1.

Փորձարարական հոգեբանության առարկան, խնդիրները

Փորձարարական հոգեբանություն, հոգեբանության ոլորտ, որը զբաղվում է

հոգեբանական ուղղությունների ընդհանուր և սպեցիֆիկ խնդիրների
էքսպերիմենտալ հետազոտությամբ։ Այլ կերպ ասած, այն գիտություն է
հոգեբանական հետազոտության մեթոդների մասին։ Դասականները հասկանում էին
փորձարարական հոգեբանությունը՝ որպես հոգեբանական գիտելիքների համակարգ,
որը ձեռք է բերվել մարդու և կենդանիների վարքի փորձարարական
ուսումնասիրության հիման վրա (Վունդտ, Վուդվորթս, Սթիվենս, Ֆրես և Պիաժետ):
Այս իմաստով՝ փորձարարական հոգեբանությունը հավասարեցվում է գիտականին և
հակադրվում է հոգեբանության փիլիսոփայական, ինտրոսպեկտիվ, սպեկուլյատիվ և
հումանիտար վարկածներին: Փորձարարական հոգեբանությունը հոգեբանության այն
կարևորագույն բնագավառներից է, որը համակարգում է հոգեբանական
ուղղությունների մեծամասնության հետազոտական հիմնախնդիրները և լուծման
ուղիները: Այն միաժամանակ հանդիսնաում է հիմնարար գիտակարգ հոգեբանական
հետազոտությունների մեթոդների մասին: Փորձարարական հոգեբանությունը
հոգեբանության հատուկ տեսակ չէ, այլ ընդհանուր մեթոդաբանական մոտեցում է,
որն ընդգրկում է հոգեբանական գիտության ամենատարբեր ոլորտները:
Փորձարարական հոգեբանության առարկան հոգեբանության այն բնագավառն է, որը
հիմնավորում է հոգեբանությունը, որպես գիտություն կարևորելով փորձի դերը։ Նրա
նպատակն է բացահայտել էքսպերիմենտալ հետազոտության տեսական և
գործնական հիմքը և այդ գիտելիքները օգտագործել հոգեբանության բոլոր
բաժիններում առաջադրված խնդիրները լուծելու համար։ Պրոբլեմատիկ
իրավիճակից դուրս գալու կամ առաջադրված վարկածները ապացուցելու համար
օգնության է հասնում փորձարարական հոգեբանության մեթոդոլոգիական բազան։

Փորձարարական հոգեբանության ստեղծումից ի վեր, քննարկումներ են տեղի ունեցել

այնպիսի հետազոտական մեթոդի կիրառելիության վերաբերյալ, ինչպիսին է փորձը:
Կա երկու հակառակ տեսակետ.

• հոգեբանության մեջ փորձի օգտագործումը սկզբունքորեն անհնար է և անընդունելի;

• հոգեբանությունը որպես գիտություն առանց փորձի անհնար է;

 2 Դիտման մեթոդ, կիրառման հիմունքները

Ընդհանուր գիտական մեթոդներին վերաբերում են. 1. Դիտումը: 2. Գիտափորձը: 3.

Չափումը: 4. Զրույցը: Դիտումը, ինքնադիտման հետ միասին, հանդիսանում է
հնագույն հոգեբանական մեթոդ: Դիտումը օբյեկտի վարքի նպատակաուղղված,
կազմակերպված ընկալումն է և արձանագրումը: Այս մեթոդը կիրառվում է այն
դեպքում, երբ անհրաժեշտ է արձանագրել մարդու բնական վարքը, որտեղ
հետազոտողի միջամտությունը խանգարում է մարդու բնական փոխազդեցությանը
միջավայրի հետ: Դիտումը կարող է կիրառվել ինչպես առանձին, այնպես էլ այլ
մեթոդների հետ համատեղ: Դիտման մեթոդով հետազոտումը կազմված է հետևյալ
փուլերից. 1. Որոշվում է դիտման առարկան, օբյեկտը, իրավիճակը: 2. Ընտրվում է
դիտման արդյունքներն արձանագրող միջոցներ: 3. Կառուցվում է դիտման պլանը:
4. Ընտրվում է արդյունքների մշակման մեթոդ: 5. Կատարվում է մշակում և
ստացված տեղեկատվության մեկնաբանում: Ստուգվող վարկածի
բովանդակությունը թելադրում է դիտման նպատակի առանձնացումը, այսինքն`
ինչ դիտել և ինչպես: Ընդհանրապես դիտման արդյունքների արձանագրումը
կարող է կատարվել դիտման ընթացքում կամ դիտելուց հետո: Վերջին դեպքում մեծ
նշանակություն է ձեռք բերում հետազոտողի հիշողության
առանձնահատկությունները, նվազում է արդյունքների ճշգրտության մակարդակը:

Դիտման տեսակները: Առանձնացնում են դիտման տարբեր տեսակներ` տարբեր

հիմքերից ելնելով: Ըստ կազմակերպման դիտումը լինում է դաշտային, լաբորատոր
և հրահրված` բնական պայմաններում: Դաշտային դիտումը կատարվում է դիտվող
«օբյեկտի» կյանքի համար բնական պայմաններում: Աղճատումն այս իրավիճակի
դեպքում լինում է մինիմալ, բայց այն շատ աշխատատար է, սպասողական բնույթ է
կրում: Լաբորատոր դիտումը թույլ է տալիս ուսումնասիրել մարդու վարքը
հետազոտողի համար ավելի հարմար և վերահսկվող պայմաններում, բայց
արհեստական պայմանները կարող են աղճատել արդյունքները: Իսկ հրահրվածի
դեպքում հետազոտողը հրահրում է օբյեկտի մոտ հոգեբանական որոշակի
դրսևորումներ բնական պայմաններում: Ըստ տևողության` դիտումը լինում է
լոնգիտյուդ, պարբերական և միակ: Լոնգիտուդ դիտումը կատարվում է երկար
ժամանակահատվածում, սովորաբար մի քանի տարի: Այսպիսի
հետազոտությունների արդյունքները գրանցվում են ծրագրերում: Պարբերական
դիտումն անցկացվում է որոշակի, սովորաբար ճշգրիտ տրված
ժամանակահատվածում: Միանգամյա դիտումը սովորաբար ներկայացվում է
առանձին դեպքի ձևով: Առանձնացնում են ընդհանուր և ընտրական դիտում:
Առաջին դեպքում հետազոտողը ֆիքսում է վարքի բոլոր
առանձնահատկությունները, որոնք հասու են մանրակրկիտ դիտման: Երկրորդ
դեպքում նա ուշադրություն է դարձնում միայն վարքի որոշակի բնութագրիչի վրա,
օրինակ գրանցում է միայն ագրեսիայի դրսևորման հաճախությունը: Դիտումը
կարող է լինել բաց և փակ (օրինակ, Գեզելի ապակու միջոցով), ներառված և
չներառված: Ներառվածի դեպքում հետազոտողը հանդիսանում է խմբի անդամ:
Երբ դիտումը բաց է, այսինքն փորձարկվողներն իմանում են, որ իրենց դիտում են,
ապա դրանից կարող է նրանց վարքը փոխվել: Դա մեծապես պայմանավորված է
հեազոտողի անձով: Որոշ ժամանակ անց փորձարկվողները կարող են մոռանալ
հոգեբանին և իրենց պահել բնական: Երբ հետազոտողը թաքնվում է, իսկ դիտման
նպատակները թաքցվում, ապա դա առաջ է բերում լուրջ էթիկական խնդիրներ:
Ներառված դիտման մեթոդի ձևափոխում է հանդիսանում «աշխատանքային
մեթոդը», որը ներառում է նաև ինքնադիտում: Տվյալ դեպքում մեթոդը կիրառողը
միաժամանակ հանդիսանում է և՛ դիտող, և՛ մասնակից: Թվարկված
դասակարգումները չեն հակասում իրար, և իրական կոնկրետ հետազոտությունում
կարող են առաջադրվել դրանց տարբեր տեսակները: Այսպիսով` դիտման
մեթոդում կարելի է առանձնացնել առավելություններ և թերություններ: Դիտման
մեթոդի առավելություններն են. 1. Հավաքում է բնական վարքի վերաբերյալ
փաստեր (կոնկրետ պայմաններում տարբեր օրինաչափությունների
ուսումնասիրություն): 2. Արտացոլվում է կյանքի կոնտեքստը (հնարավոր է
վերլուծել խմբի վարքը): 3. Մարդն ընկալվում է որպես մի ամբողջականություն: 4.
Դիտման ժամանակ հնարավոր է ուսումնասիրել այլ հատկություններ, բացի
նրանցից, որոնք մեզ հետաքրքրում են: 5. Գիտակցված դիտման ժամանակ
անմիջական կապ է ստեղծվում դիտողի և դիտվողի միջև: Թերություններն են. 1.
Դիտվող փաստը և ուղեկցվող երևույթները միախառնված են հանդես գալիս: 2.
Կրկնակի դիտման հնարավորության բացակայություն: 3. Արդյունքները
արձանագրվում են նկարագրական ձևով (բացատրությունները և կարծիքները
իրականում կարող են սխալ լինել): 4. Սուբյեկտիվության մակարդակը բարձր է:

3.Հետազոտական ծրագրերի համեմատական վերլուծություն

Հետազոտական ծրագրի կազմումը փորձարարական հետազոտության փուլերից մեկն է։

Փորձարարական ծրագիրը (պլան) փորձարարական հետազոտության մարտավարական
(տակտիկական) կաոուցվածքն է, որը նախատեսում է գիտափորձում ներառված
գործողությունների հստակ համակարգ: Փորձարարական ծրագրերի դասակարգման հիմնական
չափանիշներն են՝

• մասնակիցների քանակը (անհատ, խումբ),

• անկախ փոփոխականների քանակը և դրանց մակարդակները,
• անկախ փոփոխականների ներկայացման սանդղակի տեսակը,
• փորձարարական տվյալների հավաքագրման վայրը,
• գիտափորձի անցկացման վայրը և պայմանները,
•փորձարարական ներազդման կազմակերպման առանձնահատկություններն ու վերահսկման
ձևերը

Հետազոտականծրագրերիհիմնականտեսակները
Ծրագրեր գիտափորձից Իրական գիտափորձերի Քվագիգիտափորձի
առաջ ծրագրեր ծրագրեր
Հետազոտվող խմբերի Համարժեք փորձարարական Հսկողության
էկվիվալենտության խմբեր ձևավորելու դժվարության դեպքում
բացակայություն կամ ռազմավարության իրական պայմաններում
ստուգիչ խմբի առկայության գիտափորձի անցկացում:
բացակայություն (ռանդոմիղացիա): Ստուգիչ խմբի կամ
Վալիդության երկու կամ ավելի փորձարարական
սպառնալիքները: Փորձարարական ներգործության էֆեկտի
Վերահսկելու սահմանափակ խմբերի առկայաթյուն: չափման սերիաների
հնարավորություններ կամ Միանշանակ առկայություն:
դրանց բացակայություն: պատճառական Փորձարարական
Ներքին վալիդության կապի մասին խմբերի արդյունքների
սպառնալիքների եզրակացության կամ գիտափորձի
նշանակալի քանակության հնարավորություն։ ներգործությունից առաջ
առկայություն և Փոփոխականների և հետո մի խմբի
արտաքին վերահսկման լայն արդյունքների
վերահսկողության հնարավորություններ: համեմատության
հնարավորությունների Գիտափորձի հնարավորություն:
բացակայություն: Ավարտ՝ տարբեր Փոփոխականները
Միանշանակ խմբերում արդյունքները կառավարելու
պատճառական կապի չափելու և համեմատելու սահմանաւիակ
մասին եզրակացության միջոցով: հնարավորությաններ:
անհնարինություն:
Տարբեր հետազոտական ծրագրերի հիմնական առավելությունները և թերությունները

Հետազոտական Առավելություններ թերություններ

ծրագիր
Փորձարարական Հնարավոր է ճշգրիտ Անբնական պայմաններ:
մեթոդ վերահսկել: Առկա են
Հնարավոր է պատճառների ներթափանցող գործոններ:
մասին եզրահանգումը: Դժվար է գնահատել
Հնարավոր են ճշգրիտ բարդ վարքը
չափումները: Դժվար է իրականացնել
Հնարավոր է տեսության փորձնական
ստուգումը: չնախատեսված
հետազոտում:
Կորելյացիոն Փոփոխականների միջև Պատճառների մասին
հետազոտություն կապերի բացահայտում: եզրակացությունները:
Հնարավոր են ճշգրիտ Դժվար է իրականացնել
չափումներ փորձնական:
Սակավ են ներթափանցող Պահանջվում է
գործոնները մասնակիցների մեծ
քանակ:
Հարցարաններ. Ցուցանիշների Հնարավոր չէ
Թեստավորամ արդյունավետ պատճառների մասին
հավաքագրում: Հնարավոր եզրակացություն անել:
է գնահատել կարծիքները ն Դժվար է վերստուգել
դիրքորոշումները: ինքնագնահատականները:
Հնարավոր չէ ընտրանքի
անկողմնապահ
կազմավորումը:
Արխիվային Չի պահանջում լրացուցիչ Հաճախ են անհասանելի
հետազոտություն տվյալների հավաքագրում։ փաստերը։ Տվյալները
Հնարավոր է բացահայտել գրանցում են անհայտ
վարքի յուրահատուկ մասնագետները։
նմուշներ:
Հնարավոր է առանց
ուղղակի
ներկայության/դիտման
ուսումնասիրել
իրադարձությունները։
Ազգագրական Հնարավոր է նկարագրել Փոփոխականները
(էթնոգրաֆիկ} անծանոթ իրավիճակներ անվերահսկելի են: Ճշգրիտ
հետազոտություն Հնարավոր է նկարագրել չափումներն անհնար են
վարքի բարդ Դժվար է եզրակացնել
դրսևորումներ: ներազդող պատճառների մասին:
գործոնները սակավ են
Դիտումներ Ցուցանիշների գրանցման և Փոփոխականները
բնական ընդհանրացման իրական անվերահսկելի են:
պայմաններում միջավայր: Ներազդող Տվյալների
գործոնները սակավ են։ անարդյունավետ
հավաքագրում:
Դժվար է պատճառների
մասին եզրակացություն
անել
Առանձին դեպքի Հնարավոր է հետազոտել Փոփոխականները
պատմություն բացառիկ դեպքեր։ անվերահսկելի են:
Բարդ վարքի Տվյալների
նպատակային անարդյունավետ
ուսումնասիրում: հավաքագրում:
Դժվար է պատճառների
մասին եզրակացություն
անել:
4. Հոգեբանական գիտափորձերի արտեֆակտներ։ Էֆֆեկտներ
Արտեֆակտ – ոչ իրական, կեղծ փաստ։
Արտեֆակտերը փորձերի արդյունք են, որոնք տեղի են ունենում
ուսումնասիրության կատարման շեղումների կամ կիրառած մեթոդների
թերությունների պատճառով։
Արտեֆակտերի պատճառ հոգեբանական հետազոտության մեջ կարող է լինել
ինչպես բուն միջավայրը, այնպես էլ հետազոտողի գործունեությունը։ Արտեֆակտեր
կարող են առաջանալ նաև փորձի սխալ ընթացակարգի դեպքում, երբ օրինակ
հետազոտողը չի կարողանում կանխատեսել այն գործոնները, որոնք փոխում են
փորձարկվողների վարքը։
Ահա ամենատարածված արտեֆակտերը որոնք հոգեբանները հայտնաբերել են
իրենց սեփական փորձից․
Պիգմալյոնի /կամ Ռոզենտալի/ էֆֆեկտ
Փորձարարը, ով հստակ հավատում է վարկածի կամ տեղեկատվության
հուսալիությանը, անգիտակցաբար այնպես է գործում, որ ստանա համապատասխան
արդյունքները, որոնք կհաստատեն իր վարկածը։ Սա կոչվում է Պիգմալյոնի էֆֆեկտ։
Ռոզենտալի փորձի ընացքում մասնակիցներին հանձնարարվել էր վերահսկել
լաբիրինթոսում առնետների վարքին։ Մասնակիցների մի խմբին ասվել էր, որ
առնետը խելացի է, մյուս խմբին ասվել էր, որ առնետը հիմար է։ Արդյունքում երկու
խմբերն էլ ստացան այնպիսի տվյալներ, որ դա հաստատեցին։
Ռոզենտալը նշեց, որ արտեֆակտեր առաջանում են փորձարարի հետևյալ
քայլերի արդյունքում․

● Փորձարարի ակնկալիքերը որոշում են ստացված արդյունքների բնույթը

● Փորձարարի կողմից այն փաստի գիտակցումը, որ նա հակում ունի իր

ակնկալվող տվյալները ստանալու, կարող է հանգեցնել հակառակ էֆեկտի,

այսինքն, նա կարող է սկսել փնտրել այնպիսի տվյալներ, որոնք հատուկ
հակասեն իր վարկածին, որպեսզի նա չթվա կողմնակալ։
 ● Այն փորձարարները, որոնք ի սկզբանե ստանում են «լավ» տվյալներ, ձգտում

են հետագայում դրանք ավելի լավացնել, իսկ նրանք, ովքեր ստանում են

«վատ» տվյալներ, հետագայում ինքնաբերաբար ավելի են վատացնում դրանք։

● Փորձարարի կողմնակալության էֆեկտը արտահայտվում է նրանում, որ նա

ակամա «կեղծում է» տվյալները կամ փորձարկվողին հուշում է փորձի

ընթացքում։ Նա ուղղակի անգիտակցաբար «սատարում է» փորձարկվողի այն
գործողությունները, որոնք հաստատում են իր վարկածը։

● Կողմնակալության էֆեկտը դրսևորվում է ինտոնացիայի մեջ, ինչպես նաև

տեսաելի է դառնում ժեստերի, միմիկաների միջոցով, եթե փորձարկվողը և

փորձարկողը տեսնում են իրար փորձի ընթացքում։ Այս էֆեկտը ավելի ուժեղ է
արտահայտվում, եթե փորձարկողը և փորձարկվողը միմյանց ճանաչում են,
ինչպես նաև այն ավելի արտահայտված է կանանց մոտ։

Արտեֆակտերը չեզոքացնելու համար անհրաժեշտ է ավելացնել

հոտազոտողների թիվը, վերահսկել նրանց վաքագիծը, իրականացնել հատուկ
ուսուցում և վարժանքներ, անհրաժեշտ է նրանցից թաքցնել հիմնական վարկածը,
փորձարկողի և փորձարկվողի միջև կոնտակտը պետք է մինիմալացվի։
Ֆոքսի էֆեկտ
Երբ փորձարկողը չափազանց դրական տպավորություն է թողնում
մասնակիցների վրա, դա մասնակիցների մոտ առաջացնում է մեծ չափով
վստահություն, էնտուզիազմ ու նրանց մոտ չի առաջանում քննադատութուն։ Օրինակ,
դասախոսը կարող է թաքցնել իր ցածր մակարդակը, թեմայից տեղեկություն
չունենալու փաստը և ուսանողները վստահ կլինեն, որ ինչ-որ բան սովորեցին իրենից։
Այս օրինակում դերասանը ստանձնել էր դասախոսի դեր և կարդում էր
դասախոսություն ուսանողների համար։ Դասախոսության նյութը գիտական ոճի մեջ
էր, բայց բացարձակապես չէր համապատասխանում թեմային, թերի էր, չուներ
վերջաբան, պարունակում էր բազմաթիվ հակասող նյութեր և տրամաբանական չէր։
Բայց դերասանը կարդում էր շատ վառ, գրավիչ, էքսպրեսիվ և արդեն գրավել էր
լսարանը։
 Ֆոքսի էֆեկտը փաստում է, որ շատ հնարավոր է առաջանան արտեֆակտեր այն
դեպքում, երբ մասնակիցը չափազանց վստահում է փորձաարկողին։ Փորձարկողը
փորձի ժամանակ պետք է լինի հնարավորինս հանգիստ և ցույց չտա բուռն
էմոցիաներ։

Առաջին տպավորության էֆեկտ

Տեղեկատվությունը, որը մենք ստանում ենք ամենասկզբում, ամենամեծ
ազդեցությունը ունի անձի գծերի գնահատման վրա։ Եթե ավելի ուշ ստացված
տեղեկատվությունը հակասում է սկզբում ստացված տեղեկատվությանը /այսինքն,
արդեն իսկ ձևավորված տպավորությանը/, ապա այն մերժվում է։
Պլացեբոյի էֆեկտ
Այս էֆեկտը հաստատել են բժիշկները։ Այն հիմնված է բժիշկի /կամ փորձարարի/
կողմից դիտավորյալ կամ չգիտակցված ներշնչման վրա, որ այս որոշակի գործոնը
/դեղահաբ, գործողություն/ կհանգեցնի ցանկալի արդյունքի։ Այդ գործոնը իրականում
ոչինչ չի փոխում․ փորձարկվողի կամ հիվանդի հավատքն ու ներշնչանքն է փոխում
ամեն ինչ։
Հորթոնի էֆեկտ
Այս էֆեկտի էությունը այն է, որ նորույթի և փորձի նկատմամբ հետաքրքրության
պայմանները, հետազոտության նկատմամբ մեծ ուշադրությունը հանգեցնում են
չափազանց դրական արդյունքների, ինչը խեղաթյուրում է իրականությունը և
ստիպում հեռանալ դրանից։
Լսարանի էֆեկտ
Ցանկացած հետազոտողի ներկայություն, ներառյալ հենց փորձարարը կամ իր
օգնականը, փոխում է հետազոտվողի վարքը որոշակի գործունեություն կատարելիս։
Օրինակ, սպորտսմենները հանրության առջև ավելի լավ ցուցանիշներ են գրանցում,
քան փորձի ժամանակ։ Նույնն է նաև դաս պատասխանելիս և այլն։ Մարդու վարքի
վրա ազդեցույուն է ունենում ոչ թե ցանկացած կողմնակի անձ, այլ հենց այն անձը, ով
կամարվում է հեղինակավոր և կարող էգնահատական տալ իր արածին։
5. Մ1 ․․․ Մ4 տետրաոիդ համակարգի դասակարում

Մ1-ը մեթոդաբանական մոտեցումն է, սխեմայի ամբողջական բնութագրման համար

նպատակահարմար է նկարագրել Մ4 լրացուցիչ նշանը, որը ենթադրում է
հետազոտության ոչ փորձարարական մեթոդներ: Այսպիսով ձևավորվում է
հոգեբանական հետազոտության տետրոիդ (հուն. τετρά - չորս) կառուցվածք որն ունի
«ճկունություն» և որոշակի «հանդուրժողականություն» դրա ռազմավարության և
իրականացման գործընթաց: Այս մոտեցումը համապատասխանում է էմպիրիկ
հետազոտության կազմակերպման մեթոդների գոյությունունեցող
դասակարգումներին, այսպես կոչված էքսպերիմենտալ և քվազիէքսպերիմենտալ
ծրագրեր [7], համեմատական և գենետիկական մեթոդներ (մե- թոդաբանական
մոտեցում): Չնայած դրանք վերաբերում են հետազոտական գործունեության
միջոցներին, սակայն հետազոտական միջոցների հիերարխիայի այն օղակն են, ուր
կարելի է առնվազն առանձնացնել հինգ մակարդակներ. 1. մեթոդիկայի, 2.
մեթոդական հնարի, 3. մեթոդի, 4. հետազոտության կազմակերպման, 5.
մեթոդաբանական մոտեցման: Փորձարարական հոգեբանության դասագրքերում և
հետազոտական աշխատանքնե- րում «մեթոդ» եզրույթն օգտագործվում է բոլոր
մակարդակների համար: Օրինակ, հոգե- ֆիզիկայում գոյությունունենմիջին սխալի,
սահմանների մեթոդներ, սոցիալական հո- գեբանությունում կոնտենտ վերլուծության,
փորձագիտական գնահատման մեթոդներ, հոգեդիագնոստիկայում` պրոյեկտիվ, իսկ
զարգացման հոգեբանությունում` հոգեգենե- տիկական մեթոդը և որպես նրա
տարատեսակ` երկվորյակների մեթոդը: Եթե քննարկենք մեթոդների դասակարգման
բունհոգեբանական յուրահատկությունը, ապա անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել
թեստավորման մեթոդի վրա, որի առանձնացումը դիտարկվում է վերջին տասը,
տասնհինգ տարիների հետազոտություններում: Այս օրինակներում չենք կարող
գիտական տրամաբանության խախտում փաստել, սակայն երբեմն հատկապես
երիտասարդ գիտնականների և ուսանողների շրջանում նկատվում են նյութի
ընկալման սեմանտիկ դժվարություններ: Տվյալ դեպքում կքննարկենք մեթոդը որպես
հետազոտողի և իր ավանդական հասկացմամբ օբյեկտի փոխհարաբերման միջոց և
մասնակիորեն կանդրադառնանք մեթո- դական մոտեցումներին (Մ1 և Մ2
մակարդակներում): Այս մակարդակներում գործում է փորձարարական մեթոդների
կարգային դասակարգման դասական սխեման` դիտում, գիտափորձ, չափում և նրա
ածանցյալները [1]: Այսպիսով, շարադրանքից դուրս են մնումկոնկրետհոգեբանական
փորձարարական մեթոդիկաները, տեխնիկաները, գիտափորձի պլանավորման
մեթոդները և այլն: Հոգեբանական հետազոտությունում կիրառվող վերոհիշյալ
մակարդակային դասակարգումն իր կառուցվածքով մոտ է նրան, ինչ առաջարկել են
Վ. Ն. Դրուժինինը, Գ. Դ. Պիրյովը և այլոք [2, 3, 8]: Դիտարկենք Բ. Գ. Անանևի և
բուլղար հոգեբան Գ. Դ. Պիրյովիկողմից առաջարկված հոգեբանական
հետազոտության մեթոդների ամփոփ դասակարգումը: Ընդ որում, որպեսինքնուրույն
մեթոդներ առանձնացվում են դիտումը (օբյեկտիվ անմիջական և միջնորդավորված,
սուբյեկտիվ անմիջական և միջնորդավորված), գիտափորձը (լաբորա- տոր, բնական և
հոգեբանամանկավարժական), մոդելավորումը, հոգեբանական բնութագրումը, օգնող
մեթոդները (մաթեմատիկական, գրաֆիկական, բիոքիմիական և այլն), յուրահատուկ
մեթոդական մոտեցումները (գենետիկական, համեմատական և այլն): Այս
մեթոդներից յուրաքանչյուրը բաժանվում է մի շարք այլ մեթոդների: Այսպես, օրինակ,
դիտումը (միջնորդավորված) բաժանվում է հարցաթերթերի, հարցարանների,
գործունեության արդյունքների վերլուծության և այլն: Ավելի ուշ Բ. Գ. Անանևն
առաջարկել է մի փոքր այլ դասակարգում. 1. կազմակերպական, 2. փորձարարական,
3. արդյունքների վերլուծության, 4. մեկնաբանման մեթոդներ: Կազմակերպչական
մեթոդների շարքում է նա դասել համեմատական, լոնգիտյուդա- յին, համակարգային
մեթոդները: Մեթոդների երկրորդ խմբում են հայտնվել դիտարկման մեթոդները
(դիտում, ինքնադիտում), գիտափորձը (լաբորատոր, դաշտային, բնական և այլն),
հոգեդիագնոստիկ, գործունեության գործընթացի և արդյունքների վերլուծությունը
(պրաքսոմետրիկ մեթոդներ), մոդելավորումը և կենսագրական մեթոդը: Առանձին
խումբ են կազմում տվյալների մաթեմատիկական և վիճակագրական վերլուծության և
որակական բնութագրման մեթոդները, մեկնաբանողական մեթոդները, ինչպես նաև
գենետիկական (ֆիլո և օնթոգենետիկական) և կառուցվածքային (դասակար- գում,
տեսակավորում և այլն) մեթոդները: Այս դասակարգման մեջ բացակայում է հոգե-
բանական հետազոտության տեսական մեթոդների առանձնացումը (հոգեբանական
գիտելիքի կարևոր բաժին), սակայն միևնույն ժամանակ առանձնացված է «միջանկյալ»
մեթոդների դաս փորձարարականների և տեսականների միջև, այն է
փորձարարական հետազոտության արդյունքների ներկայացման, մշակման,
մեկնաբանման մեթոդները: Մ. Ս. Ռոգովինի և Գ. Վ. Զալևսկու աշխատանքներում
քննարկվում է հոգեբանական հետազոտության մեթոդների դասակարգման
հեղինակային մոտեցում: Հեղինակների կարծիքով մեթոդը ճանաչողության
գործընթացում օբյեկտի և սուբյեկտի փոխհարաբե- րություններիորոշ
հատկությունների արտահայտումն է [10]: Նրանք հիմնական մեթոդ- ներիթիվը
հասցնում են վեցի. 1. հերմենևտիկական մեթոդ, որը համապատասխանում է
գիտության չբաժանված վիճակին (սուբյեկտնուօբյեկտըչեն հակադրվում, մտային
գործողությունը և գիտության մեթոդը նույնական են), 2. կենսագրական մեթոդ`
հոգեկանի մասին գիտության մեջ ճանաչողության ամբողջական օբյեկտի
առանձնացում, 3. դիտում` ճանաչողության օբյեկտի և սուբյեկտի տարբերակում, 4.
ինքնադիտում` սուբյեկտի վերածումն օբյեկտի նախորդող տարբերակման հիման
վրա, 5. կլինիկական, ուր առաջին պլան է մղվում արտաքին դիտվող
երևույթներիցներքին մեխանիզմների անցման խնդիրը, 6. գիտափորձը` որպես
ճանաչողության սուբյեկտի ակտիվ հակադրում օբյեկտին, որի ընթացքում հաշվի է
առնվում սուբյեկտի դերը ճանաչողության գործընթացում: Այս
մոտեցումըհոգեբանորեն հիմնավորված է և փորձարարական մեթոդների դասա-
կարգման համար օժտված է մի շարք առավելություններով: Սակայն որոշ դեպքերում
այն ընդունելի չէ կիրառական հոգեբանության այնպիսի մեթոդների համար,
ինչպիսին մոդելավորումն է կամ արագ հոգեդիագնոստիկ մեթոդները:
Գոյությունունենհոգեբանական հետազոտման մեթոդների բնութագրման և դասա-
կարգման նաև այլ մոտեցումներ, սակայն գործնականում նույնացվում են հոգեբանա-
45 կան հետազոտության փորձարարական մեթոդները և հոգեբանական մեթոդներն
ընդ- հանրապես, որը դժվարացնում է այս կամ այն մոտեցման յուրահատկության
որոշարկումը: Այլ գիտությունների նմանությամբ հոգեբանությունում նույնպես
առանձնացվում են մեթոդների երեք դասեր. 1. փորձարարական, որոնցում
իրականացվում է հետազոտության սուբյեկտի և օբյեկտի արտաքին իրական
փոխհարաբերություն, 2. տեսական, երբ սուբյեկտը փոխհարաբերվում է օբյեկտի
մտային մոդելի հետ (ավելի ճիշտ հետազոտության առարկայի հետ), 3. մեկնաբանում
և բնութագրում, որոնցումսուբյեկտը «արտաքնապես» փոխհարաբերվում է օբյեկտի
նշանասիմվոլային պատկերացման հետ (գրաֆիկներ, աղյուսակներ,
գծապատկերներ): Վ. Ն. Դրուժինինը գտնում է, որհոգեբանական հետազոտության
տեսական մեթոդնե- րինպետք է դասել. 1. դեդուկտիվ մեթոդը (աքսիոմատիկ և
հիպոթետիկ-դեդուկտիվ), այլ կերպ ասած` ընդհանուրից մասնավորին,
աբստրակտից կոնկրետի. նրա արդյունքն է լինումտեսությունը, օրենքը և այլն, 2.
ինդուկտիվ մեթոդը, այսինքն մասնավորից ընդհանուր գնացող փաստերի
ընդհանրացում. նրա արդյունքն է ինդուկտիվ հիպոթեզը, օրինաչափությունը,
դասակարգումը, համակարգումը, 3. մոդելավորման մեթոդը, որը
համանմանությունների (անալոգիաների) մեթոդի կոնկրետացումն է մասնավորից
մասնավոր մտահանգման ճանապարհով, երբ առավել բարդ օբյեկտի նմանակի
դերում վերցվում է առավել հեշտը և հետազոտողի համար հասանելին: Այս մեթոդի
կիրառման արդյունք է օբյեկտի, գործընթացի, վիճակի մոդելը: Հոգեբանության
տեսական մեթոդներից պետք է տարբերել ներհայեցողական հոգե- բանության
մեթոդները, որոնք սկիզբ են առնում այսպես կոչված փիլիսոփայական հո-
գեբանությունում: Մտահայեցողությունը հենվում է ոչ թե գիտական փաստերի և
փորձա- րարական օրինաչափությունների վրա, այլ հիմնավորվում է հայեցակարգի
հեղինակի միայն անձնային գիտելիքում (սուբյեկտիվ իրականություն, ինտուիցիա)
[9]: Մտահայեցողական հոգեբանը, ինչպես փիլիսոփա, ծնում է հոգեբանական
իրողության կամ նրա առանձին բաղադրիչների անձնային տեսանկյունից ընդունելի
մոդելներ (անձի, շփման, մտածողության, ստեղծագործության, ընկալման և այլ
տեսություններ): Արդյունքներն են ուսմունքներ, այսինքն որոշակի ամբողջական
մտային արդյունք, որնիրմեջ միավորում է ռացիոնալ և իռացիոնալ գիտելիքի գծեր`
հավակնելով որոշակի 46 իրողության ամբողջական և եզակի բացատրության և
չենթադրելով փորձարարական հետազոտման միջոցովիր ֆալսիֆիկացիան
(հերքումը): Մենք հատուկ առանձնացրեցինք տեսական մեթոդի
առանձնահատկությունները, քա- նի որորոշ հեղինակներ իրենց
հետազոտություններում չափազանց շատ են տարվում միակողմանի, մակերեսային
փիլիսոփայական մտորումներով և մոռանում են խնդրի հո- գեբանական էության
մասին: Հոգեբանական գիտությունը պահանջում է փորձարարա- կան դիտարկումներ
և փորձարկում մտային կառույցների ստուգման համար, որոնք հա- ճախակի
վերածվում են գիտական տեսությունների և ընկալվում որպես այդպիսին [7]: Տվյալ
դեպքում խոսքը գնում է ոչ այնքան ռացիոնալության գաղափարի «վարկաբեկման»
մասին, որքան ցանկացած գիտական հետազոտությունում «անհատական և
մասսայական գիտակցության» առաջնայնության մասին, իսկ գիտակցությունը չի
կարող հանդես գալ որպես ռացիոնալության իրական չափանիշ, քանի որ նրան
յուրահատուկ են երևույթների և իրադարձությունների մեկնաբանման իռացիոնալ
ձևեր: Մեր կարծիքով հետազոտական ռազմավարության, արդյունքների
մեկնաբանման կամ ներկայացման ձևերի ընտրության ժամանակ պետք է հետևել
«ապացուցողական» սկզբունքին, որընույնիսկ ժամանակակից անարխիկ տեսության
ներկայացուցիչ Պ. Ֆե- յերաբենթի տեսանկյունից «լիովին ընդունելի է, քանի որ … նա
ով հավատում է տրամա- բանական ապացուցմանը, չի կասկածում, որ
Բանականության հայտնագործություննե- րը առավել մեծ արդյունքներ են տալիս,
քան մերկրքերի անսանձ խաղը» [12]: Հեղինակները, ովքեր զբաղվում են մեթոդների
հիմնախնդրով, իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնում են այս կամ այն մեթոդների և
մեթոդիկաների առանձնահատկությունների մանրամասն նկարագրմանը, որն
անկասկած մեծ նշանակություն ունի: Հաճախ մեծ ուշադրություն է դարձվում
մեթոդների համագիտական տեսական բնութագրմանը` առանց հաշվի առնելու
հոգեբանության մեջ դրանց իրականացման յուրահատկությունը: Վերջին խնդրի վրա
առավելապես կենտրոնացած է մերմոտեցումը, հատկապես հե- տազոտության
հոգեբանական մեթոդների հիմնավորման, դրանց համակարգերի, տրա-
մաբանության և կիրառման ռազմավարությունների յուրահատկությունների վրա` ի
տարբերություն դրանց համանմանությունների այլ գիտություններում: Հոգեբանական
հետազոտության մեթոդների դասակարգման տարբերակները ներկայացված են նկար
5-ում:

6. Հետազոտության հոգեֆիզիոլոգիական մեթոդները

Հոգեֆիզիոլոգիական մեթոդները կապված են մարդու վեգետատիվ նյարդային
համակարգի վիճակի գնահատման հետ։ Այս մեթոդների օգնությամբ ստացված
տեղեկատվությունը թույլ է տալիս պատկերացում կազմել գիտաափորձի
պայմաններում մարդու գործառնական համակարգի, հուզական վիճակների մասին,
ինչպես նաև նրա պատրաստակամության մասին՝ առաջիկայում գործունեություն
ծավալելու վերաբերյալ։
 Այս մեթոդներից են․

● Էլեկտրոէնցեֆալոգրաման (ԷԷԳ) /Հատուկ ամրակների միջոցով էլեկտրոդներ

են դրվում ճակատին և ձեռքի ափի մեջ 30 վրկ-ով/

● Էլեկրտոմաշկային դիմադրության գրանցում (ԷԴԳ) /Բնութագրում է

բարձրակարգ վեգետատիվ կենտրոնների գրգռման մակարդակը/

● Կվազիստացիոնար պոտենցիալի գրանցում (ԿՊԳ)

● Ռեակցիայի ժամանակը (Որոշվում է ռեակցիայի արագությունը, լուսային

ազդանշանի ժամանակ փորձարկվողը պետք է հնարավորինս արագ սեղմի

կոճակը ու անջատի լույսը)

● Տեպինգ թեստ (ՏԹ) /Ուսումնասիրում է մարդու արագությունը, մարդ պետք է

10 վրկ-ի ընթացքում հնարավորինս արագ հարվածի հաշվիչին/

● Տրեմոմետրիա (Տր․) /Վերին վերջույթների դիստալ հատվածների փոքր

տատանումների (տրեմորի) գրանցման մեթոդիկան է, լինում է ստատիկ և

դինամիկ/
Ի տարբեություն մնացած մեթոդների ԷԷԳ-ն հուսալի է և ճշգրիտ։
Օրինակ, մարդու հոգեկան աշխատունակության օպերատիվ վերահսկման
մեթոդներից է գլխուղեղի ԿՊԳ-ն։ Դրա մեծություններն արտահայտում են մարդու
հոգեկան աշխատունակության վիճակը, ընկալելու և մշակելու նրա
ընդունակությունները, որոշում կայացնելը։

7.Հոգեչափում

Հոգեչափական մոտեցումը,որը հոգեբանության մեջ զուգորդվում է ինտելեկտի և

մարդկային ընդունակությունների գնահատման (Ֆ. Հալտոն) մեթոդների ստեղծման
հետ, սերտորեն կապված է նաև հոգեֆիզիկական տեսությունների հետ (է. Վեբեր, Հ.
Ֆեխներ)։Հոգեչափումը թույլ է տալիս ստեղծել անձի հոգեբանական որակների և
գործունեության բնութագրիչների գնահատման ադեկվատ համալիր մեթոդիկա:
Հոգեբանական գիտափորձում չափումը հիմնարար տեղ է զբաղեցնում:Առանց
գիտափորձի իմացության և դրա տեխնիկաների ճշգրիտ կիրառման պրակտիկ
հոգեբանի գրագետ և արդյունավետ աշխատանքն անհնար է:
Հետազոտության կազմակերպումը ներառում է մի կողմից՝ հոգեբանական
ուսումնասիրման օբյեկտի մոդելավորումը,վարկածի ձևավորումը,փորձարարական
ներազդման իրականացումը՝օբյեկտին գիտափորձի վարկածին
համապատասխանեցման նպատակով, մյուս կողմից՝ գիտափորձի
պլանավորումը,ստացված տեղեկատվության մշակումը, դրա վերլուծությունը և
թղթաբանական (հրապարակումները) հաշվետվության

(գիտահետազոտական) ձևակերպումը։

Հոգեչափական տեսությունը հետազոտողներին և հոգեբաններին ապահովում է

մաթեմատիկական մոդելներով,որոնք կիրառվում են առանձին առաջադրանքների
պատասխանների և թեստերի վերլուծության մեջ:

Փորձարարական հետազոտությունների համար հատուկ կարևորություն ունի

կիրառական հոգեչափումը,որը զբաղվում է կոնկրետ թեստային տվյալներում
մաթեմատիկական մոդելների և վերլուծական արարողակարգերի
ներդրմամբ:Տարբերակում են հոգեչափական վերլուծության չորս բնագավառ.

 նորմավորում և հավասարեցում,
 հավաստիության գնահատում,
 վալիդության գնահատում,
 առաջադրանքների վերլուծություն:

Հոգեբանական գիտափորձում,հոգեչափական մոտեցման առավել խորն

ուսումնասիրման համար,անհրաժեշտ է դիտարկել չափագիտություն և
կենսաչափում հասկացություններն ու դրանց մեկնաբանությունը:

Կենսաչափում (biometric).Կենսաչափումը գիտություն է,որն ուսումնասիրում է

կենսաբանական և վարքաբանական բնութագրերը։Կենսաչափման տեխնոլոգիաները
օգտագործում են կենսաբանական և վարքաբանական տեղեկատվությունն անձի
նույնականացման կամ մարդու հոգեկան վիճակի ախտորոշման
համար:Կենսաչափական տեղեկատվությունն ինչ-որ կենսաբանական հատկություն
ուսումնասիրող տեղեկատվություն է,օրինակ,ապարատի կամ տեսագրող սարքերի
տված տեղեկատվությունը: Կենսաչափական տվյալները կարելի է բաժանել երկու
հիմնական դասի.

1. Ֆիզիոլոգիական,որը վերաբերում է մարմնի կազմվածքին:Օրինակ՝

մատնահետքեր, դեմքի ճանաչում,ԴՆԹ,ձեռքի ափը,աչքի
ցանցաթաղանթը,հոտ, ձայն:
2. Վարքային՝ կապված մարդու վարքի հետ: Օրինակ՝ քայլվածք, խոսք:
3. Հիմնական նկարագրությունները կիրառվում են կենսաչափական
սարքավորումների ոլորտում։
4. Ունիվերսալություն՝ ամեն մարդ պետք է ունենա չափվող բնութագրիչներ:
5. Յուրահատկություն.Որքանով է մարդը տարբերվում մյուս մարդկանցից
կենսաչափական տեսանկյունից:
6. Կայունություն.Չափվում է, թե որքանով են ընտրված կենսաչափական գծերն
անփոփոխ ժամանակի և ծերացման գործընթացում:
7. Չափման իրականացման դյուրամատչելիություն:
8. Հավաստիություն. Տեխնոլոգիաների հավաստիության աստիճանը:

Չափագիտությունը(մետրոլոգիա – metrology) չափումների,մեթոդների միասնության

ապահովման մասին գիտություն է,որն ուսումնասիրում է պահանջվող ճշգրտությանը
հասնելու միջոցները:Գիտության,տեխնիկայի, նոր տեխնոլոգիաների ստեղծման,
չափման միավորների և միջոցների զարգացման հետ մեկտեղ, մեր կյանքում օրեցօր
տարածում է գտնում չափումների կիրառությունը:Անընդհատ աճում է ճշգրտության
պահանջը չափումների նկատմամբ:Այսպիսի պայմաններում,որպեսզի լուծվեն
չափման, չափագիտական և չափումների միասնության ապահովման խնդիրները,
պետք է միասնական գիտական և օրենսդրական հիմք, որը կապահովի որակյալ
չափումներ պրակտիկ գործունեության մեջ՝անկախ անցկացման վայրից և
նպատակից:Այդպիսի հիմք է հանդիսանում չափագիտությունը:Ներկայումս չափումը
և չափագիտությունը հարում են կյանքի բոլոր ոլորտներին:Դեռևս նոր ծնված մարդը,
որը չունի անուն, դառնում է չափման
օբյեկտ:Կյանքի առաջին րոպեներին նրա հանդեպ կիրառվում է չափման միջոցներ՝
հասակ, քաշ, ջերմաստիճան:Չափագիտությունը հատուկ տեղ է զբաղեցնում
տեխնիկական գիտությունների շարքում:Չափագիտությունը որևէ չափողական
մեծության հարաբերակցությունն է մեկ այլ` միավորներով չափված նույնածին
չափողական մեծությանը, որն ընդունվում է որպես մեկ միավոր:Ստացված արդյունքն
անվանում են չափողական մեծության թվային արդյունք,թվային արդյունքը
օգտագործվող միավոր նշանակության հետ մեկտեղ անվանում են ֆիզիկական
մեծության նշանակությունը:Ֆիզիկական մեծության չափումը փորձարարական
ճանապարհով իրականացվում է մի շարք չափագրող նյութերի
օգնությամբ՝զրուցարանով, չափողական սարքերով, չափողական հավելումներով,
համակարգերով, դիրքորոշումներով և այլն: Ֆիզիկական մեծության չափագրումը
ներառում է մի քանի փուլ.

 Չափողական մեծության հարաբերակցությունը միավորների հետ,

 ձևափոխումը որևէ ձևի, որը հարմար է կիրառման համար:
 Չափման սկզբունքը – ֆիզիկական որևէ երևույթ, որը դրված է չափման
հիմքում:
 Չափման մեթոդը – հնարների կամ հնարքների համախմբի համեմատումը
ֆիզիկական միավոր մեծության չափմանը, որն ուղղորդվում է արդեն իսկ
յուրացված չափման սկզբունքի հետ:
 Ճիշտ չափման բնութագրումը ուղղակիորեն կախված է նրա վրիպակների ու
անորոշությունների քանակից:

Չափման օրինակներ.

 Նշագծված ձողը դնելով որևէ իրի կողքին` մենք մեխանիկորեն համեմատում

ենք նրա մեծությունը նշագծված ձողի միավոր մեծության հետ և ստանում ենք
մեծության նշանակությունը (երկարությունը, լայնությունը, բարձրությունը և
այլն):
 Չափման սարքի օգնությամբ համեմատում են միավոր մեծությունը,որը
նախօրոք պահպանված և յուրացված է այդ սարքի սանդղակի մեջ և հանգում
ենք եզրակացության:
 Չափման տեսակները, որոնք ընդունված են
չափագիտությունում(մետրոլոգիա): Հիմնական տերմիններն ու
կողմնորոշիչներն առավել արտահայտված են չափման հետևյալ
տեսակներում.
 Ուղղակի չափում – չափում, որի ընթացքում ֆիզիկական չափման իրական
նշանակությունը ստանում ենք անուղղակի ձևով:
 Անուղղակի չափում – ֆիզիկական չափման իրական նշանակության որոշումը
տեղի է ունենում այլ ֆիզիկական մեծությունների ուղղակի չափման
արդյունքների հիման վրա, որոնք ֆունկցիոնալ կապված են իրական
մեծության հետ:
 Համատեղ չափում – երբ միաժամանակ երկու կամ ավել նույնանուն մեծության
չափում է իրականացվում նրանց միջև գոյություն ունեցող կախվածության
բացահայտման համար:
 Համակցված չափում – տեղի ունենում միաժամանակ մի քանի նույնանուն
մեծության չափում, որի ժամանակ իրական տվյալները որոշվում են տվյալ
մեծությունների արդյունքների տարբեր համակցություններում համակարգված
համեմատությամբ:
 Համարժեք չափում – որևէ մեծության մի շարք չափումներ,որոնք
իրականացվել են նույն հստակությամբ և նույն պայմաններում:
 Ոչ համարժեք չափում – որևէ մեծության մի շարք չափումներ,որոնք
իրականացվել են տարբեր պայմաններում և տարբեր չափման գործիքներով:
 Միանգամյա չափում – իրականացվում է մեկ անգամ:
 Բազմանգամյա չափումներ – միևնույն ֆիզիկական մեծության չափման
կրկնությունը մեկից ավել անգամ,որի եզրահանգմանն ենք գալիս բազմաթիվ
միանգամյա չափումների արդյունքում:
 Վիճակագրական չափում – մի ֆիզիկական մեծության չափում,որը
համապատասխանում է կոնկրետ չափման խնդրի հետ:
 Փոփոխական չափում – չափսերով անընդհատ փոփոխվող ֆիզիկական
մեծության չափումը:
  Հաստատուն չափում – մեկ կամ մի քանի հիմնական մեծությունների վրա
հիմնված չափում կամ ֆիզիկական հաստատունների նշանակության
օգտագործում:

8.Հետազոտական խմբի ներկայացուցչականության չափանիշներ

Ներկայացուցչականության չափանիշներ: Գիտափորձին մասնակցող մարդկանց

խումբը պետք է կազմի ամբողջականու- թյուն, որի վրա կարելի է տարածել
գիտափորձի տվյալները: Գիտափորձի ընտրանքի մեծությունը որոշվում է
հաստատված կամ հերքված վարկածի վիճակագրական չափումներով եւ
հավաստիությամբ:
Գոյություն ունեն խմբեր կազմելու մի քանի ռազմավարություններ`
1)Պատահական ռազմավարություն, որը հավասար հնարավորություններ է տալիս
մարդկանց մտնել փորձարարական խումբ: Խորհուրդ է տրվում մեծ ծավալի
գիտափորձերի դեպքում:
2)Ստրատոմետրիկ հավաքագրումը օգտագործվում է այն դեպքում, եթե
փորձարարական ընտրանքի մեջ անպայման պետք է ընդգրկված լինեն կոնկրետ
բնութագրիչներով մարդիկ (սեռ, տարիք, մասնագիտություն, բնակության վայր,
կրթություն եւ այլն):
3)Ստրատոմետրիկ պատահական հավաքագրումն իր մեջ ներառում է վերը նշված
երկու ռազմավարությունները: Ամեն մի ենթախմբի ներկայացուցչի
հնարավորություն է տրվում պատահականության սկզբունքով վերցնել համարներ,
որով եւ ձեւավորվում է փորձարարական ընտրանքը
1)Ներկայացուցչական մոդելավորումը կիրառվում է այն դեպքում, երբ
հետազոտվողին հաջողվում է ստեղծել փորձարարական հետազոտության
իդեալական մոդել: Որքան լավ է մոդելավոր- ված գիտափորձը, այնքան հավաստի են
դրա արդյունքները:

9. Հոգեբանության պատմության չստացված գիտափորձերը Տարբեր

գիտափորձերի անցկացման ժամանակ հանդիպում են երեք տեսակի սխալներ՝
սայթաքումներ, պարբերական սխալներ եւ պատահական սխալներ: Կան նաեւ
սխալներ, որոնք տեղի են ունենում համապատասխան նորմերին եւ
կանոններին չհետեւելու պատճառով: Հոգեբանական գիտափորձում
անհրաժեշտ է հաշվի առնել ինչպես առաջին (գիտափորձի անցկացման
պահանջները) ,այնպես էլ՝ երկրորդ խումբը (փորձարկողի էթիկական
նորմերը ): Չստացված գիտափորձերի շարքին են դասվում հետեւյալ գիտափորձերը՝

Փոքրիկ Ալբերտը (1920)

Ստենֆորդյան բանտային գիտափորձ (1971)

Հրեշավոր գիտափորձ (1939)

Կոտրված կյանքը

Նոր ալիք

Աշի կոմֆորմության բացահայտման հետազոտությունը (1951)

Միլգրեմի գիտափորձը

Փոքրիկ Ալբերտը (1920)

Ջոն Ուոթսոնը, ով համարվում է վարքաբանական ուղղության հայրը, զբաղվում էր

վախերի բնույթի եւ ֆոբիաների հետազոտությամբ: Ուսումնասիրե-լով նորածինների
հույզերը՝ Ուոթսոնին նաեւ հետաքրքրեց վախի ձեւավորումն այն օբյեկտների
նկատմամբ, որոնք նախկինում վախ չեն առաջացրել: Գիտնականը փորձ արեց 9
ամսեկան Ալբերտի մոտ վախ առաջացնել սպիտակ առնետի նկատմամբ, որի հետ
երեխան խաղում էր եւ չէր վախենում: Հետազոտության անցկացման ժամանակ`
երկու ամիս, մանկատան երեխային ցույց էին տալիս սպիտակ առնետ, սպիտակ
նապաստակ, սավան, Սանթա Կլաուսի դիմակ եւ այլն: Երկու ամիս անց երեխային
նստեցրեցին գորգի վրա եւ թույլ տվեցին խաղալ առնետի հետ: Սկզբում երեխան
ընդհանրապես չէր վախենում եւ խաղում էր առնետի հետ: Որոշ ժամանակ անց՝
ամեն անգամ, երբ Ալբերտը դիպչում էր առնետին,Ութսոնը սկսում էր մուրճով
հարվածել երկաթյա սկավառակին: Հարվածներից հետո Ալբերտը սկսեց խուսափել
առնետին հպվելուց: Մեկ շաբաթ անց փորձը կրկնեցին եւ այս անգամ` արդեն
հինգ հարված էր լսվում սկավառակի վրա: Երեխան առնետին տեսնելուց անգամ
սկսում էր լաց լինել: Հինգ օր անց Ութսոնը փորձեց՝ արդյոք երեխան վախենում է
նմանատիպ օբյեկտներից: Երեխան վախենում էր նապաստակից, Սանթա Կլաուսի
դիմակից եւ սպիտակ կտորից: Քանի որ մյուս օբյեկտները ցուցադրելիս
սկավառակի հարվածի ձայներ չէին արձակվել, Ուոթսոնը եկավ այն
եզրակացության, որ գոյություն ունի վախի հակազդման տեղափոխելիություն եւ
շատ վախեր ձեւավորվում են մանկուց: Ցավոք, Ութսոնը չկարողացավ ազատել
Ալբերտին իր վախից, որը ամրապնդվեց եւ մնաց ողջ կյանքի ընթացքում:

Հրեշավոր գիտափորձ (1939)

1939 թվականին Ուենդել Ջոնսոնը եւ իր ասպիրանտ Մերի Թյուդուրն

անցկացրեցին մի գիտափորձ՝ 22 որբերի մասնակցությամբ: Երեխաներին
բաժանեցին ստուգիչ եւ փորձարարական խմբերի: Երեխաների մի մասին
հետազոտվողներն ասում էին , որ նրանք շատ տաղանդավոր են եւ շատ ճիշտ
խոսք ունեն: Երեխաների երկրորդ խմբին անընդհատ դիտողություններ էր
արվում նույնիսկ ամենաչնչին սխալի դեպքում: Նրանց ասվում էր, որ նրանք
լեզվական արատ ունեն, կակազում են եւ ամեն մի սխալի դեպքում
փորձարկողները ծաղրում էին երեխաներին: Փորձի արդյունքում, շատ
երեխաներ, որոնք չունեին լեզվական արատ, սկսեցին կակազել, եւ դա
պահպանվեց մինչեւ կյանքի վերջ: Գիտափորձը, որն անվանվեց «հրեշա-վոր»,
երկար ժամանակ թաքցվում էր հասարակությունից: 2001 թվականին Այովայի
համալսարանը պաշտոնապես ներողություն խնդրեց փորձարկումից տուժածներին:

Աշի կոմֆորմության բացահայտման հետազոտությունը(1951)

Հետազոտությունն ուղղված է եղել խմբերում կոնֆորմիզմի ուսումնասիրմանը:

Կամավոր ուսանողներին հրավիրում են իբրեւ թե տեսողության ստուգման :
Փորձակվողը գտնվում է մի խումբ դերասանների հետ, որոնց արդյունքները
հաշվի չէին առնվելու: Երիտասարդներին ցույց էին տալիս քարտ, որի վրա
պատկերված էր ուղղահայաց գիծ: Հետո նրանց ցույց էին տալիս քարտ, որի
վրա պատկերված էր արդեն երեք գիծ: Մասնակիցները, համեմատելով պետք
է ասեին , թե երեք գծերից որն է համընկնում առաջին քարտի գծի հետ:
Հետազոտվողի կարծիքը հարցնում էին ամենավերջում: Այդ գործուղությունն
իրականացվում է 18 անգամ: Առաջին երկո ւմասնակիցները տալիս էին ճիշտ
պատասխաններ, այնուհետեւ , «դերասան» մասնակիցները միաձայն սկսում
էին տալ ոչ ճիշտ պատասխաններ: Երբեմն, դերասաններին հրահանգ էր
տրվում ընտրել 12 անգամ ճիշտ պատասխանը: Չնայած դրան,
հետազոտվողները շատ անհարմար էին զգում այն բանից, որ նրանց
պատասխանները չեն համընկնում մեծամասնության կարծիքի հետ: Դրանից
հետո, նրանք միաձայն սկսեցին տալ սխալ պատասխաններ: Արդյունքում,
ուսանողների 75%-ը, չնայած գծերի ակնառու անհամապատասխանությանը,
սկսեցին տալ ոչ ճիշտպատասխաններ: Երեսունհինգ հետազոտվողից միայն
մեկը տվեց ճիշտ պատասխաններ, տալով ընդամենը մեկ սխալ պատասխան:
Դրան զուգահեռ, եթե խմբում կային երկու անկախ հետազոտվող, սխալի
հաճախականությունը նվազում էր չորս անգամ: Հետազոտության նպատակն էր
ապացուցել, որ մարդիկ կախվածություն ունեն խմբի կարծիքից եւ հետեւում
են խմբին, եթե նույնիսկ դա հակասում է ճշմարտությանը:

10. Հոգեբանության պատմության ստացված հետաքրքիր գիտափորձեր

1. Բաժանված դասարան 1968թ.

Էլիթոնը դասարանը բաժանում է ըստ աչքի գույնի ՝ կապույտ և շագանակագույն:

Առաջին օրը կապուտաչյաներին ասում էին, որ իրենք ավելի խելացի են, գեղեցիկ
, քան շագանակագույն աչքեր ունեցողները: Օրվա ընթացքում նրանց գովում
էին, տալիս արտոնություններ, երկար ընդմիջում ու նրանք առաջինն էին հերթի
մեջ: Դրան հակառակ ծագանակագույն աչքեր ունեցողներին պարտադրում էին
օձիգ կապել պարանոցին և նրանց վարքը ծաղրում էին: 2-րդ օրը դերորով
փոխվում են: Ի վերջո պարզ դարձավ, ար այն աշակերտները ում ստորադասում
էին, իրոք դառնում էին անլիարժեք ու այդպիսի վարք էին ցուցաբերում ,
թերանում էին թեստեր գրելիս և այլն: Իսկ այն աշակերտները ում գերադասում
էին, փորձից առաջ բաի ու հանդուրժող էին, սկսում են խիստ վերաբերվել
նրանց: 15 րոպեում 3-րդ դասարանցի կազմակերպված, խելացի երեխաները
դառնում են դաժան: Հաջորդ տարի նա կրկնում է փորձը իր նոր դասարանում է
դա նկատվում է: Տարիներ անց այդ ուսանողները նայում են դա, նրանցից
որոշները ասում էին, ար կուզենային օձիքները պահել իրենց գրպաններում և
տային իրենց ծաղրողներին, որ նրանք է; զգային նույն բանը: Այսպիսով նրանք
բոլորն էլ եղան նվաստացած, ստորադասված դերում և հասկացան, որ պետք չէ
այդպես վարվո; ուրիշների հետ:

2. Ավտովթարների գիտափորձ 1974թ.

Փորձի նպատակն էր ապացուցել, որ որոշակի հատուկ ձևով ընտրված բառերը

կարող են ազդել մասնակիցների հիշողության վրա այդ դեպքի մասին:
Մասնակիցները ավտովթարների սլայդեր էին նայում և նրանց խնդրում էին
նկարագրել ինչ է պատահել որպես վկա: Նրանց բաժանում էին երկու խմբի և
ամեն խմբի տարբեր բառերով էին հարցեր տալիս: Օրինակ մի խմբին հարցնում
էին <<որքան արագ էր ընթանում մեքենան բախման պահին>> , մյուսին << երբ
ջարդուփշուր եղավ մեկ այլ ավտոմեքենայի մեջ>>: Այն մարդիկ, ում ասում էին
<<բախվել>> բայը, կարծում էին, որ ավելի դանդաղ է ընթացել, քան երբ
օգտագործվում էր <<ջարդուփշուր>> բառը :

3. Կախարդ 1956թ.

Այս փորձի ընթացքում Միլլերը քննարկում է բացարձակ դատողությունը

կարճաժամկետ հիշողության և ուշադրության վերաբերյալ: Այն դեպքում, երբ
մարդու ուշադրության կենտրոնում լինում էին 2-3 կամ մինչև 7 առարկաներ,
խթաններ, այդ դեպքում արդյունավետ կերպով կարողանում էին այն պահել
հիշողության մեջ: Բայց արդեն 7-ից ավելի առարկաների դեպքում առաջանում
էր խառնաշփոթ մտքի մեջ: Այսինքն այն թիվը, միջինը, որը կարող ենք համարել
ուշադրության ծավալ 7+- 2-ն է:

12.Հետազոտական մտածողության տեսակները և ոճերը

Հոգեբանական մտածողության քչերն ու տարատեսակներն ընդունված է

դասակարգել հոգեբանական տեսությունների գիտականության չափանիշներին
համապատասխան։ Գոյություն ունեն հոգեբանական մտածողության հետևյալ երեք
տարատեսակները՝գործնական, էմպիրիկ,տեսական։ Նշված ստորաբաժանման
հիմքում ընկած են հետևյալ երեք չափանիշները.
ա) մտածողության գործընթացում օգտագործվող հասկացությունների կազմավորման
միջոցները,

բ)կիրառվող առարկաները,

գ) խնդիրները,որոնց հիմնականում ուղղված են մարդու մտածողությունը և

հետաքրքրությունները։

Առանձնացված մտածողության տարատեսակները կոնկրետ մարդու մոտ կարող են

ներկայացված լինել չգիտակցված դիրքորոշումներով, ինչպես նաև դրսևորվել և
գիտակցվել հստակության տարբեր աստիճանով։ Վերջինս հանդիսանում է
գիտնականի սեփական հայեցակարգի սուբյեկտիվ չափանիշ։ Անթույլատրելի է
հոգեբաններին բաժանել նրանց տալով գործնական, էմպիրիկ և տեսական
միանշանակ բնութագրումները,քանի որ մասնագիտական գործունեության
ընթացքում յուրաքանչյուր հոգեբան միաժամանակ կամ հերթականությամբ
զբաղեցնում է վերոհիշյալ դիրքերը կամ գտնվում է այս կամ այն դերակատարության
մեջ։

Հնարավոր է նաև մտածողության այնպիսի տարբերակ,երբ մտածողության որևիցե

տարատեսակ սկսում է գերակշռել՝ բնորոշելով տվյալ հոգեբանի մտածողության և
մասնագիտական գործունեության ուղղվածությունը։

Հոգեբանական միջամտության որևէ տարատեսակի գերակայության դեպքում դրան

բնորոշ բոլոր առանձնահատկությունները տարածվում են մարդու և նրա
գործունեության ողջ ոլորտի վրա։Այս դեպքում «հոգեբան-պրակտիկ» կարելի է
անվանել այն մարդուն,որին բնորոշ է հետևյալը.այն հիմնվում է մարդու որակների և
հարաբերությունների ու վիճակների վերաբերյալ պատկերացնումների վրա,որոնք
ստացվել են անհատական փորձի, թերապևտիկ,խորհրդատվական կամ
ուսումնական աշխատանքի արդյունքում։ Մտածողության այս տեսակին բնորոշ է
նաև այն,որ ուղղված է կոնկրետ մարդու հոգեբանական խնդիրներին,որոնք էլ
դառնում են ուսումնասիրման առարկա։Հոգեբան-պրակտիկի խնդիրները
հիմնականում ենթադրում են հոգեթերապիայի, խորհրդատվության կամ ուսուցման
ընթացքում օգնել մարդուն լուծել իր անձնական, աշխատանքային կամ ուսուցման
ոլորտում գոյություն ունեցող խնդիրները,փոխել նրա դիրքորոշումներն ու
վիճակները, անձնային որակներն ու հարաբերությունները, մարդկանց հետ շփման
միջոցները և այլն։

Մտածողության էմպիրիկ տիպին բնորոշ է մտածողության առարկայի կամային կամ

ակնառու հատկանիշներն առանձնացնելը,որն էլ հիմք է հանդիսանում
«տարողունակություն» հասկացության(ըստ Ռ.Առնհեյմի).«կոմպլեքսների կամ
սինկրետների»(ըստ Վիգոտսկու),կամ էմպիրիկ հասկացությունների(ըստ
Դավիդովի)առաջացման համար։ Այսպիսի հասկացություններն իրենց
բովանդակության մեջ պարունակում են տրամաբանորեն չկազմակերպված և
անհամակարգ հատկանիշների խումբ։ Էմպիրիկ կերպով ձևավորված հասկացության
օրինակ է «աշխարհի պատկեր» բառակապակցությունը։

Հոգեբանի էմպիրիկ մտածողության առարկան ուղղված է դեպի

անկետավորման,թեստավորման և սանդղակավորման միջոցով արդյունքների
ստացմանն ու Մտածողության այս տեսակը հարաբերակցվում է նաև
ինքնադիտման, մարդկանց խմբերի կարծիքների և տրամադրությունների, նրանց
մասնագիտական և անձնային որակների և այլ մարդկանց հետ ունեցած
փոխհարաբերությունների ուսումնասիրման հետ։Հոգեբանի էմպիրիկ
մտածողությունը կարող է արտահայտվել նաև նրանում,որ լուծելով ուսումնասիրվող
փաստերի և նյութի խնդիրները՝այն սահմանափակվում է միայն դրանց Էմպիրիկ
(ֆակտորային,կորելյացիոն) մոդելների կառուցմամբ։ Այսպիսով կարող ենք
եզրակացնել,որ մտածողության էմպիրիկ տեսակը ժխտում է որոշակի
ընդհանրացված տեսական սկզբունքների և օրենքների միջոցով ուսումնասիրվող
օրինաչափությունների բացատրումը։

Մտածողության տեսական տիպին բնորոշ է մտածողության առարկաներին բնորոշ

որակների և հարաբերությունների համակարգերի առանձնացումը։ Հոգեբանության
մեջ տեսական հասկացության օրինակ է գործունեություն բառի նշանակությունը,որը
բացատրվում է որպես սուբյեկտի և օբյեկտի միջև ակտիվ ու նպատակաուղղված
փոխազդեցություն կամ որպես սուբյեկտի կյանքի միավոր։Վերը նշված
սահմանումներն արտահայտում են գործունեության առավել ընդհանրացված և
էական հատկությունները։ Սակայն կարելի է առանձնացնել նաև գործունեությանը
բնորոշ առավել մասնավոր այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են
առարկայականությունը, սուբյեկտիվությունը և այլն։

Տեսական մտածողության ուսումնասիրման առարկաներ կարող են լինել տարբեր

հոգեկան կառույցների առաջացման և զարգացման մեխանիզմները, սկզբունքները ու
օրենքները, ինչպես նաև բովանդակությունը ու կառուցվածքն այն տեսական
հասկացությունների,որոնց օգնությամբ իրականացվում է մտածողության այս
Տեսաբանի դերում կամ դիրքում գտնվող հոգեբանի խնդիրները կարող են լինել
տեսական հասկացությունների միջոցով հոգեկան գործընթացների տիպաբանության
և մարդու հարաբերությունների ու հատկությունների կառուցումը, տարբեր հոգեկան
կառույցների ձևավորման և զարգացման տեսությունների մշակումը,հոգեբան-
տեսաբանի աշխատանքի տեսական հիմքերի բացահայտումը և այլն։

Այսպիսով կարող ենք եզրակացնել,որ հոգեբանական մտածողության տեսական,

էմպիրիկ, պրակտիկ տեսակները մարդկային մտածողության առավել մասնավոր և
ընդհանուր տեսակներն են։Դրանք բոլորն էլ կարող են բնորոշ լինել կոնկրետ
մարդուն,սակայն իրավիճակի առանձնահատկություններից կախված դրանցից որևէ
մեկը կարող է գերակայել մյուսների նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է նշել նաև,որ
մտածողության վերոնշյալ դասակարգումն առավել մանրամասն վերլուծված և
նկարագրված է Դավիդովի, Ռուբինշ

11.Գիտափորձի հրահանգի պահանջները և օրինակներ

Մարդը ներգրավվում է գիտափորձի մեջ, որպես ամբողջական օբյեկտ, հետևաբար`

գիտափորձի կազմակերպման ժամանակ պետք է հաշվի առնել մի շարք
հոգեբանական օրինաչափություններ, որոնք որոշում են մարդու վարքը գիտափորձի
պայմաններում: Հետազոտվողի հրահանգավորման մեջ մտնում են`

1. հետազոտության նպատակի և հետազոտվողիգործունեության նպատակների

նկարագրությունը;

2. գործողությունների և գործելու օրենքների նկարագրությունը;

3. շփում հետազոտողի հետ;

4. ծանոթացումը դրդապատճառներին, վարձատրմանը և այլն:

Գիտափորձում առավել կարևոր բաղադրիչներից է համարվում հրահանգավորումը:

Երբեմն երեխաների կամ հոգեպես անառողջ անձնանց հետ հրահանգ չի լինում,
սակայն շփումը փորձարկողի հետ միշտ առկա է: Հետազոտվողը պետք է հասկանա
հրահանգը և կատարի այն: Եթե հրահանգը չի հասկացվել և հետազոտվողը այն սխալ
է կատարում, ապա լավ պլանավորած գիտափորձի ժամանակ կանխատեսվում են
նաև այդ սխալները:

Հետազոտվողը հրահանգը լսելուց և հասկանալուց հետո կարող է հրաժարվել այն

կատարել, կամ փոխարինի հրահանգը իր սուբյեկտիվ հրահանգով: Այդ դեպքում,
փորձարկողը հարցազրույցի ժամանակ պետք է վեր հանի բոլոր անհասկանալի
մասերը և համոզված լինի, որ հետազոտվողը չի փոխել հրահանգը:

Հետազոտվողի գործողությունների համակարգի նկարագրությունը հանդիսանում է

գիտափորձի նորմերի բաղադրիչներից մեկը:

Հրահանգը պետք է լինի կոնկրետ, նպատակներին համապատասխան՝ հաշվի

առնելով հետազոտվողի տարիքային և հոգեբանական առանձնահատկությունները:
Սխալ տրված հրահանգը հանգեցնում է գիտափորձի ոչ հավաստի արդյունքների
ստացմանը և նպատակի չիրագործմանը: Օրինակ` Պիաժեի հետազոտությունների ոչ
հավաստի լինելը կապված էր նրա սխալ հրահանգավորման հետ: 5-6 տարեկան
երեխաներին տրվում էր հրահանգը, որը համապատասխան չէր նրանց մտավոր
զարգացվածությանը և նրանք չէին հասկանում մեծահասակներին
համապատասխան հրահանգները: Հրահանգի վերաձևակերպման շնորհիվ
երեխաների մոտ իմացական զարգացվածության մակարդակի ցուցանիշը
բարձրանում էր:

Առանձնացվում են հրահանգի մի քանի տեսակ, օրինակ՝

Օրինակ 1. Ուշադի՛ր լսեք ինձ: Ես կթվարկեմ բառերի շարք, որոնք Դուք պետք է
հիշեք հերթականությամբ և երբ վերջացնեմ, պետք է կրկնեք այդ նույն
հերթականությամբ: Ուշադրությու՛ն: Սկսում են

Օրինակ 2. Ուշադի՛ր կարդացեք յուրաքանչյուր պնդում և որոշե՛ք` ճիշտ է, թե սխալ

այն Ձեզ համար: Նշե՛ք համապատասխան սյունակում: Երկար մի՛ մտածեք և տվե՛ք
մտքով անցած առաջին իսկ պատասխանը: Աշխատե՛ք պատասխանել հնարավորինս
ազնիվ, քանզի այստեղ չկան «լավ» կամ «վատ», «ճիշտ» կամ «սխալ» պատասխաններ:

Օրինակ 3. «Ուշադի՛ր նայեք Ձեզ ներկայացվող պատկերներին և ասե՛ք՝ ըստ Ձեզ ի՞նչ
է անում այս ձեռքը»: Թվարկեք բոլոր հնարավոր տարբերակները: Ցանկալի է տալ
պատասխանի 4-ից ոչ պակաս տարբերակ յուրաքանչյուր նկարի համար:

13.Գիտության մեթոդաբանության ընֆհանուր բնութագիրը

Մեթոդաբանություն կամ մեթոդոլոգիա - տերմինը (եզրույթը) ծագում է

հունարեն` «methodos» - ճանաչության ուղի և «logos» - գիտություն,
ակունքների կամ արմատների իմացություն բառերից:
«Մեթոդաբանություն» նշանակում է տեսական և կիրառական
գործունեություն կառուցող ու կազմակերպող հասկացությունների,
եղանակների համա- կարգ, ինչպես նաև հանդես է գալիս որպես այդ
համակարգի մասին ուսմունք: Մեթոդաբանությունն իրականանում է ոչ
միայն գիտական գործունեությունում, այլև մարդկային գործունեության
բոլոր բնագավառներում` տեխնիկական, մանկավարժա- կան,
քաղաքական, կառավարման և այլն: Ի սկզբանե մեթոդաբանությունն
անուղղակի կերպով հանդես էր գալիս աշխարհի հետ մարդու
հարաբերման գործընթացում: Հետագայում ռացիոնալ իմացության
դաշտում, երբ սկսվեց մտածողության օպերացիաների, դրանց
հերթականության ուսումնա- սիրումը, մեթոդաբանությունն
առանձնացվեց որպես հատուկ ոլորտ: Արտադրության, տեխնիկայի,
մշակույթի զարգացմանը զուգընթաց մեթոդաբանությունը դարձավ
փիլիսոփայական ռեֆլեքսիայի առարկա և դիտվում էր որպես սոցիա-
լապես փորձարկված իմացության (գիտելիքների), գործողությունների,
սկզբունքների, կանոնների համակարգ, որոնք հարաբերվում են օբյեկտիվ
իրականության հատկությունների ու կանոնների հետ:
Մեթոդաբանության ձևավորված սկզբունքները վերածվե- ցին,
նշանակալից արդյունքներ ունենալու, տրամաբանորեն ճիշտ և
ապացուցելի եղա- նակների: Մեթոդաբանության առաջընթացը
պայմանավորված էր նյութական արտադրության, գիտական և հոգևոր
ոլորտների ձեռքբերումներով ու հաջողություններով: Հոգեբանական
տարբեր ուղղությունների մեթոդաբանությունը շաղկապված է դրանց
աշխարհայացքային ուղղվածություններով: Օրինակ, բիհեվիորիզմի
մեթոդաբանությունը սերտորեն կապված է վարքի մասին
մեխանիստական պատկերացումների հետ, ֆրոյդիզմում անձի
ուսումնասիրումը պայմանավորված է այնպիսի աշխարհայացքային
կողմնորոշիչներով, ինչպիսիք են իռացիոնալիզմը, մարդու
կենսագործունեության անձնային իմաստի հակադրումը` զարգացման
սոցիալական պայմաններին, սեքսուալ գործոնների ազդեցության
գերաճը (հիպերտրոֆիան) և այլն: Մեթոդաբանությունը ներառում է
հետազոտության կոնկրետ-գիտական հնարքների լայն շրջանակ՝
դիտում, գիտափորձ, մոդելավորում և այլն: Մեթոդաբանության տարբեր
մակարդակները (փիլիսոփայական, ընդհանուր-գիտա- կան, կոնկրետ-
գիտական) գտնվում են կախվածության մեջ միմյանցից, և պետք է
դիտարկվեն համակարգայնորեն: Առաջադրված հիմնախնդրի
գնահատման մեթոդների համապատասխանությունը հոգեբանական
հետազոտությունները մոտեցրեց յուրահա- տուկ դիտարկման հիմքերին:
Մեթոդաբանությունը որպես մեթոդների մասին ուսմունք կարող է
հավակնել հոգեբանությունում հարաբերականորեն անկախ գիտակարգի
կար- գավիճակի: Այսօր փորձարարական մեթոդի մասին
պատկերացումներն անմիջականորեն չեն կապվում հետազոտողի
կողմից այս կամ այն տեսական դիրքորոշման հետ, բացառությամբ
«պլացեբո էֆեկտի» դրսևորման իրավիճակների: Թեև հոգեբանական
վարկածների ձևակերպումը և փորձարարական ճանապարհով
ստացված արդյունքնե- րի մեկնաբանությունը տեսությունից անկախ
լինել չի կարող: Այս տեսանկյունից էլ 24 ծագում է հոգեբանական
գիտելիքների շրջանում, տեսական կառույցի հետ կապված, փորձի
ծրագրավորման հարցը: Հոգեբանական վերլուծության բազմատեսակ
ձևերն ինքնին հոգեբանական խնդիր են: Նման բազմազանության
խնդրայնությունը բացահայտ է դառնում, երբ համեմա- տության մեջ է
դրվում Պ. Ֆրեսի և Ժ. Պիաժեի «Փորձարարական հոգեբանություննե- հո։

14. Հոգեբանական հետազոտության մեթոդաբանական սկզբունքները

1.Ընդհանուր մեթոդաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանական գիտության ընդհանուր մեթոդաբանական սկզբունքները հիմնված են

աշխարհի ճանաչողության դիալեկտիկական-մատերիալիստական մոտեցման վրա։
Վերջինիս հիմնական սկզբունքներն են.

 Մեզ շրջապատող աշխարհը նյութական է՝ կազմված մատերիայից։

 Մատերիան առաջնային է, իսկ գիտակցությունը՝ երկրորդային. «մատերիան
գտնվում է անընդհատ շարժման, զարգացման մեջ և ենթարկվում է հետևյալ
կանոններին. հակադրությունների պայքար և միասնություն, քանակական
փոփոխություններից՝ որակական փոփոխություններ, բացասման բացասում»,
 Մատերիայի շարժումն ու փոխազդեցությունը որոշում է օբյեկտիվ
իրականության երևույթների, մասնավորապես՝ հոգեկանի
առանձնահատկությունները։
 Հոգեկան բարձր զարգացած մատերիայի հատկություն է, գլխուղեղի
գործառույթ։
 Շրջապատող աշխարհը և հոգեկանն անցել են էվոլյուցիայի և զարգացման
երկարատև ճանապարհ:

2.Հատուկ մեթոդաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանության հատուկ մեթոդաբանական սկզբունքներն են.

 Դետերմինիզմի (պատճառականության) սկզբունք. հոգեկան երևույթների

պատճառականությունը նշանակում է, որ նրանք միջնորդավորվում են
բնական և սոցիալական պայմաններով և փոխվում այդ պայմանների
փոփոխությամբ։
 Գործունեության և գիտակցության միասնություն. նշանակում է, որ
գիտակցությունն ու գործունեությունը հակադիր չեն միմյանց, բայց նույնական
էլ չեն, այլ կազմում են անքակտելի միասնություն։ Գիտակցությունը ծագում,
զարգանում և դիսևորվում է գործունեության մեջ, գործունեությունն էլ հանդես
է գալիս որպես գիտակցության ակտիվության ձև. գիտակցությունն
ապահովում է գործունեության ակտիվությունը։
  Զարգացման սկզբունք. նշանակում է, որ հոգեկանը կարող է հստակ
բացատրվել միայն այն դեպքում, երբ դիտարկվի զարգացման գործընթացում և
որպես այդ զարգացման արդյունք։
 Անձնային մոտեցման սկզբունք. հետազոտողներին կողմնորոշում է մարդու
անհատական, սոցիալ-հոգեբանական բոլոր առանձնահատկությունների վրա:

3.Մասնավոր մեթոդաբանական սկզբունքներ

Հոգեբանության մասնավոր մեթոդաբանաությունն իրենից ներկայացնում է կոնկրետ

հոգեկան երևույթների, դրանց ենթատեսակների ուսումնասիրության մեթոդներն ու
մեթոդիկաները; Դրանց օգտագործումը կարգավորվում է հետևյալ կանոններով.

 Հոգեկան երևույթների և գործընթացների դրսևորման բնույթն

պայմանավորված է նրանց կոնկրետ առանձնահատկություններով և
հատկություններով,
 Հոգեբանական հետազոտության կոնկրետ մեթոդիկաների կիրառությունը
ենթարկվում է մաթեմատիկական-վիճակագրական վերլուծության և
ընդհանրացման,
 Հոգեբանական բոլոր հետազոտությունները պետք է անցկացվեն
համապատասխան ծրագրերի, նախագծերի համաձայն:

15.Դիտման մեթոդի նկարագրություն և օրինակներ

Դիտումը հոգեբանական հետազոտությունների հիմնական էմպիրիկ մեթոդներից

մեկն է, որը հիմնված է հոգեբանական երեւույթների մանրամասն, համակարգային
եւ նպատակաուղղված ընկալման եւ ֆիքսացիայի վրա:

Դիտումն ուղղված է սուբյեկտի կամ խմբի վարքային դրսեւորումների գրանցմանը:

Վարքային բնութագրիչներ կազմելու համար դիտման մեթոդում հաշվի են առնվում

տարբեր չափանիշներ, որոնք կախված են՝ տարիքից, մասնագիտությունից,
իրավիճակից, մասնակիցների քանակից եւ այլն:

Դիտման հիմնական չափանիշներն են՝ միմիկան, պանտոմիմիկան, արտաքին

առանձնահատկությունները , վարքը հիմնական գործունեության մեջ (խաղ,
ուսուցում, աշխատանք), խոսքային վարքը (վերբալ բովանդակությունը), վարքային
դրսեւորումները (իր կամ այլոց նկատմամբ), վարքը բարդ իրավիճակներում (ոչ
ստանդարտ վարք), հատուկ ընդգծված եւ բնորոշիչ գծերի օրինակներ
(արտահայտություններ, սովորություններ, հետաքրքրություններ,
նախասիրություններ եւ այլն):

Դիտումը տալիս է օբյեկտի մասին ամբողջական և իրական պատկերացում։

Գիտական, հոգեբանական դիտումը պահանջում է նպատակի առկայություն,
դիտման գործընթացի կազմակերպվածություն, ստացված արդյունքների գրանցում,
ինչպես նաև գրանցվող նյութի ամբողջականությունը և ադեկվատությունը։

Նպատակի գիտակցումը դիտման առարկան է։ Դիտողը գիտի, թե ինչ պետք է նկատի

այս կամ այն իրավիճակում։ Հենց դրա վրա էլ նա կենտրոնացնում է իր
ուշադրությունը։ Դիտման նպատակաուղղվածությունն ապահովում է նրա
ընտրողական բնույթը՝ առանձնացնելով դիտողի համար էականը, կարևորը։

Որպես գիտական մեթոդ՝ դիտումը պահանջում է նաև արդյունքների գրանցում։

Առանց արդյունքների գրանցման հնարավոր չէ հետագայում հաջողության հասնել։
Գրանցվում են ոչ միայն ուսումնասիրվող օբյեկտի հոգեբանական գործունեությունը,
այլև դիտման օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պայմանները, հետևանքային
հանգամանքները։

Դիտման արդյուքների գրանցման համար օգտագործվում են հատուկ բլանկներ,

որոնցում նշվում են ուսումնասիրման խնդիրները, նաև սուբյեկտի՝ ուսումնասիրման
ենթակա պարամետրերը։ Սովորաբար դրանք նշվում են սեղմ. հոգեբանի խնդիրն է
բլանկի մեջ ներառել պայմանական նշաններ այս կամ այն բնութագրի վերաբերյալ։

Դիտման գործընթացում անհրաժեշտ է գրանցել.

* Դիտվողի քայվածքը, միմիկան, պանտոմիմիկան, մարմնաշարժումները, մաշկը,

հագուստի առանձնահատկությունները,

* Խոսքի բնութագրերը. ձայնը, տեմպը, արտասանությունը, բառապաշարը, այսինքն՝

լինգվիստիկական և պարալինգվիստիկական առանձնահատկությունները,

* Ընդհանուր շարժողականությունը. արագություն, հստակություն,

ծանրաբեռնվածություն,

* Սոցիալական վարք. շփման հաստատում, դիտման ընթացքում վարքի

փոփոխություն, հասարակական ունակություններ, սոցիալական վարքի որակական
ցուցանիշներ՝ դոմինանտություն, ագրեսիա, աֆիլյացիա,

* Տրամադրություն. փոփոխականություն, էյֆորիա, լրջություն և այլն,

* Խնդիրներ լուծելիս դրսևորվող վարք. աշխատանքնային ունակություններ,

ուշադրություն,

* Նյարդային լարվածության ցուցանիշներ. ձեռքի շարժումներ, դող, դիմագծերի

ծամածռություն։

Հոգեբանական դիտման համար մեծ նշանակություն ունի ադեկվատությունը։

Դիտման տեսակներն են՝

Ինքնադիտում,օբյեկտիվ դիտում, բնական, լաբորատոր, պատահական, մտադրված,

բաց, փակ, համընդհանուր, ուղղակի և անուղղակի դիտում…

Դիտման օրինակ է մարդկանց վարքը արտակարգ իրավիճակներում։ Դա

պատահական դիտում է։

16.Գիտափորձի մեթոդը հոգեբանությունում: Գիտափորձի տեսակներ

Գիտափորձը հետազոտական ռազմավարություն է, որում իրականացվում է որոշակի

գործընթացի նպատակաուղղված դիտարկում դրա ընթանալու պայմանների

առանձին բնութագրիչների սահմանված փոփոխությունների դեպքում: Ընդ որում
տեղի է ունենում վարկածի ստուգում: Հոգեբանության մեջ այն հիմնականներից մեկն
է դիտմանը զուգընթաց գիտական ճանաչողական մեթոդների շարքում
ընդհանրապես, և հոգեբանական հետազոտության, մասնավորապես: Տարբերվում է
դիտումից առաջին հերթին նրանով, որ ենթադրում է հատուկ կազմակերպում,
ակտիվ ներխուժում իրավիճակի մեջ հետազոտողի կողմից, որը պլանաչափորեն
խաղարկում է մեկ կամ մի քանի փոփոխականներ (գործոններ) և գրանցում է օբյեկտի
վարքի համապատասխան փոփոխությունները: Գիտափորձ կատարել, փորձարկել
նշանակում է ուսումնասիրել անկախ փոփոխականի ազդեցությունը մեկ կամ մի
քանի կախյալ փոփոխականների վրա վերահսկվող փոփոխականների խիստ
վերահսկողության դեպքում: Դա հնարավորություն է տալիս իրականացնել
փոփոխականների համեմատաբար լիակատար հսկողություն: Եթե դիտարկման
ժամանակ հաճախ նույնիսկ անհնարին է կանխատեսել փոփոխությունները, ապա
գիտափորձում կարելի է այդ փոփոխությունները պլանավորել և կանխել
անակնկալների առաջացումը: Փոփոխականների մանիպուլյացիայի
հնարավորությունը փորձարարի հիմնական առավելությունն է դիտողի
համեմատությամբ: Գիտափորձի հիմնական առավելությունն այն է, որ կարելի է
հատուկ առաջացնել որևէ հոգեկան գործընթաց, դիտարկել հոգեբանական երևույթի
կախվածությունը փոփոխվող արտաքին պայմաններից: Այդ առավելությամբ է
բացատրվում գիտափորձի լայն կիրառումը հոգեբանությունում: էմպիրիկ փաստերի
հիմնական զանգվածը ստացված է փորձնական եղանակով: Բայց գիտափորձը
կիրառվում է ոչ բոլոր հետազոտական խնդիրների դեպքում: Այսպես, բնավորության
և բարդ ունակությունների փորձարարական հետազոտությունը դժվարեցված է:
Գիտափորձի թերությունները դրա առավելությունների հակադարձ կողմն են:
Օրինակ, բավականին դժվար է կազմակերպել գիտափորձն այնպես, որ
փորձարկվողը տեղյակ չլինի, որ նա փորձարկվող է:

Եթե դա չի հաջողվում , ապա ավելի քան հավանական են փորձարկվողի

կաշկանդվածությունը, գիտակից կամ անգիտակից տագնապը, գնահատման վախը և
այլն: Գիտափորձի արդյունքները կարող են խեղաթյուրվել տարբեր գործոններով:
Ամենահճախակի հանդիպող արտեֆակտերը պայմանավորված են Պիգմալիոնի
էֆեկտով: Փորձարկվողների շրջանում նաև կարող է առաջանալ Հոտորնի էֆեկտը:
Այս էֆեկտներից խուսափելուն նպաստում է կույր մեթոդի կիրառումը: Առանձնանում
են գիտափորձի այնպիսի տարբերակներ, ինչպիսիք են լաբորատոր, բնական և
դաշտային գիտափորձերը: Այլ հիմքով տարբերում են փաստարկող գիտափորձը և
ձևավորող գիտափողձը: Վերջիններիս տարբերակումը հատկապես կարևորվում է
տարիքային և մանկավարժական հոգեբանության համար. հոգեկանի զարգացմանը
պետք է մոտենալ կամ որպես այնպիսի երևույթի, որը համեմատաբար անկախ է
կրթությունից ու դաստիարակությունից (այդ դեպքում խնդիրը զարգացման
ընթացքում ձևավորված կապերի կոնստատացիան է), կամ որպես երևույթի, որն
առաջնորդվում է կրթությամբ և դաստիարակությամբ (այդ դեպքում չի կարելի
անտեսել բուն ուսուցման գործընթացը): Որպես գիտափորձի բաղադրամաս դրա մեջ
կարող են ներգրավված լինել դիտումն ու հոգեդիագնոստիկան:

Բնականաբար գիտափորձի ընթացքում փորձարկվողին դիտում են և նրա վիճակն

արձանագրվում է, եթե անհրաժեշտ է հոգեդիագնոստիկայի միջոցներով: Սակայն
այստեղ դիտումն ու հոգեդիագնոստիկան հանդես են գալիս ոչ որպես
հետազոտության մեթոդ:

Ճիշտ դրված գիտափորձը թույլ է տալիս ստուգել պատճառահետևանքային կապերի

վերաբերյալ վարկածներ, չսահմանափակվելով կապի կոնստատացիայով' փոփոխա-

կանների միջև կոռելյացիայով: Գիտափորձի անցկացման պլանները բաժանվում են.

1) ավանդականների, երբ փոփոխվում է ընդամենը մեկ անկախ փոփոխականը,

2) գործոնայինների, երբ փոփոխվում են մի քանի անկախ փոփոխականներ: Դրա

առավելությունը գործոնների փոխազդեցության գնահատման հնարավորությունն է,

մի փոփոխականի ազդեցության բնույթի փոփոխությունը մյուսի արժեքից կախված,
ընդ որում գիտափորձի արդյունքների վիճակագրական մշակման համար

օգտագործվում է դիսպերսիոն վերլուծությունը:

Եթե ուսումնասիրվող բնագավառը համեմատաբար անհայտ է և վարկածների

համակարգը բացակայում է, ապա խոսում ենք պիլոտաժային գիտափորձի մասին (->
հետազոտությունը պիլոտաժային է), որի արդյունքները կարող են օգնել ճշտելու
հետագա վերլուծության ուղղությունը: Երբ առկա են երկու մրցակցող վարկած և
գիտափորձը թույլ է տալիս ընտրել դրանցից որևէ մեկը, ապա խոսում ենք որոշիչ
գիտափորձի մասին (լատ. - experimentum crucis):

Գիտափորձի իրականացման դժվարություններից մեկն այն է, որ հետազոտողը

սովորաբար ընդգրկված է հետազոտվող անձի հետ (փորձարկվողի) շփման
իրավիճակում և կարող է ակամա ազդել նրա վարքի վրա: Հոգեբանական
հետազոտման մեթոդների և ազդեցության յուրահատուկ տարատեսակ են կազմում
ձևավորող կամ ուսուցանող գիտափորձերը: Դրանք թույլ են

տալիս ուղղորդված ձևավորել այնպիսի հոգեկան գործընթացների

առանձնահատկություններ, ինչպիսիք են ընկալումը, ուշադրությունը, հիշողությունը,
մտածողությունը և այլն:

Տարբերում են գիտափորձի 2 հիմնական տեսակներ. լաբորատոր և բնական։

17. Մոդելավորող և ձևավորող գիտափորձեր

Ձևավորող գիտափորձը (ուսուցանող, դաստիարակող, ձևափոխող, զարգացնող

գիտափորձ) հետազոտողի կողմից փորձարկվողի վրա ակտիվ ազդեցության
ընթացքում երեխայի հոգեբանական փոփոխությունների հսկման մեթոդ է, որը
կիրառվում է տարիքային և մանկավարժական հոգեբանության մեջ: Հոմանիշներն են
փոխակերպող գիտափորձ, կերտող, դաստիարակող, ուսուցանող, գենետիկ-
մոդելավորող, ակտիվ հոգեկանի ձևավորման մեթոդ: Բնական գիտափորձի ձև է և
առանձնահատուկ է նրանով, որ որոշակի հոգեկան գործընթացների
ուսումնասիրումը տեղի է ունենումդրանց նպատակաուղղված ձևավորման
ժամանակ: Ենթադրում է հոգեկանի ձևավորման ընթացքում զարգացման
օրինաչափությունների հայտնաբերումը փորձարկվողի վրա փորձարարի ակտիվ,
նպատակաուղղված ազդեցության ընթացքում: Հիմնված է հոգեկանի՝ որպես երևույթի
զարգացման մոտեցման վրա, որն առաջնորդվում է ուսուցմամբ և
դաստիարակությամբ, ինչից հետևում է, որ չի կարելի անտեսել հենց ուսուցման
գործընթացը, որը որոշում է այդ զարգացումը: Այս դեպքում սույն մեթոդի օգնությամբ
հայտնաբերվում է ոչ այդքան առկա գիտելիքների, կարողությունների և
հմտությունների վիճակը, ինչքան դրանց կայացման առանձնահատկությունները:
Դրա շրջանակներում փորձարկվողին սկզբում առաջարկվում է ինքնուրույն
յուրացնել նոր գործողություն կամ նոր գիտելիք (օրինակ, ձևավորել
օրինաչափություն), հետո, եթե դա չհաջողվեց, նրան ցուցաբերվում է խիստ
սահմանափակված և անհատականացված օգնություն: Ամբողջ այդ գործընթացն
ընթանում է կոնստատացնող գիտափորձով, որի շնորհիվ հաջողվում է որոշել
սկզբնական, ակտուալ մակարդակի տարբերությունը վերջնականից, որը
համապատասխանում է մերձավոր զարգացման գոտուն: Ձևավորող գիտափորձը
կիրառվում է ոչ միայն տեսական հոգեբանության մեջ, այլև գիտակցականի
զարգաաման ախտորոշման, մասնավորապես պատոհոգեբանության մեջ: Այն թույլ է
տալիս չսահմանափակվել հայտնաբերվող փաստերի արձանագրմամբ, այլ հատուկ
իրավիճակների ստեղծման միջոցով բացահայտել գիտակցականի զարգացման և
անձի կայացման օրինաչափությունները, մեխանիզմները, դինամիկան, միտումները,
որոշելով այդ գործընթացի օպտիմիզացիայի հնարավորությունները:

Մոդելավորող գիտափորձը, որպես հետազոտության առանձին մեթոդ, արդիական է

և հանդես է գալիս ոչ միայն հոգեբանությունում, այլև մի շարք ուրիշ` ինչպես
բնագիտական, այնպես էլ հասարակագիտական գիտություններում: Նմանատիպ
գիտափորձի կիրառման հիմնական պահանջարկն առաջանում է այն ժամանակ, երբ
հետազոտությունն անհնար է իրականացնել այս կամ այն իրավիճակում,
վերարտադրել որևիցէ պայմաններ կամ իրականացնել անբարենպաստ ներազդում
/օրինակ` ավտովթար, բնական կամ տեխնոգեն աղետ և այլն/:
Մոդելավորումը, ուսումնասիրության մեթոդ է, որի հիմքում ընկած է ուսումնասիրվող
օբյեկտի, երևույթի մոդելի կառուցումը: Մոդելը գործնական հոգեբանին հետաքրքրող
երևույթի կամ օբյեկտի պատճենն է, այն նախատեսված է ուսումնասիրվող օբյեկտի
գլխավոր և էական առանձնահատկությունների առանձնացման համար: Մոդելն
իրենից ներկայացնում է հետազոտության օբյեկտ` նմանակող կամ պարզեցված
տեսքով, արտացոլելով միայն նրա էական հատկությունները:
Հոգեբանությունում, մոդելների հետ մենք բախվում ենք, արդեն այնպիսի հիմնարար
հոգեկան գործընթացներ ուսումնասիրելիս, ինչպիսին է ընկալումը:
Է. Յու. Արեմևան տարբերում է մոդելային պատկերացումների 3 շերտ.
1. Պերցեպտիվ /ըմբռնելի/ աշխարհ- պերցեպտիվ մոդելը ընկալվող առարկաների
մեկը մյուսի նկատմամբ որոշակի կերպով համակարգված քանակությունն է:
2. <<Աշխարհի նկարը>>-աշխարհի օբյեկտների նկատմամբ վերաբերմունքի
կառուցված, կազմավորված ամբողջությունն է, որը հանդիսանում է այդ առանձին
մոդելային նշանակությունների համադրությունը:
3. Ամենախորքային շերտը` <<աշխարհի պատկերն է>>: Այն աշխարհի
ներգործության սպասմամբ ամբողջական, համընդհանուր համակրգի մոդելն է:
Սուբյեկտիվ աշխարհի իրական մոդելը պետք է արտացոլի այս շերտերի
փոխներգործությունը:

18. հոգեբանական մեթոդների դասակարգումը

հոգեբանական մեթոդների դասակարգումը մշակվել է Բ․Գ․ Անանևի կողմից։
Տարբերում ենք 4 խումբ։
1․ Կազմակերպչական մեթոդներ որոնց հիման վրա կառուցվում է հետազոտությունն
ամբողջությամբ, դրա ամբողջ մեթոդաբանությամբ: Դրանք են - ․ համեմատական
մեթոդ, որն ունի շատ տարբեր տատանումներ։ ․ երկայնական մեթոդ, որը հիմնված է
մտավոր զարգացման երկարաժամկետ հետևման կամ առարկաների նույն խմբի
նույն պարամետրերի փոփոխության վրա: ․ ինտեգրված մեթոդ, որը բաղկացած է
ճանաչողության երկու նախորդ եղանակների համակարգված կազմակերպման,
մոտեցումների, մեթոդների և տեխնիկայի միջառարկայականության հետ:
2․ Էմպիրիկ մեթոդները, որոնցով ստացվում են փաստերը, իրականացվում է
սեփական հետազոտություն։ Սրա մեջ է մտնում ՝
․Դիտարկումը- հոգեբանության հիմնական, հաճախակի կիրառվող մեթոդներից մեկն
է: Ինչպես ցանկացած այլ մեթոդ, այն պահանջում է հատուկ պատրաստվածություն։
Գիտական դիտարկումը պահանջում է նպատակ դնել, պլանավորել և գրել
արձանագրություն, և վերը գրվածներից շատերը: Բայց ամենակարևորը դիտարկման
արդյունքների համարժեք հոգեբանական մեկնաբանումն է, քանի որ
հոգեբանությունը, ինչպես գիտեք, չի սահմանափակվում վարքային ռեակցիաներով:
Դիտարկման մեթոդի ակնհայտ առավելությունն այն է, որ մարդու գործունեությունը
տեղի է ունենում նրա համար նորմալ, բնական պայմաններում: Մարդը չգիտի, որ
իրեն հետեւում են, ուստի գոնե այս պահին «չի խաղում» հոգեբանի հետ, ինչպես
ասում են, բացահայտ:
․ Ինքնադիտումը (ինտրոսպեկտը) պատմականորեն հոգու և հոգեբանության
ուսումնասիրման առաջին մեթոդն է: Սա մարդու «ներքին» դիտարկումն է սեփական
մտավոր երեւույթների նկատմամբ, որն առերևույթ թվացող պարզության համար,
ըստ էության, շատ բարդ և բազմագործոն գործընթաց է:
․ Փորձը
․ զրույցի մեթոդ
և այլն
3․ Ստացված արդյունքների մշակման մեթոդները - ներկայացնում են քանակական և
որակական, վիճակագրական և իմաստալից վերլուծության օրգանական
միասնություն: Արդյունքների մշակումը միշտ ստեղծագործական, որոնման
գործընթաց է, որը ներառում է առավել համարժեք և զգայուն մաթեմատիկական
միջոցների ընտրություն:
4․ Մեկնաբանող մեթոդներ, որոնք ուղղված են տեսական բացատրությանը,
ուսումնասիրված ֆենոմենի մեկնաբանմանը։ Միշտ առկա է գենետիկ, ֆունկցիոնալ և
կառուցվածքային մեթոդների տարբեր տարբերակների բարդ, համակարգային շարք,
որոնք փակում են հոգեբանական հետազոտությունների ընդհանուր շրջանը:

19. Հետազոտական փոփոխականները և դրանց վերահսկումը

Փոփոխականը այն իրականությունն է, որի փոփոխությունը կարող է ինչ-որ կերպ

չափելի լինել: Ցանկացած գիտափորձ կարելի է բնութագրել որպես մի
հետազոտություն, որտեղ ուսումնասիրվում է անկախ փոփոխականի ազդեցությունը
կախյալի վրա: Անկախը նաև անվանվում է կառավարվող գործոն, որովհետև
գտնվում է փորձարկողի ղեկավարման ներքո: Այն բաժանվում է 3 հիմնական
տեսակի՝ իրադրային, աշխատանքային և ինստրուկտիվ: Իրադրայինը շրջապատի
տարբեր առանձնահատկություններ են, որոնք ստեղծվում են գիտափորձի
մասնակիցների համար (օրինակ շրջապատող մարդկանց թիվը, որ կարելի է փոխել
հետազոտության նպատակներից կախված): Աշխատանքային փոփոխականների
մասին կարող ենք խոսել, երբ մասնակիցներին հանձնարարվում են կատարել
տարբեր առաջադրանքներ (օրինակ տրամաբանական խնդիրներ լուծել):
Ինստրուկտիվի դեպքում փորձարկվողների տարբեր խմբերի խնդրում են միևնույն
հանձնարարությունը կատարել տարբեր կերպ (օրինակ հիշողության հետ կապված
փորձում՝ մի խմբին խնդրում են, որ ասոցիացիաներ ստեղծեն, մյուսին՝ պատկերներ):
Բայց իհարկե միևնույն հետազոտության ժամանակ կարելի է համատեղել մի քանի
տեսակի անկախ փոփոխականներ:

Սակայն, որպես կանոն, գործնականում այս փոփոխականներից բացի գոյություն

ունեն նաև լրացուցիչ կամ արտաքին փոփոխականներ ու պատահական ազդակներ,
որոնք անկառավարելի գործոններ են և իրականում չեն հետաքրքրում
հետազոտողին, բայց կարող են ազդել ուսումնասիրվողների վարքի վրա: Այսպիսի
երևույթը կոչվում է բարդություն: Այսպիսով գիտափորձում կարելի է առանձնացնել
փոփոխականների 3 տեսակ:

Անկախ փոփոխական - մտադրված ընտրվում կամ ներգործությունների է

ենթարկվում փորձարարի կողմից՝ կախյալ փոփոխականի վրա նրա ազդեցությունը
բացահայտելու նպատակով: Սա ռելևանտ (համապատասխանության աստիճան)
ազդակն է, որ փորձարարն է փոխում:

Կախյալ փոփոխական - գիտափորձում չափվող փոփոխականն է, որի

փոփոխությունը կապում են անկախ փոփոխականի փոփոխությունների հետ: Սա
հոգեկանի հակազդումն է ռելևանտ ազդակի ներգործությանը:

Լրացուցիչ կամ արտաքին փոփոխական - ոչ ռելևանտ:

Այսպես հետազոտության էությունը այն է, որ հետազոտողը փոփոխի անկախը,

գրանցի կախյալի փոփոխությունը և վերահսկի արտաքին փոփոխականները:

Փոփոխականների միջև կարող են լինել 5 հնարավոր կապեր.

1. Կախվածության բացակայություն՝ կախյալը զգայուն չէ անկախ փոփոխականի

փոփոխության նկատմամբ
2. Մոնոտոն աճող կախվածություն՝ անկախի աճը ուղիղ համեմատական է
կախյալ փոփոխականին
3. Մոնոտոն նվազող՝ անկախի աճը հակադարձ համեմատական է կախյալ
փոփոխականին (անկախը աճում է, կախյալը նվազում)
4. U- տիպի ոչ գծային կախվածություն՝ բացահայտվում են վարքի հոգեկան
կարգավորման առանձնահատկությունները , հայտնաբերվում է փորձերի մեծ
մասում
 5. Շրջված U- տիպի՝ ստացվում է անձի, մոտիվացիայի և սոցիալական
հոգեբանության կոռելացիոն հետազոտություններում

Իհարկե հետազոտության ընթացքում ոչ բոլոր փոփոխականներն են հնարավոր

վերահսկել ու դրանք ազդելով արդյունքների վրա՝ փոխում են ընդհանուր պատկերը:
Այդպիսիք են փորձարկվողի սեռր, տարիքը, ինտելեկտը, ֆիզիկական և հոգեկան
խանգարումները ու անձին բնութագրող մնացած որակները: Սրանք կոչվում են
սուբյեկտիվ փոփոխականներ և բնական է, որ հետազոտողը չի կարող դրանք
անմիջականորեն կառավարել: Ուստի փորձարարական ու ստուգիչ խմբերի համար
անհրաժեշտ է ընտրել միանման որակներ ունեցող մարդկանց:

Կա անկախ փոփոխականի վերահսկման 2 հիմնական միջոց: 1-ինը՝ ակտիվ

ներգործության միջոցով (ձայնի բարձրացում-իջեցում), 2-րդը՝ եղած
փոփոխականներից պահանջված փոփոխականների առանձնացում:

Արտաքին փոփոխականների վերահսկման համար առանձնացնում են 5 միջոց.

1.Արտաքին փոփոխականների վերացում: Օրինակ հոգեֆիզիկական

լաբորատորիաներում հաճախ ստեղծվում են փորձարարական սենյակներ, որոնք
մեկուսացնում են սուբյեկտին արտաքին ձայներից, աղմուկներից,
էլեկտրամագնիսական դաշտից (բայց դա չի բացառում դիֆերենցիալ հոգեբանական
փոփոխականների ազդեցությունը, ինչպիսիք են սեռը, տարիքը, ինտելեկտը և այլն):

2. Կայուն պայմանների ստեղծում: Եթե արտաքին փոփոխականները չեն կարող

բացառվել փորձարարական հետազոտությունից, ապա անհրաժեշտ է համոզվել, որ
դրանց ազդեցությունը կմնա անփոփոխ բոլոր մասնակիցների վրա և ամբողջ փորձի
ընթացքում: Ստանդարտացվում են ֆիզիկական, սոցիալական փոփոխականները,
հրահանգները: Բայց սա էլ իր թերությունն ունի, քանի որ ստացված տվյալները
կարող են փոխանցվել միայն այնպիսի իրական իրավիճակների վրա, որոնցում
արտաքին փոփոխականները այնպիսին են, ինչպիսին եղել են հետազոտության
ժամանակ:

3. Բալանսավորում: Սա գործածվում է այն ժամանակ, երբ փորձարկման են

ենթարկվում 2 խմբեր՝ փորձարարական և վերահսկիչ: Դրանք իրարից տարբերվում
են նրանով, որ մի խմբում ազդում է անկախ փոփոխականը մյուսում՝ ոչ: Բայց
արտաքին փոփոխականի ազդեցությունը 2-ում էլ կա: Օրինակ որպեսզի վերահսկեն
սեռի ազդեցությունը կարող են կազմել 2 փորձարարկան և 2 վերահսկիչ խմբեր՝
աղջիկների և տղաների:

4. Հակակշռում՝ մակարդակավորում: Կարող է գործածվել այն ժամանակ, երբ

անհրաժեշտ է, որ և՛ վերահսկիչ, և՛ փորձարարական խումբը լինի միևնույն խումբը:
Այսինքն օրինակ ուզում են ստուգել՝ հին ստեղնաշարով գրելն է ավելի արդյունավետ
(արագ) թե նոր մշակված և դրա համար չեն վերցնում 2 խումբ, այլ միևնույն խումբը
սկզբում գրում է հին ստեղնաշարով, այնուհետև՝ մշակված: Բայց այստեղ առաջանում
է հաջորդականության էֆեկտ, այսինքն, երբ սկսում են գրել հին ստեղնաշարով
նրանք ձեռք են բերում ստեղնաշարով գրելու ընդհանուր հմտություն և կոնկրետ այդ
ստեղնաշարով գրելու հատուկ հմտություն, իսկ մշակվածով գրելու ժամանակ նրանք
արդեն իսկ ձեռք էին բերել ստեղնաշարով գրելու հմտությունը: Ուստի չենք կարող
պնդել, որ նորով գրելն ավելի արագ է, քանի որ նրանք դրանով չեն սկսել գրել
"զրոյական" վիճակում: Այս արտաքին փոփոխականը վերահսկելու նպատակով
յուրաքանչյուր անկախ փոփոխականի համար ( ստեղնաշարով գրելը) ստեղծվում են
Ա և Բ մակարդակներ ու ամեն մասնակից հերթով անցնում է այդ մակարդակները այս
հերթականությամբ՝ ԱԲԲԱ:
2 խմբերի առկայության դեպքում մի խումբը կարող է սկզում գրել հին ստեղնաշարով,
մյուսը նոր, իսկ մյուս խումբը հակառակ հերթականությամն՝ սկզում նոր
ստեղնաշարով, հետո՝ հին:

5. Պատահականության սկզբունք՝ ռանդոմիզացիա: Սա երաշխավորում է

բնակչության յուրաքանչյուր անդամի համար փորձի մասնակից դառնալու հավասար
հնարավորություն: Դրա կիրառումը ապահովում է արտաքին փոփոխականների
միևնույն մակարդակ գլխավոր համախմբության և ընտրանքի մեջ: Այն լավագույն
միջոցն է բացառելու սուբյեկտների անհատական առանձնահատկությունների
ազդեցությունը:

20.Փորձարարական տվյալների տիպերը

Տվյալների գրանցման առանձնահատկությունները հոգեբանական մեթոդի
սահմաններում: Հոգեբանական տվյալները կարող են դիտարկվել որպես կոնկրետ
փորձարարական մեթոդների իրականացման արդյունք (դիտում, գիտափորձ,
հոգեբանականսանդղակավորում, հոգեախտաբանություն): Առաջնային
ցուցանիշները կարող են օգտագործվել ինչպես հոգեբանական հասկացությունների
կոնկրետացման, այնպես էլհոգեբանական հատկությունների վերաբերյալ
վարկածների ստուգման համար:Փորձարարական տվյալները որպես հոգեբանական
մեթոդների կիրառման արդյունքներ մի կողմից կախված են մեթոդի կառուցվածքից,
մյուս կողմից մեթոդիկայիտիպից: Առաջին դեպքում խոսում են դիտարկման
կոռելյացիոն կամ փորձարարականտվյալների մասին՝ նկատի ունենալով «պասիվ
դիտարկողի» հետազոտության կառուցվածքային կազմակերպումը` կոռելյացիոն
կամ հենց փորձարարական տեսանկյունից:Հետազոտվող առարկայի հանդեպ
վերաբերմունքը հետազոտման տարբեր տիպերիդեպքում ենթադրում է նաև
փորձարարական տվյալների տարբեր տիպեր: Երկրորդիդեպքում խոսում են մարդու
ճանաչողական ոլորտի (ուշադրության, հիշողության,երևակայության,
մտածողության ուսումնասիրման մեթոդիկաները), հուզական-դրդապատճառային
ոլորտի (դրդապատճառների ախտորոշման, վարքի կամային վերահսկման, հույզերի
իդենտիֆիկացիայի և այլ մեթոդիկաներ), ինքնագիտակցության
(ինքնագնահատականի մեթոդիկա) կամ արժեքային կողմնորոշիչների (արժեքների
ռանգավորման մեթոդիկա) վերաբերյալ ստացված տվյալների մասին:Ընտրված
ցանկացած հետազոտական վերաբերմունքի դեպքում անհրաժեշտ էտարբերակել
«մեթոդ» և «մեթոդիկա» հասկացությունները որպես հոգեբանական իրականության
վերլուծության տարբեր մակարդակների միավորներ: Դա կարևորվում է այնքանով,
որքանով գիտափորձի մեթոդը կախված է փոփոխականների
մեթոդիկականգործառնությունից (իբրև ուշադրության, նպատակասլացության
գործընթացների ցուցանիշների գրանցում): Փորձարարական նախագիծը կարող է
ներառել դիտարկման

կամ վերարտադրման արդյունավետության գնահատման մեթոդիկաներ ոչ

կամածինմտապահման ուսումնասիրման ժամանակ, միօրինականացված թեստեր,
կամ հոգեբանական փոփոխականների` որպես առաջնային ցուցանիշների
գրանցման այլ միջոցներ,որոնք վերամշակման ժամանակ վերակառուցվում են
համեմատման այս կամ այննախագծերի մեջ: Փորձարարական տվյալները կրում են
երկրորդային փոփոխականների բնույթ այն իմաստով, որ նրանցում
փորձարարական գործոնը հատուկ գործընթացների և առաջնային տվյալների
վերամշակման արդյունք է:Տվյալների տիպերը հետազոտական տեսանկյունից:
Փորձարարական հետազոտության և հոգեբանական ուսումնասիրության ընդունված
բաժանումը հնարավորություն էտալիս դիտարկել մեթոդիկայի օգտագործման
հարաբերականությունը տարբեր ենթատեքստերի տեսանկյունից, որոնց մեջ նրանք
կարող են ներառվել:Ուսումնասիրման ժամանակ հետազոտական հնարները երբեմն
կարող են անվանվել«հետազոտական փորձ»: Առաջնային ցուցանիշների գրանցման
մեթոդիկաները հնարավորություն են տալիս հոգեբանին իրականացնել նախապես
դրված հոգեբանականախտորոշումը, վերահսկման գործընթացը և մարդու անձնային
յուրահատկություններիախտորոշումը:Գիտափորձի մեթոդի կամ հոգեբանական
չափման կառուցվածքային իրականացմանմիջոցով ստացված տվյալները նույնպես
կարող են ծառայել իբրև ախտաբանականխնդիր: Այդ պատճառով, խոսելով
փորձարարական-բժշկական մեթոդի մասին, ենթադրվում է ոչ թե փորձարկվողի
նոզոլոգիական պատկանելությունն այս կամ այնխմբին, այլ փորձի տվյալների
օգտագործումը կոնկրետ մարդու մասին հոգեբանականեզրակացության
համար:Հետազոտական նպատակներով ստացված էմպիրիկ տվյալների դեպքում
հիմնականուղղվածությունը հոգեբանական օրինաչափությունների ճանաչումն է:
Հետազոտմանտվյալները պետք է բացահայտվեն հիպոթետիկ կամ էմպիրիկ
ճանապարհով հաստատված սահմաններում:Ցուցանիշների ոչ յուրահատկության
խնդիրը հետազոտվող խնդիրների հանդեպ:Առաջնային ցուցանիշների գրանցումը
ենթադրում է դրա հետ կապված հոգեբանականգործընթացների, երևույթների և
վիճակների բովանդակային բնութագրության իմացությունը: Պարզ է, որ այդ
բնութագրումները կներառվեն մեկնաբանման նախագծում ևկհիմնվեն այս կամ այն
հոգեբանական ուղղությունների հասկացությունների վրա: Սակայն այդ
ցուցանիշները կարող են լինել առաջնային տարբեր մեթոդների և
տարբերհետազոտական առարկաների ուսումնասիրման ժամանակ:

Մեթոդների բաշխումն ընդհանուրի և մասնավորի ենթադրում է, որ ինչ-որ

ցուցանիշներ կարող են առավել սերտորեն կապվել հոգեբանական իրականության
այս կամ այնդրսևորման հետ կամ այսպես կոչված հիմնարար գործընթացների հետ:
Այս իմաստովառավել համապատասխանող մեթոդներն անվանում են հատուկ:
Օրինակ, Բուրդոնիթեստը ուշադրության չափման հատուկ մեթոդիկա է: Միևնույն
ժամանակ «պիկտոգրամայի» մեթոդիկան օգտագործվում է վարկածների լայն
շրջանակներում: Այսինքնայս մեթոդիկան գործընթացների առաջնայնության
տեսանկյունից որոշակիորեն գնահատում է կոնկրետ հոգեբանական որակների այս
կամ այն երանգները:Հատուկ մեթոդիկաները կարող են մտնել տարբեր
հետազոտական նախագծերի մեջ:Այնպիսի ցուցանիշ, ինչպիսին է
մաշկագալվանային հակազդումը (ՄԳՀ), հոգեբանությունում օգտագործվում է
էականորեն տարբեր հետազոտական նախագծերում:«Գրանցված լինելով» հույզերի
հոգեֆիզիոլոգիայի բնագավառում՝ այն օգտագործվել էտարբեր տիպի
լարվածությունների տարբերակման համար՝ օպերացիոնալ և հուզական, մարդու
կողմից չլուծվող խնդիրներին նախորդող չվերբալիզացվող, նույնիսկ հուզական
մտածական խնդիրների փուլայնության ուսումնասիրման ժամանակ (4), այնպիսի
փորձերում, որոնցում ղեկավարվում էին քաջալերման և պատժի սկզբունքի
կիրառմամբ ԿՆՀ էլեկտրոնային ակտիվության փոփոխության միջոցով:Մեթոդիկայի
ոչ հատուկ լինելը կարող է հասկացվել նաև այլ կերպ` որպես իրականացված
էմպիրիկ տվյալների որակական նկարագրում հետազոտողի
հարաբերականանկախության, հիպոթետիկ կառույցների ընտրության կամ
նախագծերի մեկնաբանության տեսանկյունից:էմպիրիկ տվյալների տիպերն ըստ
նրանց օգտագործման բնույթի: Մեթոդների և մեթոդիկաների դասակարգումն ըստ
էմպիրիկ տվյալների օգտագործման տիպի ունի իրպատմությունը:Հոգեբանական
մեթոդների ամենաընդունված դասակարգումն ըստ էմպիրիկ տվյալների ստացման
միջոցի Քեթթելի դասակարգումն է, ով տարբերում է L, T և Q տվյալներիտիպերը (Լ -
life record, T - testing, Q - questionnaire): L - տվյալները կենսագրականփաստաթղթերն
են, դրանք ձեռք են բերվում ավելի վաղ հետազոտությունում կամ առաջադրվում են
փորձարկվողի կողմից ակտուալ հետազոտության ընթացքում: Կարևոր չէ,թե ինչ
մեթոդիկական միջոցներ են կիրառվել. դրանց ընտրությունը կայանում է նրանում, որ
դրանք անցյալի ապացույցներ են: Նրանց մեկնաբանության ժամանակ
հոգեբանը պետք է առաջնորդվի փաստաթղթի վերլուծության որոշակի
չափանիշներով:Արդյունքների մեկնաբանության ժամանակ ստացված L տվյալների
հիման վրա հոգեբանը կարող է օգտվել պատմագրության որևէ հնարից. օրինակ,
ի՞նչու այս կամ այնիրադարձությունն արտացոլված չէ փաստաթղթում:
«Անգիտակցական մոռացումը»կամ լռելու փաստը կարող է վկայել այլ
իրադարձության հատուկ կարևորության մասին:Նրանք հարցադրումը հանգեցնում
են այլ վարկածների, քան տվյալ իրադարձությանփաստաթղթերում
բացակայությանը: T և Q տվյալները Ռ. Քեթթելի դասակարգումումունեն ընդհանուր
հատկություն՝ հետազոտության ակտուալ իրականացումը, այսինքնհոգեբանը կարող
է իրականացնել վերահսկման այս կամ այն ձևերը տվյալների ստացման և ֆիքսման
դեպքում: Այդ տվյալները կարող են վերստուգվել էմպիրիկ նյութի շարունակական
ստացման ճանապարհով:T տվյալների տարբերությունը, ըստ Ռ. Քեթթելի, այն է, որ
նրանք թեստավորման արդյունքներ են: Այդ ցուցանիշները գործառնվում են տարբեր
մեթոդական գործընթացների միջոցով, բայց, ընդհանուր առմամբ, ենթադրվում են
վարքային, հոգեֆիզիոլոգիական կամ այն ինդիկատորների բնութագրությունները,
որոնց տատանման սահմաններըկարող են չնչին փոփոխվել փորձարկվողների
գիտակցական ռեֆլեքսիայի արդյունքում: Այդ տվյալները երբեմն հասկացվում են
իբրև «ռեակտիվ» վարքի ձևեր:T տվյալների մյուս առանձնահատկությունը դրանց
դիֆերենցիալ հոգեբանականբնութագրությունն է: Թեստային տվյալները, ըստ Ռ.
Քեթթելի, ենթադրում են փորձարկվողների հաջողությունների համադրումը նման
իրավիճակներում այլ մարդկանց հաջողությունների միևնույն դրդապատճառներով:
Սակայն դա հանդիսանում է հոգեբանիքննարկման չափանիշների խնդիրը
հոգեախտաբանական խնդիրների լուծման ժամանակ:

21. Հոգեբանական հետազոտության հիմնական ձևերը

Հոգեբանական հետազոտությունը հոգեբանական իրականության ուսումնասիրվող

տեսակետների մասին նոր տեղեկատվություն ստանալու նպատակ հետապնդող
մեթոդաբանական, մեթոդական, կազմակերպական և այլ ընթացակարգերի
ամբողջություն է: Ուսանողների, ինչպես նաև հետազոտողների համար կարևոր է
հասկանալ, որ հոգեբանական հետազոտությունն առավել լայն հասկացություն է,
որը ներառում է հետազոտության զանազան ձևեր ու վերափոխություններ:
Պլանավորելիս անհրաժեշտ է գիտակցել, թե հետազոտության որ տարատեսակն է
հավակնում իրականացնել հեղինակը: Հոգեբանական հետազոտությունների
բազմազան ձևերի պլանավորման տարբերակները կարևորագույն էական
տարբերություններ ունեն: Հարկավոր է տարբերել հետազոտությունների ստորև
ներկայացվող հիմնական ձևերը: Նախ և առաջ հարկավոր է առանձնացնել
տեսական և էմպիրիկ հոգեբանական հետազոտություններ: Տեսական
հետազոտության նպատակը որևէ հոգեբանական երևույթի մասին ընդհանրական
գիտելիք ստանալն է: Այսպիսի հետազոտությունը հիմնվում է հոգեկան կյանքի՝
գիտության մեջ արդեն գոյություն ունեցող փաստերի նկարագրությունների ու
բացատրությունների, ավելի վաղ առաջ քաշված վարկածների և ենթադրությունների
վրա: Կախված հետազոտական խնդրից, գիտնականի հավակնություններից, նրա
ընդունակություններից ու որակավորումից, մասամբ նաև հաջողությունից՝
ստացվող արդյունքը լինում է քիչ թե շատ կուռ և ապացուցելի ընդհանրացումների
տեսքով: Այդ ընդհանրացումների մակարդակը կարող է լինել տարբեր՝ վարկած,
հայեցակարգ, տեսություն: Տեսական հետազոտության գլխավոր մեթոդներն են՝
համապատասխան գրականության հետ աշխատանքը, գիտական
խորհրդատվություններն ու բանավեճերը, ոչ փորձարարական մոդելավորումը,
դասակարգումը և համակարգումը: Բացի այդ՝ ընդունված է տարբերել նաև
կիրառական հոգեբանական հետազոտություններ, որոնք ուղղված են մարդու
կենսագործունեության կոնկրետ իրադրություններում գործնական էֆեկտի
ստացմանը: Այդպիսիք կարող են լինել արտադրական, տնտեսական և
քաղաքական ոլորտների, կրթության, հանգստի կազմակերպման և
ծառայությունների

համակարգի, բժշկական-բուժական պրակտիկայի, միջանձնային, այդ թվում՝

ընտանեկան հարաբերությունների բնագավառի հետազոտությունները:
Սովորաբար, այսպիսի հետազոտությունները կատարվում են պրակտիկայի
պահանջարկի թելադրանքով, հետաքրքրված անձանց կամ կազմակերպության
(պատվիրատուների) հատուկ պատվերով: Վերջնարդյունքն իրենից ներկայացնում է
մի շարք հանձնարարականներ, որոնց իրականացումը պետք է հանգեցնի
ակնկալվող (տնտեսական, քաղաքական, կազմակերպական, հոգեբանական,
բժշկական, մանկավարժական, սպորտային, ռազմական և այլն) արդյունքին: Այս
հետազոտություններում օգտագործվում են տվյալ գիտության (կամ
գիտություններիմիագումարության) տեսական և էմպիրիկ գիտելիքները,
կիրարկվում են մշակված և փորձարկված մեթոդներն ու մեթոդիկաները: Այստեղ
գլխավորը ոչ թե նոր գիտելիքի ստացումն է, այլև պատվիրատուին ընթացիկ
կյանքում և պրակտիկ գործերում օգնություն ցուցաբերելը: Էմպիրիկ
հետազոտության գլխավոր մեթոդներն են՝ դիտումը, գիտափորձը, թեստավորումը,
հարցումը, զրույցը, մոդելավորումը: Արդյունքում ձգտում են ստանալ
հոգեբանական փաստի չափազանց խիստ նկարագրություն, ինչի համար շատ
մանրազնին կերպով հավաքագրվում են տվյալներ ուսումնասիրվող երևույթի
վերաբերյալ: Սովորաբար այդ տվյալներն ունենում են զանգվածային բնույթ, ինչն էլ
իր հերթին արդյունքները մշակելիս մաթեմատիկական ապարատի գրագետ
օգտագործման դեպքում բարձրացնում է վերջնական ցուցանիշների
հուսալիությունը: Էմպիրիկ հոգեբանական հետազոտության օրինակներ կարող են
հանդիսանալ ճանաչողական գործընթացների փորձարարական ուսումնասիրումը,
կոնկրետ մարդկանց երկարատև դիտումների ճանապարհով անձի զարգացման
օրինաչափությունների հայտնաբերումը, հարցման միջոցով խմբում ոչ ձևական
առաջնորդին որոշելը, որևէ մարդու հետ զրույցի միջոցով նրա կյանքի հոգեվնասող
գործոնների բացահայտումը և այլն: Իր հերթին, էմպիրիկ հոգեբանական
հետազոտությունը տարբերակվում է հետևյալ ենթատեսակների.
նկարագրական հետազոտությունը (հոգեախտորոշիչ ուսումնասիրություն) կապված
չէ հետազոտական վարկածների ստուգման հետ: Սովորաբար այն որևէ անհատի
կամ խմբի ինչ-որ հոգեբանական բնութագրերի չափողական ընթացակարգ է՝
միտված ուսումնասիրվող երևույթների վերաբերյալ փաստերի, էմպիրիկ տվյալների
ստացմանը (հավաքին),

 կոռելյացիոն (համահարաբերակցական) հոգեբանական հետազոտությունը

ստուգում է հոգեբանական

երևույթների փոխադարձ կապերի մասին վարկածները,

 փորձարարական հոգեբանական հետազոտությունը

հոգեբանական էմպիրիկ հետազոտության առավել բարդ տարբերակն է, որը

ստուգում է կաուզալ (պատճառական) վարկածները:

Փորձարարական հոգեբանությունը հոգեբանական գիտության ինքնուրույն ճյուղ է՝

իրեն բնորոշ լեզվով, օրինաչափություններով: Ժամանակակից հոգեբանության մեջ
գիտական նոր տեղեկատվության ստացման հիմնական մեթոդ է համարվում
գիտափորձը: Վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ հոգեբանական
հետազոտությունների տարանջատումը վերոհիշյալ երեք

(տեսական, էմպիրիկ և կիրառական) կատեգորիաների՝ բավականին պայմանական

է: Արդարև, ցանկացած էմպիրիկ

հետազոտություն պահանջում է նախնական ծանոթություն

գիտական տվյալ բնագավառում առկա գործերի վիճակին, որպեսզի հնարավոր

լինի կրճատել աշխատանքային ծախսերը, մշակել գործողությունների
նպատակահարմար պլան, ընտրել լուծվելիք խնդրին համարժեք մեթոդներ:Իսկ
ինքնին խնդիրը չի կարող ձևակերպվել՝ առանց ուսումնասիրվող երևույթի բնույթի
մասին հետազոտողի տեսակետներն արտացոլող ինչ-որ տեսական սկզբունքների
վրա հենվելու: Տեսական գիտելիքներն անհրաժեշտ է ներգրավել նաև
էմպիրիկական գործընթացի ավարտական փուլում՝ վերջնարդյունքները
ձևակերպելիս և ուսումնասիրված հիմնախնդրի վերաբերյալ տեղեկությունների
համակարգի հետ դրանք կապակցելիս: «Էմպիրիկ հետազոտությունը երբեք չի
լինում բոլորովին չնախապատրաստված, չի սկսվում «զրոյից»: «Մաքուր» էմպիրիկ
գիտության հնարավորությունը պոզիտիվիստի չիրականացած երազանքն է, ինչպես
որ չեն լինում տեսությունից անկախ «մաքուր» փաստեր: Գիտական
հոգեբանության

բնագավառում հետազոտության անցկացմանը նախորդում է

նախատեսությունը, այսինքն՝ հետազոտողի նախնական՝

հիմնահարցի հասկացումը ճշգրտող և նշանակալից չափով

դրա արդյունքները կանխորոշող պատկերացումների ամբողջությունը»;

Այսպիսով, հոգեբանական հետազոտությունների երեք ձևերի՝ վերը նշված

տարանջատումը կատարվում է՝ ելնելով գերազանցապես դրանց նպատակներից.
տեսական՝ հոգեբանական փաստերի ընդհանրացում, էմպիրիկ՝ այդ փաստերի
ստացում, կիրառական՝ ստացված փաստերի և ընդհանրացումների օգտագործում:

22.Հետազոտական թեմայի ընտրություն.. մանրամասներ իմ

հետազոտական աշխատանքից: Տես 48

23. Գիտափորձի պլանավորումն ու կազմակերպումը

{ Իդեալական գիտափորձում փոխվում է միայն անկախ փոփոխականը, իսկ բոլոր

մյուս գործոնները մնում են անփոփոխ: Հետևաբար հետազոտվում է հենց անկախ և
կախյալ փոփոխականների հարաբերությունը (օրինակ բոլոր ազդակները
առաջադրվում են միաժամանակ և միևնույն տարածության մեջ): Որպեսզի պարզենք
ոչ ռելևանտ ազդակների, բոլոր կողմնակի ազդեցությունների բոլոր հնարավոր ձևերն
ու դեպքերը, որ կարող են աղավաղել անկախ փոփոխականի գործողությունը, պետք
է գիտափորձը շարունակենք անվերջ և՛ ժամանակի առումով, և՛ փորձերի քանակով:
Իսկ ըստ լրիվ համապատասխանության սկզբունքի՝ գիտափորձի փորձարարական
իրավիճակը պետք է ամբողջությամբ համընկնի իրականության հետ, այսինքն
արդյունքները իմաստ ունեն միայն այն իրական իրավիճակի համար, որում ստացվել
են:
Այսպիսով կարելի է ենթադրել, որ ամբողջովին իդեալական, "անբասիր" գիտափորձ
հնարավոր չէ իրականացնել և բացի այդ, այն գործնական նշանակություն չունի: Բայց
սա ներկայացնում է այն իդեալը, որին պարտավոր ենք ձգտել:
Գիտափորձ կազմակերպելիս պետք է հետևել մի քանի սկզբունքների.
համապատասխանության, համալիրության (մեթոդների ողջ համախմբի տվյալների
համադրում), գիտափորի նպատակների, խնդիրների ռելևանտության, տեսական
վերլուծության: }

Գիտափորձը հետազոտական ռազմավարություն է, որում իրականացվում է որոշակի

գործընթացի նպատակաուղղված դիտարկում դրա ընթանալու պայմանների
առանձին բնութագրիչների սահմանված փոփոխությունների դեպքում: Գիտափորձի
անցկացման պլանները բաժանվում են ավանդականի (երբ փոխվում է մեկ
փոփոխական) և գործոնայինի (մի քանի փոփոխականներ են փոխվում): Գիտափորձ
անցկացնելու համար նախ պետք է

1. ունենալ վարկած՝ ենթադրությունների շարք, որ անկախ փոփոխականով ազդելիս

պետք է սպասել կախյալ փոփոխականի դրսևորման: Գիտափորձի նպատակն էլ այդ
վարկածի ստուգումն է:

2. որոշել հետազոտության առարկան: դա ներառում է ուսւոմնասիրման օբյեկտը,

հետազոտական խնդիրը, մեթոդաբանական միջոցների համակարգը և դրանց
գարծածման հաջորդականությունը:

3. որոշել հետազոտության միջոցները: Այսինքն ուսումնասիրման սկզբունքները,

տեխնիկական միջոցները

4. ընտրել փորձարկվողների և կազմել խմբեր: Այդ նպատակով (ստուգիչ և

փորձարարական խմբերի դեպքում) կարելի է հոգեբանական թեստեր օգտագործել և
նույնանման արդյունքներ տվողներից զույգեր կազմել: Այս ժամանակ նաև
անհրաժեշտ է հավասարեցնել արտաքին փոփոխականները: Որոշվում է ընտրանքի
թիվը, կազմը հետազոտության առարկային ու վարկածին համապատասխան:

Այնուհետև իրականցվում է գիտափորձի հիմնական մասը, տվյալները գրանցվում և

վերլուծվում են:

24.Հետազոտական վարկածի առաջադրումը, տեսակներ և

ապացուցում

Փորձարարական հետազոտություններում կարևորագույն տարր է հանդիսանում

վարկած առաջադրելն ու ստուգելը: Վարկածը դրույթ է, ենթադրություն, որի ճիշտ
կամ սխալ լինելն անհայտ է, բայց կարելի է ստուգել փորձարարական ճանապարհով:
Գիտական վարկածը պետք է բավարարի ֆալսիֆիկացիայի (ժխտման) և վերիֆիկա-
ցիայի (հաստատման) սկզբունքներին: Այսինքն, եթե չի հաստատվում գիտական
վարկածը, ապա հաստատվում է հակավարկածը (կոնտրհիպոթեզը), որը վարկածի
հակա- դիր բովանդակությունն ունի: Հակավարկածը, այսպես ասած,
փորձարարական հետա- զոտության ,պարտությունն էե, բայց այդ պարտությունը ևս
կարող է նպաստել գիտե- լիքների ավելացմանը: Այն դեպքում, երբ վարկածը չի
ժխտվել, այնուամենայնիվ չի կարող համարվել վերջնականորեն ,ապացուցվածե, և
բաց է մնում հետագա ստուգման համար` այլ մեթոդա- կան միջոցների և
վերաձևակերպումների միջոցով: Ըստ բովանդակության վարկածները լինում են. 1.
Վարկած որևէ երևույթի առկայության վերաբերյալ (օրինակ, գոյություն ունի արդյոք
էքստրասենսոր ընկալման երևույթը): 2. Վարկած երևույթների միջև կապի
առկայության մասին (օրինակ, կապ կա արդյոք ինտելեկտի մակարդակի և
կրեատիվության միջև): 3. Վարկած երևույթների միջև պատճառային կապի
առկայության վերաբերյալ (օրինակ, ծնողական դեպրիվացիայի հետևանքով
երեխաների մոտ ձևավորվում է ագրեսիվության բարձր մակարդակ): Վարկածի
տեսակից է կախված, թե հետազոտությունն ինչ մեթոդով կիրականացվի: Օրինակ,
պատճառահետևանքային բնույթ կրող վարկածները ստուգվում են միայն
գիտափորձի միջոցով: Իսկ օրինակ, որևէ երևույթի առկայության մասին վարկածը
կարող է ստուգվել դիտման մեթոդով: Գիտության մեջ տարբերում են տեսական և
փորձարարական վարկածներ: Տեսական վարկածներն առաջ են քաշվում տեսության
մեջ ներքին հակասությունները վերացնելու համար կամ տեսության և
փորձարարական արդյունքների տարբերությունները հաղթա- հարելու նպատակով և
հանդիսանում են տեսական գիտելիքները կատարելագործող ,գործիքներե:
Փորձարարական վարկածները պարտադիր կերպով չեն հենվում տեսության վրա:
Փորձարարական վարկածը կապ ունի էմպիրիկ ճանապարհով նկատվող
օրինաչափությունների հետ: Առանձնացնում են նաև վիճակագրական վարկածներ,
երբ հետազոտողը ընդունում է ստացված արդյունքները որպես նշանակալի ու
ճշգրիտ, և պատրաստ է գնահատել սխալների հավանականությունը: Այս դեպքում
հավանականությունը բաշխվում է որոշակի ,տարածքիե վրա: Ընդ որում, որքան
ավելի շատ է փորձերի քանակը և մեծ է ընտրանքը, այնքան ավելի բարձր կլինի
ճշգրտության մակարդակը: Գուրտարանկերը առանձնացնում է փորձարարական
վարկածների հետևյալ տեսակները. հակավարկածը` փորձարարական վարկած է,
որն այլընտրանքային է հիմնականգ ենթադրության նկատմամբ և առաջանում է
ինքնաբերաբար, երրորդ մրցակցող փորձարարական վարկած, որը
փորձարարական վարկած էգ կախյալ փոփոխականի վրա անկախ փոփոխականի
ազդեցության բացակայության վերաբերյալ: Ստուգվում է միայն լաբորատոր
գիտափորձում, ճշգրիտ փորձարարական վարկած. ենթադրություն է լաբորատոր
գիտափորձումգ միակ անկախ փոփոխականի և կախյալ փոփոխականի միջև կապի
մասին: Ստու- գումը պահանջում է առանձնացնել անկախ փոփոխականը և ,մաքրելե
նրա պայմանները, փորձարարական վարկած առավելագույն կամ նվազագույն
(մաքսիմալ կամգ մինիմալ) մեծության վերաբերյալ. ենթադրություն այն մասին, թե
անկախ փոփոխականի որ մակարդակի դեպքում է կախյալը ձեռք բերում մաքսիմալ
(կամ մինիմալ) նշանակություն, փորձարարական վարկած բացարձակ կամ
համաչափ հարաբերություններիգ մասին: Դա ճշգրիտ ենթադրություն է անկախ
փոփոխականի աստիճանական (քանակական) փոփոխմանը զուգընթաց կախյալ
փոփոխականի աստիճանական փոփոխման բնույթի մասին, փորձարարական
վարկած մեկ փոխկապակցվածության վերաբերյալ: Դագ ենթադրություն է մեկ
անկախ և մեկ կախյալ փոփոխականների միջև կապի մասին: Փորձարարական
վարկածը ստուգելու համար կարող է կիրառվել նաև գործոնային գիտափորձ, բայց
երկրորդ անկախ փոփոխականն այդ դեպքում հանդիսանում է վերահսկիչ,
համակցված (կոմբինացված) փորձարարական վարկած. ենթադրություն է, միգ
կողմից, երկու (կամ մի քանի) անկախ փոփոխականների և, մյուս կողմից, կախյալ 142
փոփոխականի միջև որոշակի կապի մասին: Ստուգվում է միայն ֆակտորային
գիտափորձում: Այսպիսով` վարկածներ առաջադրելու և ստուգելու գործընթացը
կարելի է համարել հեազոտողի հիմնական և առավել ստեղծագործական փուլ:
Հաստատված է, որ վարկածների քանակը և որակը որոշվում են հետազոտողի
կրեատիվությամբ: Փորձարարական հետազոտություններում կարևորագույն տարր է
հանդիսանում վարկած առաջադրելն ու ստուգելը: Վարկածը դրույթ է,
ենթադրություն, որի ճիշտ կամ սխալ լինելն անհայտ է, բայց կա- րելի է ստուգել
փորձարարական ճանապարհով: Գիտական վարկածը պետք է բավարարի
ֆալսիֆիկացիայի (ժխտման) և վերիֆիկա- ցիայի (հաստատման) սկզբունքներին:
Այսինքն, եթե չի հաստատվում գիտական վարկածը, ապա հաստատվում է
հակավարկածը (կոնտրհիպոթեզը), որը վարկածի հակա- դիր բովանդակությունն
ունի: Հակավարկածը, այսպես ասած, փորձարարական հետա-
զոտության ,պարտությունն էե, բայց այդ պարտությունը ևս կարող է նպաստել գիտե-
լիքների ավելացմանը: Այն դեպքում, երբ վարկածը չի ժխտվել, այնուամենայնիվ չի
կարող համարվել վերջնականորեն ,ապացուցվածե, և բաց է մնում հետագա
ստուգման համար` այլ մեթոդա- կան միջոցների և վերաձևակերպումների միջոցով:
Ըստ բովանդակության վարկածները լինում են. 1. Վարկած որևէ երևույթի
առկայության վերաբերյալ (օրինակ, գոյություն ունի արդյոք էքստրասենսոր
ընկալման երևույթը): 2. Վարկած երևույթների միջև կապի առկայության մասին
(օրինակ, կապ կա արդյոք ինտելեկտի մակարդակի և կրեատիվության միջև): 3.
Վարկած երևույթների միջև պատճառային կապի առկայության վերաբերյալ (օրինակ,
ծնողական դեպրիվացիայի հետևանքով երեխաների մոտ ձևավորվում է
ագրեսիվության բարձր մակարդակ): Վարկածի տեսակից է կախված, թե
հետազոտությունն ինչ մեթոդով կիրականացվի: Օրինակ, պատճառահետևանքային
բնույթ կրող վարկածները ստուգվում են միայն գիտափորձի միջոցով: Իսկ օրինակ,
որևէ երևույթի առկայության մասին վարկածը կարող է ստուգվել դիտման մեթոդով:
Գիտության մեջ տարբերում են տեսական և փորձարարական վարկածներ: Տեսական
վարկածներն առաջ են քաշվում տեսության մեջ ներքին հակասությունները
վերացնելու համար կամ տեսության և փորձարարական արդյունքների
տարբերությունները հաղթա- հարելու նպատակով և հանդիսանում են տեսական
գիտելիքները կատարելագործող ,գործիքներե: Փորձարարական վարկածները
պարտադիր կերպով չեն հենվում տեսության վրա: Փորձարարական վարկածը կապ
ունի էմպիրիկ ճանապարհով նկատվող օրինաչափությունների հետ: Առանձնացնում
են նաև վիճակագրական վարկածներ, երբ հետազոտողը ընդունում է ստացված
արդյունքները որպես նշանակալի ու ճշգրիտ, և պատրաստ է գնահատել սխալների
հավանականությունը: Այս դեպքում հավանականությունը բաշխվում է
որոշակի ,տարածքիե վրա: Ընդ որում, որքան ավելի շատ է փորձերի քանակը և մեծ է
ընտրանքը, այնքան ավելի բարձր կլինի ճշգրտության մակարդակը:
Գուրտարանկերը առանձնացնում է փորձարարական վարկածների հետևյալ
տեսակները. հակավարկածը` փորձարարական վարկած է, որն այլընտրանքային է
հիմնականգ ենթադրության նկատմամբ և առաջանում է ինքնաբերաբար, երրորդ
մրցակցող փորձարարական վարկած, որը փորձարարական վարկած էգ կախյալ
փոփոխականի վրա անկախ փոփոխականի ազդեցության բացակայության
վերաբերյալ: Ստուգվում է միայն լաբորատոր գիտափորձում, ճշգրիտ
փորձարարական վարկած. ենթադրություն է լաբորատոր գիտափորձումգ միակ
անկախ փոփոխականի և կախյալ փոփոխականի միջև կապի մասին: Ստու- գումը
պահանջում է առանձնացնել անկախ փոփոխականը և ,մաքրելե նրա պայմանները,
փորձարարական վարկած առավելագույն կամ նվազագույն (մաքսիմալ կամգ
մինիմալ) մեծության վերաբերյալ. ենթադրություն այն մասին, թե անկախ
փոփոխականի որ մակարդակի դեպքում է կախյալը ձեռք բերում մաքսիմալ (կամ
մինիմալ) նշանակություն, փորձարարական վարկած բացարձակ կամ համաչափ
հարաբերություններիգ մասին: Դա ճշգրիտ ենթադրություն է անկախ փոփոխականի
աստիճանական (քանակական) փոփոխմանը զուգընթաց կախյալ փոփոխականի
աստիճանական փոփոխման բնույթի մասին, փորձարարական վարկած մեկ
փոխկապակցվածության վերաբերյալ: Դագ ենթադրություն է մեկ անկախ և մեկ
կախյալ փոփոխականների միջև կապի մասին: Փորձարարական վարկածը ստուգելու
համար կարող է կիրառվել նաև գործոնային գիտափորձ, բայց երկրորդ անկախ
փոփոխականն այդ դեպքում հանդիսանում է վերահսկիչ, համակցված
(կոմբինացված) փորձարարական վարկած. ենթադրություն է, միգ կողմից, երկու (կամ
մի քանի) անկախ փոփոխականների և, մյուս կողմից, կախյալ 142 փոփոխականի
միջև որոշակի կապի մասին: Ստուգվում է միայն ֆակտորային գիտափորձում:
Այսպիսով` վարկածներ առաջադրելու և ստուգելու գործընթացը կարելի է համարել
հեազոտողի հիմնական և առավել ստեղծագործական փուլ: Հաստատված է, որ
վարկածների քանակը և որակը որոշվում են հետազոտողի կրեատիվությամբ:

25. Փորձարարական հարցման մեթոդը

Հարցման մեթոդի էությունը կայանում է տրվող հարցերի ևդրանց, հարցվողի կողմից

ներկայացվող պատասխանների, ճշտության, համոզվածության վրա: Հարցման
ընթացքում ամենամեծ դժվարությունը հարցի ձևակերպումն է:
Հարցման մեթոդները կարող են անցկացվել գրավոր կամ բանավոր, անհատական
կամ խմբային, 1 կամ բազմաթիվ անգամ:Հարցերը կարող են ձևակերպված լինել
ուղիղ, երբ պատասխանն անհրաժեշտ է հասկանալ նույն իմաստով, ինչպես այն
հասկանում է հետազոտվողը, և անուղղակի ձևով, երբ պատասխանը նախատեսում է
այլ ձևի մեկնաբանություն` քողարկված իմաստով:
Հարցման ամենատարծված տեսակներից է հարցազրույցը` ինտերվյուն, որը որոշակի
պլանով անցկացվող զրույց է: Այն նախատեսում է հարցվողի և պատասխանողի
ուղիղ շփում: Իր ձևով այն լինում է.
- ազատ. Սա զրույց է առանց խիստ մանրամասն հարցերի, բայց ընդհանուր ծրագրով
ստրատեգիան կանոնավոր է,բայց տակտիկան` ազատ;
- ստանդարտացված. Սա ամբողջ գործընթացի մանրամասն մշակում, զրույցի
ընդհանուր պլանը ներառյալ, հարցերի հերթականություն, պատասխանի
հավանական տարբերակները,, այսինքն ուժեղ է և ստրատեգիան, և տակտիկան;
-մասնակիորեն ստանդարտացված. Սա ուժեղ ստրատեգիա, բայց բայց ավելի ազատ
տակտիկա է:
Հետազոտությանն առավել համապատասխանում է ստանդարտիզացված տեսակը,
քանզի այն հնարավորություն է տալիս ստանալ համեմատական տվյալներ տարբեր
փորձարկվողների մասին, սահմանափակում է տարբեր ազդեցությունների
ներգործումը, թույլ է տալիս լիովին և ճիշտ հերթականությամբ մշակել բոլոր
հարցերը: Սակայն սա պետք է օգտագործել միայն այն դեպքում, երբ պատասխանողը
հանգիստ է վերաբերում դրան: Հակառակ դեպքում արդյունքը կարող է լինել ոչ
բավարար, քանզի ստանդարտիզացված զրույցը շատ մարդկանց կողմից ընկալվում է
որպես քննական հարցման իրավիճակ, ինչը սահմանափակում է պատասխանողի
անմիջականությունն ու անկեղծությունը: Երեխաների հետ աշխատանքում
ստանդարտիզացված տարբերակը հազվադեպ է կիրառվում:
Սովորաբար հարցազրույցն ուղեկցվում է սկզբնական խոսքով` նախաբանով,որին
հաջորդում են հետազոտվողի պատասխանները: Շատ կարևոր է հարցազրույցին
նախատրամադրվելը, որպեսզի հետազոտվողը հնարավորին անկեղծ և ազատ
պատասխաններ կարողանա տալ: Հարցազրույցն ուղեկցվում է խոսակցությանը
տրամադրող արտահայտություններով, պատասխանից կախվաղ հստակեցվում է, թե
հատկապես ինչի մանրամասներ են անհրաժեշտ այս կամ այն բանի մասին: Շատ
կարևոր է, որ հարցազրույցի ընթացքում հետազոտվողը պատկերացում ունենա, թե
ինչ է իրենից պահանջվում: Կարևոր է շնորհակալությունը հայտնելը և կանխավ, և
վերջում: Հարցազրույցը չպետք է լինի ձանձրալի և շարունակական:
Պատասխանների գրանցումը չպետք է սահմանափակի պատասխանողին: Ստացված
արդյունքների մեկնաբանությունը չի բացառում սուբյեկտիզմի առկայությունը,
հետևաբար դրանք պետք է դիտել դիագնոստիկ մեթոդիկաների տվյալների
համալրման հետ:
Հոգեբանական խորհրդատվության և հոգեթերապևտիկ զրույցների ժամանակ
հարցազրույցն ունենում է ախտորոշիչ նշանակություն: Դիագնոստիկ հարցազրույցն
անձի հատկությունների մասին տվյալների ստացման այնպիսի մեթոդ է , որը
կրառվում է խորհրդատվության սկզբնական փուլերում:
Առանձնացվում է նաև կլինիկական հարցազրույց, որպես թերապևտիկ զրույցի մեթոդ
, որն օգնում է մարդուն գիտակցել իր ներքին
դժվարությունները,կոնֆլիկտները,վարքի թաքնված մոտիվները,քողարկված
հակումներն:
 26.Հարցազրույցի հարցարանի կազմում և արդյունքների մշակում

Հարցազրույց, մասնագիտական նպատակաուղղված զրույց երկու կամ ավելի

անձանց միջև, որի ընթացքում հարցեր են տրվում հարցազրույցը վարողի կողմից՝
որոշակի ուղղվածությամբ տեղեկատվության ստացման նպատակով։Պատկանում է
Խոսքային-կոմմունիկատիվ մեթոդների շարքին։ Հարցազրույցը ենթադրում է
անցկացման որոշակի պայմաններ, որոնք անհրաժեշտ են բարենպաստ շփման
համար։ Հարցազրույցը կարող է լինել ոչ կառուցվածքային, կիսա-կառուցվածքային և
կառուցվածքային։ Կառուցվածքային հարցազրույցը ենթադրում է որոշակի
կառուցվածքային պլան՝ հարցերի հստակ հաջորդականություն, որին հետևում է
հոգեբանը։Կիսակառուցվածքային հարցազրույցը հարցազրույցի մի տեսակ է, որի
ընթացքում հարցազրուցավարը տալիս է ընդամենը մի քանի կանխորոշված հարց,
մինչդեռ մնացած հարցերը նախապես պլանավորված չեն:

Կիսակառուցվածքային հարցազրույցներում որոշ հարցեր կանխորոշված են և

տրվում են բոլոր թեկնածուներին, իսկ մյուսները ինքնաբերաբար են առաջանում :

Դրանք կարող են ապահովել թեկնածուների օբյեկտիվ համեմատություն, բայց

միևնույն ժամանակ տրամադրում են ավելի անհատականացված և ինքնաբուխ
մոտեցում, որը թույլ է տալիս ուսումնասիրել հետաքրքիր կետեր կոնկրետ
հետազոտվողի ռեզյումեում

Ոչ կառուցվածքային հարցազրույցները սովորաբար հետազոտության

տեսանկյունից ամենաքիչն են հավաստի, քանի որ նախքան հարցազրույցը
նախապատրաստվում են հարցեր և տվյալների հավաքագրումը կատարվում է ոչ
ֆորմալ ձևով: Հարցազրույցի մեթոդը կարող է կիրառվել տարբեր նպատակներով․
հետազոտության, ախտորոշման, աշխատանքի ընտրության կողմնորոշման,
հետագա հոգեբանական աշխատանքի պլանավորման, և այլ նպատակներով։
Հարցազրույցի հարցերը կարող են լինել բաց՝ որը ենթադրում է ընդլայնված
պատասխան, և փակ, որը ենթադրում է կոնկրետ և կարճ պատադխան(այո ,ոչ ,
համաձայն եմ համաձայն չեմ) այլ ոչ թե ընդլայնված։ Որակական մեթոդ է, որը այլ
հոգեբանական հետազոտական մեթոդներից տարբերվում է իր ճկունությամբ,
հետազոտվողի սուբյեկտիվ ընկալման առանձնահատկությունների բացահայտման
հիման վրա։ ։ Այս մեթոդի հիմնական առավելությունը խորքային և մանրամասն
տեղեկատվության ստացումն է, որը հնարավորություն է տալիս ամբողջական
պատկերն ստանալու հետազոտվողի անձի մասին :Հարցազրույցը կարող է
անցկացվել ոչ միայն մեկ մարդու հետ, այլև միաժամանակ փոքր խմբի հետ, ինչը
ժամանակ է խնայում անհատական հարցազրույցի համեմատությամբ: Խմբային
հարցազրույցի առավելությունը կայանում է խմբում կարծիքների
փոխանակման արդյունքում կազմակերպության խնդիրների մասին ավելի լիարժեք
տեղեկատվության ստացման մեջ:

Կառուցվածքային հարցազրույց

Կառուցվածքային հարցազրույցը քանակական հետազոտության մեթոդ է, երբ

հարցազրուցավարը պատրաստում է փակ հարցերի մի շարք, որոնք նա կարդում է
ճիշտ այնպես, ինչպես շարադրված է: Հարցազրույցների հարցերը ունեն
ստանդարտացված ձևաչափ, ինչը նշանակում է, որ յուրաքանչյուր հարցվողին նույն
հաջորդականությամբ տրվում են նույն հարցերը։

Դրական կողմերը

Կառուցվածքային հարցազրույցները հեշտ է կրկնել, քանի որ օգտագործվում են փակ

հարցերի ֆիքսված փաթեթ: Կառուցվածքային հարցազրույցներն իրականացնում են
բավականին արագ, ինչը նշանակում է, որ շատ հարցազրույցներ կարող են տեղի
ունենալ կարճ ժամանակահատվածում: :

Սահմանափակումներ

Կառուցվածքային հարցազրույցները ճկուն չեն: Սա նշանակում է, որ նոր հարցեր

հնարավոր չէ տալ հանպատրաստից (այսինքն ՝ հարցազրույցի ընթացքում), քանի որ
պետք է հետևել հարցազրույցի ժամանակացույցին: Կառուցվածքային
հարցազրույցներից ստացված պատասխանները մանրամասն չեն, քանի որ տրվում
են միայն փակ հարցեր, որոնք առաջացնում են քանակական տվյալներ:

Ոչ կառուցվածքային հարցազրույցները չեն օգտագործում որևէ դրված հարց,

փոխարենը ՝ հարցազրուցավարը բաց հարցեր է տալիս ՝ հիմնվելով որոշակի
հետազոտական թեմայի վրա, և կփորձի թույլ տալ, որ հարցազրույցը բնական զրույցի
պես ընթանա։ Հարցազրուցավարը փոփոխում է իր հարցերը ՝ համապատասխանելով
հետազոտվողի պատասխանին։

Դրական կողմերը

Ոչ կառուցվածքային հարցազրույցներն ավելի ճկուն են, քանի որ հարցերը կարող են

հարմարեցվել և փոխվել ՝ կախված հարցվողների պատասխաններից: Հարցազրույցը
կարող է շեղվել ժամանակացույցից:Ոչ կառուցվածքային հարցազրույցները
որակական տվյալներ են առաջացնում բաց հարցերի օգտագործման միջոցով: Սա
հնարավորություն է տալիս հարցվողին ինչ-որ խորությամբ խոսել ՝ ընտրելով իրենց
իսկ բառերը: Սա օգնում է հետազոտողին զարգացնել իրավիճակի վերաբերյալ
մարդու ընկալման իրական զգացողությունը:

Սահմանափակումներ
Ոչ կառուցվածքային հարցազրույց անցկացնելը և որակական տվյալները վերլուծելը
կարող է ժամանակատար լինել (օգտագործելով այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են
թեմատիկ վերլուծությունը):

Ֆոկուս խմբերի հարցազրույցը որակական մոտեցում է, երբ հարցվողների մի խումբ

հարցազրույց է անցկացվում միասին, որն օգտագործվում է սոցիալական հարցերի
խորը ընկալման համար: Մեթոդը նպատակ ունի ավելի շատ բնակչության
վիճակագրորեն ներկայացված նմուշից տվյալներ ձեռք բերել նպատակային ընտրված
անձանց խմբից:

Հարցազրույցի վարողի դերը `համոզվել, որ խումբը փոխազդում է միմյանց հետ և չեն

շեղվում թեմայից: Հարցազրույց վարողը արտաքին տեսքով նման կլինի
մասնակիցներին, ունենա բավարար գիտելիքներ քննարկվող թեմայի վերաբերյալ և
ուշադրությու դարձնի ակտիվ և պասիվ մասնակիցների վրա:Խմբային
հարցազրույցները որակական պատմողական տվյալներ են առաջ բերում բաց
հարցերի օգտագործման միջոցով: Սա հնարավորություն է տալիս հարցվածներին
խոսել ՝ ընտրելով իրենց իսկ բառերը: Սա օգնում է հետազոտողին զարգացնել
իրավիճակի վերաբերյալ մարդու ընկալուը : Որակական տվյալները ներառում են
նաև դիտողական տվյալներ, ինչպիսիք են մարմնի լեզուն և դեմքի
արտահայտությունները: Խմբային հարցազրույցի առավելությունն այն է, որ
որակական հետազոտության շրջանակներում կարծիքը հավաքվում է տարբեր
մարդկանցից, խումբը ճշգրտում է տեղեկատվությունը, խումբը խթան է հանդիսանում
տեղեկատվության տրամադրման համար, հավաքագրվում է բազմակողմանի
տեղեկատվություն, քիչ ժամանակատար է:

Սահմանափակումներ

Դժվար է խմբային հարցազրույցում պահպանել պատասխանների գաղտնիությունը :

Օրինակ ՝ հետազոտողը չի կարող երաշխավորել, որ խմբի մյուս մարդիկ
տեղեկատվությունը գաղտնի կպահեն: Խմբային հարցազրույցները կարող են երբեմն
չունենալ վավերականություն, քանի որ մասնակիցները կարող են ստել `խմբի մյուս
անդամներին տպավորելու համար: Նրանք կարող են տրվել հասակակիցների
ճնշմանը և կեղծ պատասխաններ տալ:

Քանի որ հարցազրույցը ենթադրում է սոցիալակամ փոխազդեցություն ,

հարցազրուցավարի արտաքին տեսքը կամ վարքը կարող է ազդել հետազոտվողի
պատասխանների վրա: Սա խնդիր է, քանի որ այն կարող է ազդել
ուսումնասիրության արդյունքների վրա և դրանք անվավեր դարձնել:Օրինակ ՝
հարցազրուցավարի սեռը, էթնիկ պատկանելությունը, կառուցվածքը, տարիքը և
սոցիալական կարգավիճակը կարող են ստեղծել հարցազրուցավարի էֆեկտ

Հարցազրույցի ձևավորումը
Նախ, մենք պետք է ընտրեք ՝ թե ինչպիսի հարցազրույց ենք ցանկանում
անցկացնել։Ապա հաշվի առնենք հետևյալ փոփոխականները.

Սեռը և տարիքը. Սա կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ հարցվողների

պատասխանների վրա, մասնավորապես `անձնական հարցերի:

Անհատական հատկություններ. Որոշ մարդկանց հետ շփվելն ավելի հեշտ է: Բացի

այդ, հարցազրուցավարի արտաքին տեսքը (օրինակ ՝ հագուստը) կարող են ազդել
հարցազրուցավարի և հարցազրույց տված անձի հարաբերությունների վրա:

Բացի այդ, հարցազրուցավարը խոսքը պետք է համապատասխանի ուսումնասիրվող

մարդկանց խմբի բառապաշարին։

Հարցազրուցավարը պետք է ապահովի խոցելի խմբերի, օրինակ ՝ երեխաների հետ

ճիշտ հարցազրույցի անցկացումը : Օրինակ, երեխաների ուշադրությունը
սահմանափակ է, և այդ պատճառով պետք է խուսափել երկար հարցազրույցներից:

27.Ինդուկցիայի և դեդուկցիայի գործընթացների նկարագրություն

Գիտական հետազոտությունների ընթացքում հետազոտողը հաճախ ստիպված է

լինում եզրակացություններ անել անհայտի վերաբերյալ՝ հենվելով արդեն գոյություն
ունեցող գիտելիքների վրա: Հետազոտողը կարող է կա՛մ օգտագործել գիտելիքներ
առանձին փաստերի վերաբերյալ՝ միևնույն ժամանակ մոտենալով ընդհանուր
սկզբունքների բացահայտմանը, կա՛մ ընդհակառակը, ապավինելով ընդհանուր
սկզբունքներին, եզրակացություններ անել որոշակի երևույթների վերաբերյալ: Նման
անցումն իրականացվում է օգտագործելով այնպիսի տրամաբանական
գործողություններ, ինչպիսիք են ինդուկցիան և դեդուկցիան:

Ինդուկցիան հետազոտման եղանակ է, որի ընթացքում ընդհանուր եզրակացությունը

կառուցվում է որոշակի դատողությունների հիման վրա:

Դեդուկցիայի դեպքում մասնավոր եզրակացությունը պարտադիր բխում է ընդհանուր

սկզբունքից:

Ինդուկցիան և դեդուկցիան լայնորեն օգտագործվում են գիտական բոլոր

ոլորտներում: Դրանք կարևոր դեր են խաղում էմպիրիկ գիտելիքների կառուցման և
էմպիրիկից տեսական գիտելիքների անցման գործում:

Ինդուկցիան կապված է դիտումների և փորձերի արդյունքների կանխատեսման հետ,

որոնք հիմնված են անցած փորձի տվյալների վրա: Ինդուկցիայի հիմքը փորձն է,
փորձը և դիտարկումը, որի ընթացքում հավաքվում են անհատական փաստեր: Հետո
ուսումնասիրելով այս փաստերը, վերլուծելով դրանք, հետազոտողը հաստատում է մի
շարք երևույթների ընդհանուր և կրկնվող հատկություններ: Այս հիմքի վրա նա
կառուցում է ինդուկտիվ եզրակացություն և ձեռք է բերվում մի դատողություն, որի
 ընթացքում առանձին առարկաների հավաքածուում նույնականացված
հատկությունը վերագրվում է ամբողջ դասին: Ինդուկտիվ եզրակացությունների
արժեքը կայանում է նրանում, որ դրանք ապահովում են անցում առանձին
փաստերից ընդհանուր հայտարարությունների, թույլ են տալիս հայտնաբերել
կախվածությունները երևույթների միջև, կառուցել էմպիրիկորեն հիմնավորված
վարկածներ և գալ ընդհանրացումների:

Դեդուկցիան անցում է ընդհանուրից դեպի մասնավոր: Դեդուկցիայի ժամանակ,

հենվելով ընդհանուր գիտելիքների վրա, որոշակի բնույթի եզրակացություն է արվում:
Դեդուկցիայի ամենամեծ ճանաչողական արժեքն արտահայտվում է այն դեպքում, երբ
ընդհանուր նախադրյալը ոչ միայն ինդուկտիվ ընդհանրացում է, այլ ինչ-որ
հիպոթետիկ ենթադրություն՝ նոր գիտական գաղափար: Այս դեպքում դեդուկցիան
խաղում է ոչ միայն օժանդակ դեր, լրացնելով ինդուկցիան, այլև նոր տեսական
համակարգի առաջացման ելակետ: Այս եղանակով ստեղծված տեսական
գիտելիքները կանխորոշում են էմպիրիկ հետազոտությունների հետագա ընթացքը և
ուղղորդում նոր ինդուկտիվ ընդհանրացումների կառուցումը: Ընդհանրապես,
ինդուկցիան գերակշռում է գիտական հետազոտության սկզբնական փուլում, մինչդեռ
գիտական գիտելիքների զարգացման և հիմնավորման ընթացքում սկսում է կարևոր
դեր խաղալ դեդուկցիան: Այսպիսով, այս երկու գործողությունները անքակտելիորեն
կապված են և լրացնում են միմյանց:ամղումները:

28.Փորձարարական մեթոդը և կորելյացիոն հետազոտությունը

Առավելություններ թերություններ
Փորձարարական Հնարավոր է ճշգրիտ Անբնական պայմաններ:
մեթոդ վերահսկել: Առկա են
Հնարավոր է պատճառների ներթափանցող գործոններ:
մասին եզրահանգումը: Դժվար է գնահատել
Հնարավոր են ճշգրիտ բարդ վարքը
չափումները: Դժվար է իրականացնել
Հնարավոր է տեսության փորձնական
ստուգումը: չնախատեսված
հետազոտում:
Կորելյացիոն Փոփոխականների միջև Պատճառների մասին
հետազոտություն կապերի բացահայտում: եզրակացությունները:
Հնարավոր են ճշգրիտ Դժվար է իրականացնել
չափումներ փորձնական:
Սակավ են ներթափանցող Պահանջվում է
գործոնները մասնակիցների մեծ
քանակ:
ԿՈՌԵԼՅԱՑԻՈՆ (ՀԱՄԱՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑԱԿԱՆ) ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆ (correlation study) -
մարդկանց և նրանց վարքի առկա անհատական տարբերությունները բնութագրող երկու (կամ
ավելի) փոփոխականների միջև փոխհարաբերությունների հետազոտություն: Ի տարբերություն
գիտափորձի, այսինքն՝ անկախ փոփոխականի վիճակների ակտիվ կառավարման,
համահարաբերակցական գիտափորձում ստուգվում են արդեն առկա բնութագրերի փոխադարձ
կապերի մասին վարկածները: Համահարաբերակցական գիտափորձն անհրաժեշտ է նաև այդ
բնութագրերը չափող թեստերի ախտորոշիչ (դիագնոստիկ) արժեքի որոշման համար:
Համահարաբերակցական գիտափորձը, որպես կանոն, իրականացվում է փորձարկվողների մեծ
քանակության հետ՝ վերստուգման ստատիկ մեթոդների կիրաոմամբ։ Հետազոտվող
տարբերությունների հնարավոր պատճառների առանձնացման համար մասնավորապես
կիրառվում է գործոնային վերլուծությունը: Համահարաբերակցական գիտափորձն
առանձնացվում է ըստ հեևնյալ չափանիշների՝
1) փոփոխականներից մեկի՝ որպես անկախ փոփոխականի մեկնաբանության
հնարավորություն կամ այդ փոփոխականը ժամանակային առումով նախորդում է մյուսին (ինչը
հնարավորություն է տալիս դրանց պատճառահետևանքային կապի մասին էմպիրիկ
ենթադրություն անել), կամ ոչ.
2) համահարաբերակցման գործակցի հաշվարկման հնարավորություն
3) նպատակը կամ գուտ իմացական է, տեսական, կամ զուտ կիրառական:

Ձևակերպելով հարցը՝ պետք է ընտրել ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴ, որը կօգնի գտնել

պատասխանը։
Փորձարարական մեթոդի ընտրությունը որոշվում է նախ և առաջ անկախ և լրացուցիչ
փոփոխականների (ռելևանտ և ոչ ռելևանտ ազդակների) միջև հարաբերակցության բնույթով:
Ըստ այս չավորոշիչի՝ Ռ․ Գոտտսդանկերն առանձնացնում է փորձարարական մեթոդների երեք
հիմնական խմբեր՝
 դաշտային, բնական գիտափորձեր, որոնք նա անվանում է «իրական աշխարհը
կրկնօրինակող գիտափորձեր».
 «իրականությունը ձևավարող գիտափորձեր» - այս խումբը անվանում է
«մարզասարք» տեսակի գիտափորձեր.
 «լաբորատոր գիտափորձեր»:
«Իրական աշխարհը կրկնօրինակող» ն «իրական աշխարհը ձևավորող» գիտալիորձերն ավելի
հաճախ հետապնդում են գործնական նպատակներ, իսկ լաբորատոր գիտափորձերը, որպես
կանոն, անցկացվում են գիտական նպատակով: Օրինակ, լաբորատորիայում մենք
ուսումնասիրում ենք տեսողական ընկալման ընդհանուր օրինաչափությունները,
մարզասարքերի վրա մենք հետագոտում ենք տեսողական ընկալման հիմնական
օրինաչափությունները կոնկրետ վարորդի գործունեության պրոցեսում, ընդ որում,
«մարզասարք» տեսակի գիտափորձում անհրաժեշտ է ընդգրկել այնպիսի լրացուցիչ
փոփոխականներ, ինչպիսիք են վարորդի գործունեությանը անպայմանորեն ուղեկցող աղմուկը,
թրթռումը, դդրգոցը և այլն: Բնական գիտակարգում մենք ստուգում ենք մարզասարքերի վրա
ստացված գիտափորձերի արդյունքները և համապատասխան ճշտումներ մտցնում
մարզասարքի կառուցվածքում:
Միայն այս նախնական քայլերից հետո ենք անցնում հետազոտության կոնկրետ մեթոդիկայի
ընտրությանը:

29 Հոգեբանական հետազոտության էթիկան

Հոգեբանական գիտության զարգացումն անհնար է պատկերացնել առանց մարդկանց

վրա փորձեր կատարելու։ ԵՒ այս դեպքում անխուսափելի է փորձարկվողի այնպիսի
ներազդեցությունների ռիսկը, որոնք տրավմատիկ են մարդու հոգեկան աշխարհի
համար կամ նվաստացնում են մարդկային արժանապատվությունը։

Գրականության մեջ կա էթիկական տեսակետից դասական դարձած մի փորձ, որը

անցկացնել է ԱՄՆ ում 60 ականներին Միլգրամի կողմից։

Սենյակում նստած հետազոտողներին ապակե միջնորմից այն կողմ գտնվող

փորձարկողները առաջադրանք էին տալիս ։ Սխալ պատասխանի դեպքում
փորձարկողը պատժում էր հետազոտվողին հոսանքի հարվածով։ Հոսանքի
ուժգնությունը մեծանում էր սխալ պատասխանի հետ մեկ տեղ։ Նրանք տեսնում էին
տանջանքները սակայն ուժեղացնում էին հոսանքի ուժգնությունը հասցնելով մինչև
450 վոլտ և կոճակի վրա գրված էր " Վտանգավոր է լուրջ շոկ":

Հետաքրքիրն այն է որ իրականում հենց փորձարկողները էին փորձարկվողներ իսկ

ապակու այն կողմում դերասաններ էին ու ոչ մի հոսանքահարում էլ չոր եղել։
Փորձի նպատակն էր հասկանալ թե ինչքան հեռուն կարող է գնալ մարդը։

Ահա այս և նմանատիպ այլ փորձերի արդյունքում հարց է առաջանում թե արդյոք

էթնիկապես ճիշտ է նման փորձարկումներ անցկացնել։ ԵՒ ահա պետք եկավ որոշ
էթիկական կոդեքսներ սահմանել ինչը սակայն այդքան էլ չի արձանագրվում
հայրենական հոգեբանության մեջ։

Նախ այդ հետազոտություններում պետք է հասկանալ թե ով է փորձարկվող հաճախ

դրա դերում կարող է լինել հենց հոգեբան։ Օրինակ Հեդը ով փորձում էր հասկանալ թե
մատների նյարդերը երբ են վարականգնվում և կտրել էր սեփական մատները։ Հարց է
առաջանում էթնիկապես ճիշտ է արդյոք կտտանքների ենթարկվել/ենթարկել հանուն
գիտական նպատակների։

Նաև կան հենց պրոֆեսիոնալ փորձարկվողներ (օդաչուներ, մարզիկներ,

տիեզերագնացներ) ում հետ հատուկ փորձեր են կատարում և վիճակագրական
տվյալներ գրանցում, ինչը ակնհայտ կարող է սպառնալ նրանց կյանքին։

30. Հետազոտական ցուցանիշների հավաքագրումը,արձանագրում

Հետազոտական աշխատանքի ներկայացման տրամաբանությունը

ենթադրում է արդյունքների մշակում, վերլուծություն, մեկնաբանում և
եզրակացությունների ձևակերպում: Գիտական վերլուծությունը
ենթադրում է ստացված արդյունքների ամբողջությունից առավել կարևոր
և նշանակալի տվյալների դուրս բերում, համեմատում, դրանց
քանակական և որակական ամփոփում: Գիտական վերլուծության
անհրաժեշտ որակը նրա ապացուցելի լինելն է: Վերլուծությունը պետք է
հիմնվի փաստերի, քանակական ցուցանիշների, ինչպես նաև որակական
բնույթի օրինակների վրա: Հետազոտության արդյունքների ներկայացման
ժամանակ պետք է հետևել աշխատանքում առաջ քաշած խնդիրների
հաջորդականությանը: Արդյունքների արձանագրություն

Արձանագրությունը գիտափորձի արդյունքների գրանցման հիմնական

ձևն է: Արձանագրության ձևի ընտրության մեջ պետք է հաշվի առնել
փորձարարական գործողությունների առանձնահատկությունները,
որպեսզի դյուրին լինի տվյալների հավաքագրումը և մշակումը: Որքան
քիչ են ձեռքով արված նշումներն ու գործողությունները, այն-քան քիչ է
սխալվելու հավանականությունը: Մեծ քանակությամբ թվերի և
տվյալների գրանցումն արձանագրության սյունյակների մեջ ցանկալի չէ:

Այսօր լայն տարածում ունեն հատուկ մշակված համակարգ-չային

գրանցումների արձանագրություններ, որոնք նպաստում են
ցուցանիշների ավելի արագ մուտկագրումը վիճակագրական բա-
նաձևերում (օրինակ՝ Exel, ANOVA, SPSS): Տվյալների մշակման լավագույն
տարբերակն արձանագրության տվյալների մուտքագրումն է
համակարգիչ: Տվյալների գրանցման ալգորիթմը պետք է նախապես
նախատեսնված լինի արձանագրության մեջ:

Հիմնականում, մշակումը պետք է սկսել ստացված արդյունքնե-րի

սյունյակներ կազմելով: Որակական տվյալների համար նույնպես կարելի
է օգտագործել քանակական մշակման ամենահասարակ մի-ջոցները:
Աղյուսյակներն ունենում են սյունյակներ, որոնք համարա-կալված են:
Ամեն մի հետազոտվող ունի իր համարը, որի դիմաց նշվում են
համապատասխան սյունյակի տվյալները: Աղյուսյակները պետք է
ունենան իրենց համապատասխան անվանումները, քանի որ մեծ
քանակով աղյուսյակների դեպքում կարելի է շփոթել տվյալ-ները:
Աղյուսյակների մեջ հիմնականում մուտքագրվում են նախնա-կան
տվյալները, որոնք կարող են միջինացված ցուցանիշներով նշվել, կամ`
ոչ:

Տվյալները կարող են ենթարկվել մաթեմատիկական և վիճա-կագրական

մշակման: Համակարգիչը զգալիորեն լայնացնում է տվյալների մշակման
հնարավորությունները: Մաթեմատիկական մշակման շատ
գործընթացներ կարող են տեղի ունենենալ միայն հաշվողական
տեխնիկաների միջոցով: Գրաֆիկների և սյունակների կազմումն առավել
արդյունավետ է դարձնում պատկերային մտածո-ղությունը:

Տվյալների մուտքագրման և մշակման գործընթացներից հետո պետք է

ստուգել այդ տվյալները: Կոռելյացիոն վերլուծության ծրագրից օգտվելով՝
կարելի է դուրս բերել գործակիցների միջև կապեր, որոնք հետազոտողին
շատ դժվար կլինի առանց համակարգչային տվյալների:

Տվյալների հավաստի մշակումից հետո կարելի է անցնել կոռե-լյացիոն,

գործոնային վերլուծության կամ վիճակագրական տվյալնե-րի դուրս
բերմանը:

31. Պիլոտաժ, դաշտային, որոնողական գիտափորձ

Պիլոտաժային գիտափորձը այնպիսի նախնական փորձ է, որի ժամանակ

փորձարկվում է հիմնական հիպոթեզը, ուսումնասիրության մոտեցումը, պլանը:
Սովորաբար իրականացվում է նախքան «մեծ», ժամանակատար փորձարարական
ուսումնասիրություն իրականացնելը, որպեսզի հետո մեծ գումար չծախսեն և
ժամանակ չկորցնեն: Պիլոտաժային ուսումնասիրությունն իրականացվում է
սուբյեկտների ավելի փոքր ընտրանքի վրա և առանց արտաքին փոփոխականների
խիստ հսկողության: Արդյունքում ստացված տվյալների հուսալիությունը ցածր է
լինում, բայց դրա իրականացումը թույլ է տալիս վերացնել կոպիտ սխալները, որոնք
կապված են վարկածի ձևակերպման, հետազոտության պլանավորման,
փոփոխականների վերահսկման և այլնի հետ: Բացի այդ, պիլոտաժը կարող է
նեղացնել որոնման շրջաբակը, կոնկրետացնել վարկածը և կատարելագործել «մեծ»
ուսումնասիրություն կատարելու մեթոդաբանությունը:

Դաշտային գիտափորձը ենթադրում է սարքավորումների նվազագույն կիրառում

բնականին մոտ իրավիճակներում: Այն հանդես է գալիս որպես բնական գիտափորձի
հոմանիշ և իրականացվում է հետազոտվողի համար սովորական պայմաններում
փորձարարի կողմից նրա կենսագործունեությանն ուղղված նվազագույն
միջամտությամբ:

Որոնողական (հետազոտական) գիտափորձն ուղղված է ուսումնասիրվող օբյեկտի և

առարկայի վերաբերյալ նոր գիտելիքների ստացմանը: Փորձերի հատկապես այս
տեսակի հետ է զուգորդվում «գիտական գիտափորձը», քանզի գիտության գլխավոր
նպատակը անհայտի ճանաչումն է: Ըստ գիտափորձի նպատակի՝ հետազոտական
գիտափորձը հիմնականում իրականացնում է փնտրողական գործառույթ, այն
դեպքում, երբ ախտորոշիչ (գնահատող) և ցուցադրական գիտափորձերը
գերազանցապես կիրառական բնույթ են կրում:

Հոգեբանական հետազոտություններում, սովորաբար, խոսքը վերաբերում է հոգեկան

տարբեր երևույթների, մարդկանց և կենդանիների վարքի մասին տվյալներ
ապահովող փորձերին: Բայց, ըստ երևույթին, այս շարքին պետք է դասել նաև
էմպիրիկ մեթոդների մշակմանն ու կատարելագործմանը նպաստող գիտափորձերը:
Այսպիսի դեպքերում իբրև հետազոտության առարկա հանդես են գալիս ոչ թե բուն
հոգեկան երևույթները, այլև դրանց ուսումնասիրման եղանակները:

Ինչպես գիտենք, երբեմն հետազոտական (որոնողական) գիտափորձ կոչում են այն

փորձը, որը բացահայտում է անկախ և կախյալ փոփոխականների միջև
պատճառական կապի առկայությունը (կամ բացակայությունը):
Պատճառահետևանքային կապերի առկայության հաստատումը գիտափորձում
որոշում է ոչ թե գիտափորձի տեսակը, այլ դրա իրազեկողականության մակարդակը:
Գիտության մեջ այս մակարդակն ընդունված է կոչել գիտափորձի գործոնային
մակարդակ:

32 Լաբորատոր գիտափորձի չափանիշներ

Գիտափորձ կատարելու համար նախապես պետքա է ունենալ վարկած (հիպոթեզ)

ասես մարդու վրա Ա գործոնով ազդելիս պետք է սպասել Բ փոփոխության և եթե Ա-ն
փոխենք ապա որոշակի փոփոխություն կկրի նաև Բ-ն։ Գիտափորձի նպատակն է
ստուգել այդ վարկածի ճշմարտացիությունը։

Լաբորատոր գիտափորձը մեթոդական ռազմավարություն է, որն ուղղված է անհատի

հատուկ գործողության մոդելավորմանը։ Այն գիտափորձի տարատեսակ է, որն
անցկացվում է հատուկ կահավորված լաբորատորիաներում, որն ապահովում է
անկախ և կախյալ փոփոխականների առանձնահատուկ խիստ հսկողություն։Ըն
որում փորձարկվողները գիտակցաբար են մասնակցում գիտափորձին, չնայած
կարող են չիմանալ դրա իրական նպատակը։ Այդ ամենի շնորհիվ փորձերի
արդյունքներն առանձնանում են հուսալիության և հավաստիության համեմատաբար
բարձր աստիճանով (->վալիդություն)։ Դրանց թերություններին երբեմն վերաբերում
են "բնապահպանական վալիդության" ցածր աստիճանը, այսինքն կյանքի իրական
իրավիճակներին համապատասխանությունը։ Մեկ այլ թերություն է հետազոտողի
համար անհայտ հետազոտական միջավայրը, որի հետևանքով գործնականորեն
անխուսափելի են նրա կաշկանդվածությունը, գիտակցական կամ անգիտակից
տագնապը, գնահատման վախը և այլն։ Առավելություններն են փոփոխականների
համեմատաբար ամբողջական հսկողության հնարավորությունը, հետազոտվող
բնութագրի և դրա արտահայտման պայմանների վերարտադրության ապահովումը։
Ստացվող տվյալների մաքրության պահանջը կապված է նաև մի շարք
սահմանափակումների հետ, արհեստական լաբորատոր պայմաններում
գործնականում հնարավոր է մոդելավոր կյանքի իրական պայմանների միայն
առանձին մասը։

33. Բնական գիտափորձը, չափանիշները

Բնական գիտափորձը փորձարարական ռազմավարություն է, որը մշակվել է 1910թ

Լազուրսկու կողմից։Անցկացվում է փորձարկվողների սովորական գործունեությանը
մոտ պայմաններում (կենցաղում, ուսուցման, խաղի, աշխատանքի և այլ
պայմաններում), ընդ որում նրանք տեղյակ չեն, որ հետազոտության մասնակիցներ
են։ Դրա հաշվին ստացվում է գիտափորձի բարձր մաքրություն։Հետազոտման այս
մեթոդը միջանկյալ է դիտումների և լաբորատոր գիտափորձի միջև, որի դեպքում
հոգեբանը կարող է ակտիվորեն ազդել իրավիճակի վրա, բայց այնպիսի ձևերով,
որոնք չեն խախտում դրա բնականությունը փորձարկվողների համար։ Հիմանական
մեթոդներն են դիտումը և զրույցները փորձակվողի հետ, որոնց արդյունքները
որակապես մշակվում են։ Բնական գիտափորձի օրինակ է
հոգեբանամանկավարժական գիտափորձը, կամ փորձարարական ուսուցումը, որում
դպրոցականի՝ ձևավորման ենթակա հոգեբանական առանձնահատկությունների
ուսումնասիրումն իրականացվում է ուսուցման և դաստիարակման ընթացքում։Այն
կիրառվում է տարբեր տարիքի աշակերտների իմացական հնարավորությունների և
անձի զարգացման յուրահատկությունների ուսումնասիրման համար և
իրականացվում է ուսուցման գործունեության ընթացքում։ Գիտափորձի այս տեսակի
առավելություններից մեկն այն է, որ նրա իրականացման ընթացքում անձի մեջ
ակտիվորեն ձևավորվում են ուսումնասիրության օբյեկտ հանդիսացող հոգեկան
գործընթացներն ու հատկությունները։ Այդ պատճառով էլ նման գիտափորձերն
անվանում են նաև ձևավորող։ Բայց ինչպես լաբորատոր, այնպես էլ բնական
գիտափորձերը կարող են լինել լոկ հավաստող, այսինքն «ուսումնասիրության»
պահին մարդու մեջ առկա և նախորդ զարգացման արդյունք հանդիսացող
հատկությունները բացահայտող։

34. Հետազոտական մեթոդների ընտրության սկզբունքները

Հետազոտության մեթոդի և մեթոդիկաների ընտրությունից աոաջ նպատակի

ընտրության և վարկածի ձևակերպման համար հիմնվում ենք տեսությունից բխող
մեթոդաբանության վրա (Մ1), այնուհետև, ավելսցնելով էմպիրիկական
բաղադրիչը, ընտրում ենք մեթոդը (Ա2): Հետազոտողի հաջորդ քայլը ենթադրում է
մեթոդաբանության և մեթոդի ձևակերպումից հետո իրականացնել մեթոդիկաների
ընտրաթյունը (Ա3), որը ենթարդրում է գիտափորձի պայմանների կազմակերպում
և համակազմի պարտադիր հաշվառում: Գիտափորձը ծրագրավորելուց աոաջ,
մենք նախ և առաջ պետք է դիտարկենք նրա նպատակը և ձևակերպենք այն հարցը,
որի պատասխանը հույս ունենք գտնել գիտափորձի արդյունքում նրանից է
կախված հետազոտության վարկածի ձևակերպումը, նրա ձևն ու
բովանդակությունը:
Ձևակերպելով հարցը՝ պետք է ընտրել ՓՈՐՁԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴ, որը կօգնի
գտնել պատասխանը։
Փորձարարական մեթոդի ընտրությունը որոշվում է նախ և առաջ անկախ և
լրացուցիչ փոփոխականների (ռելևանտ և ոչ ռելևանտ ազդակների) միջև
հարաբերակցության բնույթով:
Մեթոդները ճիշտ գործածելու համար կան որոշակի սկզբունքներ։ Սկզբունքի
մասին խոսում ենք այն ժամանակ, երբ ուզում ենք ինչ-որ բանը մյուսից
տարանջատել (սեռային սկսբունքով տղաներին աղջիկներից տարբերակել) և
հիմնավորել, թե ինչու ենք անում այդ գործողությունը։
Արտացոլման սկզբունք-արտացոլվում է կատարվում (պատասխանում է ով եմ ես
կամ ինչ է սա հարցերին)
Զարգացման սկբունքի համաձայն պահը չի կանգնում, ամեն ինչ անըդհատ
փոփոխվում է, զարգանում։ Բայց կան համեմատաբար կայուն վիճակներ և արագ
փոփոխվող վիճակներ։ Օրինակ՝ եթե ուսումնասիրում ենք հույզերը, դրանք արագ
փոփոխվող են։
Դիալեկտիկական կապի սկզբունք-եկել է փիլիսոփայությունից։ Մի երևույթը
մյուսի հետ կապ ունի։ Երևույթների մեջ կան դիալեկտիկական կապեր։ Երկու
հակադիր կողմերի պայքարի միասնություն, այսինքն ոչ նույնական երկու
կողմերից դուրս է բերվում մի ճշմարտություն։
Գործունեության և իմացության միասնության սկզբունք- գործունեությունը
դիտարկում ենք որպես ակտիվություն և հենց ակտիվությունն է նպաստում
ճանաչմանը։ Ակտիվություն- խաղ, ուսուցում, աշխատանք Խաղ-կյանքի օրենքների
ընդունում փոխհարաբերությունների ու միջավայրի ճանաչում։ Երեխան պետք է
ակտիվ լինի, որ իմացությոունն ու ճանաչողությունը շատանա։ "Փորձիր, որ
հասկանաս՝ դա ինչ է։ Եթե չես փորձել, չես կարող ճանաչել"։
Անհատականության սկզբունք-իմացությունը, ճանաչումը փորձը և այլն
անհատական են, այսինքն առանձին անհատին բնորոշ պրոցեսները յուրահատուկ
են։ Խառնվածքը բնավորության գծերը սովորությունները ընդունակությունները
բնորոշ են բոլորիս, բայց դրանք տարբեր են յուրաքանչյուրիս մոտ։ Այս սկզբունքը
չի նշանակում, որ խմբային ուսումնասիրման հիման վրա անհատական
իմացություն չենք ձևավորում։ Ամեն մարդ անհատականություն է, բայց եթե
հետազոտության մեջ կան շատ մարդիկ և մեթոդիկան ճիշտ է, ապա
անհատականոության սկբունքը պահպանվում է։
Դետերմինիզմի սկզբունք-պայմանավորվածությունները որոշակի դեր են խաղում,
միշտ պետք է հասկանալ ինչից առաջացավ այս կամ այն հույզը, հոգեկան
դրսևորումը և այլն։ Այս սկզբունքները տարանջատված չեն, դրանք միասնական են
գործում։ Դրանց միջոցով հնարավոր է դառնում ճշգրիտ իրականացնել հոգեկանի
բացահայտումը։
Կա նաև համակարգային սկզբունք (система)-մարդու հոգեկանը դիտարկվում է
որպես փոխկապակցված, ընդհանրական համակարգ։
Ֆունկցիոնալ սկզբունք-մեր հոգեկանում ամեն մի դրսևորում ունի իր ֆունկցիան։
Օրգանիզմը շատ իմաստուն է, այն գիտի թե երբ ինչ անի։
Համալիր սկզբունքը- комплекс, հոգեկանը դիտարկվում է որպես մի համալիր։ Այս
կսբունքը կիրառվում է, երբ վերցնում ենք տարբեր մեթոդիկաներ, որոնք իրենցից
ներկայացնում են կոմպլեքս և մեկը մյուսին լրացնում են։ Երևույթը տարբեր
կողմերից դիտարկելը (օրինակ հույզերը ֆիզիոլոգիական առումով կարող են
 չափվել սարքավորրումներով, կարող են արձանագրվել դիտման միջոցով, թեստի
մեթոդով և այլն) Բոլոր սկբուքնները փոխպայմանավորված են։ Այս սկբունքները
կարող են լինել նաև գիտակիրառական։

35. Մեթոդ և մեթոդիկա հասկացությունը

Մեթոդը այն հնարքներն ու միջոցներն են, որոնք ուղղված են օբյեկտի

ուսումնասիրությանը։ Մեթոդ բառը ունի հունական ծագում և թարգմանաբար
նշանակում է նպատակին հասնելու միջոց, եղանակ և ուղի:Դիտում,գիտափորձ,զրույց
և այլն։ Մեթոդների տեսակներն են՝

գ Վերլուծական-կապված է ճանաչողական գործընթացների հետ,

ճանաչողության տարրերի մտովի առանձնացումը և վերլուծումը

գ Դեդուկտիվ-կապված է մտահանգման հետ, որով ընդհանուրից կատարվում է

մասնավոր եզրակացություն և հակադրվում ինդուկցիային:

գ Դիալեկտիկական-ունի համընդհանուր բնույթ, բայց այն, կոնկրետ

բնագավառների համար, մասնավորեցվում է տեսական և կիրառական
գործունեության: Օրինակ հոգեկանի ուսումնասիրման բնագավառը պահանջում է
համապատասխան մեթոդների մշակում:

գ Ինդուկտիվ-Մասնավորից ընդհանուր եզրակացություն

գ Ինտուիտիվ

գ Գիտական

գ Ընդհանրացված

գ Փորձարարական

Մեթոդիկան վերջնարդյունքն է։ Ցանկացած չափող գործիք, հոգեբանական կոնկրետ

թեստ, որը հանդես է գալիս հետազություններ կատարելիս և պահանջում է հստակ
վերլուծություն: Հատուկ մեթոդիկաները կարող են մտնել տարբեր հետազոտական
նախագծերի մեջ: Այնպիսի ցուցանիշ, ինչպիսին է մաշկագալվանային հակազդումը
(ՄԳՀ), հոգեբանությունում օգտագործվում է էականորեն տարբեր հետազոտական
նախագծերում: «Գրանցված լինելով» հույզերի հոգեֆիզիոլոգիայի բնագավառում՝ այն
օգտագործվել է տարբեր տիպի լարվածությունների տարբերակման համար՝
օպերացիոնալ և հուզա- կան, մարդու կողմից չլուծվող խնդիրներին նախորդող
չվերբալիզացվող, նույնիսկ հու- զական մտածական խնդիրների փուլայնության
ուսումնասիրման ժամանակ (4), այնպիսի փորձերում, որոնցում ղեկավարվում էին
քաջալերման և պատժի սկզբունքի կիրառմամբ ԿՆՀ էլեկտրոնային ակտիվության
փոփոխության միջոցով: Մեթոդիկայի ոչ հատուկ լինելը կարող է հասկացվել նաև այլ
կերպ` որպես իրակա- նացված էմպիրիկ տվյալների որակական նկարագրում
հետազոտողի հարաբերական անկախության, հիպոթետիկ կառույցների ընտրության
կամ նախագծերի մեկնաբանության տեսանկյունից:

36. Քվազիգիտափորձի առանձնահատկություններ

Այն իրավիճակներում, երբ չի կարելի իրականացնել փոփոխականների

փորձարարական վերահսկողություն, կիրառվում է
քվազիէքսպերիմենտը: Քվազիէքսպերիմենտի դեպքում
հետազոտություններն ուղղված են պատճառի և հետևանքի ստուգմանը:
Բայց այդ դեպքում ձեռք չի բերվում անկախ փոփոխականի վերահսկման
լիակատարություն կամ այն խառնվում է այլ փոփոխականների հետ:
Օրինակ, հանուն հետազոտական խնդիրների հոգեբանը հատուկ չի
կազմակերպի ինչ-որ վթար` այդպիսի դեպքերում նշանակալի
բազիսային գործընթացների մասին վարկածներ ստուգելու նպատակով:
Հնարավոր կաուզալ (պատճառական) հոգեբանական վարկածների այլ
օրինակ է սթրեսի հետազոտությունը. այդ վարկածների համար
կիրառվում է քվազիէքսպերիմենտալ մոտեցումը: Հոգեբանը կարող է նաև
ստեղծել իրավիճակներ, ուր բացահայտվում են անձնային կամ
կոգնիտիվ հատկություններ, որոնց կառավարել հնարավոր չէ, սակայն
հնարավոր է ձևափոխվող փոփոխականների հետ ներառել
փորձարարական ընթացակարգում` ուսումնասիրվող բազիսային
գործընթացների կառուցվածքագործառութային
առանձնահատկություններին վերաբերող հարցերի լուծման համար: Տ. Վ.
Կորնիլովան ներկայացնում է քվազիէքսպերիմենտի հետևյալ օրինակը:
Մեծա- հասակ փորձարկվողներին տրվում են վերբալ խնդիրներ, որտեղ
որոշման ընդունումը կարող է ներառել կողմնորոշում դեպի
անմուսնալուծությունների հաճախությունը երկրում: Փորձարկվողներին
նկարագրվում է իրավիճակ, ուր տեղի է ունեցել ամուսնություն, և տրվում
են իրական տեղեկություններ երկրում ամուսնալուծությունների
հաճախության մասին ըստ բնակչության խմբերի: Փորձարկվողները
դատողություններ են անում այն մասին, թե ինչպիսի
հավանականությամբ ամուսնացած զույգը որոշակի ժամկետ անց
կամուսնալուծվի: Նմանատիպ օրինակներ կարելի է բերել այն
հետազոտությունների վերաբերյալ, ուր կիրառվում են պրոյեկտիվ
մեթոդիկաներ: Պարզվում է, որ որոշում ընդունելիս փորձարկվողները
գլխավորապես վերհիշում են ամուսնալուծության դեպքեր իրենց
ծանոթների շրջանում և ընտրում այն պատասխանը, որն առավել
համապատասխանում է իրենց փորձին: Նրանք անտեսում են իրական
հա- ճախությունների մասին տեղեկությունը, որոնք կարող էին հաշվի
առնվել «ամուսնալուծություն» իրադարձության հավանական
գնահատման դեպքում: Այստեղ որոշում ընդունելիս տրամաբանության
աղավաղումը հասկանալուն օգնող բացատրական սկզբունք հանդես է
գալիս հոգեբանական հասանելիության էվրիստիկան: Դրան
համապատասխան գործելով` մարդն իրադարձությունները համարում է
ավելի քան հավանական, որքան հեշտությամբ հիշողությունից կարելի է
հանել դրանց նման իրադարձությունների օրինակները: Երկարատև և
կարճատև հիշողությունը կարևոր դեր են խաղում իրադարձությունների
հավանական բնութագրերի գնահատման մեջ: Այսպիսով,
քվազիէքսպերիմենտալ հետազոտությունները փոխում են
պատճառական-գործող գործոնի հասկացումը. անկախ փոփոխականի
պայմանը միայն դրսևորում է խորքային պատճառների ազդեցություն,
որոնք ենթադրվում են քվազիէքսպերիմենտալ մոտեցման դեպքում
որպես բազիսային փոփոխականներ: Փորձարարական պայմանները
ստեղծվում են, որպեսզի բացահայտեն նրա ներգործությունը, և ոչ թե
որպեսզի ներգործություն իրականացնեն: Որպես կառավարման մեջ
պատճառական-գործող գործոն, անկախ փոփոխականի
սահմանափակումը` կաուզալ (պատճառական) վարկածների
քվազիէքսպերիմենտալ ստուգման էական տարբերությունն է:
Քվազիէքսպերիմենտալ հետազոտությունները պահպանում են
ուղղվածությունը դե- պի պատճառական եզրակացության հիմնական
պայմանների կատարումը, բայց փոփոխականների միջև
պատճառահետևանքային կախվածություն հաստատելու համար
պահանջվում է բացահայտել հավաստի կամ վալիդ եզրակացության
բոլոր երեք սպառնալիքները, որոնք ծագում են փորձարարական
վերահսկողության նվազման արդյունքում:

37.Գիտափորձի արժեքների և թերությունների գնահատում

Գիտափորձը հետազոտական ռազմավարություն է, որում իրականացվում է որոշակի
գործընթացի նպատակաուղղված դիտարկում դրա ընթանալու պայմանների
առանձին բնութագրիչների ահմանված փոփոխությունների դեպքում։Գիտափորձի
առավելությունն այն է, որ կարելի է հատուկ առաջացնել որևէ հոգեկան գործընթաց,
դիտարկել հոգեբանական երևույթի կախվածությունը փոփոխվող արտաքին
պայմաններից։Այդ առավելությամբ է բացատրվում գիտափորձի լայն կիրառումը
հոգեբանությունում։ Էմպիրիկ փաստերի հիմնական զանգվածը ստացված է
փորձնական եղանակով։ Բայց գիտափորձը կիրառվում է ոչ բոլոր հետազոտական
խնդիրների դեպքում։ Գիտափորձի թերությունները դրա առավելությունների
հակադարձ կողմն են։ Օրինակ բավականին դժվար է կազմակերպել գիտափորձն
այնպես, որ փորձարկվողը տեղյակ չլինի, որ նա փորձարկվող է։ Եթե դա չի
հաջողվում ավելի քան հավանական են փորձարկվողի կաշկանդվածությունը,
գիտակից կամ անգիտակից տագնապը, գնահատման վախը և այլն։Գիտափորձի
արդյունքները կարող են խեղաթյուրվել տարբեր գործոններով։

38.Քանակական և որակական հետազոտություններ

Քանակական տվյալները մերկ փաստեր են ՝ թվեր: Քանակական տվյալները
կառուցված են և վիճակագրորեն մշակվում են: Դրանք օգնում են ընդհանուր
եզրակացություններ անել ուսումնասիրությունից:
Որակական տվյալներն ավելի շուտ տալիս են նկարագրական տեղեկատվություն,
քան չափում: Դա կարող է լինել մարդկանց տպավորությունները, կարծիքները կամ
տեսակետները: Որակական հետազոտությունը պակաս կառուցվածքային է. Այն
ուղղված է դիտարկվող թեմայի խորը վերլուծությանը ՝ մարդկանց մոտիվացիայի,
նրանց տեսակետների և վերաբերմունքի վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալու
համար: Նման հետազոտությունը, մի կողմից, տալիս է հետազոտական հարցերի
ըմբռնման խորություն, իսկ մյուս կողմից այն բարդացնում է արդյունքների
վերլուծությունը:
Քանակական տվյալները թույլ են տալիս տեսնել ամբողջական պատկերը:
Որակական տվյալները մանրամասն և մարդկային սխալներ են բերում
հետազոտության արդյունքներին:
Ինչպես կիրառել դրանք՝
․ Հիպոթեզի ձևակերպում. Որակական վերլուծությունն օգնում է մանրամասն
տեղեկատվություն հավաքել թեմայի վերաբերյալ: Կարող եք օգտագործել այն ձեր
հետազոտությունը սկսելու համար ՝ հայտնաբերելով խնդիրներ կամ
հնարավորություններ, որոնց մասին մտածում են մարդիկ: Այս գաղափարները
կարող են քանակական հետազոտության միջոցով ապացուցելի վարկածներ դառնալ:
․ Հիպոթեզների հաստատում. Քանակական հետազոտությունը տրամադրում է
թվային տվյալներ, որոնց վրա կարելի է վիճակագրական վերլուծություն կիրառել
վարկածները հաստատելու համար: Խնդիրն իրակա՞ն է, թե՞ թյուր ընկալում:
Ստացված օբյեկտիվ փաստերը թույլ կտան ճիշտ որոշում կայացնել:
․ Գտեք ընդհանուր պատասխաններ.Քանակական հետազոտությունը հակված է
ունենալ ավելի շատ պատասխանողներ, քան որակական հետազոտությունը, քանի
որ շատ ավելի հեշտ է կատարել բազմակի ընտրության հարցում, քան մի շարք
հարցազրույցներ։
․ Մարդկային գործոնների ընդգրկում. Որակական հետազոտությունը կարող է նաև
օգնել ձեր ծրագրի վերջին փուլերին: Բաց հարցերից ստացված մեկնաբանությունները
կարող են մարդկային ձայն ավելացնել ձեր արդյունքների օբյեկտիվ թվերին և
միտումներին:
Հետազոտության այս երկու մեթոդները չեն հակասում միմյանց: Իրականում նրանք
միասին շատ ավելի լավ են աշխատում:

39 Հետազոտության մասնակիցների ընտրության չափանիշներ։

Գիտափորձը կարող է իրականացվել եւ՛ անհատական, եւ՛ խմբի հետ: Առավել

հաճախ գիտափորձն անցկացվում է հատուկ չափա- նիշներով ընտրված խմբի հետ:
Հատուկ չափանիշների համապատասխան կազմված հետազոտական ընտրանքը
հնարավորություն է տալիս բարձրացնել գիտափորձի հավաստիությունը:

Սկզբում հետազոտողը որոշում է գիտափորձի մասնակիցների քանակը: Կախված

հետազոտության նպատակից եւ հետազոտողի հնարավորություններից`
հետազոտվողների քանակը կարող է տա- տանվել 1-100 մարդ: Վիճակագրության
կիրառման համար, եթե փորձարարական տվյալների մշակման համար
օգտագործվելու է կոռելյացիոն վերլուծություն, ապա ընտրանքը կարող է լինել 30 եւ
ավելի մարդ (օր. t - Ստյուդենտի կամ U – Ման-Ուիտնի գործա- կիցները):Ավելի
փոքրաթիվ խմբի դեպքում, փորձարարական հե- տազոտության արդյունքները
հաշվարկվում են հատուկ բանաձեւերով (օր. χ2 – Պիրսոնի գործակից):

Գիտափորձի ընտրանքի ձեւավորման համար պետք է հաշվի առնել մի քանի

չափանիշներ`

1. Կազմը: Խմբի ընտրանքը պետք է համապատասխանի հետազոտության

առարկային եւ վարկածին: Օրինակ՝ անիմաստ է կազմել երկու տարեկան
երեխաների խումբ կամածին հիշողության բացահայտման համար: Ցանկալի է
կազմել գիտափորձի իդեալական մոդելը եւ այնտեղ պատկերացնել իդեալական
համապատաս- խանող խմբեր:

2. Հետազոտվողների համարժեքության չափանիշներ: Խմբերի ձեւավորման

ժամանակ պետք է հաշվի առնել

հետազոտության օբյեկտի կարեւոր բնութագրիչները, որոնց արտահայտվածությունը

կարող է լիովին ազդել կախյալ փոփոխականի վրա:
40.Վալիդության տեսակները:

Վալիդությունը չափագրական լայն հասկացություն է և նշանակում է

<<լիարժեքություն>>,<<պիտանելիություն>> կամ
<<համապատասխանություն>>:Տարբերակում են վալիդության մի քանի
տարատեսակներ:
Տեսական վալիդությունը որոշվում է տվյալ մեթոդիկայի օգնությամբ ստացվող
ուսումնասիրվող որակի ցուցանիշների համապատասխանությամբ,այլ
մեթոդիկաների օգնությամբ ստացվող ցուցանիշներով:Տեսական վալիդությունը
ստուգում են միևնույն տեսությունից բխող կամ միևնույն տեսությանը հենվող տարբեր
մեթդիկաների օգնությամբ ստացվող միևնույն հատկության ցուցանիշների
կոռելյացիայով:

Էմպիրիկ վալիդությունը ստուգվում է հետազոտվողի նկատվող գործողություններին

և հակազդումներին,իրական վարքին ախտորոշիչ ցուցանիշների
համապատասխանությամբ:Էմպիրիկ վալիդության չափանիշով մեթոդիկան
ստուգում են մարդկանց կյանքի իրական վարքի հետ նրա ցուցանիշների
համեմատության ճանապարհով:

Ներքին վալիդություն` նշանակում է մեթդիկայի մտահղացմանը և ընդհանուր

նպատակին մեթդիկայում պարունակվող
առաջադրանքների,ենթաթեստերի,դատողությունների և այլնի
համապատասխանությունն ընդհանրապես:Այն համարվում է ներքնապես ոչ
վալիդ,երբ առաջադրանքների կամ ենթաթեստերի,հարցերի մի կամ ամբողջ մասը
չափում են ոչ այն,ինչը պահանջվում է մեթոդիկայից:

Արտաքին վալիդությունը գրեթե նույնն է,ինչ էմպիրիկ վալիդությունը,սակայն

այստեղ խոսքը գնում է փորձարկվողի վարքին վերաբերող առավել կարևոր
արտաքին հատկանիշների և մեթոդիկայի ցուցանիշների միջև կապի մասին:

41. Հետազոտվող փորձարկվող փոխհարաբերությունները:

Շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել փորձարկողների և փորձարկվողների միջև
հարաբերություններին` ներառելով քաղաքավարություն որոշակի կանոններ: Հետո
նայում ենք, թե ինչպես են հարաբերություններն ազդում գիտափորձի արդյունքների
վրա: Քանի որ հոգեբանության մեջ իրականացվող ուսումնասիրության նպատակը
մարդու վարքը հասկանալն է, մենք սովորաբար փոխազդում ենք մարդկանց հետ:
Հոգեբանության վաղ փուլում ոչ ոք չէր անհանգստանում, թե ինչպես անվանեին
մարդկանց, որոնց հետ փորձ էին անում, քանի որ փորձարկվողը և մասնակիցը նույն
մարդն էր:
Քաղաքավարության օրենքները: Մի քանի կարևոր քաղաքավարության կանոններ
կան, որոնց պետք է հետևել:
1. Եղեք տեղում: Երբ մարդը համաձայնվում է փորձին մասնակցել, պետք է ուժ
գործադրենք, որպեսզի կատարենք փորձին ներկա լինելու մեր պարտականությունը:
Անհրաժեշտ է մասնակիցներին տեղյակ պահել այն մասին, որ փորձը հետաձգվում է
ինչ-որ պատճառով:
2. Եղեք արագաշարժ: Մասնակցի ժամանակը նույնպես թանկ է: Այդ ժամանակը
անօգուտ մի վատնեք:
3. Եղեք պատրաստ: Պետք է մշակել փորձի բոլոր կանոնները, թե ինչպես հանդիպել
մասնակիցների հետ: Եթե դուք տալիս եք սխալ հրահանգ, ամբողջ փորձի ժամանակ
անվստահ եք լինում: Մասնակիցները կարող են շփոթմունքի մեջ ընկնել կամ լինել
այնքան նյարդային, որ ցույց տան վատ արդյունքներ:
4. Եղեք սիրալիր: Փորձեք պահանջ ներկայացնել խնդրանքի ձևով, օգտագործեք
<<խնդրում եմ>>, <<շնորհակալ եմ>> բառերը:
5. Կոնֆիդենցիալ եղեք: Ուշադիր եղեք ոչ միայն այն բանի նկատմամբ, որ մասնակիցը
պատմում է ձեզ, այլև թե ինչպես է նա կատարում վարժությունները:
6. Եղեք վարժ: Պետք չէ լինել չափից ավելի լուրջ և ձևական կարգ ու կանոն
պահանջող, որպեսզի ձեր մասնակիցներն իրենց անհարմար չզգան, բայց նաև մի
եղեք անփույթ և թեթևամիտ, որպեսզի նրանց չթվա, որ փորձը ձեզ համար այդքան էլ
կարևոր չէ: Դա նաև նրանց չի անհանգստացնի:
Համաձայնություն ստանալը: Շատ կարևոր հարցերից է նաև համաձայնություն
ստանալը: Մինչև մասնակիցները կհամաձայնվեն մասնակցել, նրանց պետք է
տեղեկացնել փորձի մասին, որպեսզի նրանք որոշում կայացնեն: Երբ նրանք
կտեղեկացվեն համապատասխան ձևով, փորձարկողը պետք է նշի նրանց
համաձայնությունը` անպայման գրավոր ձևով:
Ուսումնասիրությանը մասնակցելու համաձայնության ստացումը.
ա/ Հոգեբանները մասնակիցների համաձայնությունը հիմնավորում են
փաստաթղթով:
բ/ Հոգեբանները մասնակիցներին հասկանալի լեզվով տեղեկացնում են գիտափորձի
բնույթի մասին, բացատրում փորձից հրաժարվելու կամ ընթացքում դուրս գալու
հետևանքների մասին և այլն:
գ/ Հոգեբանները հատուկ միջոցներ են ձեռնարկում, որպեսզի պաշտպանեն
մասնակիցներին ուսումնասիրությունից հրաժարվելու բացասկան հետևանքներից:
դ/ Երբ ուսումնասիրության մասնակցությունը պարտադիր ուսումնական պահանջ է,
մասնակիցներին հնարավորություն է տրվում գործունեության այլընտրանքային
ձևեր:
ե/ Եթե լինում են դեպքեր, երբ տվյալ մասնակիցն օրենքով չի կարող հաղորդել
մասնակցության մասին, ապա հոգեբանն ադեկվատ ձևով բացատրում է և ստանում
համապատասխան թույլտվություն իրավաբանական լիազորի կողմից, եթե տվյալ
համաձայնությունը թույլ է տրվում օրենքով:
զ/ Մասնակցության համաձայնության հաղորդման ոչ կարևորություն:
Երբ համոզվում եք, որ ձեր մասնակիցները տվել են համաձայնություն, անհրաժեշտ է
ուշադրություն դարձնել փորձարկող- մասնակից հարաբերություններին, որոնք
 կծագեն ձեր փորձում: Այդ հարաբերությունների բնույթը կարևոր է այնքանով, որ
նրանք ազդում են ոչ միայն մասնակիցների իրավունքների վրա, այլև փորձի
արդյունքի վրա:

Ենթադրվող պահանջները: Երբ մասնակիցները գալիս են փորձի, նրանք ունեն անորոշ

վերաբերմունք այն մասինմ թե ինչ պետք է անեն, բայց նրանք հետաքրքրված են և հստակ
ուզում են իմանալ, թե ինչին ե նվիրված փորձը: Փորձարկողներն իրենց հերթին փորձում են
թաքցնել, իսկ մասնակիցները դա պարզելու համար հիմնվում են որոշակի նշանների վրա: Այդ
նշանները, որոնք ազդում են մասնակիցների վրա փորձարարական վիճակում, կոչվում են
ենթադրվող պահանջներ, որովհետև պահանջում են որոշակի պատասխան: Չնայած
փորձարկողը մեծաթիվ տեղեկություններ է հաղորդում փորձի մասին, սակայն մասնակիցները
միևնույն է փորձում են փոխառել ենթադրվող պահանջները: Եթե նրանք լսել են
հոգեբանության մասին, կարդացել են հոգեբանական փորձերի մասին, կամ լսել են
ընկերներից, կարող են ունենալ հետևյալ սպասումները. Փորձարկողը փորձում է ինձ գցել
շոկի մեջ, նա փորձումէ որոշել իմ ինտելեկտը, նա փորձում է խորամանկորեն ինձանից որևէ
բան քաղել:
Փորձարկողները պարզել են, որ մասնակիցներն անընդհատ հետաքրքրվում են փորձի մասին,
ենթադրում վարկածը, փորձում են երևալ կոմպետենտ, համակրանք ներշնչող: <<Ինչ կմտածեն
իմ մասին>> միտքն անհանգստացնում է մասնակիցներին և ձգտում բավարարել փորձարկողի
սպասումները կամ օգնելու` հաստատել վարկածը:

42.Զրույցի մեթոդ:

Հաղորդակցման գործընթացում նախապարաստված հարցերի օգնությամբ անձի

առանձնահատկությունների,խմբի կամ նրա անդամների վերաբերյալ նախնական
տեղեկությունների ստացման միջոց է:Խմբային զրույցի ժամանակ հոգեբանին
հետաքրքրում է միևնույն հարցի վերաբերյալ բոլոր անդամների
կարծիքը:Սովորաբար անհատական կամ խմբային զրույցի մեթոդը կիրառվում է
հետազոտվող խնդրին իրազեկ լինելու,նախնական տեղեկության
հավաքագրման,ինչպես նաև սոցիալական գործընթացների վերաբերյալ հատուկ
նյութի գրանցման համար:Տարբերում են զրույցի մի քանի տարատեսակներ,որոնք
կարող են լինել խիստ չափագրված կամ շատ ազատ ու անկաշկանդ:
Գոյություն ունի նաև հոգեդիագնոստիկ զրույցի մեթոդ,որն ունի իր
առանձնահատկությունները և կիրառման հատուկ կանոնները.այն կարող է լինել
ստանդարտ կամ ազատ բնույթի:Առանձին դեպքում զրույցն ընթանումէ խիստ
կանոնակարգված ծրագրով,հստակ ձևակերպված հարցերի հերթականությամբ,ինչը
հնարավորություն է տա;իս հստակ ֆիքսել և համեմատաբար հեշտ մշակել
պատասխանները:
Երկրորդ դեպքում հարցի բովանդակությունը նախապես չի պլանավորվում,շփումն
ընթանում է ավելի ազատ,ինչը,սակայն,իր հերթին բարդացնում է զրույցի
կազմակերպումը,ընթացքը և պատասխանների մշակման գործընթացը:Զրույցի այս
ձևն ավելի խիստ պահանջներ է առաջադրում հոգեբանին:
Զրույցի անվիճելի առավելություններն են զրուցակցի հետ կոնտակտի
առկայությունը,նրա պատասխան հակազդումները,վարքային դրսևորումները,նրա
վերաբերմունքը զրույցի բովանդակության հանդեպ,գնահատելու,լրացուցիչ հարցեր
տալու հնարավորությունը:

Առանձնացնում են`
Կառավարվող զրույց- ունի հատուկ կառուցվածք և պլան որով հոգեբանը հարցեր է
տալիս և կառավարում է ընթացքը:
Չկառավարվող զրույց- նման է խոստովանության:Հոգեբանը թույլ է տալիս,որ
այցելուն լիովոին արտահայտի այն,ինչ կուտակված է իր ներսում:

Զրույցի տեսակները`
Թերապևտիկ` նպատակն է օգնել այցելուին,որին զուգահեռ կարելի է հավաքել
անամնեզ:
Ներածական`նպատակն է հետազոտվողներին մղել համագործակցության:
Փորձարարական զրույցն անցկացվում է հետազոտության վարկածի ստուգման
նպատակով:
Կենսագրական`զրույցի նպատակն է վեր հանել մարդու կյանքի
ուղին,կենսագրության ուսումնասիրման միջոցով:

43. Թեստերի տեսակները, թեստավորման

Թեսատավորումը միօրինականացված կամ չափագրված մեթոդ է, որը կիրառվում է

անձի տարբեր բնութագրումների չափման համար։

Թեստը, լինելով գիտական գործիք, հանդիսանում է փորձագետ հոգեբանների

մանրակրկիտ և մանրամասն աշխատանքի արդյունք։ Տարբերում են թեստերի
հետևյալ տեսակները՝

Նվաճումների,

անձնաին հոգեչափման,

անձնային կառուցվածքային,
հետաքրքրությունների և դիրքորոշումների,

կլինիկական թեստեր և այլն։

Գոյություն ունի նաև թեստերի երկու խմբի դասակարգում՝ ազատ պատասխաններով

թեստեր և պատասխանի ընտրության տարբերակով։

Փսիխոմետրիկ թեստերի խմբում տարբերվում են նաև լայն տարածում գտած

պրոյեկտիվ թեստերը։ Թեստերի այս խումբը հիմնված է այս կամ այն ենթադրելի
իրավիճակում մարդու ընկալման, պատկերացումների և երևակայության դրսևորման
վրա։ Պրոյեկտիվ թեստերը հետևյալներն են՝

անավարտ նախադասություններ և նկարների թեստերը,

Ռորշախի թանաքաբծերի թեստը,

Թեմատիկ ապերցեպտիվ թեստը։

Պրոյեկտիվ թեստերն ունեն մի շարք առավելություններ, որոնք են կրավիճակի

բնական լինելը, անձի քանակական վերլուծության չենթարկվող
առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը, թաքնված ցանկությունների և
մղումների բացահայտումը։ Այդ պատճառով պրոյեկտիվ թեստերը կարող են
կիրառվել միայն հատուկ պատրաստություն անցած բարձրակարգ հոգեբանների
կողմից։

Որպես ճշգրիտ հոգեդիագնոստիկ մեթոդներ, թեստերին ներկայացվում են մի շարք

յուրահատուկ պահանջներ։ Դրանք են.

Թեստի սոցիալմշակութային հարմարեցվածությունը՝ թեստաին առաջադրանքների և

գնահատականների համապատասխանությունը հասարակությունում ձևավորված
մշակույթին, որտեղ տվյալ թեստը կիրառվում է, ուրիշ երկրից փոխառված լինելով։

Թեստային առաջադրանքների միարժեքությունը և ձևակերպումների պարզությունը՝

թեստի բանավոր և այլ առաջադրանքներում չպետք է լինեն այնպիսի պահեր, որոնք
կարող են տարբեր կերպով ընդունվել և հասկացվել մարդկանց կողմից։

Թեստային առաջադրանքների կատարման սահմանափակժամանակը՝

հոգեդիագնոստիկ թեստի առաջադրանքների կատարման ամբողջ ժամանակը չպետք
է գերազանցի 1,5֊2 ժամը, քանզի այդ ժամանակից ավել մարդուն դժվար է իր
աշխատունակությունը պահպանել բավական բարձր մակարդակի վրա։
Տվյալ թեստի համար թեստային չափանիշների առկայությունը՝ տվյալ թեստի
ներկայացուցչական միջին ցուցանիշները, այսինքն մարդկանց մեծ ամբողջություն
ներկայացնող ցուցանիշները, որոնց հետ կարելի է համեմատել տվյալ անհատի
ցուցանիշները, գնահատելով նրա հոգեբանական զարգացվածության մակարդակը։

Վալիդությունը չափագրական լայն հասկացություն է և նշանակում է

《 լիարժեքություն 》 , 《 պիտանելիություն 》 կամ 《 համապատասխանությում 》 ։

Տարբերակում են վալիդության մի քանի տարատեսակներ։

Ներքին վալիդություն՝ նշանակում է մեթոդիկայի մտահղացման և ընդհանուր

նպատակին մեթոդիկայում պարունակվող առաջադրանքների, ենթաթեստերօ,
դատողությունների և այլնի համապատասխանությունն ընդհանրապես։

Արտաքին վալիդությունը գրեթե նույնն է, ինչ որ էմպիրիկ վալիդությունը, սակայն

այստեղ խոսքը գնում է փորձարկվողի վարքին վերաբերող առավել կարևոր
արտաքին հատկանիշների և մեթոդիկայի ցուցանիշների միջև կապի մասին։

Հուսալիությունը բնութագրում է տվյալ մեթոդիկայի օգնությամբ կայուն

ցուցանիշների ստացման հնարավորությունը։

Հոգեդիատնոստիկ մեթոդիկայի հուսալիությունը կարելի է որոշել երկու ձևով՝

֊ այս մեթոդիկայով ստացող տարբեր մարդկանց արդյունքների համեմատության

ճանապարհով,

֊ տարբեր պայմաններում միևնույն մեթոդիկայով ստացվող արդյունքների

համեմատության ճանապարհով։

Մեթոդիկայի միարժեքությունը բնութագրվում է նրանով, թե նրա օգնությամբ

ստացվող տվյալներն ինչքանով են արտացոլում միայն և հենց այն հատկության
փոփոխությունները , որի գնահատման համար կիրառվում է տվյալ մեթոդիկան։

Սոցիալմշակութային տեղայնացումը նշանակում է, որ թեստերը սոցիալմշակութային

առումով պետք է ադապտացված, տեղայնացված լինեն։ Դա ենթադրում է թեստային
առաջադրանքների և գնահատականների համապատասխանությունն այն
մշակութային առանձնահատկություններին, որոնք ընդունված են այն
հասարակության մեջ, որտեղ այդ ՝ այլ երկրում մշակված թեստը կիրառվում է։

44. Հոգեբանական հետազոտության հիմնական փուլերը

Հոգեբանական փորձարարական հետազոտությունն անցկացվում է մի քանի փուլով:
Այստեղ կարևոր է արձանագրել, թե որ փուլում է հրատապ դառնում
փորձարարական հետազոտության պլանավորումը: Առավել պարզեցված
տարբերակով հետազոտության հիմնական փուլերը հետևյալն են.

1. Հետազոտական վարկածի առաջադրում

2. Հետազոտության պլանավորում

3. Գիտափորձի կատարում

4. Արդյունքների վերլուծություն

5. Եզրահանգում և եզրակացություններ25:

Կախված գիտափորձի տարատեսակից՝ նշված փուլերի մի մասը կարող է

բացակայել: Այնուամենայնիվ, քայլերի ընդհանուր հաջորդականությունը ցանկալի է
իմանալ, որպեսզի բացառվեն հնարավոր սխալները (սխալներ թույլ չտրվեն):Ավելի
մանրամասն տարբերակով հոգեբանությունում փորձարարական հետազոտության
հիմնական փուլերին վերաբե-րում են հետևյալները.

1. Հետազոտության թեմայի որոշում: Այն սահմանափակում է հետազոտությունների

բնագավառը, հիմնախնդիրների շրջանակը, օբյեկտի, առարկայի և մեթոդի
ընտրությունը: Թեմայի ընտրությունից հետո անհրաժեշտ է հետազոտական
հիմնախնդրի նախնական առաջադրում (չնայած որ այն կարող է նախորդել թեմայի
ընտրությանը). պահանջվում է պարզել, թե ինչո՞վ չի կարելի բավարարված լինել
ժամանակակից հոգեբանական գիտությունում, որտե՞ղ են բացթողումներ նկատվում,
ո՞ր տեսություններն են մարդու վարքը բացատրող իրարամերժ բացատրություններ
տալիս և այլն:

2. Աշխատանք գիտական գրականության հետ: Անհրաժեշտ է ծանոթանալ այլ

հոգեբանների կողմից ստացված փորձարարական տվյալների, ինչպես նաև
հետաքրքրող երևույթի պատճառները բացատրելու փորձերի հետ: Դրա համար
գոյություն ունեն տվյալների համակարգչային բազաներ, համացանց, գրադարաններ,
մասնագիտացված ամսագրեր: Սկզբնական աշխատանքը սկսվում է հոգեբանական,
ինչպես նաև հարակից գիտակարգերի բառարաններում ու հանրագիտարաններում
բովանդակվող հիմնարար հասկացությունների սահմանումները փնտրելուց: Նույն
աղբյուրներում առկա են առաջադրված հիմնախնդրի վերաբերյալ հիմնական
հրապարակումների վկայակոչումները (հղումները): Այնուհետև գրադարանային
համակարգված քարտագրացուցակների (սիստեմատիկ կատալոգների) օգնությամբ
կազմվում է հետազոտության թեմատիկայով մատենագիտությունը: Դրանից հետո
ուսումնասիրվում են բոլոր այդ հրապարակումները՝ հոդվածներ գիտական
հանդեսներում, ժողովածուներում և մենագրություններում: Տվյալ աշխատանքի
արդյուն-քում ճշգրտվում է հիմնախնդիրը, առաջանում են նոր վարկածն ու
փորձարարական հետազոտության պլանի գաղափարը: Երբեմն հոգեբանն այս
փուլում հրաժարվում է հետա-զոտությունից, քանզի հիմնախնդիրը կարող է թվալ
անլուծելի կամ, ընդհակառակը, այնքան ուսումնասիրված, որ գոյություն ունեցող
ցուցանիշներին ոչ մի նոր բան արդեն հնարավոր չէ ավելացնել:

3. Վարկածի ճշգրտում և փոփոխականների որոշում: Հիմնահարցի առաջադրումը

քողարկված կերպով արդեն ենթադրում է դրա պատասխանի տարբերակներ:
Օրինակ՝ այն հարցը, թե ի՞նչն է (ժառանգականությունը՞, թե՞ միջավայրը) ավելի շատ
ազդում ընդհանուր բանականության զարգացման մակարդակի վրա,
սահմանափակում է բազում ընդհա-նուր տեսական ենթադրություններ:
Փորձարարական վարկածը, ի տարբերություն տեսականի, պետք է ձևակերպվի
միահյուսված՝ «Եթե…, ապա…» արտահայտության տեսքով: Բացի այդ՝ այն պետք է
կոնկրետացվի և գործառնականացվի, այսինքն՝ «Եթե Ա-ն, ապա Բ-ն»
արտահայտությունում ներառվող փոփոխականները պետք է վերահսկվեն
գիտափորձում. Ա-ն կառավարվի փորձարարի կողմից, իսկ Բ-ն գրանցվի
անմիջականորեն կամ սարքերի ու սարքավորումների օգնությամբ: Հոգեկան
իրականությունը գիտափորձում միշտ հանդիսանում է «փոփոխական-կարգավորիչ»
կամ «միջանկյալ փոփոխական»: «Փոփոխական-կարգավորիչից» ու անկախ և
կախյալ փոփոխականներից բացի՝ պետք է որոշվեն ու գործառնականացվեն
արտաքին այն փոփոխականները, որոնք կարող են ազդել կախյալ փոփոխականի
վրա:

4. Փորձարարական գործիքակազմի, այսինքն՝ հոգեբանական հետազոտության

կոնկրետ մեթոդիկայի և սարքավորման ընտրություն, որոնք թույլ կտան կառավարել
անկախ

փոփոխականը և գրանցել կախյալը: Բացի այդ՝ գիտափորձի պայմանները

(անցկացման վայրը, ժամանակը, իրադրությունը) պետք է բացառեն արտաքին
փոփոխականների ազդեցությունը կամ պահպանեն կախյալ փոփոխականի վրա
դրանց ազդեցության մշտականությունը (անփոփոխությունը): Օգտագործվող
սարքերի ու սարքավորումների բնույթը որոշվում է ընտրված մեթոդիկայով:
Հոգեբանական գիտափորձում կարող են կիրառվել ամենատարբեր
սարքավորումներ, այդ թվում՝ հոգեֆիզիոլոգիական: Սակայն հոգեբանական
փորձարարական հետազոտություններ անցկացնելու համար Հայաստանում
սարքավորումների թողարկը որևէ ձևով կանոնավորված չէ. չկա փորձարարական
լաբորատորիաների սարքավորության տիպօրինակ, իսկ թեստային մեթոդիկաների
թողարկը հիմնականում չի բավարարում գործնական հոգեբանների և
հետազոտողների պահանջները: Այդ պատճառով էլ հիմնական սարքավորումը կա՛մ
պատրաստվում է ինք-նուրույնաբար, տնայնագործական եղանակով, կա՛մ
օգտագործվում են բժշկական սարքեր և կենսաֆիզիկական ու հոգեֆիզիոլոգիական
հետազոտությունների համար նախա-տեսված սարքավորումներ:

5. Փորձարարական հետազոտության պլանավորումըամբողջ ընթացակարգի

կենտրոնական փուլն է, որում առանձնանում են կախյալ փոփոխականի վրա
հնարավոր ազ-դեցություն ունեցող արտաքին փոփոխականները: Պլանավորումն
անհրաժեշտ է գիտափորձի արտաքին և ներքին վալիդությունն ապահովելու համար:
Ինչ վերաբերում է կոնկրետ պլանի ընտրությանը, ապա վերջինս ամենից առաջ
կախված է այն բանից, թե ինչպիսին է փորձարարական վարկածը, արտաքին
փոփոխականների ինչ քանակություն է անհրա-ժեշտ կառավարել գիտափորձում,
ինչ հնարավորություններ էընձեռում իրադրությունը հետազոտություն անցկացնելու
համար և այլն:

6. Հետազոտվողների ընտրությունն ու բաշխումն ըստ խմբերի անցկացվում են

ընդունված փորձարարական պլանի համապատասխան: Տվյալ հոգեբանական
հետազոտության համար հավանական օբյեկտների՝ ենթադրյալ հետազոտվողների
ամբողջությունը նշանակում են որպես պոպուլյացիա կամ գլխավոր (հիմնական)
միագումարություն: Հետազոտությանը մասնակցող մարդկանց կամ կենդանիների
բազմությունն անվանում են ընտրանք: Փորձարարական ընտրանքի կազմը պետք է
մոդելավորի գլխավոր միագումարությունը, քանզի գիտափորձում ստացվող
եզրակացությունները տարածվում են ոչ միայն այդ ընտրանքի ներկայացուցիչների,
այլև պոպուլյացիայի բոլոր անդամների վրա:

7. Գիտափորձի անցկացում: Հետազոտության ամենապատասխանատու մասն է, որը

պայմանականորեն կարելի է տարանջատել երեք ենթափուլի.

 Գիտափորձի նախապատրաստում, որի ժամանակ հետազոտողը պատրաստում է

հետազոտության տեղն ու սարքավորումը, անհրաժեշտության դեպքում գիտափորձի
ընթացակարգը կարգաբերելու համար անցկացնում է փորձնական մի քանի փորձ,
մշակում և ճշգրտում է հրահանգը, որը պետք է կազմված լինի այնպիսի կարճ
նախադասություններից, որոնցից յուրաքանչյուրը ներառի 11 բառից ոչ ավելի:
Հրահանգի մեջ պարբերությունների օգնությամբ առանձնացվում են իմաստային
կառույցահատվածները: Հրահանգը պետք է լինի պարզ ու հասկանալի, ինչը
ստուգվում է՝ 5-10 հետազոտվողների հետ նախնական փորձ անցկացնելով:

 Հետազոտվողների մոտիվացում և հրահանգավորում,որոնց դեպքում նրանք

իմանում են, թե ինչ հնարավորություններ է իրենց ընձեռում գիտափորձի
մասնակցությունը (դրամային վարձատրություն, տեղեկատվություն անձնային գծերի
և ընդունակությունների մասին, օգնություն անձնական խնդիրների լուծման գործում
և այլն), իսկ փորձարարը ստուգում է, թե ճիշտ է արդյոք հասկացվել հրահանգը,
անհրաժեշտության դեպքում կրկնում է այն, ընդ որում՝ խուսափելով լրացուցիչ
ծավալուն մեկնաբանություններից:
 Հետազոտում, որի ժամանակ առաջնահերթ պետք է հավաստիանալ
հետազոտվողի գործունակության մեջ՝ այն բանում, որ նա առողջ է և ցանկանում է
մասնակցել գիտափորձին: Փորձարարի առջև պետք է դրված լինի հրահանգը, որտեղ
ամրագրված է նրա՝ հետազոտության ընթացքում իրականացվելիք գործողություն-

ների հաջորդականությունը: Որպես կանոն, գիտափորձում մասնակցություն է

ունենում ասիստենտը, ով իր վրա է վերցնում օժանդակ խնդիրները (վարում է
արձանագրությունը, ուր գրանցում է հետազոտվողի պատասխանները,
իրականացնում է հետազոտվողի վարքի ու նրա վիճակի, ինչպես նաև գիտափորձի
միօրինակ ընթացակարգից բոլոր շեղումների ընդհանուր դիտում, հետևում է
սարքավորման աշխատանքին): Ի լրումն գիտափորձի՝ անցկացվում է
հետփորձարարական հարցազրույց, որն ավարտելուց հետո հարկավոր է
շնորհակալություն հայտնել հետազոտվողին գիտափորձին մասնակցելու համար:

8. Մաթեմատիկական վիճակագրական մշակում և արդյունքների մեկնաբանում:

Փորձարարական վարկածը փոխակերպվում է վիճակագրականի, որի հնարավոր
տարատե-սակները փորձարարական հետազոտությունում այդքան էլ շատ չեն:
Առանձնացվում են հետևյալ վարկածները.

 երկու և ավելի խմբերի նմանության և տարբերության

մասին,

 անկախ փոփոխականների փոխներգործության մա-

սին,

 անկախ և կախյալ փոփոխականների վիճակագրա-

կան կապի մասին,

 քողարկված փոփոխականների կառուցվածքի մասին

(վերաբերում է համահարաբերակցական հետազոտու-

թյանը):

Տվյալների մաթեմատիկական մշակման համար գոյություն ունեն ծրագրերի

միօրինակ փաթեթներ, որոնցից առավել հայտնի ու հասանելի են SPSS-ը, Stadia-ն,
Statistika-ն և

այլն:

9. Արդյունքների մեկնաբանում և եզրակացություններ:Փորձարարական

հետազոտության արդյունքը համարվում է փոփոխականների («Եթե Ա, ապա Բ»)
միջև պատճառական կախվածության վարկածի հերքումը կամ հաստատումը:
Հետազոտողն իր եզրակացությունները համադրում է այլ հեղինակների
եզրակացությունների հետ, դուրս է բերում իր ստացած տվյալների և նախորդների
ցուցանիշների նմանության կամ տարբերության պատճառների մասին
ենթադրությունները:

10. Գիտական հաշվետվություն, ինչպես նաև գիտական հոդվածի հրատարակում:

45)Արխիվային հետազոտությունների առավելությունները

Ժամանակակից պայմաններում հասու է տեղեկությունների հսկայական ծավալ, որ

ապահովում է հետազոտման համարյա անսպառ
հնարավորություններ(գրադարաններ, տվյալների բազաներ, համացանց)։

Արխիվային հետազոտություններ կարող են համաձայնեցվել լաբորատոր

հետազոտությունների արդյունքների հետ, որ մեծացնում է արտաքին վալիդության
չափը։

Ֆիքսված արխիվային տվյալն արդեն իսկ ֆիքսված է, այստեղ չկա անհատական

սոցիալական ցանկալիության գործոնը։

Արխիվային հետազոտությունների թերությունները

• Առկա տվյալներում կարևոր ինֆորմացիան կարող է բացակայել կամ

ռեպրեզենտատիվ չլինել։

Տեղեկությունների հավաքագրման ժամանակ հեշտ է սխալվել և ընտրել հենց այն

տեղեկությունները, որոնք հաստատում են առաջադրված վարկածը։

Երբ տեղեկատվությունը հավելուրդային է, այսինքն շատ, հնարավոր է այն

մեկնաբանել որոշակի սպասումների պրիզմայի միջով

46.Կոնտենտ վերլուծության մեթոդ

Կոնտենսւ-վերլուծության (content-analyses) կամ փաստագրական նյութ/)

ուսումնասիրության larchev-amlyfef) մեթոդը ուղղված է փաստաթղթերի
բովանդակության որակական եւ քանակական վերլուծությանը, որն իրականացվում է
այդ փաստաթղթերում արտահայտված տարբեր գործոնների

ու միտումների բացահայտման ն չափման նպատակով: Այն լայն տարածում է գտել

ինչպես սոցիոլոգիական. այնպես էլ հոգեբանական հետազոտություններում: Այս
մեթոդի առանձնահատկությունը այն է. որ ուսումնասիրում է փաստաթղթերը
սոցիալ-հոգեբանական համատեքստում եւ հոգելեզվաբանական
ոաումնասիրություններում: Կոնտենտ-վերլածության մեթոդը տարածում է գտել
արխիվային հետազոտական ծրագրերում: Հաճախ կոնտեեւտ-վերլուծական
հետազոտությունների պրակտիկայում առավել կիրառվող վերլուծության միավորներ
են հանդիսանում բառը,պարզ նախադա սությունը. դատողությունները, թեման,
հեղինակը, հերոսը, սոցիալական իրավիճակը, հաղորդագրությունը եւ այլն:
Կոնտեետ-վերլուծության բարդ տեսակների ժամանակ սովորաբար սգտագործվում
են ոչ

թե մեկ, այլ վերլուծության մի քանի միավորներ: Վերլուծության միավորները.

առանձին վերցրած, միշտ չէ, որ կարող են ճիշտ մեկնաբանվել. այդ իսկ պատճառով
դրանք դիտվում են լեզվաբանական կամ բովանդակային կառուցվածքի ավելի լայն
ենթատեքստի կամ ֆոնի վրա։

Կարևորվել է կոնտենտ-վերլածության ենթարկվող անհրաժեշտ աղբյուրների

ընտրությունը: Ընտրության կատարման խնդիրը ներառում է աղբյուրի,
հաղորդագրությունների քանակի, դրանց ամսաթվի, ինչպես նաեւ ուսումնասիրվող
բովանդակության ընտրությունը: Ընտրության ալս բոլոր
չւաիաեիշները/պարւսմետրերը որոշվում են ուսումնասիրության ծավալի եւ
խնդիրների համաձայն: Կոնտենտ-վերլածութ-յան մեջ գոյություն ունեն նաեւ
հաշվարկման առանձնահատուկ ընթացակարգեր, օրինակ Յանիսի գործակիցը
որոշող բանաձեւը, որը նախատեսված է դրական եւ բացասական
գնահատականների, դատողությունների ու փաստարկների հարաբերակցության
հաշվարկման համար:

Հետազոտողի սուբյեկտիվության գործոնը հաղթահարելու, կոնկրետ

տեղեկատվության դուրսբերման և ճշգրիտ մեկնաբանման համար մշակվել է
կոնտենտ վերլուծության, բառացի՝ բովանդակային վերլուծության մեթոդը։ Կիրառելի
է դարձել 20-րդ դարի 20-ական թվականներից սկսած և գործունեության արդյունքի
վերլուծության տարատեսակներից քիչ թե շատ ստանդարտացվածն է համարվում։
Կոնտենտ վերլուծության միջոցով հետազոտողի վարկածի հիման վրա
փաստաթղթային տվյալներում առանձնացվում են ինֆորմացիայի միավորներ և
հաշվվում է դրանց հանդիպման հաճախականությունը։ Այսպես օրինակ 20-ական
թվականներին Ն․Ա․ Ռիբնիկովը իր աշակերտների՝ իրենց կյանքի դրական կամ
բացասական գնահատմանը և դրա սեռատարիքային կապվածությանը հետևում էր
վերլուծելով նրանց շարադրությունները։ Կոնտենտ-վերլուծության ստանդարտ
միավորներ են համարվում բառը, նախադասությունը, դատողությունը կամ միտքը,
ամբողջական հաղորդագրությունը, հեղինակը և այլն։

Այսպիսով կոնտենտ վերլուծության հիմնական ընթացակարգը կապված է երկու

տեսակ միավորների աշխատանքի հետ՝ որակական-իմաստային և քանակական-
հաշվելի։ Կոնտենտ վերլուծությունը հենց որակական-իմաստային միավորների
դուրսբերման ու արձանագրման դժվարությունն ունի, որին կարող է տիրապետել
կոմպետենտ մասնագետը։ Քանի որ վերլուծության այս տեսակը հիմնված է
բովանդակության վրա, նպատակահարմար է այն կիրառել, երբ կա վերլուծության
համար բավականաչափ նյութ։

47. Գիտահետազոտական աշխատանքի կառուցվածքը

Ուսանողների կողմից ներկայացվող աշխատանքը (կուրսային, ավարտական,

մագիստրոսական) ունի հետևյալ ընդունված կառուցվածքը.

1. Տիտղոսաթերթ
2. Բովանդակություն
3. Ներածություն
4. Աշխատանքի հիմանական մաս (տեսական և փորձարարական)
5. Եզրակացություններ ( կամ վերջաբան)
6. Գործնական առաջարկներ (անհրաժեշտության դեպքում)
7. Գրականության ցանկ
8. Հավելված ( անհրաժեշտության դեպքում)

Բովանդակության մեջ հերթականությամբ ներկայացվում են աշխատանքի

ներածությունը, գլուխների և ենթագլուխների վերնագրերը, եզրակացությունները,
գրականության ցանկը, հավելվածները։

Գլուխների և ենթագլուխների վերնագրերի ձևակերպումները պետք է լինեն հստակ,

կարճ և համապատասխանեն աշխատանքի բովանդակությանը։

Աջ կողմում անհրաժեշտ է նշել բովանդակության յուրաքանչյուր կետի առաջին էջի

համարը։

Ներածությունը պետք է ունենա հստակ կառուցվածք։ Ներածության մեջ սկզբից

հիմնավորվում է հետազոտության արդիականությունը և ներկայացվում է
հիմնախնդրի ուսումնասիրման աստիճանը գիտության ներկա փուլում։ Այնուհետև
ձևակերպվում են աշխատանքի նպատակը, խնդիրները և հոգեբանական
հետազոտության վարկածը ( ըստ անհրաժեշտության նաև ենթավարկածները), որից
հետո ձևակերպվում են հետազոտության օբյեկտը և առարկան։ Այս ամենից հետո
նշվում են և կրճատ բնութագրվում են հետազոտության մեթոդները և մեթոդիկաները
ինչպես նաև դրանց օգտագործման առանձնահատկությունները տվյալ
աշխատանքում առաջ քաշված խնդիրների լուծման համար։Առանձնակի կերպով
նշվում է աշխատանքի նորույթը, ինչպես նաև տեսական և գործնական/կիրառական/
նշանակությունը։

Ներածության ամեն կետը( արդիականություն, նպատակ, խնդիրներ, վարկած,

օբյեկտ...) անհրաժեշտ է գրել նոր տողից՝ սակայն առանց համարակալելու և
ենթավերնագիր ձևակերպելու։ Դրանք կարելի է ընդգծելկամ առանձնացնել մուգ
(Bold) կամ շեղ տառերով (Italic):

Աշխատանքի հիմանակ մասը բաղկացած է տեսական և փորձարարական

բաժիններից։

Տեսական բաժինը կարող է ներկայացված լինել 2֊ից ավել գլուխներով, որոնք պետք է
ունենան ենթագլուխներ։ Տեսական մասում կարող է ներկայացված լինել
հիմնահարցի պատմությունը, քննարկվող հիմնախնդրի և առարկայի ժամանակաից
վիճակի ակնարկը, խնդրի վերլուծության և լուծման հնարավոր ուղիները։

Փորձարարական բաժինը հիմանակնում բաղկացած է լինում մեթոդական և

վերլուծական ենթաբաժիններից։

Մեթոդական բաժինը ներկայացվում է մեկ գլխով, որի վերնագրում պետք է

արտահայտվի հետևյալ միտքը՝ «Հետազոտության կազմակերպում, մեթոդներ և
ընտրված մեթոդիկաների նկարագրում»։

Այս գլխում անհրաժեշտ է ներկայացնել հետազոտության կազմակերպումը և

իրագործման փուլերը։

Անհրաժեշտ է հիմնավորել տվյալ ընտրանքի համապատասխանությունը

հետազոտության նպատակին և խնդիրներին, նշել ընտևանքի կազմակերպման
սկզբունքները։ Այս գլխում նաև բնութագրվում է փորձարկվողների ընտրանքը
(քանակը, սեռ, տարիք, սոցիալական, ընտանեկան վիճակ և այլն)։Այս ամենը
հարկավոր է, որպեսզի տվյալները վերլուծելիս հնարավոր լինի առանձնացնել խմբեր
կամ ենթախմբեր, իսկ ստացված արդյունքները լինեն համեմատելի և համադրելի։
Այնուհետև անհրաժեշտ է հիմնավորել ընտրված մեթոդները և օգտագործված
մեթոդիկաները՝ ուշադրություն դարձնելով դրանց վալիդությանը, հուսալիությանը,
ինչպես նաև հետազոտության խնդիրներին համապատասխանությունը։ Անհրաժեշտ
է թվարկել այդ մեթոդիկաները, իսկ առանձնակի դեպքերում եթե դրանք անծանոթ են
կամ մշակվել են հեղինակի կողմից, մանրամասն բնութագրել։Այս ամենից հետո
անհրաժեշտ է նաև նշել մաթեմատիկական վիճակագրական մեթոդները, որոնք
օգտագործվել են արդյունքների վերլուծության համար։Կարելի է նաև նշել այն
բանաձևերը, որոնցով կատարվել են չափանիշների հաշվարկները։

Գիտական հետազոտության եզրակացություններ

Ընդհանրացումներից և մեկնաբանություններից հետո անհրաժեշտ է անել

եզրակացություններ, որոնք ամփոփքւմ են հետազոտության կոնկրետ փուլի
արդյունքները։ Ընթացիկ եզրակացությունները ներկայացվում են փորձարարական
մասում, իսկ ամփոփիչ եզրակացությունները՝ փորձարարական մասից հետո
առանձին կետով։ Եզրակացության մեջ պետք է արտացոլվեն հետազոտության
հիմանական արդյունքները, որոնք ստացվել են առաջադրված խնդիրների լուծման
արդյունքում։ Եզրակացությունները արտահայտում են նաև ապացուցվել է արդյոք
վարկածը, թե հերքվել, ինչպես նաև այն թե որքանով է իրագործվել նպատակը։

Գործնական առաջարկներըներկայացվում են անհրախեշտության դեպքում, երբ

աշխատանքը ունի վառ արտահայտված կիրառական նշանակություն և աշխատանքի
խնդիրների մեջ ձևակերպվել է կոնկրետ կիրառական արդյունքի մշակում։

Գրականության ցանկըկազմվում է այբբենական կարգով։ Գրականության աղբյուր

կարող են ծառայել մենագրություններ, գիտական հոդվածների ժողովածուներ,
պարբերական ամսագրերի հոդվածներ, ուսումնամեթոդական ձեռնարկներ,
քրեստոմատիաններ, բառարաններ, գիտական աշխատանքի սեղմագրեր, ինչպես
նաև ինտերնետային կայքերում տեղադրված գիտական նյութեր։

Գրականության ցանկում առաջին հերթին նշվում են հայրենական հեղինակների

աշխատանքները, այնուհետև՝ արտասահմանյան։
Գրականության աղբյուրները համարակալվում են արաբական թվերով։

Գրականության աղբյուրի ներկայացման համար նշվում է հետևյյալ անհրաժեշտ

ինֆորմացիան՝ հեղինակի ազգանունը, անվան և հայրանվան սկզբնատառերը, գրքի
անվանումը, հրատարակման վայրը, տպագրությունը, տպագրության տարեթիվը,
էջերի քանակը։Սակայն գրականության ներկայացման մեջ կան որոշ
տարբերություններ՝ կախված հրատարակության բնույթից։

Հավելվածումներկայացվում է աշխատանքի համար օժանդակ նյութը (օրինակ

ամբողջ ընտրանքի տվյալները, սկզբնական հաշվարկները, աշխատանքի ծրագիրը և
այլն)։ Յուրաքանչյուր հավելվածը պետք է սկսվի նոր էջից։ Էջի վերևում նշվում է
«Հավելված» իր համարով, որի տակ գրվում է հավելվածի վերնագիրը։

48.Հետազոտական թեմայի ընտրության, արդիականության

հիմնավորում
49. Փորձարարական ներգործությունը (մանիպուլյացիա) գիտափորձում

Ցանկացած գիտափորձ կարելի է բնութագրել որպես մի հետազոտություն,որտեղ

ուսումնասիրվում x–ի ազդեցությունը y–ի վրա, որտեղ x-ը անկախ փոփոխականն Է:
Երբեմն փոփոխականը կոչվում է նաև <<կառավարող գործոն>>, որովհետև այն
գտնվում է փորձարկողի ղեկաավարման ներքո:
Բոլոր անկախ փոփոխականները, որոնք կառավարվում են հետազոտության
ընթացքում, բաժանվում են 3 հիմնական տեսակի` իրադրային, աշխատանքային,
ինստրուկտիվ:
Իրադրային փոփոխականները շրջապատի տարբեր առանձնահատկություններն
են,որոնք ստեղծվում են գիտափորձի մասնակիցների համար: Օրինակ,եթե
գիտնականն ուզում է պարզել, թե ինչքանով է մարդկանց օգնելու
պատրաստակամությունը կախված այլոց ներկայությունից, նա կարող է ստեղծել մի
իրադրություն, որտեղ փորձարկվողները կհանդիպեն մի մարդու,ով օգնության կարիք
ունի: Մի դեպքում մասնակիցը միայնակ ժամանակն կհանդիպի,մյուս դեպքում` այլոց
ներկայությամբ:
Այս դեպքում որպես իրադրային փոփոխական հանդես է գալիս շրջապատող
մարդկանց թիվը, որը կարելի է փոփոխել` ելնելով հետազոտության նպատակներից:

Աշխատանքային փոփոխականներ. Երբ փորձարկվողներին հանձնարարվում է

կատարել տարբեր տիպի հանձնարարություն: Օրինակ,կոգնիտիվ հոգեբանության
հետազոտություններում, որպեսզի որոշեն սխալների առավել տարածված
տեսակները, մասնակիցներին հանձնարարում են լուծել տրամաբանական ըարբեր
տիպի խնդիրներ:

Ինստրուկտիվ փոփոխականներ. Երբ մասնակիցների տարբեր խմբերին խնդրում են

միևնույն հանձնարարությունը կատարել տարբեր կերպ: Օրինակ, հիշողության
հետազոտման ժամանակ բոլոր մասնակիցների մտապահելու համար տրվում է
բառերի միևնույն ցուցակը, սակայն հնաձնարարվում է կիրառել մտապահման
տարբեր մեխանիզմներ. Մի խմբին խնդրում են ստեղծել տվյալ բառերի պատկերավոր
կերպարները, մյուսներին` տվյալ բառերին համապատասխան ստեղծել
ասոցիացիաներ, իսկ 3-րդ խմբին` պարզապես յուրաքանչյուր բառը կրկնել 3 անգամ:

Պետք է նշել նաև, որ հաճախ միևնույն հետազոտության մեջ կարելի է համատեղել

անկախ փոփոխականների մի քանի տեսակներ: Օրինակ` ուսումնասիրում ենք թե
ինչքանով է մարդու` խնդիր լուծելու կարողությունը կախված նրան
շրջապատողներից, նրա դրդապատճառներից և խնդրի բարդությունից: Այս դեպքում
մարկանց մի խմբին կարելի է տեղավորել փոքր, մյուսներին` մեծ սենյակում, դրանով
իսկ իրադրային փոփոխականների միջոցով ազդելով մարկանց կուտակվածության
վրա: Բացի այդ , մի սենյակի մասնակիցներին կարելի է տալ բարդ,մյուսին`
համեմատաբար հեշտ խաչբառեր /աշխատանքային փոփոխականներ/: Կամ
ինստրուկտիվ փոփոխականների միջոցով կարելի է ազդել փորձարկվողների
դրդախատճառների վրա. Մի խմբին ասել,որ նրանք լուծված միևնույն խնդրի համար
կստանան 100դր, իսկ մյուս խմբին` 500:

Անկախ փոփոխականը կարելի է դիտարկել որպես

ռելևանտ /համապատասխանության աստիճան/ ազդակ, որը փոփոխում է
փորձարարը, միևնույն ժամանակ կախյալ փոփոխականը փորձարկվողի, նրա
հոգեկանի հակազդումն /ռեակցիան/ է այդ ռելևանտ ազդակի ներգործությանը:
Ազդակը (լատ. Stimulus) ուժեղ դրդիչ պահ է , ռեակցիա կամ գործողություն
առաջացնող ներքին կամ արտաքին գործոն:
Սակայն,որպես կանոն,անկախ փոփոխականից բացի, բոլոր պայմանների փնտրվող
կայունությունը հոգեբանական գիտափորձում դժվար է նվաճել,քանի որ
գործնականում այդ 2 փոփոխականներից բացի կան նաև լրացուցիչ /կամ արտաքին/
փոփոխականներ, որոնք ոչ ռելևանտ և պատահական ազդակներ են և
համապատասխանաբար պարբերական և պատահական սխալների են հանգեցնում:

Գիտափորձում կարելի է առանձնացնել փոփոխականների 3 տեսակ.

Անկախ փոփոխական, որը մտադրված ընտրվում կամ ներգործությունների են
ենթարկվում փորձարարի կողմից` կախյալ փոփոխականի վրա նրա ազդեցությունը
բացահայտելու նպատակով:
Կախյալ փոփոխականը գիտափորձում չափվող փոփոխականն է , որի
փոփոխությունը կապում են անկախ փոփոխականի փոփոխությունների հետ:
Գիտափորձում անկախ փոփոխականի օրինակ կարող է համարվել ազդակի
ինտենսիվությունը, իսկ կախյալ փոփոխականի օրինակ` այդ ազդակը զգալու
փորձարկվողի ընդունակությունը:
Լրացուցիչ /արտաքին/ փոփոխականներըոչ ռելևանտ են:
50. Հետազոտության առարկան, օբյեկտը և սուբյեկտը
Հոգեբանության մեթոդաբանության համապատասխան բաժիններում գիտական
գործունեության վերլուծության համար ներդրված եւ մշակված են մի շարք հատուկ
հասկացություններ:
Հետազոտության առարկան հանդիսանում է մեթոդաբանական վերլուծության
առանցքային կատեգորիաներից մեկը: Գիտության ծնունդը և զարգացումը կապված է
գիտության առարկայի ձեւավորման եւ փոփոխման հետ: Հետազոտության
առարկայի կտրուկ փոփոխությունը բերում է հեղափոխության հենց գիտության մեջ:
Հետազոտության առարկան ներառում է ուսումնասիրման օբյեկտը. հետազոտական
խնդիրը, մեթոդաբանական միջոցների համակարգը և դրանց օգտագործման
հաջորդականությունը:
Առավել պարզեցված մեթոդաբանության ներքո հետազոտության առարկան դիտվում
է որպես օբյեկտի կողմ կամ տեսակետ, որն անմիջականորեն առանձնացվում է
նրանում հիմնախնդրի պրիզմայի միջոցով:
Հետազոտության առարկաները կարող են լինել ընդհանրության տարբեր
աստիճանների, առավել ծավալուն է տվյալ գիտության առարկան ընդհանուր
առմամբ, որը մասնավոր հետազոտության առարկայի հանդեպ ունի
մեթոդաբանական գործառույթ:

Հետազոտության օբյեկտն անմիջականորեն դիտարկվող իրականության այն

հատվածն է, որի համար բացահայտված Են կայուն և անհրաժեշտ կապեր նրա
աոանձին բաղադրիչների միջեւ եւ ամրագրված են գիտական վերացարկման
համակարգում:
Օբյեկտի կառուցման համար անհրաժեշտ է նաև նրա բովանդակությունը, անկախ
ճանաչող սուբյեկտից, տարանջատել այդ բովանդակության արտացոլման ձեւից:
Գիտական հետազոտության օբյեկտի կառուցման գործընթացն անհնար է առանց
որոշակի ճանաչողական խնդրի, գիտական հիմնահարցի առաջացման:

Հետազոտության միջոցները գիտության հիմնարար հասկա ցություններն Են, որոնց

միջոցով տարաջատվում է հետազոտության օբյեկտը եւ ձեւավորվում է
հիմնախնդիրը, օբյեկտի ուսումնասիրման սկզբունքներն և մեթոդները, էմպիրիկ
տվյալների ստացման միջոցները' ներառյալ տեխնիկական միջոցները:
(միեւնույն օբյեկտը կարողէ ընդգրկվել մի քանի տարբեր հետազուտությունների և
նույնիսկ տարբեր գիտությունների սւռարկանների մեջ: Լիովին տարբեր առարկաներ
են կազմվում մարդու ուսումնասիրման ժամանակ այնպիսի գիտություններում,
ինչպիսիք են մարդաբա
նությունը. սոցիոլոգիան, հոգեբանությունը, ֆիզիոլոգիան, էրգոնոմիկան: Այդ իսկ
պատճառով հետազոտության առարկա հասկացությանը հակադրվում է ոչ թե
օբյեկտը, այլ էմպիրիկ հատվածը' գիտական փաստերի եւ նկարագրությունների
համակցությունը, որոնց վրա ծավալվում է հետազոտության առարկան:
Ելնելով գիտական գիտելիքի տվյալ զատումից' կարելի է առանձնացնել
հետազոտական շարժման հաջորդական փուլերը։ Որպես այդպիսի առանձնացվում
են' հիմնախնդրի սահմանումը, հետազոտության առարկայի կառուցումը եւ
հիմնավորումը, տեսության կառուցումը ն ստացված արդյունքների ստուգումը:
Հարկ է նշել, որ հիմնախնդրի սահմանումը հիմնվում է ոչ միայն առկա գիտելիքի
անլիարժեքությաեւ բացահայտման վրա. այլն տվյալ բացը լրացնելու միջոցի մասին
որոշակի «նախաիմացության» վրա:
Հետազոտության առարկայի սահմանման եւ հիմնավորման աշխատանքը նաև
հանդիսանամ է առավելապես մեթոդաբանական, որի ժամանակ կատարվում է
հիմնախնդրի պարզաբանում։Հենց այսւոեղ էլ տեղի է ունենում մեթոդաբանության
ձուլումը ճանաչողական գործընթացի բովանդակային կողմի հետ:
Հետազոտության առարկայի
սահմանման/կառուցման փուլում են առավել հաճախ ներմուծվում նոր
հասկացություններ, տվյալների վերամշակման մեթոդներ և առաջադրված խնդրի
լուծման համար անհրաժեշտ այլ միշոցներ:
Մասնավոր գիտական տեսության առաջքաշման ն ստացված արդյունքների
ստուգման փուլերում հիմնական իմաստային բեռն ընկնում է առարկայական
բովանդակության մեջ շարժման վրա: Այստեղից երեւում է, որ միայն
մեթոդաբանության օգնությամբ չի կարելի լուծել ոչ մի մասնավոր գիտական խնդիր եւ
չի կարելի կառուցել ոչ մի մասնավոր հատվածի/բնագավառի առարկայական
բովանդակությունը: Մեթոդաբանական մտքի նվաճումների հաջող օգտագործման
համար անհրաժեշտ է «վերեւից ներքև» և«ներքեւից վերեւ» ստեղծագործական
շարժման համակեխցությունը:
մեթոդաբանությունը կառուցվում եւ հարստանում է ոչ թե մտատեսողական
գծապատկերների կառուցման հաշվին, այլ աճամ է այն նվաճումների
ընդհանրացումից, որոնք ձնոք են բերվել առարկայական բովանդակությունում
շարժման հաշվին իրականության այս կամ այն հւատվածի/բնագավաոի
վերլուծության ժամանակ: