Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

a célula divídens
0. QUE IMPORTANCIA BIOMÉDICA TEN COÑECER A DIVISIÓN CELULAR
O coñecemento da división celular e dos seus complexos mecanismos de regulación ten unha grande importancia
desde o punto de vista da súa aplicación en biomedicina.

0.1 QUE SON AS TERAPIAS ANTICANCERÍXENAS

Na loita contra o cancro utilízanse terapias cuxa finalidade é a destrución das células cancerosas, que perderon a
capacidade de control da división celular.
As terapias anticanceríxenas máis habituais son as seguintes:
A radioterapia, que utiliza distintos tipos de radiacións que destrúen as células cancerosas ou limitan a súa
proliferación.
A quimioterapia, que se basea no emprego de substancias citotóxicas que afectan ás células que se dividen
activamente.
Ambos tipos de tratamento causan a morte das células cancerosas, pero actúan tamén sobre células sans que se
dividen activamente, como son as células epiteliais ou as precursoras das células sanguíneas.
A inmunoterapia, cuxo fundamento é a estimulación do sistema defensivo para que actúe contra as células
cancerosas.

0.2 QUE É A CLONACIÓN

A clonación é un procedemento que permite obter copias xeneticamente idénticas dun xene, dunha célula ou dun
individuo. Pode ser:
Clonación de plantas. É un procedemento clásico, que corresponde á propagación vexetativa por medio
de esgallos ou enxertos. As novas técnicas permiten levala a cabo por micropropagación mediante o cultivo de tecidos.
Clonación de animais. A clonación reprodutiva de animais pódese levar a cabo a partir de células embrionarias ou
de células adultas:
-No caso das células embrionarias, estas sepáranse dun embrión antes de que se inicie a súa diferenciación e
déixanse en cultivo para que formen un embrión completo.
-A clonación mediante transferencia nuclear está orientada a obter animais adultos a partir de células
diferenciadas procedentes doutro animal adulto. Ese é o procedemento que se utilizou para obter a Dolly, o primeiro
mamífero procedente de clonación.

1. COMO SE REPRODUCEN AS CÉLULAS

1.1 A NECESIDADE DA DIVISIÓN CELULAR

Denomínase división celular ao proceso polo que unha célula se divide en dúas células fillas. Nas células eucariotas,
a principal forma de división é a mitose, que dá lugar a dúas células fillas xeneticamente idénticas á célula da que
proceden.
A división celular permite producir novas células para dous procesos:
-O crecemento do corpo, que está formado por varios billóns de células, orixinadas por sucesivas divisións
celulares, as cales se inician coa división do óvulo fecundado.
-A renovación dos tecidos desgastados ou danados, como ocorre nas feridas, nas queimaduras ou nas
fracturas e na reposición das células que morren.
Nos organismos unicelulares, como nas bacterias, nos fermentos, nas amebas, etc., a división celular produce novos
organismos.
Nos organismos pluricelulares requírense millóns de divisións para producir un novo individuo. As células dun
individuo adulto divídense de maneira controlada ao longo de toda a súa vida, de acordo coas necesidades do
organismo.
Os cromosomas desempregan un papel esencial no proceso de división celular.

1
s
s
e
 Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

1.2 OS CORMOSOMAS E A DIVISIÓN CELULAR

Os cromosomas localízanse no núcleo celular e posúen a información xenética que se debe transmitir ás células
fillas en cada división celular.
Esta información contén as instrucións necesarias para organizar a estrutura e a función das novas células.
Os cromosomas están formados por un material denominado cromatina. A cromatina é a asociación de ADN e
proteínas (histonas). Cada cromosoma contén unha única molécula de ADN. Cando a célula está en repouso, a
cromatina está dispersa polo núcleo e os cromosomas non son visibles.
Antes da división celular, o ADN replícase para distribuír a mesma información ás dúas células fillas. A cromatina
condénsase para formar fibras máis curtas e grosas, que son os cromosomas.
Durante a división celular, como resultado da replicación do ADN, cada cromosoma aparece duplicado, isto é, está
formado por dúas cromátides idénticas unidas polo centrómero.
Cromosomas e xenes
Cada cromosoma contén miles de xenes ordenados linealmente. Cada xene é un pequeno segmento da longa
molécula de ADN.
Os xenes son as unidades xenéticas que determinan as características herdables de cada individuo.
Os xenes das dúas cromátides de cada cromosoma son idénticos, xa que son o resultado da replicación do ADN da
célula.

1.3 COMO SE CLASIFICAN E ANALIZAN OS CROMOSOMAS

O conxunto de cromosomas dun individuo denomínase cariotipo e é unha característica de cada especie. A especie
humana posúe 46 cromosomas nas súas células; a metade deles hérdanse do pai e a outra metade, da nai. Por iso, os
46 cromosomas correspóndense con 23 parellas de cromosomas homólogos.
A parella de cromosomas que determina o sexo son os cromosomas sexuais; o resto de cromosomas
denomínanse autosomas.
Todas as células somáticas posúen os 23 pares de cromosomas, son células diploides. Os gametos son as
únicas células haploides, pois conteñen só un xogo de cromosomas, isto é, 23.
Para analizar os cromosomas dunha persoa é necesario dispoñer de células en división. Xeralmente utilízanse
linfocitos sanguíneos que se cultivan no laboratorio, nun medio adecuado para que se dividan. Os cromosomas
obsérvanse ao microscopio, tínguense, fotográfanse e ordénanse pola súa estrutura, tamaño e bandeado.
O estudo dos cariotipos e a súa comparación cun cariotipo normal permiten identificar anomalías no número ou na
forma dos cromosomas. Se se realiza durante o embarazo, pódense detectar antes do nacemento as anomalías
cromosómicas que puidese haber no feto.

CROMOSOMAS HOMÓLOGOS E XENES

Os cromosomas das células organízanse en parellas de cromosomas e homólogos, que teñen os xenes para o
mesmo carácter e na mesma posición. Cando se analizan, tamén amosan o mesmo padrón de bandas.
Un cromosoma de cada parella procede do pai e o outro da nai. Ambos os dous cromosomas teñen a mesma forma
e tamaño (a excepción dos cromosomas sexuais X e Y).
Os cromosomas localízanse no núcleo das células, pero só son visibles durante a división celular.

2. COMO É O CICLO DE VIDA DAS CÉLULAS

2.1 O CICLO CELULAR

O ciclo celular é o conxunto de acontecementos que teñen lugar na célula desde que se forma ata que entra en
división. Componse de dúas etapas: a interfase e a división celular.

A INTERFASE
Esta etapa ocupa a maior parte da vida da célula. É unha etapa de crecemento e de grande actividade metabólica.
Nela distínguense tres fases:
G1: comeza a síntese de proteínas e aumentan o volume do citoplasma e o tamaño e o número dos seus
orgánulos. As células que non se dividen, como adoita ocorrer coas células musculares ou coas neuronas, detéñense
nesta etapa do ciclo.
Fase S (ou de síntese): prodúcese a replicación do ADN e os cromosomas pasan a estar formados por dúas
cromátides idénticas.
G2: prodúcense novos orgánulos e a célula prepárase para a división.

2
 Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

A DIVISIÓN CELULAR
Denomínase fase M e é unha etapa breve na vida da célula que comprende dúas fases:
A mitose (ou división do núcleo), na que se produce o reparto de cromosomas entre as células fillas.
A citocinese, que consiste na división do citoplasma, co seguinte reparto de orgánulos, e a separación das
dúas células fillas.
A duración do ciclo celular é moi variable dunhas células a outras. Entre as células que máis rapidamente se dividen
están os leucocitos e as células do epitelio intestinal, que se poden dividir ata dúas veces ao día. As células do fígado
divídense só cada un ou dous anos e as neuronas e as células musculares apenas se dividen. As bacterias pódense
dividir cada 20 minutos.

A FALTA DE CONTROL NA DIVISIÓN CELULAR PODE XERAR TUMORES

Nun individuo san, as células controlan con gran precisión a duración do seu ciclo celular e da súa frecuencia de
división. Para iso disponse de xenes e sistemas de control que regulan cando se debe dividir cada célula. En ocasións,
estes sistemas de control da división celular fallan e as células poden empezar a dividirse incontroladamente, dando
lugar a masas celulares que se denominan tumores.
Identificáronse distintos tipos de xenes que están implicados no control do ciclo celular: os máis importantes son
os protooncoxenes e os xenes supresores de tumores (antioncoxenes).
Os protooncoxenes teñen a función de estimular a división celular, pero cando sofren algunhas mutacións
transfórmanse en oncoxenes, cuxa activación dá lugar a unha proliferación incontrolada das células, que é causa do
desenvolvemento dos tumores.
Os xenes supresores de tumores (TSG) comparáronse ao freo dos coches, pois están encargados de desacelerar
o proceso de división celular e a súa mutación é tamén unha causa da aparición de tumores. Determinados axentes
físicos e químicos, denominados carcinóxenos, como os que están presentes no tabaco, poden entrar no núcleo das
células e orixinar mutacións. Se afectan aos xenes que controlan a división celular, co tempo poderían orixinar tumores.

Tumores
Os tumores benignos son aqueles nos que as células se dividen nunha área limitada, adoitan estar rodeados por
unha membrana e non invaden outros tecidos. Poden ser perigosos se oprimen órganos importantes. Adóitanse eliminar
por cirurxía.
Os tumores malignos, coñecidos co nome xenérico de cancro, son aqueles nos que o control da división celular
está seriamente alterado, polo que medran incontroladamente e destrúen os órganos nos que se localizan. As células
tumorais poden pasar ao sangue e formar tumores, denominados metástase, noutros órganos.

PREVENCIÓN DO CANCRO
Arredor dun 40% dos cancros pódense evitar con hábitos de vida saudable e o diagnóstico precoz:
• Non fumar, evitar as exposicións ao sol sen protección, realizar exercicio físico, consumir fibra ou evitar as
graxas contribúe a previr o cancro.
• A mortalidade por cancro redúcese empregando métodos de diagnóstico precoz e o tratamento do tumor en
etapas temperás de desenvolvemento.
Hoxe en día existen métodos de diagnóstico precoz para tumores de mama, próstata ou colon.

3. A DIVISIÓN CELULAR: MITOSE E CITOCINESE

3.1 A MITOSE PRODUCE CÉLULAS IDÉNTICAS Á CÉLULA NAI

Denomínase mitose á división do núcleo celular para dar lugar a dúas células fillas con idéntica información xenética
que a célula nai. É a forma de reprodución asexual das células eucariotas.
Nos animais ocorre practicamente en todos os tecidos; con todo, nas plantas, só se dá nos tecidos chamados
meristemas, que son os encargados de dividirse e dar lugar aos demais tecidos.
O movemento dos cromosomas durante a mitose está controlado por dúas estruturas do citoesqueleto
celular: centríolos e fuso mitótico. Os cromosomas ancóranse ás fibras do fuso e estas controlan a separación das
cromátides e o seu desprazamento cara ás futuras células fillas. Os centríolos só están presentes nas células animais.
Aínda que a mitose é un proceso continuo, divídese en varias etapas que permiten estudar mellor os fenómenos que
teñen lugar nela: profase, prometafase, metafase, anafase e telofase.

3
 Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

3.2 AS ESTAPAS DA MITOSE

-Profase: a cromatinacondénsase para formar os cromosomas. Desaparece o nucléolo e os centríolos comezan a
migrar cara aos polos para formar o fuso mitótico.
-Telofase: os cromosomas nos polos celulares descondénsanse para formar a cromatina. Aparece a envoltura
nuclear e o nucléolo. Desaparece o fuso mitótico.
-Anafase: As cromátides idénticas de cada cromosoma sepáranse. As fibras de cada fuso acurtanse e arrastran ás
cromátides (cromosomas irmáns) aos polos da célula.
-Metafase: os microtúbulos do fuso moven os cromosomas ata situalos no plano ecuatorial da célula.
-Prometafase: a envoltura nuclear desintégrase e algúns microtúbulos do fuso únense aos centrómaros dos
cromosomas.

3.3 A DIVISIÓN DO CITOPLASMA: CITOCINESE

Ao final da mitose prodúcese a citocinese ou división do citoplasma entre as dúas células fillas. Normalmente esta
división empeza durante a telofase:
• Nas células animais fórmase un anel contráctil de actina e miosina que produce un suco de segmentación
que vai estrangulando á célula nai ata que as dúas células fillas se fan independentes. Os orgánulos e o resto do
citoplasma repártense entre as células fillas.
• Nas células vexetais, a citocinese non se produce por estrangulamento, debido á rixidez da parede celular.
Neste caso, prodúcese a partir dun tabique de separación ou fragmoplasto, formado pola fusión de vesículas do
aparato de Golgi, que posteriormente dan lugar á nova parede celular.

3.4 MITOSE E REPRODUCIÓN ASEXUAL

Algunhas plantas e animais simples, como esponxas, celentéreos, anélidos ou equinodermos, reprodúcense
asexualmente, isto é, sen a intervención de gametos. Estes organismos utilizan a mitose para producir dous individuos
en cada división celular.
Polo tanto, dado que a división celular por mitose produce células fillas idénticas, os individuos orixinados mediante
reprodución asexual son xeneticamente idénticos ao seu proxenitor.

4. A MEIOSE

4.1 A MEIOSE REDUCE O NÚMERO DE CROMOSOMAS

Na reprodución sexual, durante o proceso de fecundación, prodúcese a unión de dous gametos (óvulo e
espermatozoide) para formar unha nova célula, o cigoto, que, mediante divisións sucesivas por mitose, dará lugar a un
novo individuo.
Todas as células dun organismo posúen un número fixo de parellas de cromosomas homólogos; en cada parella un
dos cromosomas procede da nai e o outro do pai: son células diploides (2n). Con todo, os gametos son haploides (n) e
conteñen a metade de cromosomas: só un de cada parella. Mediante a fecundación, ao fusionarse os gametos
(haploides), restáurase o número diploide de cromosomas no cigoto.
A meiose é o proceso de división celular mediante o cal, a partir dunha célula diploide, se producen catro células
fillas haploides (gametos). A meiose só ten lugar nos órganos produtores de gametos: ovarios e testículos nos animais e
estames e pistilos nas plantas.
A meiose consiste en dúas división celulares consecutivas (meiose I e meiose II), semellantes a unha mitose, pero
entre estas divisións non se produce replicación do ADN. As etapas das dúas divisións
denomínanse: profase, prometafase, metafase, anafase e telofase, como na mitose.

4.2 EN QUE CONSISTE A RECOMBINACIÓN XENÉTICA

As células resultantes da meiose non conteñen idéntica información xenética que a célula nai. Conteñen distintas
combinacións de xenes, que se xeran durante a meiose por intercambio de material xenético entre cromátides de
cromosomas homólogos. Este proceso denomínase entrecruzamento e ten como resultado a recombinación xenética.
A recombinación xenética ten lugar durante o apareamento dos cromosomas homólogos, na profase I.
A meiose permite o intercambio de material xenético entre o cromosoma paterno e o materno.

4
 Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

4.3 AS ETAPAS DA MEIOSE

Meiose I: nela teñen lugar a recombinación xenética e a separación de cromosomas homólogos. Ten unha profase I
moi longa na que se produce intercambio de material xenético entre cromátides de cromosomas homólogos. Ao final, os
dous cromosomas homólogos de cada par sepáranse e o resultado é a formación de dúas células haploides.
Interfase: replicación do adn.
Profase I: condensación e apareamento dos cromosomas homólogos.
Metafase I: tras desintegrarse a envoltura nuclear na prometafase I, os cromosomas homólogos unidos entre si,
insírense no fuso e sitúanse no centro da célula.
Anafase I: os cromosomas homólogos sepáranse e migran aos polos opostos da célula.
Metafase I e citosinese.
Meiose II: nesta etapa dáselle a separación de cromátides irmás. sen pasar por un período de interfase, nin de
replicación dos cromosomas, as células comezan unha nova división, é unha mitose normal. por último, as dúas
cromátides xa recombinadas de cada cromosoma sepáranse, o que dá lugar á formación de catro células haploides
xeneticamente diferentes.
Profase II: comeza a 2 división. fórmase de novo o fuso.
Metafase II: os cromosomas colócanse no centro da célula.
Anafase II: as cromátides irmás sepáranse e migran cara aos polos da célula.
Telofase II e citocinese: fórmase a envoltura nuclear e divídese o citoplasma. Formáronse catro células haploides.

5. IMPORTANCIA BIOLÓXICA DE MITOSE E A MEIOSE

5.1 QUE ACHEGAN A MITOSE E A MEIOSE?

Nos organismos pluricelulares, a mitose permite aos individuos medrar e renovar os seus tecidos, mediante divisións
sucesivas das súas células. As células orixinadas por mitose son xeneticamente idénticas á célula proxenitora.
Nos organismos unicelulares a mitose representa unha forma de reprodución asexual.
Mediante a meiose prodúcense gametos haploides, que, tras unirse no proceso de fecundación, orixinarán un cigoto
diploide. Así, a meiose constitúe o mecanismo clave para manter constante o número de cromosomas dos individuos e
da especie durante a reprodución sexual.
Ademais, a meiose contribúe a aumentar a variabilidade xenética dos individuos mediante os seguintes
mecanismos:
-Distribución independente dos cromosomas. Na meiose, os cromosomas homólogos sepáranse e
distribúense ao azar entre os futuros gametos.
-Recombinación xenética. As combinacións de xenes, tras a meiose, son distintas ás dos proxenitores.
-Fecundación ao azar dos gametos. A unión dos gametos prodúcese ao azar, entre millóns diferentes. O
número de posibles combinacións é elevadísimo.
As novas combinacións de xenes poden proporcionar ao individuo unha maior capacidade de supervivencia ou de
adaptación ao medio. Estes, á súa vez, poden transmitir estas combinacións á súa descendencia, o que constitúe a
base da evolución biolóxica.

5.3 DISTRIBUCIÓN INDEPENDENTE DOS CROMOSOMAS DURANTE A MEIOSE

A posición dos pares de cromosomas homólogos (tétrades) durante a metafase 1 da meiose ocorre ao azar. Os dous
cromosomas azuis poden estar no mesmo lado (posibilidade 1) ou en lados opostos (posibilidade 2). O resultado serían
gametos con distinta combinación de cromosomas maternos e paternos.

5.2 A MEIOSE FORMA OS GAMETOS

O proceso de formación dos gametos denomínase gametoxénese. Ten lugar nas células xerminais dos órganos
reprodutores baixo o control das hormonas sexuais e dá lugar a gametos haploides. Este proceso pode ser de dous
tipos:
-Espermatoxénese ou formación de gametos masculinos. Ten lugar nos testículos; a partir dunha célula nai
diploide (espermatogonia) prodúcense catro células haploides que se diferenciarán a espermatozoides.
A metade dos espermatozoides terá un cromosoma sexual X e a outra metade un cromosoma sexual Y.
-Ovoxénese ou formación de gametos femininos. Ten lugar nos ovarios; a partir dunha célula nai diploide
(ovogonia) prodúcense catro células haploides: un óvulo, coa maior parte do citoplasma, e tres corpúsculos polares.
Todos os óvulos terán un citoplasma e un cromosoma sexual X.

5.3 CALES SON AS DIFERENZAS ENTRE A MITOSE E A MEIOSE?

A mitose e a meiose son as dúas formas de división nuclear das células eucariotas. Ambos procesos parecen
similares, pero presentan diferenzas importantes.

5
 Bioloxia e Xeoloxia Tema 3

PRINCIPAIS DIFERENZAS ENTRE MITOSE E MEIOSE

Mitose Meiose

Ten lugar en todas as células somáticas. Só ten lugar nas células proxenitoras dos gametos.

O núcleo divídese unha vez. O núcleo divídese dúas veces.

Non se produce entrecruzamento entre cromosomas Prodúcese entrecruzamento de cromosomas

homólogos. homólogos e inter-cambio de información xenética.

Durante a anafase sepáranse cromátides irmás. Durante a anafase I sepáranse cromosomas

homólogos. Durante a anafase II sepáranse cromátides
recombinadas.

Prodúcense dúas células co mesmo número de Como resultado, orixínanse catro células haploides
cromosomas que a célula nai. que teñen combinacións diferentes de xenes.