοβακίας, της Αυστρίας και
της Ουγγαρίας) Ραστισλάβος ζητάει (862 – 863) από το Βυζάντιο Χριστιανούς ιεραποστόλους, αναζητώντας
στήριγμα στο Βυζάντιο λόγω εξωτερικών κινδύνων (Γερμανοί, Βούλγαροι).
 Η βυζαντινή ηγεσία, πολιτική και στρατιωτική, ανταποκρίνεται θετικά.
 Αποστέλλει (863) τα αδέρφια Μεθόδιο και Κωνσταντίνο (ή Κύριλλο) στη Μοραβία για να εκχριστιανίσουν
τους Μοραβούς.
 Τα δύο αδέρφια ήταν έμπειροι διπλωμάτες και γνωστοί λόγιοι και γνώριζαν άριστα τη σλαβική γλώσσα.
 Ο Κύριλλος δημιούργησε ένα σλαβικό αλφάβητο και απέδωσε στα σλαβικά τη Θεία Λειτουργία και τα ιερά
βιβλία.
β. Σημασία του εκχριστιανισμού
 Με τη χρήση της σλαβικής διευκολύνθηκαν οι Μοραβοί στην κατανόηση του χριστιανικού λόγου.
 Οργανώθηκε η Σλαβική Εκκλησία (863 – 866).
 Μυήθηκαν οι Σλάβοι στο πολιτιστικό σύστημα των Ελλήνων και του Χριστιανισμού.
 Επιτεύχθηκε η ενότητα των Σλάβων, αφού πλέον είχαν κοινά τόσο την καταγωγή (φυλή) όσο και το
θρήσκευμα (πίστη).
γ. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων
 Τους Βουλγάρους επιθυμούσε να τους εντάξει στο σύστημά της η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
 Ο βυζαντινός στρατός υποχρέωσε το Βούλγαρο ηγεμόνα Βόρη να δεχθεί το Χριστιανισμό από την
Κωνσταντινούπολη και να βαπτιστεί μάλιστα ο ίδιος με ανάδοχο τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ (864).
 Αργότερα επενέβη πάλι ο πάπας στη Βουλγαρική Εκκλησία.
 Ο πατριάρχης Φώτιος κατήγγειλε τη Ρωμαϊκή Εκκλησία γι’ αυτό και την κατηγόρησε για δογματικά λάθη.
 Η σύνοδος του 867 αναθεμάτισε τον πάπα, καταδίκασε την επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία και απέρριψε
το δόγμα ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορευόταν και από τον Υιό (filioque).
 Η σύνοδος του 870 υπήγαγε τη Βουλγαρική Εκκλησία στο πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης.

Ασκήσεις:
1) Να αντιστοιχήσετε:
α) Ραστισλάβος 1) Σλαβικό αλφάβητο
β) Βόρης 2) Αυτοκράτορας Βυζαντίου
γ) Μιχαήλ Γ΄ 3) Ηγεμόνας Μοραβίας
δ) Φώτιος 4) Ηγεμόνας Βουλγαρίας
ε) Κωνσταντίνος 5) Πατριάρχης

2) Να συμπληρώσετε τα κενά:
α) Ο ηγεμόνας της Μοραβίας ………………………….. το 862 / 863 ζήτησε από το Βυζάντιο ιεραποστόλους
για τον ………………………………. της χώρας του.
β) Ο αυτοκράτορας ……………………….. και ο πατριάρχης ……………………… ανταποκρίθηκαν θετικά
στην πρόσκληση του Ραστισλάβου και ανέθεσαν το έργο αυτό στα αδέρφια ……………………… και
Κωνσταντίνο – ……………………………. .
γ) Ο ……………………….. δημιούργησε ένα σλαβικό αλφάβητο που απέδιδε όλες τις φωνητικές
ιδιαιτερότητες της σλαβικής. Επίσης απέδωσε στα σλαβικά τη ………………. ……………………….....
και τα ιερά κείμενα.
δ) Οι δύο αδερφοί μύησαν τους ……………………… στο χριστιανισμό και γενικά στο βυζαντινό πολιτισμό.
ε) Στο ζήτημα του εκχριστιανισμού των Βουλγάρων, η ……………….………… Εκκλησία συγκρούστηκε με
τον …………………….. .
στ) Η Σύνοδος του 867 αναθεμάτισε τον ………………………, απέρριψε το δόγμα περί εκπορεύσεως του
Αγίου Πνεύματος και εκ του ……………………… και καταδίκασε την επέμβαση της Ρώμης στη
Βουλγαρία.
ζ) Με απόφαση της Συνόδου του 870 η Εκκλησία της ………………………. υπάχθηκε στη δικαιοδοσία του
……………………………… της Κωνσταντινούπολης.
ΙΣΤΟΡΙΑ Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας. σελ. 41 – 42

α. Αγώνες με τους Άραβες

 Η αντεπίθεση κατά των Αράβων αρχίζει επί Ρωμανού Λεκαπηνού (919-944). Τότε ο στρατηγός Ιωάννης
Κουρκούας καταλαμβάνει την Έδεσσα της Συρίας.
 Επί Νικηφόρου Φωκά, Ιωάννη Τζιμισκή και Βασιλείου Β΄ (αυτοί ήταν στρατηγοί – αυτοκράτορες)
ανακαταλαμβάνονται η Κρήτη (961), η Κύπρος (965), οι πόλεις της Κιλικίας και τμήματα της Συρίας και της
Παλαιστίνης. (Στα δύο πρώτα παραθέματα μπορούμε να αναγνωρίσουμε μερικά από τα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα του Νικηφόρου Φωκά – σταυροφορικό πάθος, ορμή και αυτοπεποίθηση, του Ρωμανού
Λεκαπηνού – διπλωματική επιδεξιότητα, ψυχραιμία και επιμονή στους στόχους του καθώς επίσης και τις
κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του Βασίλειου του Β ΄- πόλεμος κατά των δυνατών και επιλογή
κατάλληλων συνεργατών και τις στρατιωτικές του συνήθειες – σκληρότατες και μακράς διάρκειας
εκστρατείες χωρίς χρονοδιαγράμματα)

β. Αγώνες με τους Βουλγάρους

 Ο ελληνομαθής αλλά φιλόδοξος νέος ηγεμόνας των Βουλγάρων Συμεών αυτοτιτλοφορείται «Βασιλεύς
Βουλγάρων και Ρωμαίων».
 Φιλοδοξώντας να ιδρύσει μια βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατορία πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη.
 Οι φιλοδοξίες του τερματίστηκαν με το θάνατό του.
 Ο διάδοχός του Πέτρος σύναψε ειρήνη με το Βυζάντιο. Νυμφεύτηκε μάλιστα την ανεψιά του αυτοκράτορα
Ρωμανού Λεκαπηνού Μαρία.
 Οι συγκρούσεις – φοβερότερες πλέον – αναζωπυρώνονται, όταν ο τσάρος Σαμουήλ ιδρύει το Βουλγαρικό
Κράτος με πρωτεύουσα την Αχρίδα (πάνω από τις Πρέσπες).
 Οι Βούλγαροι συντρίβονται από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ στον ποταμό Σπερχειό, στη Φθιώτιδα (997)
και στο Κλειδί [ανάμεσα στις Σέρρες και το Μελένικο] (1014).
 Η Βουλγαρία υποτάσσεται ολοκληρωτικά (1018) και οργανώνεται σε δύο θέματα. Τα σύνορα του Βυζαντίου
φτάνουν πάλι στο Δούναβη.

γ. Οικονομικές συνέπειες των πολέμων

 Με την επέκταση των βυζαντινών συνόρων προστέθηκαν στο Κράτος:
- νέα εδάφη,
- νέο δυναμικό (ανθρώπινο και μη),
- έσοδα.
 Με τον τερματισμό των εχθρικών επιδρομών αναπτύχθηκαν οι καλλιέργειες, πολλαπλασιάστηκαν η παραγωγή
και τα νομισματικά αποθέματα (η ποσότητα των ράβδων του χρυσού που κατέχει μια χώρα
– σήμερα η κεντρική τράπεζά της – με βάση την οποία ρυθμίζεται η αξία των νομισμάτων που
κυκλοφορούν) του Βυζαντινού Κράτους.
 Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν ο πλούτος που
- έφερε ευμάρεια (αφθονία υλικών αγαθών, άνετη ζωή),
- ενδυνάμωσε το Κράτος,
- ενίσχυσε το διεθνές κύρος της Αυτοκρατορίας,
- γέμισε με αυτοπεποίθηση και περηφάνια τους υπηκόους.
(Το τελευταίο παράθεμα προσφέρεται για τη μελέτη των συνεπειών της βυζαντινής εποποιίας - συγκέντρωση
τεράστιων νομισματικών αποθεμάτων, αύξηση των κυκλοφορούντων πολύτιμων μετάλλων και τόνωση του
εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου [και της βιοτεχνίας φυσικά], βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και τόνωση
της αυτοπεποίθησης των Βυζαντινών, ενίσχυση του διεθνούς κύρους της αυτοκρατορίας, αύξηση των
δυνατοτήτων ανάπτυξης του πολιτισμού.)
Ασκήσεις:
1) Να συμπληρώσετε τη Β στήλη με το στρατιωτικό γεγονός που αντιστοιχεί σε κάθε χρονολογία της
στήλης Α:
Α Β
961
965
1014
1018

2) Να συμπληρώσετε τα κενά:
Επί Ρωμανού του ………………………… το Βυζάντιο αντεπιτέθηκε κατά των Αράβων και ο στρατηγός
…………………………... κατέλαβε την Έδεσσα της Συρίας. Ακολούθησαν οι θριαμβευτικές επιτυχίες του
Νικηφόρου ……………………., του Ιωάννη ……………………… και του Βασιλείου Β΄ στην Κρήτη, την Κύπρο,
την Κιλικία, τη Συρία και την Παλαιστίνη. Οι φιλικές σχέσεις με τους Βουλγάρους διαταράχθηκαν επί
………………….., ο οποίος πολιόρκησε την ………………………… και αυτοτιτλοφορήθηκε «Βασιλεύς Βουλγάρων
και ………………………». Ο διάδοχός του ………………….. συνήψε ειρήνη με το Βυζάντιο. Ο τσάρος των
Βουλγάρων Σαμουήλ ίδρυσε νέο βουλγαρικό κράτος στην ………………………. . Το βουλγαρικό κράτος κατέλυσε ο
Βασίλειος Β΄ και έτσι τα σύνορα του Βυζαντίου έφτασαν πάλι στο …………………….…. . Η επέκταση των συνόρων
της Αυτοκρατορίας και οι κατακτήσεις των Βυζαντινών, σε συνδυασμό με τη διακοπή των αραβικών επιδρομών,
ευνόησαν την ………………………….. της οικονομίας. Ο πλούτος αύξησε τις δυνατότητες της Αυτοκρατορίας και
ενίσχυσε το ………………………. κύρος της.
ΙΣΤΟΡΙΑ Η ίδρυση, η εξέλιξη και ο εκχριστιανισμός του Ρωσικού Κράτους (σ. 43 – 44)
α. Η διαμόρφωση του έθνους των Ρώσων
Οι Βάραγγοι ή Ρως (γνωστοί στους Δυτικούς ως Βίκιγκς και Νορμανδοί)
 Ήταν σκανδιναβικά φύλα (από την περιοχή της Νορβηγίας, Δανίας, Σουηδίας).
 Εμφανίστηκαν στην ιστορία τον 9ο αιώνα.
 Ήταν έμποροι και πειρατές.
 Για να φτάσουν από τη Ρωσία στον Εύξεινο Πόντο και την Κωνσταντινούπολη χρησιμοποιούσαν τα ποτάμια.
 Αναμείχθηκαν με τους ανατολικούς Σλάβους (Ρώσους, Λευκορώσους, Ουκρανούς) δημιουργώντας ένα νέο
λαό.
Το νέο έθνος (έθνος = ένα σύνολο ανθρώπων που έχει τη συνείδηση πως διαφέρει πολιτισμικά από ένα άλλο.
Συνδέεται με κοινούς δεσμούς: καταγωγής, ιστορικής παράδοσης, πολιτισμικών στοιχείων,
αξιών και στόχων, ίσως και θρησκείας και γλώσσας).
 Πήρε από τους Ρως το όνομα και την κρατική οργάνωση.
 Πήρε από τους Σλάβους τη γλώσσα και τη λαϊκή βάση.

β. Ίδρυση Κράτους – Σχέσεις με το Βυζάντιο

Πρώτο Ρωσικό Κράτος ήταν η ηγεμονία του Κιέβου (9ος αι.)
[σήμερα το Κίεβο είναι πρωτεύουσα της Ουκρανίας]
 Είχε εμπορικές σχέσεις με το Βυζάντιο και το Χαλιφάτο.
 Υπέγραψε εμπορικές συνθήκες με το Βυζάντιο (911 και 944).
 Ανέπτυξε πολιτιστικές σχέσεις με το Βυζάντιο.

γ. Εκχριστιανισμός Ρώσων
 Ο Ρώσος ηγεμόνας Βλαδίμηρος βοήθησε το Βασίλειο Β΄ στη συντριβή των βυζαντινών γαιοκτημόνων
(δυνατών).
 Ο Βλαδίμηρος βαπτίστηκε χριστιανός και παντρεύτηκε τη αδελφή του Βασιλείου Β΄ Άννα.
 Οι Ρώσοι βαπτίστηκαν ομαδικά (989).
Οι συνέπειες του εκχριστιανισμού των Ρώσων
 Οι Ρώσοι προσδέθηκαν θρησκευτικά και πολιτισμικά στο Βυζάντιο.
 Οι εμπορικές ανταλλαγές αυξήθηκαν.
 Πολλαπλασιάστηκαν οι Ρώσοι μισθοφόροι στο Βυζάντιο.

Ασκήσεις:
1) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Οι Βάραγγοι ήταν ………………………….. φύλα που εμφανίστηκαν τον 9ο αιώνα.
 Το πρώτο ρωσικό κράτος που δημιουργήθηκε ήταν η Ηγεμονία του ………………….. τον 9ο αιώνα.
 Οι εμπορικές σχέσεις Ρώσων και Βυζαντίου άνοιξαν το δρόμο για τον ………………………… των Ρώσων
κατά το 10ο αιώνα.
2) Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση:
 Στη διάρκεια του 10ου αιώνα οι Ρώσοι
α) υπέγραψαν με το Βυζάντιο δύο εμπορικές συμφωνίες, που τους επέτρεπαν να εμπορεύονται στην
Κωνσταντινούπολη.
β) έκαναν δύο αιματηρούς πολέμους με το Βυζάντιο.
γ) εκχριστιανίστηκαν από τον Κύριλλο και το Μεθόδιο.
δ) διέκοψαν τις διπλωματικές σχέσεις με το Βυζάντιο.
 Ο ηγεμόνας των Ρώσων Βλαδίμηρος
α) ασπάστηκε το χριστιανισμό, έπειτα από πίεση του πάπα.
β) ασπάστηκε το χριστιανισμό, αφού προηγουμένως νυμφεύθηκε την αδελφή του Βασιλείου Β΄.
γ) ασπάστηκε το χριστιανισμό, έπειτα από απαίτηση του λαού του.
δ) ασπάστηκε το χριστιανισμό και στη συνέχεια νυμφεύθηκε την αδελφή του Βασιλείου Β΄.
3) Να διορθώσετε τα λάθη στο παρακάτω κείμενο:
 Με τον εκχριστιανισμό των Ρώσων το χαλιφάτο διεύρυνε τη σφαίρα επιρροής του, επηρεάστηκε βαθιά ο
βυζαντινός πολιτισμός, ενισχύθηκε η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο χωρών και αυξήθηκε ο αριθμός των
Φράγκων και Αράβων μισθοφόρων στο βυζαντινό στρατό.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία σελ. 48

Στα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων:
 Αυξήθηκε ο πληθυσμός.
 Αναπτύχθηκε η οικονομία, ιδιαίτερα στις πόλεις.

α. Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου

Στα τέλη του 8ου αι. και στις αρχές του 9ου. :
 Αρχίζει να σχηματίζεται μια νέα αριστοκρατία της γης (ή επαρχιακή).
 Παράλληλα, υπάρχει και η αριστοκρατία των αξιωμάτων (ή αστική) [αυτοί δηλαδή που
διαθέτουν κρατικά αξιώματα].
 Σταδιακά οι δύο ομάδες της αριστοκρατίας μέσω γάμων συγχωνεύτηκαν σε μία ενιαία τάξη
στα τέλη του 10ου αι. Είναι οι δυνατοί.
 Στους δυνατούς περιλαμβάνονταν οι πολιτικοί, οι στρατιωτικοί και οι θρησκευτικοί
άρχοντες καθώς και οι διαχειριστές της κρατικής, της αυτοκρατορικής, της εκκλησιαστικής
και μοναστικής περιουσίας.

Οι αγρότες (οι πένητες, οι φτωχοί) αποτελούνταν από:

 ελεύθερους γαιοκτήμονες,
 ακτήμονες γεωργούς που ενοικίαζαν γη για καλλιέργεια (οι ακτήμονες γεωργοί νοίκιαζαν
από την Εκκλησία, το κράτος ή τους ιδιώτες γη, με υποχρέωση να κρατούν το κτήμα σε καλή
κατάσταση, να πληρώνουν στον ιδιοκτήτη ένα ποσό ετησίως σε είδος ή σε χρήμα και να
καταβάλλουν στο κράτος τον έγγειο φόρο. Μπορούσαν έτσι να χρησιμοποιούν και να
εκμεταλλεύονται το κτήμα ενεργώντας σχεδόν σαν ιδιοκτήτες, με τον όρο να μη χειροτερεύει η
κατάσταση του κτήματος),
 παροίκους, που ήταν δεμένοι με τη γη ή είχαν προσωπική εξάρτηση από τους κυρίους της και
είχαν για όλη τους τη ζωή την υποχρέωση να καλλιεργούν ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης.
Κατέβαλλαν στον κύριο της γης ένα ποσοστό επί της παραγωγής.

Κατάσταση αγροτικής οικονομίας:

 Από τις αρχές του 9ου αι. η αγροτική κοινότητα και οι ανεξάρτητοι αγρότες κινδύνευαν να
χάσουν την περιουσία τους από τους μεγαλοκτηματίες και από τη βαριά φορολογία.
 Οι μεγαλοκτηματίες αποκτούσαν τη γη των μικροκαλλιεργητών είτε νόμιμα (αγορά ή
κληροδοσία) είτε παράνομα.
 Οι ευγενείς από τα έσοδα των κτημάτων τους και τους μισθούς από τα αξιώματά τους, ζούσαν
με χλιδή (πολυτελώς) και αρνούνταν να δαπανήσουν χρήματα για να βελτιώσουν τα μέσα και
τις τεχνικές της παραγωγής.
 Τα μεγάλα κτήματα δεν ήταν ενιαία:
- αποτελούνταν από διάσπαρτες εκτάσεις, τα χωρία ή προάστεια,
- τα καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι.
 Η αγροτική οικονομία παρέμενε στάσιμη. Το γεγονός αυτό κόστισε στο Βυζάντιο, όταν περί
τα μέσα του 11ου αιώνα άρχισαν να εκδηλώνονται σοβαρά προβλήματα.
β. Οικονομία και κοινωνία των πόλεων σελ. 49
Η οικονομία στις πόλεις (η αστική οικονομία όπως και η αγροτική ήταν εκχρηματισμένη)
γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη:
 Στις αρχές του 9ου αι., παλιές πόλεις, όπως η Πάτρα και η Σπάρτη, ανοικοδομήθηκαν, ενώ
ιδρύθηκαν και νέες.
 Κάστρα έγιναν πόλοι οικονομικής ανάπτυξης:
- Μέσα σε αυτά αναπτύσσονταν οικονομικές δραστηριότητες.
- Έγιναν «αστυκώμαι» ή «αγροτοπόλεις», αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα.
 Μεγαλύτερη εμπορική κίνηση είχαν οι πόλεις Έφεσος, Ευχάϊτα, Τραπεζούντα κ.ά., όπου
διεξάγονταν ετήσιες εμποροπανηγύρεις.

Οι έμποροι και οι βιοτέχνες:

 Ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες ή επαγγελματικά σωματεία (συστήματα).
 Με βάση κάποιες διατάξεις διαμορφώνονταν το ύψος της παραγωγής και οι τιμές των
προϊόντων.
 Οι διατάξεις που αφορούσαν τα επαγγέλματα στην Κωνσταντινούπολη καθορίζονταν από το
Επαρχικόν Βιβλίον.
 Οι βιοτεχνίες επεξεργάζονταν τρόφιμα, ενώ από το 10 αι. εμφανίστηκαν επιχειρήσεις σχετικές
με την επεξεργασία πολυτελών προϊόντων (μετάξι, μπαχαρικά, πολύτιμοι λίθοι).

Το βυζαντινό εξωτερικό εμπόριο αναβίωσε το 10ο αι.:

 Υπήρχαν σχέσεις:
- με τους Βουλγάρους και τους Ρώσους,
- με τους Άραβες (Χαλιφάτο),
- με τις ιταλικές πόλεις και ιδιαίτερα τη Βενετία.
 Οι βυζαντινοί έμποροι ταξίδευαν μέχρι το Κάιρο και άλλους τόπους του Χαλιφάτου, για να
προμηθευτούν τα περιζήτητα και πολύ επικερδή μπαχαρικά.
 Αλλά και οι μουσουλμάνοι έμποροι μετέφεραν μπαχαρικά, αρώματα και βαφικές ύλες στο
Βυζάντιο. Ο εκτελωνισμός (νόμιμη εξαγωγή εμπορευμάτων από το τελωνείο) τους γινόταν
στην Τραπεζούντα, εμπορική πύλη της Μ. Ασίας προς Ανατολάς.

Μεσαία τάξη και δήμος:

 Η ανάπτυξη της οικονομίας των πόλεων οδήγησε στη διαμόρφωση μιας ισχυρής μεσαίας τάξης
(τάξης των επιχειρηματιών) που αποτελούνταν από εμπόρους, βιοτέχνες, ναυκλήρους και
τραπεζίτες. Οργανωμένη σε συντεχνίες ή αδελφότητες υποκινούσε λαϊκά κινήματα κατά των
ευγενών, ιδιαίτερα τον 11ο αι. και άρχισε να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή και να
διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στα κοινά.
 Οι πολυάριθμες λαϊκές μάζες των πόλεων (δήμος) αποτελούνταν από φτωχούς που εργάζονταν
περιστασιακά ή ήταν άνεργοι.
ΙΣΤΟΡΙΑ             σελ. 50 - 51
Η νομοθεσία της Μακεδονικής Δυναστείας και η σύγκρουσή τους με τους «δυνατούς»
α. Η ν ο μ ο θ ε τ ι κ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α
 Οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Μακεδόνων (η δυναστεία βασίλεψε για 200 περίπου
χρόνια με 17 αυτοκράτορες), για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα που αφορούσαν τη
διοίκηση του Κράτους, εξέδωσαν μια σειρά νόμων που ανταποκρίνονταν στις συνθήκες της
εποχής τους.
Εκδόθηκαν οι ακόλουθες συλλογές ή μεμονωμένοι νόμοι:
 Πρόχειρος Νόμος: εύχρηστο απάνθισμα νόμων που αντικατέστησε την Εκλογή
(νομική συλλογή της δυναστείας των Ισαύρων).
 Επαναγωγή: εισαγωγή στον Πρόχειρο Νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις αρμοδιότητες
του αυτοκράτορα και του Πατριάρχη.
 Βασιλικά: συλλογή νόμων, οποία αντλεί, κυρίως, από τις νομικές συλλογές του
Ιουστινιανού.
 Επαρχικόν Βιβλίον: διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της
Κωνσταντινούπολης.
 Νεαρές: νέοι νόμοι που είχαν ως επιδίωξη τον περιορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.
β. Ν ό μ ο ι κ α ι α γ ώ ν α ς κ α τ ά τ ω ν δ υ ν α τ ώ ν
 Η προσπάθεια για τον περιορισμό της δύναμης των δυνατών (των μεγάλων γαιοκτημόνων)
ήταν βασικό γνώρισμα της κοινωνικής πολιτικής των Μακεδόνων.
 Οι δυνατοί επιδίωκαν να πάρουν τη γη των φτωχών καλλιεργητών, να αποσπάσουν προνόμια
και να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία.
 Το Βυζαντινό Κράτος έδινε εκείνη την περίοδο ιδιαίτερη βαρύτητα στην προστασία των
μικρών καλλιεργητών, γιατί αυτοί:
- Με τους φόρους που πλήρωναν εξασφάλιζαν το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών εσόδων.
- Αποτελούσαν την κύρια βάση του στρατού των θεμάτων.
 Με τους νόμους τους οι Μακεδόνες αυτοκράτορες πέτυχαν:
- Όταν πουλιόταν ένα κομμάτι κοινοτικής γης, οι πωλητές να προτιμούν για αγοραστές τους
γείτονες και τους συγγενείς.
- Να επιστραφούν στους φτωχούς καλλιεργητές, χωρίς αποζημίωση, τα χωράφια που είχαν
πάρει οι δυνατοί.
- Να απαγορεύεται η αγοραπωλησία των στρατιωτικών κτημάτων, αφού όσοι είχαν αυτά
τα κτήματα ήταν υποχρεωμένοι να στρατεύονται.
- Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
- Να πληρώνουν οι δυνατοί τους φόρους των φτωχών του χωριού (αλληλέγγυον).
Παλιότερα, τους φόρους αυτούς τους πλήρωναν όλα τα μέλη της κοινότητας.
Το αλληλέγγυον καθιερώθηκε από το Βασίλειο Β΄.

Ά σ κ η σ η: Να βάλετε το Σ, αν οι παρακάτω προτάσεις είναι σωστές ή το Λ, αν είναι λανθασμένες:

 Το Επαρχικόν Βιβλίον ήταν διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης. 
 Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν έλαβαν μέτρα για να περιορίσουν τη δύναμη των δυνατών. 
 Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες έλαβαν ιδιαίτερα μέτρα που αποσκοπούσαν στην αύξηση της εκκλησιαστικής
περιουσίας. 
 Το αλληλέγγυον αφορούσε την υποχρέωση των δυνατών να πληρώνουν τους φόρους των φτωχών. 
 Η Επαναγωγή αντικατέστησε την Εκλογή των Ισαύρων. 
Συμπληρωματικές πηγές
ΙΣΤΟΡΙΑ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ - ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (1025 – 1453)

Ι. Η ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ
1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025 – 1081) σελ. 52 – 54
α. Η εσωτερική κρίση
 Μετά το θάνατο του Βασιλείου Β΄ (1025) η βυζαντινή κυβέρνηση πήρε μέτρα που οδήγησαν στη
στρατιωτική αποδυνάμωση του Κράτους:
- παραμέληση του στόλου,
- διάλυση των θεμάτων και των θεματικών στρατών,
- αντικατάσταση της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας από μισθοφόρους,
- χρησιμοποίηση πολλών ξένων σε ανώτερες θέσεις.
 Επιβλήθηκαν δυσβάστακτοι φόροι που οδήγησαν στην εξέγερση του αγροτικού πληθυσμού.
 Στην Αυτοκρατορία εκδηλώθηκε έντονη πολιτική αστάθεια γύρω στα 1060 (παρατηρήθηκε συχνή εναλλαγή
αυτοκρατόρων που ήταν ανίκανοι να δώσουν λύση στα προβλήματα της Αυτοκρατορίας).
β. Οι στρατιωτικές αποτυχίες
Η στρατιωτική αποδυνάμωση οδήγησε σε στρατιωτικές αποτυχίες:
 Το 1071 οι Σελτζούκοι Τούρκοι (τουρκικά φύλα που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη
μουσουλμανική Ανατολή τον 11ο και 12ο αιώνα και πέτυχαν το σταδιακό εκτουρκισμό της Μικράς Ασίας) στη
μάχη του Ματζικέρτ (κοντά στη λίμνη Βαν της Αρμενίας) νίκησαν τα μισθοφορικά στρατεύματα του
Βυζαντίου. Η έλλειψη οπλισμού, πειθαρχίας και ηθικού ήταν οι κυριότεροι παράγοντες της ήττας. Ο ίδιος ο
αυτοκράτορας Ρωμανός Δ΄ Διογένης πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο Τούρκος Σουλτάνος Αλπ-Αρσλάν θαύμασε την
παλικαριά του Ρωμανού και του φέρθηκε με γενναιοψυχία, Έκλεισε μαζί του φιλική συνθήκη , τον άφησε
ελεύθερο και, αφού πήρε λύτρα, του επέστρεψε τους αιχμαλώτους. Μετά τη μάχη σταδιακά συρρικνώθηκε η
βυζαντινή παρουσία στη Μικρά Ασία αφού ο δρόμος προς τη Μ. Ασία ήταν τώρα ανοιχτός για τους Τούρκους.
 Το 1071, επίσης, οι Νορμανδοί (απόγονοι των Βίκιγκς) κατέλαβαν το Μπάρι, το τελευταίο βυζαντινό οχυρό
της Ιταλίας. Το γεγονός αυτό σήμανε το τέλος της Βυζαντινής Ιταλίας.
 Στο βορρά οι Σέρβοι και οι Ούγγροι αποδείχτηκαν επικίνδυνοι αντίπαλοι.
 Από το θάνατο του Βασιλείου Β΄ έως την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Κομνηνών σημειώνεται
σοβαρή υποχώρηση της βυζαντινής δύναμης.

Α σ κ ή σ ε ι ς:
1) Να βάλετε το Σ, αν οι παρακάτω προτάσεις είναι σωστές ή το Λ, αν είναι λανθασμένες:
 Οι διάδοχοι του Βασιλείου Β΄ ακολούθησαν την ίδια με αυτόν πολιτική στο στρατιωτικό τομέα. 
 Στο στρατό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χρησιμοποιήθηκε μεγάλος αριθμός μισθοφόρων. 
 Η φορολογία των αγροτών μειώθηκε με αποτέλεσμα να επικρατεί ικανοποίηση στους αγροτικούς πληθυσμούς.

 Το 1071 το Βυζάντιο χάνει τις τελευταίες κτήσεις του στην Ιταλία. 
 Οι Σελτζούκοι Τούρκοι επιφέρουν ισχυρά πλήγματα σε βάρος του Βυζαντίου στη Μικρά Ασία. 
2) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Με την ψευδαίσθηση ότι το Βυζάντιο είχε εξασφαλίσει για πάντα την ειρήνη, η βυζαντινή κυβέρνηση πήρε
μέτρα …………………………... . Ειδικότερα, παραμέλησε το …………………, διέλυσε τα
……………………… και τους θεματικούς στρατούς, αντικατέστησε την υποχρεωτική στράτευση με ένα
………..………, τον οποίο χρησιμοποίησε για να στρατολογεί ξένους μισθοφόρους, και χρησιμοποίησε
πολλούς ξένους σε …………………………. θέσεις.
3) Να διορθώσετε τα λάθη:
 Την περίοδο 1025 – 1081 νέοι εχθροί άρχισαν να απειλούν το Βυζάντιο. Ειδικότερα, στην Ανατολή οι
Σελτζούκοι, τουρκικό φύλο, ηττήθηκαν από τα μισθοφορικά στρατεύματα του Βυζαντίου στη μάχη του
Ματζικέρτ, στη Δύση οι Λογγοβάρδοι αφαίρεσαν από το Βυζάντιο τις ιταλικές του κτήσεις (το 1071 κατέλαβαν
το Μπάρι, που ήταν το τελευταίο βυζαντινό οχυρό), στο Βορρά οι Σέρβοι και οι Γερμανοί αποδείχθηκαν
επικίνδυνοι αντίπαλοι.
4) Να επιλέξετε τη σωστή απάντηση:
 Την περίοδο 1025 – 1081 παρατηρήθηκε
α) στρατιωτική κρίση.
β) οικονομική και κοινωνική κρίση.
γ) πολιτική κρίση.
δ) όλα τα παραπάνω.
ΙΣΤΟΡΙΑ Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση της Αυτοκρατορίας σελ. 55 – 56
α. Κατάσταση της αυτοκρατορίας 
 Όταν ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081 – 1118) ανέβηκε στο θρόνο, το Βυζάντιο αντιμετώπιζε μεγάλες εξωτερικές
απειλές:
- Οι Νορμανδοί απειλούν τις ακτές της Ηπείρου.
- Οι Κουμάνοι (νομαδικός λαός τουρκικής καταγωγής) – Πατζινάκες (τουρκικά φύλα) λεηλατούν τα Βαλκάνια.
- Οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατακτούν μέρος της Μικράς Ασίας.
β. Εσωτερική πολιτική
 Οι Κομνηνοί εφάρμοσαν το θεσμό της Πρόνοιας, ενισχύοντας τους ευγενείς. Παραχωρούσαν, δηλαδή, στους ευγενείς
αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών.
 Οι ευγενείς αυτοί ονομάστηκαν προνοιάριοι ή στρατιώτες (αριστοκρατικός πατριωτισμός, υποδηλώνει ότι οι
Κομνηνοί, για να αποτρέψουν την κατάρρευση του κράτους, στηρίχτηκαν κυρίως στη στρατιωτική αριστοκρατία του
Βυζαντίου κι όχι στις αγροτικές μάζες, όπως οι Ίσαυροι και οι Μακεδόνες). Οι άνθρωποι αυτοί πολλές φορές είχαν
βαρβαρική καταγωγή και ήταν γενικά σκληροί, άπληστοι και αδίστακτοι. Έτσι η επέκταση του θεσμού της πρόνοιας (στα
χρόνια του Μανουήλ Κομνηνού) οδήγησε στην καταστροφή των αγροτών και των βυζαντινών επαρχιών. Οι απλοί
αγρότες βυθίστηκαν στη φτώχεια.
γ. Εξωτερικές επιτυχίες
Ο Αλέξιος Α΄(1081 – 1118) :
 Ανακατέλαβε πόλεις της Μικράς Ασίας (Νίκαια, Σμύρνη, Έφεσος, Σάρδεις) εκμεταλλευόμενος με επιδέξιο τρόπο τις
συμφωνίες που υπέγραψε με τους αρχηγούς των σταυροφόρων.
 Στα Βαλκάνια απαλλάχτηκε από τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κουμάνων.
 Παραχώρησε εμπορικά προνόμια στους Βενετούς (βλ. επόμενο μάθημα).
Ο Ιωάννης Κομνηνός (1118 – 1143) :
 Κατέλαβε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μικρά Ασία.
 Έφτασε μέχρι την Αντιόχεια της Συρίας.
 Επέβαλε την κυριαρχία του Βυζαντίου στους Σέρβους και προσπάθησε να ελέγξει το ουγγρικό βασίλειο.
Ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143 – 1180) :
 Ακολούθησε φιλοδυτική εσωτερική πολιτική.
 Συνέχισε τις εκστρατείες ενάντια στους Σελτζούκους στη Μ. Ασία.
 Σύναψε συνθήκη ειρήνης με τους Ούγγρους και ταπείνωσε τους Σέρβους.
δ. Η στρατιωτική κατάρρευση
 Ο Μανουήλ Α΄ έκανε παράτολμες εκστρατείες στην Ιταλία. Το γεγονός αυτό ενθάρρυνε τους Σελτζούκους για επιθέσεις
εναντίον των εδαφών του Βυζαντίου.
 Ο βυζαντινός στρατός συντρίφτηκε στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας (1176). Η ήττα αυτή παγίωσε την παρουσία των
Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Ο ίδιος ο Μανουήλ συνέκρινε την ήττα αυτή με την καταστροφή που είχε
υποστεί το Βυζάντιο πριν από 105 χρόνια στο Ματζικέρτ.
 Σταδιακά μειώθηκε ο χριστιανικός πληθυσμός, λόγω της πείνας, των ασθενειών και της φυγής των Χριστιανών σε
γειτονικές περιοχές.
 Οι επαρχίες της Μικράς Ασίας σταδιακά εξισλαμίστηκαν (οι κάτοικοι πλέον ήταν Μουσουλμάνοι).
Συμπληρωματικές πηγές

Άσκηση:
Να βάλετε το Σ (Σωστό) ή το Λ(Λάθος):
 Ο Ιωάννης Κομνηνός ήταν ο ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών. 
 Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός έγινε αυτοκράτορας το 1281. 
 Με το θεσμό της Πρόνοιας απέκτησαν καλλιεργήσιμη γη οι μικροκαλλιεργητές.
 Στους ευγενείς – προνοιάριους ή στρατιώτες το κράτος παραχωρούσε αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα, με αντάλλαγμα την
παροχή διοικητικών υπηρεσιών. 
 Ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός ακολούθησε φιλοδυτική εσωτερική πολιτική και στηρίχθηκε στις υπηρεσίες των Λατίνων. 
 Η ήττα του βυζαντινού στρατού στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια της Μικράς Ασίας. 
 Μετά την ήττα του βυζαντινού στρατού στο Μυριοκέφαλο επήλθε σταδιακά ο εξισλαμισμός της Μικράς Ασίας. 
ΙΣΤΟΡΙΑ Η ενετική οικονομική διείσδυση και το Σχίσμα των Εκκλησιών σελ. 57 – 58 
α. Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς
 Για να αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς της Ιταλίας που είχαν αποβιβαστεί στα παράλια της Ηπείρου και ήταν έτοιμοι να
βαδίσουν κατά της βυζαντινής πρωτεύουσας, ο Αλέξιος Α΄ ζήτησε τη βοήθεια των Βενετών.
 Με τη βοήθεια του στόλου των Βενετών το Βυζάντιο νίκησε τους Νορμανδούς.
 Σε αντάλλαγμα της βοήθειας που του πρόσφεραν ο Αλέξιος τους έδωσε τα ακόλουθα προνόμια, με το χρυσόβουλο του
1082:
 Οι άρχοντες της Βενετίας πήραν χρήματα για την πραγματοποίηση κοινωφελών ή άλλων έργων και
αξιώματα.
 Οι έμποροι της Βενετίας απέκτησαν στην Κωνσταντινούπολη σκάλες (αποβάθρες στο λιμάνι) και
εμπορικά καταστήματα.
 Οι Βενετοί είχαν το δικαίωμα να εμπορεύονται ελεύθερα, χωρίς να πληρώνουν δασμούς, σε όλα τα
σημαντικά βυζαντινά λιμάνια.
 Αποτέλεσμα αυτών των προνομίων ήταν η οικονομική κυριαρχία των Βενετών στην Ανατολή.
 Το Βυζάντιο έχασε τη θέση του μεσάζοντα μεταξύ των Αράβων και της Δυτικής Ευρώπης (έως τότε τα βενετσιάνικα
εμπορικά πλοία παρέδιδαν τα εμπορεύματα που προορίζονταν για την Ανατολή στους βυζαντινούς εμπόρους, οι οποίοι τα
προωθούσαν στον προορισμό τους) και την κυρίαρχη θέση του στο εμπόριο.
 Οι αυτοκράτορες προσπάθησαν αργότερα να περιορίσουν τη δύναμη της Βενετίας:
 παραχωρώντας προνόμια σε άλλες ιταλικές ναυτικές πόλεις Πίζα και Γένουα (μέτρο που εφαρμόστηκε από τον
Μανουήλ Κομνηνό, ο οποίος πέτυχε να διχάσει τους αντιπάλους του και να παρέμβει στρατιωτικά στην Ιταλία),
 δημεύοντας τις περιουσίες των Βενετών,
 υποκινώντας βιαιότητες του πληθυσμού της πρωτεύουσας εναντίον τους.
β. Το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών (= η διάσπαση της χριστιανικής Εκκλησίας σε ανατολική και σε Δυτική) [1054]
 Η ρήξη ανάμεσα στα πατριαρχεία της Κωνσταντινούπολης και της Ρώμης οφειλόταν στην αντιπαλότητα Ανατολής –
Δύσης για την κυριαρχία στο χριστιανικό κόσμο (Η αντιπαράθεση Ανατολής – Δύσης ήταν παλιά - είχε και πολιτικά
αίτια, π.χ. οι συγκρούσεις Βυζαντινών και Φράγκων για τη χρήση του αυτοκρατορικού τίτλου - και είχε καταλήξει το 867
σε ένα πρώτο σχίσμα, με αφορμή τον εκχριστιανισμό και την πνευματική κηδεμονία των Σλάβων, ιδίως των Βουλγάρων,
όταν πατριάρχης στην Κωνσταντινούπολη ήταν ο Φώτιος). Ρόλο έπαιξε επίσης και η μακρόχρονη αποξένωση μεταξύ της
λατινικής Δύσης και της ελληνικής Ανατολής
 Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες διακόπηκαν τελείως (Σχίσμα των δύο Εκκλησιών). Στο πλευρό του
πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης τάχθηκαν τα πατριαρχεία Αντιοχείας, Ιεροσολύμων και Αλεξανδρείας.
 Οι διαφορές δεν ήταν αγεφύρωτες (α. η αξίωση του πάπα περί πρωτείου, β. πρωτοβουλίες του πάπα σε ζητήματα
δογματικά και λατρείας και γ. η αποδοχή το 1014 από τον πάπα της προσθήκης του Filioque στο Σύμβολο της Πίστης),
αλλά οι διαπραγματεύσεις στην Κωνσταντινούπολη ανάμεσα στον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο και τον απεσταλμένο
του πάπα καρδινάλιο Ουμβέρτο, έναν δογματικό ιερωμένο, δεν απέδωσαν λόγω της αλαζονείας και της εγωπάθειας και
των δύο πλευρών.
 Τα δύο πατριαρχεία αντιπροσωπεύουν πλέον δύο διαφορετικές Εκκλησίες (Ορθόδοξη Εκκλησία και Ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία).
 Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν κατανόησαν τη σημασία του γεγονότος που είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία. (i. καλλιέργεια στη Δύση πνεύματος μίσους προς την Ανατολή καθώς και της ιδέας της
πολιτικής υποταγής του Βυζαντίου και ii. αδιαλλαξία που χώρισε τόσο πολύ το χριστιανικό κόσμο ώστε την ώρα του
κινδύνου από την εξάπλωση των Τούρκων να αποτύχουν όλες οι προσπάθειες των Παλαιολόγων για βοήθεια από τα
χριστιανικά κράτη της δυτικής Ευρώπης).
Συμπληρωματικές πηγές
Ασκήσεις:
1) Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
 Ο Αλέξιος Α΄, για να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των Νορμανδών, ζήτησε βοήθεια από τους Βενετούς. Σ Λ
 Η βενετική οικονομική διείσδυση είχε ως αποτέλεσμα το Βυζάντιο να εξασθενήσει. Σ Λ
 Το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών προκάλεσε τεράστια εντύπωση στους ανθρώπους εκείνη την εποχή. Σ Λ
 Η αντιπαράθεση των δύο Εκκλησιών αφορούσε ουσιαστικά το ζήτημα της κυριαρχίας επί της Χριστιανικής Οικουμένης. Σ Λ
 Το χρυσόβουλο είναι επίσημη έγγραφη συμφωνία, υπογεγραμμένη από τον αυτοκράτορα και σφραγισμένη με τη χρυσή του βούλα.
Σ Λ
2) Να αντιστοιχήσετε:
Αλέξιος Α΄ Κομνηνός Επικεφαλής της παπικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη.
Κωνσταντίνος Θ΄ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, όταν έγινε το Σχίσμα.
Μανουήλ Α΄ Κομνηνός Παραχώρησε εμπορικά προνόμια στους Βενετούς.
Ουμβέρτος Διέταξε τη δήμευση των περιουσιών Βενετών.
Μιχαήλ Κηρουλάριος Στα χρόνια της βασιλείας του έγινε το Σχίσμα των 2 Εκκλησιών.
3) Να συμπληρώσετε τα κενά:
Στα χρόνια του ……………………………… Θ΄ η παλιά αντιπαράθεση Ανατολής – Δύσης έφτασε στη ρήξη. Οι σχέσεις μεταξύ των
πατριαρχείων Ρώμης και ……………………………. διακόπηκαν πλήρως. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό ως ……………………………….
των ……………………………………. . Η αλαζονεία των διαπραγματευτών καρδινάλιου ……………………………. και πατριάρχη Μιχαήλ
…………………………………… οδήγησε σε οριστική ρήξη παρ’ όλο που οι διαφορές δεν ήταν αγεφύρωτες. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε
μίσος Ανατολής – …………………………. . Οι σύγχρονοι με τα γεγονότα δεν κατάλαβαν τη σημασία τους. Τα παραπάνω γεγονότα έμελλαν
να έχουν ανυπολόγιστες επιπτώσεις στις τύχες της ……………………………….. αυτοκρατορίας.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙ. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης  σελ. 59 – 61

α. Ορισμός και παράγοντες
 Οι σταυροφορίες, που οργανώθηκαν στη Δύση τον 11ο αιώνα με πρωτοβουλία των παπών, είχαν ως στόχο την
απελευθέρωση των Αγίων Τόπων και του Πανάγιου Τάφου που είχαν κατακτήσει οι Σελτζούκοι (1077) και γεννήθηκαν
από τον συνδυασμό της ιδέας των προσκυνημάτων που αναβιώνουν στη διάρκεια του 11ου αι. και της ιδέας του ιερού
πολέμου (της χριστιανικής απάντησης στο ισλαμικό τζιχάντ).
Παράγοντες που επηρέασαν τη διαμόρφωσή τους:
 Η φημολογία για τις ωμότητες των Αράβων και Τούρκων εναντίον των προσκυνητών. (Από τον 7ο αι. οι Άγιοι Τόποι είχαν
καταληφθεί από τους Άραβες, αλλά αυτοί, αν και μουσουλμάνοι είχαν σεβαστεί τον Πανάγιο Τάφο και είχαν αφήσει πλήρη
ελευθερία στους χριστιανούς κατοίκους αλλά και στους προσκυνητές. Όταν οι Σελτζούκοι το 1077 έγιναν κυρίαρχοι της
περιοχής, απαγόρευσαν στους χριστιανούς τις επισκέψεις, λεηλάτησαν την περιοχή και συχνά βιαιοπραγούσαν σε βάρος των
προσκυνητών. Είναι βέβαια πιθανό ότι πολλά από τα γεγονότα για ωμότητες των Τούρκων κατακτητών ήταν δημιουργήματα
της φαντασίας του πάπα και του καθολικού κλήρου, οι οποίοι ήθελαν να φανατίσουν τους χριστιανούς, προκειμένου να
πάρουν μέρος στη σταυροφορία.)
 Τα οικονομικά προβλήματα της Δύσης. (Την κακή οικονομική κατάσταση της Ευρώπης επισήμανε και ο πάπας Ουρβανός
Β΄, όταν κήρυττε τη σταυροφορία στο Κλερμόν της Γαλλίας, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Η γη στην οποία κατοικείτε δεν έχει
πλούτη. Γι’ αυτό τρώγεστε και σφάζεστε μεταξύ σας. Σταματήστε τα μίση και πηγαίνετε στους Αγίους Τόπους. Τα βασίλεια
της Ασίας θα είναι δικά σας μερίδια.»)
 Το κάλεσμα του Αλέξιου Α΄ στους ηγεμόνες της Δύσης – κοσμικούς και θρησκευτικούς - για βοήθεια (πρόσκληση-
πρόκληση να απελευθερώσουν τους Αγίους Τόπους από τους Τούρκους και υπόσχεση για στήριξη των σταυροφόρων με
πλοία, χρήματα και τρόφιμα, υπό τον όρο ότι θα απέδιδαν στο Βυζάντιο παλαιότερες κτήσεις του που θα ανακτούσαν από
τους Τούρκους).
β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες
Πρώτη σταυροφορία (1096 – 1099):
 Είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Τα οικονομικά προβλήματα (υπερπληθυσμός και έλλειψη γης) έπαιξαν κάποιο
ρόλο.
 Στην αρχή προηγήθηκαν οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες (60.000 περίπου με αρχηγό τον Πέτρο τον Ερημίτη) που
εξολοθρεύτηκαν από τους Τούρκους. Ακολούθησαν το 1096 οι φεουδάρχες που νίκησαν τους Τούρκους.
 Οι σταυροφόροι ανέκτησαν εδάφη της Μικράς Ασίας που τα παραχώρησαν στο Βυζάντιο.
 Οι φεουδάρχες ίδρυσαν αυτοτελή κρατίδια στη Συρία και την Παλαιστίνη και τον Ιούλιο του 1099, μετά ένα μήνα
πολιορκίας, κατέλαβαν την Ιερουσαλήμ και ίδρυσαν το βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Την άλωση ακολούθησε φρικτή σφαγή,
γιατί οι σταυροφόροι φαντάζονταν ότι τιμωρούσαν τους δήμιους του Χριστού. Για την προστασία των νέων αυτών
κρατών οργανώθηκαν τάγματα ιπποτικά: των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη (Ιωαννίτες), των Ιπποτών του Ναού (Ναΐτες)
και των Τευτόνων. Οι ιππότες αυτοί ζούσαν σαν ασκητές στρατιώτες με αυστηρούς κανονισμούς.
Δεύτερη και τρίτη σταυροφορία (12ος αιώνας):
 Δεν είχαν επιτυχία. Η Τρίτη σταυροφορία μάλιστα οργανώθηκε με αφορμή την άλωση της Ιερουσαλήμ από το σουλτάνο
της Αιγύπτου Σαλαδίν το 1187. Το Βυζάντιο κατά την τρίτη σταυροφορία έχασε την Κύπρο, που την κατέλαβε ο Άγγλος
βασιλιάς Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος (1192) αλλά την πούλησε στους Γάλλους φεουδάρχες Λουζινιάν. Στον έλεγχο των
Δυτικών παρέμεινε για τέσσερις αιώνες. (Μετά τους Γάλλους πέρασε διαδοχικά στα χέρια των Βενετών, των Τούρκων
και των Άγγλων, στους οποίους την πούλησαν οι Τούρκοι το 1878. Το 1960 η Κύπρος κέρδισε την ανεξαρτησία της,
χωρίς ωστόσο να τελειώσουν τα δεινοπαθήματά της.)
γ. Η τέταρτη σταυροφορία:
 Μετά την πρώτη σταυροφορία υποχώρησαν τα θρησκευτικά κίνητρα και κυριάρχησαν τα υλικά κίνητρα:
i. φθόνος που γεννά η υπεροχή-οικονομική, πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική
ii.φόβος του διαφορετικού (ελληνική γλώσσα και ορθόδοξο δόγμα) και αδυναμία των Φράγκων να το κατανοήσουν
iii.έλλειψη οργάνωσης και αποκλίσεις από το στόχο-οι σταυροφόροι φθάνουν κατά κύματα και κάθε ομάδα υπακούει σε
διαφορετικό αρχηγό
iv.ψυχολογία του όχλου που δρα με γνώμονα το συναίσθημα κι όχι τη λογική
v.οικονομική κατάσταση και κοινωνική προέλευση των σταυροφόρων (δουλοπάροικοι που οι αρχηγοί τους τους είχαν
υποσχεθεί προνόμια και που είχαν μια τυχοδιωκτική νοοτροπία)
vi.συμμετοχή της εκκλησίας-σε επίπεδο κατώτερου κλήρου-στις βιαιότητες
vii.οικονομική, πολιτική και στρατιωτική αδυναμία του Βυζαντίου να αντιμετωπίσει τους σταυροφόρους.
 Οι σταυροφόροι, που αρχικά είχαν στόχο την Αίγυπτο και τη Συρία, στράφηκαν στην Κωνσταντινούπολη μετά από
πρόσκληση του Αλέξιου Άγγελου, γιου του έκπτωτου αυτοκράτορα Ισαάκιου Άγγελου, ο οποίος τους υποσχέθηκε
υλικές αμοιβές καθώς και την υποταγή της Ανατολικής εκκλησίας στον Πάπα, αν τον βοηθούσαν να πάρει πίσω το
θρόνο από το θείο του. Ο Αλέξιος Γ΄ τελικά δραπέτευσε στη Θράκη και πήρε το θρόνο ο Αλέξιος Δ΄. Αλλά, ως
επιπόλαιος, δεν μπόρεσα να ξεπληρώσει τα υπεσχημένα στους Βενετούς, ούτε να υποτάξει την Ανατολική Εκκλησία
στον πάπα. Γι' αυτό με επανάσταση τον αντικατέστησε ο Αλέξιος Ε΄ Δούκας Μούρτζουφλος. Οι Σταυροφόροι
χρησιμοποίησαν την αθέτηση της υπόσχεσης ως αφορμή για να επιτεθούν στην Πόλη, την κατέλαβαν (12 Απριλίου 1204)
και την παρέδωσαν σε μια άνευ προηγουμένου τριήμερη λεηλασία και καταστροφή (1204). Δε σεβάστηκαν ούτε την
Αγία Σοφία την οποία απογύμνωσαν από τα ιερά της σκεύη.
  Συνέπειες της Άλωσης: α) Ύστερα από συμφωνία Βενετών και σταυροφόρων, υπήρξε διανομή των εδαφών της
Αυτοκρατορίας και τη θέση της Αυτοκρατορίας κατέλαβε πλέον ένας σημαντικός αριθμός λατινικών και ελληνικών
κρατιδίων, κάτι που προετοιμάζει την άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ Β΄ (1453), β) θησαυροί και έργα τέχνης
μεταφέρονται στη Δύση, γ) δημιουργείται αντιλατινικό ρεύμα που εξηγεί και την αποτυχία της θρησκευτικής πολιτικής
των Παλαιολόγων αργότερα.
Συμπληρωματικές πηγές
ΚΕΙΜΕΝΟ 5

ΚΕΙΜΕΝΟ 6

ΚΕΙΜΕΝΟ 7
 ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΛΑΪΟΥ | «ΒΗΜΑ». Κυριακή 29 Απριλίου 2001

«Ο Πάπας κάνει πόλεμο»

«"Ω, γένος των Φράγκων, γένος εκλεκτό του Θεού και αγαπητό στον Θεό,... σ' εσάς απευθύνεται ο λόγος μου, σ'
εσάς η παραίνεσή μου... Θυμηθείτε τα ανδραγαθήματα των προγόνων σας, τη δόξα και το μεγαλείο του βασιλιά
Καρόλου του Μεγάλου και του γιου του Λουδοβίκου, και των άλλων βασιλιάδων σας, που κατέστρεψαν τα
βασίλεια των ειδωλολατρών και προσέθεσαν τα εδάφη τους στις κτήσεις της μεγάλης Εκκλησίας... Η
Ιερουσαλήμ είναι ο ομφαλός της γης, η γη της παραγωγική όσο καμία άλλη, ως άλλος Παράδεισος. Αυτήν τη γη
ελάμπρυνε με την ενανθρώπισή του ο Σωτήρας του ανθρωπίνου γένους, την καλλώπισε με την παρουσία του,
την αγίασε με το μαρτύριό του, την έσωσε με τον θάνατό του, τη δόξασε με την ταφή του. Αυτή η βασιλική
πόλη, η οποία βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου, είναι τώρα αιχμάλωτη στα χέρια των εχθρών Του, είναι υπό
την κυριαρχία αυτών που δεν γνωρίζουν τον Θεό, και βλέπει τη λατρεία των ειδωλολατρών. Ζητάει να
απελευθερωθεί, και σας ικετεύει να σπεύσετε να τη βοηθήσετε. Ζητάει βοήθεια κυρίως από εσάς, γιατί εσάς
έχει ξεχωρίσει ο Θεός από όλα τα έθνη δίνοντάς σας μεγάλη στρατιωτική αρετή...". Οταν ο Πάπας Ουρβανός
είπε αυτά και πολλά παρόμοια, όλοι οι παρόντες αναφώνησαν: "Είναι θέλημα Θεού! Είναι θέλημα Θεού!"».
Έτσι περιγράφει ένας χρονογράφος του 12ου αιώνα τη δημηγορία του Πάπα Ουρβανού στο Clermont, με την
οποία ξεκίνησε η πρώτη Σταυροφορία. Πρόκειται για μία από τις πλέον επιτυχημένες προτρεπτικές ομιλίες
στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κινητοποίησε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων, ίσως συνολικά 200.000 μέχρι το
1101, σε ένα κίνημα που διήρκεσε αιώνες, αλλάζοντας φυσικά μορφή με την πάροδο του χρόνου, και
χαρακτήρισε μια ολόκληρη εποχή: τα τέλη του 11ου αιώνα, ο 12ος και ο 13ος, οι κατ' εξοχήν αιώνες των
Σταυροφοριών, συμπίπτουν με την ακμή της Δυτικής Ευρώπης, όπως άλλωστε, σύμφωνα με πολλούς
ερευνητές, και του Βυζαντίου, τουλάχιστον ως το 1204. Το θέλημα Θεού βέβαια ήταν κυρίως βουλή των
ανθρώπων, και τα θρησκευτικά κίνητρα αποδυναμώθηκαν γρήγορα. Ωστόσο το μείγμα θρησκείας και πολέμου
ήταν ισχυρό και συγκίνησε πολλούς τον Μεσαίωνα.
Ασκήσεις:
1. Να βάλετε σε κύκλο το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
 Οι σταυροφορίες ήταν μια κίνηση που εκδηλώθηκε τον 9ο αιώνα και αποσκοπούσε στην απελευθέρωση των
Αγίων Τόπων. Σ Λ
 Η πρώτη σταυροφορία είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Σ Λ
 Οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες προηγήθηκαν, αλλά εξολοθρεύτηκαν από τους Πέρσες. Σ Λ
 Οι φεουδάρχες ίδρυσαν ακολούθως μια σειρά από κρατίδια στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη. Σ Λ
 Στις σταυροφορίες που διαδέχτηκαν την πρώτη υποχώρησαν βαθμιαία τα υλικά και κυριάρχησαν τα
θρησκευτικά κίνητρα. Σ Λ
2. Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Οι επόμενες δύο σταυροφορίες δε ……………………….. από …………………….. . Σημαντική για το
………….… ήταν η απώλεια της …………………, έμμεση συνέπεια της ……… Σταυροφορίας. Η
μεγαλόνησος καταλήφθηκε από τον ………………… βασιλιά Ριχάρδο …………………………. και
παραδόθηκε στο ……………….. ……………… . Έκτοτε το νησί παρέμεινε στα χέρια των
…………………….. για …………….... αιώνες.
ΙΣΤΟΡΙΑ 2. Η περίοδος της Λατινοκρατίας και τα ελληνικά κράτη σελ. 62 – 63 
Λ α τ ι ν ο κ ρ α τ ί α = η περίοδος κατά την οποία οι Δυτικοί κατακτητές, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204),
δημιούργησαν κράτη σε εδάφη που ανήκαν προηγουμένως στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τα κράτη αυτά ήταν πάρα πολλά και
διέφεραν ως προς την έκταση και τη δύναμή τους.
α. Τ α λ α τ ι ν ι κ ά κ ρ ά τ η
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης 
 Ένα μεγάλο μέρος των κτήσεων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας διανεμήθηκε από τους σταυροφόρους και
άρχισε η περίοδος της Λατινοκρατίας.
 Οι Βενετοί πήραν το μεγαλύτερο μέρος της Κωνσταντινούπολης, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους.
 Στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δημιουργήθηκε μια σειρά λατινικών βασιλείων που ήταν
εξαρτημένα μεταξύ τους:
 Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης (Βαλδουίνος της Φλάνδρας),
 Βασίλειο της Θεσσαλονίκης (Βονιφάτιος Μομφερατικός-περιλάμβανε θρακικά και μακεδονικά εδάφη),
 Δουκάτο των Αθηνών (κυριάρχησαν κατά τον 14ο αι. αρχικά οι Καταλανοί κι αργότερα μια φλωρεντινή οικογένεια
τραπεζιτών),
 Ηγεμονία της Αχαΐας (από το βασίλειο αυτό δημιουργήθηκε το Δεσποτάτο του Μυστρά).
β. Τ α ε λ λ η ν ι κ ά κ ρ ά τ η
 Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Δυτικούς (1204) δημιουργήθηκαν τρία ελληνικά κράτη:
 Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, που εκτεινόταν στις νοτιανατολικές ακτές του Εύξεινου πόντου (ιδρύθηκε από
τους Κομνηνούς, Αλέξιο και Δαβίδ, εγγόνια του Ανδρόνικου Κομνηνού). Η θέση της και η απόστασή της από τα άλλα
ελληνικά κράτη δεν τη βοήθησε να συνεργαστεί μαζί τους. Οι ιδρυτές και οι διάδοχοί τους, αγωνίστηκαν μόνοι, ανάμεσα
σε πολλούς εχθρικούς λαούς και κατάφεραν να την κρατήσουν ελεύθερη 257 χρόνια (μέχρι το 1461), με αποτέλεσμα να
εξελιχθεί οικονομικά και να μετατραπεί σε χριστιανικό κέντρο των γύρω από τον Εύξεινο Πόντο ελληνικών πόλεων.
 Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, που εκτεινόταν στο βορειοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας (ιδρύθηκε από τον εξόριστο
αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεόδωρο Λάσκαρη).
 Το κράτος της Ηπείρου, που περιλάμβανε την Ήπειρο και την Αιτωλοακαρνανία (το ίδρυσε ο Μιχαήλ Άγγελος-Δούκας-
Κομνηνός, με βοηθούς τα αδέρφια του Θεόδωρο και Μανουήλ). Η πιο σημαντική στιγμή της ιστορίας του ήταν η
απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης , της δεύτερης σημαντικότερης πόλης της Αυτοκρατορίας, από τους Λατίνους, είκοσι
χρόνια μετά την άλωσή της (1224).
 Το ισχυρότερο από τα τρία ήταν η Αυτοκρατορία της Νίκαιας.
 Οι Βυζαντινοί (Αυτοκρατορία της Νίκαιας) συνέτριψαν στη μάχη της Πελαγονίας (1259) τους Φράγκους.
 Ως αποτέλεσμα, τους παραχωρήθηκαν τα κάστρα Μάνη, Γεράκι, Μονεμβασία και Μυστράς.
 Τα κάστρα αυτά αποτέλεσαν τον πυρήνα ενός κράτους που απορρόφησε τις φραγκικές κτήσεις και εξελίχθηκε
στο Δεσποτάτο του Μυστρά. Ο κυβερνήτης του (δεσπότης) ήταν αδερφός του Βυζαντινού αυτοκράτορα.
Πρωτεύουσα του δεσποτάτου ήταν ο Μυστράς (εδώ στέφθηκε ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου ο Κωνσταντίνος
ΙΑ΄ Παλαιολόγος το 1449). Η πόλη, που έχει σήμερα εγκαταλειφθεί, αποτελεί με τα παλάτια, τα αρχοντικά και τις εκκλησίες
της ζωντανή μαρτυρία για το μεγαλείο του πολιτισμού και της τέχνης του δεσποτάτου.
γ. Λ α τ ί ν ο ι κ α ι Έ λ λ η ν ε ς
 Οι Δυτικοί (Λατίνοι) έδειξαν υπεροψία και περιφρόνηση για τους «σχισματικούς» Έλληνες. Οι κατακτητές
καταπίεζαν τους κατακτημένους, που γι' αυτό εξεγείρονταν συχνά εναντίον τους. Η καταπίεση των Λατίνων
ανάγκαζε σε ορισμένες περιπτώσεις τους απελπισμένους Έλληνες να επιλέξουν εκούσια τον ζυγό των Τούρκων.
 Οι Έλληνες αντιστάθηκαν αποφασιστικά στους Λατίνους.
δ. Ν έ α ι δ ε ο λ ο γ ί α κ α ι α ν ά κ τ η σ η τ η ς Π ό λ η ς
 Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους αρχίζει να διαμορφώνεται το εθνικό αίσθημα
του Ελληνισμού που αποτελεί πλέον το μοναδικό στήριγμα του Βυζαντίου. Αρχαία ελληνική κληρονομιά και χριστιανική
πίστη συμβιβάζονται στη συνείδηση του Βυζαντινού και να γίνονται τα συστατικά της στοιχεία.
 Τα ελληνικά κράτη οργανώθηκαν στρατιωτικά και πολιτικά και πρόκοψαν στην οικονομία και τον πολιτισμό.
Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο πέτυχε την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης (1261) και την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ο δικέφαλος αετός έγινε το σύμβολο της εξόριστης
αυτοκρατορίας της Νίκαιας, με το ένα κεφάλι να
κοιτάζει την Ανατολή και το άλλο τη χαμένη
Κωνσταντινούπολη. Κάνοντας διπλό αγώνα, κατά των
Τούρκων και των Φράγκων, ο Λάσκαρης και οι
διάδοχοί του Παλαιολόγοι κατάφεραν να διατηρήσουν
τη νέα «αυτοκρατορία» επί 57 χρόνια και από εκεί να
απελευθερώσουν την Πόλη (1261).
Συμπληρωματικές πηγές
1. 2.

Ασκήσεις:
1) Να σημειώσετε το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
Σ Λ
Οι Βενετοί έθεσαν κάτω από τον έλεγχό τους τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου.  
Η Αθήνα μετά τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αποτελούσε κτήση της  
Αυτοκρατορίας της Νίκαιας.
Ο Μυστράς αποτελούσε αρχικά κτήση των Φράγκων.  
Οι Λατίνοι αντιμετώπισαν με σεβασμό τους Έλληνες.  
Το έργο της ανασύστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πραγματοποιήθηκε τελικά από  
τον αυτοκράτορα της Νίκαιας.
2) Ένας έμπορος από τη Δύση πραγματοποιεί ταξίδι στα λιμάνια της Ανατολής. Σκοπός του είναι να
πραγματοποιήσει εμπορικές συναλλαγές στη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη και την Τραπεζούντα.
Να γράψετε δίπλα σε κάθε λιμάνι το κράτος στο οποίο ανήκει αυτό μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης
από τους Λατίνους.
 Θεσσαλονίκη:
 Κωνσταντινούπολη:
 Τραπεζούντα:
3) Να μετατρέψετε σε σωστές τις λανθασμένες φράσεις:
 Ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας πήρε την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
 Η μερίδα του λέοντος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας περιήλθε στους Γάλλους.
 Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας εκτεινόταν στις ΝΑ ακτές του Αιγαίου Πελάγους.
 Οι κατακτητές έδειξαν υπεροψία και περιφρόνηση προς τους «σχισματικούς» Έλληνες.
 Μετά τη μάχη της Πελαγονίας τα κάστρα Μάνη, Γεράκι, Μονεμβασία και Μυστράς παραχωρήθηκαν από τους
Βυζαντινούς στους Φράγκους.
4) Να αντιστοιχήσετε:

 Αυτοκρατορία • Ηπείρου
 Βασίλειο • Αχαΐας
 Δουκάτο • Κωνσταντινούπολης
 Ηγεμονία • Αθηνών
 Κράτος • Θεσσαλονίκης
 Δεσποτάτο • Τραπεζούντας
• Νίκαιας
• Μυστρά
5) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης οι Φράγκοι μοιράστηκαν μεταξύ τους τα ……………………. εδάφη και
άρχισε η περίοδος της …………………………… .
 Τα κάστρα της Μάνης, του Γερακίου, της ……………………………. και του Μυστρά, αποτέλεσαν τον πυρήνα ενός
ακόμα ελληνικού κράτους, του ………………………………. …………………………….. .
 Τα ελληνικά κράτη συνένωσαν τον Ελληνισμό και οι Βυζαντινοί, συνδέοντας την αρχαία ελληνική παράδοση με το
………………………………, δημιούργησαν μια νέα ……………………….. ιδεολογία.
 Ο …………………………………………….. ανακατέλαβε την Πόλη το 1261.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΙΙ. ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΟΤΑΓΗ ΣΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ
1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες για ανάσχεσή τους  σελ. 65 – 66 
α. Η α δ υ ν α μ ί α τ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ
 Το Βυζαντινό κράτος γνώρισε, κυρίως χάρη στην ευφυή διπλωματία του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄, μια
τελευταία αναλαμπή που διήρκεσε ως τα μέσα του 14ου αιώνα.
 Οι εμφύλιοι πόλεμοι ωστόσο είχαν ως αποτέλεσμα:
- την οικονομική και στρατιωτική κατάρρευση,
- την υποτίμηση του νομίσματος (= η μείωση της αξίας ενός νομίσματος σε σχέση με την αξία άλλων
νομισμάτων),
- επιβολή βαριάς φορολογίας που οδήγησε σε επαναστάσεις του λαού και της μεσαίας τάξης κατά των
ευγενών στη Θεσσαλονίκη και την Αδριανούπολη,
- την εξασθένηση του στρατού και του στόλου (ο Ανδρόνικος Β΄ μείωσε τη δύναμη του στρατού και του
στόλου ) με αποτέλεσμα την παρουσία μεγάλου αριθμού μισθοφόρων.
 Η άλλοτε κραταιά Αυτοκρατορία περιορίστηκε στην περιοχή των Στενών (αυτοκρατορία των Στενών) και
εύκολα καταλύθηκε, λίγα χρόνια αργότερα από τους Οθωμανούς (Με τον όρο Αυτοκρατορία των Στενών
αναφερόμαστε στην εδαφική συρρίκνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης
και των γειτονικών της περιοχών).

β. Ο θ ω μ α ν ο ί κ α ι ο ι κ α τ α κ τ ή σ ε ι ς τ ο υ ς
Οι Οθωμανοί (τουρκική φυλή) 
 Ήταν ασιάτες νομάδες που μετανάστευσαν σε μια περιοχή κοντά στην Προύσα.
 Οργανώθηκαν από το σουλτάνο Οθμάν ή Οσμάν, στον οποίο οφείλουν και το όνομά τους.
 Εκμεταλλεύτηκαν την κατάργηση των βυζαντινών ακριτών μετά το 1261 και αξιοποίησαν τον ισλαμικό θεσμό
των γαζήδων (γαζήδες = φανατικοί μαχητές του Ισλάμ που ήταν διατεθειμένοι να υποστούν κάθε δοκιμασία
προκειμένου να επιτύχουν την επικράτηση του Ισλάμ) για να αποκλείσουν και να εξαναγκάσουν, μετά από
μακρόχρονη πολιορκία, τις ελληνικές πόλεις σε παράδοση.
 Έπειτα από πολύχρονους αγώνες κατέλαβαν σταδιακά όλη τη Μικρά Ασία.
 Για την αύξηση του αριθμού του στρατού των Οθωμανών στρατολογήθηκαν παιδιά Χριστιανών
(παιδομάζωμα), που συγκρότησαν τα τάγματα των γενιτσάρων (γενίτσαροι = «νέος στρατός», Τούρκοι
στρατιώτες του πεζικού που ανήκαν σε ένα σώμα το οποίο αποτελούσαν Χριστιανοί που είχαν εξισλαμιστεί
με τη βία σε μικρή ηλικία).
 Οι παράγοντες γενικά που επέτρεψαν την οθωμανική επέκταση ήταν οι εξής:
1) Οι Οθωμανοί ήταν λαός πολεμικός και κύρια απασχόλησή τους ήταν ο πόλεμος.
2) Με την αξιοποίηση του θεσμού των γαζήδων και τη συγκρότηση του επίλεκτου τάγματος των γενιτσάρων
εξασφάλισαν ένα στρατό που πολεμούσε με θρησκευτικό φανατισμό.
3) Οι ικανότητες των σουλτάνων τους.
4) Η μείωση της δύναμης του βυζαντινού στρατού και στόλου και η κυριαρχία των ξένων μισθοφόρων.
5) Η κατάργηση των ακριτών στη Μικρά Ασία.
6) Η ραγδαία εξασθένιση του Βυζαντίου.
7) Οι εσωτερικές χριστιανικές διαμάχες.
8) Οι εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των βυζαντινών αυτοκρατόρων για το θρόνο.
9) Η οικονομική κατάρρευση του Βυζαντίου.
10) Η αδυναμία των βαλκανικών λαών να ενωθούν και να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Οθωμανούς.
11) Η έλλειψη ικανών ηγετών στα Βαλκάνια.
12) Η αδυναμία της Δύσης να αντιληφθεί έγκαιρα τον κίνδυνο της οθωμανικής επέκτασης και η απαθής στάση
της.

Η κατάληψη της Καλλίπολης (1354) τους έδωσε τη δυνατότητα να καταλάβουν εδάφη στη βαλκανική
χερσόνησο 
 Οι Οθωμανοί αξιοποίησαν τη διαίρεση των βαλκανικών λαών.
 Στη μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389) οι Σέρβοι νικήθηκαν και αναγνώρισαν την οθωμανική επικυριαρχία.

γ. Π ρ ο σ π ά θ ε ι ε ς α ν ά σ χ ε σ η ς τ ω ν Ο θ ω μ α ν ώ ν

 Η νίκη των Μογγόλων στην Άγκυρα (1402) εναντίον των Οθωμανών έδωσε παράταση ζωής στο Βυζαντινό
Κράτος.
 Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου Ιωάννης Ε΄, Μανουήλ Β΄ και Ιωάννης Η΄ ταξίδεψαν για βοήθεια στη Δύση.
 Στη Σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας (1438 – 1439) 
 Ο Ιωάννης Η΄ αποδέχθηκε την «ένωση», δηλαδή την υποταγή της Ορθόδοξης στη Ρωμαϊκή Εκκλησία.
 Η υποχώρηση αυτή δεν έγινε αποδεκτή από το λαό.
 Το Βυζάντιο τελικά δεν έλαβε την απαιτούμενη βοήθεια και έμεινε απροστάτευτο στα επεκτατικά σχέδια των
Οθωμανών.
Συμπληρωματική πηγή

Εγκυκλ. Λεξικό «Ηλίου», τόμος 5ος, σελ. 81-82

Άσκηση Σωστό – Λάθος:

 Το 14ο αιώνα οι εμφύλιοι πόλεμοι έφεραν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Σ Λ
 Ο Βαγιαζήτ οργάνωσε τους Οθωμανούς σε κράτος. Σ Λ
 Ο Ανδρόνικος Β΄ μείωσε το βυζαντινό στρατό. Σ Λ
 Η ανάγκη ενίσχυσης του στρατού των Οθωμανών οδήγησε στη στρατολόγηση χριστιανοπαίδων και τη συγκρότηση του
τάγματος των γενιτσάρων. Σ Λ
 Η νίκη των Σέρβων στη μάχη του Κοσσόβου (=Κοσσυφοπεδίου) ανέκοψε προσωρινά την προέλαση των Οθωμανών στα
Βαλκάνια. Σ Λ
 Οι αποφάσεις της συνόδου της Φερράρας – Φλωρεντίας (1438 – 1439) για την «ένωση» των Εκκλησιών έγιναν
αποδεκτές από το λαό της Κωνσταντινούπολης. Σ Λ
ΙΣΤΟΡΙΑ 2. Η Άλωση της Πόλης
α. Π ο λ ι ο ρ κ ί α κ α ι ά λ ω σ η τ η ς Π ό λ η ς
 σελ. 67 - 68

Ο σουλτάνος Μουράτ (1421 – 1451) 

Αφού ξεπέρασε τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί από την ήττα στην Άγκυρα, ανανέωσε την επιθετικότητά του
απέναντι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, κατέλαβε τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη (1430) και αντιμετώπισε νικηφόρα στη
Βάρνα ένα σταυροφορικό στρατό (1444).
Ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής (1451 – 1481) 
 Το 1453 άρχισε η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης. Προηγουμένως οι Τούρκοι είχαν κτίσει το φρούριο της Ρούμελης
στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου, για να εμποδίσουν τη μεταφορά τροφίμων.
Η πολιορκία κράτησε 54 ημέρες (6 Απριλίου – 29 Μαΐου 1453).
Ο γενναίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος
 (διαδέχτηκε στο θρόνο του Βυζαντίου τον αδελφό του Ιωάννη Η΄ το 1449. Μέχρι τότε ήταν δεσπότης του Μυστρά. Μόλις
ανέβηκε στο βυζαντινό θρόνο, προβλέποντας ότι οι Οθωμανοί γρήγορα θα πολιορκούσαν την Πόλη, άρχισε να οργανώνει τα
λιγοστά στρατεύματά του και να συνεννοείται με τη Δύση για την αποστολή κάποιας βοήθειας. Ήταν μια ηρωική μορφή και ένας
ικανός διπλωμάτης. Μέσα στις συνθήκες όμως που επικρατούσαν τότε στο βυζαντινό και στον ευρωπαϊκό χώρο ήταν αδύνατο να
ανα- πτύξει τις ικανότητές του αυτές.) διέθετε ελάχιστες δυνάμεις. Η υπεροχή των Τούρκων σε στρατιώτες και οπλισμό ήταν
συντριπτική. Οι Βυζαντινοί, αβοήθητοι από τα χριστιανικά κράτη, αγωνίστηκαν ηρωικά, αλλά ο αγώνας ήταν άνισος.
 Η Δύση παρ' όλες τις υποχωρήσεις των Βυζαντινών στο θρησκευτικό τομέα, δε βοήθησε αποτελεσματικά το Βυζάντιο για να
αποκρούσει τον κίνδυνο των Οθωμανών. Αυτό μπορεί να αποδοθεί στα εξής: 1) Οι Δυτικοί δεν είχαν συνειδητοποιήσει τη
σοβαρότητα του τουρκικού κινδύνου. 2) Ήταν απορροφημένοι από τις ενδοευρωπαϊκές διαμάχες, που αποκορυφώθηκαν με τον
εκατονταετή πόλεμο (1337 - 1453) μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας και έληξε τη χρονιά της Άλωσης της Πόλης. 3) Ήταν
δυσαρεστημένοι από τα εχθρικά αισθήματα που έτρεφαν γι' αυτούς οι Ορθόδοξοι, τα οποία εκφράστηκαν με τη φράση του
μεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά: «Είναι προτιμότερο να δω να κυριαρχεί στην αγορά της Πόλης το φακιόλι (τουρμπάνι) των
Τούρκων παρά η καλύπτρα των Λατίνων.»
 Η τελική έφοδος έγινε τη νύχτα της 29ης Μαΐου. Κατόπιν σφοδρού βομβαρδισμού και συνεχών επιθέσεων οι γενίτσαροι
πέρασαν από τα ρήγματα των τειχών και έγιναν κύριοι της Πόλης. (Υπάρχει και η άποψη ότι οι γενίτσαροι κατέλαβαν την Πόλη,
αφού παραβίασαν τη μικρή πύλη Κερκόπορτα, που ήταν αφύλακτη και βρέθηκαν πίσω από τα νώτα των Βυζαντινών, στο σημείο
όπου πολεμούσε ο αυτοκράτορας.) Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ έπεσε στο πεδίο της μάχης, κυκλωμένος από τους
εισβολείς.
 Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, όπως προέβλεπε ο θρησκευτικός νόμος (= οι κανόνες δικαίου που βασίζονται
στο Κοράνι και είναι υποχρεωτικοί για τους Μουσουλμάνους), η πόλη παραδόθηκε στους μαχητές. Οι σφαγές και οι λεηλασίες
διήρκεσαν τρεις ολόκληρες μέρες. Από την πρώτη κιόλας μέρα ο Μωάμεθ μπήκε με πομπή στην κατακτημένη πόλη,
προσευχήθηκε στην Αγία Σοφία και ανήγγειλε ότι από τότε και στο εξής πρωτεύουσα του Κράτους του θα είναι η Πόλη.
β. Ο ι σ υ ν έ π ε ι ε ς
 Η Άλωση τραυμάτισε αρχικά την περηφάνια των Ελλήνων που θρήνησαν τη μεγάλη συμφορά.
 Ωστόσο, σύντομα άρχισε να διαμορφώνεται η ελπίδα Ανάστασης του Γένους. Οι Έλληνες σταδιακά άρχισαν
να ελπίζουν για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.
 Το πνεύμα του Βυζαντίου μεταφέρθηκε από τους λόγιούς του στη Δύση.
 Οι Οθωμανοί έκλεισαν τους δρόμους της Ανατολής, ωθώντας τους Ευρωπαίους στις μεγάλες γεωγραφικές
ανακαλύψεις.
γ. Η β υ ζ α ν τ ι ν ή π ν ε υ μ α τ ι κ ή κ λ η ρ ο ν ο μ ι ά
 Η βυζαντινή ιδεολογία επηρέασε έντονα την ιδεολογία του Μοσχοβίτικου Κράτους.
 Οι Ρώσοι θεώρησαν ότι ήταν οι μοναδικοί κληρονόμοι της βυζαντινής πολιτικής και πνευματικής παράδοσης και
διατύπωσαν στις αρχές του 16ου αι. τη θεωρία ότι η Μόσχα ήταν η Τρίτη Ρώμη, η πόλη που έμελλε να ανασυστήσει τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία..
 Πέραν των Ρώσων και οι Ορθόδοξοι βαλκανικοί λαοί επηρεάστηκαν βαθιά από το βυζαντινό πολιτισμό, ενώ
η Ορθοδοξία συνέβαλε στη διατήρηση της πνευματικής τους ταυτότητας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Συνολική προσφορά του Βυζαντίου 
 Η συνεισφορά του Βυζαντίου στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό ήταν πολύ σημαντική.
 Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διέσωσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό από τις αραβικές κατακτήσεις τον 7ο και 8ο αιώνα.
 Ανέπτυξε πρωτότυπη τέχνη που επηρέασε την προαναγεννησιακή τέχνη (στη Δύση) και την οθωμανική αρχιτεκτονική
παράδοση (στην Ανατολή).
 Το Βυζάντιο διαφύλαξε, καλλιέργησε και μετέδωσε στην Ευρώπη την κλασική κληρονομιά, στην οποία ανήκει και η
ρωμαϊκή νομική παράδοση.
 Τελειοποίησε τον τρόπο οργάνωσης του κράτους. Το Βυζαντινό Κράτος επηρέασε τα μεσαιωνικά βαλκανικά κράτη, τη
Ρωσία, το Χαλιφάτο και το Οθωμανικό Κράτος.
 Καλλιεργήθηκαν νέα γραμματειακά είδη (χρονογραφία, λειτουργική ποίηση).
 Αναπτύχθηκαν οι θετικές επιστήμες (όπως η αστρονομία και τα μαθηματικά).
 Διαμορφώθηκαν η θρησκευτική μουσική, ο μοναστισμός (= η τάση απόσυρσης από τα εγκόσμια μέσω της ίδρυσης
μοναστηριών) και οι ουμανιστικές ή ανθρωπιστικές σπουδές (= οι επιστήμες που στο επίκεντρό τους έχουν τον άνθρωπο).
Ασκήσεις:
1) Να σημειώσετε το Σ (Σωστό) ή το Λ (Λάθος):
Σ Λ
 Για να αποκλείσει την Κωνσταντινούπολη, ο Μωάμεθ Β΄ έχτισε στην ευρωπαϊκή ακτή του 
Βοσπόρου το φρούριο της Ρούμελης.
 Παρά τη σημαντική βοήθεια που έλαβαν από τη Δύση οι υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης,  
η πόλη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς.
 Η πολιορκία της πόλης κράτησε 45 μέρες. 
 Ο γενναίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ διέθετε αξιόλογες δυνάμεις. 
 Ο αυτοκράτορας έπεσε στο πεδίο της μάχης, κυκλωμένος από τους εισβολείς. 
 Οι λόγιοι του Βυζαντίου μετά την Άλωση μετέφεραν τον πολιτισμικό του πλούτο στη Δύση. 
 Η βυζαντινή παράδοση επηρέασε την οθωμανική αρχιτεκτονική. 
 Η βυζαντινή πολιτισμική παράδοση άσκησε επιφανειακή επίδραση στους Ρώσους και τους 
Ορθόδοξους βαλκανικούς λαούς.
2) Να συμπληρώσετε τα κενά:
 Συνολικά η συνεισφορά του …………………………….. στον ……………………………… και παγκόσμιο πολιτισμό
ήταν πολύ ……………………………… . Η Αυτοκρατορία διέσωσε τον ……………………………. από την απειλή των
αραβικών κατακτήσεων κατά τον ………………. και τον …………………. αιώνα. Ανέπτυξε μια μεγάλη και
……………………………. τέχνη, που επηρέασε ………………………………. και Δύση.
3) Να αντιστοιχήσετε:
 Αγία Σοφία  Την κατέλαβε ο Μουράτ Β΄.
 Τρίτη Ρώμη  Εκεί οι σταυροφόροι νικήθηκαν από
 Ρούμελη τους Οθωμανούς.
 Βάρνα  Εκεί προσευχήθηκε ο Μωάμεθ, μόλις
 Θεσσαλονίκη μπήκε στην Πόλη.
 Έτσι ονομάστηκε η Μόσχα.
 Φρούριο στην ευρωπαϊκή ακτή του
Βοσπόρου.
ΙΣΤΟΡΙΑ 2. Η Άλωση της Πόλης  σελ. 67 - 68

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΠΗΓΩΝ – ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

 Ποιες πληροφορίες παίρνουμε από τα δύο χρονικά που ακολουθούν για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από
τους Τούρκους;
1) Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους
«…..Έπειτα από αυτό έγινε, αλίμονο, η Άλωση της ίδιας της Κωνσταντινούπολης από τους άθεους Αγαρηνούς και
μπόρεσε να κυριευτεί αυτή που παλιότερα ήταν η βασίλισσα των πόλεων. Αυτός (ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄
Παλαιολόγος) σκοτώθηκε από εκείνους και φόρεσε το στεφάνι του μαρτυρίου μη θέλοντας να παραδώσει το βασίλειο σε
αυτούς που δεν είχαν νόμιμα δικαιώματα πάνω του, και χωρίς να θέλει να διαφύγει, μολονότι μπορούσε. Αλίμονο, αλίμονο,
χάθηκε μαζί και η πατρίδα και κατεδαφίστηκε συθέμελα και οι κάτοικοί της διασκορπίστηκαν σε διάφορες πόλεις και
κράτη. Αυτή η συμφορά έγινε με τη βοήθεια μερικών κατοίκων αυτής της πόλης. Τέτοιες διαστάσεις έλαβε ο σκοτωμός και
η καταστροφή των Χριστιανών κατοίκων της, που μοιάζει με αυτό που έπαθε τα παλιά τα χρόνια η πόλη των Ιεροσολύμων
από το Ναβουχοδονόσορα.»
Χρονικό στο Peter Schreiner. Die Byzantinischen Kleinchroniken
2) Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το «Ρωσικό Χρονικό» του Νέστορα Ισκεντέρη, ένα από τα πιο παλιά
αφηγήματα για την πολιορκία και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο Νέστορας Ισκεντέρης ήταν Χριστιανός που τον
είχαν πάρει μαζί τους οι Τούρκοι.
«….Ο λαός στους δρόμους και στα σπίτια δεν υποτάχθηκε στους Τούρκους, αλλά τους επολέμαγε κι εσκότωσαν πολλούς
εκείνη την ημέρα, αλλά έπεσαν και πολλοί από αυτούς τους ίδιους, καθώς και οι γυναίκες και παιδιά κι άλλους τους
εσκλάβωναν οι Τούρκοι. Αυτοί που ήταν πάνω στις τάπιες (πολεμίστρες) δε θέλησαν να τις παραδώσουν, επολέμησαν με
τους Τούρκους και στις δύο μεριές – με κείνους που ήταν ακόμα όξω και με τους άλλους μέσα στην πόλη – κι όταν την
ημέρα τους ενίκαγαν οι Τούρκοι, κατέβαιναν στους κρυψώνες και τις νύχτες έβγαιναν κι εχτύπαγαν τους Τούρκους.»
Η πολιορκία και η Άλωση της Πόλης
 Με ποιους τρόπους ο Μωάμεθ προσπάθησε να αντιμετωπίσει το δημογραφικό πρόβλημα που δημιουργήθηκε στην
Κωνσταντινούπολη μετά την Άλωση, σύμφωνα με το απόσπασμα που ακολουθεί;
«Και αυτός, ο Μωάμεθ, έστειλε υπαλλήλους του σε όλα τα εδάφη να ανακοινώσουν, ότι όποιος θέλει
μπορεί να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη και να λάβει ελεύθερο από κάθε κτήση το σπίτι του, τους
λαχανόκηπους και τους δεντρόκηπους. Στην πραγματικότητα αυτά επιστράφηκαν σε όποιους επέστρεψαν.
Επειδή με αυτά τα μέτρα η πόλη δεν μπορούσε να εποικιστεί εκ νέου, ο σουλτάνος διέταξε σε κάθε τμήμα
της Αυτοκρατορίας να μεταφερθούν με τη βία και πλούσιες και φτωχές οικογένειες. Στάλθηκαν υπάλληλοι
με φιρμάνια στους καδήδες και τους διοικητές κάθε περιοχής. Αυτοί ανταποκρίθηκαν στις εντολές του
φιρμανιού και εξοστράκισαν και οδήγησαν στην Κωνσταντινούπολη πληθώρα οικογενειών. Στους
νεοεγκατεστημένους, επίσης, δόθηκαν σπίτια. Τότε η πόλη άρχισε να γίνεται πολυάνθρωπη.»
Απόσπασμα από οθωμανικό χρονικό του 15ου αι.,
στο Μ. Τοντόροβα, Πηγές της Ιστορίας των Βαλκανικών λαών

 Να χαρακτηρίσετε τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο από την απάντησή του στις προτάσεις του Μωάμεθ Β΄.
Η απάντηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στις προτάσεις του Μωάμεθ Β΄:
«Το να σου παραδώσω την πόλη ούτε στις δικές μου προθέσεις είναι ούτε σε κανενός άλλου απ’ όσους
κατοικούν σ’ αυτή, γιατί όλοι με κοινή απόφαση (που πήραμε) με τη δική μας αβίαστη θέληση θα πεθάνουμε
και δε θα υπολογίσουμε τη ζωή μας.» Γ. Φραντζής (ιστορικός της άλωσης)

Συμπληρωματικές πηγές
1.
2.

3. 4.
5.
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ (Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ) - 1. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο
α. Η οικογενειακή ζωή
 Ο νόμος δεν επέτρεπε να παντρεύονται τα κορίτσια κάτω από 12 χρονών και τα αγόρια κάτω από 14.
 Το κράτος επέτρεπε το διαζύγιο, όταν συμφωνούσαν και οι δύο σύζυγοι.
 Οι γυναίκες:
 Δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες.
 Είχαν περιορισμένη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή.
 Δεν μπορούσαν να συμμετέχουν σε δημόσιες τελετές.
 Όταν έβγαιναν έξω, έπρεπε να έχουν καλυμμένο το πρόσωπό τους.
 Μετά τον 11ο αιώνα οι γυναίκες μπορούσαν να συμμετέχουν στα κοινά και είχαν πρόσβαση στην παιδεία.
 Τα παιδιά, για να ξεχωρίζουν, έπαιρναν μαζί με το όνομά τους το όνομα του πατέρα τους σε πτώση
γενική. Αργότερα καθιερώθηκε το επώνυμο, αρχικά στις αριστοκρατικές οικογένειες.
β. Το σχολείο
 Τα σχολεία στο Βυζάντιο είχαν δύο κύκλους σπουδών. Στον πρώτο πήγαιναν παιδιά από 7 ετών, ενώ στο
δεύτερο από 12 ετών.
 Τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση και γραφή, αριθμητική και γεωμετρία. Στη συνέχεια διδάσκονταν
ρητορική, αστρονομία, φιλοσοφία και μουσική.
 Οι πόροι για τα σχολεία προέρχονταν από τα δίδακτρα των μαθητών. Τα ορφανά φοιτούσαν δωρεάν.
 Στο πανεπιστήμιο φοιτούσαν όσοι είχαν τις γνώσεις και τις οικονομικές δυνατότητες.
γ. Η ασθένεια, η ιατρική και κοινωνική περίθαλψη, ο θάνατος
 Για την αντιμετώπιση των ασθενειών υπήρχαν στις πόλεις νοσοκομεία καθώς και ιδιώτες γιατροί.
 Πολλές φορές για την αντιμετώπιση των ασθενειών ο λαός κατέφευγε στη μαγεία.
 Σε κάθε πόλη υπήρχαν πτωχοκομεία και ορφανοτροφεία τα οποία ιδρύονταν και συντηρούνταν από την
Εκκλησία.
δ. Η κατοικία
 Τα σπίτια στις πόλεις οικοδομούνταν γύρω από μια κεντρική αίθουσα και ήταν διώροφα:
 Στο ισόγειο βρίσκονταν η κουζίνα, το πλυσταριό, το λουτρό, ένα εικονοστάσι και το δωμάτιο με
το τζάκι.
 Στο δεύτερο όροφο βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια.
 Οι φτωχοί στις πόλεις και στα χωριά στεγάζονταν κάτω από άθλιες συνθήκες. Τα σπίτια τους ήταν μικρά
και αποτελούνταν από ένα ή δύο δωμάτια.
ε. Η ενδυμασία και η μόδα
 Οι αστοί φορούσαν μακρύ χιτώνα, μπότες δερμάτινες το χειμώνα και ανατολίτικα παπούτσια το
καλοκαίρι.
 Οι χωρικοί φορούσαν στιχάρια (= χιτώνες χωρίς μανίκια) και παπούτσια ανοιχτά στη φτέρνα ή
κυκλοφορούν ξυπόλυτοι.
 Οι γυναίκες φορούσαν ιμάτιο με μακριά μανίκια που κάλυπτε και το κεφάλι, φρόντιζαν τα μαλλιά τους με
επιμέλεια και μακιγιάρονταν, ενώ οι πλούσιες φορούσαν πολυτελή ενδύματα, μεταξωτά και λινά.
στ. η διατροφή
 Οι πλούσιοι στη διατροφή τους χρησιμοποιούσαν ορεκτικά, κρέατα, ψάρια, γλυκά και κρασί.
 Ο μέσος Βυζαντινός πολίτης έχει περιορισμένες διατροφικές επιλογές.
ζ. Η ψυχαγωγία
 Η συμμετοχή των Βυζαντινών σε ιεροτελεστίες, θρησκευτικές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές αποτελούσε
την κυριότερη μορφή ψυχαγωγίας.
 Οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης διασκέδαζαν επίσης στον Ιππόδρομο.
 Στην επαρχία τα ετήσια πανηγύρια εξελίσσονταν σε λαϊκές γιορτές. Εκεί συγκεντρώνονταν μάγοι,
αστρολόγοι και θεραπευτές, που τραβούσαν την προσοχή του κόσμου.
η. Ο μοναχισμός
 Οι μοναχοί αρχικά πήγαιναν σε κάποια έρημα ή ακατοίκητο μέρος μακριά από τα εγκόσμια (αναχωρητές,
ερημίτες ή ασκητές γιατί υπέβαλαν το σώμα τους σε νηστεία, προσευχή και αϋπνία).
 Το μοναχικό κίνημα έχει δύο μορφές: μοναχική (άγιος Αντώνιος) και κοινοβιακή (ιδρυτής ο Παχώμιος).
Ξεκίνησε από την Αίγυπτο (4ος αι.) και απλώθηκε στην Εγγύς Ανατολή και σ' όλο τον χριστιανικό κόσμο.
 Ο κοινοβιακός μοναχισμός οργανώθηκε με την ίδρυση μοναστηριών. Επικεφαλής του μοναστηριού είναι ο
ηγούμενος, υπεύθυνος για την τήρηση των κανόνων, τους οποίους οι μοναχοί πρέπει να τηρούν με
ευλάβεια.
 Μετά την αναστήλωση των εικόνων αυξήθηκε ο αριθμός των μοναστηριών χάρη στα προνόμια που
παραχώρησαν ο Βασίλειος Α΄, ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιωάννης Τζιμισκής και άλλοι βυζαντινοί
αυτοκράτορες (στον Όλυμπο Βιθυνίας, στην Καππαδοκία και αλλού, κυρίως, όμως, στο Άγιο Όρος, στη
χερσόνησο του Άθω, που εξελίσσεται στο σημαντικότερο μοναστικό κέντρο.
«ΣΠΙΤΙ ΦΤΩΧΩΝ»
«Η κουζίνα αποτελούσε το κύριο δωμάτιο, αν όχι το μοναδικό. Η εστία ήταν πολύ χαμηλή … και άναβε με ξύλα. Οι καπνοί
έβρισκαν διέξοδο προς τα έξω, από την καπνοδόχο. Οι πλούσιοι έψηναν σπίτι τους ωραίο λευκό ψωμί. Οι φτωχοί που δεν
είχαν τη δυνατότητα να έχουν δικό τους φούρνο, αγόραζαν από τον αρτοποιό ψωμί από πίτουρο. Η βασική επίπλωση ήταν
ένα τετράγωνο ή ορθογώνιο τραπέζι που στηριζόταν σε τέσσερα πόδια, τα οποία ορισμένες φορές συνδέονταν με σανίδες.
Για καθίσματα είχαν πάγκους και σκαμνιά. Στο γεύμα έβαζαν στο τραπέζι μια μόνο χωμάτινη, γαβάθα, απ' όπου ο καθένας
έπαιρνε τη τροφή του με τα χέρια. Τα κρεβάτια, που στηρίζονταν σε τέσσερα πόδια, ήταν ελαφρά ανυψωμένα στο
προσκέφαλο. …. Τα ενδύματα και τα ασπρόρουχα τα φύλαγαν σε ξύλινες κασέλες. Το φως της ημέρας έμπαινε φειδωλά
από τον φεγγίτη του τοίχου. Όταν ερχόταν το βράδυ, προσπαθούσαν να μην ανάψουν το λυχνάρι. Αλλά παντού, ακόμη και
στα πιο φτωχά σπίτια, ένα φυτίλι τοποθετημένο σ' ένα δοχείο με λάδι, έκαιγε μέρα νύκτα μπροστά στο στοιχειώδες
εικονοστάσιο, που κατείχε την τιμητική γωνιά του σπιτιού.»
[ΖΕΡΑΡ ΒΑΛΤΕΡ: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο,
μετάφρ.:Κ. Παναγιώτου, σελ. 175]

«ΘΕΑΜΑΤΑ ΚΑΙ ΛΑΪΚΕΣ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΕΙΣ»

«Εύθυμος περισσότερο από εσωτερική διάθεση παρά από ανάγκη, ο μέσος Βυζαντινός, είναι άνθρωπος που δεν τον τραβάει
το σπίτι. Από την πρώτη αναλαμπή της ημέρας βιάζεται να εγκαταλείψει την άβολη κατοικία του, στην οποία τον κρατάει
κλεισμένο από τη δύση του ηλίου μέχρι την ανατολή, ο φόβος των κακοποιών, που είναι κυρίαρχοι της πόλεως τις
νυκτερινές ώρες.
Αν δεν έχει κανονική και σταθερή εργασία που να κάνει υποχρεωτική την παρουσία του στο εργαστήριο ή στο κατάστημα,
σεριανάει κατά τη διάρκεια της ημέρας, στις κύριες αρτηρίες της πρωτεύουσας. Έχει το αίσθημα ότι περπατάει μέσα σ' ένα
απέραντο πανηγύρι. Παντού, σε κάθε δημόσια πλατεία, σε κάθε γωνιά του δρόμου, οι πιο ποικίλες αττραξιόν προσφέρονται
στα γεμάτα από θαυμασμό μάτια του. Ο κόσμος φτιάχνει κύκλους, γύρω από γελωτοποιούς και από τσαρλατάνους κάθε
είδους. Εκεί είναι ένας ταχυδακτυλουργός, πιο πέρα ένας που λέει τη μοίρα. Εδώ σκοινοβάτες κάνουν χορευτικές φιγούρες
πάνω σ΄ ένα τεντωμένο σκοινί, άλλοι πάλι μένοντας αμετακίνητοι, συστρέφονται, κάνοντας να ανακινηθούν το ένα μετά το
άλλο τα διάφορα μέλη του σώματός τους. Βλέπει κανείς ανθρώπους σκαρφαλωμένους σε ξυλοπόδαρα να περπατούν με
γιγαντιαία βήματα, πάνω από τα κεφάλια των περαστικών, εγκαστρίμυθους που μιμούνται τις φωνές των ζώων. Άλλοι
σοφίζονται να παρωδήσουν τη γλώσσα και τη συμπεριφορά των αγωγιάτηδων, των γιατρών, των παπάδων. Μερικοί
βρίζονται, προσπαθώντας να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλον σε πλούτο και σε ηχηρότητα βωμολοχιών, που ανταλλάσσουν.
Βρισκόμαστε μπροστά σ' ένα σχεδόν πραγματικό θέατρο. Δεν λείπει παρά μόνο η σκηνή.»
[ΖΕΡΑΡ ΒΑΛΤΕΡ: Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο,
μετάφρ.:Κ. Παναγιώτου, σελ. 241]
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ (Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ) -4. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Α. ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ:
1) Αρχιτεκτονική
2) Γλυπτική
3) Ζωγραφική (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες)
4) Μικρογραφία
5) Μικροτεχνία - Μικρογλυπτική
6) Νομισματική
1) Αρχιτεκτονική
ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ:
1) Βασιλική με τρούλο ή τρουλαία Βασιλική (Αγία Σοφία, 6ος αι.)
2) Σταυροειδής με τρούλο (: μορφή ενός σταυρού εγγεγραμμένου σε τετράγωνο) (περίοδος Μακεδ. Δυναστείας)
Παραλλαγές:_ α) Αγιορείτικος τύπος (με τρεις κόγχες)
_ β) Πεντάτρουλος ρυθμός
3) Οκταγωνικός τύπος (11ος αι.)
Εξωτερική εμφάνιση ναών: όχι ιδιαίτερα επιμελημένη
Εσωτερική εμφάνιση ναών: είναι ιδιαίτερα επιμελημένη _ διακόσμηση με τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, ανάγλυφες
παραστάσεις, έργα γλυπτικής και φορητές εικόνες.
Εξήγηση διαφοροποίησης: Η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας τελείται στο εσωτερικό των ναών (σε
αντίθεση με την αρχαία θρησκεία).
2) Γλυπτική:
– Δεν ευνοήθηκε από την Εκκλησία (θύμιζε την αρχαία θρησκεία)
– Αρχιτεκτονικός διάκοσμος με έργα γλυπτικής
– Ανάγλυφες παραστάσεις με διακοσμητικά θέματα
3) Ζωγραφική (τοιχογραφίες, ψηφιδωτά, φορητές εικόνες):
• Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά
– είναι οι κυριότερες μορφές έκφρασης στον εσωτερικό χώρο
– κυριαρχούν σε όλη την περίοδο της βυζαντινής ιστορίας (εκτός από την περίοδο της Εικονομαχίας)
– σε περιόδους οικονομικής κρίσης_ διακόσμηση με τοιχογραφίες και εικόνες
– τα ψηφιδωτά _ δαπανηρά
• Τυπικό σχήμα εικονογράφησης (εποχή Μακεδονικής Δυναστείας):
o Κορυφή τρούλου _ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους και Προφήτες
o Αψίδα ιερού _ η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ
o Λοφία τρούλου _ οι τέσσερις Ευαγγελιστές
o Τοίχοι _ δεσποτικές γιορτές, Άγιοι και Μάρτυρες
• Τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής αγιογραφίας:
– Αδιαφορία για τις σωστές αναλογίες των μορφών
– Απουσία του βάθους (προοπτικής)
– Απουσία κίνησης
– Μορφές: _ λιπόσαρκες _ όρθια, μετωπική απεικόνιση _ πνευματικότητα, αυστηρότητα, επισημότητα
– Η ελευθερία του καλλιτέχνη περιορίζεται στο ελάχιστο (και τότε χρησιμοποιεί στοιχεία κλασικής τεχνοτροπίας)
• Σκοπός Βυζαντινής Τέχνης:
α) να εκφράσει τη ματαιότητα του φυσικού κόσμου και
β) να προβάλει την αιωνιότητα της μετά θάνατον ζωής.
4) Μικρογραφία: η διακόσμηση των χειρογράφων με εικόνες.
Οι μικρογραφίες:
– παριστάνουν διάφορα επεισόδια που περιγράφονται στο κείμενο
– δημιουργούν στενή σύνδεση μεταξύ λόγου και εικόνας
– πληροφορούν για τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής του χειρογράφου
5) Μικροτεχνία - Μικρογλυπτική:
– έργα εκκλησιαστικά και κοσμικά από πολύτιμα μέταλλα, σμάλτο, ξύλο και ελεφαντόδοντο.
– Χαρακτηριστικά: υψηλή τεχνική και ποιότητα, εντυπωσιακή ποικιλία
6) Νομισματική - Νομίσματα
– Έχουν αισθητική αξία (:έργα μικροτεχνίας)
– Τα νομίσματα ως ιστορική πηγή κατατάσσονται στις άμεσες πηγές. Αποτελούν σημαντικές πηγές πληροφόρησης για:
ιστορικά πρόσωπα (βυζαντινοί αυτοκράτορες), πολιτική κατάσταση και πολίτευμα (από τις επιγραφές πάνω σ' αυτά ή από
τις μορφές που προβάλλονται), οικονομία (πόσα νομίσματα κυκλοφορούσαν και ποια αγοραστική αξία είχαν), έκταση των
εμπορικών συναλλαγών (πού βρέθηκαν νομίσματα), θρησκευτικές και καλλιτεχνικές τάσεις (σχήματα, σύμβολα, τρόπος
απεικόνισης μορφών), την κρατική ιδεολογία (από τις επιγραφές και τα σύμβολα) και άλλα.
Β. ΜΟΥΣΙΚΗ
α) Εκκλησιαστική, β) Κοσμική
• α) Εκκλησιαστική μουσική
Μελοποίηση εκκλησιαστικής λειτουργικής ποίησης και ύμνων.
Σκοπός: να ψέλνονται στη Θεία Λειτουργία και άλλες λατρευτικές τελετές
– Ύμνοι: λειτουργικά άσματα με εγκωμιαστικό περιεχόμενο για το Θεό και γενικότερα τα ιερά πρόσωπα
– Ποιητές και μελωδοί: έγραφαν και το ποιητικό κείμενο και τη μελωδία (Ρωμανός ο Μελωδός)
– 8ος αι.: υμνογράφος - μελοποιός _ διαφορετικά πρόσωπα
– Εκκλησιαστική μουσική : μονοφωνική και φωνητική
– Σημειογραφία (= μουσική γραφή) : αλφαβητική
– 8ος αι.: αρχίζει η χρήση άλλων τύπων μουσικής γραφής
– Λειτουργικό δράμα _ δεν ευδοκίμησε στην Ανατολική Εκκλησία
• β) Κοσμική μουσική
– Αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής παράδοσης
– Τραγούδια: επιτραπέζια, ερωτικά, γαμήλια κλπ. _ προσαρμόζονται στη νέα πίστη και λατρεία
– Μουσικά όργανα στις διασκεδάσεις:
– Ορχήστρες με κρουστά, πνευστά και έγχορδα όργανα συνοδεύουν τις λαϊκές και επίσημες τελετές.
– Λαϊκή μουσική: δεν ήταν ξεκομμένη από τη θρησκευτική (αλληλεπίδραση)
– Ιππόδρομος:_ πολλές εορταστικές εκδηλώσεις, πολλά άσματα _ οι ψάλτες τραγουδούσαν μαζί με τους δήμους
(επευφημίες προς αυτοκράτορα και φρουρούς συνόρων του Βυζαντίου). Πολλές από αυτές τις ψαλμωδίες
χρησιμοποιήθηκαν αυτούσιες και στη θρησκευτική υμνογραφία
_ Γινόταν χρήση του αερόφωνου οργάνου (διαδόθηκε στη Δύση από Κων/νο Ε: δώρο στον Πιπίνο το Βραχύ)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ (15ος-18ος αι.)
I. ΟΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

1. Οι ανακαλύψεις (Σχεδιάγραμμα μαθήματος)

A. Τα κίνητρα και οι προϋποθέσεις

• Τέλος Μεσαίωνα: Ευρωπαίοι έμποροι (π.χ. ο Βενετός Μάρκο Πόλο) αναζητούν πολύτιμα προϊόντα της
Ασίας (χρυσό, καρυκεύματα και αρώματα) μέσω του δρόμου του μεταξιού
• 15ος αι.: αποκοπή του "δρόμου του μεταξιού" από Οθωμανούς Ευρωπαίοι: αναζήτηση θαλάσσιου
δρόμου προς αγορές Ανατολής
• Τα κίνητρα των ανακαλύψεων:
– Οικονομικά κέρδη
– Πολιτικά: φιλοδοξίες ηγεμόνων και ανταγωνισμοί
– Θρησκευτικά: η διάδοση του Χριστιανισμού
– Επιστημονικά: η ροπή του ανθρώπου προς τη γνώση
(Επίσης “Το Βιβλίο των Θαυμάτων" του Μάρκο Πόλο έπαιξε σημαντικό ρόλο)
• Οι προϋποθέσεις των ανακαλύψεων:
– Πυξίδα
– Αστρολάβος (όργανο προσδιορισμού του γεωγραφικού πλάτους με βάση την παρατήρηση των άστρων)
– Πορτολάνος (ναυτικός χάρτης)
– Καραβέλα: νέος τύπος πλοίου που συνδύαζε χωρητικότητα, ταχύτητα και ασφάλεια
– Η αντίληψη για τη σφαιρικότητα της γης
B. Τα εξερευνητικά ταξίδια
• Πορτογάλοι: οργάνωσαν αλλεπάλληλα εξερευνητικά ταξίδια
Στόχος: η ανακάλυψη θαλάσσιου δρόμου προς Ινδίες
Τρόπος: πλέοντας γύρω από την Αφρική
Αποτέλεσμα: επιτυχία στόχου (το1498 ο Βάσκο ντε Γκάμα έφτασε στο Κάλικουτ των Ινδιών.)
• Ισπανοί: ανακάλυψη Αμερικής, πρώτος περίπλους της γης
• Χριστόφορος Κολόμβος:
– Ήταν γενουάτης θαλασσοπόρος.
– Τέθηκε στην υπηρεσία του βασιλιά της Ισπανίας.
– Πίστευε ότι η γη είναι σφαιρική.
– Επιχείρησε να φθάσει στην Ασία, πλέοντας δυτικά
– Έκανε τέσσερα (4) εξερευνητικά ταξίδια.
– Ανακάλυψε νησιά και ηπειρωτικές περιοχές της Κεντρικής Αμερικής.
– Αγνοούσε ότι ανακάλυψε νέα ήπειρο.
– Θεωρούσε ότι είχε φθάσει στις Ινδίες.
• 1519 – 1522: Φερδινάνδος Μαγγελάνος - πρώτος περίπλους της γης. Αποδείχθηκε η σφαιρικότητά της
Γ. Η γέννηση ενός Νέου Κόσμου
• Πορτογάλοι και Ισπανοί κατέκτησαν με τη βία τις περιοχές που ανακάλυψαν, τις μετέτρεψαν σε αποικίες,
τις μοίρασαν με τη Συνθήκη της Τορντεζίλας (1494).
• Αποτελέσματα δημιουργήθηκαν δύο (2) αποικιακές αυτοκρατορίες: α) η ισπανική και β) η πορτογαλική
αλλά καταστράφηκαν οι προκολομβιανοί πολιτισμοί της κεντρικής και νότιας Αμερικής από τους
Ισπανούς.
• Τέλη 16ου αι. Ολλανδία, Αγγλία, Γαλλία διεκδικούσαν μερίδιο από τις αποικίες.
• Αποτέλεσμα: δημιουργήθηκαν ανταγωνισμοί και συγκρούσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών
Δ. Η Ευρώπη και ο Νέος Κόσμος
• Οι ανακαλύψεις προκάλεσαν ριζικές μεταβολές σε όλο τον κόσμο.
• α) Αποτελέσματα για την Ευρώπη:
1) Μετατοπίστηκε το κέντρο της οικονομίας από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό και τη Βόρεια Θάλασσα.
2) Νέα λιμάνια (Σεβίλλης, Λισσαβόνας, Αμβέρσας) απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική σπουδαιότητα από
εκείνα της Βενετίας και της Γένουας. .
3) Η εισαγωγή χρυσού και αργύρου στην Ευρώπη διεύρυνε τις ανταλλαγές και δημιούργησε νέες
οικονομικές δραστηριότητες (:εμπορικές, τραπεζικές).
4) Από τις νέες οικονομικές δραστηριότητες επωφελήθηκε μια νέα κοινωνική τάξη, η αστική τάξη.
5) Η γνωριμία με νέους πολιτισμούς κλόνισε τις προκαταλήψεις και τις παλιές αξίες.
6) Αναπτύχθηκαν ποικίλοι επιστημονικοί κλάδοι: γεωγραφία, αστρονομία, ζωολογία, βοτανική, εθνολογία
κ.ά.
β) Επιπτώσεις ανακαλύψεων για τις νέες χώρες (αρνητικές):
1) Οι Ευρωπαίοι εκμεταλλεύτηκαν τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των αποικιών σε βάρος των ιθαγενών και
επέβαλαν την αρχή των άνισων ανταλλαγών.
2) Θεώρησαν τους μη Ευρωπαίους υποδεέστερους και εκμεταλλεύσιμους. Η πολιτική αυτή δημιούργησε
πολλά προβλήματα στον κόσμο που μας απασχολούν ακόμη και σήμερα: δουλεία, αποικιοκρατία,
υπανάπτυξη, φτώχεια των τρίτων χωρών.
2. Αναγέννηση και Ανθρωπισμός (Σχεδιάγραμμα μαθήματος)

_ Τι είναι η Αναγέννηση
Κατά το 15ο αι. εκδηλώθηκε στην Ευρώπη ένα καλλιτεχνικό και πνευματικό κίνημα, η Αναγέννηση. Κύριο
χαρακτηριστικό της Αναγέννησης, στην προετοιμασία της οποίας μεγάλη ήταν η συμβολή των
Σταυροφοριών καθώς και της νέας κοινωνικής τάξης που αρχίζει να διαμορφώνεται, της αστικής, ήταν η
αναβίωση των αξιών της αρχαιότητας για τη θεμελίωση ενός καινούργιου κόσμου.

_ Μια νέα εικόνα του κόσμου

Ο άνθρωπος της Αναγέννησης διεύρυνε τη σκέψη και τη δράση του και διαμόρφωσε διαφορετικές
αντιλήψεις για τον κόσμο. Οι νέες αντιλήψεις στηρίζονταν στην κριτική σκέψη, στην εξέλιξη, στις
επιστήμες και στην ιδέα της προόδου. Ο άνθρωπος έγινε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των λογίων, των
σοφών και των καλλιτεχνών. Το σώμα, η επίγεια ζωή και η ομορφιά αποκτούν τη δική τους θέση στη ζωή
του ανθρώπου και διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη για τη ζωή. Κοιτίδα της Αναγέννησης ήταν η Ιταλία
στις πόλεις της οποίας (Φλωρεντία, Ρώμη, Βενετία, Μιλάνο) οι πνευματικές και καλλιτεχνικές
δραστηριότητες ενθαρρύνονται από διάσημους μαικήνες της εποχής (π.χ. οι ηγεμόνες της Φλωρεντίας
Μέδικοι και του Μιλάνου Σφόρτσα) .

_ Ο Ανθρωπισμός
• Η στροφή προς την Αρχαιότητα
Ο αναγεννησιακός άνθρωπος στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και επιδόθηκε στη
συστηματική μελέτη, μετάφραση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων, προκειμένου να αντλήσει από
αυτόν αξίες για τη θεμελίωση του σύγχρονου κόσμου. Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση της
αρχαιότητας ονομάστηκε Ανθρωπισμός.
• Οι ανθρωπιστές και η Ευρώπη των Διανοουμένων
Οι ανθρωπιστές, οι φορείς του ανθρωπισμού, ταξίδευαν σ' όλη την Ευρώπη και διέδιδαν τις ιδέες τους
δημιουργώντας έτσι ένα δίκτυο σχέσεων και πολιτισμού, που ονομάστηκε Πολιτεία των Γραμμάτων. Ήταν
βαθιά θρησκευόμενοι, επιζητούσαν όμως την αληθινή πίστη και αγωνίζονταν για μια καλύτερη κοινωνία.
Κυριότεροι ανθρωπιστές ήταν: ο Έρασμος (σατιρίζει στο έργο του «Μωρίας εγκώμιον» του 1509 τις
καταχρήσεις της Εκκλησίας, μάχεται υπέρ μιας ειρηνικής Ευρώπης και αποδίδει μεγάλη σημασία στην
παιδεία), ο Φρανσουά Ραμπελαί («Πανταγκρουέλ», 1532), ο Τόμας Μορ (οραματίζεται στο έργο του
«Ουτοπία», 1516, μια ιδανική πολιτεία, όπου θα κυριαρχούν η ειρήνη, η ισότητα και η ανεκτικότητα) κ.ά.

_ Ο οικουμενικός άνθρωπος
Οι ανθρωπιστές οραματίζονταν να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον οικουμενικό άνθρωπο
(homo universalis), που θα καθορίζει ο ίδιος με τη γνώση και τον προσωπικό του αγώνα τη μοίρα του. Ο
οικουμενικός άνθρωπος θα έπρεπε να επιδίδεται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας,
ώστε να αποκτήσει μια πολυδιάστατη προσωπικότητα με σωματικά, ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα. Για
το σκοπό αυτό ιδρύθηκαν πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα και διευρύνθηκαν τα εκπαιδευτικά προγράμματα
περιλαμβάνοντας ένα ευρύ φάσμα μαθημάτων, ώστε οι μαθητές να αποκτούν σφαιρική μόρφωση.

_ Η συμβολή των Ελλήνων λογίων

Την εποχή αυτή ενισχύθηκαν οι ανθρωπιστικές σπουδές με την παρουσία των Ελλήνων λογίων στη Δύση,
οι οποίοι πρόβαλαν τα ελληνικά γράμματα με το διδακτικό και το εκδοτικό τους έργο. Ανάμεσα σ' αυτούς
διακρίθηκαν ιδιαίτερα ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων και ο επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων.

_ Η γέννηση του τυπωμένου βιβλίου και η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού
Η Αναγέννηση και ο Ανθρωπισμός γρήγορα επεκτάθηκαν και σε άλλες χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης,
όπου επικράτησαν παρόμοιες συνθήκες με τις ιταλικές πόλεις. Στη διάδοση του Ανθρωπισμού και της
Αναγέννησης καταλυτική ήταν και η συμβολή της τυπογραφίας, που ανακαλύφθηκε το 1450 από τον
Ιωάννη Γουτεμβέργιο. Η ανακάλυψη αυτή διαδόθηκε ταχύτατα και ευνόησε την πρόσβαση στη γνώση όλο
και περισσοτέρων ανθρώπων, κυρίως των πόλεων.

_ Γράμματα, Επιστήμη και Τέχνη την εποχή της Αναγέννησης

• Γράμματα και Επιστήμη

Κατά το 16ο αι. παρατηρήθηκε λογοτεχνική ανανέωση με τη χρήση εθνικών γλωσσών και με τον
εμπλουτισμό της θεματολογίας. Στην ανανέωση αυτή συνέβαλαν σπουδαίοι συγγραφείς, όπως: ο Μισέλ ντε
Μονταίν, ο Μιγκουέλ Θερβάντες, ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ και ο Νικολό Μακιαβέλλι, που με το έργο του «Ο
Ηγεμόνας» αναλύει την τακτική που πρέπει να ακολουθεί ο ηγεμόνας για την κατάκτηση της εξουσίας.
Ανεξαρτητοποιεί έτσι την πολιτική επιστήμη από τη θεολογία και την ηθική («Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.»)
Η διεύρυνση του κόσμου με τις Ανακαλύψεις, έθεσε νέους προβληματισμούς για τη γη, το σύμπαν και την
επιστήμη. Κυριότεροι επιστήμονες της Αναγέννησης ήταν ο Κοπέρνικος, ο Κέπλερ, ο Γαλιλαίος, ο
Παράκελσος, ο Βεσάλ και ο Βάκων.

• Τέχνη
Η Τέχνη της περιόδου αυτής αποτύπωσε με τον καλύτερο τρόπο την ιδεολογία της Αναγέννησης. Στην
Αρχιτεκτονική οι καλλιτέχνες εμπνέονταν από την κλασική αρχαιότητα. Τη μεγαλύτερη ανάπτυξη όμως
γνώρισε η γλυπτική και η ζωγραφική. Χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής ζωγραφικής είναι η προοπτική
(: η αίσθηση βάθους στις απεικονίσεις) και η τεχνική της φωτοσκίασης.
Το 15ο αι. η Φλωρεντία είχε γίνει το επίκεντρο μιας διαφορετικής καλλιτεχνικής άνθησης, που
προανήγγειλε την ιταλική Αναγέννηση. Ο αιώνας αυτός είναι γνωστός στην ιστορία της τέχνης ως
κουατροτσέντο. Κυριότεροι εκπρόσωποι του κουατροτσέντο είναι ο Μποτιτσέλι και ο Μπενότσο Γκοτσόλι.
Κατά το 16ο αι. άκμασε στην Ευρώπη η Τέχνη της Αναγέννησης με κυριότερους εκπροσώπους στην Ιταλία
το Λεονάρντο ντα Βίντσι, το Μιχαήλ Άγγελο, το Ραφαήλ Σάντι και τον Τιτσιάνο. Στη Γερμανία διακρίθηκε
ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, ενώ στις Κάτω Χώρες ο Ιερώνυμος Μπος και ο Πίτερ Μπρέγκελ και στην Ισπανία ο
Έλληνας Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (el Greco).

• Μουσική
To πνεύμα της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού επηρέασε και τη μουσική. Παράλληλα με την
εκκλησιαστική μουσική καλλιεργήθηκε και η λαϊκή. Ιδιαίτερη ανάπτυξη την περίοδο αυτή παρουσίασε η
πολυφωνική μουσική, με κυριότερο εκπρόσωπο τον ιταλό Τζοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα. Στο τέλος
του 16ου αι. εμφανίστηκαν οι πρώτες μορφές κονσέρτου και συμφωνίας.
3. Η Θρησκευτική μεταρρύθμιση (Σχεδιάγραμμα μαθήματος)

Α. Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι ανθρωπιστές

• ΤΑ ΑΙΤΙΑ
1) Τέλος Μεσαίωνα: Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία βρίσκεται σε κρίση και αδυναμία ανταπόκρισης στις
ανάγκες των πιστών.
2) Ηθική διαφθορά κλήρου η οποία προκαλεί τις διαμαρτυρίες των πιστών.
3) Προκλητικός τρόπος ζωής ανωτέρων κληρικών (ανταγωνισμός με τους ηγεμόνες στον πλούτο,
αδιαφορία για το ποίμνιο).
4) Κατώτεροι κληρικοί: είναι παραμελημένοι και ζουν μέσα στην αμάθεια.
5) Οι χριστιανοί: είναι ανήσυχοι (συνεχείς πόλεμοι, επιδημίες, προφητείες για το τέλος του κόσμου), δεν
έχουν πνευματική καθοδήγηση, βρίσκονται σε σύγχυση και κυριαρχούνται από την ιδέα του θανάτου και
την αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής.
6) Η Εκκλησία: αδυνατεί όχι μόνο αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανησυχίες των πιστών αλλά και
εκμεταλλεύεται το μεταθανάτιο φόβο τους πουλώντας συγχωροχάρτια (: έγγραφα άφεσης αμαρτιών).
• Η συμβολή του ανθρωπιστικού κινήματος στην εκδήλωση της Μεταρρύθμισης
- Οι ανθρωπιστές: καταδικάζουν τις πρακτικές της Εκκλησίας καθώς και τις δεισιδαιμονίες του λαού και
αντιπροτείνουν ειλικρινή πίστη, βασισμένη στο αληθινό μήνυμα του Χριστού ενώ υποστηρίζουν την άμεση
επαφή των Χριστιανών με το θείο λόγο (με τη μετάφραση της Αγίας Γραφής σε λαϊκή γλώσσα και χωρίς τη
μεσολάβηση της επίσημης ερμηνείας από την Εκκλησία).

Β. Η προτεσταντική μεταρρύθμιση
• α) ΓΕΡΜΑΝΙΑ: μαζική πώληση συγχωροχαρτιών
–
καταδίκαζε τα συγχωροχάρτια και υποστήριζε τις απόψεις του για τη θρησκεία.)
– Αντίδραση πάπα: αφορισμός Λούθηρου (1520)
– Λούθηρος: έκαψε δημόσια τη βούλα, του εγγράφου, δηλαδή που έφερε τη σφραγίδα του πάπα της Ρώνης.
• Η διάδοση της Μεταρρύθμισης
– Η διδασκαλία του Λούθηρου (η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης) διαδόθηκε
ταχύτατα στη Γερμανία
– Αντίδραση αυτοκράτορα ΚΑΡΟΛΟΥ Ε΄: έθεσε εκτός νόμου το Λούθηρο ως αιρετικό και αποκήρυξε το
Λουθηρανισμό (αιτία ο φόβος του για διάσπαση του κράτους).
– Αντίδραση οπαδών Λούθηρου και γερμανών ηγεμόνων και διαμαρτυρία τους (διαμαρτυρόμενοι ή
προτεστάντες).
– Γενίκευση σύρραξης μεταξύ οπαδών Λούθηρου και αυτοκρατορικών δυνάμεων
– Τερματισμός σύρραξης με Ειρήνη Αυγούστας (1555). Η συνθήκη αυτή:
1) αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού,
2) αναγνώριζε το δικαίωμα σε κάθε ηγεμόνα να επιβάλει στην επικράτειά του το δόγμα που ήθελε.
– Αποτέλεσμα:
Η Γερμανία διαιρέθηκε σε: α) κράτη καθολικά και β) κράτη διαμαρτυρόμενα
– Διάδοση Μεταρρύθμισης και σε άλλες χώρες με διάφορες παραλλαγές
– Αντίδραση Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
• β) ΓΑΛΛΙΑ
– Διάδοση Μεταρρύθμισης
– Εκπρόσωπος: ο Καλβίνος
– Οπαδοί: Γάλλοι προτεστάντες ή Καλβινιστές (Ουγενότοι)
– Συγκρούσεις μεταξύ Καλβινιστών και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
– Παρίσι: σφαγή 2000 Καλβινιστών (24 Αυγούστου 1572 - νύχτα Αγίου Βαρθολομαίου)
– Ακολούθησαν αιματηροί πόλεμοι για 30 περίπου χρόνια
–Το 1598 με το Διάταγμα της Νάντης αποκαταστάθηκε η ειρήνη που αναγνώριζε το δικαίωμα των
Καλβινιστών να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις.

Γ. Οι αντιδράσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

– Η ταχύτατη επιτυχία Προτεσταντισμού προκάλεσε την αντίδραση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
– Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία:
1) Οργάνωσε τη δική της Μεταρρύθμιση (Αντιμεταρρύθμιση)
2) Συγκάλεσε τη Σύνοδο του Τρέντο (1545 - 1563) στην οποία πάρθηκαν:
α) αποφάσεις για ανασυγκρότηση της Εκκλησίας και
β) δραστικά μέτρα* εναντίον της Μεταρρύθμισης (*μέτρα: 1) Μοναχικά τάγματα, 2) Ιερά Εξέταση, 3)
Λογοκρισία)
3) Ίδρυσε νέους επιβλητικούς ναούς σε ρυθμό μπαρόκ (:με πλούσιο διάκοσμο).
Στόχοι:
α) η προβολή της δύναμης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας,
β) η επιβεβαίωση της υπεροχής του Ρωμαιοκαθολικού δόγματος έναντι του Προτεσταντισμού
4) Ενίσχυσε τη λατρεία της Θεοτόκου και έτσι πολλαπλασιάστηκαν οι εικόνες και οι τελετές για να
διεγερθεί η ευαισθησία των πιστών.

Δ. Η Ευρώπη μετά τη Μεταρρύθμιση

– Πνευματική διαίρεση της Ευρώπης
α) Προτεσταντισμός στη Βόρεια Ευρώπη
β) Ρωμαιοκαθολικισμός στη νότια Ευρώπη
γ) Ορθοδοξία ελληνικός χώρος, Βαλκάνια, Ρωσία
– Η προτεσταντική Μεταρρύθμιση προκάλεσε θρησκευτικές μεταβολές και πολιτικές μεταβολές* στην
Ευρώπη
(*Μεταβολές:
1) Η μετάφραση της Βίβλου σε εθνικές γλώσσες συνέβαλε στην ανάπτυξη εθνικών λογοτεχνιών και στη
σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης,
2) Δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για: α) εξέλιξη επιστημών, β) εκδημοκρατισμό θεσμών, γ) οικονομική
ανάπτυξη, δ) κοινωνική ελευθερία.)