Składniowe środki stylistyczne.

Opis jedenastu słownikowych środków stylistycznych. Może służyć jako materiał

wprowadzający nowe wiadomości lub utrwalający.

Składniowe środki stylistyczne.

Składniowe środki stylistyczne.

T. Składniowe środki stylistyczne

1. Cele lekcji:

a) Wiadomości:

1. Uczeń poznaje lub powtarza poznane środki stylistyczne.

b) Umiejętności:

2. Potrafi rozpoznawać i nazywać je w tekście.

3. Wskazuje na cele stosowania składniowych środków stylistycznych w poezji.
4. Interpretuje składniową stronę utworów.

2. Metoda i forma pracy:

1. Opis – metoda podająca.

2. Pogadanka.
3. Praca w grupach.

3. Środki dydaktyczne:

1. Prezentacja multimedialna „Składniowe środki stylistyczne”.

2. Karta pracy.

4. Przebieg lekcji:

Lekcję proponuję rozpocząć od podyktowania tematu i omówienia środków stylistycznych

wspólnie z uczniami. W tym celu można posłużyć się konspektem i metodą podającą lub
skorzystać z prezentacji multimedialnej „Składniowe środki stylistyczne” w celu
urozmaicenia lekcji lub powtórzenia poznanych już wiadomości.

1. POWTÓRZENIE – wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie

określonego odcinka wypowiedzi. Wyróżnia się powtórzenia leksykalne: anafora, epifora,
refren i powtórzenia brzmieniowe: aliteracja, instrumentacja głoskowa, rym.

ANAFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych

segmentów wypowiedzi, np. „Usłyszałem cichy szelest godzin nieżywych. Usłyszałem
cichy krok rozpaczy idącej ku mnie.” (S. Żeromski, Popioły).
EPIFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów
wypowiedzi, np. „Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie
przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem”. (A. Kamieńska, Iść przez życie)
 REFREN – powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami części wersu, całego
wersu lub całej strofy w tych samych, stałych miejscach. Refren występuje zwykle
w utworach o charakterze pieśniowym. Powtarzany element może służyć wyłącznie
czystej ekspresji, np. „oj, da dana…” lub może zawierać motyw przewodni utworu.
Refren sugeruje więc rytmiczność wiersza lub zwraca uwagę na coś ważnego.

3. APOSTROFA – bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, zjawiska lub

upersonifikowanego przedmiotu, np. „Luno! Ty córo niebios wysoka, / Boskiej podobna
Temirze!” (F.D. Kniaźnin, Do księżyca).
INWOKACJA – rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której
autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o coś (zwykle o natchnienie
i roztoczenie opieki nad powstającym dziełem), np. „Muzo! Męża wyśpiewaj, co
święty gród Troi zburzywszy, długo błądził…” (Homer, Odyseja)
4. PYTANIE RETORYCZNE – pytanie, na które nie wymagana jest odpowiedź. Stawia się go
nie dla uzyskania informacji, tylko dla wyeksponowania celu wypowiedzi i jej
sproblematyzowania. Pytania retoryczne podkreślają przekonania mówcy, angażują
słuchaczy apelując do ich współudziału, np. „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie, / Że ci ze
złota statuę lud niesie, / Otruwszy pierwej?...” (C.K. Norwid, Coś ty Atenom zrobił,
Sokratesie)
5. PRZERZUTNIA – rozbieżność między granicą wersu a granicą jednostki składniowej.
Łączy sąsiadujące wersy, urozmaica tok rytmiczny wiersza, uwydatnia ciężar
znaczeniowy pewnych słów, np. „Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję / Płaczu? Czemu
tak z ogniem postępuję, / Że go nie gaszę, w płaczu opływając?” (J.A. Morsztyn, Cuda
miłości).
6. ANTYTEZA – (przeciwstawienie) – łączenie w jedna frazę skontrastowanych
znaczeniowo wyrazów lub zdań. Zdania łączy się na zasadzie ich jaskrawej sprzeczności,
np. „Lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć”; „Pełno nas a jakoby nikogo nie było”
(J. Kochanowski, Tren VIII). Spiętrzenie antytez jest charakterystycznym elementem
poezji barokowej.
7. INWERSJA – (szyk przestawny) – naruszenie, odwrócenie szyku zdania, czyli taki szyk
zdania, który odczuwa się jako niezwykły z powodu np. zmiany normalnej kolejności
wyrazów lub rozbiciu jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie
należących, np. (…)”którem nieraz w księżyca pobiałach przemierzał / urocze
miasteczko / włodzimierzu” (J. Czechowicz, Westchnienie).

Inwersja nadaje narracji wartki tok, zmienia porządek intonacyjny, uwypukla słowa‐klucze,
jest stylizacją np. na język biblijny lub języki obce, służy efektom brzmieniowym oraz
podkreśla odmienność poetyckiego języka.

8. ELIPSA – pominięcie w zdaniu lub w wyrażeniu jakiegoś składnika (np. orzeczenia), który
przy odbiorze daje się zrekonstruować na podstawie kontekstu. Elipsa jest więc konstrukcją
niekompletna, ale zamkniętą znaczeniowo. Często występuje w postaci równoważnika
zdania. Elipsa w języku codziennym jest przejawem skrótu myślowego (np. „nie chcę do
kina!”) natomiast w języku poetyckim spełnia funkcje ekspresywne, umożliwia kondensację
treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej.

PODSUMOWANIE:

Składniowe środki stylistyczne mogą pełnić następujące funkcje:

- eksponowanie wyrazów szczególnie ważnych dla utworu (powtórzenie, anafora, epifora,

refren);

- podkreślanie czegoś, wyrażanie uporu, przekonania (epifora, anafora);

- tendencja do skrótowości, brak słów, zachwyt, przerażenie (elipsa);

- wskazanie adresata w liryce bezpośredniej, wyrażanie emocji (apostrofa);

- wstęp wiersza, stylizacja na epos, prośba (inwokacja);

- uwypuklanie słów – kluczy, stylizacja na język biblijny, archaizacja (inwersja);

- zmiana toku wiersza, porządku intonacyjnego, sfery brzmieniowej (przerzutnia, inwersja);

- ukazanie kontrastu (antyteza).

Po omówieniu wyżej wymienionych środków poetyckich możemy przejść do samodzielnej

pracy uczniów. W karcie pracy znajdują się fragmenty wierszy. W każdym z nich jest ukryty
pewien środek stylistyczny. Zadaniem uczniów jest wskazanie i nazwanie go. Praca może
odbywać się w małych grupach (2‐4 osoby), indywidualnie lub wspólnie z nauczycielem na
zasadzie pogadanki (kto wie to odpowiada).

Bibliografia:

1. Słownik terminów literackich

2. Adam Kulawik, Poetyka

Plik o rozmiarze 40.50 KB w języku polskim