Zjednoczenie Wªoch

1
Tªo
‘redniowiecze i renesans

Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego Wªochy pozostaªy zjednoczone jako Królestwo

Ostrogotów, a nast¦pnie podzielone pomi¦dzy Królestwo Longobardów i Cesarstwo Bizan-
tyjskie. W 754 r. król Franków Pepin Krótki doprowadziª do utworzenia Pa«stwa Ko±cielnego
na terenach zdobytych podczas wojen z Longobardami. W 774 r. póªnocna Italia zostaªa
podbita przez Karola Wielkiego. Od IX w. tytuª Króla Italii nale»aª do ±wi¦tego cesarza rzym-
skiego. Cesarz nie przykªadaª jednak zbytniej wagi do administrowania Itali¡ jako jedno±ci¡,
przez co w regionie rozwin¡ª si¦ system niezale»nych miast-pa«stw.

W 1167 r. 22 wªoskie miasta zaªo»yªy Lig¦ Lombardzk¡,

wymierzon¡ przeciwko cesarzowi Fryderykowi I Barbarossie,
który chciaª zwi¦kszy¢ swoj¡ wªadz¦ w Italii. Liga zyskaªa popar-
cie papie»a. Po zwyci¦skiej dla wªoskich miast wojnie zawarto
kompromis, na mocy którego pozostaªy one wierne cesarzowi,
lecz zyskaªy znaczn¡ autonomi¦. Liga zostaªa odnowiona w 1226
r. przeciwko cesarzowi Fryderykowi II. Ponownie zostaªa ws-
parta przez papie»a, który w 1239 r. ekskomunikowaª Fryderyka
II. Lidze udaªo si¦ skutecznie przeciwdziaªa¢ cesarzowi i zostaªa
Czªonkowie Ligi
rozwi¡zana po jego ±mierci. Jego nast¦pcy nie starali si¦ ju»
Lombardzkiej
wywiera¢ tak silnego wpªywu na wªoskie miasta.

W 1130 r. Normanowie zaªo»yli Królestwo Sycylii, któremu

podlegaªa caªa poªudniowa Italia. Pod koniec XII w. wªadz¦ w Królestwie Sycylii przej¦li
Hohenstaufowie, a w poªowie XIII w. francuska dynastia Andegawenów. W 1282 r. w Palermo
wybuchªo jednak antyfrancuskie powstanie (tzw. nieszpory sycylijskie) i wyspa przeszªa w
r¦ce Aragonii. Andegawenowie utrzymali swoje panowanie w kontynentalnej cz¦±ci swojego
królestwa, która od tamtego czasu nazywana byªa Królestwem Neapolu. W poªowie XV w.
równie» Królestwo Neapolu przeszªo we wªadanie Aragonii.

Od 1423 r. w Lombardii trwaªa wojna pomi¦dzy Wenecj¡ i Mediolanem oraz ich so-
jusznikami. Staªo si¦ jednak jasne, »e »adne z wªoskich pa«stewek nie byªo w stanie pod-
porz¡dkowa¢ sobie caªego regionu. W 1454 r. pokój w Lodi zako«czyª wojn¦ i ustaliª staªe
granic¦ pomi¦dzy Wenecj¡ i Mediolanem. W póªnocnej Italii nast¡piª wtedy okres równowagi
siª. W 1455 r. proklamowana zostaªa Liga Wªoska pomi¦dzy Wenecj¡, Mediolanem, Florencj¡,
Pa«stwem Ko±cielnym i Królestwem Neapolu. Liga przyniosªa odpr¦»enie stosunków pomi¦dzy
wªoskimi miastami, cho¢ opieraªa si¦ przede wszystkim na wzajemnej podejrzliwo±ci i stra-
chu przed Francj¡, ni» na wspóªpracy. Najwi¦kszym zwolennikiem Ligi byª wªadca Florencji,
Wawrzyniec Medyceusz, który kontynuowaª polityk¦ swojego dziadka Kosmy, polegaj¡c¡ na
utrzymaniu pokoju i ograniczaniu wpªywów zagranicznych mocarstw w Italii.

2
 Swoj¡ dezaprobat¦ wobec zagranicznej dominacji wyra»ali najwi¦ksi renesansowi pisarze:
Dante, Francesco Petrarka, Giovanni Boccaccio, Niccolo Machiavelli i Francesco Guiccardini.
Petrarka w swoim dziele Italia Mia pisaª, »e starodawne m¦stwo jeszcze nie wygasªo w sercach
wªoskich. Machiavelli zacytowaª ten fragment w swoim Ksi¦ciu i wyraziª nadziej¦, »e nadejdzie
przywódca, który zjednoczy Wªochy i wyzwoli je spod barbarzy«skich rz¡dów.

Kr. Longobardów, 751 r. Pªw. Apeni«ski, 1000 r. Pªw. Apeni«ski, 1494 r.

Wo jny wªoskie

Wªadca Mediolanu, Ludwik Sforza, namawiaª króla Francji Karola VIII do inwazji na Neapol,
którego nowy wªadca zawarª sojusz z papie»em i stwarzaª realne zagro»enie dla Mediolanu.
Pretekstem do inwazji miaªy by¢ francuskie pretensje do Królestwa Neapolu, które do poªowy
XV w. rz¡dzone byªo przez francuskich Andegawenów. Karol VIII wkroczyª do Italii w 1494 r. i
nie napotykaj¡c praktycznie »adnego oporu zaj¡ª Florencj¦, Sien¦ i Rzym, a ostatecznie równie»
Neapol. Tymczasem wªoskie pa«stwa zdaªy sobie spraw¦, »e sukces Karola VIII mo»e oznacza¢
pocz¡tek francuskiej dominacji na Póªwyspie Apeni«skim i zagro»enie dla ich niepodlegªo±ci.
W marcu 1495 r. zaªo»ona zostaªa Liga Wenecka, w skªad której weszªy Wenecja, Mediolan,
Pa«stwo Ko±cielne, Hiszpania i Cesarstwo Rzymskie. Powstanie Ligi znacznie skomplikowaªo
sytuacj¦ Karola VIII, który zostaª zmuszony do wycofania si¦ z Italii.

Po ±mierci Karola VIII w 1498 r. nowym królem Francji zostaª Ludwik XII, który wysun¡ª
roszczenia nie tylko do Królestwa Neapolu, ale równie» do Ksi¦stwa Mediolanu. Przygotowu-
j¡c si¦ do wojny Ludwik zapewniª sobie neutralno±¢ Hiszpanii i Niderlandów oraz zawarª so-
jusze z Papiestwem i Wenecj¡, obiecuj¡c im nabytki terytorialne. Tymczasem Ludwik Sforza
bezskutecznie próbowaª uzyska¢ wsparcie króla Niemiec Maksymiliana I i w 1499 r. Francja
bez problemu zaj¦ªa Mediolan. Po ustabilizowaniu sytuacji Ludwik zacz¡ª planowa¢ wypraw¦
przeciwko Neapolowi, który miaª zosta¢ podzielony pomi¦dzy Francj¦ i Hiszpani¦. Sprzymier-
zone wojska szybko zaj¦ªy Królestwo Neapolu i jego wªadca zrzekª si¦ korony na rzecz Ludwika.
Jednak spory terytorialne doprowadziªy w 1502 r. do wybuchu wojny francusko-hiszpa«skiej,
która zako«czyªa si¦ zwyci¦stwem Hiszpanii. W 1504 r. zawarto pokój, na mocy którego
Hiszpania zatrzymaªa Królestwo Neapolu, a Francja Ksi¦stwo Mediolanu.

3
 W 1503 r. na papie»a wybrany zostaª Juliusz II, który prag-
n¡ª podporz¡dkowa¢ Pa«stwu Ko±cielnemu caªy region Romanii.
Wymagaªo to jednak wojny z Wenecj¡, na któr¡ nie byª go-
towy. W 1507 r. Wenecja odmówiªa prawa do przemarszu
przez swoje terytorium Maksymilianowi I, który miaª uda¢ si¦ do
Rzymu na koronacj¦ cesarsk¡, co ten wykorzystaª jako pretekst
do wypowiedzenia wojny. Wojn¦ t¦ jednak przegraª i straciª cz¦±¢
swoich ziem na rzecz Wenecji. W tym czasie ochªodziªy si¦ sto-
sunki wenecko-francuskie i Ludwik XII zaczynaª mie¢ nadziej¦,
»e zdobycze terytorialne kosztem Wenecji zrekompensuj¡ mu
utrat¦ Neapolu. Ponadto król Hiszpanii Ferdynand Arago«ski
chciaª odebra¢ Republice porty na poªudniu Italii. To wszystko
doprowadziªo do zawarcia w 1508 r. Ligii w Cambrai pomi¦dzy
Maksymilianem I, Ludwikiem XII i Ferdynandem Arago«skim,
do której doª¡czyª pó¹niej równie» Juliusz II. Pomimo znacznej
Juliusz II
przewagi Ligi i utraty wielu miast Wenecja nie skapitulowaªa,
a w 1510 r. podpisaªa pokój z Juliuszem II, na mocy którego
Pa«stwo Ko±cielne zyskiwaªo kontrol¦ nad weneckimi posiadªo±ciami w Romanii. Juliusz II
zdawaª sobie spraw¦ jak niebezpieczny byªby wzrost pot¦gi Maksymiliana i Ludwika, zwªaszcza
kosztem Republiki i zawezwaª pozostaªych czªonków Ligi do zaprzestania dziaªa« wojennych.

Gdy papie» Juliusz II nakazaª czªonkom Ligi zako«czy¢ wojn¦ z Wenecj¡, ksi¡»¦ Ferrary
Alfons wprost o±wiadczyª, »e mimo papieskiego nakazu b¦dzie kontynuowaª wojn¦ z Republik¡.
Ta deklaracja miaªa szczególne znaczenie, gdy» formalnie Ferrara byªa papieskim lennem. Pa-
pie», który od dawna chciaª rozprawi¢ si¦ z Alfonsem, zyskaª zatem pretekst do wypowiedzenia
mu wojny, jednak ten byª sojusznikiem Francji. Papie»owi natomiast udaªo si¦ zawrze¢ sojusz
z Konfederacj¡ Szwajcarsk¡. Po wznowieniu dziaªa« wojennych przez Lig¦ równie» Wenecja
przyj¦ªa propozycj¦ sojuszu ze strony Juliusza i w ten sposób Pa«stwo Ko±cielne przyst¡piªo do
wojny przeciwko swoim dawnym sojusznikom. Wraz z rozwojem wojny na zachodzie zacz¦ªy
narasta¢ obawy, »e nawet poª¡czone siªy Republiki i Juliusza nie b¦d¡ w stanie powstrzy-
ma¢ Francji. Z tego powodu pod koniec 1510 r. Ferdynand Arago«ski odwoªaª swoje wojska,
a w roku nast¦pnym papie», Wenecja i Hiszpania zawi¡zaªy ‘wi¦t¡ Lig¦, której celem byªa
walka z barbarzy«cami, czyli caªkowite wyparcie Francuzów z Italii. Niedªugo pó¹niej do
Ligii doª¡czyª równie» król Anglii Henryk VIII oraz cesarz Maksymilian. Liga zacz¦ªa odnosi¢
znaczne sukcesy i jej przedstawiciele spotkali si¦, by omówi¢ podziaª terytoriów. Zacz¦ªy naras-
ta¢ jednak konikty, najpowa»niejszy pomi¦dzy Wenecj¡ a Maksymilianem, który nie chciaª
odda¢ Republice okupowanych przez niego weneckich miast. Papie» poparª cesarza i podpisaª
z nim umow¦, która wykluczaªa Wenecj¦ z podziaªu terytorialnego, a gdy ta zgªosiªa sprze-
ciw zagroziª jej odnowieniem Ligi z Cambrai. Kolejne miesi¡ce przyniosªy dynamiczny rozwój
wypadków. W 1513 r. Francja zawarªa sojusz z Wenecj¡ i podpisaªa rozejm z Hiszpani¡; zmarª
papie» Juliusz. Francuzi odnie±li jednak dotkliw¡ pora»k¦ pod Nowar¡ z r¡k Szwajcarów i
musieli wycofa¢ si¦ z Italii by odeprze¢ angielski desant. Wtedy przeciwko Wenecji ponownie
wyst¡piªa Hiszpania, która jednak nie byªa w stanie osi¡gn¡¢ decyduj¡cych sukcesów. W 1514
r. Ludwik podpisaª rozejm z Maksymilianem i zawarª sojusz z Henrykiem, który czuª si¦ os-
zukany przez swoich dawnych sprzymierze«ców. Na pocz¡tku 1515 r. nowym królem Francji
zostaª Franciszek I, który w czasie koronacji tytuªowaª si¦ ksi¦ciem Mediolanu i jeszcze w tym
samym roku zaj¡ª to miasto. W 1516 r. rozpocz¦to negocjacje pokojowe, które przyznaªy
Francuzom Mediolan i ostatecznie zako«czyªy wojn¦. Póªwysep Apeni«ski pozostaª w stree
wpªywów Francji i Hiszpanii.

4
 Wojna z lat 1521-1526 r. pomi¦dzy Franciszkiem I i nowym cesarzem Karolem V przyniosªa
Póªwyspowi tyle, »e Mediolan ponownie znalazª si¦ pod panowaniem Sforzów. Tymczasem pa-
pie» Klemens VII, zaniepokojony wzrostem pot¦gi Karola, który oprócz Cesarstwa kontrolowaª
równie» Niderlandy i Hiszpani¦, i zszokowany francusk¡ przegran¡ w ostatniej wojnie, zacz¡ª
szuka¢ sojuszników przeciwko cesarzowi. W ten sposób jeszcze
w 1526 r. zawi¡zana zostaªa Liga z Cognac, w skªad której
oprócz papie»a weszªy Francja, Wenecja, Florencja i Mediolan.
Liga straciªa dogodny moment do ofensywy na pocz¡tku wo-
jny, gdy cesarscy »oªnierze byli zdemoralizowani z powodu braku
»oªdu. W ten sposób Karol V zyskaª czas na przygotowanie si¦
i niedªugo potem przeszedª do ofensywy. Tymczasem w Medi-
olanie wybuchªo powstanie przeciwko rz¡dom Sforzów, a wojska
rodu Colonna zdobyªy Rzym, zmuszaj¡c papie»a do zapªace-
nia kontrybucji. Liga zaczynaªa si¦ rozpada¢; papie» wycofaª
swoje wojska z Lombardii akurat w momencie, gdy armia fran-
cuska do niej wkraczaªa. W ten sposób równie» Franciszek zmus-
Karol V zony zostaª do wycofania si¦. Ponadto Wenecja odmówiªa zaan-
ga»owania wi¦kszej liczby »oªnierzy. Pozostawiony bez obrony
Rzym staª si¦ celem zbuntowanych »oªnierzy cesarskich i hiszpa«skich, którzy w maju 1527
r. zdobyli i zªupili miasto. To wydarzenie, znane jako Sacco di Roma, byªo ko«cem epoki
renesansu w Rzymie, a w jego wyniku populacja miasta spadªa z 55 tys. do ok. 10 tys.
Pomimo doª¡czenia do Ligi Anglii wojna byªa przegrana i w 1529 r. Franciszek i Karol pod-
pisali pokój w Cambrai. W wyniku tej wojny Karol staª si¦ hegemonem w Italii. Zaprowadziª
on nowy porz¡dek na Póªwyspie Apeni«skim i zaªo»yª wieczn¡ lig¦, która miaªa na trwaªe
zwi¡za¢ wªoskie pa«stwa z domem habsburskim. 22 lutego 1530 r. Karol zostaª koronowany
na Króla Wªoch; nast¦pnym razem tytuª ten przyjmie dopiero Napoleon Bonaparte. Wo-
jna Ligi z Cognac byªa ostatni¡ wojn¡ o samorz¡dno±¢ wªoskich pa«stw i oznaczaªa pocz¡tek
habsburskiej hegemonii w Italii, która miaªa trwa¢ przez kolejne 300 lat. Byªa te» ko«cem
tradycyjnych wªoskich komun miejskich, ostatni¡ z których byªa Republika Florencji.

W latach 1536-1559 miaªy miejsce jeszcze 3 wojny wªoskie.

Dwie pierwsze, w latach 1536-1538 i 1542-46, byªy koniktami
pomi¦dzy Franciszkiem I i Karolem V, a ich pretekstem byªy
francuskie roszczenia do Mediolanu. Wojny te przyniosªy Fran-
cuzom jedynie Turyn. Ostatnia wojna wªoska, toczona w lat-
ach 1551-1559 rozpocz¦ªa si¦ wraz z wypowiedzeniem wojny
Karolowi przez nowego króla Francji, Henryka II. W 1556 r., w
czasie trwania wojny Karol abdykowaª i podzieliª swoje ziemie
pomi¦dzy swojego brata Ferdynanda I, który zostaª cesarzem, i
syna Filipa II, któremu przypadªa Hiszpania. Na mocy pokoju
z 1559 r. m.in.: Francja zrzekaªa si¦ pretensji do Mediolanu,
Neapolu i Sycylii, które nad którymi rz¡dy sprawowali hisz-
pa«scy Habsburgowie. Florencja zaanektowaªa Republik¦ Sieny, Pªw. Apeni«ski, 1559 r.
tworz¡c w ten sposób Ksi¦stwo Toskanii.

5
Nowo»ytno±¢ i o±wiecenie

W 1556 r. Karol V abdykowaª i podzieliª swoje ziemie pomi¦dzy swojego brata Ferdynanda I,
który zostaª cesarzem, i syna Filipa II, któremu przypadªa Hiszpania. W ten sposób Italia nadal
pozostawaªa pod wpªywem Habsburgów, lecz na póªnocy dominowaªa ich austriacka linia, a
na poªudniu hiszpa«ska. Lennikami cesarstwa byªy Sabaudia, Toskania, Genua, Parma i Man-
tua. Habsburskie posiadªo±ci na poªudniu Italii, czyli Królestwa Sycylii i Neapolu byªy teo-
retycznie niepodlegªymi pa«stwami, zwi¡zanymi z Hiszpani¡ uni¡ personaln¡. Równie» Medi-
olan stanowiª domen¦ hiszpa«skich Habsburgów. Niezale»ne pozostawaªy Modena, Wenecja i
Pa«stwo Ko±cielne.

Wenecja nadal prowadziªa wojny z Imperium Osma«skim o posiadªo±ci we wschodnim base-

nie Morza ‘ródziemnego. W 1571 r. ota ‘wi¦tej Ligi, skªadaj¡ca si¦ gªównie z okr¦tów we-
neckich, odniosªa decyduj¡ce zwyci¦stwo w bitwie pod Lepanto. Jednak na pocz¡tku XVII w.
Republika straciªa znaczn¡ cz¦±¢ swojego potencjaªu gospodarczego ze wzgl¦du na dominacj¦
Holendrów i Anglików w handlu przyprawami. Do ko«ca XVIII w. Wenecja utrzymywaªa swoje
posiadªo±ci w póªnocnej Italii i na wybrze»u Adriatyku, lecz staªa si¦ pa«stwem drugorz¦dnym
militarnie i politycznie. Przej¦cie handlu adriatyckiego przez Triest przyczyniªo si¦ do upadku
stoczni weneckich i nawet w walce z piratami z Tunisu ota Republiki okazaªa si¦ bezsilna.
Pozbawiony wsparcia ze strony oty wojennej wenecki handel chyliª si¦ ku upadkowi i nawet
ogªoszenie miasta wolnym portem w 1735 r. nie zmieniªo tej sytuacji.

W 1628 r. wybuchªa wojna o sukcesj¦ mantua«sk¡. Cho¢ byªa jedynie jednym z teatrów
wojny trzydziestoletniej, to jasne staªo si¦, »e Francja nie wycofaªa si¦ z rywalizacji o wpªywy
w póªnocnej Italii. Kandydatami do wªadzy w Mantui byli Karol II Gonzaga, ksi¡»¦ Nevers,
którego dziadek byª naturalizowanym Francuzem, oraz Ferrante II Gonzaga, wspierany przez
cesarza Ferdynanda II, który liczyª na utrzymanie Mantui w swojej stree wpªywów. Tym
razem gór¡ byli Francuzi i Karol Gonzaga otrzymaª tytuª ksi¦cia. Nie zmieniªo to jednak
zbytnio sytuacji na Póªwyspie Apeni«skim, którego hegemonami pozostawali Habsburgowie.

W 1700 r. zmarª bezdzietnie ostatni habsburski król Hisz-

panii, Karol II. Przekazaª on królestwo w spadku wnukowi
swojego brata, Filipowi, który byª jednocze±nie wnukiem króla
Francji Ludwika XIV. Doprowadziªo to do wojny pomi¦dzy Bur-
bonami a Habsburgami, którzy wystawili wªasnego pretendenta
do hiszpa«skiego tronu. W wyniku podpisanego w 1714 r.
pokoju Filip zostaª uznany jako król Hiszpanii, lecz sama Hisz-
pania utraciªa Neapol, Sardyni¦ i Mediolan na rzecz Austrii oraz
Sycyli¦ na rzecz Sabaudii.

W wyniku wojny o sukcesj¦ hiszpa«sk¡ Sabaudia uzyskaªa

Sycyli¦ oraz cz¦±¢ Ksi¦stwa Mediolanu, a jej wªadca Wiktor
Amadeusz II zostaª wyniesiony do godno±ci królewskiej. W 1720
r. nast¡piªa wymiana Sardynii i Sycylii pomi¦dzy Sabaudi¡
i Austri¡. W ten sposób powstaªo Królestwo Sardynii, które
okazaªo si¦ fundamentalne dla zjednoczenia Wªoch. Sabaudia, XVIII w.

Kolejne zmiany terytorialne na Póªwyspie Apeni«skim przyniosªa wojna o polsk¡ sukcesj¦,

toczona w latach 1733-1735. Austria zyskaªa Ksi¦stwo Parmy, a w 1737 r. po ±mierci os-
tatniego z Medyceuszy równie» Wielkie Ksi¦stwo Toskanii. Neapol i Sycylia znalazªy si¦ pod

6
panowaniem hiszpa«skiej linii Burbonów, a nowym królem zostaª byªy ksi¡»¦ Parmy, Karol,
syn ówczesnego króla Hiszpanii Filipa V. Sabaudia ponownie powi¦kszyªa swoje terytorium
kosztem Mediolanu, uzyskuj¡c m.in. Nowar¦ i Torton¦.

W wyniku wojny o sukcesj¦ austriack¡ (1740-1748 r.) hiszpa«scy Burboni zyskali kosztem
Austrii ksi¦stwa Parmy, Piacenzy i Guastalli, których wªadc¡ zostaª jeden z synów Filipa V.
Ponadto Austria musiaªa wycofa¢ si¦ z Modeny i Genui. Dla samej Italii postanowienia traktatu
pokojowego okazaªy si¦ jednak korzystne - granice pa«stw wªoskich zostaªy ustalone w sposób
trwaªy, co doprowadziªo do trwaj¡cego póª wieku okresu pokoju na Póªwyspie.

Rewolucja francuska i era napoleo«ska

Po stronie pierwszej koalicji antyfrancuskiej opowiedziaªy si¦ prawie wszystkie wªoskie pa«stwa
oprócz Wenecji i Pa«stwa Ko±cielnego, które pozostaªy neutralne. Idee rewolucyjne zacz¦ªy
przenika¢ równie» na Póªwysep Apeni«ski i zacz¦ªy dawa¢ o sobie zna¢ niepokoje spoªeczne.
Piemonccy chªopi grozili buntem, podczas gdy w Rzymie wybuchªo powstanie klasy ±redniej
przeciwko rz¡dom Watykanu. Jednak wi¦kszo±¢ rz¡dz¡cych skutecznie przeciwdziaªaªa ten-
dencjom rewolucyjnym, nierzadko w brutalny sposób.

Sytuacja zmieniªa si¦ drastycznie w 1796 r., gdy francuska armia pod dowództwem gen.
Napoleona Bonaparte zaatakowaªa póªnocn¡ Itali¦. W ci¡gu miesi¡ca Bonaparte pokonaª
Królestwo Sardynii i zmusiª króla Wiktora Amadeusza III do podpisania rozejmu. Nast¦p-
nie zdobyª Mediolan i ruszyª w kierunku Wiednia. Na drodze jego przemarszu znajdowaªa si¦
neutralna Wenecja, która nie chc¡c prowokowa¢ Napoleona pozwoliªa na przemarsz francuskich
wojsk przez swoje terytorium. Niedªugo pó¹niej rozejm z Francj¡ podpisaªy Neapol i Parma.
W lutym 1797 r., po póªrocznym obl¦»eniu, Fran-
cuzi zdobyli Mantu¦, ostatni bastion Habsburgów
we Wªoszech. Napoleon nast¦pnie zaj¡ª Romani¦,
póªnocny region Pa«stwa Ko±cielnego, i rozpocz¡ª
marsz na Wiede«. Jednocze±nie Francuzi prowadzili
demokratyzacj¦ Brescii i Bergamo, które zbuntowaªy
si¦ przeciw Wenecji i ogªosiªy si¦ niezale»nymi repub-
likami. To wydarzenie oraz niepopularna polityka oku-
pacyjna i prowokacje ze strony Francuzów doprowadz-
iªy do wybuchu antyfrancuskiego powstania w Weronie,
zwanego Wero«sk¡ Wielkanoc¡. Napoleon wysªaª
Wenecji ultimatum, w którym za»¡daª przeprowadzenia
demokratycznych reform w pa«stwie. Staraj¡c si¦ za Abdykacja ostatniego do»y
wszelk¡ cen¦ unikn¡¢ wojny, rz¡d Republiki przyj¡ª
francuskie warunki i na ostatnim posiedzeniu Wielkiej Rady, 12 maja 1797 r., Republika We-
necka zostaªa ocjalnie rozwi¡zana.

Ko«cz¡cy wojn¦ I koalicji pokój w Campo Formio podzieliª weneckie terytoria pomi¦dzy
Francj¦ i Austri¦, ko«cz¡c w ten sposób ponad tysi¡cletni okres niepodlegªo±ci Republiki.
Francja otrzymaªa Korfu i wyspy na Morzu Jo«skim, a Austria Wenecj¦, Terraferm¦, Dal-
macj¦ i Istri¦. Ponadto Austria musiaªa uzna¢ Republik¦ Cisalpi«sk¡, skªadaj¡c¡ si¦ z Medi-
olanu, Romanii, Brescii, Bergamo i Modeny, oraz Republik¦ Liguryjsk¡, utworzon¡ z terytorium
dawnej Republiki Genue«skiej. Pokój ko«czyª równie» zwierzchno±¢ cesarza nad istniej¡cym
ju» wyª¡cznie de jure Królestwem Wªoch.

7
 Na pocz¡tku 1798 r. Francja zaatakowaªa Pa«stwo Ko±cielne i ustanowiªa w jego miejsce
Republik¦ Rzymsk¡. Gdy jednak Napoleon zaj¦ty byª kampani¡ w Egipcie król Neapolu Fer-
dynand IV zdobyª Rzym i przywróciª papiestwo. W ten sposób rozpocz¦ªa si¦ wojna II koalicji.
W styczniu 1799 r. wojska francuskie odbiªy Rzym, a nast¦pnie zdobyªy Neapol, ustanawia-
j¡c tam Republik¦ Partenopejsk¡. Ferdynandowi udaªo si¦ zorganizowa¢ powstanie chªopskie
w Kampanii i Kalabrii, które wyparªo Francuzów z Neapolu, przy okazji morduj¡c znienawid-
zon¡ szlacht¦ i sympatyzuj¡c¡ z Francj¡ bur»uazj¦. Jednocze±nie rosyjska armia gen. Suworowa
odniosªa szereg zwyci¦stw w póªnocnej Italii i zmusiªa francusk¡ armi¦ do wycofania si¦ w rejon
Genui. 9 listopada 1799 r. Napoleon przej¡ª wªadz¦ w przewrocie 18 brumaire'a i ogªosiª si¦
pierwszym konsulem. Przej¡ª on te» natychmiast inicjatyw¦ wojenn¡, »¡daj¡c by Austria wyco-
faªa si¦ z Póªwyspu Apeni«skiego. Gdy ultimatum nie zostaªo przyj¦te, Napoleon wkroczyª do
Italii i rozbiª siªy austriackie 14 czerwca 1800 r. w bitwie pod Marengo. W grudniu Francja
odniosªa kolejne decyduj¡ce zwyci¦stwo, pod Hohenlinden, i Austria zgodziªa si¦ na rozmowy
pokojowe. Pokój w Luneville potwierdzaª postanowienia pokoju z Campo Formio, a ponadto
przyznawaª Francji Wielkie Ksi¦stwo Toskanii.

Europa ‘rodkowa, 1797 r. Pªw. Apeni«ski, 1799 r. Europa ‘rodkowa, 1803 r.

Wielkie Ksi¦stwo Toskanii przeksztaªcone zostaªo w Królestwo Etrurii. Spo±ród innych

pa«stw satelickich Francji tego okresu, wyró»niaª je ustrój - Królestwo Etrurii byªo pier-
wszym pa«stwem o ustroju monarchicznym i znakiem rosn¡cych monarchistycznych tendencji
Napoleona. Wªadcami Etrurii zostali Burboni parme«scy, którzy otrzymali j¡ w ramach
rekompensaty za przyª¡czenie Ksi¦stwa Parmy do Francji. W 1802 r. w miejsce Republiki
Cisalpi«skiej proklamowana zostaªa Republika Wªoska, a jej prezydentem zostaª Napoleon.
Twór ten, tak samo jak wszystkie poprzednie tworzone przez Francj¦ republiki, nie cieszyª si¦
poparciem wªoskiej ludno±ci. Wªoscy republikanie ju» wcze±niej prze»yli rozczarowanie, gdy
staªo si¦ jasne, »e Francja oczekuje od nich peªnego posªusze«stwa, co przejawiaªo si¦ cz¦stymi
ingerencjami w sprawy wewn¦trzne oraz wysokimi podatkami. Jednak powrót do dawnego
porz¡dku feudalnego byª równie niepo»¡dany. W ten sposób ruch republika«ski postawiª sobie
za cel nacjonalizm i zjednoczone pa«stwo wªoskie.

17 marca 1805 r. Republika Wªoska zostaªa przeksztaªcona w Królestwo Wªoch, którego

królem zostaª Napoleon. W tym samym roku Republika Liguryjska zostaªa zaanektowana przez
Francj¦.

8
 Wojna III koalicji wybuchªa w sierpniu 1805 r. W ci¡gu trzech miesi¦cy Francuzi zaj¦li
Wiede«, zdziesi¡tkowali dwie armie sprzymierzonych i praktycznie obezwªadnili austriackie
cesarstwo. W grudniu 1805 r. Austria i Francja podpisaªy pokój
w Preszburgu, którego jednym z postanowie« byªo przekazanie
Wenecji, Istrii i Dalmacji Królestwu Wªoch. Wojna trwaªa jednak
nadal i cz¦±¢ walk przeniosªa si¦ na poªudnie Póªwyspu Apeni«skiego.
Pocz¡tkowo byªo one bronione przez siªy brytyjskie i rosyjskie, lecz
po bitwie pod Austerlitz Rosjanie wycofali si¦ z Wªoch, a w konsek-
wencji Brytyjczycy zmuszeni byli do wycofania si¦ na Sycyli¦. Na
pocz¡tku lutego 1806 r. Francuzi uderzyli na Królestwo Neapolu i po
miesi¡cu kontrolowali ju» caªy region oprócz ufortykowanego miasta
Gaeta. 11 marca Józef Bonaparte, brat Napoleona, ogªoszony zostaª
nowym królem Neapolu. Jednak problemy zaopatrzeniowe sprawiªy,
»e francuski korpus w Kalabrii musiaª utrzymywa¢ si¦ z rekwizycji.
Kalabryjscy chªopi natomiast przez caªy poprzedni miesi¡c musieli
»ywi¢ armi¦ neapolita«sk¡ i sami byli bliscy kl¦ski gªodu. Nowe ob-
ci¡»enia sprawiªy, »e caªy region powstaª przeciw Francuzom. Pow- Pªw. Apeni«ski, 1810 r.
stanie trwaªo do 1807 r. i pokazaªo Francuzom jak okrutna mo»e by¢
wojna partyzancka prowadzona w dzikim, pozbawionym dogodnych dróg kraju.

W 1808 r. Józef Bonaparte zostaª koronowany na króla Hiszpanii i nowym królem Neapolu
zostaª Joachim Murat, marszaªek i szwagier Napoleona. Tego samego roku Napoleon ponownie
zaatakowaª Pa«stwo Ko±cielne i uwi¦ziª papie»a, który naªo»yª na niego ekskomunik¦. Wschod-
nia cz¦±¢ papiestwa zostaªa wcielona do Królestwa Wªoch, a zachodnia zaanektowana przez
Francj¦. Napoleon wymusiª przeniesienie si¦ kardynaªów do Pary»a, gdzie zebraª si¦ synod,
maj¡cy udzieli¢ inwestytury kanonicznej nowo mianowanym biskupom francuskim. Na syn-
odzie jednak postawiono wniosek o uwolnienie papie»a, który spotkaª si¦ z powszechn¡ akcep-
tacj¡. Napoleon rozwi¡zaª zatem sobór, zwoªuj¡c kolejny za jaki± czas, z podobnym skutkiem.
W ci¡gu kolejnych lat papie» nie zgadzaª si¦ na podpisanie konkordatu i pora»ki militarne
zmusiªy w ko«cu Napoleona do uwolnienia go w marcu 1814 r.

Po nieudanej kampanii w Rosji europejskie mocarstwa ponownie zjednoczyªy si¦ przeciwko

Napoleonowi, tworz¡c VI koalicj¦. Przegrana Francji w bitwie pod Lipskiem w pa¹dzierniku
1813 r. sprawiªa, »e od francuskiego cesarza odwrócili si¦ równie»
jego wªoscy sojusznicy, w tym Murat, który otrzymaª od koalicji
gwarancj¦ utrzymania swojego tronu. 6 kwietnia 1814 r. Napoleon
abdykowaª i zostaª zesªany na Elb¦. O nowym porz¡dku w Eu-
ropie miaª zadecydowa¢ zwoªany w listopadzie Kongres Wiede«ski.
Jednak w marcu 1815 r. Napoleon powróciª do Francji i ponownie
przej¡ª wªadz¦, co doprowadziªo do wybuchu kolejnej wojny. Mu-
rat, który zrozumiaª, »e Kongres nie podtrzyma jego gwarancji do
neapolita«skiego tronu, przyª¡czyª si¦ do Napoleona i wypowiedziaª
wojn¦ Austrii. 30 marca wydaª Proklamacj¦ w Rimini, w której
nawoªywaª Wªochów do powstania przeciwko Austriakom i walki
o niepodlegªo±¢. Proklamacja pozostaªa jednak bez odpowiedzi i
Joachim Murat pokonany w bitwie pod Tolentino Murat musiaª ucieka¢ do Francji,
a po ponownym upadku Napoleona na Korsyk¦. Stamt¡d razem z
grupk¡ zwolenników udaª si¦ do Kalabrii, gdzie próbowaª wznieci¢ powstanie przeciwko nowemu
królowi. Zostaª tam jednak pojmany, skazany na ±mier¢ i rozstrzelany.

9
Šad wiede«ski

Ko«cz¡cy epok¦ wojen napoleo«skich Kongres Wiede«ski ustanowiª nowy ªad w caªej Europie,
równie» we Wªoszech. Austria otrzymaªa Lombardi¦ i Wenecj¦, z których utworzono Królestwo
Lombardzko-Weneckie, oraz Istri¦ i Dalmacj¦. W Modenie i Toskanii przywrócone zostaªy
rz¡dy dynastii Habsburgów. Parm¦, Piacenz¦ i Guastall¦ oddano drugiej »onie Napoleona,
Marii Ludwice (równie» z dynastii Habsburgów) na okres jej »ycia. Dla Burbonów parme«skich
utworzone zostaªo Ksi¦stwo Lukki, a ponadto mieli oni przej¡¢ Parm¦ po ±mierci Marii Ludwiki.
Przywrócono Pa«stwo Ko±cielne w dawnych granicach. Królestwa Sycylii i Neapolu zostaªy
poª¡czone w Królestwo Obojga Sycylii i przekazane pod berªo dynastii Burbonów. Przywrócono
Królestwo Sardynii, które oprócz Sabaudii, Piemontu, Nicei i Sardynii otrzymaªo teraz równie»
terytorium dawnej Republiki Genue«skiej.

Pªw. Apeni«ski po ustaleniach Kongresu Wiede«skiego, 1815 r.

10
Wczesna dziaªalno±¢ rewolucyjna
Tendencje zjednoczeniowe

Wojny rewolucyjnej Francji zniszczyªy dawne struktury feudalizmu we Wªoszech i wprowadz-

iªy nowoczesne idee i efektywn¡ organizacj¦ wªadzy. Republika Francuska rozpowszechniaªa
republika«skie warto±ci. Gdy rz¡dy Napoleona zacz¦ªy chyli¢ si¦ ku upadkowi, wªadcy utwor-
zonych przez niego wªoskich pa«stw próbowali utrzyma¢ swoje pozycje, dodatkowo podsycaj¡c
w ten sposób nacjonalistyczne sentymenty. Proklamacja w Rimini, wydana przez próbuj¡cego
odzyska¢ wªadz¦ w Neapolu Joachima Murata, wzywaªa Wªochów do powstania przeciwko Aus-
triakom i walki o niepodlegªo±¢. To wªa±nie w czasie epoki napoleo«skiej powstaª we Wªoszech
kapitaª spoªeczny i intelektualny, który nap¦dzaª ruch zjednoczeniowy przez nast¦pne dekady.

Pocz¡tkowo jednak niewielu wierzyªo, »e mo»e powsta¢ naród wªoski. Na póªwyspie byªo
osiem pa«stw, ka»de z odmiennymi prawami i tradycjami. Nikt nie miaª ±rodków ani ochoty, by
powtarza¢ napoleo«ski eksperyment cz¦±ciowego zjednoczenia. Ustalenia Kongresu Wiede«skiego
przywróciªy regionalne podziaªy, a decyduj¡ce zwyci¦stwo Austrii nad Francj¡ dodatkowo
uniemo»liwiaªo Wªochom nastawianie swoich ciemi¦»ycieli przeciwko sobie. Najwi¦ksze z wªos-
kich pa«stw, Królestwo Obojga Sycylii, ze swoj¡ o±miomilionow¡ populacj¡, zdawaªo si¦ by¢
oboj¦tne i na uboczu; Neapol i Sycylia stanowiªy kiedy± cz¦±¢ Hiszpanii i od zawsze byªy obce
dla reszty Italii. W ró»nych regionach zwykli ludzie, a nawet inteligencja, mówili niezrozumi-
aªymi dla siebie nawzajem dialektami i pozbawieni byli jakiejkolwiek ±wiadomo±ci narodowej.
Chcieli oni przede wszystkim dobrego rz¡du, a niekoniecznie wªasnego rz¡du, i postrzegali
Napoleona i Francuzów jako sprawiedliwszych i bardziej efektywnych ni» ich rodzime dynastie.

Wielu z czoªowych dziaªaczy zjednoczeniowych dziaªaªo na emigracji. Byli oni na bie»¡co z

europejskimi ideami politycznymi i walczyli z tym, co Europejczycy postrzegali jako narodowe
wady Wªochów, czyli zniewie±cieniem i opieszaªo±ci¡. Te negatywne stereotypy powstaªy z
o±wieceniowego pogl¡du, wedªug którego klimat i historia maj¡ kluczowy wpªyw na charakter
narodu. Emigranci zarówno przyjmowali, jak i podwa»ali te stereotypy, i zazwyczaj przedstaw-
iali opart¡ na pªciach interpretacj¦ politycznej degeneracji Wªoch. Jako podstaw¦ narodowego
odrodzenia widzieli m¦sk¡ odpowied¹ na kobiec¡ sªabo±¢ i widzieli przyszªy wªoski naród
jako wpisuj¡cy si¦ w standardy europejskiego nacjonalizmu.

W±ród wªoskich nacjonalistów dominowaªy dwie koncepcje zjednoczeniowe. Demokraci,

tacy jak Giuseppe Mazzini czy Carlo Cattaneo, chcieli zjednoczonych Wªoch w postaci republiki
federalnej lub unitarnej z republika«sk¡ konstytucj¡. Ta opcja byªa jednak zbyt radykalna dla
wi¦kszo±ci nacjonalistów. Bardziej konserwatywni liberaªowie, lub umiarkowani, proponowali
federacj¦ niezale»nych wªoskich pa«stw pod przywództwem jednego z wªadców. Cesare Balbo
w roli takiego przywódcy widziaª króla Sardynii. Trzeci¡ koncepcj¦ zaproponowaª Vincenzo
Gioberti. W swojej ksi¡»ce O moralnym i politycznym prymacie Wªochów proponowaª on
federacj¦, lecz pod kierownictwem papie»a.

11
 Równie» wªoska literatura i sztuka skierowaªa si¦ w stron¦ patriotyzmu. Mimo, »e za na-
jwa»niejszych prekursorów literatury patriotycznej we Wªoszech uwa»ani s¡ Vittorio Aleri,
Franscesco Lomonaco i Niccolò Tommaseo, to jednak najwi¦ksz¡ popularno±ci¡ w tamtych cza-
sach cieszyªa si¦ powie±¢ Alessandro Manzoniego Narzeczeni (wª. I promessi sposi ). Wydana
w 1827 r., byªa pierwsz¡ wªosk¡ ksi¡»k¡ historyczn¡ i odczytywana byªa jako alegoryczna kry-
tyka austriackich rz¡dów. Jej wydanie z 1840 r. napisane byªo w ustandaryzowanej wersji
dialektu toska«skiego, co byªo celowym zabiegiem autora, który chciaª ujednolici¢ j¦zyk wªoski
i zmusi¢ Wªochów do jego nauki. Jednak najwi¦ksz¡ sªaw¦ spo±ród wszystkich wªoskich artys-
tów tamtych czasów zyskaª Giuseppe Verdi, który po premierze Nabuchodonozora w 1842 r.
zostaª obwoªany kompozytorem narodowym. Analogia mi¦dzy uciskanymi w niewoli ›ydami a
sytuacj¡ w kraju byªa oczywista, cho¢ ci¦»ko powiedzie¢ czy intencj¡ kompozytora byªo skom-
ponowanie politycznej sztuki. Niemniej chór Va, pensiero ju» nazajutrz po premierze zacz¡ª
zyskiwa¢ popularno±¢ i wkrótce staª si¦ pie±ni¡ znan¡ w caªych Wªoszech.

Giuseppe Mazzini Alessandro Manzoni Giuseppe Verdi

Karbonariusze

Karbonariusze byli jedn¡ z najbardziej wpªywowych organizacji rewolucyjnych. Cho¢ na temat

ich powstania istnieje wiele teorii, to po raz pierwszy uaktywnili si¦ na terenie Królestwa
Neapolu w czasach wojen napoleo«skich. Gdy po upadku Napoleona masoneria we Wªoszech
zostaªa zdyskredytowana i represjonowana ze wzgl¦du na swoje francuskie koneksje, karbonar-
iusze zaj¦li ich miejsce jako ruch o podobnym charakterze, lecz bez powi¡za« z Francj¡ i z
wªoskim nacjonalizmem jako podstaw¡ programow¡. Organizacja cieszyªa si¦ poparciem przede
wszystkim ocerów, drobnego mieszcza«stwa, niewielkich wªa±cicieli ziemskich i chªopów. Celem
w¦glarzy byªo zjednoczenie Wªoch i utworzenie monarchii konstytucyjnej lub republiki, a pon-
adto ochrona ludno±ci przed jak¡kolwiek form¡ absolutyzmu. ‘rodkiem do osi¡gni¦cia tych
celów miaªy by¢ powstania zbrojne.

Czªonkowie organizacji w¦glarskiej byli prze±ladowani przez konserwatywnych wªadców we

Wªoszech i Europie, a zdemaskowani karbonariusze otrzymywali dªugie i surowe wyroki. Niem-
niej organizacja przetrwaªa represje i braªa czynny udziaª w organizacji powsta« w 1820, 1831
i 1848 roku. Prawie wszyscy dziaªacze zjednoczeniowi byli w którym± momencie czªonkami
w¦glarstwa, a do jego najsªynniejszych dziaªaczy nale»eli Gabriele Rossetti, Giuseppe Mazz-
ini, Giuseppe Garibaldi, Ludwik-Napoleon Bonaparte (przyszªy Napoleon III), Lord Byron czy
Niccolò Paganini.

12
Powstania w Neapolu i Piemoncie, 1820 r.

W 1820 r. w Hiszpanii wybuchªo powstanie przeciwko rz¡dom absolutnym, w wyniku którego

król Ferdynand VII musiaª zaakceptowa¢ Konstytucj¦ Hiszpanii z 1812 r. i powoªa¢ liberalny
rz¡d. Zainspirowani przez Hiszpanów »oªnierze sycylijskiej armii, weterani wojen napoleo«skich
i czªonkowie organizacji w¦glarskiej, zbuntowali si¦ i na pocz¡tku lipca 1820 r. zaj¦li caª¡
kontynentaln¡ cz¦±¢ Królestwa Obojga Sycylii. W obawie o swoje »ycie, król Ferdynand I
obiecaª uchwali¢ konstytucj¦ wzorowan¡ na hiszpa«skiej.

Sukces rewolucjonistów w Neapolu spowodowaª, »e w marcu 1821 r. wybuchªo podobne

powstanie w Piemoncie. Powsta«cy przyj¦li trójkolorowe barwy, tricolore, Republiki Cisalpi«skiej
i pod dowództwem Santorre di Santarosy pomaszerowali na stolic¦ Królestwa Sardynii, Turyn.
Oprócz wprowadzenia liberalnej konstytucji »¡dali równie» zjednoczenia Wªoch pod berªem
dynastii Sabaudzkiej. W obliczu buntu król Wiktor Emanuel I abdykowaª na rzecz swojego
brata, Karola Feliksa, który jednak w tym czasie znajdowaª si¦ poza granicami kraju. Wªadz¦
w pa«stwie przej¡ª zatem regent, który zgodziª si¦ na uchwalenie konstytucji.

Tymczasem na kongresie w Laibach ‘wi¦te Przymierze zdecydowaªo si¦ na interwencj¦ w

Królestwie Obojga Sycylii. Austriacka armia szybko stªumiªa bunt, a Ferdynand I ponownie za-
siadª na tronie jako monarcha absolutny i uniewa»niª konstytucj¦. Równie» król Sardynii Karol
Feliks poprosiª Austriaków o interwencj¦ w swoim kraju. Po upadku obu powsta« rozpocz¡ª
si¦ okres prze±ladowa« i wielu rewolucjonistów, w tym Santarosa i Guigliemo Pepe, musiaªo
schroni¢ si¦ na emigracji, a papie» Pius VII pot¦piª w¦glarstwo jako organizacj¦ maso«sk¡ i
ekskomunikowaª jego czªonków.

Powstania w 1831 r.

Ksi¡»¦ Modeny, Franciszek IV, byª ambitnym arystokrat¡, który chciaª powi¦kszy¢ swoje tery-
torium i zosta¢ królem Póªnocnych Wªoch. W 1826 r. o±wiadczyª, »e nie b¦dzie zwalczaª
±rodowisk d¡»¡cych do zjednoczenia Wªoch, licz¡c »e pomog¡ mu one uzyska¢ wªosk¡ koron¦.
Zach¦ceni t¡ deklaracj¡ karbonariusze, na czele z Ciro Manottim, zacz¦li organizowa¢ pow-
stanie.

Rewolucja lipcowa w 1830 r. we Francji zmusiªa do abdykacji Karola X i wprowadziªa

monarchi¦ konstytucyjn¡ z Ludwikiem Filipem I jako królem, zwan¡ monarchi¡ lipcow¡. Nowy
król obiecaª wªoskim rewolucjonistom wsparcie militarne, je±li Austria zdecyduje si¦ na zbrojn¡
interwencj¦ w Italii.

Powstanie wybuchªo na pocz¡tku lutego 1831 r. w Modenie i na póªnocy Pa«stwa Ko±ciel-

nego, w Bolonii, Ferrarze, Rawennie, Forli, Ankonie i Perugii. Zakªadane przez rewolucjonistów
lokalne samorz¡dy ogªosiªy utworzenie Province Italiane unite, Zjednoczonych Prowincji Wªos-
kich, z tricolore jako barwami narodowymi. Sukces rewolucji w Modenie i papiestwie uaktywniª
konspiratorów w Ksi¦stwie Parmy, którzy równie» wyst¡pili zbrojnie i przyj¦li trójkolorowe
barwy.

Niezadowolony z obrotu sytuacji papie» Grzegorz XVI poprosiª Austriaków o pomoc w

tªumieniu buntu. Austriacki kanclerz, Metternich, poinformowaª Ludwika Filipa, »e Austria
nie zamierza odpu±ci¢ w sprawach wªoskich i nie b¦dzie tolerowa¢ ewentualnej francuskiej
ingerencji. W obawie o swój tron, Ludwik Filip odmówiª powsta«com jakiejkolwiek pomocy,
a nawet przeprowadziª aresztowania wªoskich patriotów mieszkaj¡cych we Francji. Franciszek

13
tak»e odci¡ª si¦ od rewolucji i poprosiª Austri¦ o interwencj¦ w swoim ksi¦stwie. Wkrótce
te» austriackie wojsko wkroczyªo do Italii i rozpocz¦ªo proces systematycznego przywracania
porz¡dku we wªoskich prowincjach. Aresztowano przywódców powstania; wielu z nich, w tym
Ciro Manotti, zostaªo straconych i równie wielu zmuszonych byªo ucieka¢ za granic¦.

La Giovine Italia
Mªode Wªochy zaªo»one zostaªy w lipcu 1831 r. przez Giuseppe Mazziniego, który byª w tym
czasie na emigracji w Marsylii. Celem Mªodych Wªoch byªo utworzenie zjednoczonych, wol-
nych, niepodlegªych, republika«skich Wªoch, w których ka»dy czªowiek byªby równy. Miaªoby¢
to osi¡gni¦te poprzez powszechn¡ rewolucj¦ w reakcyjnych pa«stwach wªoskich i na terenach
okupowanych przez Austri¦. W 1833 r. organizacja liczyªa ju» okoªo 60 tys. czªonków. Po
zaªo»eniu w 1834 r. Mªodej Europy zacz¦to tworzy¢ podlegªe jej sekcje w Niemczech, Francji,
Szwajcarii, Polsce i Turcji.

W 1833 r. czªonkowie Mªodych Wªoch planowali powstanie w Sabaudii i Piemoncie, lecz

spisek zostaª odkryty przez sardy«sk¡ policj¦, a organizatorzy aresztowani i skazani na ±mier¢.
W nast¦pnym roku organizacja ponownie chciaªa wywoªa¢ rewolucj¦ w Piemoncie, równie»
nieskutecznie. Niepowodzeniem zako«czyªy si¦ równie» próby na Sycylii, w Toskanii, Lombardii
i Romanii w 1841 i 1845 r. oraz w Bolonii w 1845 r.

Bracia Bandiera

W 1844 r. dwaj bracia z Wenecji, Attilo i Emilio Bandiera, czªonkowie Mªodych Wªoch,
postanowili przeprowadzi¢ rajd na kalabryjskie wybrze»e, gdzie ludno±¢ rzekomo czekaªa jedynie
na przywódc¦, by wyst¡pi¢ przeciwko burbo«skim rz¡dom. W poªowie czerwca bracia na czele
20-osobowego oddziaªu wyl¡dowali w Crotone, a nast¦pnie zamierzali uda¢ si¦ do Consenzy.
Tam planowali uwolni¢ wi¦¹niów politycznych i ogªosi¢ proklamacj¦ niepodlegªo±ci. Jednak
przesªanki o gotowo±ci Kalabryjczyków do powstania okazaªy si¦ nieprawdziwe, a dodatkowo
bracia zostali zdradzeni przez czªonka swojego oddziaªu oraz miejscowych chªopów, którzy
my±leli, »e s¡ tureckimi piratami. Wysªano przeciwko nim oddziaª »andarmerii i po krótkiej
wymianie ognia wszyscy buntownicy zostali aresztowani. Dziewi¦ciu spo±ród nich, w tym bracia
Bandiera, zostali skazani na ±mier¢ i rozstrzelani.

Powstanie sycylijskie, 1847 r.

Powstanie w Królestwie Obojga Sycylii planowane byªo przez karbonariuszy od 1843 r. Pier-
wotnie dat¦ wybuchu wyznaczono na koniec roku 1844, lecz nieudana wyprawa braci Bandiera
pokrzy»owaªa te plany. Ostatecznie ustalono, »e jednocze±nie wybuchn¡ trzy powstania: jedno
na Sycylii, a dokªadnie w Messynie, i dwa w Kalabrii, w Reggio di Calabria i w gminie Ger-
ace. Nast¦pnie powsta«cy mieli przemieszcza¢ si¦ na póªnoc, zdobywaj¡c kolejne miasta, a
ostatecznie sam Neapol.

Jako pierwsze miaªo rozpocz¡¢ si¦ powstanie w Messynie, 1 wrze±nia 1847 r. W samym
mie±cie zostaªo ono jednak stªumione jeszcze tego samego dnia, i cho¢ w kolejnych dniach
przeniosªo si¦ na tereny wiejskie to nie odniosªo »adnych sukcesów. Dzie« pó¹niej wybuchªy
powstania w Kalabrii. Pocz¡tkowo oba zapowiadaªy si¦ obiecuj¡co; w Reggio powsta«cy zdobyli
zamek i wi¦zienie oraz ustanowili rz¡d tymczasowy, a w Gerace wzi¦li do niewoli namiestnika

14
gminy. Niebawem jednak do Reggio przybyªy dwa okr¦ty wojenne wysªane przez króla Sycylii
i rozpocz¦ªy ostrzaª miasta, a pierwsze oddziaªy królewskie zacz¦ªy pojawia¢ si¦ w Kalabrii, w
zwi¡zku z czym powsta«cy zdecydowali si¦ rozproszy¢. Przywódcy powstania uciekli w góry i
ukryli w jaskiniach, lecz zostali zadenuncjowani przez miejscowego chªopa, aresztowani i skazani
na ±mier¢.

15
Wiosna Ludów
Rewolucje w Italii

12 stycznia 1848 r. w Palermo wybuchªo powstanie, które zapocz¡tkowaªo w Europie okres

zwany Wiosn¡ Ludów. Mieszka«cy Królestwa Obojga Sycylii od dawna mieli do±¢ absolutnych
rz¡dów dynastii Burbonów oraz skorumpowanej administracji, przez któr¡ niemo»liwe byªo
przeprowadzenie reform gospodarczych i rolniczych. Niepokoje
spoªeczne zostaªy dodatkowo podsycone przez wybuch epidemii cholery,
w której upatrywano prób¦ otrucia poddanych przez króla, liberalne
reformy Piusa IX oraz powstanie w Kalabrii z 1847 r. 9 stycznia w
Palermo rozprowadzona zostaªa ulotka, która zach¦caªa mieszka«ców
do powstania 12 stycznia. Celem rewolucjonistów, którzy zorgani-
zowali zryw, byªa autonomia Sycylii i wprowadzenie konstytucji. Cele
chªopów i miejskiej biedoty, którzy byli gªówn¡ siª¡ nap¦dow¡ na
pocz¡tku powstania, byªy czysto ekonomiczne - chcieli ziemi i pracy.
Pomimo znacz¡cej przewagi królewskie wojska zdecydowaªy wycofa¢
si¦ z Palermo i rozpocz¦ªy ostrzaª miasta z pobliskiego fortu. Wkrótce
te» wybuchªo powstanie w Salerno, a gdy wreszcie pod koniec stycz-
Ferdynand II
nia równie» w Neapolu rozpocz¦ªy si¦ protesty król Ferdynand II daª za
wygran¡. Powoªaª liberalny rz¡d oraz uchwaliª konstytucj¦, która, cho¢ byªa nader konserwaty-
wna, wywoªaªa eufori¦ w kontynentalnej cz¦±ci Królestwa. Na Sycylii pozostawaªo jednak uczu-
cie niedosytu i zdecydowano si¦ na kontynuacj¦ powstania. Dodatkowo na korzy±¢ powsta«ców
przemawiaª fakt, »e wraz z ogªoszeniem reform król kazaª wycofa¢ si¦ z wyspy prawie wszys-
tkim neapolita«skim »oªnierzom, pozostawiaj¡c jedynie garnizon w ufortykowanej Messynie.
W marcu sycylijski parlament wybraª na prezydenta Ruggero Settimo, który powoªaª rz¡d tym-
czasowy. 13 kwietnia parlament zdetronizowaª Burbonów, a korona Królestwa Sycylii zostaªa
zaproponowana synowi ówczesnego króla Sardynii, ksi¦ciu Genui Fernandowi Sabaudzkiemu,
który jednak odmówiª.

W lutym wybuchª bunt w Toskanii, w wyniku którego Wielki Ksi¡»¦ Leopold II zdecydowaª
si¦ uchwali¢ konstytucj¦. Niedªugo potem za jego przykªadem poszli wªadca Sabaudii Karol
Albert i papie» Pius IX. Tymczasem Wiosna Ludów zacz¦ªa nabiera¢ tempa równie» w reszcie
Europy. 24 lutego król Francji Ludwik Filip zostaª zmuszony do abdykacji, a w kraju proklam-
owano republik¦. W marcu rewolucja dotarªa równie» do Wiednia, gdzie premier Metternich
podaª si¦ do dymisji.

Równie» w Królestwie Lombardzko-Weneckim byªo niespokojnie od samego pocz¡tku roku.

1 stycznia w Lombardii rozpocz¡ª si¦ bojkot hazardu i wyrobów tytoniowych, które byªy zmo-
nopolizowane przez austriacki rz¡d i które przynosiªy mu okoªo 5 milionów lir dochodu rocznie.
3 stycznia doszªo do zamieszek w Mediolanie, gdy austriaccy »oªnierze zaatakowali rozw±ciec-
zony tªum, który obrzucaª ich kamieniami. Zgin¦ªo 5 mieszka«ców, a kolejnych 59 zostaªo

16
rannych. Dowódca austriackiego garnizonu w Mediolanie, Joseph Radetzky, zamkn¡ª swoich
»oªnierzy na 5 dni w barakach i na ten moment kryzys zostaª za»egnany. Jednak gdy dwa
miesi¡ce pó¹niej do Mediolanu dotarªa informacja o rewolucji w Wiedniu i rezygnacji Metter-
nicha, mieszka«cy znowu wyszli na ulice. 18 marca rozpocz¦ªy si¦ starcia uliczne w caªym
mie±cie, zdobyto budynek ratusza, budowano barykady, strzelano do Austriaków z okien i
dachów. Utworzono rz¡d tymczasowy i rad¦ wojenn¡, na której czele stan¡ª poeta Carlo Cat-
taneo. Wkrótce rewolucja rozszerzyªa si¦ na caª¡ Lombardi¦, a w Wenecji powstaªa Republika
‘wi¦tego Marka pod przewodnictwem Daniele Manina. W zwi¡zku z tym 22 marca Radetzky
zdecydowaª si¦ wycofa¢ z Mediolanu i zaj¡¢ pozycje w Quadrilatero, czterech ufortykowanych
miastach: Weronie, Mantui, Peschiera del Garda i Legnano.

5 dni Mediolanu Proklamacja Republiki ‘w. Marka

I wo jna o niepodlegªo±¢

23 marca 1848 r. król Sardynii Karol Albert wypowiedziaª wojn¦ Austrii. Ze wzgl¦du na
presj¦ opinii publicznej do wojny przyª¡czyªy si¦ równie» pozostaªe wªoskie pa«stwa: Toska-
nia, Pa«stwo Ko±cielne i Królestwo Obojga Sycylii. W obliczu buntu wªadcy Modeny i Fer-
rary ust¡pili z tronów i przyzwolili na utworzenie rz¡dów tymczasowych, które tak»e wysªaªy
ochotników na front. Siªami austriackimi dowodziª marszaªek 81-letni Joseph von Radetzky,
który dzi¦ki swojemu do±wiadczeniu i renomie uzyskaª znaczn¡ niezale»no±¢ od wiede«skiej
biurokracji. Zorganizowaª on swoje oddziaªy we Wªoszech wedªug wªasnego pomysªu i jako
jeden z nielicznych dowódców na ±wiecie organizowaª ¢wiczenia nawet w czasie pokoju. Dzi¦ki
temu gdy wybuchªa wojna jego »oªnierze byli przygotowani, a przede wszystkim dobrze znali
okoliczne tereny. Pocz¡tkowo przewaga le»aªa jednak po stronie Wªochów, lecz posuwali si¦ oni
zbyt wolno, daj¡c w ten sposób Austriakom czas na wycofanie si¦ w oczekiwaniu na posiªki.
Po miesi¡cu z wojny wycofaª si¦ papie», który obawiaª si¦ ekspansji Sardynii i schizmy z austri-
ackimi katolikami. Na pocz¡tku maja Radetzky odzyskaª inicjatyw¦, pokonuj¡c wªosk¡ armi¦
pod Saint Lucia. Dodatkowo w poªowie maja liberalny rz¡d Królestwa Obojga Sycylii podaª si¦
do dymisji, a w Neapolu wybuchªy zamieszki, co spowodowaªo, »e równie» Ferdynand wycofaª
swoich »oªnierzy z frontu. Tymczasem austriackie posiªki rozbiªy powsta«ców w Wenecji i po
nieudanej próbie zdobycia Vicenzy doª¡czyªy pod koniec miesi¡ca do gªównych siª austriackich
w Weronie. Dla Wªochów sytuacja stawaªa si¦ coraz powa»niejsza.

17
 W tej sytuacji marszaªek Radetzky postanowiª przej±¢ do ofensywy, okr¡»y¢ piemonckie
wojsko od poªudnia i uwolni¢ Peschier¦ od obl¦»enia, lecz zostaª pokonany pod Goito 30 maja,
a obl¦»one miasto wkrótce poddaªo si¦ Wªochom. Pomimo pora»ki Radetzky nie wycofaª
si¦ jednak do Werony, lecz skierowaª si¦ na Vicenz¦, któr¡ zdobyª
dwa tygodnie pó¹niej. W tym czasie Wªosi nie zdecydowali si¦ za-
atakowa¢ Werony, lecz skierowali si¦ na póªnoc od Peschiery, do
Rivoli, i na poªudnie od obleganej Mantui, przedªu»aj¡c w ten
sposób lini¦ frontu na ponad 70 km. Radetzky postanowiª wyko-
rzysta¢ nadmierne rozci¡gni¦cie wªoskich siª i 23 lipca zaatakowaª
na ±rodkowym odcinku frontu, odnosz¡c decyduj¡ce zwyci¦stwo w
bitwie pod Custoz¡. Wªosi rozpocz¦li odwrót, który zako«czyª si¦
dopiero na przedmie±ciach Mediolanu. Okazaªo si¦ jednak, »e nie s¡
wstanie obroni¢ miasta ze wzgl¦du na brak zaopatrzenia i rozpocz¦to
rozmowy pokojowe z Austriakami. Wywoªaªo to oburzenie w±ród
mieszka«ców, a gdy Karol Albert wyszedª na balkon Palazzo Greppi
by uspokoi¢ tªum kto± oddaª strzaª w jego kierunku. Niemniej 6
Karol Albert na
sierpnia sardy«ska armia wycofaªa si¦ z Mediolanu, a razem z ni¡
balkonie Palazzo Greppi
jedna trzecia populacji miasta. Tego samego dnia Mediolan zostaª
zaj¦ty przez Austriaków, a trzy dni pó¹niej podpisano rozejm, w
wyniku którego Sardy«czycy mieli wycofa¢ si¦ z caªego Królestwa Lombardzko-Weneckiego.
W Wiedniu wie±¢ o zwyci¦stwie wywoªaªa eufori¦, a kompozytor Johann Strauss napisaª utwór
na cze±¢ marszaªka, sªynny Marsz Radetzky'ego.

Po podpisaniu rozejmu Austriacy skierowali si¦ do Parmy i Modeny, by przywróci¢ na tron

tamtejszych ksi¡»¡t. Jednocze±nie wysªali ekspedycj¦ w celu zaj¦cia Bolonii, lecz w mie±cie
wybuchª bunt i musieli si¦ stamt¡d wycofa¢. Tymczasem w obl¦»onej Wenecji dowództwo nad
obron¡ miasta przej¡ª Guiglemo Pepe, który jeszcze trzy miesi¡ce
wcze±niej dowodziª sycylijsk¡ armi¡ w czasie wojny z Austri¡. 15
listopada zamordowano ministra spraw wewn¦trznych Pa«stwa Ko±ciel-
nego, a nast¦pnego dnia rzymscy liberaªowie wyszli na ulice, domagaj¡c
si¦ demokratycznych rz¡dów, reform spoªecznych i wypowiedzenia wo-
jny Austrii. Par¦ dni pó¹niej papie» w przebraniu szeregowego ksi¦dza
uciekª z miasta i schroniª si¦ w neapolita«skiej fortecy Gaeta. Pozbaw-
ieni lokalnej administracji Rzymianie zacz¦li zbiera¢ si¦ w zgromadzenia
ludowe. W styczniu 1849 r. zorganizowano powszechne wybory do
konstytuanty (prawo wyborcze mieli wszyscy m¦»czy¹ni powy»ej 21
roku), która na posiedzeniu 8 lutego proklamowaªa powstanie Repub-
liki Rzymskiej. Jednocze±nie do Florencji przybyª Giuseppe Mazzini, Joseph von Radetzky
gdzie 15 lutego ogªoszono powstanie Republiki Toska«skiej. Ksi¡»¦
Leopold II musiaª ucieka¢ z kraju i doª¡czyª do papie»a w Gaecie. W marcu Mazzini przybyª
do Rzymu, gdzie stan¡ª na czele triumwiratu razem z Carlo Amellinim i Aurelio Sam.

12 marca 1849 r. Karol Albert wymówiª rozejm i dziaªania wojenne miaªy zosta¢ wznowione
20 marca. Gªównym dowódc¡ armii sardy«skiej mianowany zostaª Wojciech Chrzanowski,
a jedn¡ z dywizji dowodziª Girolamo Ramorino, weteran powstania listopadowego, podczas
którego zdezerterowaª do Galicji i zªo»yª bro« przed Austriakami. Ramorino miaª stacjonowa¢
na poªudnie od Pawii, sk¡d mógªby broni¢ przeprawy przez Ticino a» do jej uj±cia do rzeki Po.
Byª on jednak przekonany, »e Austriacy zamierzaj¡ zdoby¢ Alessandri¦ i do obrony przeprawy
pozostawiª jedynie niewielki oddziaª. Zatem gdy 20 marca Austriacy przekroczyli Ticino,
szybko zdobyli sªabe sardy«skie pozycje na drugim brzegu rzeki. Wtedy Ramorino ponownie nie

18
zastosowaª si¦ do rozkazów i zamiast wycofa¢ si¦ na póªnoc do Mortary, wycofaª si¦ na prawy
brzeg rzeki Po. Na skutek tej decyzji jego oddziaª zostaª odci¦ty od reszty armii, znacznie
osªabiaj¡c w ten sposób sardy«skie siªy w tym rejonie. Nast¦p-
nego dnia Wªosi zostali odrzuceni spod Mortary i musieli wycofa¢
si¦ w okolice Novary. Tam, pomimo sprzeciwu Chrzanowskiego,
Karol Albert postanowiª skoncentrowa¢ caªe swoje siªy, przez co
odsªoniª najdogodniejsz¡ drog¦ odwrotu na Turyn, prowadz¡c¡
przez Vercelli. Austriacy zaj¦li Vercelli i zacz¦li zbli»a¢ si¦ do No-
vary od poªudnia i zachodu. 23 marca pobili sardy«sk¡ armi¦ w
decyduj¡cej dla tej wojny bitwie i jeszcze tego samego dnia wiec-
zorem Karol Albert abdykowaª na rzecz swojego syna Wiktora
Bitwa pod Novar¡
Emanuela II. 24 marca nowy król podpisaª rozejm z marszaªkiem
Radetzkym, a 6 sierpnia podpisano pokój w Mediolanie, w wyniku którego Sardynia miaªa za-
pªaci¢ 65 milionów franków odszkodowania. Za swoj¡ niesubordynacj¦ Ramorino zostaª skazany
na ±mier¢ przez s¡d wojenny i rozstrzelany 22 maja w Turynie.

Upadek

23 marca, w dniu bitwy pod Novar¡, w Brescii wybuchªo antyaustriackie powstanie. Pocz¡tkowo
zaskoczeni Austriacy wycofali si¦ do zamku, sk¡d zacz¦li ostrzeliwa¢ miasto. Ósmego dnia aus-
triackie posiªki okr¡»yªy miasto i za»¡daªy bezwarunkowej kapitulacji. W zwi¡zku z odmow¡ 1
kwietnia Austriacy wkroczyli do Brescii, spl¡drowali miasto i dokonali masakry jego mieszka«ców.
5 kwietnia wybuchªo powstanie w Genui, lecz zostaªo szybko stªumione przez sardy«skie wojsko.
Równie» w tym samym czasie w Toskanii partia umiarkowana restaurowaªa rz¡dy Leopolda
II. W Livorno nie zaakceptowano jednak tej decyzji i dopiero austriacka interwencja w maju
zmusiªa miasto do posªusze«stwa.

W lutym 1849 r. Sycylijczycy nie zgodzili si¦ na propozycj¦ Ferdynanda II, w której ofer-
owaª on ustanowienie odr¦bnego sycylijskiego parlamentu i urz¦du wicekróla. W marcu król
rozwi¡zaª parlament w Neapolu i rozkazaª swoim wojskom na wyspie przej±¢ do ofensywy. Sªab-
sza liczebnie sycylijska armia, dowodzona przez Ludwika Mierosªawskiego, nie byªa w stanie
obroni¢ Katanii, która padªa 7 kwietnia. Po tej pora»ce sycylijski parlament zgodziª si¦ na
ofert¦ Ferdynanda, lecz byªo ju» na to za pó¹no. 15 maja królewskie wojsko wkroczyªo do
Palermo, tym samym ko«cz¡c trwaj¡ce 16 miesi¦cy powstanie. Najwa»niejsi przywódcy pow-
stania, w tym Settimo, zbiegli na Malt¦.

Gdy w Republice Rzymskiej ogªoszono pozbawienie papie»a wªadzy doczesnej, ten poprosiª
katolickie pa«stwa o pomoc w odzyskaniu tronu. Austriacy byli w tym czasie zwi¡zani przez
rewolucj¦ na W¦grzech i nie mieli wystarczaj¡cych siª do
zdobycia Rzymu. Na interwencj¦ zdecydowaª si¦ natomiast
prezydent Francji Ludwik Napoleon, gªównie pod naciskiem
francuskich katolików, którzy rok wcze±niej zapewnili mu
zwyci¦stwo w wyborach. 25 kwietnia francuski korpus wyl¡-
dowaª na póªnoc od Rzymu, a pi¦¢ dni pó¹niej przeprowadzili
pierwszy szturm na miasto, lecz zostali odparci i odrzuceni z
powrotem do morza. Dowodz¡cy obron¡ Giuseppe Garibaldi
chciaª pój±¢ za ciosem i zaatakowa¢ francuskie pozycje, lecz Garibaldi broni¡cy Rzymu
Mazzini liczyª, »e uda mu si¦ zako«czy¢ konikt za pomoc¡
dyplomacji. To daªo Francuzom czas na przegrupowanie si¦. W maju do Republiki wkroczyªy
równie» wojska sycylijskie i austriackie. Ci pierwsi zostali pokonani przez Garibaldiego i wyco-

19
fali si¦ caªkowicie 19 maja. Austriacy najpierw zdobyli Boloni¦, a nast¦pnie 25 maja rozpocz¦li
obl¦»enie Ankony, które trwaªo przez ponad 3 tygodnie. Wkrótce Francuzi otrzymali posiªki i
1 czerwca wznowili obl¦»enie. Po miesi¡cu podpisano rozejm i 2 lipca Garibaldi na czele repub-
lika«skich wojsk wycofaª si¦ do San Marino. Francuzi wkroczyli do Rzymu nast¦pnego dnia i
przywrócili wªadz¦ papiesk¡, lecz ten zdecydowaª si¦ na powrót dopiero w kwietniu nast¦pnego
roku.

W kwietniu 1849 r. wojska austriackie przybyªy pod Wenecj¦, której dowódca, Guigliemo
Pepe, postanowiª broni¢ si¦ do samego ko«ca. 4 maja Austriacy rozpocz¦li obl¦»enie fortu
Marghera, który poddaª si¦ 26 maja. Razem z upadkiem tego fortu Wenecjanie musieli porzuci¢
równie» pozostaªe pozycje na staªym l¡dzie i caªkowicie wycofali si¦ na wysp¦. Na pocz¡tku
lipca Austriacy próbowali zbombardowa¢ Wenecj¦ za pomoc¡ balonów, lecz wiatr zniósª je
daleko od celu, a pod koniec miesi¡ca austriacka artyleria rozpocz¦ªa ostrzaª miasta. Wkrótce
obro«com zacz¦ªo brakowa¢ »ywno±ci, a na wyspie wybuchªa epidemia cholery. Wszystko to
sprawiªo, »e dalsza obrona miasta staªa si¦ niemo»liwa i 22 sierpnia Daniele Manin ogªosiª
kapitulacj¦.

20
Ku Królestwu Wªoch
Camillo Cavour i so jusz francusko-sardy«ski

Czªowiekiem, który miaª znacz¡co popchn¡¢ do przodu spraw¦ zjednoczenia Wªoch byª Camillo
Benso, ksi¡»¦ Cavour. Byª to liberaª, wierz¡cy w wolny handel, wolno±¢ sªowa i sekularyza-
cj¦, lecz tak»e zagorzaªy wróg republikanów i rewolucjonistów, których uwa»aª za niezorga-
nizowanych radykaªów niszcz¡cych ªad spoªeczny. Byª zainteresowany rozwojem rolnictwa,
banków i kolei »elaznej, a w 1847 r. zaªo»yª czasopismo Il Risorgimento, które nawoªywaªo
do zjednoczenia Wªoch. Po otrzymaniu posady premiera Sardynii w 1852 r. zacz¡ª modern-
izacj¦ kraju w tym kierunku. I cho¢ za jego rz¡dów dªug publiczny wzrósª sze±ciokrotnie, to
sprawniejsze rolnictwo, zyski z handlu zagranicznego, rozwini¦ta sie¢ komunikacyjna i rozbu-
dowana armia oraz ota zapewniªy Sardynii najsilniejsz¡ pozycj¦ w±ród pa«stw wªoskich. Do-
datkowo dzi¦ki przyª¡czeniu si¦ w 1855 r. do wojny krymskiej po stronie Francji i Wielkiej
Brytanii, Sardynia staªa si¦ rozpoznawalna na arenie mi¦dzynarodowej.

Nieudany zamach na Napoleona III w styczniu 1858 r., zorganizowany przez wªoskich kar-
bonariuszy, paradoksalnie przyczyniª si¦ do zbli»enia pomi¦dzy Francj¡ a Sardyni¡. Niedoszªy
zamachowiec, Felice Orsini, napisaª z wi¦zienia list do cesarza, w którym apelowaª do niego o
ponowne wsparcie sprawy wªoskiej, a który zako«czyª sªowami: Uwolnij mój kraj, a bªogosªaw-
ie«stwo dwudziestu pi¦ciu milionów ludzi b¦dzie przy tobie zawsze i wsz¦dzie . Orsini zostaª
stracony mimo wszystko, lecz Napoleon zacz¡ª rozwa»a¢ mo»liwo±¢ wspólnego przedsi¦wzi¦-
cia przeciwko Austrii. Cavour i Napoleon spotkali si¦ w lipcu 1858 r. i ustalili, »e Sardynia
spróbuje sprowokowa¢ wojn¦ z Moden¡, co zmusiªoby Austri¦ do interwencji, a wtedy do wojny
doª¡czyªaby równie» Francja. W zamian Cavour zgodziª si¦ przekaza¢ Francji Sabaudi¦ i Nice¦.

II wojna o niepodlegªo±¢

Zgodnie z planem 9 marca 1859 r. Sardynia zmobilizowaªa swoj¡ armi¦ i rozpocz¦ªa manewry
wojskowe przy granicy z Austri¡. 9 kwietnia równie» Austria przeprowadziªa mobilizacj¦, a 23
kwietnia wysªaªa ultimatum, w którym »¡daªa zdemobilizowania sardy«skiej armii. 26 kwietnia
Cavour odrzuciª ultimatum i Austria wypowiedziaªa Sardynii wojn¦. Francja wypowiedziaªa
Austrii wojn¦ 3 maja. Austriacy liczyli na szybkie zwyci¦stwo nad znacznie sªabsz¡ sardy«sk¡
armi¡, lecz ci¦»kie ulewy i nadmierna ostro»no±¢ marszaªka Ferenca Gyulaiego znacznie spowol-
niªy tempo ich natarcia. 30 kwietnia zaj¦li Novar¦, 2 maja Vercelli, a 7 maja ruszyli na Turyn,
lecz do tego czasu do Piemontu przybyªy ju» francuskie posiªki i Austriacy zostali odrzuceni
w bitwie pod Montibello. Na pocz¡tku czerwca Napoleon przekroczyª Ticino i 4 czerwca po-
biª Austriaków w bitwie pod Magent¡. Gulyai wycofaª si¦ do Quadrilatero, gdzie osobiste
dowództwo nad austriack¡ armi¡ obj¡ª cesarz Franciszek Józef. Franciszek planowaª broni¢ si¦
wzdªu» rzeki Mincio, lecz gdy dowiedziaª si¦, »e Francuzi zatrzymali si¦ w Brescii postanowiª
kontratakowa¢. Obie armie spotkaªy si¦ 24 czerwca pod Solferino, gdzie ponownie gór¡ byli
Francuzi.

21
 11 lipca Napoleon i Franciszek Józef podpisali traktat w Villafranca. Francja otrzymaªa
Lombardi¦ oprócz austriackich fortów w Mantui i Legnano, i natychmiast przekazaªa j¡ Sar-
dynii. Wªadcy ksi¦stw Toskanii, Parmy i Modeny, którzy jeszcze w kwietniu zostali zmuszeni do
ucieczki przez rewolucje w swoich pa«stwach, mieli zosta¢ przywróceni na tron. Warunki trak-
tatu wywoªaªy ogromne niezadowolenie w Sardynii i premier Cavour podaª si¦ do dymisji. Szy-
bko jednak okazaªo si¦, »e postanowienia traktatu nie wejd¡ w »ycie, gdy» Sardynia rozpocz¦ªa
okupacj¦ ±rodkowej Italii i nie wykazywaªa woli przywrócenia dotychczasowych wªadców, a
Francja nie staraªa si¦ wymusi¢ na swoim sojuszniku dotrzymania warunków. W grudniu
Toskania, Parma, Modena i papieska Romania utworzyªy Zjednoczone Prowincje ‘rodkowych
Wªoch. W marcu 1860 r. przeprowadzono w nich plebiscyt, w wyniku którego Zjednoczone
Prowincje zostaªy przyª¡czone do Królestwa Sardynii. Równie» w marcu 1860 r. Sabaudia i
Nicea zostaªy ocjalnie przekazane Cesarstwu Francuskiemu.

Wyprawa tysi¡ca

Po wygranej wojnie z Austri¡ i aneksji ±rodkowej Italii Sardy«czycy zwrócili swoje oczy w stron¦
Królestwa Obojga Sycylii. Mieli oni poparcie Brytyjczyków, którzy z coraz wi¦kszym niepoko-
jem spogl¡dali na zbli»enie pomi¦dzy Neapolem a Petersburgiem. Jednak aby wypowiedzie¢
wojn¦ Sardynia potrzebowaªa odpowiedniego powodu, którego na ten moment brakowaªo. Je-
dyn¡ mo»liwo±ci¡ przej¦cia wªadzy na poªudniu byªa zatem rewolucja od wewn¡trz. Okazja
do tego nadarzyªa si¦, gdy 4 kwietnia wybuchªy powstania w Messynie i Palermo. Tymcza-
sem urodzony w Nicei Garibaldi byª gª¦boko ura»ony aneksj¡ swojego rodzinnego miasta przez
Francj¦ i planowaª odbi¢ je z pomoc¡ swoich zwolenników. Cavour, przera»ony perspektyw¡
sprowokowania przez Garibaldiego wojny z Francj¡ przekonaª go, »eby zamiast tego u»yª swoich
siª do wsparcia sycylijskiego powstania.

W maju Garibaldi zebraª 1089 ochotników ch¦tnych do wyprawy na Sycyli¦. Byli to

przede wszystkim studenci i rzemie±lnicy z ni»szej warstwy spoªecznej, uzbrojeni w przestarzaªe
muszkiety i ubrani w czerwone koszule i szare spodnie. 5 maja przej¦to dwa genue«skie
parowce, które miaªy przetransportowa¢ ochotników na poªudnie. Nast¦pnego dnia wyprawa
wyruszyªa na Sycyli¦ w eskorcie trzech brytyjskich okr¦tów i wyl¡dowaªa 11 maja w pobli»u
Marsali, na zachodnim brzegu wyspy. 14 maja Garibaldi ogªosiª si¦ dyktatorem Sycylii w
imieniu króla Wiktora Emmanuela II i obiecaª ziemi¦ ka»demu, kto przyª¡czy si¦ do walki
przeciwko Burbonom. 27 maja Garibaldi przybyª pod Palermo i rozpocz¡ª obl¦»enie, podczas
gdy wewn¡trz miasta mieszka«cy powstali przeciwko lokalnemu garnizonowi. Neapolita«ski
dowódca nakazaª rozpocz¡¢ ostrzaª miasta, który trwaª 3 dni i przyniósª ponad 600 oar w±ród
mieszka«ców. Wkrótce jednak, poprzez mediacj¦ brytyjskiego admiraªa, podpisano rozejm i
6 czerwca królewska armia wycofaªa si¦ z Palermo. Niecaªe dwa miesi¡ce pó¹niej Czerwone
Koszule dotarªy do ostatniego punktu oporu na Sycylii, Messyny. Miasto poddaªo si¦ 26 lipca,
podczas gdy cytadela broniªa si¦ jeszcze do ko«ca wrze±nia.

19 sierpnia, wbrew zaleceniom Cavoura, Garibaldi przekroczyª Cie±nin¦ Messy«sk¡ i wkroczyª

do Kalabrii, gdzie witany byª jako bohater. Po zdobyciu Reggio di Calabria 21 sierpnia,
Garibaldi ruszyª na póªnoc nie napotykaj¡c oporu ze strony królewskich wojsk. 7 wrze±nia
wjechaª poci¡giem do Neapolu, którego mieszka«cy witali go jako wyzwoliciela. Pomimo zdoby-
cia stolicy neapolita«ska armia nadal stawiaªa opór i zaj¦ªa pozycj¦ obronn¡ za rzek¡ Volturno,
a król Franciszek II schroniª si¦ w ufortykowanej Gaecie i staªo si¦ jasne, »e Garibaldi nie
jest w stanie osi¡gn¡¢ ostatecznego zwyci¦stwa bez pomocy sardy«skiej armii. Ta jednak,
aby go wspomóc, musiaªaby przej±¢ przez terytorium Pa«stwa Ko±cielnego. Garibaldi ogªosiª,
»e jego celem jest proklamowanie Królestwa Wªoch w Rzymie, co zostaªo odebrane jako

22
gro¹ba ataku. Rozwi¡zanie impasu le»aªo teraz w r¦kach Napoleona III. Wiedziaª, »e je±li
pozostawi Garibaldiemu woln¡ r¦k¦, ten najprawdopodobniej zaatakuje Pa«stwo Ko±cielne i
pozbawi papie»a wªadzy. Zawarª zatem umow¦ z Cavourem, w której pozwoliª Sardynii za-
anektowa¢ Umbri¦ i Marche, pod warunkiem, »e Rzym z caªym Lacjum pozostanie w r¦kach
papiestwa. W zwi¡zku z tym sardy«ska armia w poªowie wrze±nia wkroczyªa do Pa«stwa Ko±-
cielnego i po pokonaniu wojsk papieskich oraz zdobyciu Ankony ruszyªa dalej na poªudnie.
21 pa¹dziernika odbyª si¦ plebiscyt, w którym przegªosowano przyª¡czenie Królestwa Obojga
Sycylii do Królestwa Sardynii. 26 pa¹dziernika w pobli»u Teano doszªo do sªynnego spotkania
mi¦dzy Giuseppe Garibaldim i Wiktorem Emanuelem, podczas którego Garibaldi pozdrowiª
wªadc¦ tytuªem króla Wªoch, a nast¦pnie obaj m¦»owie stanu podali sobie r¦ce i razem
wjechali konno do Neapolu. Neapolita«czycy teraz caªkowicie wycofali si¦ do Gaety, której
obl¦»enie rozpocz¦ªo si¦ na pocz¡tku listopada. Po 3 miesi¡cach obro«com w ko«cu zacz¦ªo
brakowa¢ zaopatrzenia, a w mie±cie wybuchªa epidemia tyfusu i ostatecznie 13 lutego 1861 r.
Franciszek II podpisaª akt kapitulacji.

Powstanie Królestwa Wªoch

18 lutego 1861 r. Wiktor Emanuel zwoªaª pierwsze posiedzenie parlamentu wªoskiego w Tu-
rynie. 17 marca 1861 r., uchwaª¡ nr 4671, parlament proklamowaª powstanie Królestwa Wªoch z
Wiktorem Emanuelem II jako gªow¡ pa«stwa. Sardy«ska administracja i prawo szybko zostaªy
na reszt¦ kraju. Piemont staª si¦ dominuj¡cym i najbogatszym regionem w Italii, a Turyn
stolic¡ królestwa. 23 marca powoªano pierwszy rz¡d na czele z Camillo Cavourem. Jednak 6
czerwca, przepracowany i chory, Cavour zmarª.

23
Ostatnie akordy
Kwestia rzymska

Do caªkowitego zjednoczenia Wªoch nadal brakowaªo zajmowanej przez Austri¦ Wenecji oraz
Pa«stwa Ko±cielnego, teraz ograniczonego jedynie do Lacjum. 27 marca 1861 r. Wªochy
zgªosiªy aspiracje do panowania nad Rzymem i uczynienia z niego stolicy pa«stwa. Jednak w
mie±cie stacjonowaª silny garnizon francuski, a uderzenie na papiestwo spotkaªoby si¦ z gwaª-
town¡ reakcj¡ Napoleona III i oporem milionów katolików na caªym ±wiecie. Z tej przyczyny
Wiktor Emanuel zabroniª swym podwªadnym wszelkich akcji, maj¡cych na celu opanowanie
Wiecznego Miasta.

Niemniej Garibaldi wierzyª, »e uzyskaªby poparcie rz¡du, gdyby jednak zaatakowaª Rzym.
W czerwcu 1862 r. po»eglowaª do Palermo, gdzie zebraª ochotników i ruszyª ku Cie±ninie
Mesy«skiej, jednak dowódca wojsk wªoskich w Kalabrii nie pozwoliª na przepraw¦. Garibaldi
popªyn¡ª wi¦c z Katanii do Melito w Kalabrii, gdzie wyl¡dowaª w poªowie sierpnia i pod hasªem
Rzym albo ±mier¢! (wª. Roma o Morte! ) ruszyª poprzez góry ku swemu celowi. Rz¡d wªoski
potraktowaª Garibaldiego jako niebezpiecznego awanturnika i wysªaª przeciwko niemu dywizj¦
wojska. 29 sierpnia obie formacje spotkaªy si¦ u podnó»a Aspromonte. Ze strony armii padªo
kilka przypadkowych strzaªów, lecz Garibaldi zabroniª swoim ludziom odpowiada¢ ogniem.
Wkrótce wi¦kszo±¢ ochotników, w tym ranny Garibaldi, zostaªo wzi¦tych do niewoli; po obu
stronach byªo ª¡cznie 12 oar.

Tymczasem Wiktor Emanuel szukaª bezpieczniejszego sposobu na zaj¦cie papieskich ziem.

W 1864 r. on i Napoleon III podpisali konwencj¦ wrze±niow¡, na mocy której w ci¡gu dwóch lat
wszyscy francuscy »oªnierze mieli zosta¢ wycofani z Rzymu i Lacjum. W tym czasie papie» miaª
rozbudowa¢ swoj¡ armi¦ na tyle, by by¢ w stanie obroni¢ si¦ samemu. W zamian rz¡d wªoski
miaª zagwarantowa¢ nienaruszalno±¢ Pa«stwa Ko±cielnego, a stolica Wªoch miaªa zosta¢ w
ci¡gu sze±ciu miesi¦cy przeniesiona z Turynu do Florencji. Postanowienia konwencji wywoªaªy
sprzeciw zarówno papie»a, jak i wªoskich patriotów, a gdy ogªoszono przeniesienie stolicy, w Tu-
rynie wybuchªy zamieszki, które zmusiªy Wiktora Emanuela do natychmiastowego opuszczenia
miasta. Zgodnie z umow¡ w grudniu 1866 r. ostatni francuski »oªnierz opu±ciª Wieczne Miasto.

III wojna o niepodlegªo±¢

W 1866 r. rywalizacja pomi¦dzy Prusami i Austri¡ o dominacj¦ w±ród pa«stw niemieckich

osi¡gn¦ªa apogeum i staªo si¦ jasne, »e wojna pomi¦dzy tymi pa«stwami jest nieunikniona.
Wªochy widziaªy w tym swoj¡ szans¦ na odzyskanie Wenecji i 8 kwietnia podpisaªy sojusz z
Prusami, który zobowi¡zywaª je do udziaªu w wojnie, je±li ta wybuchnie w ci¡gu najbli»szych
trzech miesi¦cy. W zamian Bismarck obiecaª, »e nie podpisze oddzielnego pokoju z Aus-
tri¡, dopóki Wªosi nie zajm¡ po»¡danych przez nich terenów. 26 kwietnia Wªochy ogªosiªy
powszechn¡ mobilizacj¦, na co Austria odpowiedziaªa tym samym nast¦pnego dnia. Do poªowy

24
maja równie» Prusy zmobilizowaªy caª¡ swoj¡ armi¦. 15 czerwca Prusy zaatakowaªy Hanower,
Saksoni¦ i Hesj¦, rozpoczynaj¡c w ten sposób wojn¦ prusko-austriack¡. 20 czerwca Wªochy
wypowiedziaªy Austrii wojn¦ i trzy dni pó¹niej rozpocz¦ªy dziaªania wojenne.

Wªoska armia skierowaªa si¦ w stron¦ Quadrilatero, lecz zostaªa pokonana 24 czerwca
w bitwie pod Custoz¡. Na szcz¦±cie dla Wªochów pruskie sukcesy w Bohemii, zwªaszcza
zwyci¦stwo pod Königgrätz 3 lipca, zmusiªy Austriaków do wycofania cz¦±ci wojsk z Wenecji,
przez co nie mogli przeprowadzi¢ kontrofensywy. Par¦ dni pó¹niej do wªoskiego rz¡du dotarªa
informacja o propozycji mediacji ze strony Napoleona III. Wªosi znale¹li si¦ w kªopotliwej sytu-
acji, jako »e nie osi¡gn¦li dot¡d »adnych sukcesów, a jedyna bitwa z Austriakami zako«czyªa si¦
dla nich pora»k¡. Postanowili zatem wykorzysta¢ fakt, »e Austriacy przerzucali coraz wi¦cej
»oªnierzy do obrony Wiednia i przeprowadzi¢ ofensyw¦, która miaªa poprawi¢ ich sytuacj¦ przy
stole negocjacyjnym. Nie zacz¦ªa si¦ ona jednak dla nich pomy±lnie, gdy» 20 lipca zostali poko-
nani w bitwie morskiej pod Liss¡. Na szcz¦±cie na l¡dzie szªo im znacznie lepiej i ju» nast¦pnego
dnia My±liwcy Alpejscy, grupa ochotników dowodzonych przez Garibaldiego, pokonali Austri-
aków pod Bezzecc¡, a nast¦pnie ruszyli w kierunku Trydentu. 22 lipca Wªosi zaj¦li niebronione
Udine. Na tym jednak zako«czyªy si¦ wªoskie sukcesy, bo 26 lipca Prusy zªamaªy postanowienia
sojuszu i podpisaªy zawieszenie broni z Austri¡. W zwi¡zku z tym równie» Wªosi musieli
poprosi¢ o rozejm. 9 sierpnia Garibaldi otrzymaª od naczelnego dowództwa rozkaz wycofania
si¦ z Trydentu, na który odpowiedziaª krótko: Jestem posªuszny (wª. Obbedisco ). Trzy dni
pó¹niej Wªochy i Austria podpisaªy rozejm w Cormons.

12 pa¹dziernika 1866 r. podpisano pokój w Wiedniu, podczas którego rol¦ mediatora peªniª
Napoleon III. W zamian za mediacj¦ oraz neutralno±¢ w czasie wojny, Francja otrzymaªa od
Austrii Wenecj¦, któr¡ zgodziªa si¦ przekaza¢ Wªochom pod warunkiem przeprowadzenia na
tamtych terenach plebiscytu. 19 pa¹dziernika Francja zrzekªa si¦ Wenecji, a w przeprowad-
zonym dwa dni pó¹niej plebiscycie przytªaczaj¡ca wi¦kszo±¢ opowiedziaªa si¦ za przyª¡czeniem
do Wªoch. W±ród historyków istnieje jednak pogl¡d, »e zostaª on przeprowadzony pod wo-
jskow¡ presj¡ lub nawet sfaªszowany, poniewa» przeciwko przyª¡czeniu do Wªoch zagªosowaªo
jedynie 0,01% gªosuj¡cych (69 spo±ród 642 tys.), a tylko 0,1% gªosów byªo niewa»nych.

Zdobycie Rzymu

Zgodnie z ustaleniami konwencji wrze±niowej wszyscy francuscy »oªnierze zostali wycofani z

Rzymu, w zamian za co rz¡d wªoski miaª gwarantowa¢ nienaruszalno±¢ Pa«stwa Ko±cielnego.
Jednak bardziej radykalni przywódcy wªoscy, jak Giuseppe Mazzini i Giuseppe Garibaldi byli
przeciwnikami tego ukªadu i d¡»yli do zaj¦cia Rzymu. Francja z kolei wspieraªa niezale»no±¢
papie»a, którego armia zostaªa znacz¡co rozbudowana i wzmocniona »oªnierzami francuskimi,
ocjalnie zwolnionymi ze sªu»by ochotnikami.

W lecie 1867 r. Garibaldi zacz¡ª zbiera¢ ochotników, by ponownie wyruszy¢ na Rzym.

9 wrze±nia na kongresie w Genewie nazwaª papiestwo zaprzeczeniem Boga... ha«b¡ i plag¡
Wªoch. Jeszcze tego samego miesi¡ca na polecenie rz¡du wªoskiego zostaª aresztowany i
odesªany do swego domu rodzinnego na wyspie Caprera, sk¡d jednak uciekª w pa¹dzierniku by
ocjalnie obj¡¢ przywództwo nad wypraw¡. Na wie±¢ o ucieczce Garibaldiego francuski rz¡d
postanowiª interweniowa¢ i podj¡ª decyzj¦ o wysªaniu do Rzymu korpusu ekspedycyjnego. 22
pa¹dziernika w Rzymie wybuchªo zorganizowane przez Garibaldiego powstanie, a 70 spo±ród
jego ludzi przypªyn¦ªo Tybrem by spróbowa¢ opanowa¢ miasto. Zanim jednak przybyli na
miejsce powstanie zostaªo stªumione i otoczeni ±miaªkowie musieli si¦ wycofa¢. Wkrótce Garibaldi
dotarª na przedmie±cia Rzymu i zatrzymaª si¦, licz¡c na sukces powstania, o którego upadku

25
nie miaª poj¦cia. Nie wiedziaª równie» o przybyciu do Lacjum francuskich »oªnierzy, którzy
29 pa¹dziernika wyl¡dowali w Civitavecchia. 3 listopada obie strony starªy si¦ pod wiosk¡
Mentana. Z potyczki zwyci¦sko wyszªy wojska francusko-papieskie i Garibaldi wycofaª si¦ z
Pa«stwa Ko±cielnego. Francuscy »oªnierze ponownie zacz¦li stacjonowa¢ w papiestwie.

W lipcu 1870 r. wybuchªa wojna francusko-pruska i na pocz¡tku sierpnia Napoleon III

wycofaª francuski garnizon z Rzymu. Wtedy we Wªoszech rozpocz¦ªy si¦ masowe demon-
stracje, których uczestnicy »¡dali od rz¡du zdobycia Rzymu. Jednak Wieczne Miasto nadal
ocjalnie pozostawaªo pod francusk¡ protekcj¡ i takie dziaªanie odebrane zostaªoby jako akt wo-
jny przeciwko Cesarstwu. Na wªosk¡ wstrzemi¦¹liwo±¢ nalegaª równie» von Bismarck, który nie
chciaª wystawia¢ na prób¦ swojego sojuszu z katolickimi pa«stwami poªudniowoniemieckimi,
ani ryzykowa¢ przyª¡czenia si¦ do wojny Austro-W¦gier. Sytuacja zmieniªa si¦ diametralnie po
kapitulacji francuskiej armii pod Sedanem 2 wrze±nia. Najlepsze francuskie oddziaªy zostaªy
wzi¦te do niewoli przez Niemców, którzy rozpocz¦li marsz na Pary». Napoleon zostaª zdetron-
izowany i proklamowano powstanie republiki. Nowy rz¡d, nastawiony o wiele mniej przyja¹nie
do Stolicy Apostolskiej, nie miaª ani ch¦ci ani mo»liwo±ci do ochrony papie»a.

Korzystaj¡c z sytuacji Wiktor Emanuel II wysªaª Piusowi IX ofert¦, w której proponowaª

pokojowe wkroczenie wªoskiej armii do Rzymu pod pozorem ochrony papie»a. W zamian papie»
miaª zachowa¢ swoje przywileje, nietykalno±¢ i suwerenno±¢, Miasto Leona miaªo pozosta¢
pod jego zwierzchnictwem, a wªoski rz¡d miaª zagwarantowa¢ mu wolno±¢ komunikowania
si¦ z Ko±cioªem katolickim na ±wiecie oraz zapewni¢ immunitet dyplomatyczny wysªannikom
papieskim zagranic¡ i zagranicznym dyplomatom w Stolicy Apostolskiej. Ponadto rz¡d miaª
opªaca¢ papieskich urz¦dników i »oªnierzy, pod warunkiem »e byli Wªochami, oraz przyzna¢
papie»owi i kardynaªom staª¡ dotacj¦. Pius IX kategorycznie odmówiª.

11 wrze±nia wªoska armia przekroczyªa granic¦ Pa«stwa Ko±cielnego i zacz¦ªa powoli po-
suwa¢ si¦ w stron¦ Rzymu, gdy» nadal liczono na pokojowe rozwi¡zanie. 19 wrze±nia Wªosi
dotarli pod mury miasta i rozpocz¦li obl¦»enie. Nast¦pnego dnia, po trzygodzinnym os-
trzale, przeªamano mury w okolicy Porta Pia i wªoscy »oªnierze wkroczyli do Rzymu. Wªosi
pocz¡tkowo chcieli pozostawi¢ papie»owi wªadz¦ nad Miastem Leona, lecz ten nie zgodziª si¦
na »adne porozumienie i ogªosiª si¦ wi¦¹niem Watykanu. 2 pa¹dziernika odbyª si¦ plebiscyt,
w wyniku którego Rzym oraz caªe Lacjum zostaªy przyª¡czone do Królestwa Wªoch. W lipcu
1871 r. stolica Wªoch zostaªa ocjalnie przeniesiona z Florencji do Rzymu. Spór papiestwa z
Królestwem Wªoch zostaª zako«czony dopiero w 1929 r. podpisaniem traktatów latera«skich
pomi¦dzy Piusem XI i Benito Mussolinim.

26