2 .

ՀԱ ՅԱՍ ՏԱՆԻ ՆԵՐՔԻՆ ԿՅԱՆՔԸ ԱՔԵՄԵՆՅԱՆՆԵՐԻ

ՏԻՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆՈՒՄ

,, / աձ 7 7 Տէ гГ / 1 е: +вЕ|' Л .,— - V

,.ա է ա հ . զ < „ » _ * _ » , „ ь „ 4д л , » . * . » , . Ա ւա բ ս , ս ի ք հ

ն ա գ լխ ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն հա մա ր։

Ա Հ . րանակի յ „ . է . „ կ թ , լղՒն, Կ ա № ,խն

էսենոփսնի, Հա յա կ ա նի Հարավային . М М , կ М ։

< .ч Ы „ - 4 ,* , И . Ա ր Ա ա յա ն Տ /, " , հ ի щ к а Л » ւմ շ
. . վ . . „ պ է ի լինի ա յ^ յա ն էազիրթի ա^ կ Ա ր ի ս
շար^նակելսվ իրեն, էանապարՀր, գնալքել И„
Д О “ » % "* **4> (Կ ա էա էիք է ա խ .է.զմ,ա 1 վաակ ՝ՄեդբագետշԱ
Сит երևույթին, արևելյան ^ ղ ղ ^ ա մ ք շարժվելով 30 փարսախ /ПО Ա )
Հ . վ Ա ,1 ան,ել էն Արածանին այնպիսի մի կեասսէ, որը <4„ , ;((յ գլ . Հ
կս,ն,ներից, Այստեղից Հոյներր ,նայյել են Հյսւսիսային և Հյսլսիս-արԱայան
սւղզսքյամք մինփ Փասի, գէաը, այսինրն' կ ա , . ի վերին էսսանրր, մ.աավո-
րա պ ես 3 0 փ ա րսա խ (1 5 0 կ մ ) կա մ
գ ո ւցե ' 6 5 փ ա րսա խ (3 2 5 կ մ ) 27։ Ա յ­
ն ո ւհ ե տ և , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 3 2 փ ա ր ս ա խ
(1 6 0 կ մ ) ճ ա ն ա պ ա ր հ կ տ ր ե լո ւց հ ե տ ո ,
■հ ո ւ յն ե ր ը մ տ ե լ են տ ա ո խ ն ե ր ի եր կ ի ր ը և
ա պ ա ա ն ց ն ե լո վ մ ի շ ա ր ք ա յլ ցեղերի
տ երիտ որիա ներով, հ ա ս ե լ են Տ ր ա պ ի -
գոնէ
Քսենոփ ոնը Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ ­
խ ա ր հ ո ւմ հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ Է վ ա ր չա կ ա ն
երկու մ ի ա վ ո ր ն ե ր * մեկը Հ ա յա ս տ ա ն
ընդհա նրա պ ես, մ յո ւ ս ը ՝ « Ա ր և մ տ յա ն
Հ ա յա ս տ ա ն ս ։ Դ ե ռ և ս կ ա ր դ ո լխ ն ե ր ի ե ր կ ­
ր ռ ւմ Ք սենոփ ոնին տ եղեկա ցրել Է ի ն,
որ ա յդ ե ր կ ր ի մ ի շ ո վ ա ն ց ն ե լո ւ ց հ ետ ո Օրոնտասի (Եւ՚վ ա &դյ ոսկե դրա մբ
հ ո ւ յն ե ր ը կ մ տ ն ե ն Ա ր մ ե ն ի ա , ո րը аըն­
դ ա ր ձ ա կ և բ ա ր ե կ ե ց ի կ ս Է, և գ տ ն վ ո ւ մ Է Օ ր ոնտ ա ս ի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ28։
Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա յո վ ա ռա շ շ ա ր ժ վ ե լի ս , Մ ե ղ ր ա գե տ ի
շ ր ջ ա ն ո ւմ , հ ո ւ յն ե ր ի ն հ ա յտ ն ի Է դ ա ռ ն ո ւ մ , որ ն ր ա ն ք գ տ ն վ ո ւմ են а Ա ր և մ տ յա ն
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ » , ո րի կ ա ռ ա վ ա ր ի չը Տ ի ր ի բ ա զ ն <Էր29։

27 Տ ե ք ս տ ը ա յս տ ե ղ ա յն ք ա ն Էլ պ ա ր զ չ է ։
28 Տ ե 'ս Х е п ., А п а Ь -յ ///, 5, 17։
29 Տ ե 'ս ն ո ւ յն տ ե ղ ո ւ մ , I V , 4 , 4 ։
454 Հա յ ժողովրդի պատմություն

Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա տ ր ա պ Օ ր ոնտ ա ս ը բ ա ր ձ ր ա տ ո հ մ ի կ ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւ թ յա ն ն էր
պ ա տ կ ա ն ո ւմ ։ Ս տ ր ա բ ո ն ի մ ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ի ց ե ր և ո ւմ է , որ նրա ն ա խ ն ի ն ' Դ ա րեհ
Ա -ի զ ի ն ա կ ի ց Հ ի դ ա ր ն ե ս ն էր՛*0 ։ «Ա ն ա բ ա ս ի ս խ » տ վ յա լն ե ր ի ց , Ա ն տ ի ո ք ո ս Ա Կո-
մ ա գ ե ն ա ց ո լ Ն ե մ ր ո ւթ -դ ա ղ ի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց 31 կ ա մ ա յլ ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ի ց
ե ր և ո ւմ է , որ Օ ր ոնտ ա ս ը խ ն ա մ ի ա կ ա ն կ ա պ ե ր ի մ ե ջ էր ի ր ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց Ա ր ֊
տ ա ք ս ե ր ք ե ս Ա Ա ք ե մ ե ն յա ն թ ա գ ա վ ո ր ի հ ե տ , ա մ ո ւ ս ն ա ց ա ծ լի ն ե լո վ նրա դ ուս տ ր
Հ ռ ո դ ո գ ո լն ե ի հ ե տ ։ Ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ է Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր չի ն '
Տ ի ր ի բ ա զ ի ն , ապա. նա ն ո ւյն պ ե ս Պ ա ր ս ի ց թ ա գ ա վ ո ր ի ն մ ո տ կ ա ն գ ն ա ծ ա ն ձ ն ա վ ո ­
ր ո ւ թ յո ւ ն էր։
Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ վ ա ր չա կ ա ն մ ի ա վ ո ր ն ե ր ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա ն ե ր ը ո ր ո շ վ ո ւմ ե ն մ ո ­
տ ա վ ո ր ճ շ տ ո ւ թ յա մ բ ։ « Ա ր մ ե ն ի ա ն » , որը պ ա տ մ ի չի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ը ն դ ա ր ձ ա կ մ ի
եր կ ի ր էր> հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ ը ն դ գ ր կ ո ւ մ էր Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ի հ ա ր ա վ ա յի ն
և ա ր և ե լյա ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ը ։ « Ա ր և մ տ յա ն Ա ր մ ե ն ի ա ն » ի ր հ ե ր թ ի ն ա մ փ ո փ ո ւմ էր
Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ի կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն , հ յո լս ի ս - ա ր և մ տ յա ն և հ յո ւ ս ի ս ա յի ն
շ ր ջ ա ն ն ե ր ը ։ Ա կ ն ե ր և ա բ ա ր ա յս մ ի ա վ ո ր ն ե ր ը Հ ե ր ո դ ո տ ի կ ո ղ մ ի ց վ կ ա յա կ ո չվ ա ծ
մ ի ա վ ո ր ն ե ր ի ն ( 1 3 - ր դ և 1 8 - ր դ ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ) չե ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ­
ն ո ւմ ’32< Հ ա վ ա ն ա բ ա ր V դ ա ր ի վ ե ր ջ ե ր ի ն Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ը վ ա ր չա կ ա ն
վ ե ր ա բ ա ժ ա ն մ ա ն է ե ն թ ա ր կ վ ե լ և տ ե ր ի տ ո ր ի ա ն ե ր ը ա յլ ձ և ո վ են բ ա շ խ վ ե լ ն ո ր ա ­
ստ եղծ միա վորների միջև։
Ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , V— IV դ ա ր եր ի
ե զ ր ի ն Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ կա ր
վ ա ր չա կ ա ն մի հիմնա կա ն ը ն դ հ ա ն ո ւր
մ ի ա վ ո ր ' Հ ա յա ս տ ա ն ը , ո րի ե ն թ ա շ ր ջ ա -
նըն էր « Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը 3)։ Ի
տ ա ր բ ե ր ո ւ թ յո ւ ն Օ րոնտ ա սի' Հ ա յա ս ­
տ ա նի սա տ րա պ ի, Տիր իբա զին Քսենո­
փ ոնը ա ն վ ա ն ո ւմ է հ յո լպ ա ր ք ո ս , որը
Ա ք ե մ ե ն յա ն պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի ս ա ն դ ո ւղ ք ի
ա վ ե լի ցա ծր ա ստ իճա նի վր ա էր
գ տ ն վ ո ւմ և հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ էր
ս ա տ ր ա պ ո ւթ յա ն ա յդ ե ն թ ա շր ջա ն ի կ ա ­
ռ ա վ ա ր չի պ ա շ տ ո ն ի ն 33»
Հ ա յկ ա կ ա ն ը ն դ հ ա ն ո ւր սա տ րա ­
պ ո ւ թ յա ն կենտ րոնը հա վա նա բա ր շա ­
ր ո ւն ա կ ո ւմ էր մ ն ա լ Վ ա ն ը ։ Բ ա ցի ա յդ
կ ե ն տ ր ո ն ի ց , եր կ ր ի տ ա ր բ ե ր վ ա յր ե ր ո ւ մ
կ ա յի ն ս ա տ ր ա պ ի ն ս տ ա վ ա յր - ա պ ա բ ա ն ք ն ե ր ։ Հ ո ւ յն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ի , ա ռ ա ջի ն
հերթին Քսենոփ ոնի և Հերոդոտ ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ Հ ա յկ ա կ ա ն

30 Տ ե 'ս Տէաեօ, X I, 14, 15,

31 Տե՛ս К - Н и т а п п , О. Բսռհտէտէո, К е^еп 1ոК1е1паз1еп սոճ Могйву^еп, ВегНп
1890, ТехН мпа, Էչ газ, зов,
32 Տ ե ՛ս Н. Адонц,Армения в эпоху Юстиниана, СПб, 1908, էւ 309, Հ. Մաէանդյան,
Ք ն ն ա կ ա ն տ ե ս ո ւթ յո մ ւ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն , հ ա տ . Ա , Էչ 6 5 — 6 6 ։

33 Տե՛ս 0 . Հ-ваге, Э1е 8а1гар1епе1п1е11ип§..., Էչ 172, 170, Հ. (քաՏաՍդյաԱ, ТиЪш^шЪ

տ եսութ յուն, Հատ, Ա, է չ 65,
1

Հա յ ժողովրդի կազմավորման ավարտը 45օ

լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ հ ա չե ր ի ց բ ա ց ի բ ն ա կ վ ո ւ մ է ի ն ն ա և բ ա զ մ ա թ ի վ ա յլ ց ե ղ ե ր , Ի ն չ .
պ ե ս տ ե ս ա ն ք , Հ ե ր ո դ ո տ ը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ է ս ա ս պ ե յր ն ե ր ի ն , ա լա ր ո դ ն ե ր ի ն , մա -
տ ի ե ն ն ե ր ի ն Ա , ի ս կ Ք ս ե ն ո փ ո ն ը ' խ ա լդ ա յն ե ր ի ն , խ ա լի բ ն ե ր ի ն , մ ա ր գ ե ր ի ն , հես-
պ ե ր ի տ ն ե ր ի ն , փ ա ս ի ա ն ն ե ր ի ն , տ ա ո խ ն ե ր ի ն ™ , Ա յս ց ե ղ ե ր ի ձ ա գ ո ւմ ը վ ե ր շ ն ա կ ա -
ն ա պ ե ս պ ա ր զ վ ա ծ չ է , բ ա յ ց ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն ա լա ր ո գ ն ե ր ը ո ւր ա ր տ ա ց ի ն ե ր ն է ի ն ,
մ ա ր գ ե ր ը ի ր ա ն ա կ ա ն ծ ա գ ո ւ մ ո ւն ե ի ն , մ ա տ ի ե ն ն ե ր ը և տ ա ո խ ն ե ր ը ՝ խ ո լր ր ի ա կ ա ն ,
ս ա ս պ ե յր ն ե ր ը կ ա մ հ ե ս պ ե ր ի տ ն ե ր ը , փ ա ս ի ա ն ն ե ր ը , խ ա թ ա յն ե ր ը (խ ա լի բ ն ե ր ր
թ ե ր և ս ' ք ա ր թ վ ե լա կ ա ն , Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ բ ո լո ր ա յս ց ե ղ ե ր ը , և ա ռ ա շին հ ե ր թ ի ն ա -
լա ր ո գ ն ե ր ը ' ը ն դ գ ր կ վ ե լո վ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի կ ա զ մ ա վ ո ր մ ա ն պ ր ո ց ե ս ի մ ե շ , հ ե տ ա ­
գ ա յո ւ մ մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ձ ո ւ լվ ե ց ի ն հ ա յե ր ի հ ե տ , հ ե տ ք ե ր թ ո ղ ն ե լո վ լ ե զ վ ի , մշա ­
կ ո ւ յթ ի , մ ա ր դ ա բ ա ն ա կ ա ն տ ի պ ի , ի ն չպ ե ս ն ա և տ ե ղ ա ն ո ւն ն ե ր ի մ ե շ , Ա յս պ ե ս ,
օրինա կ, ա ւա ր ո ղ ն ե ր ի ց ա ռ ա շա ցել է Ա րա րա տ ը, մա րգերից' Մ ա րդա ստ ա ն
կ ա մ Մ ա ր դ ո ւ ց ա յք և , ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , Մ ա ր գ ա ղ ի գ ա վ ա ռ ն ե ր ),, փ ա սի ա ն ն ե ր ի ց '
Բ ա ս ե ն ը , տ ա ո խ ն ե ր ի ց ' Տ ա յք ը , խ ա լդ ա յն ե ր ի ց ' Խ ա ղ տ ի ք ը , ս ա ս պ ե յր ն ե ր ի ց կ ա մ
հ ե ս պ ե ր ի տ ն ե ր ի ց' Մ պ երը։

Հին Հայաստանի տնտեսությունը մ. թ. ա . V I — IV զ ա ր ե ր ո ւմ : Ա ք ե մ ե ն յա ն

ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե ս ո ւ թ յա ն ը վ ե ր ա բ ե ր ո ղ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ­
ն ե ր հ ա ն դ ի պ ո ւմ ե ն հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։ Հա տ ­
կ ա պ ե ս «Ա ն ա բ ա ս ի ս ո ւմ .4 գ տ ն ո ւ մ ե ն ք հ ա յե ր ի զ բ ա ղ մ ո ւն ք ի և ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն
մա սին բա զմա թ իվ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։
Հ ա յե ր ի հ ի մ ն ա կ ա ն զ բ ա ղ մ ո ւ ն ք ը ե ղ ե լ է գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ո ւ թ յո ւն ը ։ Կ յո ւր ո պ ե-
գ ի ա յո լ մ պ ա տ կ ե ր վ ա ծ ' հ ա յե ր ի և խ ա լդ ա յն ե ր ի հ ո ղ ի շուրշը ո ւն ե ց ա ծ վ ե ճ ե ր ի ց
բ խ ո ւ մ է , որ գ յո ւ ղ ա տ ն տ ե ս ո ւ թ յո ւ ն ը հ ա յե ր ի և ն ր ա ն ց հ ա ր և ա ն ն ե ր ի ա պ րուս տ ի
մ ի ջ ո ց ն է/»37« Ի ր ե ն ց ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն ' Կ են տ ր ի տ ե ս դ ե տ ի և Տ ի գ ր ի ս ի ա կ ո ւն ք ն ե ր ի
մ ի ջ և , Տ ե լե բ ո ա ս գ ե տ ի ա փ ե ր ի ն , Տ ե լե բ ո ա ս ի ց դ ե պ ի Ա ր ա ծ ա ն ի ի ա կ ո ւն ք ն ե ր ը տ ա ­
ն ո ղ ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն , Ա ր ա ծ ա ն ի ի վ ե ր ի ն հ ո ս ա ն ք ը ա ն ց ն ե լո ւց հ ե տ ո հ ո ւյն ե ր ը հ ա ն ֊
դիպ ել են բա զմա թիվ գ յո ւ ղ ե ր ի կա մ գ յո ւղ ա խ մ բ ե ր ի ։
Ք ս ե ն ո փ ո ն ը ն շ ո ւմ է Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ա ր ե կ ե ց ի կ վ ի ճ ա կ ը , ի ս կ գ յո ւղ ե ր ը ն կ ա ­
ր ա գ ր ե լի ս ա մ ե ն ա ն դ ա մ ը ն դ գ ծ ո ւ մ ն ր ա ն ց պ ա շ ա ր ն ե ր ո վ լի ու հա րուս տ լի ն ե լո ւ
հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը ։ Հ ա յե ր ի տ ն ե ր ո ւմ Ք ս ե ն ո փ ո ն ի հ ա ն դ ի պ ա ծ ս ն ն դ ա մ թ ե ր ք ի ց և պ ա -
շ ա ր ն ե ր ի ց կ ա ր ե լի է ո ր ո շ հ ե տ և ո ւ թ յո ւն ն ե ր ա ն ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ո ւ­
թ յա ն հ ի մ ն ա կ ա ն ճ յո ւ ղ ե ր ի ' ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն և ա ն ա ս ն ա պ ա հ ո ւթ յա ն մա սին։
Պ ա տ մ ի չը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ է ց ո ր ե ն ի հ ա ց և գ ա ր ե հ ա ց , ց ո ր ե ն և գա ր ի ա ռ ա ն ձ ի ն ,
չո ր ա ց ր ա ծ խ ո տ ' ա ն ա ս ո ւ ն ն ե ր ի հ ա մ ա ր , գ ա ր ո ւց պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ գ ի ն ի ( ա յս ի ն ք ն '
գ ա ր ե ջ ո ւ ր ), հ ի ն ա ն ո ւշա հ ո տ հ ո ր ա ծ գ ի ն ի ն ե ր , չա մ ի չ , ը ն դ ե ղ ե ն ն ե ր , ք ո ւն ջո ւթ ի ,

34 Տե՞ս Н е г о й ., III, 9ք,

35 Տ ե 'ս Х вП ч А п а Ь -յ IV » 3, 4է 5, 18։
36 հալդայների նույնացումը ուրարտացիների Հետ վերչնականապես հերքված պետք է հա­
մա րել, Բազմաթիվ վկայությոմւներ ուրարտական 1Բ1անից մինչև միլնադար
տելու, որ խալդայական ցեղախմբերը դեռևս ուրարտական պետության օրերին բնա կվկիս են
եղել Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսային և հյ ո ւ ս ի ս - արևմտյան ծայրամասերում Պոնտական
լե ո ն ե ր ո ւ մ , ո ր պ ե ս ուրա րտ ա ցիներից տ ա րրեր Էթնիկա կա ն մ իա վո ր (տ ե и Б . Б . П и о т р о в с к и й .

Вансхое царство,, էէ և
37 Տե՛ս Ս. Է . Հ ա կ ո բ յա ն , Հա յ գյուղացիության պատմություն, Երևան, 1957, Էչ
4Г,в Հա յ ժողովրդի պա տմութիւն

ղա ռը ն շի և բ և ե կ ն ի ձ ե թ , Մ թ ե ր ք ն ե ր ի ա յս թ վ ա ր կ ո ւ մ ը ց ո ւ յց է տ ա լի ս հ ի ն Հ ա ֊
լա ս տ ա ն ի ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն պ ա ր զ ա ց մ ա ն հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն ը
և նրա բ ա զ մ ա ճ յո ւ ղ ա յն ո լթ յո ւ ն ը ւ Հ ա ց ա հ ա տ ի կ ա յի ն բ ո ւ յս ե ր ի մ շ ա կ մ ա ն կ ո ղ ք ի ն
գ ո յո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ր խ ա ղ ո ղ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յո ւ ն ը , որի զ ա ր գ ա ց մ ա ն բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն ի
մ ա ս ի ն են վ կ ա յո ւ մ հ ա տ ո ւկ մ շ ա կ մ ա ն մ ի շ ո ց ո վ պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ հ ի ն գ ի ն ի ն ե ր ը ,
ի ն չպ ե ս ն ա և ա յն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի գ ի ն ո ւ մ ի մ ա ս ը ա ր տ ա հ ա ն ­
վ ո ւ մ է ր ։ Խ մ ի չք ի , ը ն դ ե ղ ե ն ի և տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն կ ո ւլտ ո ւր ա ն ե ր ի գ ո յո ւ թ յո ւ ն ը ևս
ա պ ա ց ո ւ յց է վ ե ր ե լք ա պ ր ո ղ ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն , ք ա ն ի որ ա յդ պ ի ս ի կ ո ւլտ ո ւր ա ­
ն ե ր ի մ շ ա կ ո ւմ ը ո չ մ ի ա յն ա շ խ ա տ ա տ ա ր է ր , ա յլ և պ ա հ ա ն ջո ւմ էր դա րա վոր
վա րձ և մ ե ծ հ մ տ ո ւթ ՛յո ւն , ա չքի ը ն կ ն ե լո վ ի ր բ ա ց ա ռ ի կ ա ր դ յո լն ա վ ե տ ո լթ յա մ բ ։
Տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն կ ո զ տ ո լր ա ն ե ր ի ա ռ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը մ յո ւ ս կ ո ղ մ ի ց վ կ ա յո ւ մ է ն շվ ա ծ
ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ոռոգմա ն սիստ եմի գ ո յո ւ թ յա ն մա սին։
Ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս պ ե տ ք է ն շ ե լ, որ V— I V դ ա ր ե ր ի ս ա հ մ ա ն ա գ լխ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի
ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն , ն ր ա զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա ս տ ի ճ ա ն ի , ի ն չպ ե ս ն ա և մ շ ա կ վ ո ղ կ ո ւլ­
տ ո ւր ա ն ե ր ի բ ա զ մ ա զ ա ն ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը հ ա մ ը ն կ ն ո ւ մ ե ն ու­
ր ա ր տ ա կ ա ն ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն մ ե զ հ ա յտ ն ի թ ե ' գ ր ա վ ո ր և թ ե ' հ ն ա գ ի ­
տ ա կա ն տ վ յա լն երին՛ջէ
Ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ Է ա ն ա ս ն ա պ ա հ ո ւթ յա ն ը , ա պ ա հ ա վ ա ն ա բ ա ր խ ա լդ ա յն ե ր ի
հ պ ա տ ա կ ե ց ո լմ ի ց հ ե տ ո Է լ ա վ ե լի լ ա վ պ ա յմ ա ն ն ե ր են ս տ ե ղ ծ վ ո ւմ ն ր ա զ ա ր ­
գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր , ք ա ն ի որ հ ա յե ր ը տ ի ր ո ւմ ե ն ա ր ո տ ա վ ա յր ե ր ո վ հ ա ր ո ւս տ ն ո ր
տ ե ր ի տ ո ր ի ա ն ե ր ի ։ Հ ե ր ո դ ո տ ը հ ա յե ր ի ն ա ն վ ա ն ո ւ մ Է (Гա ն ա ս ո ւն ն ե ր ո վ հ ա ր ո ւս տ
ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ^ 39, ի ս կ Ք ս Լ ն ո վ ւո ն ը թ վ ա ր կ ո ւ մ Է ի ր տ ե ս ա ծ ը հ ա յե ր ի տ ն ե ր ո ւ մ ՝ կ ո վ ,
ա յ ծ , ո չխ ա ր , ձ ի , տ ն ա յի ն թ ռ չո ւ ն ն ե ր , ա յն ո ւ հ ե տ և ՝ ո չխ ա ր ի , ա յծ ի և խ ո զ ի միս.
խ ո զ ի ճ ա ր պ ^ է Ի ն չպ ե ս ո ւր ա ր տ ա ց ի ն ե ր ի օ ր ո ք , Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ն ա ս ն ա պ ա հ ո ւթ յո ւ­
նը ն ե ր կ ա յա ց վ ա ծ Էր խ ո շ ո ր և մ ա ն ր ե ղ ջ ե ր ա վ ո ր ա ն ա ս ո ւ ն ն ե ր ո վ ։՛ Հ ա տ կ ա պ ե ս
կ ա ր և ո ր Է Ք ս ե ն ո փ ո ն ի վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը բ ո ւ ծ վ ո ղ ձ ի ե ր ի մ ա ս ի ն , ո ր ո ն ք թ ե պ ե տ ա -
վ ե լի փ ո ք ր Է ի ն , ք ա ն պ ա ր ս կ ա կ ա ն ն ե ր ը , բ ա յց ն ր ա ն ց ի ց ա վ ե լի կ ա յտ ա ռ Էին * 11
Ա տ ո ա բո ն ը տ ե ղ ե կ ա ց ն ո ւ մ Է, որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ բ ո ւ ծ ո ւ մ Էին հ ա տ ո ւկ ց ե ղ ի ձ ի ե ր ՝
ո ե ս ե ա կ ա ն կ ո չվ ո ղ տ ա ր ե կ ա ն 2 0 հ ա զ ա ր ն ժ ո ւ յգ , ո ր պ ե ս տ ո ւր ք պ ա ր ս ի ց թա­
գ ա վ ո ր ի ն տ ա լո ւ հ ա մ ա ր ։ Ձ ի ա բ ո ւ ծ ո ւթ յա ն ն պ ա տ ա կ ա ս լա ց , ի ն տ ե ն ս ի վ զա ր֊
զ ա ց մ ա ն ը ն պ ա ս տ ո ւմ Էր ը ն դ ա ր ձ ա կ ա ր ո տ ա վ ա յր ե ր ի ա ռ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յկ ա կ ա ն
լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ո ւմ , ո ր ո ն ց մ ա ս ի ն հ ա տ կ ա պ ե ս հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ Է Ս տ ր ա ր ո ն ը 4շ«
Հ ա յե ր ը զ բ ա ղ վ ո ւ մ Էին ն ա և ո ր ս ո ր դ ո ւ թ յա մ բ ։ Հ ա յկ ա կ ա ն գ յո ւ ղ ե ր ի ց մ ե կ ի
գ յո ւղ ա պ ե տ ի վ ւե ս ա ն , Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ա ս ե լո վ , գ ն ա ց ե լ Էր ն ա պ ա ս տ ա կ ո ր ս ա լո ւ,
ի ս կ հ ա յե ր ի տ ն ե ր ո ւ մ ս ե ղ ա ն ի վյրա հ ո ւ յն ե ր ը հ ա ն դ ի պ ե լ ե ն ո ր ս ի մ ս ի ։
Ք ս ե ն ո փ ո ն ը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ Է ն ա և Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ի ն ' հ յո ւ ս ­
ն ե ր ի ն և ք ա ր ա գ ո ր ծ վ ա ր պ ե տ ն ե ր ի ն 43» Ա ր հ ե ս տ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն տ վ յա լն ե ր ը
հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ են հ ն ա գ ի տ ա կ ա ն ն յո ւ թ ե ր ո վ г Հ ա յա ս տ ա ն ի ու Վ րա ս տ ա ն ի տ ե ր ի -

38 Տե՜ս Б. Б. Пиотровский , Ванское царство. գ ւ * Փ 9-րդ՛

39 Տե՜ս Негой., V, 4 9 1
40 Տե'ս Хеп., АпаЬч IV, Տ, 2 5 — 2 7 , 3 0 —3 4,
41 Տե՜ս նույն տեղում, IV, 5 , 2 4 1
42 Տե՜ս ՏէՀԱեօ, I I , 14, 9,
43 Տե՜ս Хеп., Су гор.. III, 2 , 11։
 Հա յ յողովր դի կազմավորման ավարտը
457

տ ո ր ի ա յո ս է և Սև ծ ո վ ի հ ա ր ա վ ա յի ն ա փ ե ր ի ն հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ ա ք ե մ ե ն յա ն տ իպ ի
գ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա կ ա ն մ ե տ ա ղ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն ա ր տ ա դ ր ա ն ք ի հ ա րուս տ ն յո ւթ ե ր ը թ ո ւ զ
ե ն տ ա լի ս կ ա ր ծ ե լո ւ , որ մ ե տ ա ղ յա ա յս ա ռ ա ր կ ա ն ե ր ի գ ո ն ե մ ի մ ա ս ը պ ա տ րա ս տ -
վ ե լ Է տ ե ղ ո ւ մ , Ա յս կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յա մ բ կ ա ր ե լի Է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ուրա րտ ա կ ա ն ժ ա ­
մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ի որոշ ա ր հ ե ս տ ա ն ո ց ն ե ր ի ր ե ն ց գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը շա ր ո ւն ա կ ե լ են
հ ա յկ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յա ն և ա ք ե մ ե ն յա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժա մ ա ն ա կ ա շր ջա ­
նո ւմ ւ
Ո ւշ ա դ ր ո ւթ յա ն ա ր ժ ա ն ի ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ա ր տ ա ք ի ն և ն ե ր ք ի ն ա ռևտ րի
գ ո յո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն ե ղ ա ծ թ ռ ո ւ ց ի կ ա կ ն ա ր կ ն ե ր ը Դ ր ա ն ք հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ են Հ ե ­
ր ո դ ո տ ի հ ե տ ա ք ր ք ի ր տ վ յա լն ե ր ո վ ' Հ ա յա ս տ ա ն ի ց Բ ա բե լո ն ա ր տ ա հ ա ն վ ո ղ գ ի ն ո ւ
մ ա ս ի ն 4Տւ
«ГԱ ր ք ա յա կ ա ն » կ ո չվ ա ծ ճ ա ն ա պ ա ր հ ի մ ի հ ա տ վ ա ծ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի միջով
ա ն ց ն ո ւ մ Էր 5 6 , 5 փ ա ր ս ա խ ( 3 0 0 — 3 5 0 կ մ ) ե ր կ ա ր ո ւ թ յա մ բ ս նրա ո ւղ ղ ո ւթ յո ւ­
ն ը , Հ . Մ ա ն ա ն դ յա ն ի ե ն թ ա դ ր ո ւ թ յա մ բ , ե ղ ե լ Է Մ ա լա թ ի ա յի ց ' Խ ա ր բե ր դ ի դա շտ ի
մ իջով դեպ ի Ա մ ի դ ֊Դ ի ա ր բ ե ք ի ր և ա յս տ ե ղ ի ց դեպ ի ա յժ մ յա ն Ջեգիրե, որը
գ տ ն վ ե լ Է մ ա տ ի ե Տւն եր ի ե ր կ ր ռ ւ մ ։ Ա ր ք ա յա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ա մ բ ո ղ ջ ե ր կ ա ր ո ւ­
թ յ ա մ բ , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս յո ւ ր ա ք ա ն չ յո ւ ր 2 5 կ մ վ յւա , տ ե ղ ա վ ո ր վ ա ծ Էին ս պ ա ­
սա րկմա ն շենքերով և ա նձնա կա զմով կ ա յա ն ն ե ր . Հերոդոտ ի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ
Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի ջ ո վ ա ն ց ն ո ղ հ ա տ վ ա ծ ը ո ւն ե ր 1 5 ա յդ պ ի ս ի կ ա յա ն ։
Ա յս ճ ա ն ա պ ա ր հ ը ի ր բ ա ր ե կ ա ր գ ո ւ թ յա ն ու ա ն վ տ ա ն գ ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ
ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն ո ւն ե ր ո չ մ ի ա յն փ ո ս տ ա յի ն և վ ա ր չա կ ա ն կ ա պ ե ր ի , ա յլ նա խ և
ա ռ ա ջ ա պ ր ա ն ք ա փ ո խ ա ն ա կ ո ւ թ յա ն ու ա ռ և տ ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ։ Ա յս տ ե ս ա ­
կետ ից Ա ր ք ա յա կ ա ն ճա նա պ ա րհի ա զ դ ե ց ո ւ թ յո ւ ն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր ա վ ֊ա ր և -
մ տ յա ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ի ' Ծ ո փ ք և Ա ղ ձ ն ի ք ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն զա րգա ցմա ն
վր ա զ գ ա լի Է ե ղ ե լ 47«
Հա յա ս տ ա ն ի հա սա րա կա րգը V I — IV դա րերում: Բ նա կա ն Է, որ հին Հա ­
յա ս տ ա ն ի հ ա ս ա ր ա կ ա ր գ ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ղ ն ե ր ը ի ր ե ն ց ո ւշ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ս և ե ռ ո ւմ
ե ն Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ա յն կ ա ր և ո ր տ վ յա լն ե ր ի վյրա , որ թ ո ղ ե լ Է գ յո ւղ ա կ ա ն կ ե ն ց ա ղ ի
վ ե ր ա բ ե ր յա լէ
Ա յդ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ա ռ ա ջի ն լո ւր ջ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ղ ը ե ղ ե լ Է Ն. Ա դ ո ն ց ր , ո ֊
րը հ ա ն գ ե լ Է ա յն ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յա ն , որ Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ն կ ա ր ա գ ր ա ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի
գ յո ւ ղ ե ր ը տ ո հ մ ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ են ո ւ ն ե ց ե լ*6, ի ս կ հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ գ յո ւղ ա պ ե տ ն ե ր ը
(կ ո մ ա ր խ ն ե ր ը ) տ ո հ մ ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ն ե ր , տ ո հ մ ա պ ե տ ն ե ր Է ին։

44 Տե՛ս նույն տեղում, I I , 4 , 3 2, I I I , 3 , 1։

45 Տ ե 'и Н вГОй*է I » 194։
46 Տ ե 'и նույն տեղում, 52։
47 Տե՞ս Я. А. Манандян , О торговле и городах Армении в связи с мировой торгов­
лей древних времен (V в. до н. э.—XV в. н. э.), II изд., Ереван, 1954, Էշ 16 — 18։
48 «Հայաստանը, — գրում Է Ագոնցը, — բաղկացած կր բացառապես գյուղերից, որոնց գլուխ
կանգնած Էր պետը У.шр.ар^'Г]; կ ա յ зр у аг; ТТ|С %Ш[Х7)ъ« Հույն պատմիչի նկարագրած ղ յուղ ի
նահապետական պատկերից դժվար չէ կռահել, որ կոմարխները տոհմապետեր Էին, ո-
րոնք ապրում էին գյուղերում։ Գյուղը, իրեն բնորոշ պատնեշներով, նահապետական տնտեսության
գետնափոր տներով, որտեղ մարդկանց հետ միասին տեղավորված էին անասունները... այս բոլո­
րը պատկանում են ոչ ա յլ, քան միա յն տոհմային կացութաձևինյ>։ Այս հանգամանքը, Աղոնցի
կարծիքով, հաստատվում է նաև գյուղապետի իր ազգակիցների նկատմամբ կարեկցանքի դրսևոր­
438 Հա յ ժողովրդի պատմություն

Հ . Մ ա ն ա ն դ յա ն ը ա յս հ ա ր ց ո ւմ հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ հ ա մ ե ր ա շ խ էր Ն. Ա դ ո ն ց ի ն ,
Հյշելով ա ք ե մ ե ն յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջ ա ն ի հ ա յկ ա կ ա ն գ յո ւղ ե ր ի տ ո հ մ ա կ ա ն կ ա ղ -
մ ա կ եր պ ո ւ թ յ ո ւն ը *91
ս ո վ ե տ ա հ ա յ պ ա տ մ ա գ ր ո լթ յո ւ ն ր , ս ա կ ա յն , ի ր զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւ մ նոր
եզրս- կ ա ց ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի է հ ա ն գ ե լ ա յս հ ա ր ց ո ւ մ ։ Ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց է տ վ ե լ Ս. Տ . Ե ր ե մ -
յա ն չ . 50, Ք ս ե ն ո վ ւո ն ի ն կ ա ր ա գ ր ա ծ գ յո ւղ ե ր ը ո չ թե տ ո հ մ ա յի ն կա պ երի վր ա
հ ի մ ն վ ա ծ մ ի ա վ ո ր ն ե ր է ի ն , ա յլ տ ե ր ի տ ո ր ի ա լ և տ ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ո վ
մ ի ա վ ո ր վ ա ծ գ յո ւ ղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ։ Ք ս ե ն ո վ ւո ն ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց ի ս կ ա ­
պ ե ս ե ր և ո ւմ է , որ մ ե ն ա մ ո ւ ս ն ո ւ թ յա ն վ ր ա հ ի մ ն վ ա ծ ը ն տ ա ն ի ք ն ե ր ը ո ւն ե ի ն ի ֊
ր ե ն ց տ ն ե ր ը , ա ն ա ս ո ւն ն ե ր ը , գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ա կ ա ն մ թ ե ր ք ն ե ր ը ։ Ուրիշ խ ո ս ք ո վ ,
ա ռ ա ն ձ ի ն ը ն տ ա ն ի ք ն ե ր ա ր տ ա դ ր ո լթ յա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ի , ս պ ա ռ մ ա ն ա ռ ա ր կ ա ն ե ր ի
ն կ ա տ մ ա մ բ մ ա ս ն ա վ ո ր ս ե վ ւա կ ա ն ո լթ յա ն ի ր ա վ ո ւն ք ո ւ ն ե ի ն ։ ն մ ա ն ը ն տ ա ն ի ք ­
ն ե ր ի ա մ բ ո ղ ջ ո ւ թ յո ւ ն ը , ն ր ա ն ց կ ո լե կ տ ի վ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւՏ ե ը կ ա զ մ ո ւ մ էր հ ե ն ց
գ յո ւ ղ ա կ ա ն ա յն հ ա մ ա յն ք ը , որը մ ի ա վ ո ր վ ա ծ էր նա խ և ա ռ ա ջ տ ն տ ե ս ա կ ա ն և
ա պ ա մ ի ա յն , ա յն էլ մ ա ս ն ա կ ի ո ր ե ն , ա զ գ ա կ ց ա կ ա ն կ ա պ ե ր ո վ ։ Գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ո ւ­
թ յա ն ո ւժ ե ղ մ ա ս ն ա գ ի տ ա ց ո ւ մ ը ո ւշ ա գ ր ա վ ե ր և ո ւ յթ էր Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ժ ա մ ա ն ա կ ա ­
շր ջա ն ի Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր ։ Խ ա ղ ո ղ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն , տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն կ ո ւլտ ո ւր ա ­
ն ե ր ի , բ ա ն ջ ա ր ա բ ո ւ ծ ո ւ թ յա ն , ի ն չպ ե ս ն ա և ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր ­
՛տ ա դ ր ա ն ք ի վ ե ր ա մ շ ա կ մ ա ն բ ա ր ձ ր մ ա կ ա ր դ ա կ ը , ո րի մ ա ս ի ն վ կ ա յո ւ մ է Ք ս ե ն ո ֊
վ ա ն ը , թ ո ւ յլ է տ ա լի ս ե ն թ ա դ ր ե լո ւ ն ա և հ ո ղ ի ա ն հ ա տ ա կ ա ն տ ի ր ա կ ա լո ւթ յա ն և
հ ո ղ օ գ տ ա գ ո ր ծ մ ա ն ա ռ կ ա յո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն , ի ս կ տ ն ե ր ո ւմ ա մ ե ն տ ե ս ա կ ի մ թ ե ր ք -
ն ե բ ի գ ո յո ւ թ յո ւ ն ը ' ա ն հ ա տ ա կ ա ն և մ ա ս ն ա վ ո ր յո ւ ր ա ց մ ա ն մ ա ս ի ն ։ Ն մ ա ն վ_ի֊
է՜ակը ք ի չ Է հ ա մ ա տ ե ղ ե լի տ ո հ մ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ի հ ե տ ։
Հ ա յկ ա կ ա ն գ յո ւ ղ ե ր ի վճա րա ծ տ ա րեկա ն, որոշա կիորեն կա րգա վորվա ծ
հա ր կ ի մ ա ս ի ն ե ղ ա ծ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը ն ո ւ յ ն պ ե ս չե ն ն ե ր դ ա շ ն ա կ ո ւմ հ ա յկ ա ­
կ ա ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ի մ ա ս ի ն ն , Ա դ ո ն ց ի ո ւ ն ե ց ա ծ պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւմ ն ե ր ի հ ե տ ։ Վ ե ր ­
ջ ա պ ե ս , Ք ս ե ն ո փ ո ն ի ո ւշ ա գ ր ա վ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը գ յո ւղ ա պ ե տ ի մ ա ս ի ն , ո ր ն իր
ա զ գ ա կ ի ց ն ե ր ի ն հ ա ն դ ի պ ո ւմ Է ի ր գ յո ւ ղ ի ց դ ո ւր ս , ա յլ գ յո ւ ղ ե ր ո ւ մ , բ ա ց ա հ ա յտ ո ւ մ
Է գ յո ւ ղ ա կ ա ն տ ե ր ի տ ո ր ի ա լ հ ա մ ա յն ք ի հ ի մ ն ա կ ա ն հ ա տ կ ա ն ի շ ն ե ր ի ց մ ե կ ը ' տ ո հ ­
մա կա ն հ ա մ ա յն ք ի տ ա րա տ եղ բն ա կ ե ցո ւմ ը ։
Ա յս ո ւհ ա ն դ ե ր ձ , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ Է ն ո ւ յն ի ս կ շ ա տ ա վ ե լի ուշ ժ ա մ ա ն ա կ ա ­
շ ր ջա ն ի ն յո ւ թ ե ր ի ց , գ յո ւղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ի մ ե ջ գ ե ռ շա տ ո ւժ ե ղ Էին ն ա խ ն ա դ ա ր ­
յա ն հ ա մ ա յն ք ի վ ե ր ա պ ր ո ւկ ն ե ր ը ։
Ք ս ե ն ո փ ո ն ի « Ա նա բա սիսիտ ։ տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը , ո ր ք ա ն Էլ դ ր ա ն ք կ ա ր և ո ր
լ ի ն ե ն , ս ա կ ա յն չ ե ն տ ա լի ս ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց հ ա յ հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն
պ ա տ կ ե ր ը , ք ա ն ի որ վ ե ր ա բ ե ր ե լո վ գ ր ե թ ե բ ա ց ա ռ ա պ ե ս մ ի ա յն գ յո ւ ղ ա կ ա ն հ ա ­
մ ա յն ք ն ե ր ի ն , կ ր ո ւմ ե ն ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ բ ն ո ւ յթ ։

ման փաստով, ինչպես նաև պարսից թագավորին գյուղի կողմից տրվող տուրքի կոլեկտիվ բնույ­
թով։ Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, էւ 390—391։
49 Տե и Լ. Մանսւնդյան, Քննական տեսություն, հատ. Ա, Էջ 81։
50 Տե и С. Т. Еремян., Основные черты общественного строя Армении эллинистиче­
ской эпохи, ИАНАОН, 1-948, № II.
51 Տե’ ս Хеп., АпаЬ., IV , 9, 2 4 , ՏէաԵօ, X I, 19, 9։
 ձա յ ժողովրդի կազմավորման ավարտը
459

Քսենոփ ոնը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ է նա և ե ր կ ո ւ գ յո ւ ղ ' մ ե ջ ը ա պ ա ր ա ն ք -ա մ ր ո ց '

ս ա տ ր ա պ ի հ ա մ ա ր , ի ն չպ ե ս ն ա և պ ա տ ն ե շ ո վ ա մ ր ա ց վ ա ծ մ ի ա յլ գ յո ւ ղ , բ ա յց չի
թվա մ և ո չ մ ի բ ե ր դ , ա վ ա ն , տ ա ճ ա ր ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն կ ա մ ք ա ղ ա ք , ի ն չպ ի ս ի ք
կ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ , և վ կ ա յվ ա ծ ե ն գ ր ա վ ո ր ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո վ և
հնա գիտ ա կա ն պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ա ր դ յո ւ ն ք ն ե ր ո վ ։ Ւ ե ր և ս նա ի ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն չի
հա նդիպ ել դրա նց կ ա մ գ ո ւ ց ե գ ի տ ա կ ց ա բ ա ր է խ ո ւս ա փ ե լ դ ր ա ն ց ի ց , Մի ա վա ն
է հ ի շ ա տ ա կ վ ո ւմ Բ եհի ս տ ո ւն ի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ն վերա բերող
բ ա ժ ն ո ւ մ , որը ե ն թ ա դ ր ա բ ա ր տ ե ղ ա դ ր վ ո ւմ է Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ի հ ա ր ա վ
ա ր և ե լյա ն մ ա ս ո ւմ ։ Ա յս տ ե ղ պ ե տ ք է փ ն տ ր ե լ ն ա և Բ ե հ ի ս տ ո ւն յա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ­
թ յա ն մ ե շ հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ ե ր կ ո ւ բ ե ր դ ը ։ Մ ա ր ա ս տ ա ն ի ն ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց ա յս ն ո ւյն
շ ր ջ ա ն ո ւմ է ի ն գ տ ն վ ո ւ մ մ • թ . ա . V I դա րի ա ռ ա ջի ն կ ե ս ո ւմ հ ա յո ց թ ա գ ա վ ո ր ի
կողմից կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ մ ի շ ա ր ք ա մ ր ո ց ն ե ր ը г ն ո ւ յն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջ ա ն ի ն է վ ե ր ա ­
բ ե ր ո ւ մ մ ի ա մ ր ո ց ի կ ա ռ ո ւց ո ւմ ը Հ ա յկ ա կ ա ն լե ռ ն ա շ խ ա ր հ ի հ յո լ ս ի ս ֊ա ր և մ տ յա ն
մ ա ս ո ւմ , խ ա լղ ա յն ե ր ի ե ր կ ր ռ ւ մ ։ Մ ի բ ե ր դ .է լ հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ է Հ ե ր ո դ ո տ ը ա ր ք ա յա ­
կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ի Հ ա յա ս տ ա ն ո վ ա ն ց ն ո ղ հ ա տ վ ա ծ ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յա ն կ ա պ ա կ ­
ց ո ւ թ յա մ բ 52«

Բ ա զ մ ա թ ի վ տ ա ճ ա ր ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ո վ ա չք ի էի ն ը ն կ ն ո ւ մ ա ր և մ տ յա ն և
ա ր և ե լյա ն Ե փ ր ա տ ի ( Ա ր ա ծ ա ն ի ) հ ո վ ի տ ն ե ր ը ։ Ս րա նք տ ա ճ ա ր ա յի ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ,
գ յո ւ ղ ե ր , ա վ ա ն ն ե ր կ ա մ ք ա ղ ա ք ն ե ր է ի ն , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ա մ ր ա ց վ ա ծ ։ Դ ա տ ե լո վ
ա ն ո ւ ն ն ե ր ի ց , ն ր ա ն ց մ ե ծ մ ա ս ը ա ռ ա ջ ա ց ե լ էր ա ք ե մ ե ն յա ն և ն ո ւյն ի ս կ ն ա խ ա -
ա ք ե մ ե ն յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ։

Ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւ մ է V I — I V դ ա ր ե ր ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն , ա պ ա պ ե տ ք է ա ս ե լ, որ
ո ւր ա ր տ ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ի հ ե տ հ ա մ ե մ ա տ ա ծ ն կ ա տ վ ո ւմ է ք ա ղ ա ք ա յի ն
կ յա ն ք ի ո ր ո շա կ ի հ ե տ ա դ ի մ ո ւ թ յո ւ ն ։ Ա յս փ ա ս տ ը , որը ե ր և ո ւմ է գ ր ա վ ո ր ա ղ­
բ յո ւ ր ն ե ր ի տ վ յա լ ն ե ր ի ց , ի ր հ ա ս տ ա տ ո ւմ ն է գ տ ն ո ւմ ն ա և հ ն ա գ ի տ ա կ ա ն պ ե­
ղ ո ւ մ ն ե ր ի ա ր դ յո ւն ք ն ե ր ի մ ե ջ ։ Ո ւր ա ր տ ա կ ա ն տ ե ր ո ւթ յա ն հ յո ւս ի ս ա յի ն կ ո ղ մ ե ր ի
հ ռ չա կ ա վ ո ր ե ր կ ո ւ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ց Ի ՚ե յշ ե բ ա ի ն ի ն և Ա ր գ ի շտ ի խ ի ն ի լի ն ա վերվա ծ
էի ն V I — I V դ ա ր ե ր ո ւ մ ' մ ե կ ը լր ի վ , ի ս կ մ յո ւ ս ը մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , և ն ր ա ն ց թ ա ղ ա ­
մ ա ս ե ր ը , բ ո ւ ն ի ս կ .շ ե ն ք ե ր ը վ ե ր ա ծ վ ա ծ է ի ն դ ա մ բ ա ր ա ն ա դ ա շ տ ե ր ի ։
Դ րա հ ե տ մ ե կ տ ե ղ մ ի շ ա ր ք ո ւր ա ր տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր հ ա ր ա տ և ո ւմ են ն ա և
ե տ ո ւր ա ր տ ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ ' ժա ռա նգա կա ն, ա ն մ ի ջա կ ա ն կապ
ս տ ե ղ ծ ե լո վ ո ւր ա ր տ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի և հ ա յկ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մ ի ջ և ։ Ա յդ պ ի ս ի
ք ա ղ ա ք ն ե ր է ի ն Վ ա ն ը (ն ա խ կ ի ն Տ ո ւ շ պ ա ն ), Ա ր մ ա վ ի ր ը (ն ա խ կ ի ն Ա ր գ ի շտ ի խ ի -
ն ի լի ի ա ր և ե լյա ն մ ա ս ը ) , է ր ե բ ո ւ ն ի ն , ե ր կ ր ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ե ռ ա զ մ ա վ ա ր չա կ ա ն
կենտ րոնները։
Ս ր ա նց կ ո ղ ք ի ն հ ա յկ ա կ ա ն վ ա ղ մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ հ ի շա տ ա կ ­
վ ո ւ մ ե ն ն ա և ք ա ղ ա ք ա տ ի պ տ ա ճ ա ր ա յի ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր Երի զ ա ն , Ա շտ իշա տ ը և
Ա նի ֊Կ ա մ ա խ ը , ո ր ը ն ա և վ ա ր չա կ ա ն կ ե ն տ ր ո ն է ր ։
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ը տ վ յա լ ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ ա ռ ա ջ ա ն ո ւմ է ի ն գ յո ւղ ա կ ա ն հա ­
մ ա յն ք ն ե ր ի հ ի մ ա ն վ ր ա , ո ր ո ն ք հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ վ ե ր ա ծ վ ո ւմ
էի ն ք ա ղ ա ք ա յի ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ի , Ա յդ ե ր և ո ւ յթ ի ն ո ր պ ե ս կ ա ն ո ն ն ա խ ո ր դ ո ւմ էր

52 Տե՛ս Н е! օ ձ ., V, 52,
 V
460 Հ ա յ ժողովրդի պատմության

գ յո ւղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ն ե ր ի մ ի ա վ ո ր ո ւմ ը ի ր ա ր մ ի ջ և կ ա մ ս ր բ ա վ ա յր ի շո ւր ջ, կ ա մ
ււա ղ մ ա վ ա ր չա կ ա ն կ ե ն տ ր ո ն ի շուրթէ
Ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ե ր ք ի ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն և ս ո ց ի ա լա կ ա ն կ ա ռ ո ւ ց վ ա ծ ■
ր ի ՛մա ս ին ո չի ն չ Հ ա յտ ն ի չ է , բ ա ց ի ա յն , որ Ա ր մ ա վ ի ր ը ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն -տ ա -
ճ ւս ր ա յի ն հ ա մ ա յն ք կ ա ր ո ղ էր չի ն ե լ ա ր դ ե ն ա ք ե մ ե ն յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ ։
Չ ա փ ա զ ա ն ց ս ա կ ա վ ա թ ի վ են տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ը ն ա և հ ա յ հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն
վ ե ր ն ա խ ա վ ի մ ա ս ի ն , ո րի գ ո յո ւ թ յո ւ ն ը , հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն ս ո ց ի ա լա կ ա ն շ ե ր տ ա ­
վ ո ր մ ա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւ մ , ա ն կ ա ս կ ա ծ է « «Կ յո ւ ր ո պ ե դ ի ա յո լմ ս բ ա զ մ ի ց ս խ ո ս վ ո ւ մ
է հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն մ ե շ ձ և ա վ ո ր վ ո ղ վ ե ր ն ա խ ա վ ի , ե ր և ե լի հ ա յե ր ի մ ա ս ի ն , ո ր ո ն ք
ի ր ե ն ց թ ա գ ա վ ո ր ի օ ր ի ն ա կ ո վ ո ւն ե ն ի ն գ ա ն ձ ե ր , հ ա ր ս տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , սեփ ա կա ն
գ ո ւ յք , որն ա ն ց ն ո ւ մ էր ժ ա ռ ա ն գ ա բ ա ր ։
Թ ա գ ա վ ո ր ի ո ր դ ի ն ե ր ի ց ' Տ ի գ ր ա ն ի ց և Ս ա բ ա ր ի ս ի ց բ ա ց ի , հ ի շ ա տ ա կ վ ո ւմ են
նա՛և է մ բ ա ս և Ա ր տ ո լխ ա ս զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս ն ա և սա տ րա ՛պ ի դ ռ ա ն ծ ա ռ ա ­
յո ղ ն ե ր ը ։ Բ ե հ ի ս տ ո ւն յա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ հ ի շ ա տ ա կ վ ո ւմ են Դ ա դա րշիշ
հ ա յ զ ո ր ա վ ա ր ը և Բ ա բ ե լո ն ի ի ն ք ն ա կ ո չ հ ա յ թ ա գ ա վ ո ր ը ' Խ ա լդ ի տ ա յի ո ր դ ի Ա րա -
խան ( կա մ Ա ր խ ա ն )։
Տ ո հ մ ա յի ն ա վ ա գ ա ն ի ն , ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , հ ե տ զ հ ե տ ե վ ե ր ա ծ վ ո ւ մ Էր ս տ ր կ ա ­
տ ե ր ա վ ա գ ա ն ո ւ և նրա շ ա ր ք ե ր ը հ ա մ ա լր վ ո ւմ Էին բ ա ր ձ ր զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ,
վ ա ր չա կ ա ն և հ ա ր կ ա յի ն պ ա շ տ ո ն ե ո ւթ յա ն կ ա մ ք ր մ ա կ ա ն դ ա ս ի ց ։ Տ ո հ մ ա յի ն
ա վ ա գ ա ն ո ւ մ ի մ ա ս ը եր կ ր ի ն ե ր ք ի ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն , ա ր տ ա դ ր ո ղ ա կ ա ն ո ւժ ե ր ի ա ճ ի ն
հ ա մ ը ն թ ա ց , Ա ք ե մ ե ն յա ն կ ա յս ր ո ւ թ յա ն մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ի օ ր ի ն ա կ ո վ , հ ա վ ա ն ա բ ա ր
կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւմ Էր ի ր ս եվւա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ը , օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լո վ ռ ա զ մ ա ­
գերիների կ ա մ ա յլ ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ո վ ս տ ր կ ա ց վ ա ծ մ ա ր դ կ ա ն ց ա շ խ ա տ ա ն ք ը ։
Ա յս հ ա ր ց ո ւ մ ո ր ո շա կ ի դեր պ ետ ք ւէ վ ե ր ա գ ր ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա տ ր ա պ ա յի ն
վ ա ր չո ւ թ յա ն ը , նրա կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն ա պ ա ր ա տ ի և ս ա տ ր ա պ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւ թ յա ն
ա զ դ ե ց ո ւ թ յա ն ը ։ Ա յդ հ ա ս տ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բ ն ո ւ թ ա գ ր ո ղ տ վ յա լն ե ր ը ս ա կ ա վ ա ­
թ ի վ ե ն , բ ա յց ն ր ա ն ք թ ո ւ յչ ե ն տ ա լի ս ս ա տ ր ա պ ա յի ն կ ա ր գ ե ր ի մ ե շ տ ե ս ն ե լ մ ի
գ ո ր ծ ո ն , որը ո ր ո շ չա վ ւո վ , ա յն էլ մ ի ա յն ս կ զ բ ն ա կ ա ն շ ր շ ա ն ո ւմ , կա րող էր
խ թ ա ն ե լ եր կ ր ի ս ո ց ի ա լ- տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը
Ա ք ե մ ե ն յա ն կ ա յս ր ո ւ թ յա ն մ յո ւ ս ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն մ ա ն ո ւ թ յա մ բ հ ա ­
վ ա ն ա բ ա ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ և ս կ ա յի ն ս ա տ ր ա պ ա յի ն տ ի ր ո ւյթ ն ե ր ւ Ք ս ե ն ո փ ո ն ը հ ի ­
շ ա տ ա կ ո ւմ է ա ռ ա ն ձ ի ն գ յո ւ ղ ո ւ մ կ ա ն գ ն ա ծ կ ա մ գ յո ւ ղ ե ր ո վ շ ր ջ ա պ ա տ վ ա ծ ա պ ա ֊
ր յա ն ք ֊ա մ ր ո ց ն ե ր ը , ո ր ո ն ք պ ա տ կ ա ն ե լ ե ն ս ա տ ր ա պ ի ն կ ա մ նրա ե ն թ ա կ ա յի ն 54;
Ի ն չպ ե ս վ ե ր ը տ ե ս ա ն ք , հ ա յկ ա կ ա ն մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ են
Ա ր ո լա ն թ ո լն ի կ ա մ Ե ր ո լա ն դ ո ւն ի ք գ ա վ ա ռ ը ' Վ ա ն ք ա ղ ա ք ի մ ե ր ձ ա կ ա յք ո ւ մ , որը
կ ա ր ո ղ էր Ե ր վ ա ն դ ս ա տ ր ա պ ի գ լխ ա վ ո ր տ ի ր ո ւյթ ը ե ղ ա ծ լ ի ն ե լ ։ Հ ա յտ ն ի է , որ ա -
ք ե մ ե ն յա ն կ ա յս ր ո ւ թ յա ն մ ե ջ ն մ ա ն տ ի ր ո ւյթ ն ե ր ը կ ա ռ ա վ ա ր վ ո ւմ էի ն հ ա տ ուկ
պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի , կ ա ռ ա վ ա ր ի չն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց , ի ս կ ո ր պ ե ս ա շ խ ա տ ո ղ ո ւժ օ գ տ ա ­
գ ո ր ծ վ ո ւ մ էի ն ս տ ր ո ւկ ն ե ր կ ա մ ա ղ ք ա տ ա ց ա ծ հ ա մ ա յն ա կ ա ն ն ե ր ։
Ս ա տ ր ա պ ա յի ն կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն ա պ ա ր ա տ ի գ ո յո ւ թ յա ն մ ա ս ի ն կ ա ր և ո ր է ա յն
տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ը , ը ս տ ո րի հ ո ւյն ե ր ը հ ա ն դ ի պ ո ւմ ե ն Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի

53 Տե՛ս Գ. Ա. ՏիոսյյյւսՏ, Հին հայկական պետության աոաշացումը, էչ 8 3, 8 3 — 8 6 ։

5* Տե՛ս Хеп., Аг.аЬ-յ IV , 4 , 2 , 7 ։
 Հա։ **ղ « վ յ,դ ի կազմավորման ավարս,ը
,61
Հ ,.ս ,.„ ..ի Հ յ» 4 „ „ է ՚

5 5 ' 7 :*փ ?2 % Լ է փ ” ‘г " - * * - * V. 4 Ա-

Ա քե մեն յա ն մ եծա տ ո հմ իկ , աքծա լւյսւ պ ա յա կ. Աւփն-րերդ

Ս ա տ ր ա պ ա յի ն կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն ա պ ա ր ա տ ի կ ա ր և ո ր հ ա ս տ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց
էր ն ա և ս ա տ ր ա պ ա յի ն դ ի վ ա ն ա տ ո ւն ը , որի մ ե շ կ ա ր և ո ր դ ե մ ք էր դ պ ի ր ը ։ Վ եր­
ջ ա պ ե ս , ս ա տ ր ա պ ո ւ թ յա ն զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ թ յո ւն ը ս տ վ ա ր ա ց ն ո ւմ էր
ռ ա զ մ ա կ ա ն , ծ ա ռ ա յո ղ ա վ ա գ ա ն ո ւ շ ա ր ք ե ր ը ։ Պ ետ ք է կ ա ր ծ ե լ, որ ա յս ա վ ա գ ա ­
ն ի ն ն ո ւ յն պ ե ս օ ժ տ վ ա ծ էր հ ո ղ ա յի ն տ ի ր ո ւ յթ ն ե ր ո վ ։
Ա ք ե մ ե ն յա ն ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն հ ե ն ա ր ա ն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ հ ա վ ա ն ո ր ե ն ա -
վ ա գ ա ն ո լ ա յս ն ո ր , ձ և ա վ ո ր վ ո ղ խ ա վ ն է ր , որը հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ մ էր պ ա րսիկ­
ն ե ր ի հ ե տ ։ Տ ո հ մ ա - ց ե ղ ա յի ն ա վ ա գ ա ն ի ն , ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ն , Ա ք ե մ ե ն յա ն ն ե ր ի հա ­
կ ա ռ ա կ ո ր դ ը պ ե տ ք է ե ղ ա ծ լի ն ի և հ ա յկ ա կ ա ն թա գա վորա կա ն դ ի ն ա ս տ ի ա յի
ն ե ր կ ա յա ց ո ւ ց ի չն ե ր ի հ ե տ մ ի ա ս ի ն պ ե տ ք Լ գ լխ ա վ ո ր ե ր հ ա յե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւ­
թ յո ւ ն ը Դ ա ր ե հ Ա -հ դեմ։
462 Հա յ ժողովրդի պատմություն

Ա ք ե մ ե ն յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջ ա ն ի Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն կա րգը Ն.
Ա ղ ո ն ց ը , ի ն չպ ե ս ա ս վ ե ց , տ ո հ մ ա տ ի ր ա կ ա ն է հ ա մ ա ր ե ի ։ Տ ո հ մ ա տ ի ր ա կ ա ն կ ա ր ­
գ ե ր ը , ը ս տ Ա դ ո ն ց ի , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ հա րա տ ևել են մ ի ն չ և մ . թ . ա . I I դա րի
ս կ ի զ բ ը , ե ր բ ս կ ս վ ե լ է ն ր ա ն ց ք ա յք ա յմ ա ն պ ր ո ց ե ս ը 56« Հ . Ս ա ն ա ն դ յա ն ը ա յդ
պ ր ո ց ե ս ի ս կ ի զ բ ը ա վ ե լի վ ա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի հ ետ էր կ ա պ ո ւմ 57։ Ը ս տ ն ր ա , ա ր ­
դեն ա ք ե մ ե ն յա ն շ ր ջ ա ն ո ւմ տ ո հ մ ա տ ի ր ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ա ս տ ի ճ ա ն ա ­
բ ա ր ք ա յք ա յմ ա ն էի ն ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ , ծ ն ո ւն դ տ ա լո վ դ ա ս ա յի ն շ ե ր տ ա վ ո ր մ ա ն ը ,
Ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ հ ա յե ր ը գ տ ն վ ո ւ մ էի ն զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն դ ե մ ո կ ր ա տ ի ա յի ը ն թ ա ց ա ­
շ ր ջ ա ն ո ւմ , ո րը Ա ր տ ա շե ս ի և Զ ա ր ե հ ի օ ր ո ք վ ե ր ա ծ վ ե ց ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր ­
պ ո ւթ յա ն և հ ի մ ք ծ ա ռ ա յե ց ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յա ն ս տ ե ղ ծ մ ա ն հ ա մ ա ր ։
Ս ա կ ա յն հ ե տ ա գ ա յո ւ մ ս ո վ ե տ ա հ ա յ պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը պ ա ը զ ե ց , որ ա ր դ ե ն
մ . թ . ա . V I — I V դ ա ր ե ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ս ա ր ա կ ա ր գ ը վ ա ղ դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն
բ ն ո ւ յթ է ո ւն ե ց ե լ և որ ն ո ւյն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ա ռ ա ջ ա ց ե լ է հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն
պ ե տ ո ւթ յո ւ ն ը 5®« Ա յդ մ ա ս ի ն է վ կ ա յո ւ մ թ ե ր և ս տ ե ր ի տ ո ր ի ա լ, տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ ա ­
պ ե ր ի վ ր ա հ ի մ ն վ ա ծ գ յո ւ ղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ը ։ Գ յո ւղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ի ա ո կ ա յո լ-
թ ւա ն փ ա ս տ ը հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , մ ե զ մ ո տ ե ց ն ո ւ մ է հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա ­
կ ո ւ թ յա ն դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն է ո ւ թ յա ն և պ ե տ ո ւթ յա ն հ ե տ ա ռ ն չվ ո ղ հ ա ր ց ե ր ի ն , թ ե ­
պ ե տ հ ա յտ ն ի է , որ գ յո ւղ ա կ ա ն տ ե ր ի տ ո ր ի ա լ հ ա մ ա յն ք ը ս կ ս ո ւմ է ա ռ ա ջա ն ա լ
դեռևս ն ա խ ն ա դ ա ր յա ն հ ա մ ա յն ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն վերջին
վ ւ ո լլո լմ , պ ե տ ա կ ա ն կ ա ր գ ե ր ի ն ա ն ց ն ե լո ւ ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ , ո ր ո ն ց հա մա ր
գ յո ւղ ա կ ա ն հ ա մ ա յն ք ը ե ր կ ա ր ժ ա մ ա ն ա կ շ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ է մ ն ա լ բ ն ո ր ո շ ե ր և ո ւ յթ ­
ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Ս ո ց ի ա լա կ ա ն շ ե ր տ ա վ ո ր մ ա ն խ ո ր ա ց ո ւ մ ը և գ ո ւ յք ա յի ն ա ն հ ա վ ա ­
ս ա ր ո ւթ յա ն ա ռ ա ջ ա ց ո ւ մ ը , հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն կ ո ւտ ա կ ո ւմ ը հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն մ ի բ ե -
IԼ ե ռ ո ւմ , տ ո հ մ ի կ ա վ ա գ ա ն ո ւ կ ո ղ ք ի ն ն ո ր ե լո ւկ ս տ ր կ ա կ ա ն հ ո ղ ա տ ե ր ե ր ի դա սի
ն ե ր կ ա յա ց ո ւ ց ի չն ե ր ի հ ա ն դ ե ս գ ա լը , ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , շա տ ա վ ե լի ը ն դ գ ծ վ ա ծ չ ա ­
փ ե ր էր ը ն դ ո ւ ն ե լ, ք ա ն կ ա ր ո ղ էր հ ա տ ո ւկ լի ն ե լ տ ո հ մ ա տ ի ր ա կ ա ն կ ա ր գ ե ր ի ք ա յ ­
ք ա յմ ա ն վ ե ր ջ ի ն փ ո ւլի ն ւ Մ ի ք ա ն ի ա կ ն ա ր կ ն ե ր ի ց ե ր ե ո ւ մ է , որ ա յդ ժ ա մ ա ն ա ­
կ ա շ ր ջ ա ն ո ւմ դ ր ա մ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւ թ յա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ա ռ ա ջի ն ճեղքվա ծքներն
էր ա ռ ա ջ ա ց ն ո ւմ հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ն ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւ թ յա ն մեջ։ Քսենոփ ոնր
պ ա տ մ ո ւմ է վ ե ր ն ա խ ա վ ի ն ե ր կ ա յա ց ո ւ ց ի չն ե ր ի դրա մա կա ն ս ե փ ա կ ա ն ո ւթ յա ն
և հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն ։ Դ ր ա մ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ (ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւ մ ը հ ա վ ա ս ­
ս՛1ող ա ռ ա ջի ն ի ր ե ղ ե ն ա պ ա ց ո ւյց ն ե ր ը Ս ո վ ե տ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա ­
յո ւ մ հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ V I— IV դա ր ե ր ի դ ր ա մ ն ե ր ն են կ տ ր վ ա ծ Ա թ ե ն ք ո ւ մ , Մ ի լե -
տ ո լմ և ա ք ե մ ե ն յա ն Ի րա նի վ ւո ղ ե ր ա ն ո ց ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւ մ ։ Ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , հ ա -
յե ր ի , գ յո ւ ղ ա տ ն տ ե ս ո ւ թ յո ւ ն ի ց բ ա ց ի , մ յո ւ ս զ բ ա ղ մ ո ւ ն ք ն ե ր ի մ ա ս ի ն մ ե զ հ ա ս ե լ
են ս ոս կ կ ց կ տ ո ւր տ ե ղ ե կ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ։ Ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , գ ր ա վ ո ր և հ ն ա գ ի տ ա կ ա ն
ն յո ւ թ ե ր ի հ ի մ ա ն վ ր ա կ ա ր ե լի է ը ն դ ո ւն ե լի հ ա մ ա ր ե լ, որ ն ա խ ք ա ն մ ե ր թ վ ա կ ա -

■55 Տե՛ս Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, էջ 39 0 — 391,

56 Տե'ս նույն տեղում, էջ 4 0 6 — 4 1 0 ։
57 Տե՞ս Լ, Մսւնանդյան, Ֆեոդալիզմը հին Հայաստանում, Երևանյ 1934, էշ 248 և հաչ. նույ­
նի' Քննական տեսություն, հատ. Ա, էջ 80 և հաջ. նույնի* П р о б л е м а ОбщеСТВвННОГО СТрОИ
доаршакидской Армении, «Исторические записки», № 15, 1945, էջ 14 և հաջ.,
58 Տե՛ս С. Т. Еремян, Основные черты общественного строя Армения эллинистиче­
ской эпохи; Я1. Ա. Տխրաչյան, Հին հայկական պետության առաջացումը, էջ 94 և հաջորդ։
 Հա յ Ժողովրդի կազմավորման ավարտը
463
ն ո ւ թ յա ն V I — I V դ ա ր ե ր ը , ա շ խ ա տ ա ն ք ի ե ր կ ր ո ր դ մ ե ծ բ ա ժ ա ն ո ւ մ ը ' ա րհեստ ների
ա ն ջ ա տ ո ւմ ը գ յո ւ ղ ա տ ն տ ե ս ո ւ թ յո ւ ն ի ց , հ ա յկ ա կ ա ն մ ի շ ա վ ա յր ո ւ մ ա ր դեն կ ա տ ա ր ,
վ ա ծ մ ի ի ր ո ղ ո ,թ յո ւ ն է ր , Վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն ն ե ր կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ա ռևտ րի զա ր.
գ ա ց մ ա ն մ ա ս ի ն , ո ր ն ա ր դ ե ն տ ա ր բ ե ր վ ո ւ մ էր պ ա ր զ ա պ ր ա ն ք ա փ ո խ ա ն ա կ ո լ.
թ յո ւ ն ի ց , Հ ե ր ո դ ո տ ը հ ի շ ա տ ա կ ո ւմ է ս ե մ ա կ ա ն ա յն ա ռ և տ ր ա կ ա ն ն ե ր ի ն , որոնք
Ե փ ր ա տ ո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ց գ ի ն ի է ի ն ա ր տ ա հ ա ն ո ւմ դեպ ի Բ ա բ ե լո ն , Ա յդ գի ն ո ւ
դ ի մ ա ց , ի ն չպ ե ս ճ ի շտ են ն կ ա տ ե լ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ղ ն ե ր ը , հ ա յե ր ը դ ր ա մ ի ց բա ցի
ա ր ի շ բ ա ն չէ ի ն կ ա ր ո ղ ս տ ա ն ա լ։
V I — I V դ ա ր ե ր ի հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ո ւթ յա ն զ ա ր դ ա ց մ ա ն մ ա կ ա ր դ ա ­
կ ը ո ր ո շ ե լո ւ տ ե ս ա կ ե տ ի ց կ ա ր և ո ր ե ն դ ա ս ա կ ա ր գ ե ր ի ու պ ե տ ո ւթ յա ն կ ա զ մ ա վ ո ր ­
մ ա ն հ ս ւմ ա ր մ ե ծ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւ ն ո ւն ե ց ո ղ տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն հ ի մ ն ա կ ա ն ձևերի'
ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ու ա ն ա ս ն ա պ ա հ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն մ ե զ հ ա ս ա ծ տ վ յա լն ե ր ը ։ Ա յդ
տ վ յա լն ե ր ի ց ե ր և ո ւ մ է , որ ի ն չպ ե ս ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յո ւն ը , ա յն պ ե ս էլ ա ն ա ս ն ա պ ա ֊
հ ո ւթ յո ւ ն ը զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր բ ա ր ձ ր մ ա կ ա ր դ ա կ ի վրա էի ն գ տ ն վ ո ւմ ,
բ ա յց ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ թ յա ն տ ե ս ա կ ա ր ա ր կ շի ռ ը երկ ր ի տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն մ ե շ ա վ ե լի
ն շ ա ն ա կ ա լի ց է ր , մ ի հ ա ն գ ա մ ա ն ք , որ մ ե ծ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ուներ պ ե տ ո ւթ յա ն
ձ և ա վ ո ր մ ա ն ը ն թ ա ց ք ի հ ա մ ա ր ։ Ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ա կ ն հ ա յտ վ ե ր ե լք ը , որ Ք ս ե ­
ն ո փ ո ն ը ն շ ո ւ մ է հ ա յկ ա կ ա ն մ ի ջ ա վ ա յր ո ւ մ , զ գ ա լի չա փ ո վ պ ա յմ ա ն ա վ ո ր ե ց հ ա յ­
կ ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յա ն կ ա զ մ ա վ ո ր մ ա ն պ ր ո ց ե ս ը ։