Professional Documents
Culture Documents
Pepicoso
Pepicoso
Pepicoso
4
CZERWONE LISTY
WYBRANYCH
GRUP ZWIERZĄT
BEZKRĘGOWYCH
CENTRUM
DZIEDZICTWA
PRZYRODY Urząd Marszałkowski
GÓRNEGO ŚLĄSKA Województwa Śląskiego
Raporty opinie 6
Strategia ochrony przyrody
województwa śląskiego
do roku 2030
Raport o stanie przyrody
województwa śląskiego
4
Wydawca
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
ISSN 1427-9142
Druk
Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice
2012
4
Czerwone listy
wybranych
grup zwierząt
bezkręgowych
4
The red lists
of chosen groups
of invertebrate animals
Alicja Miszta
Ogólna charakterystyka województwa śląskiego dla występowania ważek układały się w latach 2000-
i stopień poznania ważek 2008 następująco: średnia temperatura roczna – min.
Województwo śląskie zostało wyodrębnione w wyniku 8,1°C, maks. 10,0°C, średnia rocznych sum opadów – min.
reformy podziału administracyjnego Polski w roku 1998. 620 mm, maks. 1096 mm, średnie usłonecznienie – min.
W jego skład weszły, z pewnymi zmianami, poprzednie 1667 h, maks. 1821 h, średnie zachmurzenie – min. 5,0,
województwa: bielskie, katowickie i częstochowskie. maks. 5,3, średnie prędkości wiatru – min. 2,3 m/s, maks.
Obecnie województwo śląskie graniczy od zachodu 3,7 m/s (podano tylko wartości skrajne według Rocznika
z województwem opolskim (długość granicy 240 km), od statystycznego województwa śląskiego 2008, na podstawie
północy z województwem łódzkim (144 km), od północnego danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej).
wschodu z województwem świętokrzyskim (117 km), Większa część województwa położona jest na obszarze
od wschodu z województwem małopolskim (291 km), wyżynnym, na południu przechodząc w góry, a na za
natomiast od południa przebiega część granicy Polski ze chodzie w nizinę. Trzon województwa, w podziale fizy
Słowacją (87 km) i Republiką Czeską (150 km). czno-geograficznym, tworzy 9 makroregionów: Nizina
Najdalej wysunięte punkty województwa: 51°06´N, Śląska, Wyżyna Śląska, Wyżyna Woźnicko-Wieluńska,
49°23´S, 18°02´W, 19°58´E. Rozciągłość z południa na Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Przed
północ wynosi 190 km, z zachodu na wschód 138 km. borska, Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Po
Najwyżej położony punkt (1534,1 m n.p.m.) znajduje się na górze Zachodniobeskidzkie i Beskid Zachodni. Dziesiąty
zboczu Pilska w gminie Jeleśnia, najniżej (173,6 m n.p.m.) makroregion, Niecka Nidziańska, niewielkim tylko
w gminie Kuźnia Raciborska. fragmentem zachodzi na obszar województwa (Kondracki
Powierzchnia 12334 km2 lokuje województwo śląskie 2002).
w grupie najmniejszych województw Polski (3,9% jej Obszar województwa należy do zlewni dwóch naj
powierzchni). Województwo było do końca 2007 roku większych rzek Polski: Wisły (biorącej swój początek
podzielone jeszcze na 4 mniejsze jednostki admini- w Beskidzie Śląskim) i Odry (ze źródłami w Czechach).
stracyjne: podregion częstochowski o charakterze rol- Przebiega tu między nimi dział wodny. Obszary położone
niczym, podregion centralny śląski i podregion rybnicko- w strefie wododziałowej są w sposób naturalny ubogie
-jastrzębski, oba uprzemysłowione, oraz podregion w wodę. Dużymi zasobami wód charakteryzują się
bielsko-bialski o charakterze rolniczo-przemysłowym. Od natomiast doliny dużych rzek (Jankowski i Molenda
1 stycznia 2008 roku zmienił się podział na 8 podregionów: 2003). W roku 2004 w zlewni Wisły w 36% punktów
bielski, bytomski, częstochowski, gliwicki, katowicki, pomiarowych jakość wody była dobra i zadowalająca,
rybnicki, sosnowiecki i tyski. w pozostałych 64% niezadowalająca i zła, w zlewni Odry
Grunty rolne stanowią około 52% omawianego obszaru odpowiednio 13% i 87% (Głubiak-Witwicka i in. 2005).
(ponad połowa pod zasiewami), lasy i zadrzewienia około Górnictwo węgla kamiennego i rud żelaza, rozwój dużych
32% (w tym wodochronne – 3,6%), wody – 1,5%, tereny aglomeracji miejskich i gęsta infrastruktura komunikacyjna
zajęte pod budownictwo miejskie, transport i przemysł – w sposób istotny przekształciły pierwotną strukturę wód
11,2%. Wskaźnik ludności na 1 km2 jest ponad trzykrotnie powierzchniowych i podziemnych. Częste są zaburzenia
wyższy niż średnia podawana dla całego kraju. Ilość stanów wody, jej przepływów oraz jakości. Głównymi
odpadów wytwarzanych w województwie (z wyłączeniem źródłami zanieczyszczeń wód są: ścieki przemysłowe
komunalnych) stanowi 30,7% odpadów Polski (Rocznik i komunalne, spływy powierzchniowe z terenów użytko-
statystyczny województwa śląskiego 2008). wanych rolniczo oraz zrzuty wód pochodzących z odwa
Niektóre ze wskaźników meteorologicznych istotnych dniania złóż eksploatowanych surowców (Tończyk 2010a).
7
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
Jankowski i Molenda (2001, 2003, 2004) charakte Śląskiem (obszar krainy fizjograficznej nie jest tożsamy
ryzują region górnośląski jako jedyny obszar w Polsce, z obszarem historycznym o tej samej nazwie) oraz
na którym występuje zarówno największa ilość jak częściowo z obszarem Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej
i różnorodność antropogenicznych środowisk wodnych: i Beskidu Zachodniego. Opis różnic w podziale admi
liniowych (młynówki, kanały hutnicze, kanały tran nistracyjnym, fizyczno-geograficznym, historycznym czy
sportowe, tzw. kanały ulgi spełniające rolę kanałów fizjograficznym zwraca uwagę na różne granice obszarów,
przeciwpowodziowych, rowy melioracyjne, sztuczne dla których zbierano informacje o ważkach w przeszłości
koryta rzek, sztolnie odwadniające odprowadzające i obecnie.
wody z pól wyrobiskowych, w końcu kolektory ściekowe) W niedawno wydanym „Atlasie rozmieszczenia ważek
i powierzchniowych (stawy hodowlane, młyńskie, zbio (Odonata) w Polsce” zaproponowano analizę danych
rniki wyrobiskowe bezodpływowe lub przepływowe, o ważkach z podziałem na okres historyczny, obejmujący
zapadliskowe, zaporowe, zalewowe). lata 1825-1990 oraz współczesny, rozpoczynający się
Do większych rzek województwa objętych systemową oceną od 1991 roku. W drugim przypadku wzięto pod uwagę
jakości stanu wód, oprócz Wisły i Odry, należą: Iłownica, fakt, ze początek lat 90. XX w. zbiegł się z zauważalnymi
Wapienica, Biała, Pszczynka, Gostynia, Przemsza, Krynica, zmianami w rozprzestrzenieniu i częstości występowania
Soła, Pilica, Warta, Mała Panew, Kłodnica, Bierawka, ważek w Polsce, w dużym stopniu związanych ze zmianami
Psina, Olza, Liswarta. Ich wody zaliczono w roku 2007 na klimatycznymi oraz, że od tego czasu datuje się wzmożona
podstawie monitoringu diagnostycznego do II klasy – 7%, eksploracja odonatologiczna kraju (Bernard i in. 2009).
III klasy – 26%, IV klasy – 37% i V klasy – 30% (Głubiak- Pierwsze dane przypisane do regionu Śląska przyniosło
Witwicka i in. 2008). opracowanie Weigla z 1806 roku, w którym podał listę
Brak jest naturalnych jezior, natomiast w XX w. ważek obejmującą 10 gatunków (Mielewczyk 1998).
wybudowano i oddano do użytku kilka dużych zbiorników Nieco później, w 1825 i 1840 roku ukazały się prace
zaporowych i poeksploatacyjnych: Międzybrodzki – w roku Charpentier’a, który na podstawie okazów odławianych
1937, Żywiecki i Czaniecki – w roku 1966 na Sole, Dzierżono w okolicach Wrocławia i Brzegu opisał 10 gatunków
Małe – w roku 1938 na Dramie, Kozłową Górę – w roku podając dla nich jako locus typicus Śląsk (cytowane za:
1939 na Brynicy, Pogoria I – w roku 1943, Goczałkowicki – Tończyk 2010b).
w roku 1956 na Wiśle, Przeczycko-Siewierski – w roku Dalszy opis historii badań ważek na Śląsku znajduje
1963 na Czarnej Przemszy, Dzierżono Duże – w roku 1964 się w opracowaniu Sawkiewicza i Żaka (1966), którzy
i Pławniowice – w roku 1968 w dolinie Kłodnicy, Rybnicki rozpoczęli badania faunistyczne ważek, jak sami
– w roku 1972 na Rudzie i Nacynie, Poraj – w roku 1978 wspominają, w 1953 roku, a w latach 1957-1965 prowadzili
na Warcie, Dziećkowicki – w roku 1976, zasilany wodą systematyczne inwentaryzacje na stanowiskach znaj
przerzucaną ze Skawy i Soły. W roku 2005 powstał nowy dujących się w ówczesnych województwach: katowickim,
zbiornik – Kuźnica Warężyńska, na dużym obszarze po opolskim i wrocławskim. Zwrócili oni uwagę, że w tym
eksploatacji piasku (Rzętała M. 2000; Rzętała M. A. 2003; czasie znany był wykaz z opracowania Schneidera (1885),
Bok i in. 2004; Kostecki i Krodkiewska 2005; Machowski który zbierał ważki ze stanowisk znajdujących się obecnie
i in. 2005; Jaguś i Rzętała 2003, 2008; Rzętała M. 2008; w województwie dolnośląskim i opolskim. Nadmienili oni
Rzętała M. A. i in. 2009). także, że ten wykaz wzbogacił o nowe gatunki Edward
Historycznie, linia wododziału Odry i Wisły stanowiła Scholz (Eduard J. R. Scholz) – nauczyciel z Chorzowa,
pierwotną granicę pomiędzy Śląskiem i Małopolską który w roku 1906 zaczął zbierać ważki z terenów
(Pysiewicz-Jędrusik i in. 1998). Wschodni obszar Śląska, uprzemysłowionego Górnego Śląska. Po 100 latach od
zwany Prowincją Górnośląską lub Górnym Śląskiem, pierwszych informacji o ważkach na obszarze Śląska
obejmował ponad połowę obszaru obecnego województwa znano 59 gatunków.
śląskiego, w całości województwo opolskie i czeską część Do 1966 roku udało się Sawkiewiczowi i Żakowi
Górnego Śląska – Horní Slézko (Konopka 1996, Siwek stwierdzić trzy nowe gatunki, wyjaśnić obecność trzech
i Kańok 2000). innych gatunków wątpliwych, ale jednocześnie wycofali
Fizjograficznie, duża część województwa śląskiego oni z listy pięć gatunków, których nie udało się im
pokrywa się z obszarem krainy nazywanej Górnym potwierdzić. Dane uzyskane przez nich i uzupełnione
8
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
o zbiory ważek zachowane w Muzeum Górnośląskim z nich uznano za wymarłe, a trzy nie mają potwierdzonego
w Bytomiu i Muzeum Miejskim w Chrzanowie oraz rozrodu. Spośród 5 gatunków zaliczanych do fauny ważek
informacje z publikacji: Scholza (1908), Prüffera (1918), Polski, a dotychczas nie odnotowanych w województwie
Zaćwilichowskiego (1931, 1938), Siemińskiej (1956), Sowy śląskim, dla Aeshna caerulea i Erythromma lindenii
(1961), Narlocha (1975), M. Żaka i W. Żaka (1981) oraz brak siedlisk. Występowanie A. caerulea w Polsce jest
Buczyńskiego (2000a) wpisują się w okres historyczny. ograniczone tylko do torfowiska wysokiego na Równi
Nie wzięto pod uwagę prac Zięby (1963, 1964, 1967, 1974) pod Śnieżką w Sudetach, natomiast występowanie E.
i Kuflikowskiego (1970, 1974, 1977), dotyczących zbiornika lindenii tylko do niedużego obszaru w zachodniej Polsce,
Goczałkowickiego oraz stawów hodowlanych w Gołyszu łączącego się ze stanowiskami na obszarze Brandenburgii
ze względu na wątpliwości, co do poprawności oznaczenia w Niemczech. Coenagrion scitulum był odnotowany
gatunków larw. Historyczna lista ważek do 1990 roku, dla w Polsce w dolinie Popradu w latach 20. XX w. tylko
województwa śląskiego w obecnych granicach, obejmuje raz i na podstawie jednego osobnika prawdopodobnie
61 gatunków. przeniesionego wiatrem ze Słowacji, a obecnie brak jest
W okresie współczesnym systematyczną inwentaryzację jego ponownych stwierdzeń (Bernard i in. 2009). Pewne
i monitorowanie ważek w województwie śląskim rozpoczęto jest w przyszłości zaobserwowanie Anax ephippiger,
dokładnie 28 kwietnia 2002 r., od pierwszego wyjazdu który jest gatunkiem migrującym z południa i był już
terenowego do rezerwatu „Rotuz” zespołu w składzie: raz odnotowany w roku 1995 blisko granicy województwa
Aleš Dolný (Uniwersytet Ostrawski), Alicja Miszta i Jerzy śląskiego, na stanowisku w ówczesnym województwie
Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska). katowickim (Grzywocz 2003). Mniej prawdopodobne
W roku 2005 do zespołu dołączył Piotr Cuber, a w 2009 – wydaje się stwierdzenie Lestes macrostigma, obecnej na
Jakub Liberski (obaj współpracujący z CDPGŚ). stanowiskach w Czechach (Dolný i in. 2007, Harabiš
Dane zgromadzone w bazie CDPGŚ zostały uzupełnione i Dolný 2008), gdzie należy do gatunków krytycznie
zbiorami Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu oraz in zagrożonych wyginięciem i trudno się spodziewać jej
formacjami z publikacji: Blaskiego i in. (1992), Gorczycy ekspansji na północ. L. macrostigma została stwierdzona
i Herczka (1995), Cichej i in. (2000), Grzywocza (2003), w Polsce tylko raz na podstawie jednego osobnika zebra
Jatulewicza (2004), Cabały i Zygmunta (2006), Czerniaw nego przez Mariana Bielewicza w Bukowinie Tatrzańskiej
skiej-Kuszy i Szoszkiewicza (2007), Gniatkowskiego (2007, w roku 1960 i obecnie przechowywanego w zbiorze ważek
2008, 2009). Część danych z bazy CDPGŚ znalazła się Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu (Dolný 2005b). Od
w publikacjach: Dolnego (2003a), Dolnego i in. (2002, 2003, tamtej pory brak jest jej ponownych stwierdzeń.
2004, 2008b), Dolnego i Miszty (2004), Miszty (2007a,b,c, Z przedstawionych powyżej zestawień liczbowych
2009), Miszty i Dolnego (2007), Miszty i in. (2007), Miszty wynika, że stopień rozpoznania liczby gatunków ważek
i Cubera (2009), Cubera (2008, 2010), Tończyka (2010a). w województwie śląskim jest bardzo wysoki. Słabsze
Należy także zwrócić uwagę, że informacje z lat 2002- jest natomiast rozpoznanie rozmieszczenia gatunków,
2008 o gatunkach chronionych oraz rzadziej spotykanych ponieważ 50 gmin spośród 166 nie było jeszcze inwen
w województwie przekazano do bazy „Atlasu...” i zostały taryzowanych, a w 70 gminach przeprowadzono dotychczas
one uwzględnione przy opracowywaniu rozmieszczenia tylko inwentaryzacje wstępne. Pomimo tego, możliwe jest
ważek w Polsce (Bernard i in. 2009). już określenie zagrożenia ważek na podstawie częstości
Lista gatunków występujących współcześnie obejmuje ich występowania, liczebności populacji, oceny warunków
58 gatunków potwierdzonych po roku 2002 i 4 gatunki rozrodu i rozwoju oraz trendów zmian, które odnotowano
znalezione w województwie śląskim po raz pierwszy, ze w porównaniu z okresem historycznym.
stwierdzonym rozwojem na stanowiskach. Ponadto były
obserwowane pojedyncze osobniki Gomphus flavipes Dotychczasowa ocena zagrożenia ważek wojewó
(Grzywocz 2003) i Leucorrhinia caudalis (Miszta, nie dztwa śląskiego na tle regionalnych list w Polsce
publikowane), które zaleciały prawdopodobnie przypad Już Sawkiewicz i Żak (1966) próbowali w sposób opisowy
kowo. ocenić częstość występowania gatunków i zwrócić uwagę
W sumie, w obecnych granicach województwa śląskiego, na ich zagrożenie, związane przede wszystkim z obniże-
było dotychczas odnotowanych 68 gatunków ważek – trzy niem jakości wód i degradacją siedlisk w wyniku
9
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
powstawania nowych zakładów przemysłowych (opisany Borkowski (1999) opracował uwagi do aktualnego stanu
przykład powstania Huty Cynku „Miasteczko Śląskie” badań, zagrożeń i potrzeb ochrony ważek na terenie
na terenach źródliskowych dla rzeki Granicznej/ województwa jeleniogórskiego. Spośród 43 gatunków
Wody Granicznej i prognozowany w związku z tym za wyraźnie zagrożony uznał jeden, zwrócił również
zanik Cordulegaster boltonii w wyniku odprowadzania uwagę na 8 gatunków rzadkich i dwa zmniejszające swoją
zanieczyszczeń bezpośrednio do jej nurtu), zagospo liczebność, ale żadnemu z nich nie przypisał kategorii
darowywania terenów (opisane przykłady zniszczenia zagrożenia. Następną próbą stworzenia regionalnej listy
stanowisk Aeshna viridis, Coenagrion armatum, Coena ważek była ocena ich zagrożeń w województwie łódzkim.
grion ornatum) oraz osuszania bagien i torfowisk Tończyk i Szymański (2006) skategoryzowali zagrożenie
(opisany przykład zanikania Somatochlora arctica). tylko dla 6 gatunków oraz wyróżnili grupę liczącą 13
Zauważyli także zmiany w faunie ważek w porównaniu gatunków, których status był trudny do ustalenia (DD)
z wcześniejszymi o 50 lat informacjami Scholza (opisane i wymagał dalszych badań w tym kierunku.
przykłady zmian w częstości stwierdzania – Anax im- Buczyński (2009) podkreśla, że czerwona lista z je
perator, Gomphus vulgatissimus, Cordulegaster boltonii, dnej strony wskazuje, które gatunki wymagają działań
Somatochlora arctica). Ostatnio została opracowana ochronnych, z drugiej strony ułatwia określenie walo
karpacka czerwona lista (Witkowski i in. 2003), w któ rów przyrodniczych badanych obszarów. Mimo iż li
rej zamieszczono 9 gatunków ważek występujących sta regionalna ma mniejszy zasięg niż lista krajowa,
w województwie śląskim. uwzględnia ona lokalną specyfikę odonatofauny, do
Dla województwa śląskiego zaprezentowano listę ważek stępność siedlisk, ich stan zachowania, położenie
rzadkich, zagrożonych i chronionych na konferencji geograficzne. W ostatecznym rachunku listy regionalne
zorganizowanej przez Zespół Parków Krajobrazowych przekładają się na informację o znaczeniu danych
Województwa Śląskiego 18 listopada 2004 r. w Rudach. stwierdzeń czy stanowisk dla ochrony ważek w całym
Tematem konferencji było wypracowanie metod i środków kraju, a idąc dalej także w Europie, gdzie od dawna są
czynnej ochrony zwierząt, których miejsca występowania uznanym narzędziem ochrony przyrody (Bernard i in.
powinny być chronione ze względu na zagrożenie 2002 a,b, 2009; David 2003; Dolný 2001, 2003b; Bernard
w Polsce i w województwie śląskim. Na zaproponowanej 2004, 2004 a,b,c,d,e; Buczyński 2004; Sahlén i in. 2004;
liście umieszczono 19 gatunków (w tym 13 podlegających Bernard i Wildermuth 2005, 2006; Kalkman i in. 2010).
ochronie w Polsce). Kategoryzację zagrożeń podano dla Dotyczy to w szczególności ważek, ponieważ tworzą one
14 gatunków, a dla 5 nie dysponowano w tamtym czasie wyraźne zespoły powiązane z zespołami roślin wodno-
wystarczającą informacją, aby ocenić ich zagrożenie błotnych i są z powodzeniem wykorzystywane do oceny
(kategoria DD). Ta pierwsza dla województwa lista stanu siedlisk, także ze względu na ich silną reakcję
powstała na podstawie subiektywnej oceny autorki, która spadku lub wzrostu liczebności populacji w zależności od
dysponowała danymi jedynie z trzech lat inwentaryzacji kierunku przemian zachodzących w środowisku (Dolný
ważek w województwie (Miszta 2004). i Ašmera 1989, Heidemann i Seidenbusch 1993, Buczyński
Subiektywizm ogranicza opracowywanie list według i in. 1999, Corbet 1999, Łabędzki i in. 1999, Tończyk
jednolitych kryteriów IUCN. Zostały one wypracowane i in. 1999, Dolný 2000, Czachorowski i Buczyński 2000,
przede wszystkim w celu oceny zagrożenia gatunków Hanel i Zelený 2000, Jurzitza 2000, Bulánková 2001,
na poziomie globalnym i krajowym, ale są stosowane David 2001a, Korkeamäki i Suhonen 2002, Askew 2004,
również do takiej oceny w regionach (Głowaciński 2002, Buczyński i Łabędzki 2004, Chovanec i Waringer 2006,
IUCN 2001, 2003, 2008; Rodrigez 2008; Bubb i in. 2009; Dijkstra 2006, Oppeltová 2006, Bellman 2010).
Clausnitzer i in. 2009). Na potrzebę tworzenia w Polsce Obecnie, w ciągu 9 lat inwentaryzowania i monitoro-
czerwonych list ważek na poziomie regionalnym zwrócił wania ważek w województwie śląskim (2002-2010),
uwagę Buczyński (1999a), który opracował pierwszą zebrano w bazie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego
taką propozycję w Polsce dla województwa lubelskiego, Śląska materiał na tyle bogaty, że można zaproponować
uwzględniając 15 gatunków, a ostatnio opublikował kolejną czerwoną listę na poziomie regionalnym. Możliwe
drugą jej edycję, w której ograniczył listę do 10 gatunków było również przeanalizowanie zmian wykorzystując
(Buczyński 2009). W tym samym mniej więcej czasie dane zawarte w opracowaniu Sawkiewicza i Żaka (1966),
10
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
w którym przedstawili oni wyniki swojej 9-letniej eksploracji mieszczenia ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard
terenu (1957-1965), głównie na obszarze pokrywającym się i in. 2009), jednak w skali województwa podano realną
w dużej części z obszarem województwa śląskiego. liczbę stanowisk, ponieważ w obszarze wyznaczonym
przez kwadraty 10x10 km znajdowało się często kilka
Metody oceny zagrożenia ważek lub kilkanaście stanowisk o znacznym zróżnicowaniu
Przy opracowaniu obecnej czerwonej listy ważek dla siedliskowym. W miarę potrzeby, przeliczeń tych zawsze
województwa śląskiego wzięto pod uwagę częstość można dokonać na podstawie posiadanych danych o lo
występowania gatunku w granicach województwa, kalizacji stanowisk, a faktycznie taka informacja znajduje
liczebność populacji na stanowisku, liczbę stanowisk ze się już w „Atlasie …”.
stwierdzonym rozrodem i rozwojem, realne i potencjalne Zastosowana skala częstości występowania gatunku
zagrożenie siedlisk typowych dla gatunku, obecność w województwie na podstawie frekwencji stanowisk ze
siedlisk zastępczych oraz częstość odnotowywania stwierdzonym występowaniem gatunku w puli wszystkich
gatunku w porównaniu z okresem historycznym. stanowisk była następująca:
Ostatecznie, liczba stanowisk dla okresu historycznego bardzo pospolity > 35%,
wyniosła 196, a dla okresu współczesnego 210. Łącznie pospolity 25,01 - 35%,
uzyskano informacje z 385 stanowisk, ponieważ 21 to rozpowszechniony 15,01 - 25%,
były te same stanowiska w analizowanych okresach. umiarkowanie rozpowszechniony 11,01 - 15%,
Z baz danych CDPGŚ, Muzeum Górnośląskiego i źródeł rozproszony 5,01 - 11%,
literaturowych wykorzystano 6880 rekordów. Dane pocho lokalny (rzadki) 2,01 - 5%,
dzą z 69 kwadratów UTM, co stanowi 47,9% wszystkich bardzo lokalny (bardzo rzadki) 0,2 - 2%,
kwadratów składających się na obszar województwa sporadyczny (przypadkowy) < 0,2%.
(ryc. 1). Przy ocenie liczebności, określanej na stanowiskach
Do obliczenia i oceny częstości występowania gatun współczesnych dla jednego dnia obserwacji, posługiwano
ku wykorzystano metodę zastosowaną w „Atlasie roz się następującymi klasami:
100 km
Ryc. 1. Kwadraty UTM (10x10 km), w których prowadzono inwentaryzacje ważek w województwie śląskim.
Fig. 1. UTM squares (10x10 km) in which inventory of dragonflies of Silesian Voivodship were carried out.
11
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
• klasa 1: - 1 osobnik dorosły (imago)/lub larwa (larva)/ odnotowane w województwie śląskim. Zachowano zapis
lub wylinka (exuvium), kategorii zgodny z cytowanymi pracami.
• klasa 2: 2 - 5 osobników dorosłych (imagines)/lub lar Trzeba zwrócić uwagę, że listy nie są w pełni poró
w (larvae)/lub wylinek (exuviae), wnywalne. Na listach opracowywanych według starszych
• klasa 3: 6 - 10 osobników dorosłych (imagines)/lub larw kryteriów IUCN (na przykład dla Słowacji) kategoria
(larvae)/lub wylinek (exuviae), LR:nt oznaczała gatunek niskiego ryzyka, ale bliski
• klasa 4: 11- 20 osobników dorosłych (imagines)/lub larw zagrożenia, obecnie NT. Natomiast kategoria LR:lc
(larvae)/lub wylinek (exuviae), oznaczała także gatunek niskiego ryzyka. Sygnalizowała
• klasa 5: 21- 50 osobników dorosłych (imagines)/lub larw jednak, że coś się dzieje, ale jeszcze nie ma zagrożenia.
(larvae)/lub wylinek (exuviae), Gatunki całkowicie niezagrożone znajdowały się poza
• klasa 6: 51-100osobników dorosłych (imagines)/lub larw listą, czyli bez żadnej kategorii. Oznacza to, że kategorii
(larvae)/lub wylinek (exuviae), LR:lc nie można automatycznie uważać za stosowaną
• klasa 7: > 100 osobników dorosłych (imagines)/lub larw obecnie kategorię LC (least concern, najmniejszej troski),
(larvae)/lub wylinek (exuviae). gatunek faktycznie niezagrożony.
Przy opisie gatunków wykorzystano informacje Podział systematyczny oraz nazwy gatunków w języku
zawarte w „Faunie Polski” (Tończyk i Mielewczyk 2007) łacińskim i polskim przyjęto za „Atlasem rozmieszczenia
i uwzględniono przypisanie ich do określonej formy ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard i in. 2009), ale dla
życiowej: większej przejrzystości i łatwości znalezienia gatunku,
• reobiont (rb) – gatunek rozwijający się wyłącznie w wo- w wykazie tabelarycznym ułożono je w kolejności al
dach płynących, fabetycznej. Z powodu stosunkowo niedużej liczby
• reofil (rf) – gatunek stwierdzany również poza wodami gatunków z rzędu Odonata odnotowywanych w Polsce
płynącymi, ale przechodzący rozwój w wodach o wy listę przedstawiono w formie pełnego wykazu ważek
raźnym przepływie, stwierdzonych dotychczas w województwie śląskim,
• tyrfobiont (tb) – gatunek żyjący wyłącznie na torfowi wzorem czerwonej listy dla motyli dziennych (Buszko
skach, 1998), dla pająków (Staręga i in. 2001) i dla mięczaków
• tyrfofil (tf) – gatunek związany z torfem, ale przechodzący słodkowodnych (Serafiński i in. 2001).
rozwój również poza torfowiskami,
• stagnobiont (sw) – gatunek żyjący w wodach stojących, Zagrożenie ważek województwa śląskiego
• stenotop (ste) – gatunek stenotopowy, wrażliwy na zmia- Opracowana (wg stanu na rok 2010) lista liczy 64
ny siedliska, gatunki, dla których określono kategorie zagrożenia
• eurytop (eu) – gatunek zasiedlający szerokie spektrum oraz cztery gatunki, dla których nie określano kategorii
siedlisk, zagrożenia ze względu na zbyt małą ilość danych (tab. 1).
• migrator (mt) – gatunek migrujący, W województwie śląskim 3 gatunki zaliczono do kategorii
• krenofil (kren) – gatunek źródliskowy, wymarłych (RE), 6 do krytycznie zagrożonych (CR), 6 do
• argillofil (arg) – gatunek związany z podłożem glinia zagrożonych (EN), 9 do narażonych (VU), 12 do bliskich
stym i ilastym, zagrożenia (NT), a 28 to gatunki niezagrożone (LC). Dla
• psammofil (ps) – gatunek psammofilny, związany z po 15 gatunków zarejestrowano co najmniej 50% spadek,
dłożem piaszczystym. a dla 16 co najmniej 50% wzrost częstości stwierdzania
Ostateczną kategoryzację zagrożeń opracowano na gatunku w porównaniu z okresem historycznym.
podstawie: „Guidelines for Using the IUCN Red List Zwraca uwagę wysoki stopień zagrożenia ważek
Categories and Criteria, version 8.0” (2010) i sporządzono związanych z torfowiskami (tab. 2), natomiast wśród 15
tabelę syntetyczną zawierającą jej wyniki razem z danymi gatunków związanych z wodami płynącymi zagrożone
dla województwa łódzkiego (Tończyk i Szymański 2006), są tylko cztery, których siedliskiem są niewielkie cieki
dla Polski (Bernard i in. 2009), dla Republiki Czeskiej lub takie środowiska zastępcze, jak rowy melioracyjne.
i czeskiej części Śląska (Harabiš i Dolný 2008), dla Niezagrożone są gatunki rzek dużych i średniej wielkości.
Słowacji (David 2001b) oraz dla Europy (Kalkman i in. Spośród ważek preferujących jako siedliska rozwoju wody
2010) i świata (IUCN 2010). Uwzględniono tylko gatunki stojące zagrożone są gatunki drobnych zbiorników oraz te,
12
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
Tabela 1. Czerwona lista ważek województwa śląskiego w porównaniu z czerwonymi listami dla województwa łódzkiego, czeskiej części Śląska,
Polski, Republiki Czeskiej, Słowackiej Republiki, Europy i świata.
Table 1. The red list of dragonflies of Silesian Voivodship in comparison with red lists for Łódź Voivodship, Czech part of Silesia, Poland, Czech
Republic, Slovak Republic, Europe and the world.
Kategoria zagrożenia
Nazwa gatunku Threat category
Species name
WS WŁ SCZ RP CR SR E G
Aeshna affinis VANDER LINDEN, 1820 NT↑ DD EN VU LR:nt LC↑ LC↑
Żagnica południowa
Aeshna cyanea (O. F. MÜLLER, 1764) LC LC LC LC
Żagnica sina
Aeshna grandis (LINNAEUS, 1758) LC↓ NT LC LR:nt LC LC
Żagnica wielka
Aeshna isoceles (O. F. MÜLLER, 1767) LC↑ DD VU VU VU LC
Żagiew ruda
Aeshna juncea (LINNAEUS, 1758) NT↓ CR EN VU LR:nt LC
Żagnica torfowa
Aeshna mixta LATREILLE, 1805 LC LC LC DD LC↑ LC↑
Żagnica jesienna
Aeshna subarctica WALKER, 1908 CR VU CR CR EN LC↓
Żagnica torfowcowa
Aeshna viridis EVERSMANN, 1836 RE DD – – NT↓ LC
Żagnica zielona
Anax imperator LEACH, 1815 LC LC LC LC↑ LC
Husarz władca
Anax parthenope (SÉLYS, 1839) LC↑ LC VU VU LC↑ LC
Husarz ciemny
Brachytron pratense (O. F. MÜLLER, 1764) VU↑ CR EN VU LC
Żagniczka wiosenna
Calopteryx splendens (HARRIS, 1782) LC↑ LC LC LC LC
Świtezianka błyszcząca
Calopteryx virgo (LINNAEUS, 1758) LC↓ LC LC LC
Świtezianka dziewica
Coenagrion armatum (CHARPENTIER, 1840) RE EX – CR – DD NT↓ LC
Łątka zielona (?)
Coenagrion hastulatum (CHARPENTIER, 1825) NT↓ CR NT VU LC
Łątka halabardówka
Coenagrion lunulatum (CHARPENTIER, 1840) CR EX CR EX LC
Łątka wiosenna
Coenagrion ornatum (SÉLYS, 1850) RE – CR CR VU NT↓
Łątka ozdobna
Coenagrion puella (LINNAEUS, 1758) LC LC LC LC LC
Łątka dzieweczka
Coenagrion pulchellum (VANDER LINDEN, 1825) NT↓ CR LC↑ LC
Łątka wczesna
Cordulegaster bidentata SÉLYS, 1843 VU – EN VU VU NT↓ NT↓
Szklarnik górski
Cordulegaster boltonii (DONOVAN, 1807) NT – EN VU EN LC
Szklarnik leśny
Cordulia aenea (LINNAEUS, 1758) LC LC LC LC LC
Szklarka zielona
Crocothemis erythraea (BRULLÉ, 1832) VU↑ LC LC↑ LR:lc LC↑ LC
Szafranka czerwona
Enallagma cyathigerum (CHARPENTIER, 1840) LC LC LC LC LC
Nimfa stawowa
Epitheca bimaculata (CHARPENTIER, 1825) DD DD CR CR VU LC
Przeniela dwuplama
Erythromma najas (HANSEMANN, 1823) LC↑ LC LC LC
Oczobarwnica większa
Erythromma viridulum (CHARPENTIER, 1840) NT↑ DD NT NT LR:lc LC↑
Oczobarwnica mniejsza
Gomphus flavipes (CHARPENTIER, 1825) * CR EN VU LC↓
Gadziogłówka żółtonoga
13
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
14
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
które żyją w wodach astatycznych. Dla tego typu siedlisk im nadać z definicji kategorię LC (Bernard i in. 2009).
zaobserwowano również tendencje spadkowe u części Inne stanowisko zajmują odonatolodzy czescy, którzy
gatunków należących obecnie do bliskich zagrożenia lub gatunki na granicach zasięgów, nawet ekspansywne,
niezagrożonych (kategorie NT i LC). traktują jako potencjalnie zagrożone (Dolný 2005a,
W obecnym opracowaniu gatunki migrujące, nalatujące Dolný i in. 2007, Harabiš i Dolný 2008). Na obszarze
na obszar województwa z południa Europy potraktowano województwa śląskiego można je ewentualnie traktować
na równi z gatunkami rodzimymi i przypisano im jako gatunki o nieokreślonym statusie zagrożenia (DD)
kategorie zagrożenia. W województwie śląskim, przy i w przyszłości, przy ponownym opracowywaniu czerwonej
ogólnej tendencji wzrostowej w częstości odnotowywania listy, zweryfikować nadane obecnie kategorie.
gatunków ciepłolubnych, notuje się dla nich małą
powtarzalność stwierdzeń na tych samych stanowiskach Charakterystyka występowania ważek w woje
oraz brak potwierdzeń rozwoju, pomimo obserwowania wództwie śląskim
rozrodu. Należy jednak w tym miejscu nadmienić, że Przy charakterystyce każdego z gatunków uwzględniono
według opinii autorów „Atlasu …” grupa gatunków: aktualny status w Polsce (Bernard i in. 2009), przy
Aeshna affinis, Crocothemis erythraea, Orthetrum albi czym dla gatunków nie klasyfikowanych jako zagrożone
stylum, O. brunneum, Sympetrum fonscolombii (także w wymienionym opracowaniu przyjęto jednakową kate
Anax ephippiger) nie może być zaliczana do gatunków gorię LC. W nawiasie podano:
zagrożonych, ponieważ naturalne jest ich zalatywanie do • symbole określające formę życiową gatunku,
Polski przy sprzyjających warunkach cieplnych i należy • liczbę stanowisk odnotowanych w okresie historycznym,
15
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
Tabela 2. Porównanie kategorii zagrożeń dla różnych form życiowych ważek odnotowanych w województwie śląskim.
Table 2. The comparison of risk classes for different life forms of dragonflies recorded in Silesian Voivodship.
Trend zmian
Kategorie zagrożenia
Trend of
Forma życiowa Threat category % zagrożonych changes
Life form threatened
Razem
EX CR EN VU NT LC ↑ ↓
Total
tyrfobiont – 3 – 1↓ – – 4 100,0 – 1
tyrfofil – 1 1↑ 1/1↓ 1/2↓ 2/1↓ 10 40,0 1 4
reobiont – – – 1 2 1↓/1↑ 5 20,0 1 1
reofil 1 1 1 1 1/1↑ 1/1↑ 8 50,0 2 –
stagnobiont 2 1 3↓ 1/1↓/1↑ 1/1↓/1↑ 11/4↓/6↑ 33 27,3 8 9
migrator – – 1↑ 1↑ 2↑ – 4 50,0 4 –
Razem
3 6 6 9 12 28 64 37,5 16 15
Total
Objaśnienia/Explanations: jak w tab. 1/as in tab. 1
16
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
17
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
18
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
Od roku 2006 wprowadzony na czerwoną listę IUCN ka w postaci larwalnej w Maciejkowicach (Sawkie
(kategoria NT). Jedyny z przedstawicieli zwierząt wicz i Żak 1966). Współcześnie na tym stanowisku
bezkręgowych chronionych w Polsce, dla którego usta gatunku nie potwierdzono, natomiast od roku 2002
nowiono ochronę strefową (Rozporządzenie Ministra są stopniowo odkrywane populacje rozradzające
Środowiska z dnia 28 września 2004, Dz.U. Nr 220, się w niewielkiej liczbie osobników na starych,
poz. 2237; Bernard 2005). podlegających samoistnej naturalizacji, ekstensywnie
Zasiedla wody kwaśne o niskiej trofii, wymaga obfitej użytkowanych stawach hodowlanych, czasem w są
roślinności, w której wiodącą rolę odgrywają turzyce siedztwie niewielkich torfowisk tworzących się na
o wąskich liściach (Carex limosa, C. lasiocarpa, C. zapadliskach pokopalnianych.
rostrata) oraz torfowce (Sphagnum sp.). Niedawno 25. Aeshna affinis Żagnica południowa (sw, mt/3/12/3/5/
wykazano, że może też rozwijać się w siedliskach LC/NT↑/–): gatunek dawniej lokalny i rzadki,
z Molinia caerulea i Juncus effusus, jednak takie obecnie w Polsce rozprzestrzeniony, o rozproszonym
przypadki należą do wielkich rzadkości (Bernard występowaniu. Od początku lat 90. XX wieku wzrosła
i Daraż 2008). liczba stwierdzeń rodzimych populacji. Kolonizuje
W obrębie głównej części zasięgu N. speciosa preferuje astatyczne, ciepłe wody stojące. Wytypowany do
siedliska pierwotne, jakimi są drobne zbiorniki okolone programu monitorowania ciepłolubnych gatunków
strefą torfowiska sfagnowego o charakterystycznie na terenie Polski. W województwie dawniej i obecnie
wykształconym ple na granicy otwartego lustra częściej obserwowane były samotne samce niż sa
wody lub torfowiska sfagnowe typu przejściowego mice, natomiast rozród i okresowe utrzymywanie
lub niskiego, bez wyodrębnionych zbiorników, ale się populacji stwierdzono dotychczas tylko na trzech
płytko zalane. Natomiast w strefie peryferyjnej stanowiskach.
zasięgu zasiedla siedliska wtórne, jakimi są zbiorniki 26. Aeshna cyanea Żagnica sina (eu/49/45/24/5/LC/LC/–):
w potorfiach, a wyjątkowo stare glinianki zarośnięte najpospolitsza z żagnic w Polsce i w województwie,
turzycami. Na potencjalnych siedliskach zajmuje gatunek zasiedlający różne siedliska, także drobne
zwykle tylko niewielkie powierzchnie. oczka wodne w ogrodach. Pojedyncze osobniki mogą
W województwie, większość stanowisk historycznych być obserwowane w trakcie żerowania pośród drzew
i współczesnych należy do siedlisk wtórnych. Nawet na osiedlach wielkich miast, czasem wlatują do mie
na terenach rezerwatów są to sztucznie kopane szkań.
w przeszłości zbiorniki lub rowy, w których zaszła 27. Aeshna grandis Żagnica wielka (sw/53/35/20/5/LC/
sukcesja w kierunku torfowiska przejściowego. Ga LC↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony,
tunek zanikł na znanych stanowiskach historycznych, pospolity. Rzadszy jedynie na pogórzach i w górach.
a na współczesnych charakteryzuje się niską licze Na tym tle zastanawiający jest spadek częstości
bnością populacji. Obecnie wszystkie objęte są pra notowania w województwie, aczkolwiek dalej należy
wnymi formami ochrony przyrody: jeden rezerwat, tu do ważek niezagrożonych, a składanie jaj obser
dwa użytki ekologiczne włączone do sieci obszarów wowano nawet na stanowisku zanieczyszczonym
„Natura 2000”, jedno stanowisko zabezpieczone przez ściekami przemysłowymi.
powołanie strefy ochronnej. 28. Aeshna isoceles Żagiew ruda (sw/2/21/5/5/LC/LC↑/–):
Podrząd: Anisoptera – Ważki różnoskrzydłe gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony, umiar
Rodzina: Aeshnidae – Żagnicowate kowanie rozpowszechniony. W województwie od
24. Brachytron pratense Żagniczka wiosenna (sw/2/6/6/5/ pół wieku w wyraźnej ekspansji na stanowiskach
LC/VU↑/–): biorąc pod uwagę fakt, że gatunek jest antropogenicznych, którymi są najczęściej wody
w Polsce szeroko rozprzestrzeniony i rozpowszechnio stojące z dobrze wykształconym szuwarem wysokim.
ny, to jego sytuacja w województwie jest wyjątkowa. 29. Aeshna juncea Żagnica torfowa (sw, tf/19/12/5/5/LC/
W Częstochowie był odnotowany przez Prüffera (1918) NT↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony,
na podstawie materiału zebranego przez Franciszka ale rozproszony, czuły na degradacje torfowisk
Sojskiego w roku 1917. Sprzed pół wieku znany był i drobnych zbiorników dystroficznych, które pre
tylko z jednego okazu odłowionego przez Wiktora Ża feruje jako siedliska. Podobne tendencje wykazuje
19
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
w województwie. Ostatnio znajdowany na starych za nie został znaleziony ponownie, aczkolwiek znane
padliskach. są stanowiska z osoką. Stopień pokrycia zbiorników
30. Aeshna mixta Żagnica jesienna (sw/31/37/12/6/LC/ nie przekracza jednak 1,5% ich powierzchni (baza
LC/–): gatunek w Polsce pospolity, preferuje wody danych CDPGŚ). Znane są przypadki usuwania
stojące z roślinnością wynurzoną. Przez Sawkiewicza osoki ze starorzeczy, jako rośliny przeszkadzającej
i Żaka (1966) ważka uznawana była za rzadszą na w hodowli ryb. Naturalny powrót A. viridis jest ma
Śląsku niż inne żagnice. Trudno obecnie ocenić, ło prawdopodobny, aczkolwiek nie niemożliwy, z po
dlaczego tak uważali, ponieważ gatunek spotykany wodu znacznego oddalenia potencjalnych siedlisk od
jest często w województwie na typowych dla siebie rdzennych obszarów współczesnego występowania
siedliskach i dość licznie w okresie jesiennym. gatunku w Polsce oraz braku stwierdzeń w Czechach.
31. Aeshna subarctica Żagnica torfowcowa (tb, ste/–/3/ Reintrodukcja gatunku wymagałaby najpierw objęcia
1/5/LC/CR/chroniony): gatunek związany z torfowis szczególną ochroną stanowisk z osoką aloesowatą.
kami sfagnowymi. Centrum zasięgu znajduje się 33. Anax imperator Husarz władca (sw/27/36/13/5/LC/
na obszarze pojezierzy północnej Polski, gdzie LC/–): 100 lat temu uważany w Polsce za gatunek
lokalnie jest nawet rozpowszechniony. W pozostałej rzadki, współcześnie szeroko rozprzestrzeniony, po
części kraju znany jest z pojedynczych stanowisk. spolity. Podobną tendencję zarejestrowano w woje
Dokładna analiza przeprowadzona ostatnio dla wództwie. Liczebniejsze populacje stwierdzono na
Nizin Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich wy stanowiskach antropogenicznych (kilku zbiornikach
kazała wręcz reliktową obecność na tym obszarze, wyrobiskowych, w nieczynnym kamieniołomie i w
co jest konsekwencją niewielkiej liczby siedlisk piaskowni częściowo zalanej wodą).
odpowiednich dla gatunku i ma związek głównie 34. Anax parthenope Husarz ciemny (sw/2/22/6/5/LC/
z efektem antropogenicznych przekształceń śro LC↑/–): gatunek w Polsce znany był do lat 80. XX
dowiska (Bernard i Tończyk 2011). Autorzy wspo w., głównie z ciepłego pojezierza Wielkopolski i z
mnianej analizy uważają stan zachowania tego południowego Pomorza. Na północy gatunek ma
holarktycznego gatunku w strefie brzeżnej zasięgu za swoje optimum siedliskowe w jeziorach. W ostatnim
wysoce niezadowalający, źle rokujący na przyszłość dwudziestoleciu rozszerzył swój zasięg w kierun
i podkreślają, że wymaga on opracowania szczególnej ku północnym, wschodnim i południowym. W woje
polityki ochronnej – stałego monitoringu, obejmowania wództwie, podobnie jak B. pratense, znany sprzed pół
stanowisk możliwie wysokimi formami ochrony, re wieku tylko z jednego okazu (Sawkiewicz i Żak 1966).
stytucji siedlisk według modelu rotacyjnego. W wo Obecnie jest często spotykany. Prawdopodobnie jego
jewództwie A. subarctica została po raz pierwszy rozprzestrzenieniu sprzyjało powstanie w drugiej
stwierdzona 15 lipca 2004 r. na podstawie wylinek połowie XX w. kilkunastu zbiorników zaporowych
zebranych na torfowisku w Leśniakach (baza da i większych kompleksów zbiorników wyrobiskowych
nych CDPGŚ). Potwierdzana podczas corocznej na obszarze województwa.
kontroli. Jest prawdopodobne jej występowanie na Rodzina: Gomphidae – Gadziogłówkowate
torfowiskach w północnej części województwa, o czym 35. Gomphus flavipes Gadziogłówka żółtonoga (rb, ps,
świadczą doniesienia Gniatkowskiego (2009, także ste/–/1/–/1/LC/–/chroniony): gatunek występuje w Pol
informacje ustne). sce w dużych i średnich rzekach. Jedyne stwierdze
32. Aeshna viridis Żagnica zielona (sw/2/–/–/–/LC/ nie w województwie dotyczy osobnika zaleciałego
RE/ chroniony): gatunek w Polsce w przeszłości (Grzywocz 2003). Obecny jest na granicy wojewódz
rozprzestrzeniony, obecnie zmniejszył areał wystę twa w środkowym biegu Pilicy i Warty oraz na granicy
powania. W skali kraju rozproszony z kilkoma kon Górnego Śląska w dolnym i środkowym biegu Odry.
centracjami stanowisk. Do rozwoju wymaga obecności 36. Gomphus vulgatissimus Gadziogłówka pospolita (rf,
w zbiornikach osoki aloesowatej Stratiotes aloides, ps/7/15/13/4/LC/NT↑/–): gatunek w Polsce szeroko
jednak nie zawsze jej obecność jest wystarczająca. rozprzestrzeniony, pospolity. Nie występuje jedynie
W województwie został uznany za wymarły już w górach. W województwie stwierdzany na stano
w 1958 roku (Sawkiewicz i Żak 1966). Od tamtej pory wiskach równomiernie rozmieszczonych na całym
20
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
obszarze. Nie występuje w rzekach silnie zanie przekształceniami antropogenicznymi. Zasiedla małe,
czyszczonych. Z tego powodu był uznany pół wieku wąskie rzeki i strumienie śródleśne z wodą czystą,
temu za rzadki, ale współczesny monitoring biologiczny bogatą w tlen. Czasem stwierdzany poza typowymi
WIOŚ (Tończyk 2010a) wykazał, że jest najczęściej terenami leśnymi, ale muszą to być cieki zacienione
spotykanym gatunkiem z rodziny Gomphidae. z prześwitami pośród drzew porastających ich brzegi.
37. Onychogomphus forcipatus Smaglec ogonokleszcz Historycznie, województwo śląskie było jednym z pier
(rf/7/4/4/4/LC/VU/–): gatunek w Polsce umiarkowa wszych obszarów w Polsce wykazanych jako obszar
nie rozprzestrzeniony, na południu związany z ka o dużym skupieniu stanowisk szklarnika leśnego –
mienistymi rzekami i strumieniami podgórskimi, z centrum w Lasach Lublinieckich, wzdłuż rzeki Wo
na północy z rzekami i strumieniami o podłożu da Graniczna (Bernard 2000). Gatunek był spotykany
piaszczysto-żwirowym wypływającymi z jezior. Nie na początku wieku XX przez Scholza w Katowicach
liczne stwierdzenia w województwie nawiązują do i w Rudzie Śląskiej, a przez Prüffera w okolicach
obszaru koncentracji stanowisk obejmującego niskie Częstochowy. Z historycznych lokalizacji potwierdzono
Karpaty z Pogórzem Karpackim po rejon Górnej Wi współcześnie występowanie C. boltonii w okolicach
sły. Gatunek wymaga ukierunkowanej inwentaryzacji Częstochowy i na skraju Lasów Lublinieckich. Po
w podregionie bielskim. twierdził się prognozowany przez Sawkiewicza i Żaka
38. Ophiogomphus cecilia Trzepla zielona (rb/14/13/9/6/ (1966) zanik gatunku w rzece Granicznej/Wodzie
LC/NT/chroniony/DS II): gatunek w Polsce szero Granicznej, w wyniku zanieczyszczenia jej wód przez
ko rozprzestrzeniony na terenach nizinnych i niż odprowadzenie ścieków przemysłowych z Huty Cynku
szych położeniach wyżynnych, pospolity. Optimum „Miasteczko Śląskie”. Znaleziono nowe stanowiska
siedliskowe ma w rzekach średniej wielkości. w Lasach Kobiórskich, Lasach Raciborskich i wzdłuż
W województwie obecny poza górami, ale na tle po potoku Ogrodzienieckiego, wszędzie niezbyt liczne.
wszechności występowania w Polsce, nie należy do czę Rodzina: Corduliidae – Szklarkowate
sto spotykanych. W podregionach uprzemysłowionych 41. Cordulia aenea Szklarka zielona (sw/25/32/12/6/LC/
– pojedyncze osobniki, w podregionie częstochowskim LC/–): gatunek w Polsce pospolity, jedynie w górach
– populacje liczne. Trzepla zielona jest jednym z gatun lokalny i rzadki. W województwie nie zanotowano dla
ków priorytetowych dla obszarów „Natura 2000”. niego istotnych zmian.
Rodzina: Cordulegastridae – Szklarnikowate 42. Somatochlora alpestris Miedziopierś górska (sw, tb,
39. Cordulegaster bidentata Szklarnik górski (rb, kren, ste/–/1/–/1/NT/CR/chroniony): gatunek borealno-
ps/6/7/1/1/LC/VU/–): endemit europejski (Kalkman -górski. W Polsce o bardzo małym, rozerwanym
i in. 2010), jego występowanie jest ograniczone zasięgu, ograniczonym do Karpat i Sudetów. Sta
do terenów górskich, gdzie larwy żyją w małych nowisko w Beskidzie Żywieckim jest na razie je
potokach i źródliskach (Buczyński 1999b). Obecność dynym znalezionym w województwie (Dolný 2003a).
w potokach szerokich tłumaczona jest znoszeniem larw Zauważono pierwsze objawy jego degradacji – za
przy silniejszych opadach, zwiększających siłę spływu rastanie brzegów torfowiska borówczyskami. Pra
wody. Takie same tendencje wykazuje w Polsce. wdopodobnie postępuje przesuszanie siedliska
W województwie stwierdzenia ograniczone są do związane nie tylko z ociepleniem klimatu, ale również
obszaru Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Dotychczas z odlesieniem części stoku pod wyciągi narciarskie.
odnotowywany rzadko, ale najprawdopodobniej jest Konieczna byłaby kompleksowa inwentaryzacja tor
to wynikiem słabszej penetracji obszarów górskich, fowisk w Beskidach pod kątem wykazania obecności
nastawionej na inwentaryzację tego konkretnego tego gatunku na innych stanowiskach.
gatunku. 43. Somatochlora arctica Miedziopierś północna (sw,
40. Cordulegaster boltonii Szklarnik leśny (rb, ps, tb/2/4/2/3/EN/CR/chroniony): gatunek w Polsce
ste/9/15/3/4/LC/NT/chroniony): gatunek w Polsce umiarkowanie rozprzestrzeniony, lokalny i rzadki,
umiarkowanie rozprzestrzeniony, lokalny, dość rza związany ze śródleśnymi kompleksami torfowisk.
dki, nie wkracza w wyższe położenia górskie. Nie W województwie bardzo rzadki. Historyczne stano
występuje na obszarach wylesionych i z dużymi wisko gatunku z potwierdzonym rozrodem (Saw
21
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
kiewicz i Żak 1966) zostało zniszczone w wyniku radzająca się corocznie (Dolný 2001, Dolný i in.
wieloletniego przepływu przez torfowisko przy 2007). W województwie gatunek był zaobserwowany
Wodzie Granicznej wód zanieczyszczonych ściekami ostatnio trzykrotnie w podregionie częstochowskim,
galmanowymi. na stanowiskach znajdujących się na skraju zasięgu
44. Somatochlora flavomaculata Miedziopierś żółtoplama w Polsce. Niektóre doniesienia ze strony przyrodników
(sw/22/14/8/5/LC/NT↓/–): gatunek w Polsce szeroko amatorów muszą być potwierdzone, ponieważ ten
rozprzestrzeniony, rozpowszechniony na torfowiskach rzadki w województwie gatunek jest mylony z po
niskich i terenach bagiennych. W województwie spolitym Orthetrum cancellatum, preferującym nieco
odnotowany w większości na drugim typie siedlisk, inne siedliska niż L. fulva.
powiązanych ze śródleśnymi zapadliskami na 49. Libellula quadrimaculata Ważka czteroplama (sw,
obszarach eksploatacji górniczej. Jest to o tyle eu/63/50/34/7/LC/LC/–): gatunek w Polsce bardzo
ciekawe, że pół wieku temu nie był znajdowany pospolity, rzadszy w górach. W województwie ob
w niecce węglowej (Sawkiewicz i Żak 1966). serwowano jednoczesne wylęgi nawet kilkuset
45. Somatochlora metallica Miedziopierś metaliczna (rf, osobników, także na stanowiskach, których wody
eu/48/43/16/5/LC/LC/–): gatunek w Polsce pospolity, zanieczyszczone były ściekami przemysłowymi.
w województwie nie odnotowano dla niego zmian. 50. Orthetrum albistylum Lecicha białoznaczna (sw /5/16/6/4
46. Epitheca bimaculata Przeniela dwuplama (sw/–/1/1/3/ /LC/NT↑/–): gatunek w ekspansji, dawniej lo
LC/DD/–): gatunek w Polsce rozprzestrzeniony, kalny i rzadki, obecnie w Polsce umiarkowanie
rozproszony. Na Śląsku znany z kilku stanowisk rozprzestrzeniony, o rozproszonym występowa
historycznych już od 1825 roku (Charpentier 1825, niu. Od początku lat 90. XX w. wzrosła liczba
locus typicus), ale potwierdzony współcześnie tylko stwierdzeń rodzimych populacji. Kolonizuje zbiorniki
na dwóch stanowiskach. W województwie śląskim antropogeniczne, płytkie, łatwo nagrzewające się.
pierwsze stanowisko zostało znalezione dopiero 22 Wytypowany do programu monitorowania cie
maja 2010 roku (Cuber, niepublikowane). Najbliższe płolubnych gatunków na terenie Polski. W woje
mu, to rezerwat „Smolnik” w województwie opolskim wództwie stwierdzony po raz pierwszy na postawie
(Dolný i in. 2008b). Obydwa stanowiska znajdują okazu zebranego przez Jana Rymara 15 sierpnia
się na linii południowo-zachodniego skraju zasięgu 1928 r. w Radziechowach (Zaćwilichowski 1931).
gatunku w Polsce. Później stwierdzony tylko przez Tolla w roku 1941
Rodzina: Libellulidae – Ważkowate w Katowicach-Muchowcu (zbiór Muzeum Górno
47. Libellula depressa Ważka płaskobrzucha (sw, arg śląskiego w Bytomiu) i Grzywocza (2003) w latach
/46/31/8/4/LC/LC/–): gatunek w Polsce szeroko 1994-95 w Rudzie Śląskiej-Halembie. Regularnie
rozprzestrzeniony, pospolity, preferujący siedliska notowany od roku 2002 (baza danych CDPGŚ).
we wczesnych stadiach sukcesji. W województwie 51. Orthetrum brunneum Lecicha południowa (rf/6/5/2/3/
pojedyncze osobniki zauważane były dosyć często, LC/EN/–): gatunek nomadyczny, o zmiennym roz
nawet w przelotach przez miasta. Rozród stwierdzany przestrzenieniu i zmiennej częstości występowania,
był jednak rzadziej, nie wyjaśniono jeszcze, dlaczego. nalatujący do Polski. W ciepłe lata pojawia się
48. Libellula fulva Ważka ruda (sw, eu/–/3/–/3/LC/DD/–): licznie, jednak udany rozwój larwalny potwierdzany
gatunek w Polsce rozpowszechniony, poza południem, był tylko na niektórych stanowiskach, nie dłużej
pogórzami i górami. Spektrum zasiedlanych siedlisk niż 1-2 lata. Jako gatunek pionierski zasiedla
jest szerokie, chociaż preferuje jeziora, strefy bardzo ciepłe, ledwie sączące się wody, ubogie w ro
lenityczne rzek i strumieni z roślinnością wynurzoną. ślinność, szczególnie świeżo oczyszczone rowy oraz
Może zasiedlać także siedliska względem nich strużki w żwirowniach. Wytypowany do programu
zastępcze. Decyduje jakość wody i zwykle położenie monitorowania ciepłolubnych gatunków na terenie
do 200-300 m n.p.m. Tuż przy granicy województwa Polski. W województwie gatunek bardzo niestabilny.
znajduje się jedno ze stanowisk tego gatunku Na jednym ze stanowisk, na którym zauważono rozród
w Czechach, na zbiorniku pokopalnianym Mokroš gatunku nie potwierdzono zamknięcia cyklu rozwoju.
w Karviné, na którym żyje silna populacja roz 52. Orthetrum cancellatum Lecicha pospolita (sw/33/
22
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
53/34/7/LC/LC↑/–): gatunek w Polsce bardzo pospoli Konieczne będzie zintensyfikowanie obserwacji tego
ty, poza górami. Preferuje większe zbiorniki naturalne gatunku, aby ustalić stan rzeczywisty. Typowym sie
i pochodzenia antropogenicznego. W województwie dliskiem są rowy i drobne zbiorniki.
rozradza się także w wodach umiarkowanie zanie 57. Sympetrum flaveolum Szablak żółty (sw/59/23/14/7/LC/
czyszczonych ściekami przemysłowymi. LC↓/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrzeniony,
53. Orthetrum coerulescens Lecicha mała (rf/20/15/7/7/ pospolity. Zasiedla wody ciepłe, astatyczne, cechuje się
NT/NT/–): gatunek w Polsce umiarkowanie roz tendencją do dyspersji i wtedy jest spotykany z daleka
przestrzeniony, rzadki. W południowym areale nieco od wody. Ponad 60% spadek częstości stwierdzeń
częstszy, rozproszony. Jako siedliska wybiera płytkie, gatunku w województwie śląskim może mieć takie
zarośnięte rowy, strumienie, obszary źródliskowe. same przyczyny jak spadek częstości stwierdzeń
Związany z wodami czystymi. Wytypowany do Lestes barbarus i L. dryas.
programu monitorowania ciepłolubnych gatunków 58. Sympetrum fonscolombii Szablak wędrowny (sw, mt/
na terenie Polski. Na tle sytuacji w Polsce, w wo 1/5/2/5/LC/EN↑/–): gatunek nomadyczny, o zmiennym
jewództwie spotykany dosyć często, aczkolwiek na rozprzestrzenieniu i zmiennej częstości występowania,
innych stanowiskach niż dawniej, a jego status przylatujący do Polski z południa. Wytypowany do
nie zmienił się istotnie w porównaniu z danymi programu monitorowania ciepłolubnych gatunków na
historycznymi. terenie Polski. Kolonizuje płytkie, szybko nagrzewające
54. Crocothemis erythraea Szafranka czerwona (sw,mt/1/ się zbiorniki antropogeniczne. W województwie
10/3/4/LC/VU↑/–): gatunek w okresie historycz stwierdzony po raz pierwszy w sierpniu 1928 roku
nym znany w Polsce tylko z 6 stanowisk, także w Węgierskiej Górce i Radziechowach (Zaćwilichowski
z Chorzowa. Od lat 90. XX w. w ekspansji o po 1931, na podstawie zbioru Jana Rymara). W tamtym
dłożu klimatycznym, mimo to w skali kraju jest okresie uznawano te stwierdzenia za północną granicę
nadal lokalny i rzadki. Zasiedla płytkie zbiorniki zasięgu. Obecnie pojawia się w ciepłe lata, podobnie
antropogeniczne, o wodzie przeźroczystej i z bogatą jak w Polsce. Obserwowano zachowania rozrodcze,
roślinnością zanurzoną. Wytypowany do programu ale rozwój nie był pełny albo gatunek przeżywał na
monitorowania ciepłolubnych gatunków na terenie stanowisku tylko dwa lata (Grzywocz 2003).
Polski. W województwie jego sytuacja jest niestabilna. 59. Sympetrum meridionale Szablak południowy (sw/
Nieco lepiej przedstawia się w dolinie Odry, gdzie 9/10/6/4/LC/VU/–): gatunek o niewielkim zasięgu
stwierdzono stałe populacje rozrodcze na obszarze w Polsce, obejmującym południowo-wschodnią Polskę,
czeskiej części Górnego Śląska i w województwie po górną Odrę. Nie zasiedla gór. Poza podstawowym
opolskim. zasięgiem, pojedyncze stwierdzenia dotyczą całego
55. Sympetrum danae Szablak czarny (sw, tf/55/28/15/7/ kraju. Zasiedla ciepłe wody stojące. Wytypowany do
LC/LC↓/–): gatunek w Polsce pospolity. W woje programu monitorowania ciepłolubnych gatunków
wództwie najbardziej wytrzymały spośród tyrfofili, na terenie Polski. Wydaje się, że w województwie
rozwój stwierdzono nawet na torfowisku, przez nie uległ istotnym zmianom w porównaniu z danymi
które przepływały wody zanieczyszczone ściekami historycznymi.
przemysłowymi. Zauważalny jest jednak prawie 50% 60. Sympetrum pedemontanum Szablak przepasany
spadek liczby stwierdzeń w porównaniu z okresem (sw, rf/21/2/1/5/LC/CR/–): gatunek w Polsce sze
historycznym. roko rozprzestrzeniony, rozproszony. W wyższych
56. Sympetrum depressiusculum Szablak przypłaszczony położeniach górskich niestwierdzany. Zwraca uwa
(sw/31/11/5/4/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce roz gę drastyczny spadek częstości notowania gatun
przestrzeniony, rozproszony. W Europie zaliczany ku na Górnym Śląsku w porównaniu z danymi
do narażonych na wyginięcie (Kalkman i in. 2010), historycznymi. Gatunek przechodzi rozwój w czystej
w Czechach do krytycznie zagrożonych (Harabiš wodzie wolno płynącej, w niewielkich ciekach, często
i Dolný 2008), w Polsce nie zaliczono go jeszcze do pochodzenia antropogenicznego. Istnieje pilna po
zagrożonych (Bernard i in. 2009). Sytuacja gatunku trzeba przeprowadzenia inwentaryzacji na obszarze
w województwie koreluje ze statusem europejskim. całego województwa, ze względu na istotne zagrożenie
23
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
gatunku. Przyczyny zaniku nie są rozpoznane. i Nymphea alba, N. candida, Potamogeton sp.
Przypuszcza się, że jedną z nich może być zwyczaj 66. Leucorrhinia dubia Zalotka torfowcowa (sw, tb, ste/
głębokiego oczyszczania rowów i niedużych kanałów 13/9/8/7/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce szeroko roz
z roślinności je porastającej (Tończyk i in. 1999). przestrzeniony, rozpowszechniony, związany z tor
61. Sympetrum sanguineum Szablak krwisty (sw/34/ fowiskami sfagnowymi. Na tle rozpowszechnienia
70/52/7/LC/LC↑/–): gatunek w Polsce bardzo po w Polsce, w województwie potwierdzony współcześnie
spolity. W województwie stwierdzono nawet dwukro tylko na stanowiskach poza podregionami wysoce
tny wzrost częstości notowań w porównaniu z okresem uprzemysłowionymi. Zanik gatunku na stanowiskach
historycznym. historycznych jest wyraźnie związany z degradacją
62.Sympetrum striolatum Szablak późny (sw/23/19/8/ i zanikaniem torfowisk w województwie.
6/LC/NT/–): gatunek w Polsce szeroko rozprzestrze 67.Leucorrhinia pectoralis Zalotka większa (sw, tf/16/
niony, rozproszony. Na południu i w centrum kraju 19/10/5/LC/NT/chroniony/DS II): gatunek w Polsce sze
zasiedla małe zbiorniki, szybko nagrzewające się. roko rozprzestrzeniony, rozpowszechniony, z wy
Na północnych pojezierzach zasiedla jeziora z czystą jątkiem wyższych położeń górskich. Spektrum
wodą, także kwaśne, z ubogą roślinnością. W woje siedliskowe gatunku jest szerokie. Zasiedla wody
wództwie nie odnotowano dla niego istotnych zmian. stojące, od umiarkowanie kwaśnych po słabo
63. Sympetrum vulgatum Szablak zwyczajny (sw/102/ zasadowe, preferując niską lub umiarkowaną
52/35/7/LC/LC↓/–): gatunek w Polsce bardzo pospolity. żyzność wody. W województwie najczęściej spotykana
Zwraca uwagę dwukrotny spadek częstości notowań zalotka, największe liczebności populacji odnotowano
w województwie w porównaniu z okresem histo na stanowiskach antropogenicznych, ale nigdy nie
rycznym. Przeciwnie niż dla S. sanguineum. przekraczały 5 klasy. Stwierdzono jednocześnie,
64. Leucorrhinia albifrons Zalotka białoczelna (sw, tf/ że ten typ stanowisk podlega często zniszczeniu
6/6/2/4/LC/VU/chroniony): gatunek w Polsce roz w wyniku zabiegów hydrotechnicznych. Jest to
przestrzeniony, na pojezierzach północnych rozpo o tyle istotne w warunkach województwa, że zalotka
wszechniony, na południu rzadki. Preferuje natural większa jest jednym z gatunków priorytetowych dla
ne, śródleśne zbiorniki, często o wodzie kwaśnej. obszarów „Natura 2000”.
W województwie stwierdzono dwa stanowiska rozrodu 68. Leucorrhinia rubicunda Zalotka czerwonawa (sw,
zgodne z charakterystyką siedlisk dla gatunku, na tf/15/9/5/7/LC/VU↓/–): gatunek w Polsce szeroko
pozostałych stanowiskach antropogenicznych tylko rozprzestrzeniony, umiarkowanie rozpowszechniony,
pojedyncze osobniki, być może w przelocie. zasiedla szersze spektrum siedlisk niż L. dubia,
65. Leucorrhinia caudalis Zalotka spłaszczona (sw/–/1/– w tym drobne zbiorniki i jeziora dystroficzne, tor
/1/LC/–/chroniony): gatunek w Polsce umiarkowanie fowiska sfagnowe, rzadziej niskie, bagna śródleśne,
rozprzestrzeniony, głównie na północy. W skali torfianki. Preferuje wody kwaśne i o umiarkowanej
kraju lokalny, dość rzadki. Na Śląsku stwierdzony żyzności. W województwie L. rubicunda ma wcześniejszy
w 1840 roku w okolicach Brzegu (Charpentier 1840, i krótszy okres pojawu, niż podobna do niej L. dubia.
locus typicus) i było to jedyne stwierdzenie aż do Często występują razem. Czasem obydwa gatunki
15 lipca 2009 r., kiedy zauważono jednego samca są słabo rozróżniane przez przyrodników amatorów,
na małym zbiorniku na Dolinie Trzech Stawów co może fałszować liczbę ich stwierdzeń. Gatunek
w Katowicach, w samym centrum miasta (Miszta, potwierdzony współcześnie głównie na stanowiskach
niepublikowane). Znaczna odległość najbliższych poza podregionami uprzemysłowionymi. Zanik ga
stanowisk współczesnych od miejsca stwierdzenia tunku na stanowiskach historycznych jest również
powoduje, że trudno wytłumaczyć, w jaki sposób ten związany z degradacją i zanikaniem torfowisk w wo
pojedynczy osobnik znalazł się aż tak daleko, tym jewództwie.
niemniej warto poszukiwać gatunku na potencjalnych
dla niego siedliskach, jakimi są wody stojące o niskiej Zalecenia w zakresie badań i ochrony ważek
lub umiarkowanej żyzności, z obfitą roślinnością w województwie śląskim
zanurzoną i/lub pływającą, w tym: Nuphar lutea Obecna czerwona lista ważek dla województwa śląskiego
24
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
25
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
niża się lub nie zawyża liczby zagrożonych gatunków. Niemiec, gdzie gatunki te również uznano za zagrożone
Przynajmniej w przypadku województwa śląskiego (Ott i Piper 1998).
odpowiedź będzie można sprecyzować dopiero po Konieczne byłoby zintensyfikowanie przeglądu siedlisk
zakończeniu inwentaryzacji na całym obszarze. Wydaje potencjalnych dla Coenagrion armatum i C. ornatum –
się również, że mniejszy obszar rozważany jako region uznanych za gatunki wymarłe w województwie, ale być
w podziale administracyjnym, może charakteryzować się może jeszcze tu egzystujących, oraz siedlisk potencjalnych
wyższymi wskaźnikami zagrożenia gatunków niż większy dla ważek uznanych za krytycznie zagrożone w wo
region w podziale geograficznym lub historycznym. jewództwie – Coenagrion lunulatum i Sympetrum pedemon
Pamiętać jednak trzeba, że czerwone listy są narzędziem tanum, nie zaniedbując jednocześnie innych gatunków
wspomagającym przyrodników oraz administrację i jako o wysokich kategoriach zagrożenia (EN-VU).
takie spełniają swoją rolę, niezależnie od definicji regionu Określenia wymagałaby: wielkość populacji Cordulega
i wielkości jego obszaru. ster bidentata i Onychogomphus forcipatus w Beskidzie
Jest też prawdopodobne, że w związku z najwyższym Śląskim i Żywieckim oraz Epitheca bimaculata, Libellula
stopniem uprzemysłowienia województwa śląskiego fulva w podregionie częstochowskim. Należałoby również
w porównaniu z innymi województwami, wyższa liczba wyznaczyć strefy występowania Cordulegaster boltonii
zagrożonych gatunków jest odzwierciedleniem większej w kompleksach leśnych Wyżyny Śląskiej.
degradacji siedlisk wodno-błotnych niż w innych regionach Nowym zjawiskiem w województwie, potwierdzonym
Polski (Buczyński 1999). Jest to jednocześnie informacja- przez analizę częstości stwierdzeń gatunków, jest
sygnał, że brak wielokierunkowego przeciwdziałania kolonizowanie płytkich zbiorników pochodzenia antro
degradacji siedlisk ważek, zachodzących głównie pod pogenicznego przez gatunki migrujące z południa
wpływem antropopresji, może skutkować uzyskaniem – Aeshna affinis, Crocothemis erythraea, Orthetrum
podobnych ocen zagrożenia na innych obszarach. albistylum, Sympetrum fonscolombii (Bernard i Samoląg
Obecna analiza wykazała dalsze, prognozowane już 1994, Grzywocz 2003, Dolný i Miszta 2004, Miszta
przez Sawkiewicza i Żaka (1966) 50 lat temu, zanikanie 2007b, Miszta i in. 2007). Aczkolwiek ich populacje są
gatunków związanych z torfowiskami sfagnowymi, dlate jeszcze niestabilne, to zdarza się już potwierdzenie
go konieczne byłoby zinwentaryzowanie w województwie rozwoju i obecności populacji rodzimych. W roku 2010
tego typu torfowisk i przeprowadzenie oceny wielkości rozpoczął się również program monitorowania tej
populacji gatunków tyrfobiontycznych i tyrfofilnych. grupy ważek w Polsce, do którego wytyczne można
W pierwszej kolejności – Nehalennia speciosa, Aeshna znaleźć na stronie internetowej Sekcji Odonatologicz
subarctica, Somatochlora alpestris i S. arctica, ale też nej PTE (www.odonata.pl). Monitorowanie gatunków
– Leucorrhinia dubia, L. rubicunda, L. pectoralis, L. południowych, ciepłolubnych jest jedną z metod oceny
albifrons. zmian różnorodności biologicznej w krajach europejskich
Drugim, zarysowującym się procesem zanikania ważek pod wpływem zmian klimatycznych (Parmesan 2006,
w województwie jest znaczny spadek częstości notowania Dumortier i in. 2008, Flenner i Sahlén 2008).
gatunków związanych z drobnymi zbiornikami, ciekami, Do gatunków, które w porównaniu z okresem histo
obszarami podmokłych łąk i siedlisk astatycznych. rycznym, wyraźnie zwiększyły swój zasięg występowa
Gatunki, które w Polsce należą do niezagrożonych (LC), nia należą też Brachytron pratense i Anax parthenope.
w województwie znalazły się w kategoriach zagrożenia Ich ekspansja na obszar województwa przebiega jednak
– na przykład Sympetrum pedemontanum (CR), Lestes z kierunku północnego. Wydaje się, że przynajmniej
barbarus i L. dryas (EN), a dla niektórych niezagrożonych temu drugiemu sprzyjało powstanie dużych zbiorników
zanotowano znaczny spadek częstości notowań, na zaporowych, które stały się siedliskami zastępczymi
przykład dla Sympetrum flaveolum. Ta grupa gatunków w sytuacji braku naturalnych jezior.
wydaje się ustępować w wyniku silnej antropopresji Ciekawe wydaje się również odwrócenie częstości
(melioracji obszarów zabagnionych, głębokiego oczy występowania dwóch par pospolitych gatunków, takich
szczania rowów, zasypywania drobnych zbiorników, jak: Calopteryx splendens – Calopteryx virgo i Sympetrum
odlesiania pod budowę tras komunikacyjnych). Podobne sanguineum – Sympetrum vulgatum. C. splendens był 50
zagrożenie stwierdzono w uprzemysłowionych regionach lat temu dwukrotnie rzadszy niż C. virgo, obecnie jest
26
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
przeciwnie. Podobnie S. vulgatum był dawniej dwukrotnie roślin wodnych, wytwarzanie strefy litoralu i szybsze
częstszy niż S. sanguineum, obecnie jest przeciwnie. oczyszczanie naturalne wody (Stalmachová, informacja
Wynika z tego, że nie tylko gatunki rzadkie powinny ustna).
podlegać monitorowaniu, ale także gatunki pospolite. Przykładem wprowadzania zasad dobrej praktyki
Oprócz ochrony naturalnych siedlisk ważek, jednym do ochrony siedlisk wodnych jest program rewitalizacji
ze specyficznych zaleceń, co do kierunku przyszłych rzeki Ślepiotki w Katowicach w ramach europejskiego
badań ważek w województwie śląskim, powinno być projektu REURIS, pilotowanego przez Główny Instytut
inwentaryzowanie ważek i obserwacja ich rozwoju na Górnictwa w Katowicach i Wydział Kształtowania
zapadliskach pokopalnianych, które stają się na naszych Środowiska Urzędu Miasta Katowice. Potrzeb w zakresie
oczach siedliskami zastępczymi dla gatunków tracących rewitalizacji rzek w województwie jest bardzo dużo. Jedną
siedliska naturalne. Warto również zastanowić się nad z propozycji na najbliższe lata mogłoby być opracowanie
ochroną śródleśnych zapadlisk. W tym celu konieczne rewitalizacji rzeki Woda Graniczna, płynącej w środku
byłoby wprowadzenie zmiany ustawy nakazującej Lasów Lublinieckich, a od pół wieku zanieczyszczanej
obecnie rekultywację zapadlisk po ustaniu działalności przez odprowadzanie do niej ścieków galmanowych
kopalń i procesów osiadania terenu. Przywracanie z Huty Cynku „Miasteczko Śląskie”. Jest to jeden
takich terenów do stanu wyjściowego, sprzed zmian z historycznych obszarów, na którym Sawkiewicz i Żak
spowodowanych pozyskiwaniem kopalin, odbywa się w latach 1958-1965 odnotowali najcenniejsze gatunki
najczęściej w momencie, kiedy w środowisku zaszła ważek w województwie.
już wyraźna sukcesja z wytworzeniem się zbiorowisk Ochrona bierna siedlisk ważek jest w województwie
charakterystycznych dla torfowisk przejściowych i po konsekwentnie stosowana dla gatunków obecnych na
jawiły się zespoły zwierząt typowe dla nich. Gatunkiem Górnym Śląsku, a najbardziej zagrożonych w Polsce
ważki, który charakteryzuje te zmiany jest zalotka wię- – Nehalennia speciosa, Somatochlora alpestris i S.
ksza Leucorrhinia pectoralis. Jej obecność na zapadliskach arctica. W miarę znajdowania kolejnych stanowisk są
jest dla nas wyraźnym sygnałem, szczególnie w pod one obejmowane ochroną w formie rezerwatów, użytków
regionach uprzemysłowionych województwa, w jakim ekologicznych lub powoływane są strefy ochronne.
kierunku będą zachodziły przemiany. Wszystkie znane miejsca ich występowania są obecnie
Nie mniej istotnym zaleceniem jest kontynuowanie chronione na obszarze województwa. Konieczna jest
badań nad rozwojem larwalnym ważek w zanieczyszczo dalsza inwentaryzacja torfowisk, które są pierwotnymi
nych wodach oraz zintensyfikowania działań mających siedliskami dla tej grupy gatunków.
na celu wyeliminowanie odprowadzania ścieków (prze Na tle sytuacji w kraju, korzystnie prezentuje się
mysłowych, komunalnych) do najcenniejszych siedlisk w województwie sytuacja Orthetrum coerulescens, który
warunkujących rozwój larwalny ważek. Częstą praktyką też został zakwalifikowany do monitorowania w Polsce,
w uprzemysłowionych podregionach województwa jest jako gatunek bliski zagrożenia. Tym większa staje się
wykorzystywanie skały płonnej, będącej odpadem po odpowiedzialność śląskich przyrodników o zachowanie
wydobyciu węgla, do obudowywania brzegów zbiorników jego siedlisk, jakimi są obszary źródliskowe, małe
oraz utwardzania dróg pomiędzy nimi. Funkcjonowanie i płytkie, częściowo lub umiarkowanie zarośnięte
siedlisk wodnych zostaje w takich sytuacjach mocno rowy, strumienie, także torfowiska niskie. Obecnie
zaburzone. Związane jest to z faktem, że padające najcenniejsze miejsca rozrodu gatunku są skupione na
deszcze wypłukują związki występujące w skale i mo terenach niezabudowanych miasta Tarnowskie Góry
cno zaburzają własności chemiczne wody zbiorników. – boczny ciek dopływający do rzeki Woda Graniczna
Rozwój larw ważek jest w takich wodach bardzo w rejonie torfowiska oraz staw „Siwcowy” i potok
trudny. Doświadczenia prowadzone na terenie Ostrawy Pniowiec, także w miejscowości Ciężkowice – na obszarze
nad przywracaniem zbiorników pokopalnianych do chronionym rezerwatu „Dolina Żabnika” i nie objętego
funkcjonowania przyrodniczego wykazały również, ochroną potoku Kozi Bród. To ostatnie stanowisko
że prosty zabieg techniczny profilowania brzegów jest również wyjątkowe, dlatego że tylko na podmokłej
zbiorników tak, aby ich nachylenie nie przekraczało łące przylegającej do potoku Kozi Bród stwierdzono
15% znacznie przyspiesza samoistne zasiedlanie się rozradzającą się populację Sympetrum pedemontanum,
27
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
28
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
i in. 2007). Istniałaby potrzeba prowadzenia takich Cordulegaster boltonii (Donovan, 1807) w Polsce
działań także w rezerwatach, ale tu konieczne byłyby (Odonata: Cordulegastridae). Rocznik Naukowy
zmiany obowiązujących przepisów prawnych, które Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Sala
na razie zabraniają jakiejkolwiek ingerencji. Należy mandra”, 4: 55-87.
podkreślić, że chodzi tu o kontrolowaną ingerencję, bo Bernard R. 2004. Mity i rzeczywistość – ocena stanu
przykładów niekontrolowanej ingerencji mamy w wo krajowej populacji wybranych gatunków ważek
jewództwie więcej niż w innych regionach Polski. (Odonata), chronionych lub uznawanych za
Ostatnio przedstawiono wyniki udanej introdukcji 88 rzadkie w Polsce na tle sytuacji w Europie, s.: 6-7.
larw L. dubia w roku 2001 na sztucznie wykopane zbior W: Buczyński P., Serafin E., Ptaszyńska A. (red.)
niki w PP Kudlačena w czeskiej części Beskidów (uwaga: 2004. Badania ważek, chrząszczy i chruścików na
skrót PP = Přírodní památka; polski odpowiednik – pom obszarach chronionych. Materiały II Krajowego
nik przyrody, ale tu należałoby ten przykład rozpatry- Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum
wać raczej jako coś pośredniego pomiędzy małym Sekcji Koleoptorologicznej PTE, III Seminarium
rezerwatem, a użytkiem ekologicznym). Pozytywny Trichopterologicznego, Urszulin, 21-23.V.2004 r.
efekt rozwoju, utrzymywania się gatunku i koegzysten Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn.
cji z innymi gatunkami żyjącymi w tym miejscu przed Bernard R. 2004a. Nehalennia speciosa (Charpentier,
introdukcją uzyskano po czterech latach trwania eks 1840). Iglica mała, s.: 54-55. W: Głowaciński Z.,
perymentu (Dolný i in. 2008a). Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt.
Model rotacyjny można by wykorzystać na torfo Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
wiskach wysokich w Beskidach w celu ułatwienia Kraków i Akademia Rolnicza im. Cieszkowskiego,
rozwoju Somatochlora alpestris, także na torfowiskach Poznań.
sfagnowych na Wyżynie Śląskiej w celu ułatwienia Bernard R. 2004b. Cordulegaster boltonii (Donovan,
rozwoju Aeshna subarctica. Wskazany byłby również 1807). Szklarnik leśny, s.: 56-57. W: Głowaciński
w rezerwacie „Rotuz”, gdzie doszło już do silnego zaro Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga
śnięcia rowu przebiegającego przez rezerwat, co skutku zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony
je coraz słabszym rozradzaniem się charakterystycznych Przyrody PAN, Kraków i Akademia Rolnicza im.
dla tego rezerwatu zalotek – Leucorrhinia dubia, L. Cieszkowskiego, Poznań.
pectoralis, L. rubicunda. Bernard R. 2004c. Coenagrion ornatum (Sélys, 1850). Łąt
ka ozdobna. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński
Podziękowanie A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt
Autorka dziękuje dr. Pawłowi Buczyńskiemu i dr. (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk
Grzegorzowi Tończykowi za cenne uwagi i sugestie i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny,
pomocne w opracowaniu listy i ocenie zagrożenia ważek 6: 25-29. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
w województwie śląskim. Bernard R. 2004d. Ophiogomphus cecilia (Geoffroy in
Fourdroy, 1785). Trzepla zielona. W: Adamski P.,
Piśmiennictwo Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski
Askew R. R. 2004. The dragonflies of Europe. Revised Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków).
edition. Harley Books, Colchester, ss. 308. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000
Bellman H. 2010. Ważki. Łatwe oznaczanie gatunków – podręcznik metodyczny, 6: 30-34. Ministerstwo
Europy Środkowej. Edycja polska, Mutlico Oficyna Środowiska, Warszawa.
Wydawnicza, Warszawa, ss. 280. Bernard R. 2004e. Leucorrhinia pectoralis (Charpentier,
Bernard R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i eko 1825). Zalotka większa. W: Adamski P., Bartel
logii Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.)
(Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocznik Na Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki
ukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – po
„Salamandra”, 2: 67-93. dręcznik metodyczny, 6: 35-38. Ministerstwo
Bernard R. 2000. Stan wiedzy o występowaniu i biologii Środowiska, Warszawa.
29
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
Bernard R. 2005. Strefy ochronne dla iglicy małej badań, zagrożeń oraz potrzeby ochrony. Przyroda
Nehalennia speciosa – wizja, prawo i problemy. Sudetów Zachodnich, 2: 37-56.
Odonatrix, 1 (2): 21-24. Bubb P.J., Butchart S.H.M., Collen B., Dublin H., Kapos
Bernard R., Buczyński P. 2008. Stan zachowania V., Pollock C., Suart S.N., Vié J-C. 2009. IUCN Red
i wybiórczość siedliskowa iglicy małej Nehalennia List Index – Guidance for National and Regional
speciosa (Charpentier, 1840) w Polsce. Odonatrix, Use. IUCN, Gland, Switzerland.
4 (2): 43-60. Buczyński P. 1998. Wysychanie torfowisk sfagnowych
Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 2002a. a występowanie larw ważek (Odonata): obserwacje
Odonata – Ważki, s.: 125-127. W: Głowaciński z Lasów Janowskich (Polska południowo-za
Z., (red.) Czerwona lista zwierząt ginących i za chodnia). W: 43 Zjazd Polskiego Towarzystwa
grożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody Entomologicznego, 4-6 IX 1998, Poznań. Materiały
PAN, Kraków. Zjazdowe. Wiadomości entomologiczne, 17 (supl.):
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002b. Present state, 160-161.
threats and conservation of dragonflies (Odonata) Buczyński P. 1999a. Wykaz i „Czerwona lista” ważek
in Poland. Nature Conservation, Kraków, 59: 53-71. (Insecta: Odonata) województwa lubelskiego.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wędzonka J. 2009. Chrońmy przyr. ojcz., 55(6): 23-39.
Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce/ Buczyński P. 1999b. Ważki (Odonata) terenów źró
A distribution atlas of dragonflies (Odonata) in dliskowych Polski – stan poznania i propozycje
Poland. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, dalszych badań, s.: 31-36. W: Źródła Polski – stan
ss. 256. badań, monitoring i ochrona. WSP, Olsztyn.
Bernard R., Daraż B. 2008. Stan zachowania i siedlisko Buczyński P. 2000a. On the occurence of Coenagrion
peryferyjnej, izolowanej populacji iglicy małej armatum (Charpentier, 1840) in Poland (Odonata:
Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840 w połu Coenagrionidae). Opuscula Zoologica Fluminensia,
dniowo-wschodniej Polsce (Odonata: Coenagrio 179: 1-10.
nidae). Odonatrix, 4 (1): 12-19. Buczyński P. 2000b. Zwischen Ost und West: Sympecma
Bernard R., Samoląg J. 1994. Aeshna affinis (VANDER paedisca in Polen, s.: 16. W: Jahrestagung der
LINDEN, 1820) in Poland (Odonata: Aeshnidae). Gesellschaft deutschsprachiger Odonatologen
Opusc. Zool. Fluminensia, 117: 1-7. GdO, 17-19, März 2000, Schwäbisch Hall,
Bernard R., Tończyk G. 2011. Wyspowe występowanie Tagungsband.
żagnicy torfowcowej Aeshna subarctica WALKER, Buczyński P. 2004. Coenagrion armatum (Charpentier,
1908 na Nizinach Środkowopolskich i Sasko- 1840). Łątka zielona, s.: 52-54. W: Głowaciński Z.,
Łużyckich. Odonatrix, 7(1): 1-13. Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt.
Bernard R., Wildermuth H. 2005. Nehalennia speciosa Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN,
(Charpentier, 1840) in Europe: case of a vanishing Kraków i Akademia Rolnicza im. Cieszkowskiego,
relict (Zygoptera: Coenagrionidae). Odonatologica, Poznań.
34 (4): 335-378. Buczyński P. 2009. Czerwona lista ważek (Odonata)
Blaski M., Herczek A., Kimsa T., Wojciechowski W. 1992. województwa lubelskiego (Polska wschodnia).
Opracowanie przyrodnicze rezerwatu „Buczyny”. Druga edycja. Odonatrix, 5 (1): 25-29.
Maszynopis, Katowice. Buczyński P., Czachorowski S., Pakulnicka J. 2000.
Bok M., Jankowski A. T., Michalski G., Rzętała M. Czy drobne zbiorniki antropogeniczne mogą być
2004. Zbiornik Dziećkowice – charakterystyka siedliskiem zastępczym dla bentosu litoralowego?,
fizycznogeograficzna i rola w górnośląskim syste s.: 45-47. W: Materiały VII Ogólnopolskich
mie wodno-gospodarczym. Polskie Towarzystwo Warsztatów Bentologicznych, Poznań-Jeziory, 25-
Geograficzne – Komisja Hydrologiczna, Warszawa, 27 maj 2000, Poznań.
ss. 72. Buczyński P., Łabędzki A. 2004. Oddziaływanie czynni
Borkowski A. 1999. Ważki (Odonata) byłego województwa ków antropogenicznych na ważki (Odonata) Lasów
jeleniogórskiego z uwagami do aktualnego stanu Janowskich (Kotlina Sandomierska), s.: 15-17.
30
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
31
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
ochrana a rozšíření/The dragonflies of the Czech State of Nature in Flanders (Belgium). Research
Republic: Ecology, Conservation and Distribution. Institute for Nature and Forest, Brussels.
Vlašim: Český svaz ochránců přírody, Vlašim, ss. INBO.M.2008.6: 1-35.
672. Flenner I., Sahlén G. 2008. Dragonfly community re-
Dolný A., Hesoun P., Waldhauser M. 2008. Activní ochra organisation in boreal forest lakes: rapid species
na vážek – příklady managementu mokřadních turnover driven by climate change? Insect Con
biotopů, s.: 145-162. W: Dolný A. (ed.): Vážký servation and Diversity, 1: 169-179.
2008. Sborník referátů XI. Celostátního semínáře Głowaciński Z (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt
odonatologů v Českém lese. ZO ČSOP, Vlašim. ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony
Dolný A., Miszta A. 2004. Występowanie ważek (Odonata) Przyrody PAN, Kraków, ss. 155.
w czeskiej i polskiej części Górnego Śląska. Głubiak-Witwicka E., Krawczak-Kajdańska J., Łatkowska
Wiadomości entomologiczne, 23 (3): 133-152. M., Nowakowska T., Piszczek S., Solich J., Szu
Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2002. Perspektywy mowska A. 2005. Wody powierzchniowe, s.: 37-
ochrony ważek w czeskiej i polskiej części Górnego 62. W: Stan środowiska w województwie śląskim
Śląska, s.: 33-34. W: Materiały Ogólnopolskiej w roku 2004. Biblioteka Monitoringu Środowiska,
Konferencji Naukowej „Ochrona owadów w Pol Katowice.
sce – ekologiczne i gospodarcze konsekwencje Głubiak-Witwicka E., Laszczak S., J., Łatkowska M.,
wymierania i ekspansji gatunków”, 21-23 września Piszczek S., Solich J., Szumowska A. 2008. Wody
2002 r., Olsztyn. powierzchniowe, s.: 53-94. W: Stan środowiska
Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2003. Ważki (Insecta: w województwie śląskim w roku 2007. Biblioteka
Odonata) czterech rezerwatów przyrody woje Monitoringu Środowiska, Katowice.
wództwa śląskiego (polska część Górnego Śląska) Gniatkowski J. 2007. Ważki (Odonata) w okolicach Czę
– wyniki wstępnych badań. Natura Silesiae stochowy. Biuletyn Częstochowskiego Koła Ento
Superioris, 7: 93-103. Centrum Dziedzictwa Przy mologicznego, 6: 7-8.
rody Górnego Śląska, Katowice. Gniatkowski J. 2008. Ważki (Odonata) w okolicach
Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2004. Ważki wybranych Częstochowy. Cz. II. Biuletyn Częstochowskiego
rezerwatów i obszarów proponowanych do ochrony Koła Entomologicznego, 7: 8-9.
na terenie województwa śląskiego i opolskiego, s.: Gniatkowski J. 2009. Ważki (Odonata) w okolicach
12-13. W: Buczyński P., Serafin E., Ptaszyńska Częstochowy. Cz. III. Biuletyn Częstochowskiego
A. (red.) 2004. Badania ważek, chrząszczy i chru Koła Entomologicznego, 8: 7-8.
ścików na obszarach chronionych. Materiały II Gorczyca J., Herczek A. 1995. Waloryzacja przyrodnicza
Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX rezerwatu florystycznego „Ochojec” w Katowicach.
Sympozjum Sekcji Koleoptorologicznej PTE, III Uwagi o faunie. Kształtowanie środowiska ge
Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21- ograficznego i ochrona przyrody na obszarach
23.V.2004 r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn. uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 16: 38-46.
Dolný A., Miszta A., Parusel J. B. 2008. Ważki (Insecta: WBiOŚ, WNOZ Uniwersytet Śląski, Katowice –
Odonata) rezerwatu „Smolnik” (Szumirad, woje Sosnowiec.
wództwo opolskie). Natura Silesiae Superioris, 11: Grzywocz J. 2003. Materiały do poznania odonatofauny
75-83. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Polski. Acta Entomologica Silesiana, 11 (1-2): 97-99.
Śląska, Katowice. Hagen H. 1845. Libellula caudalis Charpentier. Ento
Domański R. 1996. Kotewka orzech wodny – gatunek mologische Zeitung, Stettin, 6 (10): 318-322.
zagrożony wymarciem. Przyroda Górnego Śląska, Hanel L., Dolný A., Zelený J. 2005. Odonata (vážky),
4: 5. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Ślą s.: 125-127. W: Farkač J., Král D., Śkorpík M.
ska, Katowice. (eds.) Red list of threatened species in the Czech
Dumortier M., De Bruyn L., Hens M., Peymen J., Republic. Intervebrates. Agentura ochrany příridy
Schneiders A., Turkelboom F., Van Daele T., Van a krajiny ČR, Praha.
Reeth W. 2008. Biodiversity indicators 2008. The Hanel L., Zelený J. 2000. Vážky (Odonata), výzkum
32
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
a ochrana. Český svaz ochránců přírody, základní GmbH & Co., Stuttgart, ss. 191.
organizace,Vlašim. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wy
Harabiš F., Dolný A. 2008. Red list of dragonflies dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441.
(Odonata) of the Czech part of Silesia [2008]. Čas. Konopka Z. 1996. Waloryzacja przestrzeni Górnego Ślą
Slez. Muz. Opava (A), 57: 31-36. ska – wprowadzenie. Przestrzeń i Wartości, 1: 7-10.
Heidemann H., Seidenbusch R. 1993. Die Libellenlarven Korkeamäki E., Suhonen J. 2002. Distribution and habitat
Deutschlands und Frankreichs. Handbuch für specialization of species affect local extinction in
Exuviensammler. Erna Bauer, Keltern, ss. 328. dragonfly. Ecography, 25: 459-465.
Jaguś A., Rzętała M. 2000. Zbiornik Poraj – charakte Kostecki M., Krodkiewska M. 2005. Zbiornik Paproca
rystyka fizycznogeograficzna. Wydział Nauk o Zie ny: limnologia – hydrobiologia, Wyd. Instytutu
mi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, ss. 81. Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii
Jaguś A., Rzętała M. 2003. Zbiornik Kozłowa Gó Nauk, Zabrze, ss. 101.
ra – funkcjonowanie i ochrona na tle chara Kuflikowski T. 1970. Fauna in vegetation in carp ponds at
kterystyki geograficznej i limnologicznej. Komisja Goczałkowice. Acta Hydrobiologica, 12 (4): 439-456.
Hydrologiczna Polskiego Towarzystwa Geogra Kuflikowski T. 1974. The phytophilous fauna of the dam
ficznego, Warszawa, ss. 156. resevoir at Goczałkowice. Acta Hydrobiologica, 16
Jaguś A., Rzętała M. 2008. Znaczenie zbiorników wodnych (2): 189-207.
w kształtowaniu krajobrazu (na przykładzie Kuflikowski T. 1977. Macrophytes and phytophilous
kaskady jezior Pogorii). Akademia Techniczno- macrofauna of the pond Zimowy Wielki at Gołysz.
Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wydział Nauk Acta Hydrobiologica, 19 (4): 413-422.
o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Bielsko-Biała – Łabędzki A., Buczyński P., Tończyk G. 1999. Zagrożenia
Sosnowiec, ss. 152. i ochrona ważek (Odonata) w Polsce, s.: 21-23. W:
Jankowski A. T., Molenda T. 2001. Antropogeniczne Materiały Konferencji Naukowej „Ochrona owa-
środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 1. dów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską”,
Środowiska liniowe. Przyroda Górnego Śląska, 23: 23-24 wrzesień 1999 r., Kraków.
10-11. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Machowski R., Rzętała M. A., Rzętała M., Wistuba
Śląska, Katowice. B. 2005. Zbiornik Żywiecki – charakterystyka
Jankowski A. T., Molenda T. 2003. Antropogeniczne fizycznogeograficzna i znaczenie społeczno-go
środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 2. spodarcze. Polskie Towarzystwo Geograficzne –
Środowiska powierzchniowe – stawy hodowlane Oddział Katowicki, Sosnowiec, ss. 80.
i młyńskie. Przyroda Górnego Śląska, 33: 12-13. Michalczuk W. 2007. Stwierdzenie łątki ozdobnej Co
Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, enagrion ornatum (Sélys, 1850) na Wyżynie Wo
Katowice. łyńskiej (Polska południowo-wschodnia). Odona
Jankowski A. T., Molenda T. 2004. Antropogeniczne trix, 3 (2): 40-42.
środowiska wodne na Górnym Śląsku. Cz. 3. Michalczuk W., Buczyński P. 2010. Drugie współczesne
Środowiska liniowe. Przyroda Górnego Śląska, 37: stanowisko łątki ozdobnej Coenagrion ornatum
10-11. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego (Sélys, 1850) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce
Śląska, Katowice. południowo-wschodniej. Odonatrix, 6 (1): 15-20.
Jatulewicz I. 2004. Ważki (Odonata) zbiorników Michalczuk W., Daraż B., Buczyński P. 2009. Pierwsze
powyrobiskowych Częstochowy, s.: 59-60. W: dane z monitoringu stanu populacji łątki ozdo
Namiotko T., Sywula T. (red.) Bioróżnorodność bnej Coenagrion ornatum (Sélys, 1850) w dolinie
środowisk dna zbiorników wodnych. XI Ogólno Sieniochy (Śniatycze, Polska południowo-wscho
polskie Warsztaty Bentologiczne, Jastrzębia Góra, dnia). Odonatrix, 5 (2): 33-44.
Nadmorski Park Krajobrazowy, 6-8 maja 2004 r. Mielewczyk S. 1972. Über das Vorkommen von Lestes
BEL Studio, Gdańsk – Warszawa. barbarus (Fabricius) in Polen (Zygoptera: Le
Jurzitza G. 2000. Der Kosmos Libellenfürer. Die Arten stidae). Odonatologica, 1 (1): 37-40.
Mittel- und Südeuropas. Franckh-Kosmos Verlags- Mielewczyk S. 1998. Historia badań odonatologicznych
33
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
w Polsce, s.: 10-13. W: I Krajowe Seminarium indikaci. W: Kočarek P., Plášek V., Malachová
Odonatologiczne. Materiały Zjazdowe, Bromie K. (eds.) Environmental changes and biological
rzyk, 17-19 kwietnia 1998 r. assessment III. Scripta Facultatis Rerum Na
Miszta A. 2004. Typowanie obszarów cennych dla ochrony turalium Universitatis Ostraviensis, Ostrava,
owadów w województwie śląskim na przykła 163: 199-206.
dzie wybranych grup, s.: 89-96. W: Konferencja Ott J. , Piper W. 1998. Rote Liste der Libellen (Odonata).
„Metody i środki czynnej ochrony fauny” (Rudy, W: Binot M., Bless R., Boye P., Gruttke, H., Pretscher
18 listopada 2004). Materiały pokonferencyjne P. Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands.
Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Schriftenreihe für Landschaftspflege und Natur
Śląskiego, Będzin. schutz, 55: 260-263.
Miszta A. 2007a. Ważki Górnego Śląska 40 lat po ba Parmesan C. 2006. Ecological and evolutionary responses
daniach Sawkiewicza i Żaka. I. Część historyczna. to recent climate change. Annual Review of
Przyroda Górnego Śląska, 48; 12-13. Centrum Ecology, Evolution and Systematics, 37:637-639.
Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. Prüffer J. 1918. Wykaz ważek okolic Częstochowy.
Miszta A. 2007b. Ważki i ich biotopy w województwie Pamiętnik Fizjograficzny, 25 (zoologia): 1-10.
śląskim. Przyroda Górnego Śląska, 48 (wkładka): Pysiewicz-Jędrusik R., Pustelnik A., Konopska B. 1998.
I-VIII. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Granice Śląska. Wyd. „Rzeka”, Wrocław, ss. 105.
Śląska, Katowice. Rodrigez J. P. 2008. National Red Lists: the largest global
Miszta A. 2007c. Ważki Górnego Śląska 40 lat po bada market for IUCN Red List Categories and Criteria.
niach Sawkiewicza i Żaka. II. Część współczesna, Endangered Species Research, 6: 193-198.
Przyroda Górnego Śląska, 49: 5-6. Centrum Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września
Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących
Miszta A. 2009. Ważki rezerwatu „Ochojec” i jego oto zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220, poz. 2237.
czenia, s.: 161-167. W: Parusel J. B. (red.) Rezerwat Rzętała M. 2000. Bilans wodny oraz dynamika zmian
przyrody „Ochojec” w Katowicach (Górny Śląsk). wybranych zanieczyszczeń zbiornika Dzierżno
Monografia naukowo-dydaktyczna. Centrum Dzie Duże w warunkach silnej antropopresji. Wyda
dzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. wnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 175.
Miszta A., Boroń, M., Cuber P., Dolný A. 2007. Pojawienie Rzętała M. 2008. Funkcjonowanie zbiorników wodnych
się Aeshna affinis Bander Linden, 1820 i Cro oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach
cothemis erythraea (Brullé, 1832) w 2006 roku zróżnicowanej antropopresji na przykładzie re
na zbiornikach pokopalnianych województwa ślą gionu górnośląskiego. Wydawnictwo Uniwersy
skiego (Odonata: Aeshnidae, Libellulidae). Odo tetu Śląskiego, Katowice, ss. 172.
natrix, 3 (2): 42-46. Rzętała M. A. 2003. Procesy brzegowe i osady denne
Miszta A., Cuber P. 2009. Nowe stanowiska ważek wybranych zbiorników wodnych w warunkach
(Odonata) zagrożonych w Polsce stwierdzone zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie
w latach 2006-2008 w województwie śląskim poza Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Wydawnictwo
obszarami chronionymi. Odonatrix, 5 (2): 48-54. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 147.
Miszta A., Dolný A. 2007. Stanowiska chronionych Sahlén G., Bernard R., Cordero Rivera A., Ketelaar R.,
i rzadkich gatunków ważek w województwie ślą Suhling F. 2004. Critical species of Odonata in
skim stwierdzone poza rezerwatami wodno-tor Europe. International Journal of Odonatology, 7
fowiskowymi w latach 2003-2005. Odonatrix, 3 (2): 385-398.
(1): 9-14. Sawkiewicz L., Żak M. 1966. Ważki (Odonata) Śląska.
Narloch L. 1975. Fauna denna potoku Kochłówka (Górny Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu,
Śląsk) na tle wskaźników saprobowości. Archiwum Przyroda, 3: 73-132.
Ochrony Środowiska, 1: 177-236. Schneider W. G. 1885. Verzeichniss der Neuropteren
Oppeltová M. 2006. Charakteristika odonatocenóz Schlesien. Zeitschrift für Entomologie, Breslau,
vybraných jesenických rašeliništ’ ve vztahu k bio N. F., 10: 17-32.
34
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
35
C z er w o na l i s t a w a ż ek w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o – s t an na r o k 2 0 1 0
IUCN 2001. Red List Categories and Criteria: version storage reservoirs, sinkhole ponds and many linear water
3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, constructions e.g. channels, drainage ditches, artificial
Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Available river beds, drain collectors. Most of the waters is of purity
from http://www.iucn.org class IV and V.
IUCN 2003. Guidelines for application of IUCN Red List In 1906-2010 68 species of dragonflies was recorded
Criteria at Regional levels: version 3.1. IUCN in this area out of 73 recorded in Poland. Since 1966 for
Species Survival Commission. IUCN, Gland, 16 species which untill then were thought to be rare or
Switzerland and Cambridge, UK. Available from absent in Silesian Voivodship, at least 50% increase of
http://www.iucn.org/static/categories_criteria frequency of occurence has been observed. These species
IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. are: Sympecma paedisca, Erythromma. viridulum, Aesh
Version 2010.4.: www.iucnredlist.org. na affinis, A. isoceles, A. subarctica, Anax parthenope,
IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version Brachytron pratense, Gomphus flavipes, Gomphus vulga
2010.4. European Red List: www.iucnredlist.org/ tissimus, Somatochlora alpestris, Crocothemis erythraea,
initiatives/europe. Epitheca bimaculata, Libellula fulva, Orthetrum albisty
IUCN Standards and Petitions Working Group 2008. lum, Leucorrhinia caudalis, Sympetrum fonscolombii.
Guidelines for Using the IUCN Red List Nowadays within regional extinct species (RE) are
Categories and Criteria, version 8.0. Prepared included – Coenagrion armatum, C. ornatum, Aeshna
by the Standards and Petitions Working Group viridis; within critically endangered (CR) – Coenagrion
of the IUCN SSC Biodiversity Assessments Sub- lunulatum, Nehalennia speciosa, Aeshna subarctica,
Committee in August 2010. Available from http:// Somatochlora alpestris, S. arctica, Sympetrum pede
www.iucnredlist.org/static/categories_criteria montanum; endangered (EN) – Ischnura pumilio, Lestes
Kalkman V.J., Boudot J.-P., Bernard R., Conze K.-J., De barbarus, L. dryas, Sympecma paedisca, Orthetrum
Knijf G., Dyatlova E., Ferreira S., Jović M., Ott J., brunneum, Sympetrum fonscolombii; vulnerable (VU)
Riservato E., Sahlén G. 2010. European Red List – Brachytron pratense, Onychogomphus forcipatus,
of Dragonflies. Luxemburg: Publications Office of Cordulegaster bidentata, Crocothemis erythraea, Leu
the European Union. Available from http://www. corrhinia albifrons, L. dubia, L. rubicunda, Sympetrum
iucn.org/publications depressiusculum and S. meridionale.
Rocznik statystyczny województwa śląskiego 2008. Among species considered as near threatened (NT) and
Dostęp - http://www.google.pl species of least concern (LC) for 9 at least 50% decrease
Ważki. Baza danych Centrum Dziedzictwa Przyrody in frequency of occurence was recorded in comparison
Górnego Śląska w Katowicach. to historical data. These species were: Calopteryx virgo,
Ważki. Baza danych muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Coenagrion hastulatum, C. pulchellum, Aeshna grandis,
A. juncea, Somatochlora flavomaculata, Sympetrum
Summary danae, S. flaveolum, S. vulgatum.
Silesian Voivodship is the area of Europe ranging among: The high level of risk concerns species related to peat
51°06´ N, 49°23´ S, 18°02´ W, 19°58´ E. It is the most bogs, small streams, ponds and astatic waters. The main
industrialised region of Poland. About 30,7% of wastes cause for high risk for dragonflies in Silesian Voivodship
from whole Poland (apart from municipal wastes) is is thought to be the degradation of their habitats under
produced here. At the same time it is geographically impact of strong anthropogenic factors such as peat bogs
diverse region, located on watershed between the largest and swamps draining, direct inflow of municipal drains
rivers of Poland: Vistula and Oder. Both rivers are into the waters, backfilling of small field ponds, placing
supplied with waters coming up from the mountains the concrete in river beds, deforestation of areas under
such as Silesian, Żywiec and Small Beskids as well as communication tracks construction.
from Silesian Uppland. There are no natural lakes in the
area of the Province, in the river valleys however there
is a system of large water dam reservoirs. There are
many anthropogenic reservoirs such as: fish ponds, forest
36
Czerwona lista
chrząszczy (Coleoptera)
województwa śląskiego
u
Red list
of beetles (Coleoptera)
of the Silesian Voivodship
1)
ul. Gaikowa 10, 41-707 Ruda Śląska
czeslaw.gren@vp.pl
2)
ul. Mickiewicza 8, 46-200 Kluczbork
agrilus@poczta.onet.pl
3)
Park 9, 42-690 Brynek
henryk.szoltys@wp.pl
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
Ogólna charakterystyka i stopień poznania chrząsz mooczyszczenie cieków wodnych. Przykładami mogą być
czy województwa śląskiego celulozownia w Kaletach zatruwająca Małą Panew, czy
Województwo śląskie w obecnych granicach powstało Jamna w Mikołowie odbierająca ścieki z całego miasta.
w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej kraju. Przekształceniom podlegają również zbiorowiska le-
W jego skład weszła część obszarów byłych województw: śne, zarówno wskutek zanieczyszczenia powietrza, gospo-
katowickiego, bielskiego oraz częstochowskiego. Pierwsza darki leśnej, turystyki, jak i zjawisk abiotycznych (wiatry,
„Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska” huragany, okiść, pożary) oraz biotycznych. Trwająca od
(Kubisz i in. 1998) swoim zakresem obejmowała oprócz ok. sześciu lat gradacja kornika drukarza w Beskidzie
wyżej wymienionych byłych województw również woje- Śląskim i Żywieckim doprowadziła do masowego zamie-
wództwo opolskie, co odpowiadało 25071 km2 powierzchni rania lasu. Prawie całkowitemu odlesieniu uległy m.in.
z ok. 6,3 mln mieszkańców, natomiast obecne opracowa- wschodnie stoki Pasma Baraniej Góry od Baraniej Góry
nie ograniczone zostało tylko do samego województwa ślą- po Skrzyczne, co niewątpliwie będzie miało dalekosiężne
skiego, czyli 12333,09 km2 (ok. 3,95% powierzchni Polski), skutki również dla chrząszczy.
ale z ok. 4,65 mln mieszkańców (co stanowi ok. 12,1% lud- W zatrważającym tempie w ostatnich latach postępuje
ności Polski) (Nowak i in. 2010). Porównanie tych danych urbanizacja, i to zarówno w obrębie miast, gdzie znika-
uświadamia nam skalę antropopresji, na jaką narażone ją ostatnie fragmenty niezabudowanych łąk, pól i różno-
jest środowisko naturalne województwa śląskiego. W jego rodnych nieużytków, będących często siedliskiem wielu
środkowej części znajduje się największa w Polsce konur- ciepłolubnych gatunków, jak również w rejonach do nie-
bacja górnośląska, w której skład wchodzi 14 miast: Bę- dawna zupełnie pozbawionych zabudowań. Na terenie Be-
dzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gli- skidów budownictwo, szczególnie letniskowe wkracza ca-
wice, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice, łymi osiedlami w tereny wykorzystywane dotąd rolniczo
Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze. W części po- i pastersko. W związku ze zmianami w sposobach hodowli
łudniowo-zachodniej leży z kolei mniejsza konurbacja ryb- i strukturze gatunkowej zwierząt hodowlanych (chów za-
nicka, m.in.: Rybnik, Wodzisław Śląski, Jastrzębie-Zdrój. mknięty, drastyczny spadek pogłowia owiec i krów), moż-
Duże nagromadzenie, na niewielkim obszarze, zakła- na się spodziewać w najbliższym czasie daleko idących
dów przemysłowych, kopalń oraz największe w Polsce zmian w składzie gatunkowym zgrupowań chrząszczy
zaludnienie (376 os./km2) niesie za sobą olbrzymie prze- łąk i pastwisk (szczególnie gatunków koprofagicznych,
kształcenie środowiska naturalnego. Do najbardziej za- które ze względu na brak bazy żerowej mogą, w skrajnych
grożonych elementów środowiska należą wszelkie siedli- przypadkach, zupełnie ustępować).
ska wodne i nadwodne. Regulacje rzek i melioracje mające Obszar województwa śląskiego należy do stosunkowo
na celu osuszenie terenów podmokłych przyczyniły się do dobrze poznanych pod względem składu gatunkowego za-
bezpowrotnego zniszczenia większości torfowisk i środo- siedlających go chrząszczy. Pierwsze obszerne zestawie-
wisk bagiennych. Przemysł i duże zaludnienie spowodo- nie gatunków Śląska, obejmujące w dużej części obecne
wały również znaczne zanieczyszczenie wód płynących województwo śląskie, zostało opracowane już sto lat temu
w konsekwencji, czego większość rzek jest zanieczysz- przez Gerhardta (1910), który oparł się w dużej mierze
czona prawie od samych źródeł i niesie takie ilości zanie- na pracach wcześniejszych autorów (Lgocki 1808, Kelch
czyszczeń, że ich wody nie mieszczą się w żadnej klasie 1846, Roger 1856, Wachtl 1870). Wykaz ten był stopniowo
czystości (Szumowska i in. 2010). Z drugiej strony, obser- uzupełniany kolejnymi pracami (Wanka 1915-1927; No-
wuje się również zjawiska odwrotne. Zamknięcie jednego wotny, Polentz 1933; Stefek 1939) i wieloma drobniejszy-
zakładu przemysłowego, lub budowa oczyszczalni ścieków mi przyczynkami dotyczącymi nowych gatunków dla tego
sprawiają, że w stosunkowo krótkim czasie następuje sa- regionu. Do poznania chrząszczy Górnego Śląska w dużej
39
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
mierze przyczynili się amatorzy, których bogate zbiory w której określono zagrożenie gatunków w granicach ów-
znajdują się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu (zbiór czesnych województw: bielskiego, częstochowskiego i kato-
H. Nowotnego, F. Kirscha, M. E. Krzoski i wielu innych). wickiego (Kubisz i in. 1998). W opracowaniu tym poddano
Większa część z tych zbiorów nie doczekała się do dnia analizie około 4000 gatunków chrząszczy, z których 1236
dzisiejszego szczegółowego opracowania i zapewne kryją zamieszczono na czerwonej liście (około 31%). Z obszaru
one jeszcze wiele niespodzianek. Opracowanie tylko ro- byłych województw: bielskiego, częstochowskiego i kato-
dzin Noteridae i Dytiscidae przyczyniło się do wykazania wickiego, których obszar pokrywa się w znacznej części
z terenu województwa śląskiego kolejnych czterech gatun- z obszarem obecnego województwa śląskiego, wykaza-
ków (Greń 2010b). Szereg nowych dla Górnego Śląska, no 1146 gatunków (tab. 1). Ostatnio została opracowana
w tym nowych dla Polski gatunków chrząszczy wykaza- karpacka czerwona lista (Witkowski i in. 2003), w któ-
no w ciągu ostatnich kilkunastu lat w czasopiśmie Acta rej zamieszczono 29 gatunków chrząszczy występujących
entomologica silesiana, wydawanym przez Śląskie Towa- w województwie śląskim.
rzystwo Entomologiczne. Zdecydowanie najpełniejszą li-
stę gatunków stwierdzonych na omawianym obszarze za- Metody oceny zagrożenia
wiera Katalog fauny Polski (Burakowski i in. 1971-2000) W celu określenia kategorii zagrożenia dla poszczegól-
obejmujący prawie komplet danych literaturowych do nych gatunków przyjęto metodę IUCN podaną w najnow-
momentu wydania poszczególnych tomów. W roku 1998 szym wydaniu kategorii i kryteriów zagrożenia gatunków
opracowano listę gatunków zagrożonych Górnego Śląska (IUCN. 2001. IUCN Red List Categories and Criteria.
(Kubisz i in. 1998), będącą pierwszą w Polsce regionalną Version 3.1. Prepared by the IUCN Species Survival Com-
czerwoną listą obejmującą swym opracowaniem wszyst- mission. IUCN - The World Conservation Union, Gland,
kie rodziny chrząszczy. Switzerland and Cambridge, UK).
Przyjęte kategorie zagrożenia:
Dotychczasowa ocena stanu zagrożenia chrząszczy RE – gatunek regionalnie wymarły,
województwa śląskiego CR – gatunek krytycznie zagrożony,
Stan zagrożenia fauny chrząszczy województwa śląskie- EN – gatunek zagrożony,
go w jego obecnych granicach nie był dotychczas określa- VU – gatunek narażony,
ny. Oceną zagrożenia fauny chrząszczy różnych terenów NT – gatunek bliski zagrożenia,
wchodzących w skład obecnego województwa śląskiego LC – gatunek najmniejszej troski,
zajmowano się już w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wie- DD – gatunek o nieokreślonym stopniu zagrożenia,
ku. Pierwszą czerwoną listę chrząszczy, uwzględniającą wymagający dokładniejszych danych.
kryteria zagrożenia IUCN, opracował dla byłego woje- W przypadku danych zaczerpniętych z czerwonej listy
wództwa częstochowskiego Skalski (1994). W roku 1998 chrząszczy Słowacji (Holecová, Franc 2001) zachowano
ukazuje się czerwona lista chrząszczy Górnego Śląska, zastosowaną tam kategorię LR, którą należy interpreto-
40
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
wać jako sumę kategorii NT, LC i DD. na liście. Wzięto pod uwagę dostępną literaturę dotyczą-
Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto dodat- cą chrząszczy omawianego terenu, która ukazała się od
kową kategorię – RE? – gatunek prawdopodobnie wymar- czasu opublikowania poprzedniej listy (Kubisz i in. 1998).
ły regionalnie. W niektórych przypadkach, szczególnie Wykorzystano również zbiory i badania własne.
w przypadku takich organizmów jak owady, na podstawie Na liście nie umieszczono gatunków o niewyjaśnionym
dostępnych danych, trudno jednoznacznie stwierdzić wy- statusie taksonomicznym: Osmoderma eremita (Scopoli,
marcie gatunku. 1763) i Psammoporus sabuleti (Panzer, 1797).
Przy zaliczaniu poszczególnych gatunków do określo- Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) jest szeroko roz-
nej kategorii zagrożenia brano pod uwagę jego bionomię, siedlona na zachodzie Europy, na wschód sięgając do
ekologię i zasięg geograficzny. Przeanalizowano również Niemiec i Słowenii. Zgodnie z ogólnym rozmieszczeniem
kategorie zagrożenia dla poszczególnych gatunków przy- taksonów należących do rodzaju Osmoderma – pachnica,
jęte w „czerwonych listach” opracowanych dla Słowacji obszar Polski powinien zasiedlać gatunek O. barnabita
(Holecová, Franc 2001), Czech (Farkač i in. 2005), Polski Motschulsky, 1845 (= coriarium De Geer, 1774) (Audisio
(Pawłowski i in. 2002), Europy (Nieto, Alexander 2010). i in. 2009), jednak w zachodniej części Polski nie do końca
Gatunki umieszczone w Polskiej czerwonej księdze zwie- da się jednak wykluczyć obecności O. eremita, czy nawet
rząt (Głowaciński, Nowacki 2004) oznaczono symbolem strefy hybrydyzacji między tymi populacjami czy takso-
RB. Gatunki prawnie chronione w Polsce zaznaczono nami (Oleksa 2010).
symbolem wykrzyknika (!). W przypadku gatunków, dla Psammoporus (= Aegialia) sabuleti (Panzer, 1797) –
których niniejsza lista stanowi pierwsze stwierdzenie na zgodnie z ostatnimi badaniami (Pittino 2006), teren Pol-
terenie województwa śląskiego (opatrzonych gwiazdką ski zasiedlać mogą dwa gatunki Psammoporus sabuleti
*), jak również dla kilkunastu bardzo rzadkich i od daw- oraz P. mimicus Pittino, 2006. Wg tegoż autora P. sabule
na nie notowanych z omawianego obszaru (opatrzonych ti występuje jedynie na północy Polski, a jej południową
dwoma gwiazdkami **), podano pełne dane dotyczące część zamieszkuje P. mimicus.
lokalizacji i terminu połowu. Gatunki te zamieszczono Komentarz do: Cornumutila lineata (Letzner, 1844).
w aneksie. Według nowych ustaleń (Lazarev 2009), Cornumutila qu
Punktem wyjścia w sporządzaniu niniejszej listy adrivittata (Gebler, 1830) jest gatunkiem wschodniopale-
była „Czerwona Lista Chrząszczy (Coleoptera) Górnego arktycznym, w Europie występuje C. lineata, w związku
Śląska” (Kubisz i in. 1998). Ze względu na obszar, jaki z tym do tego gatunku należy odnieść wszystkie dane
obejmowała, w pierwszym rzędzie usunięto z niej gatun- z Polski dotyczące C. quadrivittata.
ki nie występujące w granicach województwa śląskiego. Nomenklaturę i układ systematyczny przyjęto wg Ca-
Opracowanie obejmuje obszar ograniczony granicami talogue of Palaearctic Coleoptera (Löbl, Smetana 2003-
administracyjnymi województwa śląskiego, a nie, po- 2010) oraz Wanat, Mokrzycki (2005) z późniejszymi zmia-
wszechnie przyjętymi w opracowaniach faunistycznych, nami. W obrębie rodzin gatunki ułożono alfabetycznie.
krain zoogeograficznych zaproponowanych przez autorów
Katalogu fauny Polski (Burakowski i in. 1973). W wie- Zagrożenie chrząszczy województwa śląskiego
lu przypadkach bardzo utrudnione było stwierdzenie czy Prezentowana Czerwona lista (tab. 2 , s. 44) jest już trzecią
dany gatunek został wykazany z obszaru województwa, próbą określenia zagrożenia fauny chrząszczy części oma-
czy też nie, ze względu na zbyt ogólne dane odnoszące wianego obszaru, lecz pierwszą uwzględniającą gatunki
się jedynie do krainy zoogeograficznej (np. Śląsk Górny), w obecnych granicach województwa śląskiego. Po prze-
tym bardziej że województwo śląskie nie obejmuje żadnej analizowaniu danych, z czerwonej listy Górnego Śląska
z krain zoogeograficznych w całości. W jego skład wcho- (Kubisz i in. 1998) usunięto 175 gatunków nie występu-
dzą: od południa Beskid Zachodni, w centralnej części jących w obecnych granicach województwa śląskiego, 177
Śląsk Górny i dalej w kierunku północno-wschodnim Wy- nie spełniających naszym zdaniem kryteriów przyjętych
żyna Krakowsko-Wieluńska oraz fragmentarycznie Wy- do umieszczenia na liście (niezagrożonych), dwa o niewy-
żyna Małopolska. W przypadku, gdy nie było możliwe jed- jaśnionym statusie taksonomicznym oraz 4 w wyniku sy-
noznaczne potwierdzenie występowania danego gatunku nonimizacji, natomiast włączono 129 nowych gatunków.
w województwie śląskim rezygnowano z umieszczenia go Ostatecznie na czerwonej liście chrząszczy województwa
41
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
śląskiego umieszczono 1007 gatunków. Obejmuje ona 449 2002). Dwukrotnie większy odsetek zagrożonych gatun-
taksonów zagrożonych (tj. gatunki wymarłe oraz katego- ków chrząszczy na obszarze województwa śląskiego, niż
rie CR, EN i VU), 122 gatunki bliskie zagrożenia i 184 dla obszaru całego kraju, wynika ze specyfiki regionu:
gatunki najmniejszej troski. Dla 252 gatunków brak wy- największego w Polsce uprzemysłowienia i zaludnienia,
starczających danych do określenia ich statusu zagroże- co skutkuje nasilonym negatywnym oddziaływaniem na
nia (tab. 3). środowisko naturalne i przekłada się na stopień zagroże-
nia fauny.
Tabela 3. Liczby taksonów chrząszczy województwa śląskiego w po-
szczególnych kategoriach zagrożeń.
Za gatunki krytycznie zagrożone uznano chrząszcze
Table 3. Number of beetles taxa of Silesia Province in the particular wykazywane sporadycznie, związane z podlegającymi sil-
threat categories.
nej antropopresji, niewielkimi powierzchniowo siedliska-
Kategorie Liczba taksonów Udział % mi kserotermicznymi (np. Rhizotrogus aestivus), bagien-
zagrożenia Number of taxa Share %
Threat categories nymi i torfowiskowymi (m.in.: Hydroporus scalesianus,
RE 4 0,4 H. sabaudus, H. nigellus), słonawiskowymi (Ochthebius
RE? 138 13,7 marinus, Carpelimus halophilus) czy leśnymi o pewnych
CR 57 5,7 cechach naturalności (mało zmienionymi działalnością
EN 101 10,0 człowieka), a zwłaszcza starodrzewiami (m.in.: Rhysodes
VU 149 14,8 sulcatus, Cerambyx cerdo, Akimerus schaefferi).
NT 122 12,1
Zgodnie z zaleceniami IUCN, w tabeli 4 zamieszczono
LC 184 18,3
5 gatunków zagrożonych w skali globalnej, lecz nie zagro-
DD 252 25,0
Razem taksonów: żonych obecnie w województwie śląskim. Komentarz do
Taxons together: 1007 100,00
tabeli 4:
Ampedus aethiops – gatunek wymagający rewizji oka-
Umieszczone na liście gatunki stanowią niecałe 30% zów dowodowych pochodzących ze Śląska. Ostatnio Ro-
z wykazanych ogółem z województwa śląskiego chrząsz- man Królik (w druku) wykazał nowego dla Polski Am
czy. W przypadku czerwonej listy chrząszczy dla ca- pedus brunnicornis, który był długo uważany za synonim
łej Polski odsetek ten wyniósł ok. 15% (Pawłowski i in. A. aethiops. W przypadku potwierdzenia ewentualnego
Tabela 4. Niezagrożone w roku 2011 w województwie śląskim gatunki chrząszczy (Coleoptera) zagrożone globalnie.
Table 4. Unendangered in the year 2011 in Silesian Voivodship species of beetles (Coleoptera) threatened globally.
42
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
występowania w województwie śląskim, po weryfikacji wymarcia organizmów takich jak owady, niejednokrotnie
oznaczeń, należałoby umieścić go w następnej wersji czer- o bardzo skrytym trybie życia, jest bardzo trudne i wiele
wonej listy chrząszczy tego województwa. razy okazywało się, że gatunek uznawany za wymarły na
Tenebroides fuscus – w Catalogue of Palaearctic Co- danym terenie, po bliższym poznaniu biologii i ukierun-
leoptera (Löbl, Smetana 2007) jest to synonim synan- kowanych badaniach terenowych z wymarłego stawał się
tropijnego i pospolitego gatunku T. mauritanicus. Mimo częsty. Pozostała część gatunków z tej kategorii zagroże-
ostatnich prób „restytuowania” tego gatunku uważamy, nia, dzięki nowym danym, a także kryteriom kategory-
że zsynonimizowanie tego gatunku było zasadne. Wszyst- zacji znalazła się we wszystkich pozostałych kategoriach
kie okazy, które autorzy widzieli w kolekcjach (w tym zagrożenia, włącznie z grupą gatunków nie ocenianych,
i z terenu województwa śląskiego) wykazują wiele cech czyli jako gatunki nie zagrożone. Zmiana kategorii za-
pośrednich pomiędzy tymi gatunkami i tak naprawdę grożenia poszczególnych gatunków w dużej mierze zależy
trudno jest na podstawie dostępnych kluczy jednoznacz- również od aktualnego zainteresowania daną grupą, a w
nie przypisać dany okaz do któregoś z w/w taksonów. Być związku z tym i bieżącym jej rozpoznaniem.
może się okazać, że w Polsce występuje tylko jeden z tych W grupie gatunków o wysokim zagrożeniu (dawne E
gatunków, a klucze opierają się na „słabych” cechach. oraz V mniej więcej odpowiadające łącznie obecnym ka-
tegoriom CR, EN i VU) odsetek z ok. 31% spadł do ok.
Zmiany w zagrożeniu fauny chrząszczy wojewódz 22,5%. Aż 6% gatunków z tej grupy przeklasyfikowano
twa śląskiego do grupy gatunków nieocenianych (NE), natomiast blisko
Oceny zagrożenia fauny chrząszczy sporządzone w latach 4% do gatunków prawdopodobnie wymarłych (RE?).
1998 i 2011 dla omawianego obszaru pozwalają na porów- W liście z roku 1998 bardzo duży odsetek gatunków
nanie statusu poszczególnych gatunków. Porównania tego (ok. 34%) został zaklasyfikowany do bardzo nieprecyzyj-
dokonano metodą analizy zgodności ocen w obu rozpatry- nej kategorii gatunków rzadkich (R). Obecnie ponad 10%
wanych okresach (tab. 5). z nich trafiła do grupy gatunków nieocenianych (NE) oraz
W grupie gatunków o najwyższej kategorii zagroże- ponad 9% do kategorii o nieokreślonym stopniu zagroże-
nia, czyli regionalnie wymarłych RE i prawdopodobnie nia (DD). Sama rzadkość występowania w obecnej kate-
wymarłych RE? odsetek ten wzrósł z ponad 7 do ponad goryzacji nie skutkuje umieszczeniem na czerwonej liście,
10%. Najwięcej, bo blisko 3,5% gatunków z kategorią gdyż wiele gatunków występujących z natury w dużym
EX z pierwszej czerwonej listy, obecnie zostało przesze- rozproszeniu i rzadko poławianych nie jest zagrożonych
regowanych do kategorii RE? Jednoznaczne stwierdzenie w rozumieniu obecnych kryteriów zagrożenia.
Tabela 5. Zestawienie wyników oceny zagrożenia fauny chrząszczy województwa śląskiego w latach 1998 i 2011.
Table 5. The composition of the Silesian’s Province beetles (Coleoptera) fauna threat evaluation results in years 1997 and 2011.
E 0 38 27 30 31 16 10 34 38 224
V 0 13 2 28 48 25 26 14 44 200
I 0 16 1 6 13 6 33 34 54 163
nt 0 0 0 0 0 0 1 1 1 3
NE 1 13 15 9 31 17 33 38 60 217
Razem 4 138 57 101 149 122 184 252 357 1364
Total
Objaśnienia/Explanations: NE – gatunki nie oceniane (pominięte)/species not evaluated (omitted), nt – gatunki niezagrożone/unendange-
red species.
43
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
W porównaniu do pierwszej listy wzrósł istotnie odse- znajdują się 64 rezerwaty przyrody i żaden do tej pory nie
tek gatunków zaklasyfikowanych do najniższych kategorii został kompleksowo zbadany pod kątem występowania
zagrożenia – z około 12% w dawnej kategorii I, do ponad chrząszczy. Ukazało się jedynie kilka publikacji doty-
18% w nowej kategorii DD. Tak duży odsetek gatunków czących chrząszczy saproksylicznych (Szafraniec, Szoł-
o bliżej nieokreślonym stopniu zagrożenia wynika w du tys 1997; Melke i in. 1998; Szafraniec i in. 1999; Szołtys
żej mierze z braku precyzyjnych danych, opartych na 2009) i wodnych (Greń 2003, 2009, 2010a) w kilkunastu
współczesnych badaniach. rezerwatach województwa śląskiego. Przeprowadzenie
W tabeli ujęto również gatunki nieoceniane (NE), tzn. kompleksowych badań nad całością fauny chrząszczy re-
takie, które nie były umieszczone na pierwszej czerwonej zerwatów umożliwiłoby w przyszłości obserwację zmian
liście chrząszczy Górnego Śląska (217 gatunków, 15,91%), w składzie gatunkowym i stosunkach ilościowych, a tak-
natomiast zostały ujęte w obecnej oraz te, które były że ocenę sposobu prowadzonej ochrony, co ma istotne zna-
umieszczone na pierwszej czerwonej liście chrząszczy czenie dla planowanych dalszych działań ochronnych.
Górnego Śląska, a zgodnie z obecnym stanem wiedzy nie Z całą pewnością do najważniejszych działań mających
są zagrożone na terytorium województwa śląskiego i nie podstawowe znaczenie dla ochrony chrząszczy związanych
zostały obecnie ujęte na czerwonej liście (357 gatunków, troficznie, jak i siedliskowo z roślinnością drzewiastą jest
26,17%). wyeliminowanie, lub ograniczenie do niezbędnego mini-
Ogólnie można stwierdzić, że przeszeregowania gatun- mum, pozyskania drewna (zarówno drzew martwych, jak
ków w obrębie poszczególnych kategorii wynikają zarów- i żywych) w rezerwatach przyrody (Buchholz i in. 2000).
no z postępu badań faunistycznych i pełniejszej wiedzy na Natomiast dla ochrony gatunków środowisk wodnych
temat ich rozmieszczenia, jak i zmiany kryteriów przy- i nadwodnych należy dążyć do ograniczenia zanieczysz-
jętych w kategoryzacji zagrożenia gatunków. W związku czenia wody ściekami przemysłowymi i komunalnymi
z powyższym, porównanie to, może mieć charakter tylko oraz zabiegów melioracyjnych polegających na regulacji
bardzo ogólnikowy, mający na celu zobrazowanie ogól- cieków wodnych i odwadnianiu terenu (Czachorowski,
nych tendencji. Obecne kryteria kategoryzacji zagrożeń Buczyński 2000). Z kolei zachowanie gatunków kseroter-
dają możliwość precyzyjnego przeanalizowania poszcze- micznych wymaga zabiegów z zakresu ochrony czynnej,
gólnych gatunków i zaklasyfikowanie do danej kategorii. powstrzymujących zarastanie przez krzewy i drzewa śro-
dowisk kserotermicznych. Dla ochrony gatunków terenów
Zalecenia w zakresie badań i ochrony rolniczych i synantropijnych kluczowe znaczenie ma pro-
Poszczególne rodziny chrząszczy na terenie województwa mowanie ekstensywnych metod uprawy roślin i hodowli
śląskiego były w ostatnich latach poddane badaniom bar- zwierząt gospodarskich.
dzo nierównomiernie. Na temat niektórych grup nie uka- Szczegółowe przedstawienie zaleceń ochronnych dla
zały się żadne nowe oryginalne dane od czasu pierwszego poszczególnych obiektów ochronnych możliwe jest jednak
całościowego spisu chrząszczy Śląska z początku XX wie- jedynie na podstawie systematycznych badań w zakresie
ku (Gerhardt 1910). W celu pełnej oceny współczesnego składu gatunkowego fauny i flory, stanu siedliska wraz
rozmieszczenia i zagrożenia chrząszczy na terenie woje- z przyległym otoczeniem oraz obecnego i perspektywicz-
wództwa śląskiego należałoby przeprowadzić komplekso- nego nasilenia antropopresji.
we badania monitoringowe wszystkich rodzin chrząszczy
na całym jego obszarze. Zdajemy sobie sprawę, że jest to Podziękowania
postulat w chwili obecnej niemożliwy do zrealizowania W pracy nad niniejszą czerwoną listą chrząszczy woje-
w pełnym zakresie, pomijając już względy finansowe, cho- wództwa śląskiego korzystaliśmy również z nieocenionej
ciażby z uwagi na brak zainteresowania lub brak specja- pomocy i doświadczenia wielu naszych kolegów i przy-
listów od pewnych grup chrząszczy. Jednakże należałoby jaciół. Na szczególne wyróżnienie zasługują: Jerzy Bo-
dążyć w pierwszym rzędzie przynajmniej do rozpoznania rowski, Lech Buchholz, Andrzej Lasoń, Jacek Kalisiak,
zasobów obiektów chronionych, a zwłaszcza rezerwatów Daniel Kubisz, Zygmunt Kwapis, Andrzej Melke, Miłosz
przyrody, chroniących z założenia obszary zachowane Mazur oraz Marek Przewoźny, którym serdecznie dzięku-
w stanie najmniej zmienionym, wyróżniające się szcze- jemy. Januszowi Grzywoczowi dziękujemy za udostępnie-
gólnymi wartościami. Na terenie województwa śląskiego nie swoich zbiorów.
44
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
45
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
46
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
tions on relatively small living area. lands, often habitat for many thermophilic species. Chan-
The third group comprised habitats threatened due to ges in methods of animal husbandry (breeding closed)
urbanization, which causes the disappearance of the last lead to drastic changes in beetle communities of meadows
pieces of undeveloped meadows, fields and various waste- and pastures (especially coprophagous species).
47
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
Kategoria zagrożenia
Gatunek Category of threat
Species
WS RP CR SR E G
CARABIDAE
Abax schueppeli rendschmidtii (Germar, 1839) DD
Acupalpus exiguus Dejean, 1829 VU VU
Acupalpus flavicollis (Sturm, 1825) EN
Acupalpus suturalis Dejean, 1829 DD VU
Agonum duftschmidi J. Schmidt, 1994
NT
Agonum moestum (Duft.)
Agonum ericeti (Panzer, 1809) EN VU VU
Agonum versutum Sturm, 1824 NT
Amara cursitans C. Zimmermann, 1832 VU VU
Amara quenseli (Schönherr, 1806) VU VU
Amara schimperi Wencker, 1866 EN EN
Asaphidion caraboides (Schrank, 1781) DD EX
Badister sodalis (Duftschmid, 1812) NT
Bembidion argenteolum A hrens, 1812 DD CR
Bembidion azurescens (Dalla Torre, 1877) DD
Bembidion bipunctatum nivale (Heer, 1837) NT LC
Bembidion decoratum (Duftschmid), 1825) VU EN
Bembidion dentellum (Thunberg, 1787) DD
Bembidion doderoi (Ganglbauer, 1891) NT NT NT
Bembidion foraminosum (Sturm, 1825) VU CR
Bembidion fulvipes (Sturm, 1827) RE? EX
Bembidion fumigatum (Duftschmid, 1812) EN EN
Bembidion humerale (Sturm, 1825) VU
Bembidion lunatum (Duftschmid, 1812) NT NT
Bembidion lunulatum (Geoffroy, 1785) NT
Bembidion Mannerheimii (C. R. Sahlberg, 1827) VU
Bembidion milleri carpathicum (J. Müller, 1918) DD
Bembidion minimum (Fabricius, 1792) VU VU
Bembidion monticola (Sturm, 1825) DD
Bembidion nigricorne (Gyllenhal, 1827) EN
Bembidion obtusum (Audinet-Serville, 1821) CR CR
Bembidion prasinum (Duftschmid, 1812) EN VU
Bembidion punctulatum (Drapiez, 1820) DD
Bembidion ruficolle (Panzer, 1797) DD CR
Bembidion semipunctatum (Donovan, 1806) DD
Bembidion velox (Linnaeus, 1761) DD CR
Blethisa multipunctata (Linnaeus, 1758) VU VU LR
Brachinus crepitans (Linnaeus, 1758) VU NT
Brachinus explodens Duftschmid, 1812 VU VU
Callistus lunatus (Fabricius, 1775) NT NT
Calosoma auropunctatum (Herbst, 1784) ! VU VU EN
Calosoma inquisitor (Linnaeus, 1758) ! NT
Calosoma sycophanta (Linnaeus, 1758) ! CR NT VU
Carabus intricatus Linnaeus, 1761 ! NT LC LR/nt
Carabus irregularis Fabricius, 1792 ! NT NT NT
Carabus marginalis Fabricius, 1794 ! NT VU
Carabus obsoletus Sturm, 1815! VU LC LR
Carabus scheidleri scheidleri Panzer, 1799 ! NT
Carabus sylvestris sylvestris Panzer, 1793 ! CR VU
Carabus sylvestris transylvanicus Dejean, 1826 ! RE? VU
Carabus variolosus Fabricius, 1787 ! LC LR
Chlaenius spoliatus (P. Rossi, 1792) RE? EX?
Chlaenius tristis (Schaller, 1783) LC
48
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
49
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
50
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
51
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
52
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
53
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
54
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
55
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
56
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
57
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
58
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
NOSODENDRIDAE
Nosodendron fasciculare (A. G. Olivier, 1790) DD LR
DERMESTIDAE
Attagenus pantherinus (Ahrens, 1814) DD EN EN
Attagenus punctatus (Scopoli, 1772) DD
BOSTRICHIDAE
Lichenophanes varius (Illiger, 1801) VU CR VU NT
Stephanopachys substriatus (Paykull, 1800) RE? EX? EN EN LC
PTINIDAE
Anitys rubens (J. J. Hoffmann, 1803) VU EN
Caenocara affine (Sturm, 1837) RE? VU
Caenocara bovistae (J. J. Hoffmann, 1803) VU VU
Gastrallus immarginatus (P. W. J. Müller, 1821) VU DD
Gastrallus laevigatus (A. G. Olivier, 1790) RE? DD
Gibbium psylloides (Czenpinski, 1778) EN
Grynobius planus (Fabricius, 1787) RE? EX?
Hadrobregmus denticollis (Creutzer, 1796)
RE?
Anobium denticollis Creutz.
Mesocoelopus niger (P. W. J. Müller, 1821) VU DD
Ptinus calcaratus K iesenwetter, 1877 VU DD
Ptinus lichenum M arsham, 1802 RE?
Ptinus pusillus Sturm, 1837 RE? EN
Ptinus sexpunctatus Panzer, 1789 VU
Ptinus variegatus P. Rossi, 1792 VU EN
Xyletinus pectinatus (Fabricius, 1792) VU
LYMEXYLIDAE
Elateroides flabellicornis (D. H. Schneider, 1791) EN CR
Lymexylon navale (Linnaeus, 1758) LC VU
TROGOSSITIDAE
Calitys scabra (Thunberg, 1784) RB CR CR VU LC
Peltis grossa (Linnaeus, 1758) VU VU LR LC
Thymalus limbatus (Fabricius, 1787) DD LC
CLERIDAE
Allonyx quadrimaculatus (Schaller, 1783) DD DD CR VU
Clerus mutillarius Fabricius, 1775 RE? EX?
Dermestoides sanguinicollis (Fabricius, 1787) RB EN EN CR EN
Opetiopalpus scutellaris (Panzer, 1797) DD CR VU
Opilo domesticus (Sturm, 1837) DD DD
Opilo mollis (Linnaeus, 1758) DD
Opilo pallidus (Olivier, 1795) EN EN VU
Tilloidea unifasciata (Fabricius, 1787) DD DD
DASYTIDAE
Aplocnemus tarsalis (C. R. Sahlberg, 1822) DD DD
Danacea morosa K iesenwetter, 1863 LC LC
Danacea nigritarsis (Küster, 1850) DD DD
Dasytes subaeneus Schönherr, 1817 DD DD
Enicopus pilosus (Scopoli, 1763) RE EX
MALACHIIDAE
Charopus concolor (Fabricius, 1801) RE? EX?
Clanoptilus elegans (A. G. Olivier, 1790) RE? EX?
Clanoptilus geniculatus (Germar, 1824) NT NT
Ebaeus appendiculatus Erichson, 1840 DD EN
Ebaeus thoracicus (Geoffroy, 1785)
DD EN
Ebaeus thoracicus (Fourcr.)
Malachius scutellaris Erichson, 1840 DD VU
Sphinginus coarctatus (Erichson, 1840) RE? EX?
KATERETIDAE
Brachypterolus antirrhini (Murray, 1864)
RE? CR
t
59
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
NITIDULIDAE
Cyllodes ater (Herbst, 1792) LC VU
Epuraea oblonga (Herbst, 1793) DD CR
Epuraea silesiaca R eitter, 1873 DD DD CR
Ipidia binotata (R eitter, 1875) LC VU
Ipidia sexguttata (R. F. Sahlberg, 1834) RE? EN
Meligethes anthracinus C. N. F. Brisout de Barnev-
DD DD CR
ille, 1863
Meligethes corvinus Erichson, 1845 DD VU
Meligethes exilis Sturm, 1845 DD VU
Meligethes kunzei Erichson, 1845 DD VU
Meligethes nanus Erichson, 1845 DD CR
Meligethes rosenhaueri R eitter, 1871 DD EN
Meligethes serripes (Gyllenhal, 1827) DD CR
Meligethes sulcatus C. N. F. Brisout de Barneville,
DD
1863
MONOTOMIDAE
Rhizophagus aeneus R ichter, 1820 EN EN VU
Rhizophagus brancsiki R eitter, 1905 EN EN VU
Rhizophagus cribratus (Gyllenhal, 1827) DD VU
Rhizophagus grandis (Gyllenhal, 1827) LC LC VU
SILVANIDAE
Silvanoprus fagi (Guérin-Méneville, 1844) DD VU
CUCUJIDAE
Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763) ! LC LC EN LR NT NT
Cucujus haematodes Erichson, 1845 ! LC LC CR VU EN
Pediacus depressus (Herbst, 1797) DD EN VU LC
Pediacus dermestoides (Fabricius, 1792) DD VU LR DD
LAEMOPHLOEIDAE
Cryptolestes corticinus (Erichson, 1846) DD CR
Laemophloeus monilis (Fabricius, 1787) DD VU
Lathropus sepicola (P. W. J. Müller, 1821) LC VU
Notolaemus castaneus (Erichson, 1845) DD VU
Placonotus testaceus (Fabricius, 1787) DD
PHALACRIDAE
Olibrus gerhardti Flach, 1888 DD
CRYPTOPHAGIDAE
Atomaria attila R eitter, 1878 DD DD
Cryptophagus quercinus K raatz, 1852
DD
Kryptophagus quercinus K raatz
Hypocoprus latridioides Motschulsky, 1839
DD DD
Hypocoprus quadricollis R eitt.
Pteryngium crenatum (Fabricius, 1798) DD
Telmatophilus schonherrii (Gyllenhal, 1808) DD
EROTYLIDAE
Combocerus glaber (Schaller, 1783) DD CR EN
Dacne notata (Gmelin, 1790) DD EN LC LC
BIPHYLLIDAE
Diplocoelus fagi (Chevrolat, 1837)
DD DD
Diplocoelus fagi (Guér.)
BOTHRIDERIDAE
Teredus opacus H abelmann, 1854 RE? EX? CR EN
CERYLONIDAE
Cerylon impressum Erichson, 1845 DD EN
Philothermus evanescens (R eitter, 1876) * DD CR VU
ALEXIIDAE
Sphaerosoma carpathicum R eitter, 1883 RE? EX?
ENDOMYCHIDAE
Dapsa denticollis (Germar & K aulfuss, 1816) DD DD VU VU
60
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
61
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
MORDELLIDAE
Curtimorda bisignata (L. R edtenbacher, 1849) DD VU
Curtimorda maculosa (Neazen, 1794) DD
Hoshihananomia perlata (Sulzer, 1776) LC LC
Mordellistena kraatzi Emery, 1876 DD
Mordellistena stenidea Mulsant, 1856 DD
Mordellochroa tournieri (Emery, 1876) DD VU
TENEBRIONIDAE
Allecula rhenana Bach, 1856 DD EN
Blaps lethifera M arsham, 1802 EN EN
Blaps mortisaga (Linnaeus, 1758) RB EN EN
Blaps mucronata Latreille, 1804 EN EN
Corticeus bicoloroides (Roubal, 1933) DD EN
Corticeus pini (Panzer, 1799) DD CR VU
Cteniopus sulphuripes (Germar, 1824) EN EN CR VU
Eledonoprius armatus (Panzer, 1799) RE? EX? CR VU
Gonodera luperus (Herbst, 1783) DD
Hymenalia rufipes (Fabricius, 1792) DD
Nalassus laevioctostriatus (Goeze, 1777)
DD
Cylindronotus laevioctostriatus (Goeze)
Neomida haemorrhoidalis (Fabricius, 1787) NT VU
Prionychus melanarius (Germar, 1813) DD VU
Pseudocistela ceramboides (Linnaeus, 1758) DD
PROSTOMIDAE
Prostomis mandibularis (Fabricius, 1801) VU VU CR VU NT
OEDEMERIDAE
Ditylus laevis (Fabricius, 1787) RB RE EX EN VU
Nacerdes melanura (Linnaeus, 1758) DD
MELOIDAE
Cerocoma schaefferi (Linnaeus, 1758) DD DD CR EN
Epicauta rufidorsum (Goeze, 1777) RE? EX? CR VU
Lytta vesicatoria (Linnaeus, 1758) NT NT EN
Meloe cicatricosus Leach, 1815 DD DD CR VU
Meloe rufiventris Germar, 1832
DD DD CR EN
Meloe coriarius Brandt & Er.
Meloe rugosus M arsham, 1802 DD DD VU VU
Meloe scabriusculus Brandt & Erichson, 1832 DD NT VU
MYCTERIDAE
Mycterus curculionoides (Fabricius, 1781) DD VU EN
SALPINGIDAE
Aglenus brunneus (Gyllenhal, 1813) DD VU
Cariderus aeneus (A. G. Olivier, 1807)
DD DD
Rhinosimus aeneus Ol.
Lissodema cursor (Gyllenhal, 1813) DD
Lissodema denticolle (Gyllenhal, 1813)
DD
Lissodema quadripustulatum (Marsh.)
Rabocerus foveolatus (Ljungh, 1823) DD VU
Rabocerus gabrieli (Gerhardt, 1901) DD EN VU
Sphaeriestes bimaculatus (Gyllenhal, 1810)
DD EN
Salpingus bimaculatus Gyll.
Sphaeriestes stockmanni (Biström, 1977)
DD EN
Salpingus ater (Payk.)
ANTHICIDAE
Anthelephila pedestris (Rossi, 1790)
DD DD
Formicomus pedestris (Rossi)
Anthicus ater (Thunberg, 1787) DD
Anthicus luteicornis W. L. E. Schmidt, 1842 DD
Anthicus sellatus (Panzer, 1796) DD EN
Hirticollis hispidus (Rossi, 1792)
DD DD
Hirticomus hispidus (Rossi)
62
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
63
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
64
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
65
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
66
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
67
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
68
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
Objaśnienia:
Zagrożenie chrząszczy: WS – województwo śląskie, RP – Polska (Pawłowski i in. 2002), CR – Republika Czeska (Farkač i in. 2005), SR – Republika
Słowacka (Holecová, Franc 2001), E – Europa (Nieto, Alexander 2010), G – globalne (IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4.
<www.iucnredlist.org>. Downloaded on 30 June 2011).
Kategorie zagrożenia gatunków: RE – regionalnie wymarły, RE? – prawdopodobnie wymarły regionalnie, CR – krytycznie zagrożony, EN – zagrożony,
VU – narażony, NT – bliski zagrożenia, LC – najmniejszej troski., DD – gatunek o nieokreślonym stopniu zagrożenia, wymagający dokładniejszych
danych.
! – gatunki objęte w Polsce ochroną, RB – gatunki z polskiej Czerwonej Księgi (Głowaciński, Nowacki 2004), * – gatunki po raz pierwszy wykazywane
z terenu województwa śląskiego, ** – gatunki, dla których podano współczesne stanowiska.
Explanations:
The threat of beetles: WS – Silesian Voivodship, RP – Poland (Pawłowski et al. 2002), CR – Czech Republic (Farkač et al. 2005), SR – Slovak Republic
(Holecová, Franc 2001), E – Europe (Nieto, Alexander 2010), G – globally (IUCN 2010. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4. <www.
iucnredlist.org>. Downloaded on 30 June 2011).
Categories of the threat of species: RE – regionally extinct, RE? – probably regionally extinct, CR – critically endangered, EN – endangered, VU – vul-
nerable, NT – near threatened, LC – least concern, DD – data deficient.
! – species under protection in Poland, RB – species from the Polish Red Book (Głowaciński, Nowacki 2004), * – species recorded from the Silesia
province for the first time, ** – species for which recent stations gave.
69
C z er w o na l i s t a chr z ą s z c z y ( C o l e o p t era ) w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg 0
Górny Śląsk: Murcki [CA66], 2.07.1999, 12.08.2001, *Trachyphloeus angustisetulus H ansen, 1915
leg. H. Szołtys, Paniowy [CA46], 11.09.1999, Stare Górny Śląsk: Brynek [CA39], 26.04.1994, leg. H.
Tarnowice [CA48], 6.03.2000, leg. et coll. J. Grzy Szołtys. Gatunek nowy dla Górnego Śląska.
wocz. **Tropideres albirostris (Herbst, 1784)
Beskid Zachodni: góra Czantoria [CA40], 26.04.1998, Górny Śląsk: Połomia [CA39], 26.05.2008, 2 exx., leg.
leg. et coll. J. Grzywocz. H. Szołtys.
*Hygrotus nigrolineatus (Steven, 1808) **Velleius dilatatus (Fabricius, 1787)
Górny Śląsk: Borowa Wieś, odłów na światło, 27.07. Górny Śląsk: Brynek [CA39], przylatuje do światła,
2006, 1 ex., leg. J. Grzywocz. obs. H. Szołtys.
*Hylesinus toranio (Danthoine, 1788)
Górny Śląsk: Ruda Śląska [CA46], cult. 07. 2010, leg.
T. Bziuk, coll. H. Szołtys. Gatunek nowy dla Górnego
Śląska.
**Leiodes obesa (W. L. E. Schmidt, 1841)
Górny Śląsk: Brynek [CA39], łowiony pojedynczo
w latach 1992-2001, leg. H. Szołtys.
**Lixus angustatus (Fabricius, 1775)
Górny Śląsk: Miłosz Mazur (informacja ustna) widział
okaz z okolic Lublińca [CB31].
**Otiorhynchus porcatus (Herbst, 1795)
Górny Śląsk: Chorzów [CA57], 5.12.1994, leg. T. Koś
cielny, coll. H. Szołtys. Jest to drugie stanowisko na
Górnym Śląsku.
**Otiorhynchus rugosostriatus (Goeze, 1777)
Górny Śląsk: Bytom [CA47], 2.07.1993, leg. W. Żyła,
coll. H. Szołtys. Jest to drugie stanowisko na Górnym
Śląsku.
*Philothermus evanescens (Reitter, 1876)
Górny Śląsk: inf. ustna J. Grzywocz, H. Szołtys.
**Pronocera angusta (K riechbaumer, 1844)
Górny Śląsk: Brynek [CA39], 10.06.1994, Tworóg
[CB30], 16. 07. 1999, leg. H. Szołtys.
*Scaphisoma boreale Lundblad, 1952
Górny Śląsk: Miedary [CA39], 21.05.2001, leg. H.
Szołtys.
**Stenus carpathicus Ganglbauer, 1896
Górny Śląsk: rezerwat Segiet [CA48], 17.11.2002, [7
exx.], leg. H. Szołtys.
**Stenus flavipalpis Thomson, 1860
Górny Śląsk: Połomia [CA39], 3.02.2002, Świniowice
[CA39], 9. 03. 2002, leg. H. Szołtys.
**Stenus nitens Stephens, 1833
Górny Śląsk: Tworóg [CB30], 1.11.2003, leg. H. Szoł
tys.
**Stenus providus Erichson, 1839
Górny Śląsk: Brynek [CA39], 19.04.2003, leg. H. Szoł
tys.
70
Czerwona lista
ślimaków słodkowodnych
województwa śląskiego
u
Ludzie żyją tak długo, jak długo inni pielęgnują pamięć o nich
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Ogólna charakterystyka i stopień poznania fauny Brynicy), a większość (z wyjątkiem niektórych wyrobisk
ślimaków wodnych województwa śląskiego popiaskowych) to zbiorniki małe, trwałe lub efemerycz-
Pomimo dużego zróżnicowania środowiska geograficznego ne, znajdujące się pod silnym wpływem antropopresji.
województwa śląskiego panujące warunki hydrologiczne Bez względu na wielkość i genezę zbiorniki te odgrywają
nie sprzyjają występowaniu fauny słodkowodnej, między ogromną rolę w zachowaniu lub zwiększeniu różnorodno-
innymi ślimaków. Rozwój przemysłu, zwłaszcza wydo- ści biologicznej na obszarach przemysłowych i zdegrado-
bywczego i metalurgicznego, na terenie Górnego Śląska wanych, gdyż tworzą siedliska występowania niektórych
w ciągu ostatnich dwustu lat, spowodował nieodwracalne gatunków słodkowodnych roślin i zwierząt, na terenach
przekształcenia powierzchni, wynikające z coraz gęst- poprzednio ich pozbawionych.
szej zabudowy terenu i zmiany użytkowania gruntów, Działalność człowieka wpłynęła także, w ogromnym
a przede wszystkim działalności górnictwa odkrywkowe- stopniu, na charakter wód płynących tego obszaru. Rze-
go i podziemnego. Skutki tych intensywnych, wielokie- ki na terenie województwa śląskiego to niewielkie cieki
runkowych zmian wywarły znaczny wpływ na przeobra- o korytach niejednokrotnie przekształconych przez różnego
żenia stosunków wodnych terenu. rodzaju regulacje. Niektóre z nich zostały ujęte w przewo-
Na obszarze województwa śląskiego sporadycznie wy- dy zamknięte, inne na dłuższych lub krótszych odcinkach
stępują naturalne zbiorniki wodne (Rzętała 2003). W tej zostały wybetonowane lub wybrukowane kamieniami.
sytuacji środowiskami występowania flory i fauny wod- Koryta wielu cieków zostały wyprostowane, co pociągnęło
nej, obok rzek, są przede wszystkim zbiorniki antropo- za sobą likwidację meandrów i odcinków o powolnym tem-
geniczne o różnej wielkości i pochodzeniu, zaliczane na pie przepływu wody. Spowodowało to zubożenie roślinno-
podstawie ich genezy do czterech typów: zbiorniki poeks- ści wodnej i szuwarowej stanowiącej najkorzystniejsze
ploatacyjne (powstałe w miejscach eksploatacji piasku, siedlisko dla wielu grup bezkręgowców w tym ślimaków.
żwiru lub gliny), zbiorniki w nieckach osiadania i zapadli- Niektóre z rzek w wyniku regulacji zostały skrócone,
skach (nad wyeksploatowanymi chodnikami i komorami, a ich koryta obwałowane. Tego typu zmiany spowodowały
będące efektem działalności kopalni węgla kamiennego, degradację biotopów korytowych (dennych i brzegowych),
rud cynku i ołowiu), zbiorniki zaporowe (powstałe w wy- a same rzeki niekiedy zatraciły zdolność do samooczysz-
niku przegrodzenia dolin rzecznych) oraz stawy rybne, czania.
rekreacyjne lub dekoracyjne. Działalność górnictwa podziemnego spowodowała za-
Większość zbiorników antropogenicznych na obszarze nik niektórych drobnych cieków na skutek ucieczki wód
województwa śląskiego to zbiorniki okresowe, które wy- w podłoże. Niektóre z nich na skutek ponadnormatywne-
pełniane są wodą tylko w pewnych okresach roku (stawy go zanieczyszczenia wód ściekami komunalnymi i prze-
rybne), a w innych albo wysychają, albo są pozbawiane mysłowymi, w tym zasolonymi wodami kopalnianymi,
planowo wody w wyniku zabiegów gospodarczych. W zna pozbawione są życia. Do cieków odprowadzane są również
cznym stopniu ogranicza to możliwości ich wykorzystania wody obce (pochodzące spoza zlewni), co może sprzyjać
jako siedlisk przez większość organizmów słodkowod- introdukcji gatunków obcych. Pokrycie dna większości
nych, między innymi ślimaków, wśród których tylko nie- rzek grubą warstwą mułu utrudnia w znacznym stopniu
liczne gatunki są przystosowane do przetrwania okresów wzrost roślin naczyniowych, a w następstwie ogranicza
bezwodnych. możliwości życiowe wielu grup zwierząt.
Zbiorniki antropogeniczne stanowią na ogół niedogod- Wiele gatunków ślimaków nie ma zdolności adaptacji
ne środowiska życia fauny wodnej. Tylko nieliczne mają do radykalnych zmian zachodzących w środowiskach
charakter jeziorny (na przykład zbiorniki zaporowe: Go- lotycznych, zwłaszcza szybkości przepływu wody w rze
czałkowice na Wiśle, Tresna na Sole, Kozłowa Góra na kach, wzrostu zamulenia i zanieczyszczeń. W skali
73
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
światowej główną przyczyną wymierania rodzimych skach, stwierdzono obecność zawójki przypłaszczonej
gatunków ślimaków jest budowa zapór i elektrowni – Valvata macrostoma i zawójki rzecznej – Borysthenia
wodnych, ale także ośrodków rekreacji. Efektem tego typu naticina, której stanowiska podano także w Zbiorniku
przekształceń wód płynących jest często redukcja liczby Goczałkowickim (Krzyżanek i Krzyżanek 1986) i wyro-
gatunków charakterystycznych dla środowisk lotycznych, bisku popiaskowym (Michalik-Kucharz 2008). W wodach
nie zawsze rekompensowana wzrostem liczby gatunków stagnujących występowały: zawójka pospolita – Valvata
związanych ze środowiskami lenitycznymi (Mc Allister piscinalis, przytulik jeziorny – Acroloxus lacustris, zato-
i in. 2000). czek białowargi – Anisus leucostoma, zatoczek północny
Te, przedstawione powyżej w skrócie, warunki środo- – Gyraulus acronicus, zatoczek gładki – Gyraulus laevis,
wiskowe sprawiły, że siedliska słodkowodne na obszarze zatoczek Rossmaesslera – Gyraulus rossmaessleri. Zna-
województwa śląskiego, poza zbiornikami zaporowymi ne z pojedynczych stanowisk w latach 80-tych ubiegłego
stanowiącymi ujęcia wody pitnej, nie wzbudzały daw- wieku zatoczek łamliwy – Anisus vorticulus i błotniarka
niej zainteresowania hydrobiologów, czego skutkiem jest zapoznana – Catascopia occulta nie zostały odnalezione
niemal zupełny brak w starszej literaturze przedmiotu w późniejszym okresie. Trudno stwierdzić czy wyginęły,
danych dotyczących ślimaków wodnych tego terenu (Se- czy ze względu na bardzo małą liczebność populacji nie
rafiński i in. 2000). Szczegółowe badania tej grupy zwie- zostały odnalezione. Natomiast w okresie poprzedzają-
rząt rozpoczęły się dopiero w latach 70. ubiegłego wieku cym drugi cykl badań znaleziono, po raz pierwszy, na po-
i objęły dotychczas ponad 300 stanowisk w zbiornikach jedynczych stanowiskach: sadzawczaka drobnego – Mar
antropogenicznych o różnej genezie i w rzekach wojewódz- stoniopsis scholtzi, zagrzebkę sklepioną – Bithynia leachi,
twa śląskiego (Strzelec, Serafiński 1984; Strzelec 1986, źródlarkę karpacką – Bythinella austriaca (Serafiński
1988, 1993; Serafiński i in. 1994; Michalik-Kucharz i in. i in. 1995), ale ich obecności nie potwierdzono w drugim
2000), z wyjątkiem Beskidu Śląskiego. Fauna ślimaków okresie badań. Wykazano również obecność żyworódki
wodnych Beskidu Śląskiego jest poznana tylko fragmen- rzecznej – Viviparus viviparus (Spyra i in. 2007) wystę-
tarycznie, a uzyskane dane nie pozwalają na ocenę stop- pującej w pierwszym okresie badań w Zbiorniku Goczał-
nia jej zagrożenia. W strumieniach tego obszaru, przy kowickim (Krzyżanek, Krzyżanek 1986).
okazji pilotażowych badań faunistycznych, stwierdzono W tabeli 1 przedstawiono stan poznania fauny ślima-
obecność 5 gatunków: źródlarki karpackiej – Bythinel ków słodkowodnych województwa śląskiego w dwóch
la austriaca, błotniarki moczarowej – Galba truncatula, okresach badań (1983-1989 i 2002-2008). Przyjęto, że
błotniarki jajowatej – Radix balthica, przytulika strumie- gatunek stwierdzony na więcej niż 20% zbadanych sta-
niowego – Ancylus fluviatilis i zatoczka białawego – Gy nowisk nazywamy pospolitym, stwierdzony na 5 do 20%
raulus albus. stanowisk – częstym, a poniżej 5% – rzadkim.
Spośród 54 gatunków ślimaków słodkowodnych, któ- W obu okresach badań do kategorii pospolitych należa-
rych obecność stwierdzono na obszarze Polski (Piechocki ło po 10 gatunków, z reguły ubikwistycznych, odpornych
2008), na terenie województwa śląskiego występuje 39 na zanieczyszczenia środowiska i niewykazujących okre-
gatunków, wśród których: rozdętka zaostrzona – Physella ślonych preferencji środowiskowych. Dwa gatunki należą-
acuta, wodożytka nowozelandzka – Potamopyrgus antipo ce do tej kategorii w pierwszym okresie badań: zatoczek
darum i Ferrissia clessiniana1 to gatunki obce, zawleczone moczarowy – Anisus spirorbis i zatoczek ostrokrawędzisty
na badany teren, a więc zgodnie z założeniami IUNC nie – Anisus vortex zmniejszyły częstość występowania na te-
brane pod uwagę przy ocenie zagrożeń rodzimej fauny. renie województwa śląskiego przechodząc w drugim okre-
W zbiornikach antropogenicznych do roku 2008 stwier- sie badań do kategorii częstych, podczas gdy odwrotną
dzono obecność 32 gatunków ślimaków, a w rzekach 28 tendencję wykazano w odniesieniu do błotniarki uszatej
gatunków. W rzekach, i to na pojedynczych stanowi- – Radix auricularia (tab. 1).
Spośród gatunków rzadkich regulacja rzek zagroziła
1 Gatunek opisany przez Mirolli w 1960 roku jako Ferrissia wau przede wszystkim reofilnej Borysthenia naticina, której
tieri i pod tą nazwą znany również z wielu stanowisk europej-
skich. Inny układ taksonomiczny rodzaju Ferrissia zapropono- jedyne stanowisko występowania, obok Zbiornika Goczał-
wali, na podstawie badań genetycznych, Walther i in. (2006)
kowickiego i wyrobiska popiaskowego, to rzeka Pszczyn-
zakładając, że F. clessiniana jest konspecyficzna z północno-
amerykańskim gatunkiem Ferrissia fragilis (Strzelec 2008a). ka, jedna z nielicznych na badanym obszarze rzek, o sto-
74
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Tabela 1. Częstość występowania w województwie śląskim rodzimych gatunków ślimaków wodnych w dwóch okresach
badań.
Table 1. Frequency of occurrence of the native freshwater snails species in Silesian Voivodship in two particular study
periods.
Okres badań
Gatunek Study period
Species
1983-1989 2002-2008
Viviparus contectus (Millet) xx xx
Viviparus viviparus (Linnaeus) x 0
Valvata cristata O.F. Müller x x
Valvata macrostoma Mörch x 0
Valvata piscinalis (O.F. Müller) x x
Borysthenia naticina (Menke) x x
Bithynia tentaculata (Linnaeus) xx x
Aplexa hypnorum (Linnaeus) xx xx
Physa fontinalis (Linnaeus) xx xx
Lymnaea stagnalis (Linnaeus) xxx xxx
Radix balthica (Linnaeus) xxx xxx
Radix auricularia (Linnaeus) xx xxx
Stagnicola corvus (Gmelin) xxx xxx
Stagnicola palustris (O.F. Müller) xx xx
Stagnicola turricula (Held) 0 x
Catascopia occulta (Jackiewicz) x 0
Galba truncatula (O.F. Müller) xxx xxx
Planorbis planorbis (Linnaeus) xxx xxx
Anisus spirorbis (Linnaeus) xxx xx
Anisus leucostoma (Millet) x xx
Anisus vortex (Linnaeus) xxx xx
Anisus vorticulus (Troschel) x 0
Bathyomphalus contortus (Linnaeus) xxx xxx
Gyraulus albus (O.F. Müller) xxx xxx
Gyraulus acronicus (Férrusac) x x
Gyraulus laevis (Alder) x x
Gyraulus rossmaessleri (Auerswald) xx x
Gyraulus crista (Linnaeus) xxx xxx
Hippeutis complanatus (Linnaeus) x xx
Segmentina nitida (O.F. Müller) xxx xxx
Planorbarius corneus (Linnaeus) xxx xxx
Acroloxus lacustris (Linnaeus) xx xx
Ancylus fluviatilis O.F. Müller x x
Liczba gatunków
32 29
Number of species
Objaśnienia/Explanations: x – gatunek rzadki/rare species, xx – gatunek częsty/frequent species, xxx – gatunek pospolity/common
species, 0 – brak gatunku/lack of species.
75
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
sunkowo dobrze zachowanych naturalnych warunkach utrudniające lub uniemożliwiające życie wielu gatunkom
środowiskowych. Na dobre warunki panujące w Pszczyn- ślimaków. Do szczególnie narażonych na szkodliwy wpływ
ce wskazuje także występowanie w niej na jedynym sta- tego typu zanieczyszczeń należy Gyraulus rossmaessleri.
nowisku bardzo rzadkiej Valvata macrostoma, uważanej Wprawdzie jest on odporny na okresowe deficyty wody,
raczej za gatunek drobnozbiornikowy niż rzeczny. ale wrażliwy na jej zanieczyszczenia. Szczególnie jego
Warto zwrócić uwagę na występowanie zatoczka spłasz- niewielkie populacje w rowach śródpolnych, rozlewiskach
czonego – Hippeutis complanatus na badanym terenie. łąkowych czy starorzeczach łatwo ulegają zniszczeniu
Gatunek ten uważany na ogół za rzadki, do tego stopnia, przez spływ nawozów i środków owado- i chwastobójczych.
że Piechocki (2002) zaliczył go do zagrożonych w Polsce Strefa przybrzeżna niektórych typów antropogenicznych
(co przypisuje zanikowi środowisk bagiennych), na tere- zbiorników wodnych i rowy melioracyjne stanowią ostoje
nie województwa śląskiego zwiększa częstość występowa- dla jego występowania.
nia. W ciągu 20 lat liczba znanych stanowisk podwoiła Obok przedstawionych powyżej czynników zagraża-
się, przy czym szczególnie preferowanym siedliskiem oka- jących rodzimej faunie ślimaków wodnych, w ostatnich
zały się drobne zbiorniki śródleśne różnego pochodzenia, dziesięcioleciach pojawiło się zagrożenie spowodowane
w których gatunek ten występuje licznie (Spyra 2010). niezamierzoną introdukcją na teren województwa śląskie-
Obecnie należy zaliczyć go do kategorii częstych. Nic nie go trzech gatunków pochodzących z odległych regionów
wskazuje, aby w przyszłości coś mogło zagrozić jego obec- geograficznych. Są to: partenogenetyczny, co zapewnia
ności w województwie śląskim. mu sukces kolonizacji, Potamopyrgus antipodarum po-
Zmniejszenie częstości występowania Bithynia tentacu chodzący z Nowej Zelandii i południowoeuropejska Phy
lata wynika prawdopodobnie z różnych proporcji przeba- sella acuta – ubikwistyczne gatunki o niewielkich wyma-
danych siedlisk. ganiach środowiskowych, co sprawia, że łatwo zasiedlają
Rozmaite zanieczyszczenia i postępująca eutrofizacja również te środowiska słodkowodne, w których nie wystę-
wód zbiorników antropogenicznych stanowią zagrożenie pują rodzime gatunki ślimaków. Natomiast czynnikiem
dla gatunków wymagających do życia wód czystych, do- utrudniającym lub uniemożliwiającym zasiedlanie przez
brze natlenionych. Do nich należy Gyraulus acronicus, nie nowych środowisk jest okresowe wysychanie zbiorni-
który w drobnych zbiornikach, zwłaszcza na terenach ków wodnych (Strzelec 2008b,c).
poddanych silnej antropopresji, jest jednym z najrzadziej Trzeci gatunek, północno-afrykańska Ferrissia cles
występujących gatunków. Znany ze stawu rybnego i wyro- siniana na terenie Śląska kolonizuje środowiska wodne
biska popiaskowego, gdzie tworzy bardzo małe populacje. o bujnej roślinności szuwarowej. Nigdy nie występuje
Niewątpliwie słabym zdolnościom ekspansyjnym na- bezpośrednio na powierzchni osadów dennych. W dotych-
leży przypisać rzadkość występowania Gyraulus laevis, czasowych badaniach nie wykazano wpływu Ferrissia
pomimo że charakteryzuje się niewielkimi wymaganiami clessiniana na rodzimą faunę ani na strukturę biocenoz
ekologicznymi. W środowiskach wodnych na terenie wo- (Strzelec 2008a).
jewództwa śląskiego jest bardzo rzadki. Jego stanowiska Spośród tych trzech gatunków obcych realne zagrożenie
stwierdzono w jednym zbiorniku zapadliskowym i sta- dla fauny rodzimej stanowi Potamopyrgus antipodarum
rorzeczu Przemszy. Po raz pierwszy na terenie obecnego (Strzelec 1992). Pojawił się on na terenie województwa
województwa śląskiego stwierdzony został w stawie o sło- śląskiego w 1986 roku w zbiorniku Dzierżno Duże koło
nawej wodzie w Bieruniu Starym koło Oświęcimia (Pax Gliwic. Do chwili obecnej zasiedlił na terenie wojewódz-
1921). twa liczne stanowiska w wodach płynących i zbiornikach
Ze względu na charakter większości zbiorników najbar- antropogenicznych (z wyjątkiem glinianek), wypierając
dziej na wyginięcie narażone są w województwie śląskim w pewnych miejscach rodzime gatunki ślimaków – nawet
gatunki obligatoryjnie drobnozbiornikowe. Niewielkie te, które przed jego inwazją stanowiły stały element fauny
pod względem zajmowanej powierzchni jak i głębokości tych środowisk wodnych (Krodkiewska i in. 1998, Strze-
zbiorniki ulegają łatwo wyschnięciu. W niewielkiej obję- lec 2004-2005).
tości wody kumulują się w nadmiarze rozmaite związki Czynnikami utrudniającymi pojawienie się gatunków
chemiczne ze ścieków, spływów z hałd i pól uprawnych, obcych są różnego rodzaju bariery abiotyczne uniemożli-
a także niekiedy z podsiąkających wód kopalnianych, wiające im wydostanie się poza obszar dotychczasowego
76
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Wyżyna Śląska 0 7 5 2 0 14 39 22
Wyżyna Częstochowska 0 2 3 3 2 10 36 18
Nizina Śląska 0 0 7 2 1 10 34 20
Kotlina Oświęcimska 0 2 7 3 0 12 39 19
Górny Śląsk 0 8 9 2 0 19 50 19
Objaśnienia/Explanations: Ex – wymarłe i prawdopodobnie wymarłe/extinct or probably extinct, E – wymierające/endangered, V – narażone/
vulnerable, R – rzadkie/rare, I – o nieokreślonym zagrożeniu/indeterminate.
Źródło/Source: Serafiński i in. (2001).
77
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
78
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Tabela 3. Status zagrożenia gatunków ślimaków wodnych w województwie śląskim w roku 2008 w porównaniu z innymi regionami.
Table 3. The threat status of the freshwater snails species in Silesian Voivodship in the year 2008 in comparison with other regions.
Kategoria zagrożenia
Gatunek Threat category
Species WS RP RC SR E G
2008 2002 2010 2006 2011 2011
Bithynia leachii (Sheppard, 1823) DD NT CR VU LC LC
zagrzebka sklepiona
Marstoniopsis scholtzi (A. Schmidt, 1856) DD NT
sadzawczak drobny
Bythinella austriaca (Frauenfeld, 1857) DD NT NT LC LC
źródlarka karpacka
Valvata cristata O. F. Müller, 1774 EN LC LC
zawójka płaska
Valvata macrostoma Mörch, 1864 DD VU CR CR LC
zawójka przypłaszczona
Valvata piscinalis (O. F. Müller, 1774) EN NT LC
zawójka pospolita
Borysthenia naticina (Menke, 1845) VU CR EN LC
zawójka rzeczna
Stagnicola turricula (Held, 1836) DD DD LC LC
błotniarka wysmukła
Catascopia occulta (Jackiewicz, 1959) DD NT CR
błotniarka zapoznana
Anisus vorticulus (Troschel, 1834) DD NT CR CR NT
zatoczek łamliwy
Gyraulus acronicus (Férrusac, 1807) VU EN EN CR DD
zatoczek północny
Gyraulus laevis (Alder, 1838) VU EN VU VU LC
zatoczek gładki
Ancylus fluviatilis O. F. Müller, 1774 VU LC LC
przytulik strumieniowy
Objaśnienia:
Zagrożenie gatunków: WS – województwo śląskie, RP – Polska (Piechocki 2002), RC – Republika Czeska (Table of molluscs...), SR – Republika
Słowacka (Šteffek, Vavrová 2006), E – Europa (Cuttelod i in. 2011), G – globalne ( IUCN 2011, on line).
Kategorie zagrożenia gatunków: CR – krytycznie zagrożone, EN – zagrożone, VU – narażone, NT – bliskie zagrożenia, LC – najmniejszej troski, DD –
dane niedostateczne do oceny kategorii zagrożenia, E – wymierające, V – narażone, I – o nieokreślonym zagrożeniu, R – rzadkie.
Explanations:
The threat of species: WS – Silesian Voivodship, RP – Poland (Piechocki 2002), RC – Czech Republic (Table of molluscs...), SR – Slovak Republic
(Šteffek, Vavrová 2006), E – Europe (Cuttelod et al. 2011), G – globally (IUCN 2011, on line).
Categories of the threat of species: CR – critical threatened, EN – threatened, VU – vulnerable, NT – near threats, LC – the last concern, DD – insufficient
data to the evaluation of the category of the threat, E – endangered, V – vulnerable, I – indeterminate threat, R – rare.
79
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Regulacja koryt rzecznych może stanowić główny po- najprawdopodobniej eutrofizacja wód oraz ich zakwasza-
wód ustępowania tego gatunku, nie bez znaczenia pozo- nie powodujące ustępowanie roślinności wodnej.
stają również skutki wzrostu żyzności wód. Przytulik strumieniowy – Ancylus fluviatilis O. F. Mül-
Gatunki narażone (Vulnerable – VU) ler, 1774. Gatunek europejski. Występuje w wodach prze-
Zawójka rzeczna – Borysthenia naticina (Menke, 1845). ważnie szybko płynących i w strefie przyboju jezior, głów-
Gatunek pontyjsko-bałtycki. Występuje głównie w środ- nie na powierzchni kamieni, na których żeruje (Strzelec
kowym i dolnym biegu dużych nizinnych rzek, niekiedy i Serafiński 2004). Unika miejsc, gdzie przepływ wody
w mniejszych rzekach i jeziorach. Preferuje płytkie wody pozwala na gromadzenie się mułu na powierzchni dna
charakteryzujące się mulistym lub piaszczysto-mulistym (Kerney 1999). Jego pokarm stanowią pokrywające po-
dnem (Juhász i in. 2004). wierzchnię kamieni glony peryfitonowe oraz sinice (Glöer
Powodem ustępowania zawójki rzecznej jest regulacja 2002). Preferuje wody czyste, dobrze natlenione o różnej
rzek (pogłębianie koryt, umacnianie brzegów) pozbawia- twardości ogólnej (Kerney 1999).
jąca ją sprzyjających siedlisk. Powodem ustępowania tego gatunku jest przebudowa
Gatunek objęty ochroną (Dz. U. z dnia 12 października hydrotechniczna koryt rzecznych jak i pogarszająca się
2011 r.). jakość wód płynących.
Zatoczek północny – Gyraulus (Gyraulus) acronicus Gatunki, dla których brak danych uniemożliwia ocenę
(A. Férrusac, 1807). Gatunek borealno-alpejski o zasięgu zagrożenia (Data Deficient – DD)
holarktycznym. Występuje w różnego typu środowiskach Sadzawczak drobny – Marstoniopsis scholtzi (A.
wodnych: wolnopłynących rzekach i starorzeczach, czy- Schmidt, 1856). Gatunek północnoeuropejski. Występu-
stych jeziorach, niekiedy w drobnych zbiornikach wod- je w wodach stagnujących, jak i wolnopłynących: kana-
nych charakteryzujących się obecnością różnego typu łach i nizinnych rzekach, charakteryzujących się dnem
osadów dennych. Częsty na zanurzonych makrofitach, pokrytym warstwą mulistych osadów. Stanowiska jego
na powierzchni kamieni, kłodach drewna, butwiejących występowania związane są z obecnością skupisk glonów
liściach opadłych z drzew (Strzelec i Serafiński 2004). nitkowatych i roślin naczyniowych. Częsty w zbiornikach
Stanowiska jego występowania związane są z wodami o wodzie z dużą zawartością materii organicznej. Wystę-
o różnej twardości i szerokim spektrum odczynu jonowego puje w wodach, których głębokość nie przekracza 2-3 m
(od 5,2 do 9,6). Niewrażliwy na kwasy humusowe (Glöer (Fretter i Graham 1978). Pokarm sadzawczaka drobnego
2002). Odporny na przemarzanie wody (Olsson 1984). stanowią okrzemki, zmacerowane szczątki roślin wod-
Czynnikami ograniczającymi występowanie zatoczka nych i detrytus (Strzelec i Serafiński 2004). Gatunek
północnego są zanieczyszczenia wód powierzchniowych, rozdzielnopłciowy. Okres rozrodu przypada wczesnym la-
wzrost trofii zbiorników powodujący ustępowanie makro- tem. Kokony jajowe, zawierające jeden zarodek, składane
fitów oraz przekształcenia antropogeniczne koryt rzecz- są pojedynczo na powierzchni zamieszkiwanych roślin.
nych. Prawdopodobnie długość życia nie przekracza jednego
Gatunek zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze roku (Strzelec i Serafiński 2004).
Zwierząt jako zagrożony w skali kraju (EN). Przyczynami zanikania sadzawczaka drobnego jest
Zatoczek gładki – Gyraulus (Torquis) laevis (Alder, degradacja wód wywołana postępującą eutrofizacją i pra-
1838). Gatunek holarktyczny, drobnozbiornikowy wystę- cami hydrotechnicznymi, związanymi z regulacją koryt
puje w różnego typu zbiornikach antropogenicznych (żwi- rzecznych.
rownie, stawy, sadzawki parkowe) jak i w niewielkich Źródlarka karpacka – Bythinella austriaca (V. Frauen-
jeziorach. Rzadki w uregulowanych rzekach i rowach feld, 1857). Gatunek wschodnioalpejsko-karpacki, relikt
melioracyjnych. Występuje zwykle wśród bujnej roślinno- glacjalny, kreobiont. Występuje w czystych, trwałych źró-
ści wodnej jak i na powierzchni mulistego i kamienistego dłach o niskiej temperaturze wody i znacznej zawartości
dna (Kerney 1999). Preferuje stanowiska nasłonecznio- wapnia, w wodach o odczynie lekko alkalicznym (pH 7,2-
ne (Glöer 2002). Zatoczek gładki występuje w wodach 8,0), dobrze natlenionych (9,4-11,9 mg/dm3) o niskiej za-
o różnej twardości, alkalicznych (pH od 9,0 do 9,9) (Økland wartości biogenów (NO3<6 mg/dm3) zazwyczaj pod kamie-
1990). Znosi niewielkie zasolenie wód (Kerney1999). niami lub liśćmi pokrywającymi powierzchnię dna cieku
Czynnikami ograniczającymi jego występowanie są (Glöer 2002, Hubenov 2007).
80
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Wzrost zanieczyszczenia odcinków źródłowych rzek, melioracja podmokłych terenów i nadmierna eutrofizacja
wylesienia, rozwój turystyki i innych form rekreacji wpły- wód.
wają na trwałość środowisk jej występowania. Wzrost ży- Błotniarka zapoznana – Catascopia occulta (Jackie-
zności wód stanowi również jedną z przyczyn ustępowa- wicz, 1959). Gatunek wschodnioeuropejsko-syberyjski.
nia tego gatunku. Występuje w wysychających rowach leśnych i łąkowych,
Gatunek zamieszczony na krajowej Czerwonej Liście w stawach rybnych, w płytkich strumieniach oraz ba-
(NT) (Piechocki 2002) oraz zagrożony w skali globalnej gnach. Stanowiska występowania tej błotniarki związane
i w Europie (LC). są z astatycznymi środowiskami wodnymi charakteryzu-
Zagrzebka sklepiona – Bithynia (Codiella) leachii jącymi się znaczną amplitudą temperatury i wahaniami
(Sheppard, 1823). Gatunek palearktyczny, drobnozbior- zawartości tlenu w wodzie, przemarzającymi w okresie
nikowy. Występuje w zalewach przyrzecznych, w okreso- zimy do dna. Zapadanie w stan anabiozy, trwającej nawet
wych większych kałużach, w niewielkich rzekach, rowach do 6 miesięcy, umożliwia jej przetrwanie niekorzystnych
odwadniających, na terenach podmokłych i w kanałach warunków w środowiskach związanych z deficytem wody.
(Strzelec i Serafiński 2004), głównie na dnie mulistym. Zakopuje się wówczas głęboko w osad dna w poszukiwa-
W wodach płynących występuje najczęściej w zaroślach niu resztek wody lub zagrzebuje się w warstwę liści roślin
moczarki kanadyjskiej (Elodea canadensis). Zagrzebka pokrywających powierzchnię dna zbiornika (Jackiewicz
sklepiona jest odporna na wysychanie. Może przetrwać 2000).
dwa miesiące bez wody (Alyakrinskaya 2004). Spotykana Okresowe środowiska wodne, w których występuje naj-
w wodach o pH od 6,8 do 8 (Glöer i Meier-Brook 1998). częściej błotniarka zapoznana łatwo ulegają degradacji.
Jej pokarm stanowią detrytus i okrzemki (Fretter i Gra- Ich mała powierzchnia i objętość gromadzonej w nich
ham 1962). W Europie główny okres rozrodu osobników wody powodują, że często w wyniku zabiegów rekultywa-
tego gatunku trwa od połowy maja do końca lipca. Młode cyjnych mogą zostać pozbawione wody. Również wzrost
wykluwają się z kokonów po 19-24 dniach w zależności od żyzności tego typu środowisk wodnych, powodowany do-
temperatury wody. Dorosłe osobniki po okresie rozrodu pływem biogenów może doprowadzać do ich lądowace-
giną. Żyje nie dłużej niż 14 miesięcy (Strzelec i Serafiński nia.
2004). Błotniarka wysmukła – Stagnicola turricula (Held,
Przyczyn zanikania stanowisk występowania zagrzeb- 1836). Występuje w jeziorach, stawach, wyrobiskach,
ki sklepionej należy szukać w melioracji siedlisk oraz rzekach, rowach, zalewiskach i bagnach, co potwierdzają
w regulacji koryt rzecznych. opisy stanowisk jej występowania w Polsce i innych kra-
Gatunek zagrożony w skali globalnej i w Europie (LC). jach Europy (Jackiewicz 2000, Skowrońska i in. 2010).
Zawójka przypłaszczona – Valvata (Tropidina) ma Rozmieszczenie tego gatunku nie jest dokładnie poznane
crostoma Mörch 1864. Gatunek europejsko-syberyjski. i wymaga systematycznych badań, ponieważ mylono go
Występuje w rowach odwadniających, na terenach pod- z błotniarką pospolitą – Stagnicola palustris (O.F. Müller,
mokłych jak i terenach zalewowych rzek (Kerney 1999). 1774). W literaturze brak jest kompleksowych danych na
Może występować w rozlewiskach łąkowych a nawet tor- temat preferencji pokarmowych czy preferowanych sie-
fiankach o niewielkiej objętości wody (Glöer i Meier-Bro- dlisk przez S. turricula. Według Lewin i Cebuli (2003) S.
ok 1998), w zbiornikach okresowych położonych wśród turricula występuje w wodach średnio żyznych, licznie na
bagnistych łąk. Kolonizowanie okresowych siedlisk podłożu gliniasto-mulistym wśród roślinności wodnej.
umożliwia jej odporność na wysychanie. Zdaniem Bera- Niepełne dane o występowaniu Stagnicola turricula
na (2002) okresowe środowiska wodne, porośnięte trzciną wynikają najprawdopodobniej z konieczności oznaczania
(Phragmites australis), których dno pokryte jest zmacero- osobników do rangi gatunku z wykorzystaniem nie tylko
wanymi szczątkami roślin wodnych stwarzają optymalne cech morfologicznych muszli, ale przede wszystkim bu-
warunki dla występowania zawójki przypłaszczonej. Ga- dowy układu rozrodczego, co wydaje się być przeszkodą
tunek wapieniolubny (Kerney 1999). Jej pokarm stanowi w próbach oceny częstości jej występowania. Skrajna
detrytus, drobne glony i bakterie (Strzelec i Serafiński rzadkość Stagnicola turricula jest najprawdopodobniej
2004). następstwem zaniku niektórych typów środowisk wod-
Powodem ustępowania tego gatunku jest bez wątpienia nych.
81
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Tabela 5. Niezagrożone w województwie śląskim gatunki ślimaków wodnych zagrożone globalnie oraz w Europie.
Table 5. Unthreatened in Silesian Voivodship species of freshwater snails threatened globally and in Europe.
82
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Województwo śląskie 39 2 4 7
Polska 54 1 3 13 10 7
Zatoczek łamliwy – Anisus (Disculifer) vorticulus (Tro- i żywe tkanki roślin wyższych (Falkner i in. 2001).
schel, 1834). Gatunek europejski występujący w natu- Powodem ustępowania tego gatunku jest wzrost eutro-
ralnych i antropogenicznych środowiskach wodnych (w fizacji, zakwaszanie wód jak i nadmierne przekształcenia
drobnych zbiornikach, w bagnach, w strefie przybrzeżnej antropogeniczne wód płynących.
jezior, w strumieniach, wolno płynących rzekach, rowach Gatunek wymieniony w załączniku II i IV Dyrektywy
melioracyjnych, wyrobiskach popiaskowych oraz dołach Siedliskowej Unii Europejskiej.
po eksploatacji torfu) (Terrier i in. 2006). Zasiedla czyste,
dobrze natlenione wody (Turner i in. 1998) o szerokim za- Zmiany zagrożenia fauny ślimaków wodnych
kresie właściwości fizyczno – chemicznych, o bogatej flo- w województwie śląskim
rze naczyniowej. Jest odporny na wahania poziomu wody, Prezentowana Czerwona lista jest pierwszą oceną zagro-
przemarzanie zimą i przesuszanie latem (Glöer i Groh żenia fauny ślimaków wodnych, sporządzoną dla woje-
2007). Odżywia się glonami peryfitonowymi (Glöer i Groh wództwa śląskiego w jego obecnych granicach. Nie można
2007), a uzupełnieniem jego diety mogą być zmacerowane więc dokonać oceny zmian zagrożenia tej grupy zwierząt.
83
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Dla obszaru, który znajduje się obecnie w granicach woje- Cuttelod A., Seddon M., Neubert E. 2011. European Red
wództwa śląskiego została co prawda sporządzona ocena List of Non-marine Molluscs. Publications Office
zagrożenia fauny ślimaków wodnych w roku 2001 (Se- of the European Union, Luxembourg, ss. 98.
rafiński i in. 2001), jednakże bezpośrednie porównanie Dz. U. z dnia 12 października 2011 r. Rozporządzenie
statusu poszczególnych gatunków nie jest możliwe, gdyż Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011
w roku 2001 został on określony dla Górnego Śląska r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U.
w granicach mezoregionów fizyczno-geograficznych (Kon- Nr 237, poz. 1419).
dracki 1981) a nie dla ówczesnych województw w ich gra- Falkner G., Bank R. A.,Von Proschwitz T. 2001. Check-
nicach administracyjnych. list of the non-marine Molluscan Speciesgroup
taxa of the States of Northern, Atlantic and Cen-
Zalecenia w zakresie badań i ochrony fauny ślima tral Europe (CLECOM I). Heldia, 4, 1/2: 1-76.
ków wodnych w województwie śląskim Fauna Europaea. 2010. www.faunaeur.org
Autorzy widzą konieczność podjęcia długofalowych ba- Fretter V., Graham A. 1962. British prosobranch mol-
dań w celu ustalenia skali zmian fauny ślimaków oraz luscs: their functional anatomy and ecology. Ray
wykazania czy różne formy ochrony środowisk wodnych Society, London, ss. 755.
w wyraźny sposób przyczyniły się do wzrostu różnorod- Fretter V., Graham A.1978. The prosobranch molluscs
ności ślimaków, a także oceny wpływu występowania of Britain and Denmark. Part 3. J. Mollusc. Stud.
nowych obcych gatunków, które występują już w krajach Suppl., 5: 101-152.
ościennych (Horsák i in. 2010) na rodzimą faunę. Trze- Gerard C. 2001. Consequences of a drought on freshwater
ba także podkreślić, że dotychczas nie prowadzono na Gastropoda and trematode communities. Hydro-
terenie województwa śląskiego systematycznych badań biologia, 459: 9-18.
w źródliskach, mokradłach, oczkach i rozlewiskach śród- Glöer P. 2002. Süsswassergastropoden Nord- und Mittel-
polnych, szczególnie tych obecnie odtwarzanych. Tego europas. Die Tierwelt Deutschlands 73. Hacken-
typu środowiska wodne odgrywają istotną rolę w krajo- heim ConchBooks, ss. 327.
brazie. Należy je postrzegać również jako ostoje dla wy- Glöer P., Groh K. 2007. A contribution to the biology and
stępowania ślimaków wodnych. ecology of the threatened species Anisus vorticulus
W celu zachowania różnorodności fauny bentosowej, (Troschel, 1834) (Gastropoda: Pulmonata: Planor-
w tym ślimaków, należy w miarę możliwości dokonywać bidae). Mollusca, 25, 1: 93-100.
regulacji rzek w sposób bliski naturze co przyczyni się do Glöer P., Meier-Brook C. 1998. Süsswassermollusken. 12.
wzrostu samooczyszczania wód, do powstania różnorod- Aufl. DJN, Hamburg, ss. 136.
nych mikrohabitatów, m.in. brzegowych, i ograniczy skut- Horsák M., Juřičková L., Beran L., Čejka T., Dvořák L.
ki fali powodziowej. Na strukturę zgrupowań ślimaków 2010. Annotated list of mollusc species recorded
niekorzystny wpływ może wywierać również niekontrolo- outdoors in the Czech and Slovak Republics. Mal-
wana „dzika” adaptacja linii brzegowych, np. zbiorników acologica Bohemoslovaca, Suppl., 1: 1-37.
powyrobiskowych, do celów rekreacji co może wiązać się Hubenov Z. 2007. Distribution and zoogeographical char-
utratą wielu mikrohabitatów. acteristics of molluscs (Mollusca) from Bulgarian
national parks. Historia naturalis bulgarica, 18:
Źródła informacji 127-159.
Alyakrinskaya I. O. 2004. Resistance to drying in aquatic IUCN 2008. IUCN Standards and Petitions Working
molluscs. Biology Bulletin, 32, 3: 299-309. Group. 2008. Guidelines for using the IUCN red
Baza Centrum. Baza danych o występowaniu mięczaków list categories and criteria. Version 7.0., ss. 70.
na terenie województwa śląskiego, prowadzona IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Ver-
przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego sion 2011.2. <www.iucnredlist.org>.downloaded
Śląska. on 31 december 2011.
Beran L. 2002. Vodni mekkiyši Česke republiky. Sbornik Jackiewicz M. 2000. Błotniarki Europy. Wydawnictwo
Přirodov. Klubu v Uherskem Hradišti. Suppl., 10, Kontekst, Poznań, ss. 115.
ss. 258. Juhász P., Kovacs T., Ambrus A., Kavran V. 2004. Data
84
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
to the knowledge of the mollusc fauna living in the Book Services, ss. 516.
Hungarian segment of the River Tisza (Mollusca: Pax F. 1921. Die Tierwelt Schlesiens. Fischer Verlag,
Gastropoda, Bivalvia). Malacological Newsletter, Jena, ss. 342.
22: 97-130. Piechocki A. 2002. Gastropoda aquatica. Ślimaki wodne,
Kerney M. 1999. Atlas of the land and freshwater mol- s.: 34-37. W: Głowaciński Z. (red.) Czerwona
luscs of Britain and Ireland. Harley Books, Col- Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce.
chester, ss. 264. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, War- Piechocki A. 2008. Mięczaki (Mollusca), s.: 365-425.
szawa, ss. 463. W: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipuk I.,
Krodkiewska M., Strzelec M., Serafiński W. 1998. Wodo Skibińska E. (red.) Fauna Polski – charakterystyka
żytka nowozelandzka, Potamopyrgus antipodarum i wykaz gatunków. Tom III. Muzeum i Instytut
(Gray) (Gastropoda: Prosobranchia) niebezpieczny Zoologii PAN, Warszawa.
przybysz w malakofaunie Polski. Przegląd Zoolo Rembecka I. 1988. Analysis of some shell features of
giczny, 42: 53-60. Valvata cristata O.F. Müller 1774 (Prosobranchia:
Krzyżanek E., Krzyżanek M. 1986. Development and Valvatidae) from fish ponds in Ligota-Zabrzeg
structure of the Goczałkowice reservoir ecosystem. (Upper Silesia). Folia malacologica, 2: 77-82.
XVIII. List of plant and animal species. Ekologia Rzętała M.A. 2003. Procesy brzegowe i osady denne
Polska, 34 (1986): 559-577. wybranych zbiorników wodnych w warunkach
Lewin I., Cebula J. 2003. New localities of Stagnicola tur zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie
ricula (Held, 1836) in Poland (Gastropoda: Pulmo- Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Prace Nauk. UŚ,
nata: Lymnaeidae). Malak. Abh., 21: 69-74. Nr 2154, ss. 147.
Lewin I., Smoliński A. 2006. Rare and vulnerable species Serafiński W., Michalik- Kucharz A., Strzelec M. 2000.
in the mollusc communities in the mining subsi Cztery wieki badań współczesnej malakofauny
dence reservoirs of an industrial area (The Kato- Śląska. Przegląd Zoologiczny, 44: 7-12.
wicka Upland, Upper Silesia, Southern Poland). Serafiński W., Michalik-Kucharz A., Strzelec M. 2001.
Limnologica, 36: 181-191. Czerwona lista mięczaków słodkowodnych (Ga-
Lodge D. M. 1985. Macrophyte-gastropod association ob- stropoda i Bivalvia) Górnego Śląska. Raporty
servation and experiments on macrophyte choice Opinie, 5: 37-49. Centrum Dziedzictwa Przyrody
by gastropods. Freshwater Biol., 15: 695-708. Górnego Śląska, Katowice.
Mc Allister D.E., Craig J.F., Davidson N., Delany S., Serafiński W., Strzelec M. Czekaj D. 1994. The changes
Seddons M. 2000. Biodiversity impact of large in the freshwater snail fauna in an over -indus
dams. www.damsreport.org/docs/Kbase/contrib/ trialised area in Poland. Walkerana, 7: 11-13.
env245.pdf. Serafiński W., Strzelec M., Krodkiewska M., Czekaj
Michalik-Kucharz A. 2008. The occurrence and dis D. 1995. Three new prosobranch species in the
tribution of freshwater snails in a heavily in freshwater snail fauna of Upper Silesia (Poland)
dustrialised region of Poland (Upper Silesia). (Gastropoda). Malakologische Abhandlungen
Limnologica, 38: 43-55. Staatliches Museum für Tierkunde Dresden,
Michalik-Kucharz A., Strzelec M., Serafiński W. 2000. 17,19: 215-217.
Malacofauna of rivers in Upper Silesia (Southern Skowrońska K., Lewin I., Cuber P. 2010. The first record
Poland). Malak. Abh., 20: 296-305. of Stagnicola turricula (Held, 1836) (Gastropoda:
Myzyk S. 2002. Life cycle of Valvata cristata O.F. Müller, Pulmonata: Lymnaeidae) in the Silesian Upland
1774, (Gastropoda, Heterobranchia) in the labora- (Southern Poland). The Malacologist, 54: 12.
tory. Folia malacologica, 10: 47-75. Solarz W. 2007. Inwazje biologiczne jako zagrożenia dla
Olsson T.I. 1984. Winter sites and cold-hardiness of two przyrody. Postępy w ochronie roślin, 47, 1: 128-133.
gastropod species in a boreal river. Polar Biology, Spyra A. 2010. Environmental factors influencing the oc-
3: 227-230. currence of freshwater snails in woodland water
Økland J. 1990. Lakes and snails. Oegstgeest, Universal bodies. Biologia, 65, 4: 697-703.
85
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
Spyra A., Serafiński W., Strzelec M. 2007. The species Strzelec M., Serafiński W. 2004. Biologia i ekologia
diversity of freshwater snails (Gastropoda) in ślimaków w zbiornikach antropogenicznych.
differently manager fish ponds in south-western Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska,
Poland. Ekologia (Bratislava), 26, 1: 83-89. Katowice, ss. 90.
Strong E. E., Gargominy O., Ponder W. F., Bouchet P. Strzelec M., Spyra A., Krodkiewska M., Serafiński W.
2008. Global diversity of gastropods (Gastropoda, 2005. The long-term transformations of Gastropod
Mollusca) in freshwater. Hydrobiologia, 595: 149- communities in dam-reservoirs of Upper Silesia
166. (Southern Poland). Malacologica Bohemoslovaca,
Strzelec M. 1986. Ślimaki (Gastropoda) zbiorników za- 4: 41-47.
padliskowych i powyrobiskowych Górnośląskiego Šteffek J., Vavrová Ľ. 2006. Current ecosozological status
Okręgu Przemysłowego. Acta biol. Siles., 19: 57- of molluscs (Mollusca) of Slovakia in accordance
70. with categories and criterion of IUCN – version
Strzelec M. 1988. The influence of industrial environ- 3.1. (2001), s.: 266-276. W: Stadniczenko A. P. i in.
ment on the distribution of freshwater snails in (red.) Ekołogo-funkcionalni ta faunisticzni aspekti
Uppersilesian Industrial Region. Folia malacolo- doslidżennja moljuskiw, ich rol u bioindikacij sta-
gica, 2: 97-122. nu nawkoliszcznovo seredowiszcza. Zbirnik nauk.
Strzelec M. 1992. Fauna ślimaków wodnych projekto prac, 2-j vip. Wid. ŻDU im. I. Franka, Żitomir, ss.
wanego rezerwatu ornitologicznego „Żabie Doły”. 384. ISBN 966-8456-77-4.
Kształtowanie środowiska geograficznego i och Table of molluscs (Mollusca) of the Czech Republic and
rona przyrody na obszarach zurbanizowanych Slovakia. Měkkýši (Mollusca) České Republiky
i uprzemysłowionych, 4: 44-49. a Slovenska. Comp. by/Sestavil/: M. Maňas: www.
Strzelec M. 1993. Ślimaki (Gastropoda) antropogeni mollusca.cz/table/table.php.
cznych środowisk wodnych Wyżyny Śląskiej. Prace Terrier A., Castella E., Falkner G., Killeen I. J. 2006. Spe-
Nauk. UŚ, Nr 1358, ss. 104. cies account for Anisus vorticulus (Troschel,1834)
Strzelec M. 2004-2005. Twenty years of Potamopyrgus (Gastropoda: Planorbidae), a species listed in An-
antipodarum (Gray) expansion in heavily indu nexes II and IV of the Habitats Directive. Journal
strialised area in Southern Poland. Malacological of Conchology, 39, 2: 193-205.
Review, 37/38: 175-183. Turner H., Kuiper J. G. J, Thew N., Bernasconi R., Rüet-
Strzelec M. 2008a. Ferrissia clessiniana (Jickeli, 1882). schi J., Wütrich M., Gosteli M. 1998. Atlas der
W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., So- Mollusken der Schweiz und Liechtensteins. Fau-
larz W. (red.) Księga gatunków obcych inwazyj- na Helvetica, Neuchâtel, ss. 121.
nych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody Walther A.C., Lee T., Burch J.B., Ó Foighil D. 2006.
PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias Confirmation that the North American ancylid
Strzelec M. 2008b. Physella acuta (Draparnaud, 1805). Ferrissia fragilis (Tryon, 1863) is a cryptic invader
W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., So- of European and Asian freshwater ecosystem.
larz W. (red.) Księga gatunków obcych inwazyj- Journal of Molluscan Studies, 72: 318-321.
nych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias Summary
Strzelec M. 2008c. Potamopyrgus antipodarum (Gray Despite of the great diversity of geographical environ-
1842). W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski ments in Silesian Voivodship of Poland prevailing here
J., Solarz W. (red.) Księga gatunków obcych inwa- the hydrology does not secure the convenient life con-
zyjnych w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyro- ditions for freshwater snails. From among 54 freshwater
dy PAN, Kraków: www.iop.krakow.pl/ias snail species recorded from Poland territory, in Silesian
Strzelec M., Serafiński W. 1984. Ślimaki (Gastropoda) stagnant and running water habitats 39 species were
zbiorników wodnych powstałych w wyniku eksplo- found, among which three introduced alien species, not
atacji górniczej w Górnośląskim Okręgu Przemy- considered in the estimation of the threat of nature snail
słowym. Przegląd Zoologiczny, 28: 185-191. fauna.
86
C z er w o na l i s t a ś l i mak ó w sł o dk o w o dnych w o je w ó d z t w a ś l ą sk i eg o
The considerable anthropogenic transformations of ing countries. Some of them, e.g. Bithynella austriaca
most river beds, the low quality of superficial waters, pro- Frauenfeld, Valvata macrostoma Mörch, Marstoniopsis
gressive eutrophication of various types of anthropogenic scholtzi (Schmidt), Borystenia naticina (Menke), Bithy
habitats are the reason, that 13 living here freshwater nia leachi (Sheppard) were known from single study sites
snails species belong to the threatened in comparison to in the past and their occurrence must be recently con-
their welfare in other regions of Poland and in adjoin- firmed.
87
ISSN 1427-9142
www.cdpgs.katowice.pl