Colin M.

TurnbulI

IKOWIE LUDZIE GÓR

Przełożyła
Blanka Kuczborska
Państwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 1980
 SPIS RZECZY

Tytuł oryginału The Mountain People Przedmowa 7

Konsultacja afrykanistyczna Ernestyna Skurjat Rozdział pierwszy - ŚWIAT, KTÓRY PRZESTAŁ ISTNIEĆ 9
Reprodukcje fotograficzne wykonała Hanna Balcerzak
Mapy i plany wykonał Mieczysław Kowalski Okładkę, obwolutę i strony Rozdział drugi - PRZEDWCZESNY ZACHWYT 22
tytułowe projektował Tomasz Kuczborski Rozdział trzeci – ROZCZAROWANIE 45
Copyright 1972 by Colin M. Turnbull
Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut; Wydawniczy Rozdział czwarty - WOJOWNICY ODKŁADAJĄ BROŃ 71
1980 j Rozdział piąty - RODZINA I SMIERC 87
PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1980 r. Wydanie pierwsze Rozdział szósty - JEDNOSTKA A PRZETRWANIE 108
Nakład 20 000+315 egz. Ark. wyd. 14,6. Ark. druk. 15,25 Rozdział siódmy - LUDZIE BEZ PRAWA 126
Papier druk. mat. kl. III 75 g. 82X104
Oddano do składania w listopadzie 1979 r. Podpisano do druku w czerwcu Rozdział ósmy - BÓG OPUSZCZA IKÓW 149
1980 r. Druk ukończono w lipcu 1930 r. Rozdział dziewiąty - SPOŁECZEŃSTWO I WIERZENIA 170
Poznańskie Zakł. Graf. im. M. Kasprzaka w Poznaniu
Nr zam. 1/80; 0-109 Rozdział dziesiąty - LUDZIE NIE ZNAJĄCY MIŁOŚCI 190
Cena zł 50,- Rozdział jedenasty - KONIEC DOBROCI 216
ISBN-83-06-00264-450-
Rozdział dwunasty - ŚWIAT, KTÓRY ISTNIEJE 234
Słowniczek 241
 samym czytelnikom, moja relacja przedstawia Ików, ludzi gór, i ich walkę
Książkę tę poświęcam plemieniu Ików, o przetrwanie. Chociaż moje przeżycia nie należały do przyjemnych i w
do których nauczyłem się nie żywić
trakcie badań doświadczyłem wielu cierpień, zarówno fizycznych, jak i
nienawiści, i mojemu przyjacielowi Joe,
który mi w tym dopomógł. psychicznych, jestem wdzięczny losowi. Albowiem bez względu na
wszystko i wbrew pierwotnemu uczuciu głębokiego zawodu, to, co
przeżyłem, wzmogło mój szacunek dla ludzi, i mam nadzieję, że mimo *
PRZEDMOWA
wpajanych nam pustych frazesów o wrodzonym człowiekowi dobru i
W niniejszej książce wiele jest rzeczy zaskakujących i czytelnik zapewne
pięknie poznamy naszą prawdziwą naturę, zanim będzie za późno.
pomyśli:, "Co za prymityw... co za dzicz... jakie to wstrętne", a przede
Winien tu jestem gorące podziękowanie mojemu koledze i
wszystkim: "Jaki brak uczuć ludzkich." W trakcie bezpośrednich
przyjacielowi, Josephowi Towlesowi, który niemałym kosztem dzielił ze
doświadczeń powtarzałem sobie to wszystko raz po raz. Pierwsze oceny
mną przez pewien czas życie wśród Ików i sprawił, że stało się łatwiejsze
typowe są dla swego rodzaju etno- i egocentryzmu, od którego mimo
do zniesienia. Razem odkryliśmy, że w pewnych warunkach zachowanie
wysiłków nie możemy się nigdy całkowicie wyzwolić i który w gruncie
pięknych stron natury ludzkiej jest niepodobieństwem. Nie ukazałem jego
rzeczy polega na upartym stosowaniu kryteriów nie pasujących do
postaci na kartach tej książki, bo sam zamierza opublikować swoje
zmienionych warunków. Ale ta ostatnia ocena jest innego typu i zakłada,
doświadczenia.
że istnieją pewne normy obowiązujące całą ludzkość, pewne wartości
Jestem również wdzięczny Wydziałowi Antropologii przy
niejako człowiekowi wrodzone, od których zachowanie ludzi opisanych w
Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej, który finansował moje
tej książce odbiega w drastyczny sposób. Jednakże w trakcie
badania, oraz profesorowi Harry'emu L. Shapiro i innym pracownikom
bezpośredniej obserwacji Ików, a może i podczas czytania, łapiemy się na
tego wydziału za pomoc i częste listy ze słowami otuchy i zachęty,
tym, że obserwujemy i badamy samych siebie, że jest to podróż w
doręczane mi w rozszczepionym na końcu kijku - co brzmi
poszukiwaniu zasadniczych cech ludzkich, a na zakończenie dokonujemy
nieprawdopodobnie, ale było stosowne w warunkach, w jakich
odkrycia: człowiek w pewnych warunkach może zatracić cechy ludzkie i
przebywałem.
może się to przytrafić każdemu z nas.
Jake Page z czasopisma "Natural History" dopomógł mi okazując
Większość czytelników pewno nie zechce uwierzyć, że możemy upaść tak
żywe zainteresowanie i prowadząc ze mną później długie dyskusje;
nisko jak Ikowie, a przecież zdarza się to wielu ludziom, i to z mniej
podobnie też służyli mi pomocą koledzy z Uniwersytetu w Hofstra i
ważnych powodów. Sprawę tę zresztą pozostawiam do rozstrzygnięcia
studenci, którzy pierwsi rnieli możność obserwowania klasycznych
objawów związanych z trudnością powrotu do normalnego życia.
Dziękuję Jerry'emu Bernsteinowi za wielogodzinne żmudne sporządzanie
notatek z taśm magnetofonowych. Uniwersytet Makarere w Kampali i dr
Raymond Apthorpe udzielili mi schronienia, w którym mogłem się w
razie potrzeby ukryć, i jestem im wdzięczny nie tylko za tradycyjną
gościnność, lecz i za konkretną i niezbędną pomoc w uzyskaniu zgody
rządu Ugandy na pracę Josepha Towlesa i moją w latach 1964 - 1967 na
zamkniętym obszarze i to w okresie, w którym nasza obecność mogła być
kłopotliwa.
Nie wiem, w jaki sposób podziękować Ikom, którzy traktowali
mnie, jakbym był jednym z nich, czyli najgorzej, jak tylko można. Czynili
to z osobliwym wdziękiem, nawet wówczas kiedy umierali, i wyjawili mi
wiele tajemnic dotyczących mnie samego. Niestety mało co zdołałem im
w zamian.
Epulu, 5 czerwca 1971 roku
Rozdział pierwszy
ŚWIAT, KTÓRY PRZESTAŁ ISTNIEĆ
Wszelkie opisy innych ludzi, innego sposobu życia muszą być do
pewnego stopnia subiektywne, zwłaszcza jeśli - jak w przypadku
antropologa - bierze się w tym życiu udział. Tak zwykle bywa, czytelnik
jednak ma prawo znać cele, nadzieje, oczekiwania i nastawienie autora w
chwili przystąpienia do badań, gdyż sprawy te wywierają niewątpliwy
wpływ nie tylko na to, jak autor na wszystko patrzy, ale nawet na to, co
widzi. W najlepszym razie jego opis jest tylko częściowo ścisły i
bezstronny.
W tym wypadku sytuacja była pomyślniejsza, ponieważ teren nie został
dotychczas zbadany. Poza bardzo mglistymi i niejasnymi pogłoskami nie
można było niczego się dowiedzieć o Ikach, albo raczej Teuso - jak wtedy
sądziłem - bo nie znano ich właściwej nazwy. Nawet gdybym bardzo
chciał, nie mógłbym wyrobić sobie z góry żadnego sądu. Nic o nich nie
wiedziałem, a prawdę mówiąc, niewiele też mnie obchodzili. Mój wybór
padł na Ików dopiero w trzeciej kolejności, stanowili dla mnie ostatnią
szansę, żeby nie stracić możliwości pracy w terenie. Jeżeli więc w ogóle
czymś się kierowałem, to nie entuzjazmem, lecz raczej chęcią obiektywnej
obserwacji.
Była to dla mnie zupełna nowość. Dotąd zawsze podchodziłem z zapałem
do wszystkiego, co robiłem. Najpierw wzbudziły mój entuzjazm Indie,
potem Afryka kolonialna, wreszcie Pigmeje kongijscy. Do Pigmejów
jeździłem już trzy razy, za każdym razem z nie słabnącym zapałem, ale
charakter pracy stawiał mnie właściwie poza nawiasem społeczeństwa
osady. Głównym moim celem był przez jakiś czas powrót do puszczy Ituri
i praca wśród mieszkańców osady,
mająca uzupełnić obraz badań. Kiedy nadarzyła się sposobność pracy w
terenie, pomyślałem najpierw o Ituri, ale ustawiczne zamieszki w
północno-wschodnim Kongo uniemożli- ' wiły ten plan.
Wtedy wyłonił się drugi projekt, pod pewnymi względami bardziej nawet
obiecujący i do którego byłem nastawiony nie mniej entuzjastycznie. Był
to projekt powrotu do Indii i pracy na Andamanach wśród ludów Onge.
Ongowie, żyjący bardzo daleko od Pigmejów z Afryki Środkowej,
przypominali ich w zadziwiający sposób zarówno pod względem
fizycznym, jak i kulturowym. Nigdy ich nie zbadano dokładnie i całe lata
żyli w odosobnieniu na wyspie Anda-man Mały, na której nie było
żadnych obcych osad, a która było dostępna tylko od morza, i to jedynie
przez dwa miesiące w roku, z powodu wysokiej fali przybrzeżnej. Jak
zwy-gle krążyły pogłoski o ich ludożerstwie, prawie na pewno
bezpodstawne, samo zaś odosobnienie, które innym wydawało się mało
zachęcające, dla mnie oznaczało idealną i jedyną okazję do bardzo
specjalnych i istotnych badań. Projekt spotkał się z entuzjastycznym
poparciem wszędzie, z wyjątkiem Indii. Powinienem był się domyślić, że
za grzecznymi, wymijającymi odpowiedziami kryje się po prostu niechęć
do wyraźnej odmowy, ale nie chciałem uwierzyć, aby nawet spuścizna
dwóch wieków biurokracji brytyjskiej mogła udaremnić taki pożyteczny
projekt, i obstawałem przy nim do ostatniej chwili. Przekonano mnie w
końcu, żebym mimo wszystko udał się do Indii i tam na miejscu
przedstawił swoje argumenty, kiedy uprzejma korespondencja raptem się
urwała i dostałem krótkie, zwięzłe pismo odmowne bez podania
przyczyny.
Pozostał mi już tylko miesiąc czy dwa do chwili, kiedy musiałem
wyruszyć w teren, szybko więc nakreśliłem potrójny projekt badań w
Afryce Wschodniej, gdzie istniało najmniejsze prawdopodobieństwo
jakiegokolwiek urzędowego zakazu. Jeden projekt dotyczył zbadania
rozproszonych grup wędrownych myśliwych, znanych pod wspólną
nazwą Ndorobo (Wandorobo), które nadal można było spotkać w Kenii,
Tanzanii i Ugandzie. Inną możliwość nastręczała praca badawcza wśród
kowali i rzemieślników wyrabiających narzędzia z żelaza. W obu
dziedzinach badania były bardzo potrzebne i każda z nich stanowiła
dostateczne uzasadnienie mojego pobytu w terenie.
11
Trzecią możliwość stwa- rzały bardziej szczegółowe badania małej
samotnej grupy myśliwych w górach odgradzających północną Ugandę,
Sudan i Kenię. Zwróciła mi na nich uwagę Elizabeth Marshall Thomas,
która zetknęła się z nimi podczas swojej pracy z Dodosami w północnej
Karamodży. Podobnie jak w wypadku Ongów, projekt ten umożliwiał
dokonanie porównania między dwiema bardzo różnymi grupami
myśliwych, żyjącymi w zupełnie odmiennych środowiskach. Jednym z
celów antropologii jest odkrywanie podstawowych zasad organizacji
społecznej, toteż małe grupy społeczne idealnie się do tego nadają, a im
bardziej są odosobnione, tym lepiej. Porównanie różnych społeczeństw
jest szczególnie pouczające, a ponieważ nie udało mi się dowiedzieć,
czego się można spodziewać po Teuso, zachowałem postawę raczej
badacza-- naukowca niż entuzjasty. Ale najdalej idące obiektywne
zainteresowanie nie zdołało przytłumić mojego uczucia zawodu, kiedy W Ugandzie trwały właśnie rozruchy polityczne, gdyż przybyłem tam tuż
upadły dwa poprzednio wybrane przeze mnie projekty. przed zamachem stanu, po którym Mil-ton Obote został dyktatorem i

Podkreślam to dlatego, że jednym z najtrudniejszych zadań antropologa usiłował zabić kabakę*. W Ugandzie nastąpił długi okres zaciętych walk

pracującego w terenie jest nawiązanie dobrych przyjaznych stosunków z między północą a południem. Nie był to najszczęśliwszy omen dla pracy,

ludźmi, wśród których będzie mieszkał, a nieprzychylne nastawienie z którą miałem prowadzić na północy, z inspiracji i dzięki poparciu

pewnością nie ułatwi mu pozyskania ich życzliwości. Może bym nawet uniwersystetu z południa, a co gorsza, znaczne obszary kraju położone

zapomniał o Ituri i Ongach, kiedy już dotarłem do północnej Ugandy, najdalej na północ były w ogóle niedostępne, zarówno z powodu

gdyby od tej chwili wszystko układało się pomyślnie, ale tak się nie stało. masowych grabieży bydła, jak i zamieszek w południowym Sudanie. Na

Krótki postój w Egipcie omal nie zakończył się katastrofą, a w Kenii razie jednak zamach jeszcze nie nastąpił i za pośrednictwem uniwersytetu

dowiedziałem się, że wykonany na specjalne zamówienie Landrover otrzymałem tymczasowe pozwolenie na podjęcie badań wśród Teuso, jak

jeszcze nie został dostarczony. Kiedy wreszcie dotarł do Mombasy, wciąż mylnie nazywaliśmy Ików. Przed wyjazdem z Makarere zrobiłem

okazało się, że niezupełnie odpowiada sprecyzowanym uprzednio wszystko, co było w mojej mocy, żeby się dowiedzieć czegoś więcej o

wymaganiom: już podczas pierwszej spędzonej w nim nocy, w pobliżu ludziach i okolicy i opracować jakiś plan działania.

Kilimandżaro, w ulewnym deszczu przekonałem się, że dach przecieka - i Podobno tuż przed drugą wojną światową plemiona Teuso zachęcano do

to wprost na posłanie. Pierwotnie miałem zamiar przejechać Tanzanię, a osiedlania się w północnej Ugandzie, w wysuniętym najdalej na północ

następnie południową i zachodnią Ugandę w poszukiwaniu Ndorobo i masywie górskim, graniczącym od wschodu z Kenią, a od północy z

kowali - czyli dokonać wstępnego sprawdzianu swoich możliwości, zanim Sudanem.

przystąpię do trzeciego etapu projektu. Zarówno Ndorobo, jak i kowale Dotychczas pędzili oni koczowniczy tryb życia myśliwych i zbieraczy,

byli trudno uchwytni, a zwłoka spowodowana czekaniem na Landrover przemierzając rozległe przestrzenie wszystkich trzech krajów. Dopiero

nie zostawiła mi czasu na dokładniejszy rekonesans. Co więcej, wraz z uzyskaniem przez te państwa niepodległości po drugiej wojnie

samochód, pomalowany na kolor jaskrawoczerwony, posiadał światowej granice nabrały większego znaczenia, jednakże proces

szczególną i wcale nie pożądaną właściwość przyciągania sło- zasiedlania rozpoczęto dużo wcześnie'].

12 Jak się później dowiedziałem, ówczesny sposób życia Ików różnił się

ni, zwłaszcza samców w sposób oczywisty poszukujących damskiego bardzo od obecnego. Terytorium, które mają teraz do dyspozycji, leżące

towarzystwa. Była to jego stała właściwość i niezmienna cecha, podobnie na zboczu między górską granicą Kenii i Ugandy a szczytem Morungole,

jak przeciekający dach. na wschód od dzisiejszego Parku Narodowego Kidepo, było niegdyś ich
prowizorycznym miejscem odpoczynku w dorocznym cyklu wędrówek.
Dolina Kidepo, ciągnąca się u stóp góry Morungole, stanowiła ich główny
teren łowiecki. Miała około pięćdziesięciu sześciu kilometrów długości i
była prawie całkowicie zamknięta przez górę Morungole od południa i
wscho-
* K a b a k a, król, władca Bugandy, jednego z tradycyjnych królestw
Ugandy (przyp. konsultantki).
13
du, łańcuch Didinga od północy i łańcuch Niangea od zachodu. Jedyne
przejście znajdowało się w jej południowo-za- chodnim krańcu. Dolina
przez cały rok roi się od zwierzyny, ale w porze deszczowej podłoże jej
nasiąka wodą i roz- mięka. W tym okresie większe zwierzęta, zwłaszcza
słonie, zazwyczaj odchodziły stamtąd albo przez południowo-za- chodnie
wyjście, albo przez góry Didinga. Wtedy właśnie myśliwi ruszali za
zwierzyną, zwykle przez łańcuch Didinga i dalej aż do Sudanu, polując,
zbierając po drodze dziko rosnące jarzyny, korzenie, jagody i z rzadka
pozostając w jednym miejscu dłużej niż kilka dni. Z końcem pory
deszczowej myśliwi udawali się do północnej Kenii, na zachód od Jeziora
Rudolfa, i w drodze powrotnej na swoje zbocze zbierali miód, przede
wszystkim w górach Zingout. Później w drodze do Ugandy wspinali się na
wzniesienie mające około siedmiuset metrów wysokości, szli dalej w
kierunku Morungole i wracali do Kidepo.
Kidepo niewątpliwie było miejscem, gdzie spędzali znaczną część roku,
ale - wzorem większości myśliwych i zbieraczy - uzależniali to w równej
mierze od zasobów roślinnych, jak i od zwierzyny, gdy bowiem grupa
pozostaje za długo w jednym miejscu, warzywa i owoce wyczerpują się
jeszcze prędzej i gruntowniej niż pogłowie zwierzyny. Przenoszenie się z
miejsca na miejsce to dla ich sposobu życia rzecz zasadnicza, a
koczownictwo wcale nie jest, jak sądzą niektórzy, bezmyślną i bezcelową
włóczęgą. Przy tym zbieractwo i myślistwo, nawet na gruncie jałowym,
nie jest aż tak trudne i niebezpieczne, jak mogłoby się zdawać. Myśliwi i
zbieracze nie myślą o dniu jutrzejszym, zdobywają świeże pożywienie z
dnia na dzień, ze spokojną pewnością ludzi, którzy znaleźli swoje miejsce
w świecie. I rzeczywiście je znaleźli. Myśliwy zna swój świat jak mało kto
i żyje w zgodzie z tym światem, nie usiłując go sobie podporządkować.
Dba pilnie o ochronę środowiska, wie dokładnie, ile i kiedy może z
danego miejsca czerpać. Wytyczy trasę swych ; koczowniczych wędrówek
w oparciu o tę wiedzę i to, co dla osób postronnych wydaje się niepewną
egzystencją, daje mu przypuszczalnie większe poczucie bezpieczeństwa,
niż ma wielu rolników. Plony całorocznej pracy rolnika mogą ulec
zniszczeniu w ciągu jednej nocy, gdy tymczasem myśliwy straci najwyżej
tyle, ile nazajutrz znów zdobędzie. Po części dlatego myśliwi nie lękają
się sił nadprzyrodzonych, wiodą
14
proste życie i wolni są od nerwic, które towarzyszą postępowi.
Zanim Kidepo zamieniono w Park Narodowy, a tym samym pozbawiono
Ików głównych terenów łowieckich, uprawiali oni dwa rodzaje
myślistwa. Na otwartej przestrzeni polowali używając sieci, ale na
wzgórzach albo w terenie górzystym, co się zdarzało najczęściej,
posługiwali się jedynie dzidami, łukami i strzałami. Każda technika
wymagała innego podziału ludzi na poszczególne grupy, choć największe
znaczenie przypisywano zawsze współpracy. Polowanie z sieciami,
praktykowane w taki sam sposób przez sąsiednie plemiona Aczoli,
wymaga współpracy mężczyzn, kobiet i dzieci. Właściwie cała grupa,
czasem około stu osób, wyrusza z wioski niosąc sieci, długie kije, dzidy,
łuki i strzały. Kije wbija się w ziemię, tak aby tworzyły szeroki łuk, i
zarzuca się na nie sieci, które ciągną się na długość kilometra albo i
więcej. Tak wygląda sytuacja idealna, ale nawet znacznie mniejsza liczba
sieci, gdy się je starannie ustawi, daje pożądany skutek. Kobiety i dzieci
pełnią rolę naganiaczy wpędzając zwierzynę w zastawione sieci. Czasami,
żeby sobie w tym pomóc, podpalają busz, bo bicie kijami w trawę może
być zarówno niebezpieczne, jak i mało skuteczne. W okresie suszy pożary
buszu wybuchają często, toteż bywało nieraz, że cała grupa widząc
płomienie zrywała się, chwytała kije, sieci i biegła ustawić je przed sunącą
falą ognia. Częściej jednak pożar można przez jakiś czas obserwować i
dokładnie przewidzieć, w którą stronę się rozszerzy. Szczególnie w nocy
łatwo jest odgadnąć kierunek ognia w buszu. Najpierw widać łunę na
niebie poza grzbietem górskim, potem w ciemnościach ukazują się
pierwsze płomienie i stopniowo pełzną po grani w dół. Przypominają
ciekłą lawę wypływającą z krateru wulkanu, bo ogień nie sunie prostą
linią po zboczu ani go nie pokrywa, ale wolno i pewnie, strumieniami
intensywnej czerwieni, spływa po zalesionych parowach. Myśliwi bacznie
obserwują rozwój sytuacji i opracowują strategię działania. Mają dość
czasu, aby rozpostrzeć sieci u wylotu parowów na długo przed zbliżaniem
się pożaru. W ten sposób odcinają zwierzętom odwrót z kilku parowów, a
nieco dalej ustawiają jeszcze jedną ciągłą linię sieci. W tym wypadku
kobiety i dzieci niewiele mają do roboty, czekają tylko w bezpiecznym
miejscu, za drugą linią sieci, a mężczyźni stoją na straży z dzi-
15
darni. Z pierwszym podmuchem dymu ukazuje się zwierzyna, czasem
wychodzi ostrożnie, czasem pędzi aa oślep. Zwierzęta, które ujdą z
pułapki pierwszych sieci, wpadają w drugie, a te, które umkną na bok,
mogą wpaść w ręce chłopców uzbrojonych w łuki i strzały. Ale takie
polowanie zdarza się tylko raz na jakiś czas i tylko po nim zostaje nadmiar
mięsa, które warto suszyć i przechowywać. Wysuszone mięso mężczyźni i
kobiety tygodniami noszą ze sobą w skórzanych sakwach jako żelazny
zapas, kiedy przebywają z dala od obozowiska zbierając miód lub termity.
Zazwyczaj nawet polowanie z sieciami nie dostarcza więcej mięsa, niż
można zjeść w ciągu jednego lub dwóch dni, bo z chwilą zaspokojenia
doraźnych potrzeb myśliwi wracają do obozu. Zabijanie nadmiernej liczby
zwierząt uważane jest za zbrodnię, za grzech przeciwko prawom bos-
rkim, i robi się to tylko przed długimi wyprawami w tereny, na których
wynik polowania może być niepewny, albo przed porą zbierania miodu i
termitów, kiedy ludzie dzielą się na niewielkie grupki, zbyt małe, żeby
urządzić polowanie z naganką, i całymi tygodniami wędrują w
poszukiwaniu tych smakołyków. Polowanie z dzidami wymaga znacznie
większego wysiłku i daje gorsze rezultaty, chociaż na codzienne potrzeby
wystarcza. I tu współpraca kobiet i dzieci jest pożądana, mimo że nie biorą
one bezpośrednio udziału w polowaniu, w którym należy podchodzić
zwierzynę, nie zaś naganiać ją. Pomoc polega na odnoszeniu ubitej
zwierzyny do obozu, żeby mężczyźni mogli bez przeszkód polować nadal.
Kobiety zawsze trzymają się w pobliżu polujących mężczyzn i zajmują się
w tym czasie zbieraniem owoców i jarzyn. W związku z tym one także
biorą udział w wieczornych naradach, podczas których zapada decyzja,
gdzie się będzie polować nazajutrz, gdyż płody leśne zebrane przez
kobiety są w codziennym wyżywieniu równie istotne jak mięso. Oto
jeszcze jedna charakterystyczna cecha społeczeństw zajmujących się
myślistwem i zbieractwem: współpraca i równość mężczyzn i kobiet. Rola
mężczyzn jest tylko w pewnym stopniu dominująca i tylko dlatego, że
polowanie uważa się za zajęcie bardziej pasjonujące i niebezpieczne
(niebezpieczne w dwójnasób, gdyż myśliwi wierzą, iż zagrażają im
również siły nadprzyrodzone) i jako takie absorbuje ludzi znacznie
bardziej niż zbieractwo. Trudno się przecież emocjonować
16
wykopywaniem korzeni czy zbieraniem jagód. A jednak, mimo że
codziennej porcji roślin nie wita się z równym entuzjazmem co mięsa,
kobiety czerpią satysfakcję z tego, że nie tylko dostarczają dużej ilości
jadła, ale że jest ono najpewniejszym źródłem pożywienia. Podczas
codziennych wędrówek z mężczyznami - albo osobno w małych grupkach
strze- . żonych przez jednego lub dwóch starszych mężczyzn - ko- ; biety
uważnie obserwują, co dojrzeje nazajutrz, co za tydzień, co za miesiąc.
Mężczyźni potrafią przewidzieć trasę zwierząt z dużą dokładnością, ale
nigdy z taką pewnością.
Oprócz wielkich polowań z naganką udział kobiet w polowaniu jest
niewspółmiernie mniejszy niż mężczyzn, zwykle więc kobiety mają dużo
czasu na zbadanie okolicy i niekiedy zapuszczają się nawet dalej niż
polujący mężczyźni. Ta część Afryki Wschodniej, leżąca na pograniczu
Sahary, nie jest bynajmniej urodzajna i niełatwo po niej wędrować, tak
jest poprzecinana przez strome i skaliste parowy. Dla tych jednak, co
znają ją tak dobrze jak Ikowie, zawsze wystarczy pożywienia - pod
warunkiem że będą mogli przenosić się z miejsca na miejsce. Nawet
dawniej, w najlepszych okresach, grupy kobiet wędrowały czasami przez
dwa lub trzy dni aż po krańce doliny Kidepo, na wzgórza pod górą Zulia
w Sudanie. Jedynie podczas dorocznej wędrówki zwierząt, kiedy Ikowie
porzucają swoje obozowiska w pobliżu góry Morungole, wszyscy
członkowie poszczególnych grup stale przebywają razem.
Dawniej nawet chaty mające służyć przez dłuższy okres' czasu budowano
z trawy, którą układano na konstrukcji z żerdzi przypominającej igloo.
Wznosi się je szybko i łatwo, równie dobrze można też w nich mieszkać
przez dwa lub trzy miesiące, co przez dwa bądź trzy dni. Można je w
każdej chwili porzucić bez żalu i poczucia straty, stanowią więc
nieodzowny atrybut ruchliwego życia myśliwych. Ruchliwość ta służy
także innym celom, nie tylko ściśle ekonomicznym: pozwala nieustannie
tworzyć nowe grupy, zależ-: nie od więzów przyjaźni i składu zespołów
roboczych, oraz ułatwia zażegnanie ewentualnych sporów. Umożliwia
także ciągłe zmiany przywództwa, a to dla nawykłych do równości
myśliwych jest rzeczą ważną. Za każdym razem, kiedy grupa się przenosi,
obozowisko zostaje zbudowane nieco inaczej niż poprzednio. Sąsiedzi,
których przyjaźń osłabła, budują domy trochę dalej od siebie, powstają
nowe przymie-
17
rza. Nawet w założonym już obozie nietrudno jest porzucić k swój dom,
albo - jeżeli ktoś chce, żeby wypadło to dramatyczniej - zburzyć go i
zbudować nowy w innym miej-Iscu, dając w ten sposób wyraz
niezadowoleniu. Jeżeli ktoś l woli zachowanie mniej demonstracyjne,
może po prostu l przez wyciągnięcie jednej lub dwóch centralnych żerdzi l
przyczynić się do zawalenia chaty i użyć tego jako wymówki do
postawienia domu na przeciwnym krańcu obozu. Pojęcie rodziny jest
bardzo szerokie, w życiu codziennym najbardziej się liczy wspólne
mieszkanie. Nawet w obrębie obozu ci, co mieszkają obok siebie, sami
uważają jsię za spokrewnionych, choćby nie łączyły ich więzy krwi.
(Natomiast rodzeni bracia, mieszkający w różnych częściach obozu, nie
mówiąc już o takich, którzy należą do różnych , mogą się zupełnie sobą
nawzajem nie interesować. Pogrzeby chwili są dla myśliwych
najważniejsze, więc nawet Ite tak trwałe związki biologiczne stają się
elastyczne, a określenia: rodzice, dzieci, bracia, siostry, oznaczają raczej
obecne związki przyjaźni i odpowiedzialności niż cokolwiek innego.
Więzy społeczne często są tak samo ważne jak rodzinie, ale nie zawsze, i
w razie jakichś zatargów pokrewieństwo schodzi na dalszy plan.
Nie możemy więc mówić o rodzinie jako o prostej podstawowej komórce
społecznej w sensie biologicznym, ekonomicznym czy jakimkolwiek
innym. W najlepszym razie rodzina w biologicznym sensie tego słowa, to
znaczy mąż, żona i dzieci, stanowi gotowy model jednostki społecznej
zdolnej do współpracy. Model ten można rozbudować łącząc alka lub
kilkanaście rodzin w większą jednostkę, ale jest |to typowe raczej dla
plemion osiadłych niż dla wędrownych myśliwych. W społeczeństwie
myśliwych dzieci wychowuje tak, aby uważały wszystkich dorosłych za
rodziców, a wszystkich rówieśników za rodzeństwo. Zresztą te konkret-ie
i najważniejsze związki ulegają zmianom, jeżeli zmienia się skład grupy,
która opuszcza jeden obóz i zakłada następny gdzie indziej. Ikowie,
podobnie jak inne plemiona, traktowali sprawy pokrewieństwa przede
wszystkim pod kątem jego znaczenia społecznego, co znalazło wyraz w
łatwym przystosowaniu się do gwałtownych i katastrofalnych zmian, które
zaszły, gdy ograniczono im swobodę poruszania się i zakazano polowań i
rodzina po prostu przestała istnieć.
18
Środowisko naturalne jest w ruchliwym społeczeństwie myśliwych
zawsze i niezmiennie głównym spoiwem, które ich łączy, które daje im
poczucie wspólnoty; wokół tej osi obraca się ich życie. Ze środowiska
mają wszystko, co niezbędne: żywność, ubranie i schronienie, a często
przypisują mu także właściwości metafizyczne. Pigmeje Mbutu
zamieszkujący wilgotne lasy tropikalne uważają las za dobroczynne
bóstwo, podobnie też Ikowie, żyjący w swojej skalistej górskiej fortecy,
traktują góry jako wyłączną własność. Ludzie i góry należą do siebie i są
ze sobą związani w sposób nierozerwalny. Nie znaczy to wcale, że Ikowie
nie potrafiliby żyć, polować czy uprawiać ziemi na równym, jałowym
płaskowyżu, ciągnącym się u podnóża gór. Są tak samo inteligentni jak
my wszyscy, a jednocześnie odznaczają się większą bystrością, łatwiej się
uczą i przystosowują do otoczenia niż większość ludzi. A jeśli chodzi o
góry, ich zdolność przystosowania się przekracza wszelkie granice. Ikowie
bez gór nie byliby Ikami, podobnie jak góry bez Ików - tak oni twierdzą -
nie byłyby już tymi samymi górami, a może by w ogóle przestały istnieć.
Podczas gdy lasy tropikalne mają w sobie coś ze świata czarów, to duże
wysokości mają w sobie coś odurzającego. Powietrze odznacza się dziwną
właściwością, którą można wyczuć, a nawet zobaczyć, gdyż dzięki niej
wszystko dokoła zabarwione jest w specyficzny i nieokreślony sposób.
Wiadomo, że wygląd rzeczy jest tu złudny, nic nie znajduje się ani tak
blisko, ani tak daleko, jak to się wydaje, kolor może być taki czy inny, a
gra świateł i cieni zmienia się nieustannie. Same góry sprawiają wrażenie
jakby - niczym Ikowie - były w ciągłym ruchu. I współistnieją tak, góry i
Ikowie, zlewając się w jedną całość.
Wielu z tych rzeczy dowiedziałem się jeszcze przed wyjazdem z Kampali,
a to, czego się domyślałem, znalazło potwierdzenie, kiedy dotarłem w
góry - chociaż nieco inne,/ niż mogłem się spodziewać. Jeszcze bardziej
odbiegały od rzeczywistości moje wyobrażenia o tym, w jaki sposób
urządzę się wśród Ików, gdzie będę mieszkał i czego się dowiem.
Gdybym wiedział, co mnie czeka, pewno bym tam nie pojechał, ale na
razie spędziłem jeszcze kilka dni w nastroju spokojnego optymizmu. Nie
wiedziałem, jak dostanę się w góry, ale gdyby Landrover zawiódł, byłem
gotów iść pieszo choćby jak najdalej. Już w Nowym Jorku zacząłem się
przy-
19
gotowywać do długich wysiłków fizycznych, chodząc pieszo z pracy i do
pracy z Dwudziestej Pierwszej Ulicy na Siedemdziesiątą Siódmą. Trening
ten w Nowym Jorku wydawał się bardzo intensywny, tu jednak okazał się
niedostateczny. Oczami wyobraźni widziałem, jak zjawiam się w górach i
jak wita mnie gościnne, przyjazne plemię. W Afryce tylko tak mnie
dotychczas przyjmowano, toteż nie widziałem powodu, dla którego z
Ikami miałoby być inaczej. Nie zastanawiałem się głębiej nad ich
warunkami życia, bo radziłem sobie doskonale w kręgu podbiegunowym i
pod zwrotnikami, na pustyni i w puszczy. Duże wysokości mnie nie
przerażały, bo spędziłem pewien czas w Himalajach. Ponieważ żyłem już
wśród Pigmejów, którzy jedzą wszystko, co się rusza, nie przejmowałem
się też sprawą pożywienia. Słowem, traktowałem całą rzecz beztrosko,
zupełnie jakbym się wybierał za miasto na weekend. Jeśli chodzi o moje
przewidywania, nie miałem ani sprecyzowanych nadziei, ani
sprecyzowanych obaw - tak zresztą być powinno. Nic łatwiejszego, jak
rozpoczynać badania w terenie, licząc z góry na znalezienie dowodów
potwierdzających takie czy inne hipotezy, wówczas bowiem z reguły
znajdujemy to, co chcieliśmy znaleźć. Przeprowadzając selekcję zjawisk,
nie dostrzegamy pełnego obrazu rzeczywistości. Mnie zależało przede
wszystkim na porównaniu w ogólnych zarysach dwóch społeczeństw
myśliwych i zbieraczy (Pigmejów i Ików), żyjących w zupełnie
odmiennych środowiskach. Chodziło mi o ustalenie faktów, nie zaś o
sprawdzenie jakiejś teorii: tym można się było zająć później. Postawiłem
sobie zadanie niezbyt ambitne, ale praktyczne i konkretne.
Błędem jest mniemać, że małe społeczności są "prymitywne" i
"nieskomplikowane", mimo że takie mogą się nam z pozoru wydawać.
Zwłaszcza społeczności myśliwych i zbieraczy sprawiają mylne wrażenie
społeczeństw zorganizowanych w sposób prosty i łatwy, ale wrażenie to
dalekie jest od prawdy. Prawdą jest może fakt, że w wyniku typowej dla
nich organizacji powstaje prosty i funkcjonalny układ związków
międzyludzkich, i to właśnie najbardziej rzuca się w oczy licznym
badaczom, którzy wśród takich społeczeństw pracują. Jeżeli z obserwacji
małych społeczności można się czegoś dowiedzieć o istocie
społeczeństwa, to można też nauczyć się czegoś o związkach
międzyludzkich - będzie to
20
informacja równie cenna i ważna. Im mniejsza społeczność, tym mniejszy
się kładzie nacisk na układ formalny, a tym większy na związki między
poszczególnymi ludźmi i całymi grupami, od tych związków bowiem
zależy bezpieczeństwo i utrzymanie się przy życiu. W rezultacie - co
mylnie wydaje się takie proste - u myśliwych znajdujemy często wszystkie
te cechy, które tak u ludzi podziwiamy: uprzejmość, hojność, troskliwość,
serdeczność, uczciwość, gościnność, życzliwość, miłosierdzie, litość i
wiele innych. Brzmi to jak imponujący wykaz cnót i byłoby nim w istocie,
gdyby to były cnoty, nie są nimi jednak dla myśliwych. Albowiem w ich
malutkim zwartym społeczeństwie są to cechy konieczne do przetrwania,
bez nich przestaliby istnieć. Jakże daleko odeszła nasza cywilizacja, w
której każdy odznaczający się choćby połową tych zalet właśnie dlatego
miałby trudności z przetrwaniem, a jednak wciąż jesteśmy skłonni myśleć,
że cechy te są człowiekowi niejako wrodzone.
Nie zastanawiałem sie nad tym specjalnie, ale podobnie jak się miała rzecz
z warunkami życia, tak też założyłem z góry, że Ików będą
charakteryzowały te same zalety. Przeżyłem wstrząs, kiedy wyszło na jaw,
jak bardzo się pod każdym niemal względem myliłem. Teuso nie nazywali
się Teuso, ale Ikowie, nie byli myśliwymi, tylko rolnikami, ich wioski
górskie dostarczały bardzo lichego schronienia, pożywienie nie nadawało
się do jedzenia po prostu dlatego, że go stale brakowało, a ludzie okazali
się tak nieżyczliwi, niemiłosierni, niegościnni i nieużyci, że trudno o
gorszych. Te bowiem cechy dodatnie, które tak wysoko cenimy, u Ików
po prostu nie mają racji bytu i nawet bardziej niż w naszym
społeczeństwie prowadzą do ruiny i zagłady. Okazuje się więc, że nie są to
bynajmniej główne i podstawowe cechy ludzkie - to zbytek, na który
możemy sobie pozwolić w czasach dostatku, albo też po prostu
mechanizm zapewniający przetrwanie i bezpieczeństwo. W sytuacji, w
której znaleźli się Ikowie, kiedy do nich jechałem, nikogo nie stać na taki
zbytek, a człowiek odarty ze wszystkiego, co zbędne, ukazuje się w swojej
nagiej, pierwotnej postaci i w sposób równie pierwotny walczy o
przetrwanie. Przepaść dzieląca nas od zwierząt, którą się tak chełpimy,
nagle kurczy się i znika, z tym że w porównaniu z ludźmi zwierzęta
wypadają lepiej i możemy u nich znaleźć dużo więcej owych cech
"ludzkich" niż u Ików. Jednakże związek między
21
przyczyną a skutkiem jest tutaj tak niewątpliwy, że trudno Ików winić czy
nawet krytykować, można ich co najwyżej podziwiać, że mimo wszystko
przetrwali. To tak, jakby niemłody już człowiek stojąc nago w łazience
spojrzał przypadkiem do lustra. Musi wówczas sam przed sobą przyznać,
że ciało z brzuszkiem nie jest już tak piękne jak niegdyś, o ile w ogóle
było niegdyś piękne, i szybko wkłada ubranie, żeby dla spokoju własnego
i otoczenia przywrócić iluzje. Piękna istotą ludzka, podobnie jak piękne
ciało, to mit ustawicznie podtrzymywany przez samoułudę, w której
ludzie celują. Istotnie już po kilku miesiącach spędzonych z Ika-mi,
człowiek skłania się do przypuszczenia, że jeśli w ogóle istnieje jakaś
"zasadnicza cecha ludzka", to jest nią zakłamanie.1
Ale wszystko to na razie nie przechodziło mi wcale przez myśl, kiedy
jaskrawoczerwony, nieszczelny, przyciągający słonie Landrover wiózł
mnie na północ do czekających tam szakali.
1.
Po kilku miesiącach spędzonych wśród Ików miałem sposobność
poświęcić im rozdział w książce Tradition and Change in African Tribal
Life (Tradycja a przemiany w życiu plemion afrykańskich, World, 1966).
Różni się on zasadniczo od niniejszego rozdziału i każe mi wątpić o
wartości pracy badawczej w terenie. Co prawda była to ściśle opisowa
relacja, próba rekonstrukcji życia Ików w ciągu przeciętnego roku, ale
gdybym przybył w innym czasie, wtedy gdy głód na dobre tam
zapanował, mógłbym się nigdy nie dowiedzieć, że Ikowie mają także
swoje dobre strony, te, które opisuję w tamtej książce. Uważam, że
obydwie moje relacje są wierne, a różnica między nimi dowodzi tylko, jak
powierzchowne jest w człowieku dobro, a jak silna i głęboka wola życia.
Ikowie, kiedy mogą sobie na to pozwolić, tak jak my wszyscy są uprzejmi,
szczodrzy, weseli i beztroscy. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy
widziałem u nich resztki tych uczuć i widziałem, jak prawie z dnia na
dzień zostały one wyparte przez podstawowy, tkwiący w nas wszystkich
instynkt samozachowawczy (przyp. autora).
Rozdział drugi
PRZEDWCZESNY ZACHWYT
Droga z Kampali do Moroto wiedzie przez żyzną, pagórkowatą okolicę na
wschód, prawie do granicy Kenii, a w Tororo skręca na północ do Mbale.
Tam musiałem zgłosić się na posterunek policji i dostać pozwolenie na
dalszą podróż do Moroto drogą biegnącą działem wodnym. Policjanci
uprzedzili mnie lojalnie, że robię to na własną odpowiedzialność, i
ostrzegli, żebym się nigdzie nie zatrzymywał. Życzyli mi szczęścia i
żegnali tak, jakbym miał nigdy już nie wrócić. Ale dzień był piękny,
słoneczny, niezbyt gorący i kiedy na północ od Mbale zjechałem ze
żwirowanego gościńca na błotnisty odcinek drogi wiodącej na równinę,
czułem się znakomicie.
W dolinie było znacznie goręcej, a błotnista droga zamieniła się w suchy,
wyboisty trakt. Bujna, zielona okolica z licznymi plantacjami bananów
nagle się skończyła, u podnóża góry Elgon rozwarła się wielka płaska
równina, spękana i brunatna, a w dali na tle mglistego nieba widać było
postrzępiony masyw góry Kadam (zwanej też Debesien.) Kiedy minąłem
ostatni posterunek policji, cały ten świat stał się moją wyłączną
własnością. Jeszcze widać było w tylnym lusterku budynek policji, a już
znalazłem się w niewiarygodnej i rozkosznej samotności. Przede mną ani
śladu żywej istoty, powietrze ciężkie, bez najlżejszego powiewu, nigdzie
żadnego ruchu, wszystko jakby zastygło, nawet wielki tuman kurzu nie
kłębił się za samochodem, lecz wisiał nad drogą zlewając się powoli z
bezbarwnym niebem. Minąłem pierwsze stado bydła strzeżone przez
wysokiego chudego chłopca wspartego o dzidę. Zauważyłem je dopiero
wówczas, gdy już znikało w chmurze pyłu, odniosłem wrażenie, że nawet
całe to stado zastygło w bezruchu. Oznaki życia widać
23
było dopiero nie opodal Kadamu, gdzie w pobliżu jakiejś kolonii
więźniów powstała spora wioska. Na przydrożnym targu zebrał się wielki
tłum złożony z dwudziestu albo trzydziestu osób, a jeszcze kilkanaście
nadciągało z różnych stron. Świat nagle wydał się przeludniony. Mimo
jednak zgiełku i ożywienia miałem nadal wrażenie, że wszystko pozostaje
nieruchome i bezbarwne. Wszelki ruch odbywał się w zwolnionym
tempie, a różnice w kolorze były niedostrzegalne, niepostrzeżenie stapiały
się ze sobą, szary z brunatnym - skały z kurzem.
Może ten widok wydawać się posępny i monotonny, ale w rzeczywistości
takiego wrażenia nie sprawiał. Był to po prostu zupełnie inny świat,
żyjący w innym rytmie. Nawet fakt, że mężczyźni w większości mieli na
sobie jedynie sandały i jakąś szmatę przewieszoną przez ramię albo
zawiniętą na głowie, nie budził zdziwienia, nagie ciała stanowiły po prostu
naturalny składnik tego szarobrunatnego świata. Może właśnie ta
naturalność sprawiała, że krajobraz nie był wcale smętny i opuszczony.
Od lat nie czułem się tak dobrze i swobodnie.
Wkrótce po tym przebłysku życia okryty kurzem trakt stał się wyboisty i
zaczął się wspinać na północne zbocze Kadamu. Minąłem po drodze
osiedle plemienia Didingów, uchodźców z Sudanu, którzy w pocie czoła -
choć również w zwolnionym tempie - usiłowali nakłonić mizerne pola
uprawne do wydania plonów, ale potem już nie spotkałem nikogo. Droga
wiodła dalej działem wodnym, po obu stronach na wschód i na zachód
rozciągały się piękne widoki, a potężny zarys góry Kadam rozpływał się
we mgle. Ponownie spotkałem kilku przedstawicieli plemienia Karamo-
dżongów ze stadem bydła liczącym kilkaset sztuk. Byli wychudli,
bezbarwni i powolni, jak wszyscy tutaj, i dziwiłem się, że to właśnie mają
być owi groźni bandyci i grabieżcy," przed którymi mnie ostrzegano.
Pozdrowiłem ich ruchem ręki, ale nie doczekałem się żadnej reakcji, nie
okazali nawet śladu zainteresowania na widok tak bezsensownie
marnowanej energii, spoglądali tylko ani przyjaźnie, ani wrogo, lecz
dziwnie łagodnie.
Jechałem już teraz zgodnie z tutejszym rytmem życia, wolno i bez
pośpiechu, a jaskrawą czerwień samochodu dawno pokrył brunatny pył
Karamodży. W końcu, kiedy przestałem machać ręką i ograniczyłem się
do lekkich skinień
24
głowy, bo byłem zażenowany, że moje przyjazne gesty są tak
ostentacyjnie ignorowane, zauważyłem, że szarobrunatne głowy z powagą
odwzajemniają mi ukłon. Przypuszczam, że w grę wchodzi tu trema, jaką
wielu antropologów odczuwa za każdym razem przed przystąpieniem do
badań w terenie. Sam mam tremę nawet wracając na teren dobrze mi
znany, zawsze czuję podobny ucisk w dołku na myśl, że mnie tam nie
zechcą i nie zaakceptują, że nie zdołam zrozumieć ani słowa z tego, co
ludzie mówią, a im nie będzie zależało na tym, żeby zrozumieć, co ja
mówię. Za każdym razem jestem przekonany, że to wszystko nie ma
sensu, i dlatego usilnie staram się pokazać, jaki jestem przyjazny i
sympatyczny. Wywołuje to zawsze tę samą zrozumiałą reakcję: najwyższą
ostrożność i nieufność, przez co sytuacja staje się jeszcze trudniejsza. Ale
tym razem jeden dzień jazdy wystarczył, żeby przemóc tremę, a
przypomnienie sobie dobrze znanej lekcji zajęło mi kilka godzin zamiast
kilku tygodni. Zatrzymałem się przy szerokim, zarośniętym trawą rowie;
który od czasu do czasu najwidoczniej zamieniał się w rzekę.
Przewieszony nad nim most był zerwany, wysiadłem więc, żeby
sprawdzić, w którym miejscu mogę przejechać przez wyschnięte koryto.
Kątem oka dojrzałem zbliżających) się z tyłu trzech mężczyzn z dzidami i
ożyły we mnie słowa przestrogi, którymi żegnali mnie policjanci w Mbale.
Gdyby tylko to było możliwe, ruszyłbym czym prędzej przed siebie, ale
stałem już prawie na moście i cofnąć się mogłem tylko wprost na trzech
przedstawicieli plemienia Karamo-dżongów, co w danym momencie nie
wydawało mi się najwłaściwsze, Po chwili dwóch z nich stało już przy
drzwiczkach, a trzeci - po stronie kierowcy - wetknął głowę przez otwarte
okno, rozejrzał się uważnie po wnętrzu samochodu i dopiero wtedy
spojrzał na mnie. Uśmiechnął się szeroko, uka-" żując wszystkie zęby, i
natychmiast znów przybrał kamienny wyraz twarzy. Ośmieliło mnie to na
tyle, że postanowiłem się odezwać, a ponieważ nie znałem ich języka,
powie4 działem zdawkowo: "Hej!" Odpowiedzieli mi coś równie!
zdawkowo i wolno odeszli. Zobaczyłem ich dopiero wówczas^ gdy byli
już po drugiej stronie koryta, kiwali na mnie pokazując, którędy mam
przejechać. Zanim dotarłem na drugi brzeg, zniknęli mi z oczu.
Kiedy późnym popołudniem dojechałem do Moroto, nie
25
zdziwił mnie już widok wysokich, powściągliwych, zupełnie nagich
mężczyzn przechadzających się statecznie po głównej ulicy (było to po
prostu sto metrów utwardzonej nawierzchni). Czasem któryś wstępował
do sklepu albo znikał w barze. Zdziwiło mnie jednak, że rozmawiając z
kimś, kto ma na sobie ubranie, członkowie plemienia Karamodżongów
przez grzeczność starali się przykryć kawałkiem szmaty, a ponieważ był
za mały, żeby się nim owinąć, poprzestawali na osłonięciu tyłu i tak - z
przodu nadal zupełnie nadzy - uprzejmie kontynuowali rozmowę. Wkrótce
rzucali mi się w oczy tylko ludzie ubrani. Widać było, że jest im gorąco,
niewygodnie i że czują się nieswojo.
Zaparkowałem samochód pod wielkim cienistym drzewem w pobliżu
domu noclegowego i zacząłem się już cieszyć perspektywą badań.
Zarządca był uprzejmy i gościnny, ale powiedział, że bez zgody rządu nie
może sam wydać mi pozwolenia na jazdę w góry, gdyż na granicy Sudanu
trwają zamieszki zbrojne, a na całym obszarze Ugandy, Kenii i Sudanu
nasilają się wciąż grabieże bydła. Grabieże są plagą nawet w najlepszych
latach, a szczególnie w okresach suszy, ten rok zaś był zdecydowanie
rokiem suchym. W końcu pozwolił mi dojechać do Kaabongu, gdzie
mieściła się ostatnia placówka administracyjna, i tam zaczekać na
oficjalną zgodę. Zaproponował, żebym wziął ze sobą tłumacza,
zaangażowałem
więc chłopca z plemienia Aczoli, imieniem Marcin, który znał suahili i
język plemienia Karamodżongów, ale prawie nie mówił po angielsku.
Zaofiarował mi swoje usługi, kiedy wróciłem pod cieniste drzewo, gdzie
mieściła się również kwatera główna grupy pracujących tu geologów.
Marcin wydał mi się idealnym nabytkiem, bo nie wiedziałem, jakie są
stosunki między Teuso i Karamddżongami, a nie chciałem zrobić
fałszywego kroku i zjawić się z tłumaczem z wrogiego plemienia.
Niestety, tak się złożyło, że każdy krok był krokiem fałszywym.
Zarządca przy pożegnaniu ostrzegł mnie po przyjacielsku, żebym - będąc
już w górach - nie zbliżał się do granicy sudańskiej bez eskorty policji.
Zwierzył mi się ze swoich kłopotów i wyraził chęć skorzystania z
wszelkich -wniosków, jakie może przynieść moja praca badawcza. Takie
zainteresowanie i gotowość współpracy nie zdarza się często, toteż
czułem, że mój entuzjazm rośnie z minuty na minutę.
26
Zaopatrzony w list polecający do wicezarządcy w Kaabon-gu, opuściłem
Moroto i wraz z dziwnie zaniepokojonym Marcinem, płaską, wysuszoną
drogą ruszyłem dalej na północ.
Po obu stronach drogi ciągnęły się ogromne obszary jałowej, spękanej od
żaru ziemi, porośnięte ciernistymi krzewami. Już po kilku kilometrach
jazdy okazało się, że Marcin, który poprzednio twierdził, że dobrze zna
Kaabong, nie wie nawet, gdzie ta miejscowość leży. Znaleźliśmy wreszcie
właściwą drogę, lecz wkrótce wjechaliśmy w sam środek wielkiego stada
bydła; pasterze uciekli w krzaki, a Marcin na ich widok wpadł w panikę.
Powiedział, że są to Turka-nie z Kenii, grabieżcy bydła. Turkanie mają
opinię jednego z najdzikszych plemion Afryki Wschodniej i chociaż
wydało
mi się dziwne, że pędzą skradzione bydło w biały dzień, i to tak blisko
Moroto (gdzie mieściła się kwatera główna armii ugandyjskiej), to z
drugiej strony tak raptowna ich ucieczka była również bardzo podejrzana.
Tu i ówdzie widzieliśmy wielbłądy pasące się razem ze stadem, widomy
znak sąsiedztwa pustyni.
Monotonię płaskiego krajobrazu urozmaicały stożkowate pagórki rysujące
się w oddali niczym nagie, martwe wyspy pośród oceanu. Wzdłuż całej
trasy nie spotkaliśmy ani jednej wioski. Czasem przebiegała nam drogę
antylopa, nieliczni zaś pasterze, jakich z daleka widzieliśmy, uciekali, nim
zdążyłem podjechać bliżej, niektórzy nawet w popłochu rzucali dzidy.
Marcin się martwił, czy są to Turkanie, czy Dzie, ja znów myślałem z
niepokojem o niebezpieczeństwie, na jakie narażone są ich genitalia
podczas tej desperackiej ucieczki przez cierniste zarośla. Ale nie
odczuwałem już gwałtownej potrzeby demonstrowania przyjaznych
uczuć, nie zatrzymywałem się więc, tylko z rosnącym uczuciem niepokoju
jechałem dalej ponaglany przez Marcina, który twierdził, że zginiemy,
jeżeli przed zmrokiem nie dotrzemy do Kaabongu.
Później droga skręciła gwałtownie na zachód i biegła w górę po długim
zboczu, na którego krańcu czekał nas widok zapierający dech w piersiach:
potężne pasmo strzelistych, postrzępionych gór ciągnące się na północy
przez cały horyzont. Kiedy skręciliśmy na północ i podjechaliśmy trochę
bliżej, góry wydały się jeszcze bardziej niesamowite: ich sękate, kościste
palce sięgały nieba, a całość przypominała fantastyczny krajobraz
księżycowy. W łagodnym popołud-
27
niowym świetle widok był szczególnie piękny i po całodziennej jeździe w
skwarze, pyle i oślepiającym blasku słońca poczułem wielką ulgę na myśl,
że właśnie w tych górach mam zamieszkać. Droga wzniosła się po raz
ostatni, a potem opadła łagodnie wprost do Kaabongu, przyjemnej
mieściny składającej się z kilku glinianych chat, baru, szpitala i dwóch czy
trzech somalijskich sklepów. Trochę dalej, na niewielkim wzgórzu, widać
było okrągłe kwatery policji, a później dom wicezarządcy i miejscowy
dom noclegowy.
W Moroto nie skorzystałem ze schronienia oferowanego przez dom
noclegowy, który - jak się później przekonałem - był tani, wygodny i
dobrze zaopatrzony, ale teraz, po jeździe przez całą północną Karamodżę,
spragniony byłem odrobiny komfortu, toteż udałem się w kierunku
oznaczonym na starannie wymalowanym drogowskazie. Marzenia o
komforcie rozwiały się na widok niskiego betonowego baraku krytego
blachą falistą, z trojgiem otwartych na oścież metalowych drzwi
ukazujących gołą betonową posadzkę i trzy wnętrza, puste, jeśli nie liczyć
pajęczyny i pająków. Zapewne straciłbym resztkę nadziei, gdybym
wiedział, że w porównaniu z tym, co mnie czeka, dom ten jest
luksusowym pensjonatem. Na razie jednak złożyłem tam tylko swój
bagaż, a sam zainstalowałem się w samochodzie, który przekształciłem w
tymczasowe biuro, kuchnię i sypialnię.
Wicezarządca przyjął mnie bardzo uprzejmie i posłał po dwóch chłopców
z plemienia Teuso, którzy od roku uczyli się w pobliskiej szkole misyjnej.
Chłopcy przybyli nazajutrz wyszorowani i schludni jak żywa reklama
propagowanej przez misję czystości, i wkrótce się okazało, że chociaż
bardzo słabo znają angielski, mogą udzielić mi wstępnych lekcji swojego
języka bez pomocy Marcina, którego znajomość języka karamodżong była
równie wątpliwa jak ich znajomość angielskiego. Po dwóch dniach
spędzonych w Kaabongu Marcin stwierdził, że wcale nie jest pewien, czy
chce zostać w Karamodży, a już z pewnością nie chce jechać w góry. W
pobliskiej wsi Kasile spotkał krewnego, który jest nauczycielem i który
obiecał skontaktować go z kilkoma mieszkającymi tam przedstawicielami
plemienia Teuso, dopiero potem więc będzie mógł zdecydować
ostatecznie, czy ze mną zostanie. Mogłem więc bez przeszkód pracować z
Piotrem i Tomaszem, których na czas lekcji ze mną zwolniono ze szkoły.
Ich nauczyciel specjalnie przyszedł się przekonać,
28
czy to wszystko prawda, bo nie słyszał nigdy, żeby ktoś chciał się uczyć
języka Teuso - nawet miejscowi Karamodżongowie ich nie rozumieją.
Chłopcy przychodzili regularnie, wypijali niezliczone ilości mocno
słodzonej herbaty i dzięki tym lekcjom rozporządzałem wkrótce niezłym
zasobem około czterystu słów oraz zdołałem się zorientować w zasadach
gramatyki. Nauka nie szła mi łatwo i z wieloma subtelnościami wymowy
nie mogłem sobie dać rady. Spółgłoski implozywne i wybuchowe
następowały po sobie z błyskawiczną szybkością, i nie potrafiłem
odpowiednio wyćwiczyć mięśni twarzy. Wielu subtelności nawet nie
słyszałem, dopóki lingwista angielski, Archie Tucker, nie skorzystał z
mojego zaproszenia i nie przyjechał zobaczyć, co to za niezwykły język,
bo z pewnością* nie należał ani do sudańskiej, ani do bantuskiej grupy
języków. W końcu z niemałą satysfakcją oznajmił, że najbliższy mu jest
klasyczny język egipski! Na razie, nie mając pojęcia o jego historycznej
doniosłości, zmagałem się z językiem teuso i jak to było do przewidzenia,
im więcej umiałem, tym rozmowniejsi stawali się Piotr i Tomasz. Po
tygodniu zdradzili mi, że plemię wcale nie nazywa się Teuso - to tylko
jedna z nazw, którą określają ich okoliczne "obce" plemiona. Naprawdę
zaś nazywają się Ikowie, a mówią językiem' iketot. Już od jakiegoś czasu
powziąłem co do tego podejrzenia, ale na pytanie, czy rzeczywiście
nazywają się Teuso, zawsze otrzymywałem odpowiedź twierdzącą, dopóki
nie zdecydowali się powiedzieć czegoś wręcz przeciwnego. Przekonałem
się później, że ten zwyczaj panuje wśród większości Ików. To jakby gra
polegająca na tym, żeby kogoś jak najskuteczniej okpić i oszukać. A kiedy
się już udowodni swoje zdolności w tym kierunku, ma się dodatkową
przyjemność powiedzenia ofierze prawdy. Ileż razy miałem w przyszłości
słyszeć te słowa: "Ale nie wierzysz chyba w to, co mówiliśmy?"
Antropolodzy mają jednak swoje sposoby wydobywania prawdy z
niechętnych rozmówców i po pewnym czasie nauczyłem się grać w tę
podwójną grę równie dobrze jak Ikowie.
Ranki spędzałem zwykle na samodzielnym powtarzaniu lekcji, a potem
spacerowałem po Kaabongu i okolicy zawie
* Dziwne, bo ten sam Archie Tucker oraz M. Bryan zaliczają teuso do
języków północno-wschodnio-sudańskich (przyp. konsultantki).
29
rając znajomości z pasterzami bydła ż plemienia Dodosów. Jak wiele
innych plemion w tej części Afryki Wschodniej, posługują się oni
językiem karamodżong, i kiedy usiłowałem wypróbować na nich to, czego
się nauczyłem, patrzyli na mnie z nie ukrywanym zdumieniem. Potem, już
po suahilijsku, mówili, że brzmi to podobnie do mowy Ików i na nic mi
się nie przyda, bo tylko Ikowie rozumieją ten język, a przecież z
pewnością nie zamierzam rozmawiać właśnie z nimi. Określali Ików
podobnie jak wicezarządca: nieznośni, nieuczciwi, kłamliwi, przewrotni.
Dodawali jednak, że Ikowie pomagają im dokonywać grabieży na
sąsiednich plemionach. Piotr i Tomasz, którzy zawsze mówili unisono,
zaprzeczyli temu stanowczo, przez co historia zyskała na
prawdopodobieństwie. Gabriel, młodzieniec z plemienia Dodosów, był
moim najlepszym i najsympatyczniejszym przewodnikiem. Zabrał mnie
do swojego domu, z dumą pokazał pola uprawiane przez postępowego
ojca i chwalił rządowy plan ograniczenia hodowli bydła na rzecz rozwoju
rolnictwa. Opowiedział mi, że jego rodzina miała duże stado bydła, ale
kilka lat temu skradli je Turkanie. Od tego czasu cała rodzina z
powodzeniem zajmuje się rolnictwem. Gabriel opro-, wadził mnie po
okolicy nadając rozmaitym fantastycznym występom skalnym takie
opisowe nazwy jak: prącie, pochwa, łechtaczka, zadek i inne, mniej
interesujące części ciała. Szczególnie ubawił mnie fakt, że nad misją
katolicką wznosiła się "Pochwa", zespół skał zwany także "Bramą
Wjazdową".
Ale cały entuzjazm Gabriela dla nowoczesności, szkół, rolnictwa nagle
wyparował, kiedy pewnego dnia natknęliśmy się na zbiór kamyków
leżących w porządnie ułożonych kupkach na ziemi. Gabriel natychmiast
ukląkł i podnosząc kamyki przemawiał do nich. Wyjaśnił mi, że to gra
dziecięca przedstawiająca zagrodę (borna*) bogacza pełną bydła. Na moją
prośbę zrekonstruował ją, dodając wybieg dla cieląt, zagrodę dla dojnych
krów i inną zagrodę dla kóz. Rozdzielił kamienie na odpowiednie grupki i
pokazał, jak są wyszczerbione, żeby przedstawiać różne kształty rogów, z
których każdy ma swoją nazwę. Kamienie zostały również
* Kursywą oznaczono występujące tylko po raz pierwszy terminy
iketockie, dalej ze względów graficznych wyrazy te nie są wyróżniane
(przyp. red.).
30
dobrane starannie pod względem koloru i wielkości, na które Dodosowie
mają także specjalne nazwy, wobec tego każdy kamień, tak jak w
rzeczywistości każda sztuka bydła, nazywał się inaczej. Gabriel
opowiedział mi, że miał kiedyś swoje własne ulubione cielątko, któremu
śpiewał piosenki. Czułem, że żałuje tego wszystkiego, co zabrał mu
postęp, i że dałby dużo, aby być mniej wykształconym i żyć mniej
wygodnie, ale za to jak prawdziwy Dodos.
W drugim tygodniu pobytu poprosiłem o pozwolenie przejechania starej
drogi wiodącej niegdyś do wioski Kamion, którą mieszkańcy dawno
opuścili z powodu ciągłych najazdów Turkanów. Droga prowadziła na
północ od Kaabongu, cały czas wzdłuż stoku górskiego, gdzie - jak się
spodziewałem - żyje większość Ików, chociaż wicezarządca twierdził, że
spora część zamieszkuje górę Morungole, wielki, ciemny masyw na
północnym zachodzie, zawsze skryty we mgle. Piotr i Tomasz zostali
zwolnieni na cały weekend, zalecono mi mieć się na baczności przed
Turkanami i wyruszyliśmy. Słyszałem o wiosce Kalepeto i od niej
chciałem zacząć. Miałem nadzieję, że uda mi się zwiedzić jak najwięcej
wiosek, żeby zorientować się w liczbie i sposobie rozmieszczenia Ików.
Wiedziałem już, że rząd zabronił im polować, co było dużym ciosem, ale-
znając myśliwych nie wierzyłem, żeby poddali się tak łatwo, i
spodziewałem się, że nielegalnie łowią nadal sporo zwierzyny.
Dojechaliśmy do rozwidlenia na bardzo wyboistej nierównej drodze i
chłopcy oznajmili, że jest to Kalepeto. Był tam sklep, szkoła i kilka
domów. Kiedy się okazało, że ta wioska to Kalapata, chłopcy
utrzymywali, że musieli mnie źle zrozumieć.
- O, Kalepeto - mówili teraz - to zupełnie nie tutaj, to całkiem w innym
kierunku.
Udaliśmy się więc na wschód jeszcze mniej obiecującym szlakiem i po
dwóch godzinach dotarliśmy do miejsca, gdzie samochód nie mógł już
jechać dalej. Piotr i Tomasz zaproponowali, żebyśmy zawrócili, ale
zacząłem podejrzewać, że chcą po prostu być jedynymi Ikami, jakich
kiedykolwiek dane mi będzie widzieć. Nalegałem wobec tego, żeby dalej
iść pieszo, przez godzinę więc z trudem posuwaliśmy się naprzód w
palącym słońcu. Szliśmy wąziutką ścieżką wijącą się grzbietem górskim,
kiedy naraz zdarzyły się dwie rzeczy. Po pierwsze, w jednej chwili
znalazłem się niemal na
31
krawędzi wielkiej przepaści - skalnego urwiska spadającego pionowo w
dół aż do zalesionej doliny. Po drugie, pomiędzy mną a przepaścią, o parę
od niej kroków, stała drobna, wiekowa para ludzi, którzy mogli być tylko
Ikami, tak dalece odbiegali wyglądem od wszystkich tubylców, których
dotychczas widziałem. Ręce mieli splecione przed sobą i podskakiwali na
powitanie, niepomni na przepaść znajdującą się tuż za nimi. Piotr i
Tomasz, bardzo źli, powiedzieli, żebym nie zwracał na tę parę uwagi, bo
to tylko rodzice mkungu (wodza), który jest teraz tam, gdzie i Marcin, w
Kasile.
- Tam są wszyscy Ikowie - dodali. - Tu nie ma nikogo.
Mieli rację. Po krótkiej sprzeczce zgodzili się poprosić parę staruszków o
pokazanie mi wioski. Po drugiej stronie grzbietu, za ciernistym
ogrodzeniem, stały trzy chaty zbudowane z trawy. Spytałem: "Kalepeto?",
i za pomocą gestów i słów dowiedziałem się, że nic podobnego. Kalepeto
znajduje się w tej stronie, skąd przybyliśmy. Piotr i Tomasz potwierdzili
ten fakt niedbale i dodali, że to jest Loitanet. W każdym razie była to
pierwsza wioska Ików, jaką widziałem - trzy chaty i dwoje ludzi - i
chociaż nie rozumiałem ani słowa z tego, co mówili, bo ich mowa
brzmiała zupełnie inaczej niż język, którego uczyli mnie chłopcy, czułem,
że początek mam już za sobą. Zostawiłem kilka drobnych upominków i
kiedy dobrnęliśmy do samochodu, zacząłem znów nalegać, żebyśmy
jechali do Kalepeto. Piotr i Tomasz odparli jak zwykle unisono, że gdyby
wiedzieli, iż chcę tam jechać, wskazaliby inną drogę, bo Kalepeto
znajduje się na północ od nas, po drugiej stronie wąwozu. Pamiętałem, jak
.ścieżka skalna urwała się nagle tuż nad przepaścią, a że wąwóz był
równie stromy, odrzuciłem uszczypliwą propozycję, abyśmy poszli pieszo
i wrócili do samochodu nazajutrz.
Do Kamionu przybyliśmy po południu. Był tam tylko na pół zburzony
kościół i zupełnie zniszczona chata. Piotr z Tomaszem orzekli, że za
późno już na wyruszenie do najbliższej wsi i jeżeli sam przygotuję
kolację, oni pójdą się rozejrzeć i zobaczyć, czy w okolicy nie kręcą się
Turkanie. Wrócili po godzinie, najwyraźniej po obfitym posiłku, niemniej
jednak z apetytem zabrali się do przygotowanej przeze mnie kolacji.
Turkanów nigdzie nie widzieli. Rozmawialiśmy
32
ze sobą dość dużo w języku iketot, ale teraz często zdarzały się całe
godziny milczenia, kiedy chłopcy nie chcieli nic mówić w żadnym języku.
Tak właśnie było, gdy rankiem następnego dnia wyruszyliśmy do
najbliższej wioski Nawedo, która miała być oddalona tylko o godzinę
drogi piechotą. Po godzinie padło pierwsze słowo. Wskazali na wzgórze,
które właśnie okrążaliśmy, i powiedzieli, że nazywa się "Udo Pawiana".
Potem znów zapadło milczenie. Szliśmy szybko po wyboistym, ale dosyć
płaskim terenie, mijając gdzieniegdzie wykarczowane pod uprawę skrawki
pól, które wyschły i zmarniały. Wkrótce teren zaczął się wznosić i
skręciliśmy w prawo, omijając szereg żlebów. Poszliśmy ostatnim w górę,
trzymając się lewej strony, aż żleb się nagle urwał. Pionowa ściana skalna
musiała mieć co najmniej pięćset, a może nawet siedemset metrów
wysokości, i gdyby się z niej spadło, trafiłoby się wprost do Kenii. Piotr i
Tomasz wdrapali się zaraz na półkę skalną i posuwali się nią wołając,
żebym szedł za nimi. Nawedo jest tuż za zakrętem.
Nawedo było za kilkunastoma zakrętami. Ścieżka trawersowała strome
zbocze, około pięćdziesiąt metrów poniżej grani, na przestrzeni mniej
więcej półtora kilometra. Gdy się na nią raz weszło, nie było już odwrotu -
mogłem patrzeć jedynie przed siebie. Nie przyszło mi nawet do głowy,
żeby spojrzeć w dół. Próbowałem odwrócić się, wisząc tyłem nad
przepaścią, ale szybko tego zaniechałem. Szerokość ścieżki pozwalała
przeważnie na postawienie dwóch stóp obok siebie, ale miejscami trzeba
było ostrożnie wysuwać jedną stopę przed drugą i całą lewą nogę miałem
podrapaną i otartą do krwi przez skałę, której ,bez żenady czepiałem się
obydwiema rękami. Piotr i Tomasz co chwila oglądali się na mnie i
mówili, że bardzo się cieszą, że nie boję się wysokości, bo Ikowie to
kwarikik, ludzie gór, i zawsze chodzą takimi ścieżkami - w ten sposób
znacznie się skraca drogę. Teraz ja się z kolei nie odzywałem.
Koncentrowałem uwagę na małych, oddalonych o kilka cali kępkach
trawy na wysokości oczu i dotychczas pamiętam, jak wyglądała ściana
skalna z bardzo bliska: małe pęknięcia, wypukłości, zmiany koloru i
struktury. Nawet w miejscach, gdzie ścieżka była dość szeroka, żeby iść
normalnie, nie stawiając jak najostrożniej jednej stopy przed drugą,
miałem wzrok nadal utkwiony w skale. Kiedy wreszcie skała zniknę-ła mi
sprzed oczu, a szlak poszerzył się do pół metra, po raz
33
pierwszy się potknąłem. Tak długo czepiałem się kurczowo ściany, że
lewy rękaw koszuli był zupełnie podarty i kiedy nie miałem już o co się
oprzeć, o mało nie upadłem, tak mi drżały kolana. Naprawdę myślałem, że
się przewrócę, ale w tym momencie usłyszałem wybuch radości Piotra i
Tomasza, którzy stali nie opodal. Nie mogło być żadnych wątpliwości, z
kogo się śmieją, toteż żeby nie dawać im powodu do dodatkowej uciechy,
utrzymałem się z trudem na nogach i podszedłem do nich, na szczyt, skąd
widać było na niewielkim występie skalnym miniaturowe skupisko
domków, oddalone już tylko o jakieś sto metrów - Nawedo.
Wioska Nawedo zawdzięcza swoją nazwę temu, że zawsze spowita jest
chmurami - tak było i teraz. Wilgotna od mgły ziemia, jak na ironię,
pozostawała spalona i brunatna. Okoliczne pola, podobnie jak te, które
minęliśmy, zdawało się, wieki temu, były jałowe i martwe. No, ale
nareszcie miałem przed sobą wioskę: za wysokim ogrodzeniem stało
około piętnastu okrągłych chat o glinianych ścianach i stożkowatych,
krytych trawą dachach. Niektóre domy dzielił od skraju przepaści
najwyżej metr, ogrodzenie zaś w tym miejscu też się urywało.
Pomyślałem: ciekawe, czy Ikowie się śmieją, tak jak Piotr i Tomasz, kiedy
ich małe dzieci podchodzą do przepaści. Tymczasem Tomasz jak kozica
górska przeskoczył nad czeluścią, wiodącą prosto w dół do Kenii, na
wąski występ skalny, gdzie przycupnął i przez pół godziny grał na sanza,
małym instrumencie muzycznym wyciągniętym z zanadrza. Piotr
poinformował mnie, że Nawedo to włoska rodzinna Tomasza, który nie
był już tutaj od dwóch lat. Przypomniałem sobie, jak chłopcy zachwalali
widoki swoich okolic, jak mówili, że ich strony są o wiele piękniejsze i
ciekawsze niż płaskowyż Karamodży, ale kiedy powiedziałem na głos, że
Tomasz pewno podziwia krajobraz, Piotr natychmiast mnie otrzeźwił:
- Nic podobnego. Wypatruje jedzenia. . Spytałem, jaka tu w górach jest
zwierzyna, i otrzymałem krótką i oschłą odpowiedź:
- Turkanie i inne wioski Ików - z tymi słowami Piotr się odwrócił i zniknął
za ogrodzeniem, przecisnąwszy się na czworakach przez niski otwór.
W Nawedo spotkałem trzy osoby. Nie opodal, na płaskiej skale,
wzniesiono coś na kształt osłony przed słońcem, choć rzadko przedziera
się tu przez chmury. Siedziało tam dwóch
34
mężczyzn patrząc na nas bez cienia zainteresowania, a Piotr i Tomasz nie
odezwali się do nich ani słowem. Podszedłem i pozdrowiłem ich
tradycyjnym "Idą piadżi", na co usłyszałem w odpowiedzi: "Brlndżi lotop"
(Daj tytoniu). Wydało mi się to nieco obcesowe, ale dałem im kilka
papierosów i spróbowałem nawiązać rozmowę. Powiedzieli, że w wiosce
nie ma nikogo, wszyscy dokądś poszli, ale nikt z trójki nie chciał mi
zdradzić dokąd. Zostali tylko oni i matka Tomasza, która jest chora i leży
w chacie. Zastanowiło mnie, że Tomasz po dwuletniej nieobecności nawet
nie zapytał o matkę, tylko w dalszym ciągu siedział na skale grając na
sanza i wypatrując śladów życia na każdym centymetrze ziemi wokół
siebie i w dole. Pożegnałem się z obydwoma mężczyznami i wstałem, a
wtedy zdarzyła się rzecz dziwna. Podałem rękę starszemu z nich, a kiedy
chciałem ją cofnąć, jego uścisk się zacieśnił i w rezultacie podniosłem go
z ziemi. Wie ważył chyba więcej niż trzydzieści kilo. Był już nad ziemią,
kiedy uścisk zelżał i zanim się zorientowałem, jego ręka wyśliznęła się z
mojej i upadł na wznak. Leżał na ziemi, sama skóra i kości, i śmiał się.
Wyciągnął do mnie rękę, ciągle się zaśmiewając, żebym pomógł mu
usiąść. Przeprosił za swoje zachowanie.
- Nic nie jadłem od trzech dni i dlatego tak trudno mi samemu wstać. - Po
czym razem z towarzyszem ponownie wybuchnęli śmiechem. Czułem, że
jeszcze wiele muszę się nauczyć o Ikach i ich poczuciu humoru.
Po chwili przyszedł Tomasz i powiedział, że powinniśmy już stąd iść, bo
nic tu nie ma do jedzenia. Wspomniałem mu o chorej matce, ale nie
zdradził żadnego zainteresowania. Piotr wrócił z wioski i oznajmił, że nic
nie znalazł. Tomasz poszedł po zewnętrznej stronie ogrodzenia, naraz
zatrzymał się i pokazał mi wydzieloną zagrodę z osobnym wejściem.
- Tutaj trzymamy Turkanów - powiedział.
Potem poszedł dalej wzdłuż ogrodzenia, przez które w pewnej chwili
krzyknął do matki synowskie powitanie: "Brindżi ngag" (Daj jedzenie), na
co usłyszał w odpowiedzi: "Bera ngag" (Nie ma jedzenia). Ta wymiana
formalności była widocznie zupełnie wystarczająca po dwuletnim
rozstaniu i bez dalszych ceregieli ruszyliśmy naprzód, ale tym razem już
nie granią.
Piotr i Tomasz byli teraz w przyjaznym nastroju. Przy-
35
znali się, że rano poprowadzili mnie okólną drogą, bo chcieli zobaczyć,
jak mi się spodobają górskie ścieżki. Z powrotem zaprowadzą mnie już
wprost do celu, a po drodze zwiedzimy jeszcze trzy wioski. Zwiedziliśmy
cztery, z których ostatnia była oddalona od samochodu najwyżej o
dwadzieścia minut marszu i z pewnością tu właśnie chłopcy pożywili się
poprzedniego dnia. Powitały nas dwie młodziutkie dziewczyny, które
czekały już przed ogrodzeniem. Chłopcy dali do zrozumienia, że gdyby
spodobała mi się któraś z nich, albo obie, to za drobną opłatą wszystko
można załatwić. W szczególności była mowa o dużej torbie cukru, którą
widzieli u mnie w samochodzie. Zaproponowałem inną, choć równie dla
nich korzystną transakcję - przez pół godziny omawialiśmy razem związki
krwi między mieszkańcami tutejszych wiosek. To, co mówili, było
prawdopodobne i potwierdzało moje wcześniejsze spostrzeżenia, ale kiedy
próbowałem się dowiedzieć, gdzie właściwie są ci wszyscy ludzie, których
imiona i wzajemne powiązania poznałem bez trudu, zapadło dobrze znane
milczenie i nic więcej nie zdołałem uzyskać w zamian za torbę cukru.
Piotr i Tomasz odesłali dziewczęta do wioski i zaprowadzili mnie z
powrotem do Kamionu. Weszli tam do kościoła i przez pięć minut bardzo
głośno odmawiali modlitwy, potem zabrali torbę cukru i odeszli.
Zobaczyłem ich dopiero nazajutrz rano, siedzieli przy samochodzie,
czekając cierpliwie, aż się obudzę.
Postanowiłem, że po raz ostatni spróbuję dotrzeć do Ka-lepeto, i tym
razem mi się to udało. Obiecałem chłopcom,-że jeśli tam dojdziemy,
dostaną po torebce cukru, a oprócz tego wziąłem ze sobą trochę cukru i
mąki na wszelki wypadek. Szliśmy jakieś dwie godziny przez skaliste,
wysuszone wzgórze, a potem w dół stromym, zalesionym wąwozem.
Miejscami było tak stromo, że musiałem siadać i zsuwać się cal po calu,
ale chłopcy skakali z kamienia na kamień bez chwili wahania, zatrzymując
się tylko na ułamek sekundy, żeby wypatrzyć miejsce, na które można
bezpiecznie skoczyć. Wąwóz biegł stromo w dół w stronę krainy
Turkanów, przecinając na ukos spadziste zbocze. Schodziliśmy coraz niżej
i niżej, ale cel wcale się nie przybliżał. Wtedy właśnie uświadomiłem
sobie, jak żałosne i śmieszne były moje marsze ćwiczebne po Dziewiątej i
Dziesiątej Ulicy, w rekordowym czasie czterdziestu trzech minut na pięć-
36
dziesiąt sześć przecznic, włączając w to czekanie na przejściach.
Ostatni odcinek nastręczał trudności nawet Piotrowi i Tomaszowi.
Patrzyliśmy z góry wprost na stożkowate dachy i miałem świetny widok z
lotu ptaka na całą wioskę. Była ona podzielona w sposób naturalny na
dwie części niewielkim jarem, z kilkoma chatami po obu stronach. Chaty
miały strzechy i gliniane ściany w stylu karamodżańskim, jak zresztą
wszędzie oprócz Loitanet. Najbardziej zaintrygował mnie fakt, że w
obrębie samej wsi poszczególne zagrody oddzielone były od sąsiadów
ogrodzeniami utrudniającymi dostęp - podobnie jak to, które okalało całą
wieś. Kiedy znalazłem się na dole, ta szczelna zapora z żerdzi i gałęzi nie
pozwoliła mi już nic dojrzeć, mogłem tylko zaglądać przez szpary do
poszczególnych zagród - wszędzie było pusto. Piotr i Tomasz, zadowoleni
z siebie, siedzieli i czekali, co powiem. Po drugiej stronie jaru usłyszałem
głośną, zwięzłą wymianę zdań i spytałem, czy możemy tam pójść i
zawrzeć znajomość z tymi ludźmi.
- Ależ oczywiście. To tylko jakieś cztery czy pięć godzin, stąd - padła
chóralna odpowiedź.
Zajrzałem w głąb parowu i pomyślałem, że może to i prawda. Chłopcy nie
pytani dodali, że te głosy i tak należą do mieszkańców Loitanet, a nie
Kalepeto. Tym razem nie uwierzyłem i powiedziałem, co myślę,
dorzuciwszy kilka cierpkich słów na temat ich wyjątkowej - jak na
przewodników - niechęci do współpracy. Piotr, głęboko dotknięty,
wstał i zsunął się kilkadziesiąt metrów w głąb parowu na występ skalny,
skąd mógł skuteczniej porozumieć się z ludźmi po tamtej stronie.
Nastąpiło bardzo komiczne przesłuchanie. Piotr dokładnie zapamiętał
moje najbardziej nawet fachowe pytania na temat związków
pokrewieństwa wśród Ików i teraz zadawał je zdumionym ludziom na
drugim brzegu. Co dziwniejsze, po chwili zaczęły napływać odpowiedzi
zawierające dokładne i przydatne informacje. Tomasz niedługo pozostał
na uboczu, gdyż jeden z mężczyzn udzielających odpowiedzi przerwał
nagle i spytał:
- Jeżeli to ty, Piotrze, to gdzie Tomasz? - na co Tomasz zsunął się na dół i
wszyscy naraz zaczęli krzyczeć, a pożyteczny, choć osobliwy wywiad
zmienił się w ogólną wrzawę, w której nie mogłem już rozróżnić
poszczególnych słów. Wtedy postanowiłem ukazać się i dobrnąłem jakoś
na pół-
37
kę, na której stali chłopcy. Kiedy stanąłem obok nich, po drugiej stronie
doliny zapadła cisza. Naraz ktoś zapytał ze zdumieniem i jak gdyby
pogardą:
- Kto to jest? Taki ubrany?
Piotr i Tomasz byli tylko w bardzo krótkich szortach, ale nawet i te
wydawały się tutaj zbyteczne. Uświadomiłem sobie nagle, że mam na
sobie o wiele za dużo rzeczy i że w tych warunkach znacznie rozsądniej
byłoby mieć ich raczej za mało. Koszula i spodnie na lewym boku, tam
gdzie ucierpiały od bliskiego kontaktu ze ścianą skalną, były w strzępach.
Nogi miałem pełne kolców i ostrych koniuszków trawy, które poprzez
spodnie wbiły mi się w skórę. Byłem zgrzany, brudny i sam czułem, że
cuchnę potem.
Wdrapałem się znów do wioski i miałem właśnie ruszyć w mozolną drogę
powrotną, kiedy dobiegło mnie słabe, ale już znajome powitanie: "Brindżi
lotop". Z ogrodzenia wysunęła się do mnie wyczekująco koścista ręka i
machinalnie włożyłem w nią kilka papierosów. Piotr natychmiast podbiegł
do mnie i zawołał gniewnie:
- Co pan robi? Przecież tam nikogo nie ma! - po czym wyrwał papierosy z
ręki, która zaraz znikła nam z oczu.
Zacząłem podejrzewać, że misja katolicka nie wywarła właściwego
wpływu na Piotra i Tomasza. Chłopiec, uprzedzając potok wyrzutów z
mojej strony, bronił się, tłumacząc mi cierpliwie i z niewątpliwym
wdziękiem, że nie powinienem się przejmować, bo w wiosce naprawdę
nie ma absolutnie nikogo, tylko ten stary człowiek i jego chora żona. Zza
ogrodzenia odezwał się drżący głos:
- Ona nie jest chora, ona dziś rano umarła. Pomóżcie mi wykopać dla niej
dół.
- No widzi pan? - stanął w obronie Piotra Tomasz, jakby to przesądzało
sprawę. - Nie powinien pan marnować papierosów.
Wziął je od Piotra i oddał mi, ale wyczekująca ręka już się nie pokazała.
Ogarnęła mnie fala niepohamowanego gniewu, a zarazem poczucia
zupełnej bezradności i rozpaczy. Chwyciłem torbę cukru i mąki i - zanim
chłopcy się obejrzeli - przerzuciłem je przez ogrodzenie. Mógłbym jednak
przysiąc, że kiedy czepiając się kępek trawy i pędów roślin wchodziłem na
strome zbocze, słyszałem jeszcze drżący głos: "...lotop?"
Odstawiłem chłopców do misji, dałem im cały swój cu-
38
kier, zapłaciłem więcej, niż się należało, ale wciąż nie mogłem wymazać z
pamięci tego pożegnalnego: "Brindżi lotop". W domu noclegowym
zastałem dwa listy: jeden od Marcina z prośbą, żebym natychmiast
odebrał go z Kasile, gdzie umiera z głodu, i drugi zawierający pozwolenie
na wyjazd w góry. Pojechałem do Kasile po Marcina, który bynajmniej
nie głodował, ale chciał jak najprędzej wyjechać. Powiedział, że spotkał
kilku Teuso - jak ich wciąż nazywał - nie chce już ich nigdy widzieć i
zapytał, czy mógłbym wobec tego wysłać go do Soroti. Uważał, że nawet
Moroto leży za blisko! Rozumiałem go i w głębi ducha żałowałem, że nie
mogę wyjechać z nim razem. Po trzech godzinach już go nie było.
W Kasile spotkałem mkungu i powiedziałem mu, że w Loitanet widziałem
jego ojca. Nie przejął się tym specjalnie, ale zaprosił mnie nazajutrz do
siebie, żeby pomówić o moich planach, i obiecał, że zrobi dla mnie
wszystko, co w jego mocy. Po namyśle dodał, że poczęstuje mnie herbatą,
jeżeli mu przyniosę herbaty i cukru. Odzyskałem już humor i wygrałem tę
rundę pytając, czy nie chce tytoniu. Wybuchnął śmiechem, chwycił mnie
za ręce nazywając przyjacielem Ików - ikebam - i dodał, że naturalnie
chce tytoniu, mnóstwo tytoniu. Przyniosłem mu cały krąg prasowanego
tytoniu - wyglądał jak placek krowiego łajna i podobnie cuchnął - oraz
herbatę, cukier, mąkę, ryż, fasolę, cztery butelki piwa i butelkę dżinu
bananowego, "Uganda Waragi". Chciałem się przekonać, ile w zamian za
to można od Ików dostać. Transakcja była korzystna. Przez kilka dni
mkungu porządkował moje skąpe informacje zdobyte podczas wyprawy w
góry, a ponadto przywołał do siebie ludzi z wiosek, które zwiedzałem,
żeby pomogli wypełnić luki w moich wiadomościach. Wspomniał mi o
dwóch wsiach, których nie widziałem, ale nie chciał odpowiedzieć na
pytanie, co się stało ze wszystkimi mieszkańcami. Wskazał na tych, co
stali wokół niego, mówiąc, że wszyscy Ikowie są teraz z nim tutaj w
Kasile. Zebrało się tam około stu osób, z pewnością jednak nie byli to
wszyscy. Mkungu dodał, że Ikowie mieszkają też w Pirre, na zboczu góry
Morungole, ale niewiele o nich wie. Wicezarządca radził mi w imieniu
rządu zainstalować się na razie w Pirre, w pobliżu posterunku policji, skąd
mógłbym
42
robić wycieczki, dokąd zechcę. Postanowiłem zastosować się do tej rady.
Mkungu poinformował mnie, że na górze Morungole jest sporo wiosek,
nawet więcej niż na tutejszym zboczu, i że są znacznie rozleglejsze.
Opowiedział mi o wodopoju w Pirre, w cieniu rozłożystego świętego
drzewa, od którego wzięła nazwę cała miejscowość. Zdaniem mkungu z
początku tam właśnie powinienem zamieszkać, wówczas będę bezpieczny
i pod dobrą opieką, dopóki nie przeniosę się do którejś z wiosek. Mkungu
obiecał mi nawet, że zaraz wyśle do Pirre dziesięciu ludzi, żeby od razu
zaczęli budować mi dom - od niego w darze. Zapewnił też, że jeśli
kiedykolwiek będę potrzebował pomocy, mogę na niego liczyć. Wezwał
natychmiast dziesięciu mężczyzn i przedstawił ich po kolei: Lon- goli,
Kauar, Lokelatom, Lomer, Jakuma, Lociam, Lokbok i inni. Podobnie jak
Dodosowie, wszyscy byli zupełnie nadzy, a kilku nie nosiło nawet płachty
na ramieniu, ale na tym się podobieństwo kończyło. Dodosowie są wysocy
i dobrze zbudowani, a mężczyźni mają bardzo charakterystyczne fryzury.
Noszą się dumnie, sprawiają nawet wrażenie pysznych i agresywnych,
chociaż w rzeczywistości są łagodni i przyjacielscy. Mają powolny,
kołyszący się chód pasterzy, dzięki któremu bez wysiłku pokonują duże
odległości. Ikowie natomiast są niscy, mają mniej więcej metr pięćdziesiąt
wzrostu, i z bliska widać, że ich ciemna, ogorzała skóra jest pod
opalenizną koloru jaskrawoczerwonego. Czasami dla ozdoby wtykają we
włosy kawałek futra albo piórko ptaka, ale nie robią kunsztownych,
glinianych koków ani wymyślnych fryzur, jak ich sąsiedzi pasterze. Kiedy
robiłem przegląd tego przydzielonego mi oddziału specjalnego, jego
członkowie patrzyli na mnie ze szczerą życzliwością, uśmiechając się
radośnie na powitanie. Poruszali się drobnymi szybkimi krokami, po
których można od razu odróżnić ludzi gór od mieszkańców równin. W
przeciwieństwie do miłego rozleniwienia panującego na nizinie, tutejsi
ludzie sprawiali wrażenie pełnych życia i energii, toteż zapomniałem
wkrótce o doświadczeniach wyniesionych z wyprawy na zbocze.
Mkungu szybko przywrócił mnie do rzeczywistości, przedstawiając na
samym końcu swojego zastępcę, który nosił tytuł niampara i miał mi
towarzyszyć oraz pilnować, żeby wszystko było zrobione dokładnie tak,
jak sobie tego ży-
43
czę. Rzut oka na niamparę wystarczył, żeby się domyślić, że na tym się
sprawa bynajmniej nie skończy. On również był zupełnie nagi, a tę nagość
jeszcze podkreślał podarty, sięgający kostek płaszcz nieprzemakalny,
który miał na sobie. Jego obliczu brakowało owego wyrazu szczerości,
jaki malował się na innych twarzach, a zwyczajowe już żądanie "Brindżi
lotop" zabrzmiało w jego ustach jak szczególnie przykre skomlenie. A
kiedy zaczai wymieniać wszystkich członków swojej rodziny, których
miałem zabrać samochodem, nie zapominając poinformować mnie, jakie
zapasy żywności będą dla nich potrzebne, całkiem już wróciłem na
ziemię.
Spytałem mkungu, jakie prezenty mam wziąć ze sobą do Pirre, bo 44
słyszałem, że panuje tam głód. Potwierdził to, ale dodał, że znacznie Mkungu oświadczył, że jest już za późno, żebym go odwiózł, wobec tego
większy głód panuje w Kasile. Jeżeli chcę wziąć żywność, to muszę zostanie na noc i będzie pilnował żywności, ale przechytrzyłem go,
koniecznie oddać ją w całości niamparze, który dopilnuje, żeby została znajdując mu miejsce w ciężarówce jadącej do Kasile. Sam udałem się do
sprawiedliwie podzielona. Następnie mkungu, pod wpływem nagłego domu noclegowego z zamiarem załadowania wszystkich sprawunków na
natchnienia, zaofiarował się, że pojedzie ze mną do Kaabongu i pomoże Landrover, żeby móc wyruszyć nazajutrz wcześnie rano, ale w porę
mi w robieniu zakupów, aby mnie ci wstrętni somalijscy złodzieje nie przypomniałem sobie, że wówczas nie starczy miejsca na moje posłanie.
oszukali. Chociaż było już dość późno, kazał wyznaczonym ludziom Zapakowałem więc tylko część rzeczy i poszedłem spać otoczony
natychmiast wyruszyć do Pirre i w ciągu dwóch dni przygotować paczkami żywności i tytoniu, jakby w raju Ików, myśląc niespokojnie o
wszystko do budowy największego i najpiękniejszego domu w całej dniu jutrzejszym.
krainie Ików. Zgodzili się chętnie i ze śmiechem, po czym, zapomniawszy
nawet mruknąć "lotop" wyruszyli od razu, tak jak stali, w góry, nie mając
widocznie nic do zabrania ze sobą.
Pojechałem z mkungu do Kaabongu i zrobiliśmy duże zakupy żywności,
łącznie z ogromnym worem mąki kukurydzianej, workami soli, cukru,
fasoli i ryżu. Mkungu namawiał mnie bardzo, żebym dał mu pieniądze, to
zapłaci tym złodziejom, podając w przybliżeniu cenę w języku iketot, ale
kupcy somalijscy wypisali już tymczasem rachunek, który opiewał na
połowę optymistycznego szacunku dokonanego przez mkungu, a w
dodatku przestrzegli mnie życzliwie przed niebezpieczeństwem górskich
dróg. Nie byli bynajmniej złodziejami, przeciwnie - ci kupcy somałijscy,
jak się okazało, należeli do na j uczciwszych i najuczynniejszych ludzi,
jakich miałem spotkać w ciągu dwóch lat. Śmiali się słysząc, jak kaleczę
język iketot, a na pożegnanie życzyli mi dobrej zabawy z moimi
rabusiami. Widocznie Somalijczycy i Ikowie mieli ze sobą zadawnione
porachunki.

Rozdział trzeci
ROZCZAROWANIE
Landrover był bardzo przeciążony, a szczelnie załadowany bagażnik na
dachu znacznie zmniejszył stabilność samochodu. Kiedy na zakrętach
zarzucało, boczne koła nie trzymały się szosy i zjeżdżaliśmy ciągle na
pobocze, a nie kończące się przepakowywanie bagażu w Kasile nic nie
zmieniło na lepsze. Dało mi to jednak sposobność do przeniesienia
wszystkiego, co się dało, do wnętrza samochodu, niampara więc sam
musiał przyznać, iż w środku jest już miejsce tylko dla niego i ewentualnie
dla jeszcze jednej osoby. Wybrał młodszego brata, który był dość silny,
żeby wypychać nas ze wszystkich dziur, kolein i koryt rzecznych, w jakie
wpadniemy. Cały ich bagaż stanowił maleńki tobołek, a jedynym strojem
młodszego brata był przewieszony przez ramię skórzany woreczek na
żywność i tytoń - brat zadał sobie trud wyjaśnienia mi tego, pokazując
jednocześnie, jaki ten worek jest pusty. Mimo że do Kasile przyjechałem
tuż po wschodzie słońca, w dalszą drogę wyruszyliśmy dopiero koło
południa, żegnam przez wszystkich głośno i radośnie, co chwilowo
podniosło mnie na duchu.
Zamiast wracać z powrotem do Kaabongu i pod górę do Kalapaty,
pojechaliśmy na skróty i chociaż na razie droga była równa, miałem już
przedsmak tego, co czeka mnie później. Pozornie płaska równina pocięta
była głębokimi, wąskimi wyżłobieniami, którymi deszcz z gór spływał na
wysuszone pola. Wyżłobienia były suche i pokryte grubą warstwą pyłu,
jechaliśmy z przeciętną szybkością około dwudziestu kilometrów na
godzinę. Kiedy wjechaliśmy na trakt prowadzący z Kalapaty, po zakręcie
w lewo mieliśmy już przed sobą górę Morungole w całej okazałości i
zaczęliśmy
46
posuwać się wyboistym szlakiem usianym głazami i kamieniami Nie było
to zbyt niebezpieczne, ale wymagało wielkiego wysiłku, bo Landrover,
ciągle ze sporym bagażem na dachu, nie miał stabilności i już samo
prowadzenie samochodu stanowiło ciężką pracę. Co chwila uderzałem
głową o dach wozu i w końcu dla ochrony włożyłem kapelusz.
Po pewnym czasie droga się wyrównała. Okrążywszy niewielki szczyt
jechaliśmy gładko i wygodnie, odetchnąłem więc z ulgą i już szykowałem
się do nawiązania rozmowy, kiedy niampara wskazując palcem przed
siebie roześmiał się głośno z uciechy, a jego brat, równie zadowolony, w
radosnym oczekiwaniu pochylił się do przodu. Domyślając się, że ten
wybuch dobrego humoru może zwiastować jakieś kłopoty, włączyłem
pierwszy bieg, i rzeczywiście - za niewinnie wyglądającym zakrętem
zaczęła się najbardziej stroma, kamienista i niebezpieczna droga, jaką
kiedykolwiek widziałem. Z trudem pokonaliśmy ją na pierwszym biegu,
ale samo wzniesienie było jeszcze najmniejszym problemem. Ręcznie
wykuty w ścianie szlak nie był wcale równy. Wciąż chylił się w dół, w
stronę przepaści. Pod kołami miałem luźną, pokrytą kamieniami
nawierzchnię, luźną zwłaszcza tam, gdzie niedawno osunęło się zbocze.
Byliśmy na wysokości przeszło trzystu metrów i ustawiczne zsuwanie się
samochodu tuż nad przepaść nie usposabiało mnie do rozmowy. Później
dotarliśmy do podwójnego zakrętu, który pamiętam do dzisiaj. Wielki,
sterczący ze skały głaz zmusza do zjechania na sam skraj drogi,
naturalnym więc dążeniem kierowcy jest czym prędzej wrócić na jej czyste, orzeźwiające powietrze wczesnego popołudnia. Byliśmy na
środek. Ale taki manewr uniemożliwia zakręcanie. Z czasem wysokości dwóch i pół tysiąca metrów. Z jednej strony miałem widok na
przyzwyczaiłem się do tego typu zakrętów i trzymałem się skraju rozległą dolinę Kidepo, której znaczną część wciąż jeszcze zasłaniała góra
serpentyny, wówczas jednak w trakcie wykonywania skrętu Morungole, z drugiej strony, w kierunku Pirre, stok był o wiele
uświadomiłem sobie, że lada chwila polecę w przepaść. Musiałem łagodniejszy, a na horyzoncie rysowało się pasmo wzgórz. Nie opodal
zahamować, zjechać o metr w bok i zatoczyć większy łuk. Ale za każdym przycupnęło Pirre - niewielkie skupisko znajomych lśniących domków z
razem, kiedy naciskałem hamulce, koła buksowały wśród sypkich kamieni blachy falistej, stojących w równych rzędach, a trochę dalej na wschód
i musiałem znów dodawać gazu, żeby się stamtąd wydostać. Zdawało mi dojrzałem kilka wiosek - każdą położoną na osobnej grani lub wzgórzu.
się, że mam do wyboru zlecieć w przepaść przodem bądź też tyłem, i Mogły to być tylko wioski Ików. Leżały jakieś trzysta metrów niżej,
chciałem już krzyknąć towarzyszom, żeby wyskoczyli, kiedy wszystkie zostały jak zwykle szczelnie ogrodzone i z góry wydawały się
spostrzegłem, że obaj moi pasażerowie podskakują na siedzeniach nie ze idealnie okrągłe. Obrazek wyglądał zaiste sielankowo i zacząłem nawet
strachu, lecz z uciechy i że nie patrzą wcale na drogę, ale na mnie. Tak cieszyć się z tego, że Ikowie nie są już myśliwymi. W takiej okolicy żywot
mnie to rozzłościło, że nacisnąłem gaz, koczowniczy byłby szczególnie uciążliwy, a po doświadczeniu zdobytym
47 podczas wyprawy z Piotrem i Tomaszem nie miałem pewności, czy
poderwałem samochód do przodu i nie bacząc na nic pokonałem zakręt. starczyłoby mi nań sił. Natomiast perspektywa zamieszkania w jednej z
Chciałem potem coś powiedzieć w języku ike- tot, ale nie mogłem sobie tych wiosek i brania udziału w jej życiu towarzyskim, z licznymi wizytami
przypomnieć ani słowa. Na próżno usiłowałem przywołać przed oczy i rewizytami w innych wioskach, wydała mi się nęcąca. Na razie miałem
moją listę słówek i reguł gramatycznych. Przychodziły mi do głowy zamieszkać przy świętym drzewie pirre, gdzie - jak sobie w naiwności
jedynie słowa i wyrażenia w języku hindi, którym nie posługiwałem się od ducha wyobrażałem - będę miał wspaniałą okazję przyjrzenia się z bliska
dwunastu lat! Zapomniałem nawet suahili i podróż zakończyła się tak, jak rytualnym obrzędom Ików.
się zaczęła: w milczeniu. Po raz pierwszy poznałem wtedy smak Na ostatnim odcinku drogi kilka razy mijaliśmy brygadę roboczą wysłaną
prawdziwej samotności. przez mkungu. Ikowie szli pieszo prosto w dół, przecinając szlak górski,
Zatrzymałem się dopiero na samym szczycie, po przebyciu jeszcze dwóch po którym z trudem zjeżdżałem, i co pewien czas ukazywali się przede
równie stromych i krętych odcinków drogi. Wysiadłem, żeby odpocząć i mną. Machali
uspokoić się, a niampara z bratem został w samochodzie, aby sprawdzić, 48
czy nic nie zgubiliśmy po drodze. Z przyjemnością wciągałem w płuca rękami, wydawali donośne okrzyki, po czym znikali w jakiejś zalesionej
dolinie. Ikowie mają dziwną umiejętność ukazywania się i znikania w
mgnieniu oka, czy to w grupie, czy w pojedynkę - wynika to zapewne
stąd, że każdy myśliwy potrafi zlewać się z otaczającym krajobrazem.
Tylko moi dwaj pasażerowie ani rusz nie chcieli zniknąć, chociaż teraz -
kiedy ich ikebam odzyskał panowanie nad sobą i samochodem - wyraźnie
stracili humor. Raz jeszcze usiłowałem coś powiedzieć, sformułowałem
po angielsku zdania, których przetłumaczenie nie powinno sprawić mi
najmniejszych trudności, ale nadal nie mogłem przypomnieć sobie ani
słowa. Dojeżdżaliśmy już do Pirre, po drugiej stronie zielonej doliny
widziałem odblask blaszanych dachów, a w samej dolinie gigantyczne
drzewo pirre, niemal dwa razy wyższe od innych drzew, które osłaniało
swoimi potężnymi konarami. Święte drzewo stało tuż za wodopojem,
otoczone małym gajem. Zaparkowałem Landrovera nie opodal i
poszedłem pieszo na posterunek policji.
Policjanci powitali mnie z równą radością jak ja ich i współczuli mi, że
muszę pracować z Ikami. Powiedzieli, że nie istnieje bezpośrednie
niebezpieczeństwo grabieży, jako że w pobliżu nie ma bydła Dodosów,
mogę więc spokojnie rozlokować się przy świętym drzewie pirre. Nie
popierali natomiast mojego projektu zamieszkania w jednej z wiosek Ików
- niektóre z nich oddalone były o wiele godzin marszu. Policjanci
usiłowali nakłonić Ików do osiedlenia się bliżej, nie tyle po to, żeby ich
chronić, ile żeby mieć ich na oku. Uprawiane przez nich kłusownictwo
jest wciąż na porządku dziennym, ale o to - mówili policjanci - niech się
martwi zarząd Parku Kidepo. Oni sami w rzeczywistości Ikom
współczują, bo pierwotnie ten teren należał właśnie do nich; a jak się
później dowiedziałem, policjanci nie mieli nic przeciwko temu, żeby brać
udział w łupach pochodzących z nielegalnych łowów. Chcieli mieć Ików
w pobliżu, żeby śledzić ich wędrówki do Sudanu i Kenii, bo nieodmiennie
zbiegały się one z grabieżą bydła. Policja była pewna, że chociaż Ikowie
nie hodują bydła, to jednak muszą maczać w grabieżach palce.
Dopytywali się chciwie o wiadomości z Kaabongu, jak gdyby to był
pępek świata. Zepsuło im się radio, a ponieważ ich jedynym środkiem
transportu są własne nogi, stracili wszelki kontakt z cywilizacją. Raz lub
dwa na miesiąc policyjny Landrover przywozi do Pirre
49
pobory i trochę żywności, ale na ogół biorąc są samowystarczalni dzięki
własnym, starannie uprawianym ogródkom. Mają studnię i pompę do
wody, z której wolno mi korzystać, ilekroć zechcę, bo woda, której
używają Ikowie, nie nadaje się nie tylko do picia, ale nawet do mycia czy
prania. Policjanci niewiele mogą mi powiedzieć o Ikach, bo ile razy
wybierają się do jakiejś wioski, zawsze się okazuje, że nikogo tam nie ma.
Spytałem, czy wchodzili kiedy do środka przez otwór w ogrodzeniu, na co
z miną oburzoną odparli, że tam wchodzą tylko Ikowie. Oni widują Ików
wyłącznie w okresach prawdziwego głodu, i to tylko po to, żeby się
zorientować, że Ikowie są głodni i będą się starali temu zaradzić
sposobami sprzecznymi z prawem. Policjanci nie mówili o Ikach
nieżyczliwie, ale dość lekceważąco, traktowali ich jak nieszczęśliwe,
zaniedbane zwierzęta domowe, które bywają czasem zdradliwe.
Z tym, czego się dowiedziałem, wróciłem do wodopoju, gdzie czekał na
mnie niampara, rzekomo pilnując całej żywności. Jego brat znikł.
Niampara siedział w towarzystwie kilku robotników zatrudnionych na
posterunku policji, którzy odeszli, kiedy się zbliżyłem. Moją uwagę
przykuł jednak głównie drobny staruszek wcale raźnym krokiem idący od
strony doliny, która rozciągała się pod najbliższą wioską Ików. Miał na
sobie szorty, koszulę i wełniany sweter, ale był boso. W ręce trzymał
hebanową laskę z rzeźbioną główką nabijaną wokół metalowymi
pierścieniami, a siwe włosy jeszcze dodawały mu powagi. Zanim
doszedłem do samochodu, był już nie dalej niż dwadzieścia metrów ode
mnie, twarz rozjaśniła mu się promiennym uśmiechem i powitał mnie
cichym, łagodnym głosem, posługując się na przemian iketot i
doskonałym suahili. Staruszek powiedział, że słyszał warkot zbliżającego
się samochodu i przyszedł powitać ikebama, o którym przed kilkoma
godzinami dowiedział się od swojego brata Jakumy.
Nazywa się Atum (znów przedziwne skojarzenie ze starożytnym
Egiptem!) i - jak mi oświadczył - jest najstarszy rangą wśród wszystkich
Ików na górze Morungole. Z lekceważeniem wyraził się o mkungu,
mówiąc, że jest on tylko urzędnikiem wyznaczonym przez rząd i robi dużo
hałasu, nic więcej. Odparłem, że mkungu bardzo mi pomógł, a nawet
przysłał tu robotników, żeby zbudowali mi dom. Atum parsknął krótkim,
złowróżbnym śmiechem:
50
- Jutro sam się o wszystkim przekonasz.
Potem w obecności niampary, który przecież musiał rozumieć suahili, bo
siedział w więzieniu w Kaabongu za kradzież, Atum powiedział, żebym
nie ufał niamparze, bo ten, gdyby mógł, ukradłby mi nawet oczy.
Wreszcie oświadczył, że ustali z policjantami, w czym należy mi pomóc, i
na pożegnanie znów obdarzył mnie serdecznym i szczerym uśmiechem.
Niampara, nie tracąc czasu, poinformował mnie, że nie wolno ufać
nikomu, kto tak dobrze zna suahili, i koniecznie chciał zaraz wyładować
żywność, żeby wziąć ją pod opiekę. Spytałem, jak w takim razie dostarczy
się żywność do wiosek, i otrzymałem natychmiastową odpowiedź, że dziś
nigdzie nie pojedziemy, bo już jest stanowczo za późno.
Dochodziła czwarta po południu, a do najbliższych wiosek mogło być
najwyżej pół godziny drogi, ale niampara pozostał nieugięty. Bardzo by to
było niedobrze, twierdził, gdybym po raz pierwszy przybył po południu.
Mówił tonem spiskowca i pomyślałem, że może chodzi o jakiś zwyczaj,
zgodziłem się więc wyruszyć rano, gdy już "załatwimy interes" z brygadą
roboczą. Nie mogłem trzymać całej żywności w samochodzie, bo
musiałem zrobić sobie miejsce na spanie i gotowanie, a ponieważ zanosiło
się na deszcz, nie mogłem też złożyć jej na dachu, gdzie byłaby
stosunkowo bezpieczna. Niampara swoim najbardziej płaczliwym tonem
błagał mnie, żebym czym prędzej - bo zaraz będzie deszcz - pozwolił mu
zabrać wszystko do domu, który stoi w pobliżu i skąd może w każdej
chwili wezwać do pomocy służbę. Wtedy wrócił Atum i spytałem go, co
robić. Zamienił szybko z niampara kilka słów, których nie zrozumiałem,
po czym przypomniał mi, że mnie ostrzegał.
- Jedynym jego domem jest więzienie - powiedział. - Po prostu chce
zagarnąć całą tę żywność dla siebie.
Ale Atum również twierdził stanowczo, że nie powinienem tego dnia
wieźć żywności do Ików. Zapewniał mnie, że byłoby to bardzo
niefortunne pociągnięcie. Najlepiej będzie, jeżeli razem z niampara
zaniesie żywność na posterunek policji, gdzie jest sucho i bezpiecznie. Ja
mam zostać przy samochodzie. Ikebam nie powinien pracować ani
dźwigać, tym bardziej że to pierwszy dzień po przyjeździe. Potem
zwymyślał ostro niamparę od hultajów, a mnie z czarującym uśmiechem
poprosił, żebym otworzył samochód. Otworzyłem
51
tę puszkę Pandory, a Atum w mgnieniu oka wskoczył do środka i podawał
niamparze wskazywane przeze mnie paczki. Zacząłem szykować się do
noclegu, a oni obładowani ruszyli przez las w stronę posterunku policji.
Kilkakrotnie jeszcze wracali po resztę paczek, aż wreszcie wszystko
zostało przetransportowane. Atum z godną podziwu siłą pomógł mi
jeszcze przy podnoszeniu i przesuwaniu ostatnich przedmiotów wewnątrz
wozu. Następnie odprawił niamparę, każąc mu stawić się przy wodopoju
nazajutrz o świcie wraz z ludźmi przysłanymi przez mkungu, żeby mogli
się od razu zabrać do roboty. Patrzył, jak przygotowuję sobie posiłek w
tylnej części samochodu, i z rozbrajającą prostotą zaproponował, żebym
zaparzył mu herbaty.
Poczęstowałem go chętnie i pijąc herbatę siedzieliśmy na trawie, dopóki
nie zaczęło z lekka padać, po czym przenieśliśmy się do wnętrza
samochodu, w którym mogłem się teraz poszczycić dużym stołem,
czterema krzesłami i łóżkiem. Drugiego łóżka nie rozkładałem, żeby było
miejsce na stół. Atum powiedział, że nie opodal Pirre jest siedem wiosek
Ików, mogę je wszystkie zwiedzić nazajutrz i zdecydować, w której chcę
zamieszkać. Spytał mnie, jak długo zamierzam zostać i czego właściwie
chcę się dowiedzieć. Wydobył znacznie więcej informacji ode mnie niż ja
od niego i zgrabnie wykręcał się od odpowiedzi, gdy pytałem, gdzie są
wszyscy Ikowie, dlaczego nigdy nie można ich zastać w wioskach i jak
sobie radzą, jeżeli nie wolno im polować, a uprawianie wyschniętej i
jałowej ziemi prawie nie daje plonów. Uśmiechał się tylko i mówił:
"Itelida koroba dżiig baraz, baraz" (Zobaczysz wszystko jutro, jutro).
Wypił herbatę i odszedł, zapewniając, że jest szczęśliwy mogąc dla mnie
pracować. Oczyma duszy widziałem, jak rośnie moja lista płac.
Wieczorem odwiedzili mnie policjanci i kilku ich tragarzy. Przyszli
porozmawiać i upewnić się, czy wszystko jest w porządku i czy się
wygodnie urządziłem. Upewniłem ich, że lepiej być nie może. Chcieli też
dowiedzieć się czegoś więcej o mojej pracy i sprawiło im prawdziwą
przyjemność, że ktoś chce spędzić dwa lata w buszu, żeby zapoznać się z
obyczajami i historią ich kraju. Każdy z nich twierdził, że lepiej bym
zrobił jadąc w jego rodzinne strony, podawali nawet nazwy miejscowości
i nazwiska krewnych, którzy mnie tam ugoszczą. Kiedy się przekonali, że
zamierzam pozostać
53
przy Ikach, powiedzieli, że jeżeli o nich chodzi, nie mają nic przeciwko
temu, troszczą się tylko o mnie.
- Ale teraz, kiedy poznał pan Atuma, dowie się pan wszystkiego - dodali. -
Atum pracował kiedyś jako tragarz policji w Moroto i jest człowiekiem,
nie zwierzęciem. Z tym odeszli, zostawiając mnie na pastwę pierwszej
bezsennej nocy, moskitów, much i nasilających się o tej porze przykrych
odorów od strony wodopoju.
Wstałem o świcie, ale zanim zdążyłem się umyć i ubrać, Ikowie już na
mnie czekali. Nadzy, jak ich pan Bóg stworzył, siedzieli wokół
samochodu na swoich małych, twardych podgłówkach, służących również
jako siedzenia. Nie rozmawiali między sobą, czekali w milczeniu, z
niewzruszonym spokojem wpatrując się w Landrover. Nic nie mogłem
wyczytać z kamiennego wyrazu ich twarzy, ale wszystko razem - bezruch,
siedząca postawa i nagość - ostrzegło mnie, że najmniejsze ustępstwo z
mojej strony spowoduje lawinę próśb o żywność i tytoń. Mimo ich
pozornej obojętności czuło się atmosferę oczekiwania, która przypomniała
mi, że Ikowie są przecież myśliwymi i mogę paść ich łupem. Zaciągnąłem
więc szczelnie zasłonki i jak najciszej przygotowałem bardzo skromne
śniadanie. Przełknąłem zaledwie kilka kęsów, a mimo to zaraz dała o
sobie znać niestrawność, na którą miałem cierpieć przez następne półtora
roku. Nie znaczy to, że chciałem jeść w samotności, po prostu chciałem w
ogóle jeść, a czułem, że jeżeli choć jedno brindżi przebije mój pancerz, to
nie ja będę jadł, ale mnie zjedzą. Gdziekolwiek zaś jest jakieś pożywienie,
tam natychmiast zjawiają się Ikowie z tym samym wyczekującym,
głodnym i natarczywym wyrazem twarzy. Co gorsza, kiedy człowiek się
spodziewa, że wypowiedzą owo żądanie, Ikowie nie dają mu tej
satysfakcji. Nie mówią nic na głos, żądają w milczeniu, ale tak, że to
żądanie czuje się nawet przez zamknięte drzwi i zaciągniętą zasłonę.
Nie widziałem ani Atuma, ani niampary i chociaż poznałem kilku
mężczyzn przysłanych przez mkungu, wczorajsze przykre przeżycie,
kiedy zapomniałem iketot, tak mnie onieśmieliło, że nie odważyłem się w
trakcie jedzenia ulżyć swemu sumieniu i powiedzieć im, że przywiozłem
dla nich dużo żywności. Poza tym podejrzewałem, że słowem "dużo"
posługują się, tylko jeżeli o coś proszą, a nie jeżeli coś dostają. Wypiłem
więc herbatę w nerwowym pośpiechu i zja
54
dłem kilka sucharów - jedyny produkt zastępujący chleb. Przez dwa
miesiące wnętrze samochodu miało być moim więzieniem, do którego
odprowadzały mnie - ilekroć chciałem coś zjeść - smutne, pełne wyrzutu
oczy, które jednak nie były wtedy jeszcze oczami ludzi naprawdę
głodnych. Poznałem te oczy aż za dobrze. Za każdym razem otaczał mnie
taki sam krąg cierpliwych istot mięsożernych, czekających na jakiś mój
błąd: na szparę w zasłonie, na zbyt głośne chrupanie suchara, na grymas
bólu po sparzeniu się herbatą, na przelotną chwilę współczucia. Ale nauki
Piotra i Tomasza nie poszły w las. Zastanawiałem się, czy właściciel
kościstej ręki z Kalepeto umarł już tak samo jak jego żona i czy oboje
wciąż czekają, żeby im ktoś nieskończenie głupi i uczynny "wykopał dół".
Z tą wesołą refleksją skończyłem jeść i wyszedłem na arenę.
Atum był już tam i czekał na mnie służalczo, dosłownie z czapką w ręce.
Czapka była z miękkiej, ciepłej wełny, cała też jego postać roztaczała
atmosferę ciepła i serdeczności. Uśmiechał się i oczy błyszczały mu
radością, kiedy pozdrawiał mnie w języku iketot i pytał, czy się najadłem.
Wykręciłem się kłamstwem od odpowiedzi, mówiąc, że się wyspałem.
Atum oświadczył, że obwieścił wszystkim Ikom o przyjeździe ikebama i
kazał im nigdzie nie wychodzić, żeby mogli mnie powitać. Czekają w
swoich wioskach i kiedy już załatwię sprawę z moimi pracownikami (już
moimi, a nie mkungu), będziemy mogli do nich pójść.
- Są bardzo głodni - dodał. - Wielu umiera z głodu.
Tyrn razem wyjątkowo nie skłamał, a mnie nawet przez myśl nie przeszło,
że może mówić prawdę. On sam i wyznaczeni mi robotnicy, których
liczba wzrosła już z dziesięciu do dwudziestu, sprawiali wrażenie
doskonale odżywionych. Nie byli wprawdzie otyli, ale szczupli i zwinni
jak wszyscy nomadzi prowadzący czynne życie. Przecież głodujący ludzie
nie biegają, nie skaczą i nie noszą ciężarów. Przypomniałem sobie o
żywności i chciałem wysłać po nią kilku robotników, żeby zawieźć
wszystko do wiosek. Uroczy, słodki, siwowłosy Atum - nie zmieniając ani
na chwilę życzliwego wyrazu twarzy - powiedział, że niestety niam-para
dopuścił do kradzieży całego poszo (mąki kukurydzianej), ale przecież on,
Atum, mnie ostrzegał i jeżeli mimo to zawierzyłem niamparze, to nic już
na to nie może poradzić. Udało mu się jednak ocalić znaczną część
pozostałej
55
żywności, przy czym - dodał szybko, zanim zdążyłem mu przerwać -
osobiście dopilnował, żeby wszystko zostało sprawiedliwie rozdzielone.
Na te słowa dwadzieścia głów skinęło potakująco.
Niampara był skruszony. Nigdy by nie przypuszczał, że policjanci mogą
dopuścić się tak strasznej rzeczy, jak kradzież żywności ikebama. I co
teraz będą jeść ci wszyscy biedni ludzie, którzy umierają z głodu?
Rozchylił stary, brudny płaszcz nieprzemakalny i poklepał się po gołym
brzuchu. Obiecał, że pokryje całą stratę ze swojego wynagrodzenia, co
przypomniało nam od razu o nie rozstrzygniętym dotychczas pytaniu: ile
mam zamiar zapłacić robotnikom? On osobiście gotów jest przystać na
sumę tak niską jak... I zanim zdołałem wrócić do kwestii skradzionej
żywności, tkwiłem już po uszy w burzliwej dyskusji: ile mam zapłacić za
hojny dar mkungu. Znałem iketot o wiele za słabo, żeby poradzić sobie z
sytuacją, ster rządów objął więc Atum, który na znak szacunku wciąż
trzymał czapkę w ręku. Wystąpił naprzód z nieodłączną laską pod pachą i
zaproponował kompromisowe rozwiązanie. Zmuszało mnie ono do
płacenia za coś, co obiecano mi za darmo, i narzucało jeszcze dziesięciu
robotników, których wcale nie potrzebowałem, dawało jednak kuszącą
możność pozbycia się niampary. Tracił na tym jedynie niampara, a to
mnie zbytnio nie martwiło, wobec czego zgodziłem się. Wtedy Atum
popisał się następnym mistrzowskim posunięciem. Powiedział wszystkim,
że jestem prawdziwym ikebamem, bo mimo tragicznego zaginięcia
żywności, za które on i niampara czują się odpowiedzialni - chociaż nie
było w tym oczywiście ich winy - powierzyłem mu kierowanie całą pracą
i obiecałem pensje cztery razy wyższe od urzędowego minimum. Co
więcej, zgodziłem się wypłacić niamparze tygodniowy zarobek, mimo że
wyjeżdża on już dzisiaj do Kasile, a wszystkim daję dzień wolny, żeby
mogli wrócić do wiosek i czekać tam na moje przybycie. Niampara
wyciągnął rękę po zapłatę,- mrucząc pod nosem, że zgodził się na tak
niską sumę jedynie przez wzgląd na Atuma i że mógłbym przynajmniej
dodać mu trochę tytoniu i żywności, po czym odszedł powiewając
brudnym rozpiętym płaszczem.
Wszyscy inni tymczasem również zdążyli się rozejść i Atum poradził,
żebyśmy przed wyruszeniem w drogę coś zjedli, bo na miejscu czeka nas
tylko głód. Jego żona jest
56
szczególnie głodna, bo z powodu choroby nie może wyjść z domu, żeby
znaleźć sobie coś do jedzenia - czy nie dałbym dla niej trochę żywności i
lekarstw? Ale w żadnym wypadku nie wolno mi słuchać innych. Wszyscy
będą się tego domagać - nie są tacy źli, tylko strasznie kłamią, zanim więc
zdecyduję się komuś coś dać, powinienem zasięgnąć jego rady. Atum
pomógł mi zaparzyć herbatę i to, że przezornie odliczyłem nam z góry po
cztery suchary, odbił sobie sypiąc do pierwszego kubka herbaty prawie
pół miski cukru. Kiedy nie zostało już nic do jedzenia, wstał i bez
dalszych ceregieli żwawo ruszył przed siebie, odgarniając laską zbyt
wysoką trawę, rosnącą jedynie w niewielkiej dolince u stóp szeregu
stromo wznoszących się "wzgórz, na których znajdowały się wioski Ików.
Wiosek było siedem, nie miały nazw, z początku więc ponumerowałem je
w kolejności zwiedzania, a potem nazwałem imieniem tego, kogo najlepiej
w danej wiosce znałem. Najpierw spuściliśmy się w głąb Oror a Pirre'i,
Wąwozu Pirre, który był skalisty i suchy jak pieprz, jego głębokość i
szerokość wahała się od sześciu do trzydziestu metrów i biegł z północy
na południe. Kiedy wspinaliśmy się do pierwszej wioski, była zaledwie
dziesiąta rano, wąwóz ciągle był pogrążony w cieniu. Wioska nr l leżała
na stromym zboczu i nawet chaty były tu nachylone pod
nieprawdopodobnym kątem. Atum załomotał laską w ogrodzenie i
krzyknął słowa powitania, ale nie doczekaliśmy się odpowiedzi; słychać
było tylko natarczywe bzykanie roju much nad ludzkimi ekskrementami
tuż przy wejściu. Dwie z nich przeniosły się na ranę na nodze Atuma,
który przez jakiś czas leniwie na nie patrzył, zanim je złapał i zgniótł w
palcach. Oznajmił, że tutaj mieszka Giriko, jeden z moich robotników.
- Zdawało mi się, że kazałeś im wracać do wiosek? - Moje pytanie było
raczej retoryczne.
- Owszem, ale dałeś im wolny dzień, więc pewno poszli pracować w polu
- odpowiedział Atum patrząc mi prosto w oczy. - Chodźmy do innej
wioski.
Przeszliśmy niewielki jar biegnący do wąwozu i wdrapaliśmy się na inne
wzgórze, będące siedzibą wioski nr 2. W wiosce niewątpliwie ktoś był,
gdyż dobiegał z niej głośny chrapliwy śpiew, szybkie staccato
charakterystycznych dla Ików samogłosek, wysokie dźwięki opadające
coraz niżej,
57
zawodzenie, na które składała się jakby seria jęków. Atum nie wszedł do
środka, ale ponownie załomotał w ogrodzenie i zawołał: "Idą, idą piadżi."
Śpiew rozbrzmiewał dalej, poszliśmy naokoło ogrodzenia do zagrody
okrytej prawie całkowicie gigantyczną pajęczyną. Śpiew ucichł teraz i zza
ogrodzenia ukazały się najpierw ręce, a potem rozczochrana głowa, której
właściciel powitał mnie szerokim uśmiechem ukazując dwa nierówne
rzędy wyszczerbionych zębów. Był to Lokelea, właściwie nie Ik, tylko
członek plemienia Topotów, który uciekł z Sudanu, pojął za żonę kobietę
z
plemienia Ików i wśród nich się osiedlił. Różnił się od rodowitych Ików
tym, że przyprowadził ze sobą kilka sztuk bydła i wypasał je na
okolicznych wzgórzach. Atum przedstawił mnie, a Lokelea dodał mi
odwagi mówiąc, że świetnie znam iketot. W każdym razie zrozumiał
przynajmniej jedno moje pytanie. Kiedy zainteresowałem się, o czym
śpiewał, odpowiedział po prostu:
- Śpiewałem, bo jestem głodny.
Atum chwycił mnie za ramię i pociągnął za sobą, mówiąc Lokelei, że
niedługo znowu tu przyjdę.
Na następnym, trochę wyższym wzgórzu znajdowała się wioska nr 3,
najmniejsza ze wszystkich, choć znajdująca się w niej borna, czyli zagroda
dla bydła, była zdumiewająco duża. Większa nawet niż Lokelei, a według
Atuma Lokelea był jedynym Ikiem - bo Ikowie w pełni go zaakceptowali,
mówił płynnie ich językiem - który miał bydło. Małe zagrody, które
widzieliśmy w innych wioskach, służą tylko do tego - poinformował mnie
Atum - żeby trzymać w nich "zbłąkane" sztuki, które Ikowie znajdują
podczas swoich wędrówek. Trzymają je tak długo, dopóki nie zgłoszą się
właściciele, Dodosowie albo Turkanie. W wiosce nr 3 nie zastaliśmy
nikogo, a Atum powiedział, że wielka borna przeznaczona jest dla bydła,
które Lomeja "zarobił" od Dodosów i Turkanów za udzieloną im pomoc,
ale na czym ta pomoc polegała, tego nie mogłem w żaden sposób od
Atuma wydobyć.
Wioska nr 4 leżała przy kamienistym, małym oror prowadzącym do Pirre.
Była mała, bardziej otwarta niż inne i zajmowała większą przestrzeń. Stało
tam tylko osiem chat, gdy tymczasem wioska Lokelei miała ich
dwanaście, a wioska Giriko osiemnaście. Atum mógł tu nie pukać w
ogrodzenie, bo już schodząc z sąsiedniego wzgórza widzieliśmy wewnątrz
ludzi. W jednym miejscu brakowało zewnętrzne-
58
go ogrodzenia, jak gdyby znajdująca się za nim borna nie była już
potrzebna, weszliśmy więc do środka, a Atum pokrzykiwał głośno, żeby
ostrzec wszystkich, że się zbliżamy. Przecisnęliśmy się na klęczkach przez
mały otwór na teren jednej z chat, gdzie jakaś kobieta wyrabiała naczynia
z gliny. Nie przerwała pracy, ale powitała nas przyjaźnie i zaśmiewała się
do łez słysząc, jak usiłuję mówić po iketocku. Musiałem bez końca
powtarzać jej imię, dopóki nie udało mi się wymówić go, jak należy, z
akcentem na ostatniej sylabie: Losike. Potem dopiero zaczęła wypytywać
o mnie Atuma. Chętnie udzieliła mi szczegółowych wyjaśnień na temat
swojej pracy i powiedziała, że w każdej chwili mogę jej towarzyszyć,
kiedy będzie szła po glinę, albo przyglądać się, jak wypala naczynia. Nie
była zbytnio zdziwiona moim zainteresowaniem, ale cały czas się śmiała i
potrząsała głową. Poinformowała nas, że wszyscy oprócz starej Naii-goli
są na polu, a ta na dźwięk swojego imienia ukazała się w otworze
ogrodzenia od strony sąsiedniej chaty. Nangoli wyglądała na sto lat, a
miała prawdopodobnie niewiele ponad czterdzieści. Wymamrotała coś
bezzębnymi ustami do Losike (jakby prawem kontrastu mogącej się
poszczycić pięknym i zdrowym uzębieniem, dzięki czemu jej otwarty
uśmiech i wesołość były jeszcze bardziej zaraźliwe), na co Losike
poprosiła Atuma, żeby podał Nangoli wody.
- To cały kłopot, jak się jest garncarką - powiedziała. - Wszyscy chcą,
żeby dawać im wody.
Atum zdjął z ogrodzenia dużą tykwę i napełnił naczynie, które Nangoli
wysunęła przez otwór. Wypiła dwie tykwy i znikła; zobaczyliśmy potem
wychodząc, że uprawia swoje małe poletko na skraju wioski - bo tam
właśnie, bez względu na żyzność gleby, mieli swoje pola starzy ludzie.
Losike zapraszała mnie, żebym przyszedł ponownie, i przyrzekła, że
powie mi wszystko, co będę chciał wiedzieć.
- Wszyscy inni będą cię okłamywać, a zwłaszcza on - roześmiała się,
rzucając w Atuma grudką gliny.
Kiedy wspinaliśmy się do wioski nr 5, w której mieszkał Atum,
powiedział on, że Losike to czarownica, a poza tym zarabia garncarstwem
moc pieniędzy i nic nikomu nie daje. Dopiero później przypomniałem
sobie, z jaką prostotą poczęstowała Nangolł wodą i nie zwracała uwagi na
to, że Atum przy sposobności pije, ile tylko może. Wtedy jednak
59
nie przyszło mi na myśl, że w tym kraju dar wody może być darem życia.
Widziałem z dołu, że wioska Atuma jest olbrzymia - składało się na nią
prawie pięćdziesiąt chat. Teren każdej z osobna był dokładnie oddzielony,
a wszystkie razem dodatkowo opasane grubym ogrodzeniem
zewnętrznym. Atum nie zaprosił mnie do środka, lecz ponieważ byliśmy
teraz na samym szczycie wzgórza, które kilka metrów dalej raptownie się
urywało, całą moją uwagę i tak pochłonął rozciągający się u stóp
zachwycający widok na skąpaną w słońcu dolinę Kidepo. Wszedłem na
wznoszący się nad przepaścią niewielki występ skalny z rosnącym tam
drzewem i ujrzałem na wprost wielką górę Zulię, za nią już Sudan, na
prawo górę Lomil, a południowe ramię doliny tworzył ciemny łuk
Morungole. Z naszej pozycji mogliśmy widzieć wszystko, co się rusza w
dolinie i na zboczach okolicznych gór, a nawet - co jeszcze ważniejsze - w
dolinie Czakolotam, wijącej się z Kenii do podnóża góry Lomil, gdzie
trzysta metrów pod nami łączyła się z doliną Kidepo. Widok był
doprawdy wspaniały i Atum ujrzawszy mój zachwyt natychmiast
powiedział, że moją chatę każe postawić właśnie tutaj, przy wejściu do
jego wioski, żeby nic nie zasłaniało mi krajobrazu. Takie rozwiązanie było
mu oczywiście najbardziej na rękę, a ponieważ w tym czasie sądziłem, że
mnie również będzie to odpowiadać, chętnie przystałem. Ale na długo
przed ukończeniem budowy mojej chaty poznałem powód, dla którego
stawiano tutaj tak szczelne ogrodzenia, i zasłoniłem sobie widok na dolinę
Kidepo ogrodzeniem jeszcze wyższym i mocniejszym od innych.
Sto metrów dalej, na innym wzniesieniu tego samego wzgórza, leżała
wioska nr 6. Była długa i wąska, dostosowana kształtem do poszarpanego
grzbietu górskiego. Z góry widać było wioskę nr l, czyli wioskę Giriko, a
trochę dalej posterunek policji, który choć jasno lśnił w słońcu, wydawał
się miniaturką pozbawioną znaczenia. Myśl, że cały ten ogromny obszar
graniczny pozostaje pod opieką kilku policjantów z garstki blaszanych
domków, nie była krzepiąca, zwłaszcza kiedy przypomniałem sobie
przestrogi, jakich mi nie szczędzono, i fakt, że kilka kilometrów stąd, za
górą Lomil w Sudanie, trwa zacięta walka. Przed wejściem do wioski nr 6
w najwyżej położonym miejscu siedział na głazie jakiś samotny
mężczyzna. Na nasz widok wstał, po-
60
znałem w nim jednego z robotników wyznaczonych przez mkungu.
Nazywał się Kauar, był wysoki, chudy jak tyka i w przeciwieństwie do
większości mężczyzn nie nosił nawet owego kawałka materiału na
ramieniu. Uśmiechał się szczerze i serdecznie, jak Losike, i powiedział, że
bardzo się spieszył, chcąc zdążyć do wioski przed moim przyjściem, i od
samego rana czeka tu, żeby mnie powitać. Poczęstował nas wodą, a potem
pokazał własną niewielką zagrodę i zagrodę swojej matki. Ze skały w
swoim obejściu pokazał mi dachy innych chat i opowiedział po kolei o ich
mieszkańcach.
Z wioski Kauara skierowaliśmy się, na północ wzgórzem leżącym pod
wioską Atuma. Wszędzie mijaliśmy chmary much, którym towarzyszył
ostry fetor rozkładających się odchodów, i uprzytomniłem sobie, że
nigdzie nie widziałem latryny ani osłoniętego miejsca, gdzie można by
załatwić potrzeby naturalne, postanowiłem więc, że przynajmniej w mojej
zagrodzie musi być porządna, głęboka latryna. Sądziłem, że z pomocą
świdra pneumatycznego da się to zrobić. Wioska nr 7 leżała nieco poniżej
wioski Atuma i już z daleka zobaczyłem, że jest opuszczona, uznałem
więc, że na razie nie warto tam iść. Od tej strony, nierówną i krętą ścieżką,
zbliżał się do nas z imponującą szybkością ślepiec, zręcznie wymacując
przed sobą drogę laską. Był to Logwa-ra, wychudzony, ale pełen wigoru i
energii. Usłyszał nasze głosy i przyszedł mnie powitać, ale jednym tchem
dodał też nieuniknioną prośbę o tytoń, co mi przypomniało, że żadna z
tych osób, które spotkałem w wioskach, Lokelea, Losike, Nangoli czy
Kauar, o tytoniu nawet nie napomknęła. Wróciliśmy razem na płaski,
skalisty teren leżący między wioską Atuma a potężnym drzewem na
sąsiednim wzgórzu i usiedliśmy w pełnym słońcu. Nie opodal stało inne,
mniejsze drzewo i zaproponowałem, żebyśmy się schronili w jego cieniu,
ale Atum odparł, że nie warto, bo to tylko drzewo "deszczowe". Moje
pytanie, co to takiego, po prostu zigno^- rował; mówił coś dalej do
Logwary swoim cichym i łagodnym głosem, myślałem więc, że mnie nie
usłyszał. Wokół panowała taka niezmącona cisza, że na chwilę ogarnął
mnie błogi spokój. Nawet to, że siedzimy w pełnym blasku słońca,
wydawało się rzeczą najwłaściwszą w świecie. Żar legł mi na ramionach
jak wielki ciężar, otulał mnie i oblepiał, aż
61
zespoliłem się z gorącą ziemią i rozpalonymi skałami. Położyłem się i
zapadłem w drzemkę.
Po pewnym czasie Atum stwierdził, że powinniśmy już wracać, i krzyknął
coś przez ramię w stronę swojej wioski, skąd po chwili nadeszła stłumiona
odpowiedź.
- To moja żona. Jest bardzo chora i głodna - powiedział Atum.
Zaproponowałem, że pójdę zobaczyć, co jej dolega, ale potrząsnął głową i
opisał chorobę - ból w prawym boku - tak szczegółowo, że uwierzyłem
mu i tym bardziej się zaniepokoiłem. Atum jednak pociągnął mnie za
sobą, mówiąc, że przyniesie żonie żywność i lekarstwa wieczorem, kiedy
już odprowadzi mnie do samochodu. Wyruszyliśmy na poszukiwanie
jakiejś trasy, którą mógłby pokonać Landrover, gdyż Atum twierdził, że
samochód musi koniecznie stać przy mojej chacie. Powiedział, że zbuduje
się dla niego specjalną bomę, bo samochód to cały mój dobytek, tak jak
dobytkiem Dodosów i Turkanów jest ich bydło. Musiałem przyznać, że
Atum wie, co mówi. Ponieważ na zachód i na północ spadek był
łagodniejszy, zaczęliśmy schodzić tamtędy wolnym krokiem, rozglądając
się wokoło, co zajęło nam całe popołudnie, aż trafiliśmy na wydeptany
szlak bydła wiodący z Parku Kidepo, którym bez trudu posuwaliśmy się
naprzód, gdyż przecinał Wąwóz Pirre w miejscu, gdzie rozdzielał się on
na dwa stosunkowo płytkie żleby i po pewnym wyrównaniu drogi
samochód mógłby ewentualnie je pokonać. Tytułem próby wytyczyliśmy
biegnącą zygzakiem trasę, która wymagała usunięcia dużych kamieni i
wyrównania, po czym zdecydowaliśmy, że połowa brygady roboczej już
nazajutrz przystąpi do tej pracy, druga zaś połowa zacznie budować dom.
Po powrocie do samochodu skapitulowałem: dałem Atumowi trochę
żywności i aspiryny, nie wiedząc, co jeszcze mogłoby pomóc jego żonie,
w końcu wyszedł ociągając się fani na chwilę nie spuszczając z oka moich
zapasów. Wyruszył przed siebie żwawym krokiem, a ja, śmiertelnie
zmęczony, dziwiłem się, skąd ten mały, pełen wigoru staruszek bierze
jeszcze tyle energii. Policjanci jeden po drugim przychodzili się
dowiadywać, jak spędziłem dzień i czy nic mi nie brak, po czym zostałem
sam na sam z muchami i nocnym odorem wodopoju spod świętego
drzewa.
Na długo przed świtem obudziło mnie porykiwanie bydła i fetor świeżego
łajna, który przytłumił zadawniony
63
smród odchodów ludzkich. To Dodosowie przyprowadzili swoje stado,
żeby je tu napoić, bo prawie wszędzie brakowało już wody. Później, w
bladym świetle wschodzącego słońca, zobaczyłem, że nie tylko poją
bydło, myją się i piorą w mętnym wodopoju, ale też, niemal jednocześnie,
załatwiają na samym brzegu potrzeby fizjologiczne. Uznałem, że
wszystko to stanowi część moich badań antropologicznych i w
samoobronie wyjąłem notes mówiąc sobie, że może to mieć doniosłe
znaczenie naukowe.
Jestem pewien, że psychologowie mieliby na ten temat dużo do
powiedzenia, zapewniam jednak, że fakt, iż w moich notatkach powracam
wciąż do spraw związanych z wypróżnianiem, odzwierciedla jedynie
gorliwość, z jaką zapisywałem wszystko, co wpadło mi w oko, a zgodnie z
panującymi zwyczajami tę sprawę załatwiano jawnie i powszechnie. Dość
szybko nauczyłem się podobnej niefrasobliwości, bo już nazajutrz, kiedy
ukradkiem przedarłem się przez cierniste krzaki do latryny wykopanej
niegdyś z okazji kilkudniowego pobytu strażnika zwierzyny i spuściłem
spodnie, wpadły mi do środka kluczyki od samochodu, który zamknąłem
przed Dodosami, nie wiedząc, że są to ludzie przyjaźni i uczciwi. Przez
pół godziny leżałem na brzuchu z nogami na zewnątrz ustępu i oświetlając
wnętrze dołu latarką próbowałem wyłowić kluczyki długą gałęzią z
przywiązanym na końcu rozwidlonym patykiem w charakterze haczyka.
Kiedy wreszcie je odzyskałem i wróciłem do samochodu odprowadzany
zdziwionymi spojrzeniami Dodosów, moi Ikowie już go obsiedli,
zadowoleni, że udało im się mnie złapać, nim zdążyłem zjeść śniadanie.
Zaparzyłem dodatkowy imbryk herbaty, którą Atum poczęstował
wszystkich, i podzieliliśmy brygadę roboczą na dwie grupy. Kauar miał
kierować grupą budującą dom, a Lokelatom, mąż Losike, z groźnym
nożem przymocowanym do prawego nadgarstka, stanął na czele
robotników drogowych. Policjanci pożyczyli im kilofy, motyki i łopaty i
już po chwili, bez zbędnych dyskusji, wszyscy rozeszli się do pracy.
Okazało się, że Atum poprzedniego wieczoru w drodze powrotnej
oznaczył palikami wytyczony przez nas szlak, robiąc dodatkowe objazdy
w miejscach zbyt stromych lub zbyt kamienistych, aby je można było
wyrównać rękami. Mimo to idąc za nim i Lokelatomem do końca trasy, na
grań między wioską Kauara a dominującym nad nią
64
urwiskiem skalnym, powątpiewałem o tym, aby dziesięciu ludzi
dysponujących prymitywnymi narzędziami mogło zmienić ten szlak w
drogę przejezdną - czego jednak dokonali. Zajęło im to dwa miesiące i
częstokroć wzywano do pomocy robotników budujących dom. Na
początku spędzałem z nimi dużo czasu, pomagając, jak mogłem, i
doglądając wszystkiego, dopóki się nie przekonałem, że to tylko zwalnia
tempo pracy prawie do zera. W przeciwieństwie do innych robotników
Ikowie wytężają wszystkie siły, kiedy nikt na nich nie patrzy - odkryłem
to, podglądając ich zza skały i skradając się okolicznymi wzgórzami. Ale
niech tylko zbliży się jakiś widz, a już szczególnie ktoś, od kogo są
zależni, natychmiast zaczynają narzekać na wszelkie bóle i dolegliwości
albo w ogóle przerywają pracę mówiąc, że są głodni i nie mogą nic robić.
To ostatnie twierdzenie mogło być bliższe prawdy, niż wtedy
przypuszczałem. Kiedy od czasu do czasu sam chwytałem za kilof i
zabierałem się do roboty, inni, korzystając z tego, że nie zwracam na nich
uwagi, stopniowo odchodzili. Kilka razy okazało się, że pracuję zupełnie
sam, czasami znajdowałem ich po drugiej stronie wzgórza śpiących na
słońcu, kiedy indziej po prostu zaczynali pracować na innym odcinku
drogi, zostawiając mi ten, do którego się zabrałem.
Podczas pracy przypominali trochę ptaki - rozglądali się wciąż na prawo i
na lewo, jakby lada chwila coś się miało stać lub ktoś miał przyjść. Co
pewien czas któryś z nich stawał i z natężeniem wpatrywał się w dal, a
potem, rzuciwszy kilka słów towarzyszom, znikał na godzinę lub dłużej w
buszu. Pewnego razu, kiedy ten, który odszedł - a był to Lokelatom - nie
wracał przez dwie godziny, wszyscy, jeden po drugim, zaczęli się
rozchodzić w różnych kierunkach, j Zdążyłem ich już wówczas trochę
poznać, poszukałem więc j wstęgi dymu i podążyłem za nią do miejsca,
gdzie siedzieli moi robotnicy drogowi piekąc kozła, którego Lokelatom,
skradł z przechodzącego nie opodal stada należącego do Dodosów.
Ponieważ jednak ogień ich zdradzał, starali si^ używać go jak najkrócej i
jedli mięso prawie surowe. Kto-; regoś dnia, kiedy spacerowałem z
Atumem kilka kilometrów od Pirre, puścił się on nagle biegiem w dół
zbocza, jakby gonił go lampart: laskę trzymał wysoko nad głową i parł
przez cierniste zarośla w stronę dalekiej zalesionej doliny. Ja sam nie
mogłem dojrzeć dymu, ale się domyśliłem, że musi tam
65
być, toteż szybko podążyłem za Atumem. Pożywiał się już skwapliwie,
kiedy przybyłem na miejsce nie później niż pół minuty po nim. Pozostała
trójka w ogromnym pośpiechu wpychała jedzenie do ust, żeby
przypadkiem niczym nie trzeba się było dzielić ze mną czy z kimś, kto
może nadejść. Jest to zapewne osobliwa pozostałość z czasów, kiedy
istniał kodeks moralny nakazujący Ikom dzielić się żywnością, jeżeli
zaskoczy ich ktoś podczas jedzenia, aczkolwiek dokładają wszelkich
starań, żeby nie dać się wtedy zaskoczyć.
Tym razem pieczono antylopę, którą zabił szczęściarz Lomeja, człowiek
w podeszłym wieku, to znaczy w wieku lat dwudziestu kilku. Wyruszył
samotnie o świcie zabierając ze sobą łuk i strzały, które starannie ukrył na
noc, żeby nikt nie wiedział, że wybiera się na polowanie. Ale jego
przyrodnia siostra Niangar była już w kuchni i dostrzegła, jak wymyka się
przez otwór w kierunku borny, niezwłocznie też powiedziała o tym
mężowi, Lotibokowi, który podążył za nim i zaczekał, aż cała robota
zostanie zrobiona - na co skarżył się później gorzko Lomeja - mimo że
również miał przy sobie łuk i strzały. Lotibok ukazał się niby to
przypadkiem, kiedy zwierzę było już zabite i oprawione, i dopiero wtedy
ofiarował się z pomocą przy pieczeniu. Byli bardzo ostrożni, zanieśli
antylopę w gęstwinę leśną, żeby trudniej było ich wyśledzić, i rozpalili
bardzo mały ogień. Mimo to Lomongin swoimi małymi oczkami dostrzegł
zdradziecką smugę dymu, a później zauważył ją też Atum, jego szwagier.
Kiedy się zjawiłem, wszyscy zignorowali moją obecność i łapczywie jedli
dalej, oprócz Lomei, który - nie zważając na zduszone protesty Atuma -
podał mi szczególnie smakowity kawałek. Odmówiłem mówiąc, że
przyszedłem tylko się z nimi przywitać, na co biesiadnicy natychmiast
jeden przez drugiego jęli ofiarowywać mi swoje porcje, przelicytowując
się w szczodrości. Ale bardzo szybko nie było już nic do zaofiarowania.
Poznałem Lomeję dość dobrze, po tym jak przyłapałem go pewnego
ranka, kiedy wymykał się z wioski w podobnym celu. Wstawałem zawsze
przed świtem, gdyż Dodosowie przyprowadzali coraz więcej bydła do
wodopoju pod świętym drzewem, ponieważ inne wodopoje były
wyschnięte. Głośne flirty z kobietami, które skoro świt przychodziły z
tykwami po wodę, i tak nie dawały mi spać. Ale zanim zdołałem dotrzeć
do wiosek, nikogo już w nich nie zastawa-
66
łem i mówiono mi stale: "Wszyscy są w polu." Strawiłem dużo czasu na
dokładnych oględzinach pól w towarzystwie Atuma i innych
przewodników - mówili oni, które pole do kogo należy, ale nigdy nie
widziałem tam więcej niż kilka osób naraz. Przyczyna była bardzo prosta:
pola te niewarte były uprawy, plony wysychały i marniały, a ziemia
pękała od gorąca. Sporadyczne deszczyki, niewiele różniące się od mgły,
nic nie pomagały. Pewnego ranka, kiedy było jeszcze ciemno, szedłem w
górę małym oror wychodzącym z Wąwozu Pirre i spotkałem Lomeję,
który schodził w dół. Dał mi znak, żebym był cicho i szedł za nim, i w taki
oto sposób wyruszyłem na moje pierwsze nielegalne łowy w dolinie
Kidepo. Lomeja ukrył już przedtem łuk i kołczan ze strzałami w dziupli
drzewa u stóp wzgórza i oświadczył mi bez ogródek, że jeśli coś upoluje,
to podzieli się ze mną, a także z każdym, komu uda się do nas przyłączyć,
ale na pewno nie zaniesie nic swojej rodzinie. Na samą myśl o tym
wybuchnął śmiechem.
- Jak przypuszczasz, co oni teraz robią? - spytał. - Każde na własną rękę
szuka pożywienia i nikt nie ma zamiaru nic mi przynieść.
Z dumą opowiedział mi o swoim najstarszym synu, Aju-rokingomoi,
którego złapał kiedyś, gdy ten piekł całego kucyka, piętnaście kilometrów
od Kidepo. Tylko dzięki temu coś dostał, w przeciwnym razie
Ajurokingomoi zjadłby, ile się da, trochę by ususzył, a resztę sprzedałby
policjantom - jak każdy rozsądny człowiek. Zapytałem, jak radzą sobie
kobiety, skoro nie polują. Lomeja odparł, że zastawiają sidła na mniejszą
zwierzynę, a poza tym umieją zbierać rośliny lepiej od mężczyzn. One
również gotują z dala od domu, żeby się z nikim nie dzielić. Dzieci
natomiast uczą się od pawianów - nie bardzo rozumiałem, co to znaczy.
Lomeja należał do bardzo nielicznych Ików, którzy chętnie udzielali
informacji i lubili rozmawiać. Pomagał mi w nauce języka i sam nauczył
się ode mnie kilku angielskich słów. Nigdy mnie o- nic nie prosił i - w
przeciwieństwie do innych Ików - nigdy nie wstawał, żeby odejść, kiedy
się zbliżałem. Z początku sądziłem, że ta ostatnia cecha Ików ma coś
wspólnego ze mną samym, ale w rzeczywistości wcale tak nie było. Wielu
z nich po prostu lubiło samotność, a jeżeli już siedzieli razem, to woleli
siedzieć w milczeniu, wszyscy natomiast wiedzieli, że ja lubię rozmawiać.
Nie je-
67
stem pewien, czy w tych okolicznościach można to nazwać "lubieniem",
ale trudno by mi było wykonać zamierzoną pracę, gdybym siedział z nimi
jako jeszcze jeden milczący pustelnik. W każdym razie szybko nauczyłem
się nie wszczynać rozmów na siłę ani nie nawiązywać ich za pomocą
darów w postaci żywności i tytoniu, gdyż w tym wypadku darów żądano
przed rozpoczęciem rozmowy, a natychmiast po ich wręczeniu zapadała
znów cisza. Nic więc dziwnego, że byłem szczególnie rad takiemu
człowiekowi jak Lomeja, który chętnie mówił o wszystkim, chociaż i on
potrafił godzinami trwać w uporczywym milczeniu.
Poza tym spędzałem większość czasu w towarzystwie garncarki Losike,
przesiadując przy niej, kiedy pracowała w swojej zagrodzie. Lokelatom,
szef robotników drogowych, był jej mężem, ale rzadko widywało .się ich
razem, chyba że przyszedł po wodę. Staruszka z sąsiedniej zagrody, Nan-
goli, często przesiadywała w domu i Losike mówiła, że wraz ze swoim
mężem Amuarkuarem stanowią dziwną parę. Podobno pomagają sobie
nawzajem zdobywać żywność i wodę, a potem przynoszą je do domu,
żeby wspólnie gotować i jeść. Amuarkuar, sama skóra i kości, jeszcze
bardziej wychudły niż Nangoli, był jednak dość żywy i nadal zwinnie
chodził po wzgórzach. Dotychczas nie wiem, do jakiego stopnia cierpieli
wtedy głód, gdyż młodzi w większości wyglądali na całkiem dobrze
odżywionych, a ci nieliczni wychudli starzy ludzie, jakich widziałem, byli
mimo wszystko zdrowi i pełni energii. Ale z moich mozolnie
opracowywanych drzew genealogicznych wynikało, że jest jeszcze spora
grupa ludzi starych, wciąż żyjących w wioskach, chociaż nikt ich nigdy
nie ogląda. Czarownik Lolim był - oprócz Amuarkuara i Nangoli -
jedynym starcem, którego wówczas widywałem. Zastanawiałem się, gdzie
oni wszyscy są i dlaczego dzieci, które mają pilnować pól, nigdy tego nie
robią, lecz znika j ą gdzieś na całe dnie, pokazując się w okolicach wiosek
dopiero pod wieczór. Potem umarła żona Atuma.
Atum nic mi o tym nie powiedział, podwoił tylko prośby o żywność i
lekarstwa, aż doszedłem do wniosku, że jeśli jego żona rzeczywiście jest
w tak ciężkim stanie, to powinienem zawieźć ją do szpitala w Kaabongu.
Atum odmówił stanowczo, twierdząc, że aż tak chora nie jest. Po pewnym
czasie, kiedy wciąż jeszcze nie miałem sposobności jej po-
68
znać, przysunął się do mnie szwagier Atuma, Lomongin, z oczami jak
paciorki, i spytał półgłosem, czy wiem o tym, że Atum sprzedaje
lekarstwa, które daję mu dla żony. Nie zdziwiło mnie to zbytnio, odparłem
tylko, że jego żona na tym cierpi.
- O nie - odpowiedział Lomongin, śmiejąc się serdecznie. - Ona nie żyje
już od tygodni. Atum pochował ją w swojej zagrodzie, żebyś się nie
dowiedział.
Nic dziwnego, że nie chciał, abym ją wziął do szpitala. Umarła była dla
niego znacznie więcej warta niż żywa.
Atum nie zdradził śladu zakłopotania, kiedy mu powiedziałem, że wiem o
śmierci jego żony. Odparł tylko, że zapomniał mi powiedzieć, po czym
zmienił temat. Jego miła, drobna, pomarszczona twarzyczka już nigdy
potem nie wydawała mi się równie miła, a chociaż łagodny głos się nie
zmienił, to jednak w moich uszach nie brzmiał już tak łagodnie.
Przebywałem w terenie dopiero od dwóch miesięcy i gdyby to było
możliwe, tobym wtedy wyjechał, ale droga powrotna została chwilowo
odcięta przez niedawne osuwisko. Wtedy też zacząłem dostrzegać rzeczy,
których dotąd nie chciałem chyba widzieć, bo z pewnością nie były
niczym nowym. Tylko kilku Ików, jak Lomeja i Kauar - wysoki, chudy
młodzieniec pracujący przy budowie mojego domu - pomagało mi uczyć
się języka. Inni rozumieli, co mówię, kiedy im to odpowiadało, a udawali,
że nie rozumieją, kiedy nie chcieli słuchać. Mieli też inny sposób: jeżeli
podchodziłem w trakcie rozmowy, zaczynali mówić w języku topota lub
didinga, żebym nie mógł ich zrozumieć ani uczestniczyć w dyskusji.
Miałem przebywać tu jeszcze przez półtora roku, toteż chcąc nie chcąc
musiałem w końcu przybrać również taką izolacjonistyczną postawę - co
nie było może zbyt przyjemne, ale w każdym razie znacznie ułatwiało
życie. Odczuwałem ulgę na myśl, że nie muszę się już przebijać przez
obojętny mur milczenia, i zacząłem nawet na swój sposób lubić
towarzystwo milczących Ików. Wciąż jeszcze nie rozumiałem ich
postępowania, ale wydawało mi się ono coraz mniej naganne. I im
bardziej je akceptowałem, tym rzadziej ludzie na mój widok wstawali i
odchodzili. Napotykałem często niewielkie grupki ludzi zebranych w
milczeniu na swoich di, czyli miejscach przeznaczonych do siedzenia,
które we wszystkich wioskach znajdowały się na szczycie lub występie
skalnym i z których roztaczał się wspaniały widok.
69
Myślałem z początku, że podobnie jak ja Ikowie po prostu siedzą i cieszą
się pięknym widokiem, ale potem zdałem sobie sprawę, że siedzą, bo nie
mają nic innego do roboty, i że w gruncie rzeczy cały czas bez wielkiej
nadziei wypatrują jakichś oznak śmierci. Widok sępa, kołującego choćby
nie wiem jak daleko, natychmiast podrywał ich na nogi i już po chwili
wszyscy pędzili, żeby wyrwać dla siebie co się da z rozkładającego się
ścierwa jakiegoś zwierzęcia4 Pewnego razu przez trzy dni siedziałem z
grupą Ików na di koło drzewa "deszczowego" Atuma i przez cały ten czas
nie padło ani jedno słowo. Ludzie po prostu w milczeniu przychodzili i w
milczeniu odchodzili każdy w swoją stronę.
Brygady robocze były bardziej ożywione, ale tylko przy pracy. Kiedy po
południu wracali do wiosek, popadali w ten sam nastrój co reszta
mieszkańców. Najbardziej rozmowny był Kauar, który nawet śpiewał przy
pracy, podobnie jak Lokelea, kiedy go poznałem. Śpiew ten, jak
poprzednio śpiew Lokelei, również przypominał lament, i Kauar
powiedział mi, że to pieśń głodu. Patrzyłem na niego i zastanawiałem się
nad jego słowami. Zawsze okazywał taką wesołość, a jeżeli nawet był
chudy, to przecież tak samo chudzi byli wszyscy inni Ikowie i sądziłem,
że taką mają budowę. Ale czasami, kiedy pracował na dachu domu,
widziałem jego sylwetkę na tle nieba. Genitalia wyglądały jak wielki, ale
bezużyteczny dodatek (Czy oni w ogóle mają jakieś życie płciowe? -
zacząłem się zastanawiać. Rzadko widywałem jakiekolwiek zaloty czy
choćby oznaki zainteresowania seksualnego.), żebra miał rzeczywiście
bardzo wystające, a ręce i nogi zbyt kościste. Raz się przewrócił, kiedy
skoczył z dachu. Myślałem, że się pośliznął, nie przyszło mi do głowy, że
upadł z wycieńczenia.
Kauar, który miał tylko jedno dziecko, zawsze chętnie się bawił z cudzymi
dziećmi, kiedy te wracały po południu ze swoich łupieskich wypraw.
Widziałem nawet, jak dawał im mięso, które kupił za zarobione pieniądze
i ususzył. Nie przypominam sobie, żebym podczas dwóch spędzonych tam
lat widział inne przykłady bezinteresownej dobroci. Lomeja, choć go
bardzo lubiłem, nie należał do ludzi dobrych. Przede wszystkim był
zawsze sam i nie miał komu okazywać dobroci - to samo dotyczy
właściwie wszystkich Ików; trudno nawet powiedzieć, żeby byli
niedobrzy. Kauar wszakże stanowił wyjątek. Ofiarowywał się chodzić do
Kaabon-
70
gu po pocztę dla mnie lub drobne sprawunki dla innych, mimo że droga w
jedną stronę zajmowała dwa dni, a z powrotem była tym uciążliwsza, że
trzeba się było wspinać pod górę. Zawsze wracał zadowolony z siebie i
pytał, czy odbył wyprawę prędzej niż poprzednim razem. Ostatnie
wzniesienie przebiegał pędem, lekko i - zdawało się – bez trudu, a w ręce
wysoko nad głową trzymał jak sztandar kij rozszczepiony na końcu, w
który wetknięte były listy. Potem siadał i kiedy czytałem listy obserwował
mnie, żeby z mojej miny odgadnąć, czy wiadomości są dobre. Kiedy
piliśmy razem herbatę, zawsze brał dokładnie tyle łyżeczek cukru i tyle
sucharów co ja - ani mniej, ani więcej. Suchary często zostawiał dla
dzieci, które wyrywały mu je z ręki i uciekały, śmiejąc się z niego, że taki
jest głupi.
Aż pewnego dnia Kauar poszedł do Kaabongu i nie wrócił. Znaleziono go
w dzień po spodziewanym powrocie na ostatnim szczycie szlaku, który
potem opadał w stronę Pirre. Był martwy i zupełnie już zimny. Teraz
dopiero widać było, jaki jest wychudzony - tak mi w każdym razie
powiedziano, bo ci, co go znaleźli, wzięli po prostu rzeczy, które niósł,
wepchnęli jego ciało w zarośla i odeszli.
- Po co było dźwigać go tutaj? Przecież już nie żył - powiedzieli, rozdając
to, co przynieśli.
Żona Kauara przyszła zobaczyć, czy nie uda się jej zdobyć czegoś dla
siebie, syn bawił się dalej z innymi dziećmi, nie przejmując się zupełnie
tym, co się stało, tylko matka siedziała bez ruchu patrząc przed siebie i kto
wie, o czym myślała. Wciąż jeszcze mam przed oczami jego szczerą,
śmiejącą się twarz, widzę, jak rozdaje dzieciom smakołyki, jak pociesza
płaczącego malca, jak obserwuje moją twarz podczas czytania listów,
które tak troskliwie mi przynosił. I wciąż myślę o tym, jak biegnie
stromym zboczem w górę, żeby pobić własny rekord, i jak w żałosnym
rozkwicie młodości pada martwy, bo zmógł go wreszcie głód.
Rozdział czwarty
WOJOWNICY ODKŁADAJĄ BROŃ
Przedłużający się pobyt pod świętym drzewem coraz bardziej tracił
dla mnie urok, był jednak pouczający. Zauważyłem, że po wodę
przychodzą tu jedynie najstarsi Iko-wie, i dowiedziałem się o istnieniu
innego wodopoju, w głębi Wąwozu Pirre, którego nie zwiedziłem jeszcze
do końca. Później odkryłem źródło zaledwie półtora kilometra powyżej
Pirre, które w istocie zasilało brudny wodopój pod świętym drzewem, ale
nikt z niego nie korzystał, ani Ikowie, ani Dodosowie, gdyż odwiedzały go
często lamparty. Chodziłem do źródła kilka razy i nigdy tam nikogo nie
spotkałem, mimo że woda była czysta i świeża. Nasz wodopój w Pirre
skurczył się do średnicy niecałych dwóch metrów, a woda opadła na metr
poniżej poziomu ziemi. Żeby napoić bydło, młodzi chłopcy stawali w tej
błotnistej sadzawce i tykwami wlewali wodę do prymitywnych koryt.
Ludzie, chcąc nabrać wody do picia, także musieli wchodzić do sadzawki
i najpierw ostrożnie odgarnąć z wierzchu brud i śmieci, a potem szybko
zaczerpnąć wody, nim napłyną męty. Woda miała mniej lub bardziej
jednolity brązowy kolor, bez zielonych i żółtych grudek.
Dodosowie ciskali w święte drzewo nawozem bydlęcym, toteż jego
potężny pień był do wysokości dwóch i pół metra oblepiony krowimi
plackami. Miało to chronić bydło przed rabusiami i sprowadzać deszcze.
Zwyczaj ten był jedynym przejawem obrządków rytualnych, jaki w tamtej
okolicy widziałem, przy czym Ikowie nigdy nie brali w nim udziału. Nie
dawał zresztą najlepszych rezultatów, bo Turkanie nadal kradli bydło, a
deszcz wciąż nie padał. Dodosowie zwrócili się wówczas do Lolima,
czarownika Ików. Lolim z trudem przykuśtykał skalistą ścieżką, w ręku
niósł sandały (uży-
72
wane tylko do zaklinania), a zgarbione starcze plecy okrywała mu skóra
pawiana. Uciął parę gałązek jakiegoś pnącza i poprzywiązywał je do
drzew w poprzek szlaku. Szlak wiódł z doliny Czakolotam i Lolim
zapewnił, że to zatrzyma Turkanów. Pobrał zapłatę za swoją działalność,
Atum zaś wziął pieniądze za udostępnienie drzewa "deszczowego", pod
którym Dodosowie złożyli ofiary z żywności i mleka. Wszystko to zostało
oczywiście zjedzone natychmiast po ich odejściu, a Ikowie, w wyjątkowo
dobrych humorach, powiedzieli mi, że Dodosowie wierzą, iż ludzie gór
mają nadprzyrodzone zdolności i znają sposoby na wszystko: od zranionej
nogi po skradzione bydło i suszę.
Wkrótce po tym jak Lolim zastosował na szlaku Czakolotam swój sposób
na Turkanów, Dodosowie pewnego pięknego dnia zabrali się i uciekli.
Nazajutrz przy wodopoju jak zwykle pojono bydło, tyle że stado znacznie
się powiększyło, a przy nim zauważyłem też kilka wielbłądów. Pasterze
byli wyżsi, smuklejsi od Dodosów i zgrabniej się poruszali. Głowy
zdobiły im barwne gliniane koki, które podkreślały regularne, rzeźbione
rysy twarzy. Większość miała na przegubie ręki nóż o ostrzu szerokości
pięciu centymetrów, a niektórzy nosili noże także i na palcach, jak
pierścionki. Mieli dzidy i noże zatknięte za pas; kilkunastu z nich
milczącym kołem otaczało samochód.
Sposób Lolima na Turkanów był oczywiście dla ich szpiegów wskazówką,
że w pobliżu znajduje się stado bydła war- -te zachodu, a jak się później
dowiedziałem, Atum swoją drogą zawiadomił ich, że nadeszła
odpowiednia chwila. Przybyli więc gromadnie i oświadczyli mi w języku
suahili, że zamierzają zostać tak długo, jak długo będzie trwała susza.
Spytali przede wszystkim, czy mam w samochodzie broń. Odparłem, że
nie mam, i otworzyłem drzwiczki, żeby mogli sami się przekonać, ale
kiwnęli tylko głowami i powiedzieli, że tak też im mówiono. Skoro nie
mam broni ani bydła - stwierdzili z całą powagą - nie warto mnie zabijać.
Może chciałbym trochę mleka i krwi? Poczęstunek - to było dla mnie coś
zupełnie nowego, przystałem więc na mleko i odtąd co dzień rano
przynosili mi je w darze, o nic w zamian nie prosząc. Już po kilku słowach
zamienionych z ich zezowatym, znającym suahili tłumaczem imieniem
Athuroi, z wargą przebitą pokaźnym kółkiem z kości słoniowej, po raz
pierwszy od dłuższego czasu poczułem się dobrze i swo-
73
bodnie. Wszyscy z ogromnym zainteresowaniem wypytywali mnie za
pośrednictwem Athuroi o moją pracę i z początku nie bardzo mi wierzyli.
Dopiero kiedy usłyszeli, jak rozmawiam z Ikami w języku iketot,
przekonali się, że mówię prawdę. Potrząsali głowami, śmiali się i
twierdzili, że nauczą mnie mówić tak jak oni, Turkanie, prawdziwym
językiem. Bałem się, że jeśli się wybiorę na posterunek policji,, mogą to
uznać za dowód wrogiego nastawienia albo też na nowo zaczną
podejrzewać, że w istocie rzeczy jestem jakimś urzędnikiem rządowym.
Ale mimo że nie słyszałem strzelaniny, nękała mnie obawa, czy nie stało
się coś złego, toteż poczułem ulgę, kiedy policjanci przyszli o zmroku
dowiedzieć się, czy u mnie wszystko jest w porządku. Powiedzieli, że
Turkanie przybyli w nocy z zamiarem pozostania tu tak długo, jak to
będzie konieczne, i że nie chcą z nikim walczyć, a nawet przez czas
swojego pobytu obiecują nie kraść bydła. Wobec znacznej przewagi
liczebnej Turkanów policjanci, zgodnie z rozsądkiem, pozwolili im zostać.
Spytałem, co na to rząd, ale odrzekli, że ich radio nadawczo-odbiorcze nie
działa. Turkanie powiedzieli mi później, że to oni uszkodzili radio. Tak
czy owak rząd dowiedział się o całej sprawie dopiero wtedy, kiedy
inwazja stała się faktem. W Pirre i Kidepo było już wówczas kilkuset
Turkanów i blisko dwadzieścia-tysięcy sztuk bydła pasło się zuchwale na
terenach . Parku Narodowego.
Turkanie dotrzymali słowa: nie niepokoili nikogo i nie dokonywali
grabieży. W północnej Kenii, mówili, zabrakło wody i paszy, ludzie i
zwierzęta umierają, przybyli więc tutaj doliną Czakolotam wiedząc, że w
Kidepo znajdą jedno i drugie, choć i tutaj jest już bardzo sucho. Kiedy
rząd dowiedział się wreszcie o inwazji, zareagował bardzo rozumnie.
Przysłano weterynarza, żeby zbadał bydło i zorganizował szczepienia, a
strażnik zwierzyny prosił Turkanów, aby trzymali się poza obrębem
Parku. Niemniej w całym Parku widać było spirale dymu tam, gdzie
Turkanie rozbili obozy i wypasali bydło, okazując najwyższą pogardę dla
niedorzecznych przepisów, które chronią zwierzynę, podczas gdy ludzie
umierają z głodu. Ikowie też się temu dziwili, tak samo zresztą bez śladu
oburzenia. Wspominali, jak rząd zabronił im polować w Parku i kazał
uprawiać ziemię, a kiedy pola na zboczach okazały się zupełnie jałowe i
przenieśli
74
się na stoki doliny, powiedziano im, że te tereny przeznaczone są dla
zwierząt.
Gdy jednak Ikowie niewiele albo zgoła nic nie mogli na to poradzić poza
uprawianiem nielegalnych łowów, Turka-nie byli sprawni i gotowi do
walki, a w dodatku wiedzieli, jak powszechny budzą postrach. Postrach
zresztą uzasadniony, bo kiedy poznaliśmy się bliżej i odwiedzałem ich
obozowiska w Kidepo, pokazywali mi często wiszące na drzewach lub
ukryte w krzakach długie, wydrążone pnie, które z początku brałem za ule
robione przez Ików. Zawierały one karabiny i amunicję, a nie miałem
wątpliwości, że gdyby rząd Ugandy zechciał usunąć ich przemocą,
Turkanie stawiliby zbrojny opór. Prosili mnie, żebym napisał list tej treści
do władz lokalnych w Kaabongu, ale na razie panowała cisza i spokój i
nikt nie kazał im się wynosić. Udawano, że ich tu po prostu nie ma.
Zarówno Ikowie, jak i ja sam byliśmy zachwyceni takim obrotem sprawy,
jako że czerpaliśmy z tego stanu wiele korzyści. Między siedmioma
wioskami Ików a obozami Turkanów trwały nie kończące się wędrówki, a
na polach nagle zapanowała ożywiona działalność i rozkwitła produkcja
węgla drzewnego. Turkanki mozolnie wspinały się na wzgórza przynosząc
Ikom w darze mleko i krew, a w bomie Lomei było coraz więcej kóz.
Rzadziej narzekano teraz na głód, praca przy budowie domu i wyrównaniu
drogi zaczęła błyskawicznie posuwać się naprzód, toteż mogłem wreszcie
spróbować dotrzeć pod swój dom świeżo utorowanym szlakiem.
Mimo całej sympatii, jaką żywiłem do Turkanów, cieszyłem się, że
opuszczam wodopój. Stał się on jeszcze brudniejszy, muchy ustawicznie
oblepiały drzwi samochodu, zapach był nie do zniesienia nawet dla
antropologa, a pojenie bydła stało się procesem niemal ciągłym: zaczynało
się o trzeciej rano i trwało aż do północy, z krótką przerwą w południe.
Poza tym w wioskach działy się rzeczy bardziej interesujące, a mój dom
był już gotowy, otoczony solidnym, gęstym ogrodzeniem. W środku
oddzielona została specjalna borna z bramą wjazdową dla samochodu.
Landrover przejechał trasę, chociaż tu i ówdzie trzeba go było popychać, a
dwa razy o mało się nie przewrócił, tam gdzie droga przechylała się dość
stromo w bok. Kiedy wspiąłem się na ostatnie wzniesienie przy wiosce
Kauara i zjechałem na dół do czekającej na mnie borny, poczułem, że
teraz już wszystko
75
pójdzie gładko. Wjechałem do środka, a robotnicy zamknęli za mną bramę
zakrywając ją ciernistymi gałęziami, przez co stała się nie do zdobycia jak
całe ogrodzenie. Odcinało mi ono oczywiście widok na dolinę, ale
jednocześnie odcinało mnie też od widoku Ików, a chociaż miałem badać
ich życie i spędziłem tu dopiero niecałe trzy miesiące, uczucie, że jestem
wreszcie sam, sprawiło mi dużą przyjemność.
Naturalnie Atum już tu był, usłużny i przymilny, z czapką w ręku i laską
pod pachą. Nie wpuścił jednak innych Ików, bo - jak wyjaśnił - ten dom
jest przecież tylko nasz xi niczyj więcej. Przyrzekł, że później przyłączy
się go do wioski, rozszerzając zewnętrzne ogrodzenie, ale na szczęście
nigdy do tego nie doszło. Dzieliło mnie od wioski zaledwie pięć metrów i
uważałem, że to wystarczająco blisko. Turkanie też tu byli, ale na
zewnątrz - po prostu chcieli mnie powitać w moim nowym domu. Nie
zdradzali zbytniej ciekawości ani zainteresowania. Ikowie natomiast
swoimi drobnymi rączkami ustawicznie robili szpary w ogrodzeniu, żeby
móc podglądać, co robię, co gotuję i co jem. Ciągły trzask łamanych
gałązek, kiedy podglądacze zabierali się do dzieła, tak mi działał na
nerwy, że przestałem w ogóle robić cokolwiek na powietrzu i znów
zamykałem się w samochodzie, żeby gotować i jeść. Ale tutaj na wzgórzu
wiały orzeźwiające wietrzyki, a do tego miałem ów wspaniały widok na
Kidepo, który mogłem podziwiać wyszedłszy za ogrodzenie albo nawet
patrząc przez jedną z dziur zostawionych przez ciekawskich. Wieczorem
słońce zachodziło za Morungole i zapadał chłodny zmierzch nasycony
ciszą i spokojem. Myślałem, że chyba się starzeję i zaczynam robić się
zrzędą, skoro Ikowie tak mnie przez cały dzień drażnią. Mimo jednak
złego humoru, który przejawiał się coraz wyraźniej, w miarę jak rósł mój
zasób przekleństw i obraźliwych gestów, Ikowie nadal pozdrawiali mnie
serdecznie, o ile w ogóle mnie pozdrawiali, i wciąż nazywali ikebamem.
Szybko odkryłem przyczynę ożywionej działalności Ików i przeznaczenie
węgla drzewnego, gdyż siedem wiosek zamieniło się w miniaturowe
Detroit, z unoszącymi się kłębami dymu i brzękiem metalu o metal.
Oznajmiało to światu, że Ikowie w pocie czoła uzupełniają luki w
uzbrojeniu Turkanów, robiąc nowe dzidy i noże na miejsce utraconych w
potyczkach albo skonfiskowanych przez rząd. Dzieci Ików miały nowe
zajęcie: pomagały Turkanom wypasać kozy na
76
zboczach gór, a jednocześnie same żywiły sie^ kozim mlekiem, ssąc je
prosto z wymienia. Młodzi chłopcy i mężczyźni zaczęli nawet ubierać się
jak Turkanie, zszywając wokół nóg skórzane nagolenniki, a kilku
próbowało też robić sobie na głowie gliniane koki. Ikowie zawsze
twierdzili, że ze wszystkich pasterzy najbardziej lubią Turkanów, i
rzeczywiście byli z nimi znacznie silniej związani niż z Dodosami i to na
zasadzie rodzinnej. Kiedy spotykali się z Dodosami, była to sprawa czysto
indywidualna, jeden Ik załatwiał sprawę z jednym Dodosem, przy czym
często mogli nie znać się nawet z imienia. Z Turkanami sprawa
przedstawiała się zupełnie inaczej. Nie znani przedtem członkowie ich
plemienia przybywający z Kenii byli od razu witani jak starzy przyjaciele
i natychmiast wiązali się z jakąś wybraną przez siebie, "swoją" rodziną
Ików. Ale mimo to nigdy nie wchodzili na ogrodzony teren wioski, nie
mówiąc już o zagrodach poszczególnych rodzin.
Powiedziałem im, że byłem w Nawedo i widziałem tam specjalną zagrodę
przeznaczoną do "trzymania Turkanów", na co roześmieli się i
powiedzieli, że to prawda, bo często chronią się tam po grabieżach albo w
trakcie wypraw handlowych, kiedy kupują miód i tytoń uprawiany
głównie przez tamtejszych Ików. O grabieżach i rabunku mówili
swobodnie, dodając, że nie sprawiają im one szczególnej przyjemności, a
już na pewno nikt nie chce zabijać i sam ginąć, ale nie mają innego
wyjścia, kiedy pada im bydło. Ludzie po-zbawieni regularnego
pożywienia, to znaczy krwi i mleka, słabną i umierają. Powstaje błędne
koło, bo jeżeli utoczy się bydłu za dużo krwi, ono też słabnie. Teraz nastał
taki właśnie ciężki okres, ponieważ w Kenii panuje okrutna susza,
podobnie jak w północnej Ugandzie, a kraina Turkanów jest bardziej
nawet spalona i wysuszona niż Karamod-ża. Powiedzieli mi, że dalej na
południe inni Turkanie toczą teraz walki z Dodosami, aby uzupełnić
malejące stada, i że jest wielu zabitych.
- Ale gdybyśmy nie toczyli walk, żeby zdobyć bydło, i tak byśmy
poumierali - powiedział Athuroi i wzruszeniem ramion zbył tę smutną
konieczność.
Wieczorami siadywałem pod drzewem na występie skalnym powyżej di
Atuma i słuchałem pasterzy, gdy ci pędzili stada z doliny i zboczy
górskich. Pasterze śpiewali - sobie czy zwierzętom, nie wiem, może na
jedno wychodziło -
77
a ich śpiew, w przeciwieństwie do posępnych pieśni głodu Lokelei i
biednego Kauara, był pełen liryzmu i zadowolenia z życia. W ciągu dnia
często widywałem starszych Turkanów. leżących pod drzewem z rękami
pod głową i słuchających z uznaniem, jak ktoś z młodych śpiewa o
umiłowaniu świata. Był to zupełnie inny świat, w którym dla Ików jakby
nie było miejsca. A jednak żyli tu, w swoich górskich wioskach, wciąż coś
knując i planując, narzekając na głód nawet wtedy, kiedy opychali się
żywnością, którą przynieśli ze sobą Turkanie. Nigdy też nie odpoczywali.
Nawet kiedy leżeli, ich oczy śmigały ustawicznie to w jedną, to w drugą
stronę, wypatrując jakiegoś znaku, który wskaże im, gdzie jest żywność -
choćby tak byli najedzeni, że nie mogli się ruszyć z miejsca.
Postanowiłem odnaleźć trzecią grupę Ików, która - jak się przypadkiem
dowiedziałem - mieszkała przy szlaku wiodącym do Kamionu, zaledwie o
kilka godzin piechotą. Pytałem oczywiście, czy są jeszcze jakieś inne
wioski Ików, wszyscy jednak zgodnie twierdzili, że nie ma. Nie wiem, czy
myśliwy Lomeja, który był mi życzliwszy od innych, zapomniał, że
rozumiem iketot, jeżeli nie mówi się za szybko, czy też zrobił to z
rozmysłem, ale w każdym razie powiedział przy mnie, że wybiera się do
Naputiro, aby zobaczyć, co tam słychać. Wywołało to ukradkowe
spojrzenia i szepty, potem wszyscy zaczęli mówić w języku topota i - jak
mogłem się domyślić - łajali Lome-ję za to, iż wyjawił coś, co chcieli
utrzymać przede mną w tajemnicy.
Dotarłem tam dopiero po kilku nieudanych próbach. Za pierwszym razem
Atum po prostu się nie stawił, a nie mogłem znaleźć nikogo, kto by mi
służył za przewodnika. Atum, jak się potem tłumaczył, dostał pilną
wiadomość, że stado pawianów niszczy mu zbiory na polu po drugiej
stronie Me-raniang, majaczącej nad nami wielkiej góry. Następnym
razem, już w drodze, spotkaliśmy chłopców z całą pewnością wysłanych
naprzód przez Atuma, którzy jednak rzekomo szli z Naputiro. Powiedzieli,
że nikogo tam w tej chwili nie ma, nie warto więc iść. Za trzecim razem
sam odwołałem wyprawę, chcąc pewno pokazać, że i ja potrafię mieć
humory. Tak czy owak, za czwartym razem wyruszyłem wreszcie bez
przeszkód z Atumem i jego zięciem Lodżierim.
Po wejściu na Meraniang i zejściu do Kidepo wiedziałem już, jak
uciążliwa może być tutaj droga, sądziłem jed-
78
nak, że marsz po stosunkowo równym terenie, bez większych wzniesień,
okaże się łatwiejszy. Nadzieje moje były płonne. Atum i Lodżieri, gdyby
chcieli, mogliby bez trudu zostawić mnie daleko w tyle. Atum, który szedł
pierwszy rozgarniając laską wysoką trawę i cierniste zarośla, gardził
wydeptanymi ścieżkami, biegnącymi, jak mi się zdawało, w tym samym
kierunku, i szedł na przełaj nie troszcząc się o przeszkody. Kilka razy
wypłoszył nam spod nóg żmije. Lodżieri, z dzidą w pogotowiu, zamykał
pochód. Widziałem już łka ze zniekształconą twarzą, bo kopnęła go w
szczękę antylopa, na którą nawet nie polował, lecz natknął się
przypadkiem, kiedy spała. Zdawałem więc sobie sprawę, że niebezpieczne
są nie tylko lamparty i trafiające się tu czasami lwy. Nie wiedziałem
jednak, że już sam krajobraz kryć może w sobie niebezpieczeństwo, a
równy na pozór teren wcale taki nie jest. Cel oddalony zaledwie o sto
metrów okazuje się nagle oddzielony od nas głąbokim wąwozem lub
nawet dwoma, o niemal pionowych ścianach. W rzeczy samej, nie
trafiając na taką przeszkodę, można było przejść najwyżej właśnie owe sto
metrów. Niekiedy nawet Atum i Lodżieri musieli się zsuwać, chociaż
zwykle skakali zręcznie z miejsca na miejsce, a kępki traw wskazywały im
stosunkowo pewny grunt. Ja skakałem bardzo nieudolnie, uznałem tedy,
że najbezpieczniej jest zjeżdżać na siedzeniu, jak to robiłem w trudnych
momentach podczas jazdy na nartach. W trakcie zjeżdżania nie mogło być
mowy o tym, żeby zatrzymać się albo zwolnić tempo, a raz, kiedy
usiłowałem przystanąć i wstać, o mało nie potoczyłem się w dół na łeb na
szyję. Atum i Lodżieri schodzili ramię w ramię, żeby nie dostać
kamieniem strąconym przez tego, co idzie z tyłu, ale każdego i tak mógł
uderzyć kamień potrącony własną nogą. Droga pod górę była łatwiejsza i
bezpieczniejsza, ale równie wyczerpująca - dotarcie do Naputiro zajęło mi
za pierwszym razem cztery godziny. Naputiro to nazwa doliny i potoku
górskiego, który czasem spada tu kaskadą. Podobnie jak Czakolotam,
dolina prowadzi z Ugandy do krainy Turkanów w Kenii i również stanowi
jeden z nielicznych szlaków, którym można dość łatwo przejść z jednego
kraju do drugiego, dlatego też jest często uczęszczana przez grabieżców
bydła, Turkanów i Dodosów. Od razu zrozumiałem, dlaczego dwie wioski
Ików leża na przeciwległych graniach po obu stronach wejścia do doliny,
trzy grupy wiosek Ików
79
miały pod swoim nadzorem wszystkie dostępne przejścia graniczne, nawet
te, przez które przechodzili sami grabieżcy bez bydła. Tutaj każda wioska
również miała w pobliżu swoje di z rozległym widokiem. Same wsie
przypominały niezdobyte fortece, zbudowane były na stromych, trudno
dostępnych skałach, a kiedy wspiąłem się na położony wyżej szczyt,
ujrzałem znajomy już obraz: zarys wioski odpowiadający zarysowi skały i
wnętrze podzielone na poszczególne zagrody, równie gorliwie
ufortyfikowane. Naszkicowałem szybko w notatniku plan wiosek, po
czym ruszyłem zawrzeć znajomość z ich mieszkańcami, którzy -
dostrzegłem to ze szczytu - byli w domu.
Zanim jednak zszedłem na dół, położona dalej wioska była już pusta i nikt
nie dał się namówić, żeby mnie tam zaprowadzić. Atum po zwykłych w
takich razach przeprosinach i tłumaczeniach przedstawił mnie tak
zwanemu "wodzowi" pierwszej wioski, który również nazywał się
Lodżieri. Ów Lodżieri powitał mnie zdawkowo słowami: "Ida piadżi
brindżi lotop" - wszystko jednym tchem - i po otrzymaniu tytoniu wycofał
się tyłem do współplemieńców, żeby nie widzieli, ile mu dałem. Większą
część tytoniu zawinął w oberwaną połę koszuli i wsunął w szorty, po
czym odwrócił się, rozdzielił resztę, mówiąc, że obowiązkiem wodza jest
rozdać wszystko między swoich ludzi, nic nie zatrzymując dla siebie, i na
dowód pokazał mi puste ręce. Kto inny w takiej sytuacji dokazywałby
zapewne cudów zręczności, żeby sprawić wrażenie, iż dzieli się
wszystkim, co ma, ale nie Ikowie - w ich pojęciu byłoby to nieuczciwe, a
do tego zbędne. Chociaż ciągle respektują tę dziwną, staroświecką zasadę,
że należy się dzielić z bliźnimi, to jednak dobro indywidualne stawiają na
pierwszym miejscu i niemalże wymagają, aby każdy chwytał, ile się da,
nie ujawniając tego przed innymi. Lodżieri, gdyby chciał, mógłby
zatrzymać wszystko dla siebie, ale byłoby to posunięcie niepolityczne,
wobec tego wziął sobie ukradkiem tyle, ile uznał za stosowne, jawnie zaś
podtrzymał dawny zwyczaj, wielkopańskim gestem pozbywając się reszty.
Czego inni nie widzieli, to do nich nie należało. Zaczynałem rozumieć,
dlaczego Ikowie nie odwiedzają się w swoich zagrodach i dlaczego
odcinają się w nich od sąsiadów bardziej jeszcze niż cała wioska od reszty
świata. Te fortece mają ich chronić nie przed wrogiem z zewnątrz, ale
przed sobą nawzajem.
80
Wódz, który na znak swojej godności nosił ubranie, zdobył przywództwo
kierując Ikami pracującymi dla rządu przy konserwacji traktu z Kaabongu
do Pirre, teraz już opuszczonego. Był jednym z niewielu Ików, którzy
interesowali się światem, starał się nawet nauczyć języka angielskiego, za
co powszechnie go wyśmiewano. Pozostał jednak do szpiku kości Ikiem:
uparcie wzbraniał się zaprowadzić mnie choćby w pobliże wioski po
drugiej stronie doliny i udawał, że nie wie, gdzie kto z jego ludzi mieszka,
ale z własnej woli pokazał mi grupę kowali ukrytą za niewielkim
wzniesieniem i zajętą wykuwaniem dzid i noży. Jestem pewien, że w
żadnej z wiosek nie było nic do ukrywania, odmawiał mi po prostu
dlatego, że o to prosiłem, i jak prawdziwie nieobliczalny Ik wynagrodził
mi to, pokazując coś, o czym w ogóle nie wiedziałem i o co w rezultacie
nie mogłem prosić, a co w gruncie rzeczy było znacznie bardziej warte
obejrzenia.
Spytałem, czy robią tę broń dla Turkanów. Odpowiedź była zaskakująca:
- O nie, to wasze wioski robią dzidy dla Turkanów, my robimy je dla
Dodosów.
Atum skinieniem głowy potwierdził jego słowa i wytłumaczył, że
Dodosom potrzeba broni bardziej niż Turka-nom, bo rząd zabronił im
nosić dzidy i skonfiskował wszystkie, jakie dało się znaleźć. Jak tedy,
zdaniem rządu, Dodo-sowie mieli bronić bydła przed lwami i lampartami,
tego nie wiem, ale wszelka władza kolonialna wychodziła z błędnego
założenia, że dzidy służą przede wszystkim do napadów grabieżczych i
morderczych walk. Lodżieri dodał, że teraz broni potrzeba bardziej niż
kiedykolwiek, bo bydło pada zarówno Dodosom, jak i Turkanom, będzie
więc dużo grabieży. Z jego zadowolonej miny wywnioskowałem, że dla
Ików oznacza to dużo dobrego jedzenia.
W Moroto dawano mi do zrozumienia, że Ikowie bawią się w politykę,
robią intrygi i częstokroć wywołują starcia między poszczególnymi
grupami plemion pasterskich, na dobitkę zaś nie potrafią należycie
uprawiać roli, w związku z czym muszą zajmować się kłusownictwem.
Proszono mnie też, żebym się zorientował, czy nie można by ich nakłonić
do przeniesienia się na inne tereny, gdzie by mogli prowadzić gospodarkę
rolną z większym powodzeniem i gdzie nie wpadaliby ustawicznie w
tarapaty, nastawiając jednego
81
sąsiada przeciw drugiemu. Pojechałem później z trzema Ikami: zobaczyć
teren proponowany przez rząd: niewielkie pasmo górskie leżące w
południowo-zachodnim krańcu Kidepo, zwane Lomedż. Ikowie chętnie
zgodzili się pojechać i rzucić okiem na tamtą okolicę, ale w miarę jak
oddalaliśmy się od. Pirre, czuli się coraz bardziej nieszczęśliwi.
Jechaliśmy na południe od Morungole po otwartej, płaskiej, porośniętej
trawą przestrzeni. Było gorąco i duszno, sam również zaczynałem
żałować, że udaliśmy się na tę wyprawę. Wreszcie ujrzeliśmy Lomedż -
ziemię obiecaną. ByŁ> to brzydkie, nędzne wzgórze, niepozorne i pod
każdym względem mało pociągające. Niemniej podjechaliśmy jak
najbliżej, a dalej szliśmy już pieszo. Kamienisty grunt nadawał się pod
uprawę równie mało, a może nawet mniej niż ziemia w Pirre. Obecne
miejsce zamieszkania Ików zasłaniał szczyt góry Morungole, a jej
podgórze po drugiej stronie doliny Taan odcinało widok na Kidepo i
Zulię, które można było zobaczyć tylko.z samego szczytu Lomedż.
Wyschnięte koryto rzeki biegło w dół Lokimait, na północny zachód, a
dalej do Parku Narodowego, i chociaż widać tam było pasącą się
zwierzynę, Ikowie wiedzieli, że to owoc zakazany. Nie chcieli wejść na
szczyt góry Lomedż, wyjaśniali niezbyt zrozumiale, że tego im też nie
wolno. Wrócili do samochodu i - kiedy przyszedłem dwie godziny później
- czekali już, pragnąc jak najprędzej odjechać. Bardzo źle się czuli na tym
nisko położonym, płaskim terenie i wyglądali jak ludzie ciężko chorzy.
Oświadczyli, że nie ma tu na co patrzeć, co - jak podejrzewam - miało
znaczyć,, że nie ma tu czego wypatrywać. Nie rozumiałem, czemu zbocze
Lomedż miałoby jako miejsce zamieszkania być lepsze: od Pirre - było
stąd wprawdzie dalej do granicy z Kenią i Sudanem, co usunęłoby Ików
do pewnego stopnia z areny polityki międzynarodowej, ale z drugiej
strony znaleźliby się bliżej Dodosów i Karamodżongów, no i łatwiej by im
przychodziło uprawianie kłusownictwa.
Dalej na zachód ciągnął się od północy łańcuch gór Niangea. Na dalszym
ich krańcu mieszkało plemię Niangea, a na bliższym, nie opodal Parku
Narodowego, plemię Na-pore. Obydwa te plemiona Ikowie nazywali
kwarikik, co oznacza "ludzie gór", obydwa też mówiły językiem
zbliżonym do języka Ików. Ale zarówno Niangea, jak i Napore
82
zajęli się rolnictwem, zwłaszcza plemię Napore, i to ze znacznym
powodzeniem. Rząd stawiał ich za przykład tego, co można zrobić z
myśliwymi, przykład, który Ikowie powinni naśladować. Argument nie
był zbyt przekonywający głównie dlatego, że na plemionach Niangea i
Napore nikt nic na siłę nie wymuszał, zaczęli uprawiać rolę z własnej
woli, stopniowo, przy tym w korzystnych warunkach. Niangea wciąż
jeszcze polowali, Napore - mający bardzo żyzną glebę - mogli już
polowania zaprzestać.
Wsie ich były duże, otwarte, bez żadnych ogrodzeń, domy zaś schludne i
trwałe, w przeciwieństwie do chat Ików, tftóre wyglądały, jak gdyby
stawiano je naprędce i byłe jak. Dachy, wsparte na okorowanych palach
ustawionych kołem wokół domów, nie dotykały ścian. Umożliwiało to
przepływ powietrza i oświetlenie przestronnych wnętrz, a jednocześnie
na dach nie mogły się dostać termity, gdy tymczasem dachy Ików aż się
ruszały od wszelkiego rodzaju insektów, nie tylko termitów. Słowem,
plemiona te pędziły teraz prawdziwie osiadły tryb życia i korzystały z jego
udogodnień. Widziałem tu szkoły i sklepy, pola zaś na zboczach zieleniły
się i kwitły, mimo że ciągnąca się u stóp góry Ka-ramodża była sucha i
jałowa. Wielu członków plemion Niangea i Napore utrzymywało
stosunki z Dodosami, których kilku znanych mi już z Pirre spotkałem tu
przypadkiem. Nie było w tym nic dziwnego, gdyż przemierzają oni ze
stadami wielkie przestrzenie, ale widząc jednego z nich, imieniem Lemu,
którego dobrze znałem, spytałem żartobliwie, jakie oszukaństwo knuje tu
z Napore. Lemu nie uznał moich słów za żart, lecz odparł z wyrzutem, że
podobnie jak wszyscy urzędnicy państwowi stale muszę podejrzewać Do-
dosów o jakieś oszustwa. Powiedział, że rodzina Napore, którą tu
odwiedza, była zaprzyjaźniona z jego rodziną jeszcze za życia jego ojca i
dziadka i że dostarcza jej po prostu mleka, krwi i kóz. W dawnych czasach
Napore daliby mu w zamian dziczyznę, miód i tytoń. Teraz dają
kukurydzę, proso i sorgo.
Ramiona Lemu pokryte były rzędami blizn pozostałych po nacięciach,
którymi oznacza się liczbę zabitych ludzi i które są niezbędnym
warunkiem wstępnym do zawarcia małżeństwa. Lemu mógł rzeczywiście
sprawiać wrażenie człowieka dzikiego i okrutnego, gdy się patrzyło tylko
na rzędy
83
blizn, na silne, dumnie obnażone ciało okryte jedynie powiewającą na
wietrze peleryną i na sznur paciorków z kości słoniowej. W przekłutych
uszach widniały różnobarwne ziarenka, na czubku głowy nosił często pęk
włosia antylopy, ale uśmiech i oczy miał łagodne i życzliwe, jak wszyscy
jego współplemieńcy. Dzida służyła mu do obrony rodziny i stada; trudno
było wyobrazić sobie, żeby Lemu chciał kogoś skrzywdzić. Na pewno nie
życzył nic złego nikomu, nawet tym, których zabijał, lecz gdy musiał
wybierać między życiem Turkana a swoim lub może żony i dzieci,
dokonywał tego samego wyboru, jakiego dokonałaby większość z nas, i
nie starał się zasłaniać wzniosłymi frazesami, którymi my
usprawiedliwiamy zbrodnie ludobójstwa.
W Pirre Lemu zawsze przebywał w wiosce Lokelei; miał za żonę kobietę
z plemienia Ików, ale od chwili najazdu Tur- kanów w promieniu wielu
kilometrów nie widziało się ani jednego Dodosa, nawet Lemu. Teraz
okazało się, że u Napore Lemu również czuł się jak u siebie w domu, nie
miał tu jednak "żony" dla wzmocnienia węzłów przyjaźni.
Zaobserwowałem, że kobiety z plemienia Ików oferują siebie na żony
zupełnie tak, jak kupcy oferują towar, czyli mając na względzie pewne
określone korzyści, i na pewno nie chodzi tu o miłość. O ludziach z
plemion Napore i Niangea, a zresztą i z wielu innych, też można by
powiedzieć, że traktują kobiety jak towar, ale towar najcenniejszy, jaki
mają, nie zaś jak przedmiot handlu czy wymiany. Jeżeli kobieta z
plemienia Ików nosi pewien charakterystyczny naszyjnik, wiadomo, że
jest "żoną" Dodosa albo Turkana. Przypomniałem sobie, że w Naputiro
widziałem dziewczęta na wpół uduszone tymi naszyjnikami, a potem
przez całą drogę powrotną myślałem o Lemu i jego bliznach śmierci, o
naszyjnikach, kowalach i Naputiro.
Nadal nie wiedziałem, dlaczego Ikowie są przeciwni mojej wyprawie do
Naputiro, może po prostu dlatego, że chciałem tam pójść. Czułem jednak,
że jest coś, co starają się/ przede mną ukryć. Zacząłem żałować Turkanów,
którzy - jak mi się zdawało - traktowali Ików ze szczerą życzliwością, i
zastanawiałem się, czy oni wiedzą o tym, co się dzieje w Naputłro.
Sytuacja Turkanów stawała się coraz gorsza, toteż przybywali coraz
liczniej do Ugandy, prowadząc ze sobą bydło, częstokroć chore i głodne.
Rząd ugandyjski,
84
chcąc chronić Park Narodowy, a nade wszystko chcąc uniknąć zakłóceń
przy kampanii szczepienia bydła w całej Karamodży, musiał
przedsięwziąć jakieś kroki. Turkanie grzecznie wysłuchali, kiedy im
oznajmiono, że mają opuścić Ugandę, po czym rozeszli się po prostu i jak
gdyby nigdy nic nadal wypasali i poili bydło w Parku. Z całym
zuchwalstwem popędzili kozy i kilka sztuk rogacizny na targ do Kasile i
Kaabongu, a potem prosili, abym w ich imieniu poskarżył się zarządcy, że
nie zaoferowano im odpowiednich cen!
Wkrótce otrzymałem list powiadamiający mnie, że mam opuścić Pirre i
wrócić do Moroto, gdyż w razie starcia zbrojnego pobyt tutaj może się
okazać niebezpieczny. Jeżeli Turbanie się nie wyniosą, rząd wezwie do
pomocy wojsko. Zanosiło się na coś więcej niż zwykły konflikt lokalny,
bo właśnie w tym czasie obalono rząd i dokonano nieudanego zamachu na
kabakę, którego popierał rząd Kenii. Stosunki między Kenią a Ugandą
były bardzo napięte, toteż "inwazja Turkanów", acz wcale nie mająca
charakteru politycznego, mogła zostać przez którąś ze stron z łatwością
obrócona na ;swoją korzyść. Nad głowami przelatywały nam ustawicznie
helikoptery wiozące ważne osobistości - ku wielkiej uciesze Turkanów, za
którymi nadal się wstawiałem, jak tylko mogłem, prosząc, żeby
pozwolono im zostać, skoro zgadzają się na szczepienie bydła i
powstrzymują od napadów. Rzeczywiście nie zareagowali nawet na
dwukrotną prowokację ze strony Dodosów.
Kiedy dowiedziałem się o rychłym przybyciu wojska, poszedłem do
Kidepo wraz z Athuroim, który zwołał na naradę kilku członków
starszyzny turkańskiej. Siedzieliśmy przed jego zagrodą, na którą składał
się okrągły szałas z ciernistych krzewów pokryty skórami oraz duża
borna, i najmniej przez dwie godziny słuchałem, co mówią. Sam niewiele
miałem do powiedzenia, poza tym, że radzono mi wyjechać i ostrzegano,
że jeżeli nie pójdą za moim przykładem, sprawa może się dla nich źle
skończyć. Usiłowałem im wytłumaczyć, że swoimi kilkoma karabinami
niewiele zdziałają przeciw armatom i czołgom armii ugandyjskiej.
Wzruszali tylko ramionami i mówili, że jeśli wrócą do Kenii i tak czeka
ich śmierć, bo ani ludzie, ani bydło nie doczekają tam pory deszczowej,
kiedy to wzejdzie świeża trawa i
85
napełnią się wyschnięte wodopoje. Istotnie, ze szczytu Meraniang, -jak
kiedyś z Nawedo, widziałem krainę Turkanów. W ciągu tych dwóch czy
trzech miesięcy brunatne nieużytki zamieniły się w pustynię. Turkanie
wyśmiali samą myśl o pomocy głodującym.
- Może niektórzy z nas coś tam dostaną, jeżeli podejdą dość blisko do
Lodwar, ale czy bydłu też coś dadzą? Cieszyliby się, gdyby wyzdychało,
bo wtedy mogliby nas zmusić do uprawiania roli.
Mówili, że wiedzą już o ekspedycji karnej - ich przyjaciele z plemienia
Dzie koło Moroto donieśli im o ruchach wojska.
Jeżeli oddziały wkroczą do Kłdepo od południowego zachodu, będzie
dość czasu, żeby strzelać do nich z zasadzek. O tej porze roku jednostki
zmotoryzowane, jeżeli w ogóle mogą się poruszać na terenach Parku, to
tylko bardzo wolno. A gdyby przyjechali drogą od strony Pirre, to ludzie
już tam stoją na czatach i na wojsko runą przygotowane zawczasu głazy i
kamienie. Nic nie mogło ich przekonać, a prawdę mówiąc, trudno mi było
znaleźć argument, którym mógłbym podważyć ich stanowisko.
Podyktowali mi list, żebym go zawiózł do administracji w Moroto, po
czym odprowadzili do Pirre, zwyczajem Turkanów trzymając mnie za
ręce. Nazajutrz rano przyszli pożegnać się ze mną, ale opuścił ich zwykły
dobry humor i nie było słychać śmiechu. Zasalutowali mi dzidami i
kijami, a stojąca za nimi grupka policjantów w eleganckich biało-czarnych
mundurach podniosła ręce w smutnym pozdrowieniu.
Przez cały czas jazdy okropną drogą w dół myślałem o Turkanach, którzy
tam wysoko nade mną czekają, żeby podważyć ten czy ów głaz i spuścić z
góry lawinę kamieni. Myślałem o karabinach ukrytych w drzewach i
krzakach. I o tych serdecznych, przyjaznych, trzymających mnie za ręce,
uczciwych ludziach, którzy spytali tylko, czy mam broń, i uwierzyli mi na
słowo, że nie mam, którzy mówili, że ich dom jest moim domem, którzy
przynosili mi mleko, dawali Ikom żywność, a policjantom z troską i
uprzejmością składali codzienne dary z mleka i krwi. Myślałem 0 tym, jak
leżą w cieniu ciernistych drzew i słuchają pieśni pasterzy, pieśni miłości
do świata, na którym wprawdzie niełatwo jest żyć, ale który kochają bez
zastrzeżeń. Przez całe dwa lata nie widziałem u Turkanów aktu przemocy
ani
86
też zresztą u Dodosów czy Karamodżongów, choć wiem, że stosowano
przemoc, kiedy nie dało się tego uniknąć. Później, w połowie drogi
między Kaabongiem i Moroto, minąłem zmierzających na północ kilka
oddziałów wojska ze specjalnie przeszkolonymi ludźmi Obote na czele. A
w kieszeni miałem uprzejmy list moich przyjaciół, którzy prosili tylko o
to, żeby wolno im było korzystać z trawy i wody Kide-po na równi ze
zwierzętami.

Rozdział piąty
RODZINA i ŚMIERĆ
Oddałem list wraz ze swoim własnym raportem, bez większych nadziei,
aby pisma te odniosły jakiś skutek, i dowiedziałem się, że upłyną co
najmniej dwa tygodnie, zanim będę mógł wrócić, a co się stanie potem,
będzie zależało wyłącznie od Turkanów. Korzystając z przymusowego
wygnania, pojechałem do Kampali uzupełnić zapasy, ale zanim jeszcze
byłem gotów do powrotu, stał się cud i krytyczna sytuacja została
zażegnana. W północnej Kenii spadł deszcz, wodopoje napełniły się wodą
i Turkanie odeszli równie cicho i spokojnie, jak przyszli. Kiedy wróciłem
do Pirre, koło wodopoju było pusto, łajno na pniu świętego drzewa
wyschło, odpadło i tylko najbardziej wynędzniałe muchy raczyły
odwiedzać moje dawne obozowisko. Przykro mi się zrobiło na widok tej
pustki, niemniej jednak trzy tygodnie spędzone bez Ików wpłynęły na
znaczną poprawę mojego samopoczucia i całkiem już wesoło skręciłem w
prawo i zacząłem się piąć w górę wyrównanym w swoim czasie szlakiem
do najwyżej położonych wiosek.
Domyślałem się, że grabieże muszą się zdarzać teraz bardzo często, gdyż
wszystkie plemiona pasterskie: Turkanie, Dodosowie, Didingowie i
Topotowie (te dwa ostatnie w Sudanie) usiłują pewno uzupełnić swoje
stada kradnąc sobie nawzajem bydło. W gruncie rzeczy system był wcale
niezły - liczba zabitych była stosunkowo niska, większość grabieży
obywała się nawet bez rannych i bydło przechodziło z rąk do rąk w
regularnym niemal cyklu, dając korzyści wszystkim po kolei.
Najpoważniejszym chyba mankamentem systemu było to, że
uniemożliwiał planową walkę z zarazą. Chociaż Turkanie odeszli już z
Kidepo i ustały wędrówki z mlekiem i krwią w górę, a młodych dziewcząt
88
w dół, Ikowle nadal byli bardzo czynni. Kowale mieli pełne ręce roboty,
zwłaszcza na di Atuma i Lokelei, a w nocy ciągle ktoś przychodził i
odchodził, lecz nikt nie chciał mi zdradzić, co się dzieje. Lomeja był
wesoły jak zwykle, jego zaś borna powiększyła się i zawierała teraz sporo
bydła i kóz. Mówił, że trzyma je tu dla przyjaciół, nigdy jednak tych
przyjaciół nie widziałem i zdawało mi się, że właśnie w wiosce nr 3
panuje szczególnie ożywiony nocny ruch. Wyzbyłem się już depresji i
znów wzruszył mnie życzliwy uśmiech i łagodny głos Atuma. Widok z
jego di był równie zachwycający co zawsze i przez kilka dni
zapobiegałem sakramentalnym słowom "Brindżi lotop" dając tytoń, zanim
mnie o niego poproszono. Przywiozłem też żywność do rozdania i sporo
innych prezentów, a raczej łapówek. Ale z chwilą, kiedy wszystko
rozdałem, życie wróciło do normy i znów zaczęły się natrętne żądania,
podglądanie przez ogrodzenie, rozmowy w innym języku, żebym nie mógł
zrozumieć, o czym się mówi, a do tego doszło nowe zjawisko: śmiech,
przy czym - jak się można było zorientować ze spojrzeń rzucanych
ukradkiem lub całkiem jawnie w moją stronę - przedmiotem śmiechu bez
wątpienia była moja osoba. Domyślałem się, że ma to coś wspólnego z
interwencją, z jaką wystąpiłem w sprawie Turkanów. Atum, płacząc ze
śmiechu i ocierając łzy, usiłował mi to raz wytłumaczyć. Zapytał, czy po
pierwsze wiem, że Turkanie uważali mnie za urzędnika państwowego.
Odparłem, że wiem, co wzbudziło ogólny śmiech. A czy wiem, że kiedy
po raz pierwszy prowadzili mnie do swojego obozu, niektórzy z nich
chcieli mnie zabić? Wyraziłem co do tego wątpliwość, wywołując tym
nowy wybuch wesołości. Następnie Atum powiedział, że pomagałem
Turkanom, jak mogłem, stawałem w ich obronie i pisałem listy do rządu, i
co teraz z tego mam? Kiedy odpowiedziałem: "nic", wszyscy po prostu
zaczęli się tarzać ze śmiechu.
- Z tego się właśnie śmiejemy - rzekł Atum, a jego czyste błękitne oczy
iskrzyły się radością.
Teraz, kiedy zamieszkałem w moim nowym domu, mogłem w końcu
pracować bardziej wydajnie, zwłaszcza że odzyskałem nareszcie -
przynajmniej po części - zawodową bezstronność antropologa i zacząłem
nawet przyjmować ze spokojem tego rodzaju żarciki, a słysząc dobrze
znany trzask gałązek w ogrodzeniu, nie trząsłem się już ze zdenerwowa-
89
nia tylko rzucałem w odpowiednią stronę kamieniem. Przestało mnie też
nękać wiele innych spraw, którymi dotychczas się zadręczałem. Przedtem
rozpaczliwie szukałem czegoś, co obudziłoby we mnie jakieś cieplejsze
uczucie do tych trudnych ludzi, jakiejś ludzkiej, wspólnej nam cechy i po
sprowadzeniu się do swojego domu myślałem już, że ją znalazłem,
zauważyłem bowiem, że co rano kobiety i mężczyźni przez długi czas
siedzą na skraju urwiska' nad doliną Ki-depo i podziwiają piękno tej
rozległej krainy w pierwszych promieniach słońca wyłaniającego się
spoza góry Meraniang. Siadywałem przed ogrodzeniem i wraz z nimi
rozkoszowałem się widokiem, aż pewnego dnia odkryłem, że odbywają
oni jedynie toaletę poranną, a przy sposobności wypatrują jakiegoś
pożywienia. Potem zaczęły do mnie dolatywać niemiłe odory, ale nie
miałem odwagi nic na ten temat powiedzieć. Jednocześnie byłem w
kłopocie, bo oto tuż pod domem miałem wielką latrynę, sam zaś przez
zastarzałą pruderię wdrapywałem się blisko pół godziny na Meraniang w
poszukiwaniu upragnionej samotności, ale nawet tam Ikowie często gęsto
wychylali się znienacka zza skały z wesołym "Ida piadżi", zachwyceni, że
wprawili mnie w przykre zażenowanie.
Wypoczęty, po krótkim urlopie, traktowałem teraz to wszystko spokojniej
i gdy potykałem się schodząc stromą ścieżką, a Ikowie wybuchali
śmiechem, po czym natychmiast robili zatroskane miny i cmokali ze
współczuciem, nie zwracałem już na to wcale uwagi i tylko z podziwem
słuchałem tego ich cmokania, którego w żaden sposób nie potrafiłem
naśladować. Jeżeli chodzi o poranną toaletę, to po prostu ogłosiłem, że
teren wokół mojej posiadłości należy do mnie i nikomu nie wolno go
używać, sam zaś korzystałem z ich terenu. Rzeczywiście mogłem wtedy,
równie dobrze jak kiedy indziej, podziwiać widok, zwłaszcza że
wykopanie w tym gruncie porządnej latryny okazało się całkiem
niemożliwe. Nie przejmowałem się już tak bardzo ciągłymi żądaniami,
chyba że czułem się zmęczony, ale oczywiście Ikowie wiedzieli, jak
osiągnąć najlepsze rezultaty i właśnie wtedy naprzykrzali się bez końca -
byli podobni do wszechobecnych tutaj chmar natrętnych much.
Najbardziej chyba doskwierał mi śmiech i brak czegoś
niesprecyzowanego, co by może właśnie ten śmiech uniemożliwiło. Na
przykład, ludzie siedząc na di z pełnym napięcia ocze-
90
kiwaniem obserwowali dziecko czołgające się w kierunku ogniska, a
potem, kiedy już włożyło chudą rączkę w ogień wybuchali głośnym i
wesołym śmiechem. Były to nieliczne wypadki, kiedy dawała o sobie znać
miłość rodzicielska: matka promieniejąc zadowoleniem, że jej potomek
sprawił wszystkim tyle uciechy, czule odciągała go od ognia. Doskonałej
okazji do śmiechu nastręczał również czyjś upadek, zwłaszcza jeżeli
przewrócił się człowiek stary czy słaby, albo ślepy jak Logwara, chociaż
nigdy nie widziałem, żeby jeden Ik umyślnie podstawił nogę drugiemu. W
każdym razie, jeśli chodzi o dorosłych, to poprzestawali na zabawie, jaką
dawał im naturalny rozwój wypadków - mieli pewno na względzie
oszczędność energii. Dzieci jednak były znacznie ruchliwsze i z zapałem
organizowały sobie rozrywki. Późnym popołudniem, gdy wróciły już ze
swych tajemniczych wypraw (ciągle jeszcze nie odkryłem, co robią przez
cały dzień), bawiły się w pobliżu wiosek. Miały swoje konwencjonalne
gry, jak budowanie domów i robienie babek z piasku, ale domy budowały
szybko i niedbale, nie poświęcając im wiele uwagi, gdy tymczasem babki
i paszteciki z piasku wyrabiały starannie i pracowicie: miniaturowe koła
młyńskie mełły ziemię na "mąkę", a wybrane kamyki albo paski kory
wyobrażały kawałki mięsa. W obu zabawach brali udział chłopcy i
dziewczęta. Kiedy jednak nadchodziła najprzyjemniejsza chwila, to
znaczy burzenie tego, co zbudowali inni, cierpiały na tym tylko domy;
ngag, czyli żywność, była świętością nawet podczas zabawy, a babki z
gliny, mąka z piasku i mięso z kory zostawały przy właścicielu, który
udawał, że szybko je zjada, ale nawet jeżeli nie zostały zjedzone, nikt ich
nie ruszał i dzieci mijając je oblizywały się z apetytem.
Najlepszą zabawę w tym czasie stanowiło naigrawanie się z biednej małej
Edapy. Właściwie wcale nie była taka mała - w gruncie rzeczy miała już
prawie trzynaście lat i powinna należeć do świata dorosłych - ale Edapa
była trochę nienormalna, albo przeciwnie, można powiedzieć, że była
jedyną normalną osobą wśród Ików, zależy to tylko od punktu widzenia.
Edapa nie niszczyła domków innych dzieci, swój własny budowała z
wielkim wysiłkiem i troską, a potem zwijała się w nim w kłębek,
chudymi, kościstymi rękami obejmując wzdęty brzuch. Inne dzieci
oczywiście tym chętniej wskakiwały na domek Edapy, a bratanek
91
i wnuczka Atuma, Lokwam i Nialecza, bili się o to, które z nich pierwsze
ma skoczyć. Lokwam był szczególnie złośliwy i inni zwykle mu
ustępowali, jeżeli nie zebrało się ich tylu, żeby móc go pobić. Ale potem,
kiedy zapłakanej Edapie udało się już wygrzebać spod ruin swojego
domu, Lokwam stawał się łaskawszy i pozwalał innym dzieciom
przyłączyć się do zabawy, czyli tańca wokół dziewczynki połączonego z
biciem jej po głowie. Edapa była wśród Ików jedną z niewielu istot,
których los wzruszał mnie do łez.
Niemal wszystkie gry i zabawy związane były z żywnością, łącznie z
polowaniem na młodsze i słabsze dzieci, podczas którego posługiwano się
niby to procami i dzidami. Budowanie domów stanowiło chyba jedyną
zabawę nie mającą nic wspólnego z jedzeniem, i - jak już wspominałem -
traktowano ją dość pogardliwie. Czasami mali Ikowie naśladowali grę
Dodosów w zagrodę i bydło: budowali małe borny i napełniali je
kamykami, które potem brali do ust (czego dzieci Dodosów nigdy nie
robiły), ale których na ogół nie połykały, chyba że były to kamyki bardzo
starannie wybrane. Nigdy nie widziałem, żeby któreś z rodziców dawało
jeść swojemu dziecku, jeżeli miało ono już ponad trzy lata - wyjątkiem był
tu tylko Kauar. W gruncie rzeczy w ogóle nader rzadko widywało się
rodziców z dziećmi, chyba że zetknęli się ze sobą przypadkiem. Częściej
mogliby spotykać się na swoich polach, ale w tym okresie nikt o pola nie
dbał. Przypuszczałem, że jak to się często zdarza, klucz do życia
rodzinnego, które przecież musiało mieć zasadnicze znaczenie dla
rozwoju tej dziwnej i z pozoru dość przerażającej społeczności, może
tkwić w samej budowie wioski, w rozmieszczeniu poszczególnych
zabudowań, w ich geograficznych współzależnościach i tak dalej. Z
wierzchołka Meraniang widziałem wszystkie wioski, oprócz dwóch
najniższych, wiosek Lokelei i Giriko, ale na te miałem widok ze szczytów
innych wzgórz. W ten sposób mogłem narysować całkiem dokładny plan
ogrodzeń i zabudowań wewnątrz wiosek oraz ustalić rozmieszczenie chat i
spichlerzy, które z góry wyglądały po prostu jak małe chatki, chociaż w
rzeczywistości były to ogromne kosze na palach pokryte strzechami. Ale
teraz musiałem się dostać do samego środka wiosek, mimo że oczywiście
nikomu obcemu nie wolno było tam wchodzić. Wyraziłem jednak swoje
życzenie, za współdziałanie przyrzekłem zapłatę w pieniądzach albo
92
w naturze i mając przy boku Atuma, który służył mi jako taran,
zwiedziłem w końcu wszystkie siedem wiosek w Pirre, dwie w Naputiro,
połowę tych, które pokazali mi Piotr i Tomasz, i jeszcze jedną, wioskę
zbiegów w Sudanie. Zacząłem od wioski Atuma i nominalnie także mojej,
chociaż ogrodzenia wciąż jeszcze nie powiększono i nie obejmowało ono
mojej zagrody.
Rozwiązanie, które uważano za idealne, i które ciągle można było
spotkać, to wieś okrągła, podzielona na szereg zagród przez płoty
rozchodzące się promieniście. Każda zagroda miała swój własny asak,
czyli wyjście na korytarz biegnący wokół całej wioski między
poszczególnymi zagrodami a ogrodzeniem zewnętrznym. Były w nim
tylko dwie albo trzy furtki zwane odok, z każdej z nich korzystało więc
kilka najbliżej położonych zagród. W ten sposób każda rodzina miała
własny asak - wejście do rodzinnej zagrody - a odok w zewnętrznym
ogrodzeniu wspólny był dla kilku rodzin. Ten system mógł być
funkcjonalny, gdyby tylko zdał egzamin, a jednocześnie mógłby wiele
wyjaśnić na temat roli, jaką więzy krwi grają w życiu Ików. I rzeczywiście
wiele wyjaśniał, ale w zupełnie innym sensie. Stan obecny był niefortunną
wypadkową dwóch sposobów budowania: tradycyjnego, kiedy Ikowie
trudnili się jeszcze myślistwem i zbieractwem, oraz obecnego, bardziej
przystosowanego do osiadłego trybu życia i potrzeb rolników; do tego
dochodziły jeszcze elementy zapożyczone bez wątpienia od sąsiadów-
pasterzy.
W większości wiosek ogrodzenie zewnętrzne, mimo że wciąż je stawiano,
miało o wiele mniejsze znaczenie od ogrodzeń wewnętrznych, stąd też
grupa rodzin należąca do tego samego odoku, czyli korzystająca z tego
samego wyjścia na zewnątrz, miała mniejsze znaczenie niż pojedyncza
rodzina i jej asak. W istocie rzadko powoływano się na odok jako na
dowód pokrewieństwa czy innych związków, a asak też bynajmniej nie
łączył ludzi, wręcz przeciwnie, oddzielał poszczególne rodziny od reszty
współplemieńców. Jednakże w ciągu trzech lat - tyle w najlepszym razie
trwa istnienie wioski Ików - zdarzają się wewnętrzne przegrupowania i
dalsze podziały odzwierciedlające doraźne sojusze. Wioska Atuma była
najbardziej skomplikowana i najdalsza od ideału, niemniej lepiej niż inne
obrazowała rzeczywistość i stanowiła typowy przykład wiosek z Pirre.
Wioski z
93
Naputiro, Nawedo i Kalepeto były bardziej zbliżone do ideału.. Nie
znaczy to, że Ikowie z Pirre chętniej współdziałali czy przebywali ze sobą
- nic podobnego. Można jedynie powiedzieć, że usytuowanie wiosek w
Pirre było inne niż w pozostałych rejonach. Po pierwsze, wszystkie siedem
leżało dość blisko siebie, choć na oddzielnych wzgórzach, a po drugie, w
pobliżu znajdował się posterunek policji i każda wioska z osobna starała
się być w dobrych stosunkach z policjantami i tragarzami. Nietowarzyski
charakter Ików w pełni potwierdziło to, co zobaczyłem podczas mojej
pierwszej wizyty w wiosce Atuma.
Zewnętrzne ogrodzenie, które urywało się w kilku miejscach, tam gdzie
pole kogoś z ludzi starych ciągnęło się z zagrody na dół do wąwozu,
przecięte było trzykrotnie przez, odoki sięgające jedynie do ramienia, żeby
więc przejść, trzeba się było mocno nachylić. Jednakże z wewnętrznego
korytarza .wiodło dalej tylko sześć wejść, mimo że w wiosce znajdowało
się prawie pięćdziesiąt zagród, czyli były to również odoki, a te w
zewnętrznym ogrodzeniu nie miały żadnego znaczenia. Wewnętrzne odoki
były jeszcze niższe, ale kucnąwszy można się było przez nie przecisnąć.
Każde wejście wiodło albo na korytarz, albo na podwórko, za którymi
rozpościerały się zagrody poszczególnych rodzin, a każda miała swój
własny asak. W środku wioski znajdowała się zagroda Atuma, a tuż do
niej ściśle przylegała, choć nie była z nią niczym połączona, zagroda jego
szwagra, Lomon-gina - układ ten dzielił wioskę na połowy, z których
każda miała po trzy odoki. Odok Atuma mógł się poszczycić największą
liczbą asaków, drugi z kolei był odok jego krewniaka. Zauważyłem, że w
jednym miejscu przejście zostało-zamknięte, a otwarte gdzie indziej, co
wskazywało, że nastąpiła zmiana wzajemnych stosunków, Lomongin
bowiem przekonał ludzi należących pierwotnie do odoku Atuma, żeby
przeszli na jego stronę, gdyż zwiększając tym samym swój stan posiadania
mógł konkurować z Atumem. Trudno mi było zrozumieć, o co właściwie
toczy się ta gra, gdyż przynależność do takiego czy innego odoku nie
dawała żadnych widocznych korzyści politycznych ani ekonomicznych, o
czym się przekonałem, kiedy usiłowałem się dowiedzieć, czy na przykład
przydział pól uprawnych jest w jakikolwiek sposób związany ze
zgrupowaniem danych asaków pod jakimś odo-kiem. Członkowie jednego
odoku niekoniecznie musieli być
94
krewnymi, a nawet mogli być ze sobą skłóceni. Później, kiedy widziałem,
jak stawia się nowe wioski, stało się dla mnie jasne, że o tym, kto ma
korzystać z tego samego odoku, decydowała w pierwszym rzędzie
przyjaźń, ponieważ ci ludzie wspólnie budowali swoje ogrodzenia i
pomagali sobie także przy budowie chat. Współpracowali również przy
stawianiu tej części zewnętrznego ogrodzenia, w której miał być ich
wspólny odok. Ale takie przyjaźnie były kruche i nietrwałe. Kiedy wioskę
Atuma opuszczono i zaczęto budować nową, bracia Atum i Jakuma
sprzymierzyli się, postanawiając mieć wspólny odok, i odseparowali się
od szwagra Atuma, Lomongina. Jednakże w ciągu dwóch tygodni stare
urazy się odnowiły, a ponieważ budowa nie była jeszcze zbyt daleko
posunięta, zawarto nowy sojusz i Jakuma - odgrodziwszy się od Atuma -
połączył siły z Lomonginem, rywalem brata.
Jest rzeczą oczywistą, że z chwilą kiedy wioska zostanie zbudowana już
na stałe, niewiele da się zmienić, można najwyżej opuścić swój dom, albo
- jeżeli położenie zagrody na to pozwala - zamknąć dotychczasową furtkę
i zrobić nową gdzie indziej. Sąsiedzi, których wzajemna przyjaźń wygasła,
często stają się zaciętymi wrogami, czego wynikiem są pewne mało
atrakcyjne osobliwości w wewnętrznej budowie wiosek. Na przykład:
jeżeli odoki są tak niedogodnie małe, że nawet niscy, drobni Ikowie muszą
się schylać przy wchodzeniu, to asaki wiodące na teren prywatny do
zagród rodzinnych są jeszcze mniejsze. Przez niektóre przecisnąłem się z
największym trudem, trzymając na skos ramiona, otwór bowiem był zbyt
ciasny i niski, żebym mógł się wczołgać na boku lub na brzuchu. Kiedy
Atum powiedział: "To w tym celu żebyśmy mieli czas przebić dzidą tego,
kto się nam nie podoba", wziąłem to za żart, ale wkrótce się przekonałem,
że mówił jak najpoważniej. Niektóre odoki są zdradliwe i prowadzą do
ślepych korytarzy, gdzie niepożądanego gościa można z łatwością
schwytać w pułapkę zamykając za nim po prostu wejście. Inne odoki też
kryją w sobie zasadzkę w postaci patyczków i gałązek, które łamiąc się i
trzeszcząc ostrzegają o nadejściu przybysza, na długo zanim dotrze on do
jakiegoś asaku. W miarę zbliżania się do asaku ryzyko rośnie i Atum w
kilku miejscach musiał mnie ostrzec, gdzie kryją się zamaskowane i
niewidoczne dla oka dzidy, sprytnie wetknięte w ogrodzenie albo w
strzechę chaty i czy-
96
hające na przybysza, nieostrożnego, nieświadomego, a w każdym razie
niepożądanego.
Owego pierwszego dnia nie spotkałem w wiosce Atuma żywej duszy.
Atum za nic nie chciał wejść do niektórych zagród, a po zobaczeniu
zasadzek, nie miałem zamiaru wchodzić tam sam. W rezultacie każdą
wioskę musiałem odwiedzać po kilka razy, gdyż nawet w mniejszych
wioskach nikt nie mógł czy nie chciał nic mi pokazać ani udzielić
potrzebnych wiadomości o członkach różnych klanów i o małżeństwach
zamieszkujących poszczególne zagrody. Ani razu nie widziałem, żeby
ktokolwiek gotował jakiś posiłek czy zajmował się choćby w
najmniejszym stopniu tym, co można by określić mianem zajęć
domowych. Niektóre obejścia były z grubsza zamiecione, w większości
jednak panował nieład. Strzechy roiły się od robactwa, wśród którego
występowały szczególnie obrzydliwe białe karaluchy, a wieczorami, kiedy
rozwijano i rozkładano na dworze skóry, na których Ikowie sypiali,
słychać było chrobotanie karaluchów i Bóg wie jakich jeszcze insektów,
którym zakłócano spokój.
Wnętrza chat wznosiły się nieco wyżej nad ziemią dzięki swego rodzaju
platformom, które stanowiły podłogi i wyrównywały poziom w wypadku,
gdy chata stała na pochyłym zboczu. Drzwi zawsze wychodziły na stok
zbocza, gdy więc nadchodził deszcz i zlewał strugami spieczoną ziemię,
wnętrza chat i platformy służące do spania pozostawały suche. Z jednej
strony tych platform było palenisko z trzema okrągłymi kamieniami do
stawiania garnków. Nie wszystkie chaty miały te paleniska, a w tych,
gdzie je widziałem, próżno by szukać jakiegoś dowodu, że kiedykolwiek
coś tam gotowano. Ogień, który miał w nocy dawać ciepło, rozpalano
zwykle na środku chaty albo tuż przy drzwiach. W niektórych chatach
podwieszano u strzechy siatki do przechowywania lub wędzenia
żywności, ale w niewielu było coś więcej niż kilka pustych tykw. Atum
pokazał mi, jak powracający do domu Ikowie odruchowo podnoszą dzidę i
przebijają na wylot strzechę nad drzwiami, tak aby ostrze utkwiło w siatce
- w ten sposób witają od progu ewentualnych nocnych rabusiów. Spytałem
go, czy nie byłoby dla wszystkich zainteresowanych sprawą prostszą i
bezpieczniejszą najpierw zapytać przybysza, kim jest, i rozprawić się z
nim dopiero wtedy, gdyby rzeczywiście okazał się wrogiem. Atum odparł,
że taką wizytę składa jedynie człowiek mający złe zamiary,
97
co wydało mi się nader prawdopodobne, a następnie dodał z godnością, że
Ikowie nie chcą przecież nikogo zabijać. Jeżeli jednak ktoś sam nadzieje
się na dzidę, to już jego własna wina. Tu Atum parsknął radosnym
śmiechem i zatarł ręce. Ciemne wnętrza chat nie kryły już w sobie nic
więcej; jedynie ohydne skóry-posłania, rojące się od robactwa, stały
zwinięte pod przeciwległymi ścianami.
Obejścia wokół chat różnią się od siebie w zależności od indywidualnych
potrzeb. Rodziny z dziećmi mają większe obejścia, gdy* dzieciom nie
wolno spać w chatach od chwili, gdy rodzice przestają się nimi zajmować,
i muszą same sobie radzić, odkąd skończą trzy, a najwyżej cztery lata.
Śpią na powietrzu, szukając schronienia pod ścianą spichlerza, jeżeli w
obejściu jest taki, albo pod ogrodzeniem lub tylną ścianą przylegającej do
ogrodzenia chaty. W chatach nie ma okien, żeby więc zaoszczędzić sobie
roboty, Ikowie dobudowują ściany do ogrodzenia i prawie każda zagroda
ma przynajmniej jedną taką chatę. Zagrody nie są połączone ze sobą
bezpośrednim przejściem, chyba że któraś z nich służy jednocześnie za
korytarz wiodący do odoku. Dorosłym nie wolno wchodzić do cudzych
zagród, ale dzieciom wyjątkowo zaprzyjaźnionych rodzin nie narzuca się
ograniczeń. W takich wypadkach w miejscu, gdzie ściana chaty przylega
do ogrodzenia, pozostawia się tuż nad ziemią niewielki otwór, przez który
może się przecisnąć tylko małe dziecko. Dzieci obu rodzin, które się w ten
sposób połączą, mogą podówczas wspólnie zbudować sobie w rogu
którejś z zagród małe schronienie przed deszczem. Te zaś, które nie mają
takiego schronienia, mogą w razie deszczu prosić rodziców, aby im
pozwolili posiedzieć w drzwiach chaty, ale nie wolno im tam leżeć ani
spać.
- To samo dotyczy ludzi starych - powiedział mi Atum - Jeżeli nie potrafią
wybudować sobie domu i oczywiście jeżeli ich dzieci pozwalają im
przebywać w swojej zagrodzie.
Jego ton wyraźnie wskazywał na to, że nie ma przyjaznych uczuć dla tych
starszych ludzi, którzy sami sobie nie radzą; zastanawiałem się, co będzie
myślał za kilka lat.
Większe zagrody mogły się poszczycić osobną kuchnią i spichlerzem,
które miały własne ogrodzenia i były odcięte nawet od reszty obejścia.
Wszystkie spichlerze, jakie widziałem, były puste, w niektórych
znajdowały się najwyżej
98
zawiniątka z osobistym dobytkiem. Spichlerze były to ogromne pękate
kosze, wysokie na metr, wzniesione nad ziemią na palach i przykryte
okrągłymi strzechami, które Ikowie po prostu podnosili, opierali na
wysokiej żerdzi i górą wchodzili do środka. Mleko i krew, kiedy były
dostępne mieszano w tykwach, czasem ubijano masło z mleka.
Zawieszano wówczas tykwę pod spichlerzem, właściciel zaś siedział i
huśtał ją tam i z powrotem. Taki przynajmniej sposób pokazała mi Bila,
chora na syfilis córka Atuma, a żona Lodżieriego. Ale nigdy nie
widziałem, żeby czy to dna, czy ktokolwiek inny chciał zwracać na siebie
uwagę ubijaniem masła lub choćby tracić czas na nastawianie mleka na
zsiadłe. Wszelkie pożywienie, jakie się trafiło, Ikowie pochłaniali
natychmiast, każdy z osobna, najprędzej, jak tylko można, i niezależnie od
tego, czy byli w danej chwili głodni. Bila, odganiając muchy z ropiejących
wrzodów na piersi, ze śmiechem potwierdziła", że to prawda, przytaczając
powiedzenie, które mogłoby służyć Ikom za przysłowie, gdyby odczuwali
potrzebę używania przysłów.
- Wypitym mlekiem nie trzeba się dzielić - powiedziała i z rozmachem
odrzuciła tykwę, którą przed chwila huśtała pokazując, jak ubija się masło.
Rodzina Atuma była szczególnie oblężona przez muchy, chociaż on sam i
jego brat Jakuma byli stosunkowo czyści i wolni od much. Ale już Bila i
jej złośliwa córeczka Nialecza nie mogły się od nich opędzić. Nialecza,
która miała ponad trzy lata, nie mieszkała już z rodzicami w chacie, może
więc przynajmniej była trochę mniej zawszona. Żonę Jakumy, Matsui,
pewno bym nawet polubił, gdybym był w stanie znieść jej widok lub
zapach. Biedna Matsui miała zaropiałe oczy, które muchy ciągle
atakowały i stopniowo wyżarły jej brwi i rzęsy, a nawet powiększyły
otwory oczne. Oczy Matsui były dla much tak kuszące, że nie wystarczało
miejsca dla wszystkich chętnych i część ich pełzała po całej jej twarzy.
Matsui nigdy nawet nie przyszło na myśl, żeby się od nich opędzić, i
często, kiedy uśmiechała się na powitanie, muchy wchodziły jej do ust,
aby rozejrzeć się, jak tam jest w środku. Nie sądzę, żeby Matsui
kiedykolwiek przyszło do głowy, że coś jej dolega. Była matką trzech
synów i trzech córek, z których dwie były naprawdę piękne, a w moich
oczach tym piękniejsze, że jako jedyne zdawały się podzielać moją opinię
o ich niesamowitym młodszym
99
bracie Lokwamie i w związku z tym traktowały go podobnie jak on
traktował ,Edapę. Jedną z nielicznych moich przyjemności było słuchanie
jego krzyków i wycia, kiedy siostry złapały go i załatwiały z nim
porachunki (nigdy nie widziałem, w jaki sposób, bo wszystko odbywało
się za ich ogrodzeniem), a potem oczekiwanie na to, że za chwilę
wybiegnie przez odok trzymając się za głowę, ze łzami wściekłości,
podczas gdy Kinimei i Lotukoi będą się radośnie śmiały.
Zobaczyłem wreszcie kilku starych ludzi, którzy przeważnie wprowadzali
się do chat opuszczonych przez innych i' przyczołgiwali się do drzwi,
żeby zwrócić na siebie moją uwagę. Po raz pierwszy zdałem sobie sprawę,
że naprawdę panuje tu głód, i zrozumiałem, czemu nie zauważyłem tego
wcześniej: byli na niego skazani wyłącznie ludzie starzy.
Pomyślałem o żonie Atuma i zastanawiałem się, ilu jeszcze ludzi umarło
w chatach i zostało pospiesznie zakopanych w obejściu, żeby rodziny
uniknęły niepotrzebnego zachodu, gdyż - jak mi powiedziano - to jest
najrozsądniejsze wyjście z sytuacji, kiedy umrze ktoś stary. Pogrzeb jest
dla wszystkich kłopotliwy, a towarzyszące mu płacze i lamenty
wprowadzają ponury nastrój. Dużo dałbym za to, żeby móc uwierzyć, iż
Ikowie zdolni są do płaczu i lamentów, skoro już o tym mowa. W
pobliskiej wiosce Giriko stary kapłan Lolim powiedział mi w zaufaniu, że
gości u siebie starca, któremu syn odmówił schronienia i który zginąłby z
zimna, gdyby on, Lolim, mu nie pomógł. Ale Lolimowi nie wystarcza
żywności nawet dla siebie, nie mówiąc już o gościu, czy nie mógłbym
więc?... Lubiłem starego Lolima, który nie tylko znał dawne tradycje i
zwyczaje, ale przestrzegał ich i chętnie o nich mówił, kiedy miał dość sił.
Lubiłem także jego córkę Nangoli, prawie tak łysą jak on sam, która
kilkakrotnie okazała mi prawdziwą życzliwość, mimo że rzadko ją
widywałem. Chociaż więc nie wierzyłem, że Lolim ma gościa,
przyniosłem mu wieczorem podwójną rację żywności. W głębi chaty dały
się słyszeć szmery, jakby ruszały się zaniepokojone karaluchy, po czym
Lolim przyprowadził do wejścia wiekowego starca imieniem
Lomeraniang. Stali obaj w drzwiach śmiejąc się i podtrzymując
nawzajem, a wyglądali jak żywe trupy z Belsen-Bergen czy z
Buchenwaldu. Na widok pożywienia zatrzęśli się z radości i prosili,
żebym zamknął wejście do ich zagrody, kiedy będą jeść.
Żona Lomeranianga umarła, a jego syn, który mieszkał
100
w wiosce Atuma, powiedział staruszkowi, żeby opuścił zajmowaną dotąd
chatę, bo jest mu potrzebna - chce ją sprzedać. Przyrzekł ojcu, że przyjmie
go do swojej zagrody, ale gdy już chatę sprzedał, wyparł się wszystkiego
mówiąc, że pomagał przy budowie chaty, wobec czego miał prawo ją
sprzedać. Nikt się nie sprzeciwiał, a Lolim, członek tego samego odoku,
po prostu wziął starca do siebie. Lomeraniang miał w tej samej wsi siostrę
Koko, ale ta nie chciała mieć nic wspólnego z niedołężnym już bratem.
Kiedy starcy się posilili, wyszedłem i za ogrodzeniem ujrzałem stłoczoną
grupkę Ików, głodnych i wyraźnie niezadowolonych. Patrzyli na puste
naczynie i mruczeli coś o marnowaniu żywności. Odtąd codziennie
przynosiłem Lolimowi żywność, ale nie zdziałałem wiele dobrego.
Lomeraniang wkrótce umarł, jego syn nie chciał przyjść go pochować,
siostra natomiast przybiegła, porwała skąpy dobytek nieboszczyka, zwłoki
zaś zostawiła. Stary Lolim wygrzebał dół i przykrył ciało stosem kamieni,
które sam, jeden po drugim, przydźwigał. Dla niego w przyszłości nawet
tego nikt nie zrobił.
Wioska nr 4 była już właściwie w tym czasie opuszczona i Losike,
rozmowna, wesoła garncarka, przeniosła się do wioski nr 7, gdzie u swego
niewidomego brata Logwary znalazła schronienie, którego ten wprawdzie
udzielił jej bardzo niechętnie. Mąż Losike, Lokelatom, porzucił ją, kiedy
się zorientował, że garncarstwo przestało popłacać, Losike więc nie może
już wyżywić ich obojga i kupować mu tytoniu. Losike padła ofiarą
postępu - za bardzo się w swoim fachu wyspecjalizowała. Kiedy Ikowie
zajęli się rolnictwem, potrzeba im było naczyń do gotowania ulubionego
poszo, czyli rodzaju kaszy. Za czasów myśliwskich nie używali tylu
naczyń, gdyż nie mogli nosić ich ze sobą wędrując z miejsca
na miejsce. Jadło piekli wtedy przy ognisku, czasem zawinięte w liście,
albo gotowali w zaimprowizowanych pojemnikach z drewna. Ale do
gotowania kaszy musieli mieć odpowiednie naczynia, toteż interes Losike
prosperował znakomicie. Tak znakomicie, że Losike i jej mąż mogli nie
uprawiać ziemi, gdyż w zamian za naczynia dostawali żywność, a nawet
pieniądze. Było rzeczą oczywistą, że Losike bardzo kochała Lokelatoma,
czym zgrzeszyła przeciw podstawowemu przykazaniu Ików, które brzmi:
nie kochaj nikogo. Sama wykonywała całą pracę, nosiła wodę, starała się
o wła-
101
ściwą glinę zbierała ł przynosiła drewno na opał. Kupowała
Lokelatomowi, co tylko chciał, dzięki czemu mógł się poszczycić takimi
rzadkimi, luksusowymi przedmiotami, jak nóż noszony u nadgarstka na
modłę Turkanów, para szortów w których czasem paradował, i
prawdziwa, kupiona w sklepie fajka. Wszystko szło jak najlepiej, Losike
była dumna i szczęśliwa, dopóki zasiewy na polach nie uschły i nie nastał
głód. Ludzie znów zajęli się myślistwem i zbieractwem, Losike nikomu
już nie była potrzebna, a najmniej ze wszystkich Lokelatomowi.
Znalazłem ją więc w wiosce Logwary, tam gdzie udzielił jej schronienia w
swojej zagrodzie. Pozwolił mianowicie, aby rozłożyła swoją skórę do
spania, pełną robactwa, w cieniu nie używanego już spichlerza. Losike
leżała tam dzień i noc, została z niej tylko skóra i kości, ale wciąż jeszcze
usiłowała się uśmiechać błyskając swoimi wspaniałymi zębami. Jej
również zacząłem przynosić codziennie żywność. Pytała mnie o
staruszków ze swej dawnej wioski, o Nangoli i jej męża Amuarkuara.
Wiedziała, że nikogo innego pytać nie warto, kogóż bowiem obchodzi los
dwojga starych ludzi? Sąsiedzi nie potrafili nawet, a może nie chcieli
powiedzieć, gdzie jest jej mąż. Lokelatom zaś mieszkał kilkaset metrów
dalej, w wiosce Kauara, z członkami plemienia Didingów, którzy uciekli z
Sudanu i zabrali ze sobą kilka sztuk bydła, a tym samym mieli co jeść.
Powiedziałem jej, że ostatnio nie widuję Nangoli i Amuarkuara - wioska
wydaje się zupełnie opuszczona i sądzę, że staruszkowie większość czasu
spędzają na dole, w Parku, zbierając, co się da.
- Tak - odparła - kiedyś było tam mnóstwo żywności.
Jeżeli małżeństwo znaczyło dla Ików tak mało, zastanawiałem się, czy w
ogóle zadają sobie trud zalegalizowania związku poprzez jakiś obrządek.
Nie miałem okazji o tym się przekonać, gdyż dotąd nie zawarto przy mnie
ani jednego małżeństwa, a w ogóle podczas całego mojego pobytu do
takiego zdarzenia doszło tylko raz. Młodzi nie interesowali się nawet
seksem, a co dopiero małżeństwem, starych zaś równie mało obchodziły
sprawy młodych co dzieci sprawy rodziców. Ale ludzie starsi wiekiem -
Lolim, Lomera-fuang, Amuarkuar, Atum i inni - opowiadali mi o tym, jak
się żenili, a ich słowa potwierdzili także młodsi mężczyźni, jak na
przykład mój przyjaciel Lomeja. Z tego, co mówili,
102
wynikało, że praktykowali - powszechnie uważane za jedną z najstarszych
form małżeństwa - małżeństwo przez porwanie, i bardzo żałowałem, że
nie mogłem być naocznym świadkiem takiego wydarzenia. Fakt, że w grę
wchodzi porwanie, nie oznacza bynajmniej, iż panna młoda czy jej
rodzina nie wiedzą o rychłym małżeństwie lub są mu przeciwni. Porwanie,
według opisu Ików, jest symbolicznym zerwaniem więzi między
dziewczyną a jej rodzicami. Teraz opiekę nad nią przejmuje mąż wraz ze
swoją rodziną, jego klan uznaje ją za córkę, podobnie jak mąż uznaje ją za
żonę. Odtąd należy ona do klanu męża i musi przestrzegać wszelkich
przyjętych przez ten klan obrzędów i tabu, przynajmniej w tym stopniu, w
jakim inni w dzisiejszych czasach ich przestrzegają. Lolim i Lomeraniang
zapewniali mnie jednak, że dawniej sprawy te traktowano bardzo
poważnie, żona mogła wprawdzie zachować swoje dawne tabu, jeżeli
chciała, ale jednocześnie musiała też koniecznie przyjąć tabu klanu męża.
W ten sposób zaznaczano, że dziewczyna nie podlega już władzy
rodzicielskiej, gdyż ceremoniał porwania ujawnia przed światem ich
bezsilność i bezradność, jeżeli chodzi o córkę, a następujące potem
obrzędy wymiany darów symbolizują zrzeczenie się przez nich wszelkiej
za nią odpowiedzialności. Prowadziło to z czasem do dobrych i
przyjaznych stosunków między obydwiema rodzinami, gdyż nie
zostawiało miejsca na rywalizację, zazdrość i niepewność, które
zazwyczaj psują stosunki z teściami.
Lomeja powiedział, że kiedy starał się o Losealim, wszyscy o tym
wiedzieli, nie było to żadną tajemnicą. Ojciec dziewczyny, Moding, lubił
Lomeję i nie taił, że ten związek jest po jego myśli. Ułatwiło to sprawę,
gdyż w przeciwnym razie walka przy porwaniu byłaby jeszcze bardziej
zacięta, a Lomeja już i tak stracił skalp, a przynajmniej sporą jego część.
Ustalił z kilkoma przyjaciółmi określony dzień i przez swoją siostrę Kimat
zawiadomił Losealim. Podobno od tej chwili uważano za niewskazane,
aby konkurent widywał się lub rozmawiał z narzeczoną. Porwanie
następowało zawsze wieczorem, pod osłoną ciemności. Okazja nadarzała
się wtedy, kiedy dziewczyna, którą należało porwać, wychodziła po
zmroku za zewnętrzne ogrodzenie, żeby załatwić przed snem potrzeby
naturalne. Odbywało się to zawsze - co sam mogę zaświadczyć - w
odległości paru metrów od ogrodzenia.
103
W tym niezbyt poetycznym momencie chwytano ją i unoszono, od tego
zaś, w jakim była akurat humorze, zależało, czy wyda nieśmiały pisk
protestu, czy też głośny wrzask. W jego przypadku, opowiadał Lomeja,
Losealim była na niego zła o to, że przestrzegał zwyczajów i od tygodnia z
nią nie rozmawiał, mimo więc całej miłości, jaką go darzyła, wydała krzyk
mrożący krew w żyłach i tym samym ściągnęła na ratunek ojca oraz
wszystkich mężczyzn ze swojej wioski. Gdyby krzyknęła ciszej,
zjawiłoby się ich zaledwie kilku i wszystko zakończyłoby się pomyślnie,
ale jej wołanie o ratunek było tak rozpaczliwe, że nie wiedziano, czy
usiłuje porwać ją ktoś inny, ubiegłszy Lomeję - co się czasami zdarzało -
czy też rozmyśliła się i nie chce wychodzić za mąż. W każdym razie
uznano - tak jak się tego spodziewała _ że chce, aby ją rodzina odbiła, i
wobec tego rozgorzała bójka. Gdyby Moding niechętnie przystał na zaloty
Lomei, przygotowano by się odpowiednio do spodziewanego porwania i
mężczyźni mieliby przy sobie broń. Ponieważ jednak nie byli
przygotowani, mieli tylko kije i maczugi; w tego rodzaju walkach nigdy
nie używa się dzid, Ikowie bowiem uważają, że nie wolno zadać rany
metalem, a niektórzy nawet twierdzą, że w ogóle nie wolno nikogo ranić
do krwi. Mieszkańcy wioski nadbiegli więc wymachując kijami, gdy zaś
towarzysze Lomei stawili silny opór, Moding wyrwał z ogrodzenia wielki
pal i zaczął nim wywijać. Pobiegł tam, gdzie jego córka szamotała się z
Lomeja, i uderzył przyszłego zięcia w głowę, zrywając mu z samego jej
czubka skalp o średnicy około dziesięciu centymetrów. Lomeja stracił
przytomność, ale walka toczyła się dalej i w końcu przyjaciele
narzeczonego uszli z jego bezwładnym ciałem, jak również z Losealim, a
w połowie drogi między dwiema wioskami Moding zaniechał pościgu.
Nikt nie miał żadnych pretensji o zadane rany - były one co prawda rzeczą
niezwykłą, ale nikogo nie można było winić o to, co się stało. Lomeja w
odpowiednim czasie - czyli po upływie kilku tygodni, podczas których
Losealim pomogła mu zbudować nowy dom - złożył Modingowi wizytę,
zaniósł mu w darze piwo oraz mięso. Czekając, aż mięso będzie gotowe,
popijali piwo, po czym Moding i Lo-meja zasiedli wspólnie do posiłku, co
oznaczało, że ojciec zrzeka się wszelkiej odpowiedzialności za córkę. Ze
związku Lomei z Losealim przyszło na świat dwóch synów. Pierw-
104
szego Lomeja nazwał Ajurokingomoi, na cześć swego dziadka, drugiemu
Losealim nadała imię Lokobirimoi, bo to imię jej się podobało. Lomeja
dumny był z synów, a kiedy opowiadał o swoich zalotach i małżeństwie,
mówił o żonie bardzo dobrze, trudno mi jednak było doszukać się w jego
słowach prawdziwego uczucia.
Trudno było doszukać się uczucia gdziekolwiek. Rozprawiając o
bezsensie instytucji małżeństwa Atum posługiwał się przykładem własnej
córki, która była brudna, leniwa i dochowywała wierności Lodżieriemu
tylko wtedy, kiedy ten był w zasięgu wzroku i patrzył na nią Atumowi
nawet przez myśl nie przeszło, że w tym, jak została wychowana córka,
może być trochę i jego winy. Mówił o niej z po-gardą. Ale przy innych
okazjach, kiedy sądził, że to właśnie chcę usłyszeć, określał ją jako
prawdziwą perłę wśród kobiet. Wydaje mi się, że zmieniał stosunek do
niej podobnie jak stosunek do brata, Jakumy, wraz ze zmianą
okoliczności. Zaczynałem podejrzewać, że Ikowie zwracają swoje uczu-
; cia w różne strony, zależnie od danej chwili, i mają na uwadze tylko
jedno: własne dobro. Nie widziałem żadnych przejawów życia rodzinnego
takiego, jakie istnieje wszędzie na świecie. Nie widziałem śladu miłości, z
jej gotowością do poświęceń, ze zrozumieniem, że do pełni
człowieczeństwa potrzebni nam są inni ludzie. Nie widziałem nawet oznak
przywiązania. Widziałem rzeczy, które niemal doprowadzały mnie do łez,
chociaż lak dotąd nie płakałem, ale nigdy nie widziałem u żadnego łka ani
jednej łzy żalu - tylko dziecięce łzy gniewu, złości i nienawiści.
Toteż kiedy pewnej nocy obudził mnie odległy lament, taki co zwiastuje
śmierć, dźwięki te sprawiły ,mi dziwną, osobliwą przyjemność.
Zawodzenie i szlochy dobiegały z wioski Lomei i trwały aż do świtu.
Wstałem rano czując się po raz pierwszy od długiego czasu podniesiony
na duchu, pełen nadziei, że się nie pomyliłem i że ktoś rzeczywiście
opłakuje zmarłego. Przed domem zobaczyłem Lomeję - siedział na skale,
nieruchomy i pogrążony w smutku. Wiedziałem już, że musiała mu
umrzeć żona albo jeden z synów. Przykro mi było, że spotkało to właśnie
jego, ale mimo wszystko cieszyłem się, że Ikowie jednak umieją płakać.
Jak się okazało, miałem po części słuszność. W nocy zmarł ukochany syn
Lomei, Ajurokingomoi. Losealim proponowała, żeby go pogrzebać
nazajutrz rano, Lomeja odparł:
105
nie, lepiej zakopmy ciało w obejściu, dopóki jest ciemno, w przeciwnym
razie trzeba będzie wyprawić pogrzeb, a co gorsza stypę. Chłopiec nie jest
tego wart, w końcu to tylko dziecko. Losealim sprzeciwiła się, wobec tego
Lomeja ją zbił i to właśnie jej płacz słyszałem, bo dostała tęgie razy, a na
dodatek musiała wykopać dół. Lomeja natomiast był pogrążony w
smutku, gdyż wszyscy już wiedzieli, że Ajuro-Icingomoi - nazwany tak po
dziadku - umarł i liczyli na stypę.
Nie należy chyba sądzić Lomei i Losealim zbyt surowo.
Sami ledwo mieli co do ust włożyć, gdyby więc dlatego, że umarł im syn,
mieli wyprawić ucztę dla żarłocznych krewnych, byłoby to jeszcze
jednym nieszczęściem. Postępek ich nie dowodził bynajmniej, że są
niezdolni do miłości. Dowodził natomiast - wraz z odnotowanym już
brakiem spójni rodzinnej - że w życiu tych ludzi po prostu nie ma miejsca
na taki zbytek, jak rodzina, sentymenty czy miłość. W obliczu głodu
mogło to oznaczać śmierć, a czyż to nie bezsensowny wręcz zbytek
umierać za kogoś, kto już nie żyje albo jest słaby czy stary? Cała ta sprawa
mocno podważała wiarę w istnienie elementarnych wartości ludzkich,
obalała samo pojęcie cnoty, a nawet dobra. Wciąż nie mogłem uwierzyć,
że naprawdę panuje tak okrutny głód, i wolałem nie dostrzegać, iż jeśli
rzeczywiście tak jest, to młodzi i stosunkowo zdrowi rozmyślnie i
świadomie skazują na śmierć ludzi starych, których porzucają, jak Losike i
Lomeranianga - a teraz także i dzieci. Z biologicznego punktu widzenia
miało to swoje uzasadnienie. Dzieci były równie bezużyteczne jak starcy,
lub niewiele mniej. Dopóki utrzymuje się przy życiu grupa ludzi w wieku
prokreacyjnym, zawsze można mieć znów dzieci. Najpierw więc niech
giną starcy, a potem dzieci. Wszelkie inne postępowanie jest
samobójstwem plemiennym, Ikowie zaś - stwierdzam to niemal z żalem -
nie mają skłonności samobójczych w najmniejszym nawet stopniu.
Głód okazał się w istocie o wiele sroższy, niż sądziłem, wkrótce więc
przyszła kolej na dzieci. Wszystko to było zupełnie bezosobowe, w
większości wypadków nawet dla mnie, gdyż Ikowie sami wyrobili we
mnie odporność i nie użalałem się nad nimi. Ale Edapa stanowiła wyjątek.
Jej brzuch pęczniał coraz bardziej, a nogi i ręce stawały się coraz cieńsze.
W swym obłąkaniu nie zdawała sobie sprawy, jak źli
106
mogą być ludzie", a zwłaszcza jej towarzysze zabaw. Była od nich starsza
i bardziej wyrozumiała, co w świecie Ików stanowiło jeszcze jeden dowód
szaleństwa. Co gorsza,, uważała że rodzice są po to, aby kochać, aby
zarówno dawać, jak. i brać miłość. Ale jej rodzice nie byli fantastami.
Mieli dwoje innych, normalnych dzieci, chłopca i dziewczynkę, toteż po
prostu nie zwracali na Edapę uwagi z wyjątkiem chwil, kiedy przynosiła
im skradzioną gdzieś żywność. Tę oczywiście natychmiast chwytali. Ale
kiedy przychodziła .prosić o schronienie, wypędzali ją z chaty, a kiedy
przychodziła, bo była głodna, śmiali się owym specyficznym, śmiechem
Ików - jakby ogromnie ich ubawiła.
Po części z powodu obłędu, po części dlatego, że i tak była już na pół
martwa, Edapa miała coraz bardziej zwolnione reakcje. Kiedy udało jej się
znaleźć coś do jedzenia - skórkę owocu, łupinki, kawałek kości,
nadgryzione jagody, cokolwiek - trzymała ten skarb na dłoni obserwując
go - z zachwytem i wyobrażając sobie jego smak, nim zaczynała jeść.
Towarzysze zabaw szybko to zauważyli i śledzili ją, gdy błąkała się po
okolicy, a nawet podrzucali jej okruchy żywności i patrzyli, jak jej
wychudzona twarzyczka marszczy się w uśmiechu na widok pożywienia i
jak dziewczynka rozkoszuje się z góry smakiem tego, co trzyma w ręce.
Po czym, kiedy podnosiła rękę do ust, rzucali się na nią ze śmiechem i z
okrzykami radości, bili ją bezlitośnie po głowie i odchodzili. Ale nie to
stało się przyczyną jej śmierci. Zacząłem ją dożywiać, co było
prawdopodobnie najokrutniejszą rzeczą, jaką mogłem zrobić, wielkim
egoizmem z mojej strony, a przede wszystkim próbą uratowania resztek
własnego sumienia, które coraz rzadziej dawało o sobie znać.' Kiedy ją
karmiłem, musiałem siłą bronić jej przed innymi. Ale bili ją i tak, a Edapa
płakała nie tyle z powodu bólu, który czuła w całym ciele, ile z powodu
bólu, który czuła tam, gdzie miejsce wielkiej pustki powinna była
zajmować miłość.
To właśnie ją zabiło. Domagała się od rodziców miłości., Wciąż wracała
do ich zagrody, sąsiadującej z zagrodą Atu- ma i położonej najbliżej mnie.
Wreszcie wpuścili ją i uszczęśliwiona Edapa przestała płakać. Przestała
płakać na zawsze, gdyż rodzice odeszli i szczelnie zamknęli za sobą asak,
tak szczelnie, że słaba Edapa nigdy nie zdołałaby go otworzyć, gdyby
nawet próbowała. Ale wątpię, czy taka myśl w ogóle
107
przyszła jej do głowy. Czekała, że wrócą i przyniosą jej coś do jedzenia,
tak jak obiecali. Kiedy wrócili, nadal na nich czekała. Było to po upływie
tygodnia czy dziesięciu dni i jej ciało uległo już daleko posuniętemu
rozkładowi. Kto by poczuł smród w wiosce Ików? A jeżeli płakała, kto
miał zwrócić na to uwagę? Rodzice wzięli to, co z niej zostało, i po prostu
wyrzucili poza wioskę, zupełnie tak jak cuchnące odpadki. Przykryli ją
wprawdzie kamieniami, ale chodziło o to, żeby hieny i sępy nie rozniosły
szczątków ich córki po polu Atuma - mógłby się obrazić, a przecież
panowały między nimi dobrosąsiedzkie stosunki i zajmowali ten sam
odok.
Rozdział szósty
JEDNOSTKA A PRZETRWANIE
Z przykładu Ików możemy wnosić, że rodzina nie jest wcale podstawową
komórką społeczną., jak zwykliśmy sądzić, że nie jest nawet zasadniczym
warunkiem wstępnym do życia w gromadzie i ma znaczenie jedynie
biologiczne. Warunki, które ten stan spowodowały - gdyż Ikowie nie
zawsze byli tacy - są niewątpliwie ekstremalne, ale wszyscy możemy się
znaleźć w analogicznej sytuacji, a to, co u Ików podoba się nam nazywać
brakiem cech ludzkich, tkwi potencjalnie w każdym człowieku. Przykłady
tego, i to znacznie mniej usprawiedliwione, widzimy na każdym kroku,
ale nigdy chyba w takim stopniu.nie ucierpiała na tym instytucja rodziny,
poza przypadkami indywidualnymi. Rodzina była pierwszą instytucją,
która padła ofiarą zagłady grożącej plemieniu, natomiast Ikowie jako
społeczność przetrwali. Nadal obstają przy mieszkaniu razem w wioskach,
chociaż nie istnieje tam nic, co by można nazwać strukturą społeczną,
ponieważ nie ma życia społecznego, i mimo że mieszkańcy tej samej
wioski żywią do siebie nawzajem większą jeszcze nieufność i obawę ńlż
do przybyszów z zewnątrz - tym większą, im bliższe sąsiedztwo, a
zupełnie niezależną od więzi rodzinnych. Nieufność zaczyna się już we
wspólnej zagrodzie, między mężem a żoną i między każdym z nich a ich
dziećmi.
Tutaj właśnie najwyraźniej widzimy przyczynę upadku wartości, jakie
uosabia rodzina, wartości, które tak cenimy i uważamy za podstawowe.
Wobec warunków, w jakich żyją Ikowie, im większa rodzina, tym
mniejsze zapewnia bezpieczeństwo. Rodzina idealna, w kategoriach
ekonomicznych i w ściśle określonym czasie, to mąż i żona bez dzieci.
Dzieci
109
to tylko bezużyteczne dodatki, podobnie jak starzy rodzice. Każdy, kto
sam sobie nie radzi, jest ciężarem dla innych i zmniejsza ich szansę
przetrwania. Nie mogłem zrozumieć, po co w ogóle zadawać sobie trud
płodzenia dzieci, skoro tak małe jest prawdopodobieństwo, że będą one
mogły i chciały przyczynić się do utrzymywania' rodziny jako całości.
Niemniej zawsze się można spodziewać, że nastanie dobry rok dla
rolnictwa, podczas którego właściwa rodzina - czyli rodzice i dzieci -
będzie czerpać wspólną korzyść ze współpracy - jedyny wzgląd, jaki
Ikowie biorą pod uwagę. W przeciwnym razie rodzina dla ludzi niespełna
rozumu oznacza bowiem nie życie, lecz śmierć, jak się o tym przekonała
Edapa. Inną wartość, którą uważamy za niezbędna, do życia, czyli miłość,
Ikowie odrzucają jako rzecz idiotyczna i wysoce niebezpieczną. Ale zanim
ten brak miłości ujawni się w pełni, musimy się Ikom przyjrzeć bliżej.
Wątpię, czy wioskę lub zagrodę Ików można by nazwać społecznością,
chociaż pozostały w niej elementy organizacji społecznej: asak, odok i
terminologia na określenie podstawowych związków rodzinnych, takich
jak mąż - żona, ojciec - matka, rodzice - dzieci, dziadkowie - wnuki oraz
brat - siostra. Istnieje również osobliwy związek zwany "przyjaźnią".
Wszystko to jednak ma sens tylko w najściślejszych kategoriach
ekonomicznych, w kategoriach przetrwania, i to przetrwania jednostki.
Jeżeli Ikom udaje się osiągnąć przetrwanie społeczne, jest to tylko kwestia
przypadku, nikt bowiem o takie przetrwanie nie dba.
W tym szczególnym społeczeństwie istnieje prócz języka jedyna wspólna
wartość, której Ikowie trzymają się kurczowo, a mianowicie ngag,
żywność. Nie jest to cyniczny żart - gdy chodzi o Ików, nie ma miejsca na
cynizm. Wartość tę jasno określają sami Ikowie w codziennych
rozmowach w zasadach będących podstawą myśli i czynów. Jest to jedyne
kryterium, jakim mierzą dobro i zło, słuszność i brak słuszności. Już samo
słowo "dobry", marang, ma ścisły związek z żywnością. "Dobro",
marangik, oznacza po prostu "żywność", co po bliższym sprecyzowaniu
zamienia się w "posiadanie żywności", a w końcu w "indywidualne
posiadanie żywności". Chciałem się przekonać, co kryje w sobie to słowo
jako przymiotnik i kto jest w ich pojęciu "dobrym człowiekiem", iakw
anamarang. Miałem nadzieję, że usłyszę w odpowiedzi, iż dobry człowiek
to taki, który po-
110
maga ci napełnić żołądek, ale nie, odpowiedź była typowa dla Ików: dobry
człowiek to taki, który ma pełny żołądek.
Dobro tkwi w samym istnieniu, nie w działaniu, a w każdym razie nie w
działaniu na korzyść drugiego człowieka. Nie powinniśmy się więc
dziwić, kiedy matka wyrzuca z domu trzyletnie dziecko. Karmiła je
piersią, acz niezbyt ochoczo, i dbała o nie jako tako przez całe trzy lata,
teraz więc powinno samo sobie radzić. Wydaje mi się, że wyrzucone
dziecko musi odczuwać przede wszystkim ulgę, bo dopóki pozostaje pod
opieką rodziców, matka nosi je wszędzie ze sobą w skórzanych szelkach,
a ponieważ sama nie jest zbyt silna, robi to nad wyraz niechętnie. Kiedy
chce zająć się szukaniem żywności albo jest przy wodopoju czy w polu,
zsuwa szelki i z impetem spuszcza dziecko na ziemię, przy czym
oczywiście śmieje się, jeżeli dziecko się potłucze. Wiele razy widziałem,
jak to robiły Bila i Matsui. Po czym matka zajmuje się swoimi sprawami,
a dziecko zostawia na pastwę losu, nieomal mając nadzieję, że przyjdzie
jakiś drapieżnik i porwie je. Raz się to podczas mojego pobytu zdarzyło -
przynajmniej o tym jednym wypadku wiem - i matka była zachwycona.
Pozbyła się dziecka, nie musiała już nosić go ze sobą i żywić, a co więcej,
znaczyło to, że w okolicy jest lampart, który po pożarciu dziecka
prawdopodobnie zapadł w sen i będzie tym łatwiejszą zdobyczą.
Mężczyźni od razu wyruszyli i znaleźli lamparta, który pożarł dziecko w
całości, został tylko kawałek czaszki. Zabito go, upieczono i zjedzono,
łącznie z nie przetrawionym jeszcze dzieckiem. Taka jest ekonomia Ików i
może nawet jest na swój sposób słuszna. Nie zbliża to jednak dzieci do
rodziców ani rodziców do dzieci.
W trzecim roku życia zaczyna się seria obrzędów przejścia. W tym
środowisku samotne dziecko nie ma szans przeżycia, dopóki nie osiągnie
około trzynastu lat, wobec tego dzieci dzielą się same na dwie grupy,
zależnie od wieku. Młodsza grupa składa się . z dzieci od lat trzech do
siedmiu, starsza gromadzi dzieci od lat ośmiu do dwunastu. Wiem o jednej
dziewczynce, która pozostała w niej prawie do ukończenia lat czternastu,
ale ofiarowała w zamian pewne kuszące usługi. Zwykle jednak opuszcza
się grupę najpóźniej w wieku trzynastu lat. Wprowadzenie do grupy jest
równie brutalne i bezwzględne jak obrzęd przejścia, który
111
z niej wyklucza. Ten, kto dopiero wstępuje do grupy, jest najmłodszy, ma
najmniej do zaofiarowania i cechuje go najmniejsza odporność fizyczna.
Nie jest dla grupy żadnym cennym nabytkiem i dlatego patrzy się tu na
niego niewiele przychylniej, niż patrzono w domu. Ale przynajmniej w
grupie zostaje się przez cztery czy pięć lat i wiadomo, że z tego, który
przetrwa, będzie w końcu jakiś pożytek. Każde dziecko szuka w grupie
towarzysza w swoim wieku, żeby móc się wspólnie bronić przed
starszymi dziećmi. Takie dzieci w jednym wieku zostają "przyjaciółmi".
Zwykle w grupie bywa od kilku do kilkunastu dzieci, toteż każde dziecko
ma tylko jednego lub dwóch przyjaciół. Te przyjaźnie są zawierane
jedynie na pewien czas i nieuchronnie nadchodzi chwila, kiedy w związku
z przejściem z jednej grupy do drugiej dotychczasowi przyjaciele zwracają
się przeciwko sobie; jest to właśnie obrzęd przejścia, zerwanie owej
kruchej więzi zwanej przyjaźnią. Każdy, komu zdarzy się to trzy lub
cztery razy, jest już przygotowany do życia i wie, że przyjaźń to tylko
kiepski żart.
Wczesnym rankiem wioski niemal dosłownie eksplodują. Otwierają się
asaki i odoki i wioska ukazuje światu, czym jest: zbiorowiskiem jednostek
wszelkiego wieku, z którego każda na własną rękę rusza na poszukiwanie
żywności i wody, a wszyscy razem są niczym plaga szarańczy, która
spadła na kraj. Bywają oczywiście wypadki, że dorośli udają się razem w
jednym kierunku czy nawet wspólnie pracują, ale zdarza się to rzadko i
tylko w szczególnych okolicznościach. Jedynymi ugrupowaniami
społecznymi są grupy dziecięce, które każda wioska ma zwykle dwie - po
jednej dla każdej rozpiętości wieku, chociaż wioska Atuma pod górą
Meraniang miała takie grupy aż cztery. Członkowie grupy wędrują
wspólnie i uzurpują sobie prawa do terytorium, po którym się w danej
chwili poruszają. Nie ma określonych terenów, które by "należały" do
poszczególnych grup, ale bezpośrednie zajęcie danego obszaru daje do
niego pewne prawa. Poszukiwania koncentrują się oczywiście wokół
żywności i wody, grupa odchodzi zwykle dość daleko od rodzinnej wioski
i może się zdarzyć, że nastąpi spotkanie z grupą z innej wioski. W tym
wypadku prawo pierwszeństwa do zajętego terenu jest respektowane tylko
wtedy, kiedy spotkają się grupy w tym samym wieku. Ale gdy starsza
grupa spotka młodszą, choćby z tej sam"j wioski, i chce zagarnąć
112
dla siebie teren przez nią okupowany, zrobi to po prostu siłą. Wchodzą
wtedy w grę pięści, kije i kamienie. Nigdy nie słyszałem, żeby w takim
starciu jakieś dziecko zostało zabite - najwyżej ranne. Każde dziecko
chodzące własnymi drogami, jak Edapa, jest oczywiście wydane na
pastwę innych i musi rzeczywiście być obłąkane, jeśli trzyma się z dala od
grupy. Grupa daje pewne zabezpieczenie, choćby dzięki swej liczebności,
nie tylko przed innymi bandami, ale także przed większymi
drapieżnikami: lwem i lampartem. Sami członkowie grupy też do
pewnego stopnia zapewniają sobie ochronę - jeżeli któreś z dzieci wpadnie
do jednego ze skalistych parowów, towarzysze prawdopodobnie pomogą
mu się z niego wydostać, chyba że będzie to najstarszy wiekiem, bo w
takim wypadku może się okazać, że to oni sami go tam wepchnęli.
Stosunki między członkami grupy polegają jednak głównie na
umiarkowanym współzawodnictwie, każdy szuka pożywienia na własną
rękę, ale nie kosztem innych. To znaczy, każdy zbiera tylko tyle, ile może
zjeść i nie stara się nic ukryć na zapas.
Grupy nieustannie wędrują po okolicy i kiedy wreszcie odkryłem, gdzie
należy ich szukać - w zalesionych wąwozach - wybierałem dogodne do
obserwacji miejsce, z którego widziałem, jak przechodzą z parowu do
parowu. Kiedy dwie różne grupy zbliżały się do siebie, zazwyczaj
rozchodziły się w różne strony, żeby uniknąć konfliktu; do starć
dochodziło tylko wtedy, kiedy młodsza grupa zajęła wąwóz szczególnie
obfitujący w pożywienie. Najbardziej poszukiwaną żywnością były figi,
ale młodsze dzieci nie umiały jeszcze wspinać się po drzewach i musiały
zadowalać się odpadkami leżącymi na ziemi. Przeważnie jadły figi
nadgryzione przez pawiany, czasem trafiało się trochę jagód, istniał też
pewien jadalny gatunek kory, choć niekiedy przyprawiał je o chorobę, a
gdy były naprawdę głodne, jadły ziemię, a nawet kamyki. Najsłabsze
dzieci szybko umierały, a najsilniejsze obejmowały ż czasem
przywództwo w grupie. Ale wtedy ci najsilniejsi byli też więksi od innych
i każdy taki przywódca zostawał w końcu usunięty z grupy. Wszyscy
członkowie grupy zwracali się przeciwko niemu, łącznie z tym następnym
z kolei, który kilka lat wcześniej z nim się zaprzyjaźnił - zupełnie tak
samo, jak on sam zaatakował poprzedniego
113
przywódcę, który był dotąd jego "przyjacielem".
Następnie cały proces zaczyna się od początku: najsilniejszy musi opuścić
grupę i przyłączyć się do grupy dzieci starszych jako jej najmłodszy,
najsłabszy i najmniej użyteczny członek. Spotka tutaj znowu tych, z
którymi się przyjaźnił w młodszej grupie, i być może odnowią dawne
stosunki. Ponieważ w tej grupie zainteresowania seksualne odgrywają
większą rolę, istnieją inne sposoby zdobywania przyjaciół, wcale nie
najwłaściwsze dla danego wieku. Córeczki Bili, Nialeczy, nie trzeba było
uczyć, że jej ośmioletnie ciało kryje w sobie rozmaite możliwości. Ona na
pewno przeżyje. Ale wszystkie czynności, poza stosunkami płciowymi,
każdy w grupie nadal wykonuje sam, a i te związane z seksem w znacznej
mierze również. Wspinaczka na drzewa poprzednio trudno dostępne
nastręcza już coraz mniej trudności, poza tym jedynie starsze grupy mają
prawo kraść z pól. Przyłapana na gorącym uczynku młodsza grupa dostaje
srogie lanie. Przeważnie jednak oprócz dyń nie ma co kraść. Większość
czasu starsze grupy spędzają na przeczesywaniu licznych parowów
przecinających okolicę, przy czym odchodzą coraz dalej od miejsca, które
powinno być dla nich domem, ale nim nie jest.
Końcowy obrzęd przejścia to wkroczenie w wiek dojrzały. Następuje w
wieku dwunastu lub trzynastu lat, zależnie od tego, jak długo kandydat na
dorosłego człowieka jest w stanie odpierać ataki swoich rywali. Do tego
czasu opanował już sztukę działania na własną rękę i dla własnego dobra,
chociaż wie również, że czasami korzystnie jest połączyć się na pewien
okres z innymi. O fakcie, że takie związki muszą być nietrwałe, miał
okazję przekonać się przechodząc z upływem lat z grupy młodszej do
starszej i z tego, który był bity i poniewierany, stając się tym, który sam
bije i krzywdzi innych.
Kiedy dojrzewają zasiewy na polach, starsza grupa zostaje wykorzystana,
a raczej przydaje się do ich ochrony przed zwierzętami, ptakami i
insektami, które na tej nieurodzajnej glebie' są równie głodne jak Ikowie.
Z tego właśnie powodu rodzice uznają, że warto posiadać dzieci, choć nie
znaczy to bynajmniej, aby uznawali celowość posiadania rodziny.
Wszyscy wiedzą, że dzieci wyjadają z pól, co się da,
114
podobnie jak z wąwozów, ale i tak wyrządzają mniej szkód niż larwy,
gąsienice, ptaki i pawiany, które mogą zniszczyć zasiewy, zanim będą
zdatne do spożycia - nawet według kryteriów Ików, toteż zarówno
dzieciom, jak i dorosłym zależy na tym, żeby pól pilnować. Jeżeli można
nazwać to współpracą, to ze sobą współpracują. Na polach buduje się
punkty obserwacyjne, z których ktoś uzbrojony w giętką gałąź może
bardzo celnie i na znaczną odległość wypuścić pocisk (zazwyczaj grudkę
gliny), jak z procy. Ale to wystarcza jedynie do odstraszenia ptaków i
pawianów, i tylko wtedy, kiedy jest ich niewiele. W przeciwnym razie po
to, aby ochrona była skuteczna, trzeba spędzić znaczną liczbę dzieci - całą
starszą grupę, a czasami także i młodszą. Zajęcie jest bardzo męczące,
wyczerpuje do reszty słabsze dzieci i przez ich zgon przyczynia się do
polepszenia losu silniejszych.
Przez trzy lata z czterech Ikowie mogą liczyć na to, że spadnie minimalna
ilość deszczu potrzebna do ożywienia któregoś z szeroko rozrzuconych
pól i wobec tego poświęcają umiarkowaną ilość energii na karczowanie,
sianie i okopywanie. Nigdy się jednak nie mogą spodziewać urodzaju,
gdyż w najlepszym razie opady deszczu są niewielkie i występują tylko w
niektórych miejscach, z tego też powodu pola są rozrzucone na tak dużej
przestrzeni. Natomiast raz na cztery lata przychodzi rok suszy i to zwalnia
Ików od wkładania jakiejkolwiek energii w prace polowe. Niektórzy
nawet nie czekają, aż susza stanie się faktem, po prostu odgadują jej
nadejście intuicyjnie albo zasięgają porady u wróżbity -i co jednak zdarza
się coraz rzadziej.
W latach suszy kłusownictwo przybiera na sile, ale Ikowie robią to bardzo
ostrożnie, gdyż pilnujący Parku askari są uzbrojeni w karabiny. A jeżeli
polowanie zaprowadzi myśliwych aż do Sudanu, grozi im - czy też
zagrażało w owym czasie :- dodatkowe niebezpieczeństwo spowodowane
wojną i wrogością, jaką wojsko rządu arabskiego żywiło do całej ludności
południa. Toteż zaniechano zbiorowych polowań z naganką i polowanie,
tak jak wszystko inne, stało się sprawą indywidualną. Często można było
usłyszeć, a czasami nawet zobaczyć, jak po zapadnięciu zmroku
mężczyźni wracali obładowani mięsem, którego nie mogli zjeść na
miejscu. Ryzykowali wtedy krótki postój w nocy nie opodal wioski, albo
nawet w samej wiosce,
115
i przed świtem szli na posterunek sprzedać mięso policjantom, nie dając
ani kęsa żonie czy dziecku. Pamiętam, jak Lonier, najstarszy syn Jakumy,
wrócił raz po kilkutygodniowym polowaniu na górze Zulii. Było to w
okresie największego głodu, sam Jakuma odszedł gdzieś w poszukiwaniu
pożywienia, a Matsui i reszta dzieci z wyjątkiem Lokwama przymierali
głodem. Dwie piękne dziewczyny nie miały się komu sprzedać, Ngorok
chorował, a mały Naduie był najsłabszym członkiem młodszej grupy
dzieci. Ich starszy brat wrócił taki spasiony - nie tęgi, lecz opasły - że z
trudem go poznałem. Miał twarz jak księżyc, grube nogi i ręce, a brzuch
obrzydliwie napęczniały. Przyniósł ze sobą jedynie trzy tykwy miodu,
które zaniósł prosto na posterunek policji i tam sprzedał.
Mniej więcej w tym czasie wiadomo już było powszechnie, że nastąpią
dwa kolejne lata suszy, i nikt oprócz kilku najwytrwalszych nie zaprzątał
sobie głowy pracą w polu. Lokelea, który dzięki własnemu dobrze
strzeżonemu bydłu miał więcej energii od innych, nadal uprawiał swoje
dwie działki, jedną na wschodnim zboczu Wąwozu Pirre, a drugą,
oddaloną o kilka godzin marszu, na bardzo stromym zachodnim zboczu
góry Meraniang. Takie usytuowanie sprawiało, że pola przez pół dnia
leżały w cieniu, gdyż słońce wschodziło nad górą Meraniang, a chowało
się za górę Morungole, toteż w wąwozach przez większą część dnia
panował cień. Giriko także pracował na jednym ze swoich pól, leżącym
głęboko w Wąwozie Pirre, które podobnie jak pole Lokelei nachylone
było pod kątem siedemdziesięciu- stopni. Praca na takim polu była" nie
tylko męcząca, ale i niebezpieczna, gdyż przy każdym potknięciu można
było spaść na kamieniste dno wąwozu. Zależnie od terenu i stopnia
nachylenia posługiwano się różnymi rodzajami motyk, od całkiem
krótkich do długich na cztery i pół metra, przy czym wszystkie^ miały na
końcu niewielkie, cienkie, żelazne ostrze. Długa motyka wyglądała
nieporęcznie, ale w rzeczywistości używało się jej w sposób prosty i
skuteczny. Trzymało się ją w wyciągniętych rękach i lekkim ruchem
ramion przesuwało tam i z powrotem, a jej ostrze pod ciężarem drzewca
zagłębiało się w ziemi i spulchniało ją na odpowiednią głębokość. Giriko
pilnie pracował na swoim polu przez całe dwa lata i przez dwa lata nic mu
ono nie urodziło.
Longoli i Lokiam wypalili swoje pola zaraz na początku
116
drugiego roku. Stojące tam szałasy, od dłuższego czasu nie używane,
rozpadły się, wieżyczki obserwacyjne runęły, a kilka kiełków
przywołanych do życia odrobiną deszczu uschło natychmiast pod
palącymi promieniami słońca. Ikowie do rozpalania ognia używają wciąż
dwóch suchych patyków, kręcąc obiema rękami szybko jeden z nich,
którego koniec tkwi w nacięciu drugiego, przytrzymywanego stopą. Tarcie
w ciągu kilku sekund wywołuje dym i wystarczy trochę suchej huby, żeby
ogień strzelił płomieniem do góry. Takich ognisk rozpalano wszędzie
sporo i nikt nie starał się ich kontrolować. Niektóre rozprzestrzeniły się na
gęsto zalesioną część góry Morungole. Pożar obrócił wszystko w popioły i
zniszczył kilkanaście uli, ale nikt się tym nie przejął.
Zbieractwem zajęli się teraz również mężczyźni i podobnie jak kobiety
wędrowali po górach albo w dół do doliny Kidepo w poszukiwaniu
dzikich owoców i jagód. Wygrzebywali także z ziemi jadalne korzonki,
ścinali kwitnącą trawę, młócili i zjadali nasionka. Dążenie do tego, żeby
jak najprędzej zjeść zdobyte pożywienie, stawało się często przyczyną
dodatkowych cierpień. Widziałem, jak kobiety pośpiesznie młóciły
kamieniem trawę na swoich okryciach ze skóry i natychmiast wpychały do
ust wymłócone ziarenka, bez zwilżania ich nawet wodą, nie mówiąc już o
gotowaniu. Mogło się to skończyć bolesnymi i niebezpiecznymi kurczami
żołądka, ale konieczność jedzenia w pośpiechu i ukradkiem, a ponadto
stały brak wody były istotnymi czynnikami w życiu codziennym Ików.
Dla mieszkańców wszystkich siedmiu wiosek z Pirre najbliższy wodopój
był. pod świętym drzewem, a i ten czasami zamieniał się w błotnistą,
brudną sadzawkę. Wodopój leżący powyżej omijano z obawy przed
lampartami. Pozostawał jeszcze jeden, w Wąwozie Pirre wiodącym do
Kidepo, i ten ceniono najbardziej, bo miał najlepszą wodę, nie każdy
jednak mógł z niego korzystać. Żeby się do niego dostać, trzeba było
pokonać kilka wzniesień i spadków terenu, co mnie przyprawiało tylko o
za-dyszkę, ale starszego wiekiem łka, mającego o połowę mniej lat ode
mnie, mogłoby przyprawić o śmierć. Końcowy etap drogi, stumetrowy
spadek w skalistą gardziel, wymagał siły i zręczności, a jeżeli o mnie
chodzi, to za pierwszym razem także i odwagi.
Na dnie wąwozu znajdował się otoczony głazami zbiornik wody i poza
rozlanymi wokół kałużami woda była w
117
nim stosunkowo czysta. Ponieważ wąwóz był wąski i głęboki, słońce
dochodziło tu tylko w południe, najwyżej na godzinę, i można tu było
odpocząć w chłodzie. Okazało się, że istnieje milcząca umowa, iż rano
kobiety mają zbiornik dla siebie - jeszcze jedna nikła oznaka instynktu
społecznego Ików. Schodząc na dół starały się coś zebrać, a jeżeli im się
poszczęściło, gotowały i jadły nad wodą. Ale nawet wtedy każda z kobiet
kryła się za osobnym głazem i pochylając się nad własnym ogniskiem
jadła łapczywie i w odosobnieniu. Największy problem stanowiło to, że
bardzo rzadko można było znaleźć równocześnie, czy choćby blisko
siebie, żywność i wodę. W okresach dostatku jadła kobiety nosiły wodę i
to, co zebrały, do wiosek, gdzie w zagrodach gotowały i jadły, albo - co
jednak-należało do wyjątków - mężczyzna i kobieta dzielili się pracą,
jedno zbierało żywność, drugie szło po wodę. Podczas suszy po wodę
trzeba było iść czasem dobrych osiem kilometrów od wioski, a biorąc pod
uwagę górzysty i urwisty teren, na taką wyprawę traciło się cały dzień.
Przypadki współpracy małżonków, mimo że rzadkie i nigdy nie
obejmujące dzieci, były ważne, gdyż podtrzymywały tak niezbędne w
małżeństwie zaufanie.
Najczęściej jednak pary małżeńskie rozstawały się rano, a spotykały
wieczorem, jeżeli w ogóle się spotykały. Niektórzy odchodzili bardzo
daleko i pozostawali poza domem przez całe dnie, a nawet tygodnie w
poszukiwaniu przede wszystkim wody, a następnie pożywienia. Wodę
można było czasami znaleźć kopiąc w ziemi dół głębokości około pół
metra. Jeżeli się trafiło na odpowiednie miejsce - a wskazywała je
częstokroć siedząca na ziemi gromada motyli'- taki dół dawał rano pół
kubka wody, a wieczorem drugie pół. Właściciel dołka zakrywał go trawą
i szedł na poszukiwanie żywności, a wieczorem wracał, żeby napić się
wody. Taka ilość wody nie wystarczała wprawdzie, żeby utrzymać się
przy życiu, ale pomagała przetrwać krytyczne chwile. W ten sposób
uratowała się od śmierci stara Nangoli. Idąc na przeciwległy kraniec
doliny Kidepo, gdzie było więcej żywności i wody, zrobiła trzy takie dołki
i przy każdym z nich odpoczywała. Nabrała w ten sposób sił do dalszej
drogi. -Ale musiała zostawić swojego męża, Amuarkuara. Żadne z nich
nie miało dość siły, żeby przynieść wodę z któregoś z wodopojów w Pirre,
a ich troje dzieci wraz ze swoimi
118
rodzinami przeniosło się do Sudanu. Samotna para staruszków nie mogła
liczyć na przeżycie, a Amuarkuar nie miał nawet dość siły, żeby zejść do
Kidepo.
Nie wiedziałem o tym, chociaż słyszałem, że ich' wioska - która leżała
poniżej mojej zagrody, lecz była ukryta za pagórkiem - została
opuszczona. Nie wiedziałem nawet, że Amuarkuar wciąż tam mieszka, ale
pewnego dnia ukazał się w moim odoku i poprosił o wodę. Był straszliwie
wychudzony, dałem mu zatem wody i chciałem przynieść trochę
żywności, kiedy z di nadbiegł Atum pytając gniewnie, co właściwie sobie
myślę, że tak marnuję wodę. Odparłem, że to moja woda i mogę robić z
nią, co mi się podoba, na co usłyszałem, że stary opije się jak słoń i nic dla
mnie nie zostanie. Zwróciłem mu uwagę, że zawsze mogę sobie przynieść
wody, ale kiedy się odwróciłem, żeby dać Amuarkurowi coś do zjedzenia,
okazało się, że ten w trakcie naszej sprzeczki odstawił wodę i po cichu
odszedł. Dotarł do skalnej półki nad starą wioską Kauara i położył się tam,
żeby odpocząć, z głową opartą o swój karać, czyli podgłówek. W pobliżu
leżała wiązka trawy, którą najwidoczniej uciął i z trudem ciągnął do
walącej się wioski, żeby zrobić z niej prowizoryczne schronienie. Chcąc
oszczędzić energię, załatwiał potrzeby naturalne wewnątrz chaty, przez co
nie można w niej było dłużej mieszkać, zresztą i tak nie miała już prawie
dachu. Zbierając trawę, zdobył się na największy wysiłek, żeby utrzymać
jakoś dom, dopóki nie wróci Nangoli. Kiedy podszedłem do niego, nadal
leżał wyczerpany na ziemi, ale spojrzał na mnie, uśmiechnął się i
powiedział, że woda była dobra. Potem zamknął oczy i zasnął z
uśmiechem uszczęśliwienia. Udało mu się ukoić pragnienie czystą wodą
ze studni policyjnej, wodą daną mu przez miłosiernego antropologa,
któremu ją codziennie przynoszono i który nawet nie musiał sam po nią
chodzić. Oto jak i gdzie umarł Amuarkuar, szczęśliwy, z żołądkiem
pełnym mojej wody. I oto jak przetrwała Nangoli.
Ikowie stosowali najrozmaitsze środki, żeby tylko utrzymać się przy
życiu, łącznie z uciekaniem się do klasycznych ; metod składania darów i
ofiar. Nie miało to nic wspólnego z niemądrym przekonaniem, że altruizm
jest możliwy czy pożądany - w ich wydaniu była to zaczepna i groźna
broń, która dawała się użyć na różne sposoby. Nieprzyjęcie daru mogłoby
pokrzyżować wszelkie plany, dlatego Ikowie robią
119
wszystko, żeby nie dopuścić do takiej ewentualności. Celem tych
wszystkich zabiegów jest oczywiście zobowiązanie wobec siebie szeregu
osób, do których w krytycznej chwili można się zwrócić o zwrot długu i
przy odrobinie szczęścia liczyć na rewanż. W warunkach życia Ików taki
koniec, dający choćby minimalną szansę przetrwania, usprawiedliwia
znaczne nawet ofiary i poświęcenie. Ale z poświęcenia, które mogłoby
zostać odrzucone, nie ma żadnego pożytku, obserwujemy więc dziwne
zjawisko, kiedy ci- ludzie, skądinąd myślący tylko o sobie, wyczyniają
różne sztuczki, żeby pomóc innym. W rzeczywistości dbają oni tylko o
siebie, a ich pomocy, choćby była jak najgorzej widziana, nie można
odrzucić, gdyż udzielana jest w ten sposób, że od razu staje się faktem.
Ktoś całkiem nie proszony może przekopać pole w czasie nieobecności
właściciela, naprawić ogrodzenie albo przyłączyć się do budowy chaty,
którą mąż i żona bez trudu zbudowaliby sami. Widziałem kiedyś, jak
strzechę na dachu kładło tylu mężczyzn, że cała chata o mało się nie
zawaliła, ale głośne protesty właściciela na nic się nie zdały. Praca dla
kogoś wykonana oznaczała zaciągnięcie długu. Był to jeszcze jeden
powód, żeby wystrzegać się sąsiadów. Lo-kelei miano bardzo za złe, że
zawsze przyjmował pomoc i natychmiast odpłacał za nią żywnością
(szczwany lis wiedział, że Ikowie się temu nie oprą), przez co dług od
razu był anulowany.
Niebezpieczeństwo systemu tkwiło w tym, że kiedy nadchodziła chwila
spłacenia długu, dłużnik mógł być nie- uchwytny, podobnie zresztą jak i
wierzyciel. Przyszłość rysowała się zbyt niepewnie, żeby traktować to
inaczej niż dodatkowy środek dający szansę przetrwania, chociaż
niektórzy w wysokim stopniu opanowali jego tajniki. Lepszym środkiem
było objadanie tych, którzy nie mogli się tym samym odpłacić, a kłopoty
w Sudanie nastręczały Ikom mnóstwo do tego okazji. Do Pirre
przychodziło przez dolinę Ki-depo sporo zbiegów z Sudanu, przeważnie
pasterzy z plemienia Didingów. Tych, co gonili resztkami sił, byli chorzy
albo ranni, a do tego biedna, wysyłano do Kaabongu, gdzie - jak im
mówiono - uzyskają pomoc, jeżeli wytrzymają jeszcze te końcowe dwa
dni marszu. Natomiast tych, którzy mieli jakikolwiek dobytek,
prowadzono z głośnymi okrzykami przyjaźni do założonego przez samych
Ików obozu dla uchodźców. Znajdował się on w najniżej położonej części
120
długiej i wąskiej wioski Kauara, naprzeciw mojej zagrody. W wiosce
zbudowano nawet bomę dla bydła i kóz Didingów ale umieszczono ją na
drugim końcu wioski, z dala od Didingów, a korzystnie dla głodnych
Ików. Didingowie nie przebywali w obozie długo i szybko wtapiali się w
potok uchodźców płynący do Kaabongu, gdzie zresztą opracowano
praktyczny i dobrze pomyślany plan, zgodnie z którym miano ich
przesiedlić i osadzić jako rolników w pobliżu góry Kadam. Kilku takich,
co sprzymierzyli się z Ikami, zostało, żeby zachęcać innych do korzystania
z obozu, a jeszcze kilku ożeniło się z miejscowymi kobietami. Sposób ten
przynosił spore korzyści, przy czym nie wymagał specjalnego wysiłku czy
nakładu energii - tylko obrotności języka, a w tym Ikowie celowali.
Duże znaczenie ekonomiczne miała w tym czasie produkcja dzid i noży,
zwłaszcza że rząd ugandyjski konfiskował je przy każdej sposobności. W
tej działalności można się było doszukać śladów współpracy, ale tylko
podczas samego procesu kucia: prawo własności danego produktu i jego
sprzedaż były już sprawami ściśle osobistymi. Kucie zawsze bardzo mnie
interesowało, toteż spędzałem wiele godzin siedząc na di Atuma albo
Lokelei i obserwując grupki Ików przy pracy. Grupki te nigdy nie były
stałe - mężczyźni wstawali z jednego di i przyłączali się do grupy na
innym di albo w ogóle odchodzili. Kiedy mieszkańcy Naputiro, Nawedo
czy Loitanet przybywali z wizytą, często siadali, brali do ręki odłożony
przez kogoś kawałek metalu i dalej go obrabiali. To się też liczyło w tej
ukrytej grze świadczeń i rewanżów. Najbardziej jednak zaintrygowało
mnie to, że Ikowie ze swoją zdolnością gmatwania i wikłania wszystkiego
przeszli przez epokę kamienia i żelaza w odwrotnej kolejności niż
wszystkie inne plemiona, gdyż używali kamiennych narzędzi do obróbki
żelaznych przedmiotów!
Pracowali uważnie i dokładnie, najzupełniej się nie spiesząc. Ich klienci,
Dodosowie i Turkanie, po wybraniu ostrza prosili zwykle Ików o
dopasowanie do niego odpowiedniego drzewca. Tu Ikowie znów mieli
okazję pokazać, jak dobrymi potrafią być rzemieślnikami - prostowali
trzonek podgrzewając go na ogniu i przeciągając przez specjalną
prostownicę. Wymagało to pracy dwóch ludzi, prostownica bowiem była
to gruba deska z twardego drewna z dziurą w
121
środku. Jeden mężczyzna musiał ją trzymać, podczas gdy drugi przeciągał
drzewce. Charakterystyczne dla Ików było to, że zawsze o pomoc przy tej
pracy prosili klienta, żeby nie zaciągać długów wobec współplemieńców.
Zasadnicze znaczenie jako dodatkowe źródło dochodów do tego stopnia,
że często przeistaczała się w główne źródło dochodów - miała specyficzna
rola, jaką Ikowie odgrywali w stosunkach między różnymi plemionami
pasterskimi z sąsiedztwa. "Sąsiedztwo" jest tu może terminem mylącym,
gdyż Ikowie mieli do czynienia z Topotami i Didin-gami z Sudanu, Dzie i
Dodosami z Ugandy, przynajmniej raz podczas mojego pobytu z
Karamodżongami z południa, a z Kenii nie tylko z Turkanami, ale także z
Pokotami mieszkającymi na południowym wschodzie od Moroto.
Wszystkie te plemiona w okresach suszy muszą dokonywać napadów na
inne plemiona, żeby uzupełniać pogłowie bydła. W innych okresach
również dochodzi do grabieży, czy to z przyczyn rytualnych, czy też
choćby po to, aby młodzi niedoświadczeni pasterze, zwani moran, którym
powierzono pieczę nad stadem, mogli zdobyć niezbędne doświadczenie -
można więc powiedzieć, że grabieże zdarzają się ciągle, różna jest tylko
ich częstotliwość. Bez względu na przyczynę danej grabieży Ikowie mogą
zawsze dostarczyć cennych informacji, mogą szpiegować albo służyć za
przewodników, jak również pomagać w ukrywaniu skradzionego bydła.
W tym czasie nie wiedziałem jeszcze wszystkiego, ale orientowałem się w
każdym razie, że faktycznie wyreżyserowali oni wiele napadów i byli
niezbędni pasterzom w latach suszy, kiedy życie zależało od dostatecznej
liczby sztuk bydła.
Mocno uproszczony punkt widzenia każdego rządu - grabieże są rzeczą
złą i należy z nimi skończyć - nie bardziej trafia Ikom do przekonania niż
grabieżcom. Trudno jest przewidzieć skutki zaniechania napadów, gdyby
rząd rzeczywiście zdołał taki stan osiągnąć, ale mogłyby one być .
opłakane. Tymczasem jednak Ikowie knuli swoje spiski, z powodu
których w gorszych okresach bydło przechodziło w kółko z rąk do rąk.
Wykazywali przy tym wielki spryt – kiedyś powiedli Turkanów doliną w
górę rzeki Czakolotam, aby ci napadli na stado Dodosów pasące się na
zboczach Morungole, gdy tymczasem inni Ikowie zaprowadzili Dodosów
do doliny Naputiro, żeby ograbili Turkanów. Obie grupy nie napotkały
żadnego oporu i wróciły z łatwą zdo-
122
byczą, aby się przekonać, że sami również zostali okradzeni. Wiedzą oni
oczywiście, że Ikowie nie są najbardziej godni zaufania, ale ponieważ nie
mogą się bez nich obejść, puszczają im płazem takie sprawki. Ikowie z
kolei wiedzą, że głupio by było stracić doszczętnie kapitał zaufania, toteż
są w miarę uczciwi w interesach, a na ich lojalność, choćby chwilową,
można na ogół na czas trwania danej umowy liczyć.
Większość Ików zjada swoją zapłatę natychmiast, gdy ją dostaje. Jest to
zarówno wrodzona cecha myśliwych, którzy żyją z dnia na dzień i
dobytek jest im tylko ciężarem, jak i konieczność ich obecnego życia.
Lepszy kęs w ustach niż dwa w spichlerzu - brzmiałoby to przysłowie" po
iketocku, albo jeszcze lepiej: lepsza krowa w żołądku niż dziesięć w
bomie. Pasterze nigdy nie zabijają bydła na mięso, chyba że wymagają
tego obrzędy rytualne. Te obrzędy zdarzają się dość często i pasterze z
zadowoleniem witają urozmaicenie jadłospisu, bo przepadają za mięsem,
ale myśl o zabijaniu bydła na mięso do spożycia jest im zupełnie obca.
Toteż kiedy Ikowie, dostawszy krowę, zabijają ją i natychmiast zjadają,
Turkanie wzdrygają się na takie barbarzyństwo, ale nic nie mogą poradzić.
Gdy jednak Ikowie trzymają dłużej bydło, Turkanie i Dodosowie bacznie
je obserwują i zastanawiają się, jak by tu zabrać je gdzieś, gdzie będzie
traktowane z należytym szacunkiem i nie zostanie zjedzone.
W bomie Lomei było coraz więcej bydła, dzięki przeróżnym sztuczkom,
jakie wyczyniał zarówno z Turkanami, jak i z Dodosami, oraz dzięki
temu, że jako myśliwy mógł dostarczać im mięsa w zamian za żywy
inwentarz. Chyba tylko Lomeja nadal spędzał większość czasu na
polowaniu i z nie znanych mi powodów rzadko sprzedawał łupy na
posterunku policji. Pewnej nocy - a spałem wtedy bardzo mocno i nie od
razu się obudziłem - usłyszałem głuche dudnienie i poczułem, że ziemia
pode mną drży. Kiedy wybiegłem z chaty, zorientowałem się, że przed
moją zagrodą ktoś z wielką szybkością pędzi stado bydła na zbocze góry
Meraniang. Tętent był ogłuszający, ale wciąż nie zdawałem sobie sprawy,
że odbywa się właśnie napad, gdy naraz zaczęła się strzelanina. Wioska
Lomei leżała po drugiej stronie żlebu, nad porzuconą wioską starego
Amuarkuara, i słysząc strzały karabinowe widziałem tam równocześnie
błyski o-
123
gnia. Następnie takie same błyski widać było na zboczu góry Meraniang, a
niknący w oddali tętent stada ustąpił miejsca wrzaskom mężczyzn
przebiegających za moim ogrodzeniem w pościgu za skradzionym
bydłem. Podczas strzelaniny skryłem się pod samochodem, nie zdradzając
zbytniej odwagi, lecz za to niewątpliwą rozwagę. Kiedy już było po
wszystkim, opuściłem swoją kryjówkę i zacząłem pytać przez ogrodzenie,
co się dzieje. Tylko jedna osoba się zatrzymała, żeby mi odpowiedzieć -
był to Atum, który -poradził mi, żebym nie ruszał się z domu, bo i tak w
niczym nie pomogę, a będę jedynie zawadzał.
Wkrótce wszystko ucichło, słychać było tylko trajkota-nie kobiet. Gdy na
nie zawołałem, powiedziały mi, że Turkanie napadli na Lomeję i zabrali
mu całe stado, w którym było sporo jego własnych sztuk, reszta jednak
należała do przyjaciół Dodosów, którzy z kolei skradli je Turkanom.
Spytałem, czy już wszystko jest w porządku, na co odpowiedziały, że tak,
i żebym poszedł spać. Usłuchałem tej rady i spałem smacznie aż do świtu,
kiedy to usłyszałem, że łysa córka Lolima woła coś do mnie zza
ogrodzenia i bije kijem w mój odok. Na pytanie, co się stało, odparła:
- Nic takiego, ale czy wiesz, że Lomeja leży nieżywy pod twoim
odokiem?
Z przykrym uczuciem, że czeka mnie kolejna lekcja obyczajów Ików,
wciągnąłem szybko, spodnie i wybiegłem. Lomeja zwinięty w kłębek
leżał w kałuży krwi przed wejściem do mojej zagrody. Był nieżywy tylko
w pojęciu Ików - czyli w tym sensie, że nie warto już było się nim
zajmować - i zdołał się nawet uśmiechnąć prosząc mnie o herbatę. Sądzę,
że gdyby miał dość siły, dodałby pewno "Brindżi lotop". Nie wiedziałem,
co robię. Co się robi, kiedy człowiek leżący w kałuży krwi prosi o
herbatę? Kiedy jest on jedynym przyjacielem, jakiego się ma w tym
obłąkanym świecie, a wszyscy przechodzą beztrosko obok niego udając
się do pobliskiej kupy ekskrementów, aby wnieść do niej swój wkład!
Starałem się zrobić wszystko, co możliwe, i w rezultacie nie zrobiłem nic,
lecz w trakcie tych daremnych zabiegów płakałem. Nie z żalu czy smutku,
lecz z głuchej wściekłości na ten świat, na świat, w którym dzieją się takie
rzeczy. Wbiegłem do chaty, zapaliłem prymus i nastawiłem wodę. Potem
wyskoczyłem zobaczyć, jakie Lomeja odniósł rany. Dwie kule w żołądek,
które przeszyły go na wylot i wy-
124
szły koło kręgosłupa. Musiał wbiec prosto na linię strzału. Popędziłem
znów do chaty po środki opatrunkowe i leki i roześmiałem się z własnej
głupoty: miałem butelkę środka odkażającego, trochę bandaży, aspirynę,
tabletki przeciw malarii i jeszcze maść na hemoroidy. Zastanawiałem się,
czy Lomeja cierpi na hemoroidy albo na malarię. Woda wykipiała.
Usiłowałem zaparzyć herbatę, kiedy sobie przypomniałem, źe Lomeja
wciąż leży pod ogrodzeniem i stanowi dla much obiekt bardziej ponętny
niż pobliskie odchody. Najprościej byłoby poprosić kogoś o pomoc, ale
nie było nikogo - byli tylko Ikowie. Opatrzyłem jako tako rany Lomei i
obandażowałem, jakbym już balsamował to biedne ciało. Lomeja skrzywił
się z bólu i raz jeszcze powiedział: "Brindżi niczai" (Daj herbaty). Teraz
przynajmniej muchy nie miały dostępu do ran, mogły się raczyć krwią z
kałuży. Zrobiłem wreszcie herbatę i wsypałem do niej z dziesięć łyżek
cukru. Podobno cukier krzepi - tak jakby mogło się to jeszcze Lomei
przydać, ale najważniejsze, że Lomeja lubił cukier.
Napełniłem herbatą nowy, żółty emaliowany kubek i wyszedłem z nim za
ogrodzenie. Nad Lomeja klęczała jego żona. Droga, urocza Losealim.
Odpędziłem ją, nie pytając nawet, co robi - nic, co Ik robi przy
umierającej osobie, nie może być rzeczą miłą. Losealim była w furii,
wrzeszczała i przeklinała mnie. Dlaczego nie dałem mu umrzeć? Ułożyła
go już przedtem w pozycji człowieka martwego, a ja go znów
wyprostowałem. Kiedy wyszedłem, usiłowała "właśnie przywrócić mu
dawną pozycję, ale Lomeja znalazł w sobie dość siły, żeby stawić opór.
Bardzo chciał się napić herbaty. Odpędziłem wrzeszczącą Losealim i
postawiłem żółty kubek gorącej, słodkiej herbaty przy głowie Lomei,
gdzie mógł go widzieć i dosięgnąć. Spytałem, czy ma dość siły, żeby pić
sam, przytaknął i wyciągnął rękę po kubek. Rozpuściłem tam też trochę
aspiryny. Pochyliłem się, chcąc sprawdzić, czy wysiłki Losealim, żeby
zmienić mężowi pozycję i przywrócić go śmierci, nie wpłynęły na
ponowne otwarcie się ran, ale Lomeja stoczył się do kałuży krwi i cały się
nią umazał.
Naraz usłyszałem dobrze znany radosny śmiech. Siostra Lomei, Kimat,
przybiegła zobaczyć, co to za krzyki, i widząc wspaniały, lśniący, żółty
kubek pełen gorącej słodkiej herbaty oderwała go bratu od ust i uciekła z
nim dumna i szczęśliwa. Zdobyła nie tylko herbatę, ale i kubek. Biegnąc dłoń i na krótką chwilę nasze oczy się spotkały. A potem - prawdziwy Ik -
125 puścił mnie, zacisnął ręce na piersi, zwrócił głowę i oczy w tę stronę
popijała herbatę i śmiała się, bardzo z siebie zadowolona. To już był chaty, gdzie nie było nikogo, i umarł samotnie.
koniec. Nie zostało we mnie nic, co mógłbym ofiarować. Cała herbata i
cały cukier świata oraz najwspanialsze kolorowe kubki nie znaczyły już
nic dla Lomei ani dla mnie. Lomeja żył jeszcze i był przytomny, ale coś w
nas obu umarło. Nie była to nawet nadzieja, obaj wiedzieliśmy przecież,
że musi umrzeć. Może była to sympatia? Co za idiotyczna myśl, dlaczego
miałby mnie lubić albo ja jego? W Kaabongu był lekarz, który mógłby
dotrzeć tu za półtora dnia, gdyby się pośpieszył. Napisałem list, posłałem
go na posterunek policji" i prosiłem, żeby natychmiast przekazali
wezwanie przez radio. Może to dziwne, lecz list został doręczony i
policjanci zrobili to, o co prosiłem. Ale oczywiście lekarz nawet nie
odpowiedział na przekazaną wiadomość. Nie miało to większego
znaczenia, Lomei robiło się coraz zimniej, kiedy jego jedyny pozostały
przy życiu syn biegł na dół po zboczu niosąc list na policję. Nie znaczy to
bynajmniej, że go cała ta sprawa cokolwiek obchodziła, po prostu
obiecałem mu kilka takich samych żółtych kubków jak ten, który zdobyła
jego ciotka.
Policjanci przybyli w samą porę, żeby pomóc mi zanieść Lomeję do jego
chaty, bo takie wyraził ostatnie życzenie. Potem odeszli, a ja siedziałem
przy nim dokładając drew do ognia, żeby mu było trochę cieplej. Ktoś
przyszedł popatrzeć, potem- jeszcze ktoś i jeszcze. Słyszałem
wypowiadane szybko i ochryple "Brindżi lotop", ale sens tych słów nie
docierał do mnie i nawet nie czułem złości. Lomeja był już taki zimny,
wciąż jednak trzymał się kurczowo życia. Naraz lewą ręką ścisnął moją

Rozdział siódmy
LUDZIE BEZ PRAWA
Coraz mniej było dowodów na to, że wśród Ików istnieją jakiekolwiek
stosunki społeczne, nie mówiąc już o organizacji społecznej. A przecież
takie małe społeczności stanowią na ogół doskonały przykład tego, jak
można żyć w zgodzie z sąsiadami, częstokroć w najtrudniejszych nawet
warunkach. Obywają się też bez "litery prawa" w naszym znaczeniu tego
terminu i bez uciekania się do towarzyszącej mu przemocy fizycznej,
którą zmusza się nas do przestrzegania ustalonych norm. W takich
społecznościach ocena tego, co jest słuszne lub niesłuszne, dobre lub złe,
opiera się nie tyle na charakterze uczynku, ile na okolicznościach, w
jakich danego uczynku dokonano, i na pobudkach społecznych, które do
niego pchnęły.
Przykładem mogą tu być między innymi Pigmeje kongijscy, którzy nie
mają żadnych norm prawnych popieranych groźbami i możliwością użycia
przemocy ani też żadnej władzy centralnej. Pigmeje Mbuti nie mają nawet
rady starszych, toteż ktoś, kto ma dziś wpływy, może je nazajutrz utracić.
Jednakże nietrudno dostrzec, co wiąże i spaja te społeczności, gdyż
Pigmeje mają to wszystko, czego na pozór brak Ikom. Mają życie
rodzinne i tak szerokie pojęcie rodziny, że może ona objąć grupę ludzi, a
nawet większe zbiorowości. Ich gospodarka wymaga współpracy
wszystkich członków grupy, bez względu na wiek i płeć. Patronuje temu
ideał szczęśliwej rodziny. Już to samo by wystarczyło, ale poza tym łączy
ich pewna wspólna cecha, którą trudno opisać, nie popadając w tani
sentymentalizm albo - przeciwnie - nie używając terminów oschłych i
nieadekwatnych. Cechą tą jest miłość i przywiązanie do swego leśnego
świata i całkowite, wyzbyte jakichkolwiek wątpliwości utoż-
127
samienie się z nim. Czy może być potężniejsza siła jednocząca niż takie
głęboko zakorzenione poczucie tożsamości? Tego wszystkiego, i wielu
innych rzeczy, Ikom brak.
Kiedy Pigmeje, którzy nie są bynajmniej aniołami, wdają się w spór,
rozstrzyga się go bez wyzwisk, bez kar, nawet bez osądzania
zamieszanych weń jednostek. Skłócone strony dochodzą zawsze do
porozumienia, przy czym ma się na celu przede wszystkim przywrócenie,
dla dobra wszystkich, zgody i harmonii w grupie. Pigmeje uważają za złe
już samo to, że spór w ogóle się rozpoczął, i dlatego też obu skłóconych
spotyka ze strony ogółu chwilowa dezaprobata. U Ików nic podobnego nie
istnieje i chociaż spory rzadko kończą się u nich czynami gwałtownymi,
ich agresywność jest wszechobecna, zaczajona i tląca się w każdym
mężczyźnie i w każdej kobiecie, co jeszcze bardziej utrudnia im życie i
budzi wrogość wśród sąsiadów. Ikowie nie mają żadnych wspólnych
więzi społecznych, rodzinnych, gospodarczych czy duchowych.
Wśród Ików nawet rodzina nie jest spójna, tym bardziej więc nie może
służyć za przykład i zachęcać do zbratania szerszej społeczności.
Zainteresowania gospodarcze zaś koncentrują się wokół tylu żołądków, ilu
jest ludzi, a współpraca stanowi tylko środek do popierania świadomie
egoistycznych interesów. Podobnie wygląda często i nasza "altruistyczna"
działalność, my jednak wmawiamy sobie, że robimy to dla dobra innych.
Ikowie odrzucili mit altruizmu, ale przy tym odrzucili także wszelką
działalność, która w rzeczywistości służyła wspólnym interesom. Ikowie
także nie mają władzy centralnej ani żadnych środków przymusu, a jednak
niezaprzeczenie trzymają się razem z godną podziwu wytrwałością,
sądziłem więc, że może znajdę wytłumaczenie tego faktu badając
dziedzinę praw i obyczajów, władzy lokalnej i rządu. W którymś
momencie okresu przejściowego, kiedy z plemienia tworzy się naród, rząd
zastępuje zwyczaje zbiorem praw, a władze lokalne zarządem centralnym
- dokonuje się' to za pomocą zaawansowanej techniki i wojska, wraz z
całym aparatem nacisku, jakim dysponują. Rząd Ugandy dysponował
odpowiednią siłą i ustanowił sprawiedliwe i równe dla wszystkich prawa,
ale używał tej siły nie w celu rzeczywistego wprowadzenia ładu, lecz do
działań pozornych, jak strzelanie do głodnych kłusowników czy
aresztowanie przymierających głodem rolni-
128
ków, których pola leżały częściowo na terenie Parku Narodowego. Próba
zmuszenia Ików, żeby podporządkowali się prawom albo rządom, których
nie chcieli uznać, byłaby bardzo kosztowna i wymagałaby zastosowania
jawnej, a może i brutalnej przemocy. Taka akcja, połączona ze
zrozumieniem potrzeb Ików, mogłaby im nawet wyjść na dobre. Ale rząd
sprawami Ików zupełnie się nie interesował, wolał posunięcia mniej
kosztowne i mniej kłopotliwe, takie jak konfiskowanie Ikom i
Karamodżongom dzid (kiedy się dało) i namawianie ich, aby zachowywali
się w sposób bardziej cywilizowany, czyli nosili ubrania, wtedy kiedy cały
"cywilizowany" świat czym prędzej się tych ubrań pozbywał. Gdyby
nawet rząd opracował skuteczny i rozsądny plan mający na celu
rzeczywiste dobro Ików, perswazją nic by się z nimi nie wskórało.
Również i w takim wypadku trzeba by wprowadzać go siłą.
Nawet człowiek o najbujniejszej wyobraźni nie mógłby powiedzieć, że
rząd w jakikolwiek sposób wpłynął na Ików, żeby utworzyli normalną
społeczność. Można by przypuszczać, że Ikowie zbierają się i siedzą w
milczeniu na wspólnym di tylko po to, żeby się nawzajem ignorować.
Ikom ten pomysł pewno by się nawet podobał, ale nie na tyle, aby
usprawiedliwić w ich oczach związaną z tym stratę energii, gdyż czasem
ludzie idą ponad dwie godziny, żeby usiąść na cudzym di. Mimo iż siedzą
bez słowa, tworzą w ten sposób niewątpliwie pewną zbiorowość
społeczną. Możliwe, że przynosi im pociechę wspólne znoszenie mąk
głodowych, senne, choć uważne wypatrywanie zwiastującego żywność
sępa, rozpacz, z jaką razem wypatrują deszczu na niebie, strach i
nieufność, jaką wobec siebie odczuwają. To czerpanie pociechy ze
wspólnego nieszczęścia pomaga zachować nikłą potrzebę obecności
innych ludzi, która stanowi jedną z podstaw każdego społeczeństwa.
Nawet biorąc pod uwagę niezwykłe warunki, w jakich żyją Ikowie, mamy
tu do czynienia z wyjątkową mentalnością, którą większość ludzi zapewne
by potępiła. Jednakże niewielu z nas naprawdę cierpiało głód do tego
stopnia, żeby jeść kamyki i ziemię, a jeszcze mniej umierało z głodu i
ostało się przy życiu albo doświadczyło męczarni straszliwego pragnienia.
Niewątpliwie więc stosunek Ików do władzy i do zatargów pomoże nam
poznać ich trochę bliżej.
Ikowie nie pragną sprawowania funkcji kierowniczych.
17. Przed położeniem strzechy konstrukcją dachową przytwierdza się mocno do
bocznych ścian,' żeby nie porwał jej wiatr lub - jak to było w moim przypadku - nie
podnieśli złodzieje. 27. Edapa obok nie używanej kuchni w rodzinnej zagrodzie, która miała stać się jej
18. Grupa Ików kładzie strzechę na dachu mojej nowej chaty, z widokiem na Kidepo. U grobem. Popełniła błąd myśląc o niej jako o swoim domu. Rodzice nie byli w stanie jej
podstaw entuzjastycznej pomocy, na pozór pełnej altruizmu, zawsze leży interesowność, żywić, toteż kiedy ponawiała prośby, zamknęli ją w zagrodzie. Edapa była zbyt
równie konieczna jak nieunikniona, a może i nieodłącznie związana z naturą ludzką. osłabiona, żeby się stamtąd wydostać, i po kilku dniach jej ciało bez zbytnich

19. Kauar i Lodżieri pomagają kłaść strzechę na dachu mojej chaty. Kauar, którego ceremonii wyrzucono za wioskę.

radość życia była wśród Ików czymś wyjątków miesiąc lub dwa później umarł z 28. Liza, młodszy brat Murai, umarł, podczas gdy starszemu całkiem nieźle się

wyczerpania. powodziło. Podobnie jak Edapa, Liza popełnił błąd oczekując od rodziny czegoś więcej

20. Prostytucja jest nudna, twierdzą dziewczęta, toteż jeżeli uda się zwabić młodego, niż obojętności. Murai jadł na oczach konającego z głodu brata, który jednak nie

zdrowego pasterza, który poradzi sobie z dwiema równocześnie, stanowi to miłe okazywał żalu, złości, nienawiści ani w ogóle żadnych uczuć. Jak powiedział Murai, z

urozmaicenie i przyczynia się do nawiązania kruchych więzów przyjaźni między pewnością lepiej, żeby jeden z nich przeżył, niż żeby obal mieli umrzeć.

dziewczynami. 29. Głód nie szczędzi zwierząt, tak samo jak ludzi. Chłopiec z plemienia Ików

21. Koko uważała swoje ciało za największy atut w grze o przeżycie i posługiwała sit; współzawodniczy z koźlątkiem o mleko jego matki. Jest to zaplata za pomoc Dodosom w

nim mądrze, choć może - według naszych ocen - niewłaściwie. Pomagało jej to wypasaniu kóz.

zdobywać ngag, czyli żywność, i mieć pełny żołądek, co czyniło ją osobą dobrą. Półtora
roku po zrobieniu tego zdjęcia Koko zachorowała i już nikt jej nie chciał. Straciła swój 129
atut i umarła.
Dają one niewielką władzę, a jeśli chodzi o korzyści (to znaczy ngag, czyli
22. Po ukończeniu osiemnastu lat kobiety z plemienia Ików tracą zdolność uwodzenia
żywność) to współziomkowie i tak podzielą się nią razem z właścicielem.
pasterzy bydła, a ich wspołplemieńcy nie mają w nadmiarze ani energii, ani uczuć.
Osiemnastoletnia kobieta wkracza w samotność i pustkę
Niemniej Ikowie orientują się, że funkcja kierownicza wraz ze związaną z
starości.. nią władzą daje pewne możliwości napełnienia żołądka, tak jak gdzie
23. Żona Lokelei uznała za korzystne pomagać mężowi, przynosiła wodę do jego indziej daje ona możliwości napełnienia kieszeni. Na szczeblu
zagrody i przygotowywała posiłki. Ale Lokelea nie był prawdziwym Ikiem - opiekował
administracyjnym władzę sprawuje wyznaczony przez rząd wódz, czyli
się swoimi żonami i żywił je.
mkungu, za którego pośrednictwem administracja usiłuje przejąć pewien
24. Losike w szczęśliwym dla siebie okresie, kiedy jeszcze zajmowała się garncarstwem.
Po kilku miesiącach od .wykonania tego zdjęcia zostawiono ją własnemu losowi. Jak
nadzór nad wszystkimi Ikami. Ale Ikowie w liczbie około dwóch tysięcy
wszystko, co bezużyteczne nie bez racji patrzą "bardzo podejrzliwie na każdego, kto pragnie
25. Nangoli. Kiedy jej mąż Amuarkuar umarł z pragnienia, ona wraz z synami sprawować lub sprawuje funkcję kierowniczą, zwłaszcza jeżeli jest zdolny
wywędrowała do Sudanu, gdzie wszyscy żyli we względnym dobrobycie. Niemniej coś i do tego się nadaje. Taki był poprzedni mkungu, czyli Lo-dżieri, obecny
kazało jej wrócić na Morungole, aby umrzeć-wśród swoich.
wódz Naputiro i dawny szef Ików pracujących dla rządu przy budowie
26. Loono, żona starego Lolima, czarownika, którego wyrzuconoj aby umarł poza
wioską.
drogi do Pirre. Ikowie skarżyli się na niego i szybko pozbawili go urzędu.
Atum i jego brat Jakuma również piastowali swojego czasu to stanowisko.
Obecny mkungu, Longoli, nie miał dzieci i cieszył się popularnością,
ponieważ mieszkał u Dodosów w Kasile i nie wtrącał się do spraw swego
plemienia. Większość czasu spędzał w zagrodzie wodza Dodosów, jakite,
i był zawsze dobrze odżywiony. Starał się nie gromadzić zbyt dużo
zapasów, miał ich tylko tyle, żeby utrzymywać przy sobie zawsze kilku
przyjaciół, jednocześnie nie dając się przez ikowską przyjaźń zrujnować.
Utrzymanie tej niebezpiecznej równowagi kosztowało go sporo wysiłku,
przez co jego pozycja była dla innych Ików tym mniej godna zazdrości.
Życzliwość swoich "poddanych" zjednywał tym, że udaremniał, jak tylko
mógł, wysiłki rządu zmierzające do sprawowania jakiejkolwiek kontroli.
Polegało to na przekupywaniu miejscowych władz i wymyślaniu coraz to
nowych powodów, dla których to czy owo nie zostało dotąd zrobione.
Tymczasem rząd wypłacał mu pensję, a jakite ofiarowywał gościnę, bo
choć sam też był mianowany przez rząd, nie miał nic przeciwko temu,
żeby korzystać z umiejętności mkungu polegających na przepowiadaniu
ruchów stad należących do Turkanów i Dzie. Mkungu z kolei sam
wyznaczał wioskowego niamparę, czyli wodza danej wioski. O ile to było
możliwe, starał się wybrać kogoś, kto wiekiem lub pochodzeniem
wzbudzałby szacunek, tak żeby poczynania wodza były choć częściowo
skuteczne. To właśnie jego obarczano odpowiedzialnością za
wykonywanie poleceń rządu. Niamparę trzeba było zmieniać
130
natychmiast, gdy tylko próbował wykazać się jakąś działalnością. Z
punktu widzenia takiego niampary była ona prawie niemożliwa, gdyż
korzyści, jakie mógł uzyskać ze swojego stanowiska, polegały z jednej
strony na narzucaniu pewnych zarządzeń, a z drugiej na ich omijaniu.
Ponieważ mkungu winą za wszystko obarczał zawsze niamparę, rząd albo
sami Ikowie domagali się jego odejścia, z chwilą gdy ten choćby tylko
podejmował próbę pełnienia swoich obowiązków.
W tradycyjnym znaczeniu tego słowa Ikowie nie mają wodza plemienia
czy przywódcy starszyzny i mimo iż są podzieleni na klany i uznają
pojęcie głowy rodu, największe znaczenie jako jednostka polityczna ma
ao, czyli wioska.
Każda wioska składa się z członków poszczególnych klanów (bonit), ten,
który obejmuje największą liczbę zagród, jest klanem dominującym -
czasem nawet jego mianem określa się daną wioskę. Ikowie mogą jednak
prześledzić rodowód poszczególnych członków klanu tylko do czterech
lub najwyżej pięciu generacji wstecz, bardzo rzadko dalej. Przynależność
do klanu nie daje żadnych specjalnych przywilejów, praw czy
obowiązków, chociaż niegdyś z pewnością było inaczej. Nie narzuca też
żadnych wzorów postępowania, poza tym, że w obrębie danego klanu nie
zawiera się związków małżeńskich. Bracia często budują zagrody w tej
samej wiosce, ale też na tym się sentymenty rodzinne przeważnie kończą,
nie jest to więc pokrewieństwo zbyt wiążące. Jednakże najstarszy syn
najstarszego syna, pochodzący od założyciela rodu, zostaje głową rodu,
anaze. Nie ma on żadnej władzy rytualnej czy świeckiej, ale ma pewne
wpływy wewnątrz klanu, choć nie sięgają one poza ród.
Większe znaczenie w wiosce ma inny anaze, który wywodzi się od
założyciela wioski. Może on nie być wcale najstarszym rangą ani wiekiem
potomkiem, jest nawet zazwyczaj dość młody, i mieszkańcy wioski sami
wybierają go na wodza. On również nie ma rzeczywistej władzy, ale
wymaga się od niego, aby rozstrzygał spory w wiosce, pośredniczył przy
rozstrzyganiu ewentualnych sporów między mieszkańcami innych wiosek
i dawał sygnał, kiedy należy przenieść się w inne miejsce. Jego imieniem
również określa się często daną wioskę. Chociaż władza tego anaze jest
niewielka, wywodzi się ona przynajmniej z tradycyjnych źródeł, a on sam
cieszy się większym poważaniem niż niampara, lecz
131
szansę wzbogacenia się dzięki stanowisku ma znacznie mniejsze. Godność
anaze nie jest dożywotnia, a nowe wybory mogą być przeprowadzane za
każdym razem, kiedy wioska przenosi się na inne miejsce, czyli mniej
więcej co trzy lata. Znaczenie, jakie ma wspólne miejsce zamieszkania,
podkreśla fakt, że o nazwie wioski decyduje najczęściej lokalizacja - kilka
wiosek położonych w tej samej okolicy nosi tę samą nazwę. Nawet
wówczas, kiedy wioski się przenoszą, ich nazwa pozostaje ta sama, o ile
odbudowuje się je w pobliżu dawnego miejsca. Zdawałoby się, że
wspólne zamieszkanie pociąga za sobą - albo przynajmniej w modelu
idealnym powinno pociągać - wspólne cele i zasady postępowania. Ale w
odniesieniu do Ików już samo określenie i naszkicowanie idealnego
modelu jest sukcesem, szaleństwem więc byłoby spodziewać się odnaleźć
ten ideał w realnym życiu. Jednakże jest to ideał bardzo dynamiczny, co
możemy zaobserwować na znamiennym przykładzie, kiedy to w jednym
wypadku ideał rzeczywiście wcielił się w życie. Co więcej, dotyczy to
spraw plemiennych. Mam tu na myśli termin, którego Ikowie używają,
żeby odróżnić się od innych plemion, na przykład pasterskich, a związać z
takimi, jak Napore i Niangea. Termin ten to kwarikik, ludzie gór. Łączy
ich miejsce zamieszkania, góry, i przywiązanie do gór udaremnia
jakiekolwiek próby przesiedlenia Ików gdzie indziej. Ikowie wolą umrzeć
z głodu i pragnienia niż opuścić swoją górzystą ojczyznę.
Istnieje jeszcze jedna więź, może najsilniejsza, choć o ograniczonym
zasięgu, gdyż dotyczy tylko poszczególnych jednostek. Tą więzią jest
najot, braterstwo. Zawiera się je bez żadnych towarzyszących rytuałów
czy ceremonii, jedynie poprzez złożenie stosownego oświadczenia i
wymianę darów. Jest ono praktykowane między samymi Ikami, ale w
obecnych czasach największe znaczenie przypisuje mu się wtedy, kiedy
doprowadza do zadzierzgnięcia więzi między Ikiem a Turkanem, Ikiem a
Dodosem lub Ikiem a jakimś innym pasterzem. Braterstwo zawiera się
składając przysięgę, że jeden drugiemu nigdy, do końca życia, nie odmówi
^ pomocy. Więź ta jest nierozerwalna. Doprowadza to czasami do
groźnych spięć, bo może się zdarzyć, że na tym samym di będą siedzieć
jednocześnie Turkan i Dodos, każdy ze swoim "bratem", przy czym
pierwszy planuje napad na
132
zagrodę drugiego. Ale zarazem braterstwo umożliwia osiągnięcie
porozumienia tradycyjnym sposobem, a nawet ułatwia zażegnanie sporów
międzyplemiennych.
To już wszystko, co można powiedzieć o systemie rządzenia Ików. Jeżeli
chodzi o załatwianie spraw spornych, organizacja jest tu równie prosta, co
nie znaczy, że nieskuteczna. Niegdyś ruchliwość Ików nie tylko
zapewniała im niezależność od możnych sąsiadów, ale także ułatwiała
szybkie i niezawodne zażegnanie sporów. W wypadku poważniejszego
zatargu jeden ze spierających się mógł z łatwością przyłączyć się na
pewien czas lub na stałe do innej grupy wędrownych myśliwych. Takie
przechodzenie z grupy do grupy zdarzało się często z różnych powodów,
można się więc było nie obawiać utraty twarzy. Sytuacja ta w znacznej
mierze przetrwała do dnia dzisiejszego: chociaż wioski są trwalsze niż
obozowiska myśliwych, nie stoją jednak dłużej niż trzy lata, ludzie nadal
są bardzo ruchliwi, bo żadne więzi rodzinne czy ekonomiczne nie
trzymają ich w jednym miejscu.
Nic dziwnego, że w obecnych warunkach Ikowie są bardzo kłótliwi i
skłonni do zażartych sporów. Są one jednak głównie słowne, choć zajadłe
i nieraz kończą się walką na kije. Walki na pięści czy zapasy zdarzają się
niezwykle rzadko. Ikowie twierdzą, że nigdy nie używają przeciwko sobie
dzid, i wierzę, że tak jest istotnie. Walka na kije wygląda groźnie, ale
walka na słowa jest nie mniej dramatyczna. Takie spory prawie zawsze
zdarzają się między mieszkańcami różnych wiosek, co raz jeszcze
dowodzi, że w obrębie jednej wioski istnieje pewna spójnia i poczucie
solidarności. Zatargi wewnątrz wiosek załatwiają spokojnie sami
zainteresowani albo anaze. Spory pomiędzy mieszkańcami wiosek
leżących w różnych miejscowościach rozstrzygają drogą pertraktacji
poszczególni anazowie, walki słowne służą do rozwiązywania problemów
lokalnych. Skłóceni , uczestnicy stoją każdy przy swoim odoku i głośno
obrzucają się wyzwiskami, aby wszyscy je słyszeli i mogli ocenić.
Najpopularniejsza technika polega na tym, że jeden przeciwnik zachowuje
się agresywnie i obraźliwie, drugi zaś spokojnie, nieomal uniżenie
przedkłada swoje racje. Prawie wszyscy słuchacze są po stronie agresora.
Ale po chwili role się zmieniają i ci, którzy tak zawzięcie popierali
swojego bohatera, teraz równie zawzięcie popierają jego przeciwnika.
133
Ikom nie sprawia to żadnych trudności, liczy się właśnie ta zawziętość,
która pozwala na chwilę zapomnieć o głodzie, toteż widzowie śmieją się z
ciętego powiedzenia, nie wdając się w istotę sporu.
W małych społecznościach często sięga się po metodę ośmieszenia, żeby z
jej pomocą zakończyć spory wewnętrzne, Ikowie jednak uciekają się do
niej tylko wtedy, kiedy w sporze bierze udział ktoś obcy. Pewnego razu w
wiosce nr 6 rozgorzała sprzeczka między tym jej krańcem, gdzie mieszkali
Ikowie, a drugim, gdzie był obóz uchodźców, Di- dingów i Topotów.
Matka Kauara, Lotukoi, stała przed swoim odokiem domagając się od
Topota imieniem Lokurei krowy, bo przez niego umarła jej siostra, a jego
żona. Lokurei odparł, że kobieta była słaba i nie nadająca się do niczego,
niewarta nawet kozy, a co dopiero krowy. Lotukoi na to, że jej siostra
urodziła mu dwóch synów i córkę, a umarła, ponieważ się z nią okrutnie
obchodził. Lokurei wpadł we wściekłość i podbiegł do miejsca, gdzie stała
Lotukoi, wykrzykując obelgi pod adresem Ików, którym tyle dał, a teraz
chcą jeszcze zabrać mu ostatnią krowę. Lotukoi - dumna i nieustraszona -
krzyknęła równie głośno, że nie miała na myśli hojności, tylko jego
nawyki seksualne, bo przecież wszyscy wiedzą, że jest starym osłem. Ryki
śmiechu dobiegły aż z leżącej naprzeciwko wioski Lomei, gdyż nawet
osioł stojący spokojnie stanowi dla Ików widok bardzo śmieszny, a jeżeli
zobaczą go w trakcie spółkowania, dosłownie tarzają się z uciechy.
Lokurei zrozumiał, że dał się nabrać, i chciał uderzyć Lotukoi w twarz, ale
ona była na to przygotowana, uchyliła się więc, a Lokurei bardziej jeszcze
się ośmieszył. Dał Lotukoi krowę i wkrótce opuścił wioskę.
Podobny spór miał miejsce między Didingiem a Ikiem, od którego Diding
kupił żonę dając za nią krowę, a teraz domagał się zwrotu krowy, gdyż
żona nie urodziła mu ani jednego dziecka, a w dodatku teraz go porzuciła,
on sam zaś stracił cały dobytek i jest równie głodny jak wszyscy. Ik
odpowiedział, że nie może oddać mu krowy, bo już ją zjadł, ale może z
nim sprawę omówić. Oponent nie zgodził się na to, mówiąc, że pójdzie do
Kasile i poprosi jakite Dodosów o interwencję i dopilnowanie, żeby
wynagrodzono mu krzywdę. Ikowie wypędzili Didinga z wioski za to, że
groził odwołaniem się do administracji. Powiedzieli, że jeśli
134
jakite ma rozstrzygać zatarg, może się to nawet skończyć więzieniem.
Oprócz tego jedyny ważniejszy spór z udziałem obcych rozegrał się na
posterunku policji. Pewnego popołudnia po burzliwej nocy i kłótniach
ciągnących się od rana, na posterunku policji rozgorzała zacięta batalia i
wszyscy pobiegliśmy zabawić się tym widowiskiem. Jeden z policjantów
był tak nierozważny, że wziął na serio awanse córki Lokelei, ta zaś potem
w odpowiednim momencie krzyknęła: "ratunku!" i oboje zostali nakryci
przez jej męża, który właśnie przypadkiem przechodził nie opodal. Mąż
tak bardzo przejął się widokiem jawnego gwałtu, że dostał ataku histerii i
trzeba go było zamknąć w wielkiej celi z blachy falistej. Hałasował tam
okropnie, waląc w blaszane ściany i dokładając wszelkich starań, żeby
zwrócić na siebie powszechną uwagę, a tymczasem jego brat prowadził
pertraktacje z nieszczęsnym delikwentem, który gotów już był zapłacić
każdą kwotę, byleby zakończyć sprawę. Pierwsza żona Lokelei, wielka,
potężna kobieta z plemienia Dodosów, przybiegła na posterunek z kijem
w ręce i zaatakowała sierżanta. Teraz już wszyscy okoliczni Ikowie
zgromadzili się pod posterunkiem i grozili, że powiadomią administrację
w Moroto o tym, jak tutejsi policjanci wsadzają do aresztu Ików i gwałcą
w tym czasie ich niewinne żony. Policjanci załatwili wreszcie sprawę
ofiarowując piwo skrzywdzonej rodzinie, która natychmiast ogromnie się
powiększyła i była jak mur solidarna. Policjanci doskonale wiedzieli, że
ich wystrychnięto na dudka, ale na tym się jeszcze historia bynajmniej nie
skończyła. Przez wiele dni małe dziewczynki, którym przewodziła
dziewięcioletnia Lokwime, tańczyły na drodze przed posterunkiem
trzymając w rękach butelki po coca-coli i wykrzykiwały: Butaanes,
butaanes, butaanes! (Kopulacja, kopulacja, kopulacja!) robiąc przy tym
odpowiednie gesty. Policjanci musieli znów postawić piwo, żeby
demonstracje ustały. Przez blisko tydzień spotykali się codziennie z Ikami
pod piwiarnią, żeby obie strony mogły zaleczyć rany odniesione w tej
batalii. Ale w sporach między samymi Ikami nie było miejsca na podobną
wesołość i beztroski humor.
Jednym z rodzajów sporów były spory rodzinne. Chociaż rodzina nie
istniała już jako jednostka społeczna, jej członkowie nadal mieszkali
razem, we wspólnych zagro-
135
dach, albo przynajmniej spali w nich, a pamięć o dawnych zasadach
postępowania często stawała się przyczyną kłótni. Na przykład w czasach,
kiedy wewnętrzne ogrodzenia nie były tak szczelne, uważano, że
mężczyzna może wydzielić swoją zagrodę od rodziny żony mieszkającej
w tej samej wiosce, ale nie powinien odgradzać się od rodziny swojej
matki. Później, kiedy wszyscy odgradzali się od wszystkich, sam fakt
nigdy nie stawał się przyczyną zatargu, stanowił jedynie gotowy pretekst
do wszczęcia kłótni, bez względu na osobę. Mąż mógł nawet oskarżyć
żonę, że tak skonstruowała wewnętrzne ogrodzenie, aby oddzielić go od
rodziny matki. Była to równie dobra okazja jak każda inna, żeby miło
spędzić czas na biciu żony, a co dziwniejsze, bicie odbywało się według z
góry ustalonej procedury - jedna z niewielu formalności w życiu Ików, ale
przestrzegana skrupulatnie i z dużą przyjemnością.
Żonę wolno było bić za rozmaite przewinienia, których większości zresztą
już za przewinienia nie uważano. Dawniej sprawiedliwe lanie należało jej
się za to, że niesmacznie lub nie na czas przygotowała posiłek, nie
przyniosła wody do mycia albo nie rodziła dzieci. Nie przewidziano takiej
ewentualności, że można w ogóle nie mieć z czego przygotować posiłku,
nie mówiąc już o jego smaku czy porze podania. Nie przewidziano
również, że zabraknie nawet wody do picia. Jeżeli chodzi o narodziny
dzieci, to w obecnych czasach przyjmowano je z bardzo mieszanymi
uczuciami. Wskutek tego żony bito teraz rzadziej niż przedtem, ale kiedy
już się to zdarzało, przestrzegano nadal ściśle określonej procedury, przy
czym pewien sposób bicia był równoznaczny z żądaniem legalnej
separacji, która mogła się zakończyć rozwodem.
Istniały dwa sposoby bicia żony. Przy drobniejszych przewinieniach
używano do tego celu niezbyt grubego kija. Żona miała prawo się bronić i
jeżeli udało się jej złapać kij> mogła go albo złamać - co kończyło walkę -
albo oddać mężowi razy, wtedy ten bił ją ponownie, ale inną techniką.
Właśnie ten drugi sposób bicia stanowił wstęp do rozwodu i sam kilka
razy byłem jego świadkiem. Mąż zaczyna wyrzekać głośno na żonę i
wyliczać wszystkie jej wady. Robi to stojąc przy swoim asaku, nie przy
odoku, bo sprawa dotyczy tylko najbliższych sąsiadów i kilku
mieszkańców tej samej wioski, formalnie tych, którzy korzystają z tego
sa-
136
mego odoku. Ale im więcej osób usłyszy, tym lepiej. Żona wiedząc, do
czego prowadzą te wstępne kroki, chroni się do chaty i jeżeli jest
rozsądna, zaczyna się pakować. Następnie mąż udaje się na poszukiwanie
specjalnych ciernistych gałązek, którymi ma ją zbić - nie wolno mu użyć
żadnych innych. Kiedy już je zbierze, musi związać je na jednym końcu,
robiąc w ten sposób rózgę. Wszystko to daje żonie dosyć czasu na
ucieczkę, chyba że chce zostać i zmusić męża, aby ją zbił, co pociągnie za
sobą przelanie krwi i jest przeciwne najwyższemu prawu Ików, które
mówi, że nie wolno im ranić się do krwi przy użyciu metalu (dzid), ale
potępia przelewanie krwi również w innych okolicznościach.
Toteż jeśli żona zostanie, schowawszy uprzednio swój dobytek w
bezpiecznej odległości od wioski, i zmusi męża, żeby użył ciernistej rózgi,
wina - przynajmniej po części - spada na niego i żona w ten sposób czyni
drugi krok w kierunku rozwodu. Jeżeli natomiast ucieknie, zanim mąż
skończy zrobić rózgę, znaczy to, że pojednanie jest możliwe. Mąż ze
swojej strony może szukać ciernistych gałązek, jak długo zechce, albo
może mieć je w pogotowiu, schowane za zewnętrznym ogrodzeniem, żeby
żona nie mogła uciec W ten sposób łatwo zmierzyć temperaturę uczuć obu
stron.
Żona, która ucieknie przed biciem, może schronić się u krewnych
należących do innego odoku, gdzie jej mąż nie będzie miał dostępu -
zgodnie ze zwyczajem zabraniającym mu odwiedzania rodziny żony.
Jeżeli żona została pobita do krwi, choćby to było tylko zadrapanie, krew
ta odnawia więzy rodzinne, które łączą ją z rodzicami, a które anulował
akt małżeństwa. Dom rodziców staje się znów jej domem i może do niego
wrócić.
Pierwszy oficjalny krok w kierunku pojednania może wyjść tylko od żony.
Po stosownym upływie czasu może ona wrócić do męża i ugotować mu
posiłek. Zjedzenie posiłku przez męża oznacza pojednanie, jeżeli jednak
mąż nie zechce go zjeść, żona musi znów odejść. Jeżeli żona nie zechce
wrócić i ugotować "dania pokoju" albo mąż nie zechce go zjeść, uznaje
się, że nastąpił rozwód. Żona może próbować powrotu jeszcze raz lub mąż
może dać do zrozumienia, że chciałby, aby ponownie coś dla niego
ugotowała, ale to należy do rzadkości.
Zaletą tego systemu jest możliwość separacji, niekoniecznie prowadzącej
do rozwodu, przebieg zaś sprawy jest
137
jawny i wszyscy mogą ocenić istotę sporu. Gdy jednak w grę wchodzi
bicie ciernistą rózgą, nikt się do małżonków nie wtrąca, natomiast bicie
kijem może z łatwością doprowadzić do ogólnej bitwy między krewnymi
obu stron. Tak właśnie się stało, kiedy Lokelatom popełnił błąd bijąc
Losike kijem, zamiast uzbroić się w cierpliwość i zrobić rózgę.
Losike wyrwała mężowi kij i uderzyła go w głowę raniąc do krwi.
Lokelatom wezwał do pomocy swoich krewnych i przyjaciół, Losike
zawołała swoich i tym sposobem wciągnęli do walki jeszcze dwie wioski.
Bijatyka zaczęła się o północy i trwała prawie do rana, a skończyła się
jedynie dlatego, że ludzie byli już zmęczeni i głodni. Powiedziano mi, że
czasem w takich zatargach ulega zniszczeniu cała wioska. W wyżej
opisanym wypadku rozebrano ogrodzenie wokół wioski Losike,
wyrywając z niego pale w charakterze oręża. Wioskę Lokelei zrównano z
ziemią tylko dlatego, że jedna z jego żon skarżyła się na nieświeży oddech
męża. Słyszałem, jak zaczęła swe skargi tuż po zapadnięciu zmierzchu,
około pół do dziewiątej wieczorem. Narzekała przez godzinę, jej głos
wznosił się stopniowo coraz wyżej, aż kobiety z wioski Lomei zaczęły
krzyczeć, żeby umilkła, bo chcą spać. O dziesiątej do ogólnej wrzawy
włączyły się kobiety z wioski Atuma, nakazując mieszkankom wioski
Lomei, żeby to one "trzymały język za zębami". Na chwilę wszystko
ucichło, dopóki Koko znów nie zaczęła narzekać na cuchnący oddech
Lokelei. Tym razem Lokelea chwycił kij i zbił ją, a ona nie została mu
dłużna. Druga żona Lokelei, imieniem Kokoi, pochodząca z plemienia
Dodosów, zaatakowała wtedy Koko i nawet do wioski Atuma dobiegał
trzask łamanego drewna, kiedy padały ogrodzenia i zagrody. Lokelea winę
za swój oddech przypisywał piwu, które warzono w wiosce Kauara,
położonej tuż nad małym oror biegnącym do Wąwozu Pirre, wobec tego
przybiegli natychmiast mężczyźni z tej wioski i rozgorzała walka. W
końcu musiała interweniować policja i dwóch Ików wysłano na trzy dni
do więzienia w Kaabongu. Lokelea miał dwie wielkie rany na głowie, a
Koko podbite oczy. Wioska była w takim stanie, że policjanci kazali
Lokelei wybudować drugą, bliżej posterunku, żeby mogli mieć go na oku.
Podczas całego mojego pobytu zawarto tylko jedno małżeństwo, a i to
rozpadło się po tygodniu od porwania, trudno więc nawet nazwać ten
związek małżeństwem bar-
138
dziej prawdopodobne wydaje się, że cała sprawa stanowiła po prostu
pretekst do bójki, która by pomogła zapomnieć na chwilę o głodzie.
Młodzieniec z wioski Lomei wraz z czterema przyjaciółmi zaczaił się o
zmroku pod wioską Atuma. Kiedy młoda Lonipe w wiadomych celach
wyszła za ogrodzenie, chłopcy chwycili ją i zanieśli do swojej wioski.
Dziewczyna nawet nie pisnęła, ale jej ojciec usłyszał jakieś podejrzane
odgłosy i zebrał przyjaciół, żeby iść ją odbić. Małżeństwo nie zostało
zawarte jak należy, twierdził. Przede wszystkim nie zasięgnięto jego
opinii, a gdyby jej zasięgnięto, i tak nie wyraziłby zgody, bo chłopiec jest
niewiele wart i nie ma co jeść. Po drugie, młodzi z pewnością cichaczem
uzgodnili między sobą porwanie, bo jego córka w ogóle nie protestowała.
Całe szczęście, że właśnie sam przypadkiem załatwiał się w pobliżu i
usłyszał, jak młodzi uciekają do wioski Lomei. Toteż mimo że tamci
dotarli już do wioski, co zwykle oznaczało koniec pościgu, Loruin
oświadczył, że ma prawo domagać się oddania córki. Ruszył wraz z grupą
mężczyzn uzbrojonych w długie kije pod wioskę Lomei i zażądał zwrotu
Lonipe. Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu wydano mu ją, gdyż starsi
wiekiem mężczyźni z tej wioski nie chcieli wszczynać walki ze znacznie
liczniejszą wioską Atuma. Loruin chwycił Lonipe za rękę i bez pardonu
zaciągnął ją z powrotem do swej zagrody. Wszystko się uspokoiło i
słychać było tylko stłumione szlochy i cichy lament Lonipe. Nagle tuż po
północy wybuchła zacięta bójka, gdyż chłopcy zebrali sojuszników z
innych wiosek i w liczbie około dwudziestu włamali się do zagrody
Loruina raz jeszcze porywając mu córkę. Tym razem między obydwiema
wioskami rozgorzała nieunikniona walka, mimo że Lonipe była już znowu
w wiosce sprawcy porwania. Wreszcie Loruin dał za wygraną mówiąc, że
jego córka tak czy owak niewarta jest tego całego zachodu. Miał on
przedtem nadzieję, że weźmie ją na żonę jakiś zbiegły pasterz z plemienia
Didingów albo może policjant, -przez co on, Loruin, mógłby się
wzbogacić i liczyć na dalsze korzyści, ale wiedział, że bez współdziałania
córki sam nic nie wskóra. Jak się zresztą okazało, ludzie niepotrzebnie
oberwali tyle guzów i siniaków, bo Lonipe po tygodniu zrezygnowała z
życia mężatki mówiąc, że jest głodna, a mąż nic jej jeść nie daje.
Osobnym rodzajem sporów są spory o podłożu ekono-
139
micznym, ale o ile wśród innych myśliwych mogą one odgrywać dużą
rolę, o tyle u Ików brak żywności skutecznie usunął przedmiot sporu,
chociaż żywność pozostała nadal w "centrum wszelkich zatargów. Jedyny
rodzaj żywności, jaki przynoszono do wiosek i jaki mógł się stać
przedmiotem ' sporu, to piwo, miód i gomoi, czyli jagody. Kiedyś wyniki
spór stanowiący typowy przykład tego, jak w społeczeństwie Ików dar
funkcjonuje na zasadzie inwestycji i jakie to jest dalekie od naszego
pojęcia bezinteresownej szczodrości. Lemukal z "wioski Lomei był
krewnym Lomongina, szwagra Atuma. Kiedy Lomongin i Jakuma
połączyli siły przeciwko Atumowi podczas budowy nowej wioski,
Lemukal w imieniu swojej rodziny udzielił im moralnego poparcia w
zamian za jagody, które dał mu Jakuma. Kilka miesięcy później Jakuma
posłał swojego syna Lomera na posterunek policji po sfermentowane
proso, które tam po warzeniu piwa wyrzucano, a z którego wciąż jeszcze
można było wyprodukować piwo bardzo miernej jakości. Kiedy Lomer
wracał do wioski, podszedł do niego Lemukal z żądaniem, aby ten oddał
mu proso. Podejrzewam, że Lomer zgodził się na to nie I całkiem
bezinteresownie, ale najciekawszy jest powód, który podał Jakumie i który
Jakuma, acz niechętnie, przyjął do wiadomości. Powodem tym były więzy
przyjaźni, jakie Jakuma nawiązał z Lemukalem dając mu ongiś jagody.
Więzy te nie były nierozerwalne jak najot, niemniej jednak zobowiązujące
w tym sensie, że dopóki nie zostaną oficjalnie zerwane, każda ze stron ma
prawo żądać czegoś od drugiej. Fakt, że Lemukal był ponownie stroną
biorącą, nie miał żadnego znaczenia - jeżeli dostał coś raz, miał prawo
dostać znowu. Nie trzeba dodawać, że Jakuma natychmiast anulował te
więzy przyjaźni, których by zresztą w ogóle nie uznał, gdyby Lemukal
zwrócił się do niego, a nie do Lomera.
Każdy spór dotyczący kradzieży żywności jest z góry przesądzony, gdyż
wiadomo, że nie uda się jej odzyskać. Tak też było, kiedy ukradziono
miód Lokbokowi z wioski Kauara. Przyniósł on do swojej zagrody tykwę
miodu i powiesił ją na gałęzi wewnętrznego ogrodzenia, ale ktoś sięgnął z
zewnątrz i zabrał tykwę. Lokbok zauważył to już o świcie i obudził
wszystkich ostrym krzykiem. Stojąc pod swoim odokiem oskarżał kogoś z
naszej wioski o kradzież miodu. Twierdził,
że to musi być ktoś z wioski Atuma, bo
140
wiadomo, że jej mieszkańcy wchodzą nieproszeni do innych wiosek. Po
czym dodał szybko, że nie ma tu na myśli mnie, ale kogoś, kto jest ze mną
związany. Atum uznał, że chodzi tu o niego, podszedł więc do swojego
odoku i wezwał Lok-boka, żeby wyjawił imię złodzieja, jeżeli ma
dowody. Powiedział, że Lokbok może przyjść poszukać swojego miodu,
na co ten odparł, że znalazłby go tylko rozcinając komuś brzuch, ale ma
lepszy sposób – pójdzie mianowicie do starego Lolima, niech ten rzuci
swoje sandały i wywróży, kto ukradł miód. Atum nie odezwał się już ani
słowem, gdyż wszyscy nadal bali się wróżb Lolima, chociaż nie posiadał
on mocy rzucania uroku. Lokbok nie odzyskał miodu, ale w nocy ktoś
oddał mu tykwę.
Jeden tylko jeszcze przypadek częściowego zwrotu mienia dotyczył jagód
gomoi, które Bila zebrała w dolinie Kidepo i przyniosła do zagrody. Są
one twarde jak orzechy i trzeba się nad nimi dobrze napracować, ale w
sezonie występują w dużej obfitości. Najpierw trzeba je potłuc, żeby
obluzować pokrywające je skorupki, potem suszyć na słońcu tak długo, aż
skorupki odpadną. W tym celu przez kilka dni leżą na słońcu w zagrodzie
albo gdzieś na skale. W zagrodzie łatwiej ich pilnować, ale mają mniej
słońca i muszą leżeć dłużej. Na otwartym powietrzu skorupka odpada
czasem już po jednym dniu, trzeba jednak wciąż przy nich siedzieć, żeby
ich ktoś nie ukradł. Potem wsypuje się je do dołu w ziemi wypełnionego
wodą. Mają się moczyć przez trzy dni. I znów można to robić we własnej
zagrodzie, ale ponieważ trzeba ciągle dolewać wody i mieszać gomoi,
niezbędna jest czyjaś pomoc, a tym samym musi się wpuścić kogoś do
domu. Gdy jednak wykopie się dół poza domem, jagody trzeba zabierać
na noc, co opóźnia proces przygotowania i psuje ich smak. W końcu
gotuje się je przez cały dzień.
W zagrodzie Bili mieszkał młodszy brat jej męża, Longoli, z którym Bila
utrzymywała dość zażyłe stosunki. Skłoniła go, aby pomógł jej w
przygotowywaniu gomoi w zamian za względy, którymi go darzyła, gdy
Lodżieri był na polowaniu albo wyruszał na poszukiwanie żywności Ale
wkrótce Bila odkryła, że podczas suszenia znikła połowa jagód i nie
wiedziała, kogo o to oskarżyć. Oskarżyła więc obu braci mówiąc, że są w
zmowie przeciwko niej - oto co się dzieje, gdy się ufa rodzinie i dzieli z
nią żywnością.
141
Właściwy spór rozpoczął się z chwilą, kiedy Bila pewnego ranka
wypowiedziała głośno oskarżenie przed swoim odokiem. Obwiniała
zarówno Lodżieriego, jak i Longoliego i sprytnie oświadczyła, że wezwie
swojego ojca, Atuma, żeby jako anaze rozstrzygnął sprawę. Na di Atuma
zaczęli się natychmiast gromadzić zaciekawieni widzowie, mający
nadzieję, że dojdzie do starcia. Ale Atum był przebiegły. Lodżieri i
Longoli pomagali mu w pracach na głównym polu po drugiej stronie góry
Meraniang - i Bila dobrze o tym wiedziała. Nie opodal również
znajdowała się grota, w której Turkanie chronili się po najazdach. Atum
nie chciał narazić się żadnemu z braci, wobec tego zrzucił winę na osobę
trzecią, Lemukala, który nie należał do rodziny, ale był członkiem tego
samego odoku. Powiedział, że Lemukal do wszystkiego się przyznał, ale
ponieważ korzystał on z tego samego odoku i schronienia na polu, miał
pewne prawa do części gomoi. Po czym, nie wiadomo jakim cudem,
wydobył skądś blisko połowę skradzionych jagód mówiąc, że Lemukal
wziął tylko tyle, nie więcej.
Słyszałem później, że to Atum przywłaszczył sobie jagody wykorzystując
swoją władzę i wpływ, jaki miał na Longoliego. Atum mógł być
użyteczny, toteż kiedy Bila oskarżyła Longoliego, ten nie zdradził Atuma,
lecz pozwolił mu znaleźć wyjście z sytuacji. Atum wiedział, że Bila
zadowoli się odzyskaniem połowy skradzionych jagód, wiedział również,
że jako winowajcę może wskazać Lemukala, który był członkiem tego
samego odoku, a poza tym miał w sąsiedztwie wspólne pola zarówno z
Atumem, jak i z Lodżierim, co w normalnych czasach dawało mu pewne
przywileje. Atum zdawał sobie także sprawę, że dzięki względnemu
dobrobytowi, jakiego zażywał, nikt nie ośmieli się jawnie go zaatakować.
Był to drobny, drugorzędny zatarg, ale wykazał, jak mało znaczą więzy
rodzinne, choć bywa, że się ludzie na nie powołują. Dowiódł też, że
wspólny odok, wspólne szałasy na polach i wieże obserwacyjne oraz
bliskość pól mają większe znaczenie niż więzy rodzinne. Chociaż żadne z
tych więzów - a już najmniej więzy rodzinne - nie są dość mocne, żeby
zapobiegać kradzieży albo innym nadużyciom, odgrywają jednak pewną
rolę przy rozstrzyganiu sporów i w lepszych czasach mogły z pewnością
stanowić główny czynnik łączący ze sobą Ików w życiu codziennym.
Spory natury politycznej były rzadkie, głównie z po-
142
wodu braku władzy centralnej i jej nieoficjalnego charakteru. Powód do
takich sporów dawały Ikom przeważnie stosunki z sąsiednimi plemionami
i każdy spór powinien był teoretycznie rozstrzygać mkungu. W praktyce
zdarzały się one sporadycznie i rozstrzygano je na miejscu. Bez względu
na to, czy wykroczenie przeciwko któremuś z sąsiadujących plemion
popełnił jeden człowiek czy grupa ludzi, Ikowie zawsze zwracali się
przeciwko swoim współplemieńcom zgodną uwagi i rzadką u nich
solidarnością - co obrazuje, jak wielkie znaczenie przywiązywano do
dobrych stosunków międzyplemiennych. Gotowość, z jaką pasterze
przystawali na kompromisowe rozstrzygnięcia - zazwyczaj niezbyt dla
nich korzystne - wskazuje na to, że i oni zbyt dużą wagę przywiązywali do
tych stosunków, żeby psuć je przez indywidualny spór. Za przykład może
tu posłużyć historia Jany, który na wzgórzach w pobliżu Pirre natknął się
na zbłąkaną kozę. Zabił ją natychmiast, zawlókł tam, gdzie miał nadzieję,
że nikt go nie zauważy, po czym oprawił i upiekł. W chwili, kiedy znalazł
go Dodos szukający swojej kozy, do Jany przyłączyli się już Atum,
Lokelea, Kauar, Lokbok, Lomer i jeszcze kilku Ików, a koza była prawie
zjedzona. Zwykłe w takich wypadkach wymówki - że znaleziono ją
nieżywą, że nikt nie wiedział, do kogo należy i tym podobne - tym razem
nie nastąpiły. Ledwo Dodos się ukazał, Lomer, który trzymał straż,
wszczął alarm. Atum oraz pozostali zerwali się na nogi i połykając
ostatnie kęsy rzucili się na Janę z krzykiem: "Dzuuam, dzuuam, dzuuam!"
(Złodziej, złodziej, złodziej!). Chwycili go, sprawili mu tęgie lanie i
rzucili do nóg Dodosowi mówiąc, żeby zaprowadził Janę na posterunek
policji, skąd wyślą go na rozprawę do Kaabongu. Dodos się zawahał,
powiedział, że chce tylko dostać inną kozę, a zapomni o całej sprawie,
skoro już Jana dostał taką nauczkę (towarzysze, ciągnąc go po skalistym
gruncie, mocno uszkodzili mu nogę i minął prawie miesiąc, zanim Jana
znów mógł chodzić). Nazajutrz Atum w swojej roli anaze wynalazł skądś
kozę, chude, mizerne stworzenie, i dał ją Dodosowi, który z ociąganiem ją
przyjął. Następnie koza została zabita i zjedzona na znak zgody przez
tegoż Dodosa, jego dwóch przyjaciół i siedmiu Ików!
Raz tylko byłem świadkiem sporu o charakterze politycznym między
samymi Ikami, do którego doszło między Atumem a jego
niesubordynowanym szwagrem Lomongi-
143
nem. Obaj należeli do tych nielicznych Ików, którzy dążyli do władzy,
sądzili bowiem, że potrafią wyciągnąć z niej pewne korzyści osobiste.
Atum miał przewagę nad Lomonginem, gdyż piastował niegdyś
stanowisko mkungu, obecnie zaś był wybranym anaze nie tylko swojej
wioski, ale wszystkich siedmiu wiosek w Pirre, i wydał córkę za policjanta
z Mo-roto. Przez jakiś czas Lomongin zadowalał się życiem w cieniu
Atuma i czerpaniem rozmaitych korzyści z tytułu swego z nim
powinowactwa. Jednakże kiedy przyszedł czas przeniesienia wioski na
inne miejsce, Lomongin postanowił przystąpić do ataku. Atum wybrał
nowe miejsce i dał hasło do przeprowadzki. Lomongin natychmiast zaczął
wszystkich namawiać, żeby się nie ruszali, bo Atum wybrał złe miejsce,
na zbyt łagodnym stoku i z marnym widokiem, położone poniżej innych
wiosek, z których można będzie obserwować, co się u nich dzieje. Atum
nic nie mógł powiedzieć w swojej obronie, gdyż Lomongin miał
słuszność. Atum wybrał to miejsce, ponieważ było dogodne dla niego
samego. Wyznaczył już poprzednio granice swoich nowych pól
uprawnych tak, aby stykały się z polami policjantów. Były one
nawadniane wodą ze studni i Atum zamierzał wykorzystać małżeństwo
córki, żeby uzyskać do tej studni dostęp. Lomongin przez dłuższy czas
cieszył się posłuchem i Atum, który musiał przeprowadzić się jako
pierwszy, mieszkał na nowym miejscu sam, przyłączyła się do niego tylko
jego córka Bila, przyjaciel Lokiam (ojciec Edapy), członek jego dawnego
odoku, Lemukal, i w końcu Jakuma.
Kiedy Lomongin się zorientował, że prędzej czy później wszyscy
przeprowadzą się do Atuma, poszedł tam i jakby nigdy nic wyznaczył
sobie takie miejsce pod zagrodę, żeby mieć ten sam odok co Atum. Atum
natychmiast skłonił do zajęcia tego miejsca Lodżieriego i Nakurongolego,
którzy w ciągu jednego dnia, kiedy Lomongin ścinał potrzebne mu pale,
wybudowali swoją część zewnętrznego ogrodzenia ze wspólnym
odokiem, zgromadziwszy uprzednio wewnątrz materiał na budowę chat.
Żona Lomongina, a siostra Atuma, imieniem Loono, nie mogąc pogodzić
się z tym wrogim posunięciem, namówiła Lomongina, żeby zaraz, póki
jeszcze czas, zajął miejsce po drugiej stronie zagrody Atuma. Atum czekał
do chwili, gdy prace przy budowie trzech chat dla trzech żon Lomongina
były już mocno zaawansowane. Loono, najstarsza żona, sama pomogła
najmłodszej, wzniosła dach
144
wyższy, niż miały inne chaty, ostrzej zakończony i bardzo starannie kryty
strzechą. Atum zrobił głośno uszczypliwą uwagę, że "ta kobieta i jej mąż
wysoko mierzą... chcą zbudować chaty na wzór domów policjantów".
Oskarżył Lomongina o to, że ten "ma ambicje". Ale Lomongin siedział
cicho, ciszej niż kiedykolwiek, L ludzie zaczęli mówić, że się zmienił,
natomiast Atum postarzał się i zrobił kłótliwy. Wtedy Atum pokazał, co
potrafi: odciął część własnej zagrody, przerwał ogrodzenie w miejscu,
gdzie stykało się z zagrodą Lomongina, i poprowadził je przez resztę
swego terenu łącząc z początkiem ogrodzenia po drugiej stronie - w ten
sposób Lomongin został pozbawiony nie tylko odoku Atuma, ale i
wszelkich innych odoków, po prostu znalazł się poza wioską.
Wówczas Loono poszła do swojego drugiego brata, Ja-kumy, który
również był niegdyś mkungu, i przekonała go, że Atum zniszczył wioskę i
swoim egoistycznym postępowaniem naraził na szwank dobre imię ich
rodziny (!). Jakuma zajął miejsce opuszczone przez Atuma i tak zmienił
swoje własne ogrodzenie, aby zagroda Lomongina znów znalazła się w
wiosce. Zrobili sobie własny odok i zamknęli ogrodzenie pod odokiem
Atuma.
Prawdziwie mistrzowskie było jednak ostatnie posunięcie Atuma. Jako
anaze wszystkich wiosek w Pirre i jako były mkungu mianował
Lomongina na stanowisko niampary tej właśnie wioski. Formalnie było to
odpowiedzialne i ważne stanowisko, nikt więc nie mógł mu już zarzucić,
że zagarnia całą władzę i rozmyślnie pomija szwagra. W istocie jednak
niampara rzadko odnosił jakieś korzyści z pełnienia swej funkcji, gdyż
musiał dogadzać zbyt wielu ludziom. Ale Lomongin był przekonany, że
ma duże zdolności polityczne, i Atum o tym wiedział. Przyjmując to
stanowisko, Lomongin wzmocnił jeszcze pozycję i władzę Atuma dla
nikłej szansy,' że będzie go mógł kiedyś z tego niższego stanowiska
zaatakować. Wkrótce jednak Lomongin, tak jak każdy niampara, popadł w
niełaskę u swoich ludzi i stracił całe poparcie, które przedtem zaczął
zdobywać.
Wierzenia i praktyki religijne stosunkowo rzadko były powodem sporów.
Pod presją niepomyślnych okoliczności odrzucono wszystko, co zbędne,
wszystko, co nie było zwią-
145
zane bezpośrednio z problemem przetrwania. Matsui usiłowała wydobyć
od męża grzywnę za złamanie jednego z rytualnych tabu dotyczących aktu
narodzin. Kiedy kobieta urodzi dziecko, jej mężowi przez tydzień nie
wolno wchodzić do chaty, musi mieszkać u przyjaciół, aż do chwili, gdy
dziecko można pokazać publicznie. Jakuma nie miał oczywiście zamiaru
przestrzegać takich nonsensownych zakazów, zwłaszcza że nie miał
żadnych przyjaciół ani krewnych, którzy by udzielili mu schronienia, spał
więc w chacie z żoną i noworodkiem. Nie minął tydzień, jak dziecko
zachorowało i Matsui wezwała Lolima, który dał jej lekarstwo - roślinę do
posadzenia przy drzwiach chaty, żeby wzrastała zdrowo razem z
dzieckiem. Lolim potwierdził słowa-Matsui, że winę za chorobę ponosi
Jakuma, gdyż sprowadził ją na dziecko łamiąc tabu. Ale Jakuma nie bez
racji był kiedyś mkungu, miał nie mniej sprytu od reszty rodziny. Odparł
zarzuty mówiąc, że wszystkiemu winna jest sama Matsui i jeżeli
ktokolwiek ma płacić grzywnę, to właśnie ona. Będąc w ciąży, leżała
bowiem na plecach i patrzyła w sufit, a przecież wszyscy wiedzą, że jest
to zabronione i może się skończyć urodzeniem ślepego dziecka. W tym
wypadku nieprzestrzeganie rytuału przez żonę sprowadziło klątwę na
niego, Ja-kumę, i zaślepiło go do tego stopnia, że zapomniał o swoim
obowiązku i złamał tabu. Lolim jemu również przyznał rację, . a
następnie, pobrawszy zapłatę od obojga, pobłogosławił ich, zostawił
lekarstwo i odszedł.
Oskarżano czasem kogoś o rzucanie uroku, ale zarzuty nie miały formy
obelgi, nie robiono z tego większej sprawy. Pewnego- popołudnia nie
opodal mojej chaty spotkały się . dwie kobiety. Było to w małej kotlinie
leżącej między wioską Atuma a wioską Kauara, gdzie łysa Nangoli sadziła
tytoń. Niangan przechodząc pozdrowiła Nangoli, lecz ta minęła ją bez
słowa. Wobec tego Niangan idąc do wioski miotała przez ramię obelgi, a
Nangoli odpowiadała jej tym samym, nawet się nie oglądając. Kiedy
podeszły każda do swojego odoku, odwróciły się prawie w tej samej
sekundzie i krzyknęły obie naraz: "badiam!" (czarownica!). Ale Nangoli,
która jako córka Lolima znała się trochę na czarach, odpowiedziała
natychmiast długim zawodzeniem, wydała wysoki, świdrujący dźwięk,
nasilający się coraz bardziej, aż- Niangan cała się skuliła, jakby te tony
przebijały ją na wskroś. Atum nadbiegł pędem z wioski, chwycił Niangan
146
i pociągnął za sobą do środka, właśnie kiedy Nangoli wieńczyła swoją
klątwę serią pohukiwań wydawanych za pomocą kciuka włożonego do
ust. Kiedy zobaczyła, że ją obserwuję, potrząsnęła ze śmiechem łysą
głową i żartobliwie zaczęła na mnie też pohukiwać. Wciąż się śmiejąc,
chwyciła zawiniątko z tytoniem, które niosła, i dała nura w swój odok.
Nikła skuteczność nakazów i sankcji rytualnych widoczna była w życiu
Ików na każdym kroku. Lolim i inni starzy ludzie opowiadali mi na
przykład, że w dawnych czasach cudzołóstwo było prawie taką samą
zbrodnią jak kazirodztwo i w hierarchii przestępstw stało zaraz za
zabiciem łka. Każdy z tych czynów miał nieść ze sobą śmierć i dlatego był
swego rodzaju morderstwem. Kara była szczególnie okrutna. Słyszałem
od starych ludzi, że budowali wysoki stos i podpalali go. A kiedy już
wesoło płonął, rzucali na niego przestępcę. Atum twierdził, że obserwował
taką scenę jako dziecko, i opisał mi dokładnie, jak wszyscy patrzyli na
nieszczęśnika, który wił się w płomieniach, to rozpościerał ramiona, to
znów przyciskał je do piersi. Atum bardzo wiernie odegrał przede mną
powyższą scenę, żebym mógł w pełni docenić, jaki to był zabawny widok,
ale kiedy zobaczył, że .się nie śmieję, przerwał i powiedział krótko:
"Zwykle wyciągaliśmy go, zanim się spalił na śmierć. A potem, jeżeli
nawet nie umarł, nigdy już nie popełnił cudzołóstwa." W dalszym ciągu
nie jestem pewien, czy nie był to tylko wytwór fantazji Ików, ale
ponieważ więcej osób twierdziło, że opowieść jest najzupełniej zgodna ź
prawdą, skłonny jestem wierzyć, że przynajmniej taką wyznaczano
ustawowo karę za cudzołóstwo i kazirodztwo. Czy ją kiedykolwiek
wykonano i czy Atum to widział, tego nie wiem. Wiem natomiast, że z
przyjemnością malował jej wizję i pierwszy popchnąłby swoją córkę w
ogień, gdybym zaproponowali, żeby wskrzesić dawny zwyczaj. Bili
można było zarzucić oba te przestępstwa, a o ile się mogłem zorientować,
karano w ten sposób zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Ale kiedy
wspomniałem o swobodnych obyczajach Bili i spytałem Atuma, czy nie
obawia się o córkę, parsknął śmiechem i rzekł, że Ikowie, dawno zarzucili
ten obyczaj i teraz każdy może spać, z kim mu się podoba, nie ma nic
złego w tym, że Bila śpi ze swoim szwagrem czy z jakimkolwiek innym
mężczyzną.
Napomknął nawet o tym, że spała również z własnym wu-
147
jem, a jego bratem, Jakumą. Atum uważał, że to zabawne. Była to oznaka
nie tylko osłabienia sankcji religijnych, ale i zaniku spójni rodzinnej,, a
powszechne cudzołóstwo mogło być w pewnym sensie uprawiane
rozmyślnie i celowo, żeby przyspieszyć zupełny rozkład bezużytecznej i
niepraktycznej komórki społecznej - rodziny.
Jedynym związkiem, jaki przetrwał mimo prawie całkowitego rozpadu
społeczeństwa, był wiecznotrwały związek braterstwa, najot, który dwóch
ludzi zawierało ze sobą tylko na zasadzie obopólnego zadeklarowania
wzajemnej pomocy, bez żadnych obrzędów i uroczystości. Widywałem
prawie codziennie, jak te związki działały. Trudno nazwać je społecznymi,
gdyż dotyczyły tylko poszczególnych par mężczyzn,, ale jednocześnie
stanowiły też pewną ostateczną granicę, której nawet Ikowie nie ważyli
się przekroczyć. Próbowali wprawdzie, ponieważ niezbyt chętnie
przychylali się do żądań, jakie pociągał za sobą najot, ale nigdy też nie
domagali się rzeczy niemożliwych. Nie widziałem, aby kiedykolwiek
proszono o żywność, na ogół ograniczano" się do próśb aiy-toń i tabakę.
Ikowie, podobnie jak pasterze, nosili tabakę; w pudełeczkach, rurkach
albo wydrążonych rogach antylopy, tak przewieszonych przez szyję, że
zwisały na plecach. W każdym razie taka była moda wśród młodzieży,
starsi, jeśli mieli tabakę, to starannie ją chowali. Kiedy Ik widział, że
połączony z nim więzami braterstwa druh ma przy sobie tabakę,
podchodził po prostu do niego z tyłu, otwierał pojemnik i częstował się
bez pytania. Właściciel często protestował, mówił, że ma jej bardzo
niewiele i żeby brat poprosił kogoś innego, ale ci inni zawsze odmawiali
tłumacząc: "To twój brat", w znaczeniu: "To twój kłopot". Mimo że
widziałem wiele protestów przy Świadczeniach wynikających z najot, nie
widziałem nigdy, żeby ich odmówiono. Wzajemne stosunki na tym
najniższym szczeblu więzów krwi wciąż miały pewną wagę i znaczenie.
Dzięki ograniczeniu stosunków międzyludzkich do spraw indywidualnych
Ikowie pod pewnymi względami wyprzedzili o krok naszą cywilizację.
Nasze społeczeństwo staje się coraz bardziej społeczeństwem odrębnych
jednostek. Indywidualizm zyskał sobie nawet wysoką rangę, a ludzi,
którzy., "do czegoś doszli", otaczamy podziwem, skłonni zapominać, że
odbywa się to zazwyczaj kosztem innych. W naszym świecie, gdzie
rodzina coraz bardziej traci znaczenie jako
148
komórka społeczna i gdzie nie wiąże już ludzi wspólnota wiary,
utrzymujemy porządek tylko przy użyciu środków przymusu, do których
należy surowe prawo i równie surowy system kar. Ikowie natomiast
nauczyli się obywać bez przymusu, czy to fizycznego, czy psychicznego.
Sądzę, że zaakceptowali naturalne, stojące na pierwszym planie dążenie
jednostki do przetrwania i niezbędny do tego egoizm. Uznali to za
podstawowe prawo człowieka i uczciwie pozwalają innym dochodzić tego
prawa wszelkimi sposobami, bez wzajemnych wyrzutów i oskarżeń.

Rozdział ósmy
BÓG OPUSZCZA IKÓW
Badając zwyczaje Ików z pewnością trudno jest ustalić jakieś zasady
postępowania, które by można określić mianem "społecznych", gdyż
zgodnie z naczelną ich maksymą każdy powinien robić to, na co ma
ochotę, a co innego jedynie pod przymusem. Już samo słowo "chcieć"
(bedes) znaczy również "musieć", co obrazuje praktyczną naturę Ików;
kiedy więc mówią: "Chcę ci pomóc", znaczy to jednocześnie: "Muszę ci
pomóc" - i takie tłumaczenie zwrotu "Bedia in-gaares abi" jest może nawet
ściślejsze. To samo dotyczy wielu małych społeczności, ale tam podtekst
jest zupełnie inny. Obywają się one również bez prawa, z jego aparatem
nacisku, i ludzie robią, "co chcą", ale istota społeczeństwa polega na tym,
że to, co "chcą" robić, jest zarazem społecznie pożądane. Wynika to po
części z wychowania, po części z warunków życia i do takich postaw
zachęcają wierzenia, i praktyki religijne.
W dużych społeczeństwach, jak nasze, w których ludzie żyją osobno, a nie
w grupach społecznych, prawo pomaga utrzymać porządek. Środki
nacisku są nam potrzebne i dlatego może nawet pożądane. Brak
wspólnego dla wszystkich prawa i wspólnych przekonań z pewnością
doprowadziłby do zaniku obowiązujących zasad postępowania, a mimo to
w społeczeństwie Ików nie panuje anarchia i choćby owa zacytowana
wyżej maksyma dowodzi, że istnieją jakieś zasady postępowania, mimo że
osobom z zewnątrz mogą się one wydawać nie do przyjęcia. Wobec tego
należałoby się spodziewać, że w życiu Ików ważną rolę spełniać musi
religia, jednocząca wszystkich we współdziałaniu i
współodpowiedzialności. W społeczeństwach praworządnych religia
rzeczywiście dla niektórych staje się narkotykiem, a dla innych
150
utrapieniem albo kłopotem, natomiast w małych społecznościach stanowi
ona dynamiczną i jednoczącą siłę. Wspólna wiara znajduje wyraz we
wspólnych obrzędach, na których w pewnym sensie wzoruje się życie
świeckie.
Społeczności Ików, jak należało się spodziewać, reguły te nie dotyczą.
Jednakże w chwili, kiedy tam -przybyłem, zastałem wśród nich jeszcze
trzech kapłanów i chociaż dwóch wkrótce potem umarło, trzeci przeżył
prawie cały rok. Od nich i od kilku starych ludzi dowiedziałem się, jakie
mieli wierzenia i obrzędy, zanim ich swat tak raptownie rozpadł się w
gruzy. Wyznawali wspólną wiarę w Didigwari - boga nieba - i dopełniali
obrzędów religijnych, które dyktowały im prawdziwie społeczne zasady
postępowania.
Bóg Didigwari,był zbyt daleki, żeby móc odgrywać jakąś praktyczną rolę
w życiu Ików. Stworzył ich i opuścił, wycofując się do swojego królestwa
gdzieś w niebie, nie interesował się nimi więcej i pozostawał niedostępny.
Iko-wie mają dużo praktycznych wiadomości na temat nieba, zdają sobie
sprawę z ruchów ciał niebieskich, pory roku oznaczają zależnie od
miejsca, w którym słońce zachodzi za Morungole, a nawet zarzucili
mojemu zegarkowi, że wskazuje czas niezgodny z ruchem słońca. Śmiali
się z przypuszczenia, że Bóg" mógłby- przebywać na księżycu albo na
słońcu, na głupie pytania dawali stosowne odpowiedzi. Zapytani, dlaczego
te ciała wędrują po niebie, powiedzieli, że to tak jak z moim samochodem
- ktoś po prostu musi je poruszać. Nie interesowało ich to, czy na innych
planetach żyją ludzie. Jednakże stary Lomeraniang tuż -przed śmiercią
powiedział, iż śniło mu się, że jest gwiazdą.
- To znaczy - dodał - że wkrótce będę razem z abang anaze patrzył na was
z góry.
Abangowie, czyli przodkowie, są często porównywani do gwiazd, są tak
samo liczni i rozproszeni, zmienni i obserwujący ludzkość z wysokości.
Od czasu do czasu któryś z nich z nieznanych powodów schodzi
ponownie na ziemię, ale przeważnie są oni tak jak i Didigwari oddaleni i
tylko wielcy kapłani mogą się z nimi porozumiewać. Bóg miał pierwotnie
podwójną osobowość i był w połowie mężczyzną, a w połowie kobietą. Z
niego zrodzili się wszyscy Turkanie, Dodosowie, Topotowie, Ikowie i
inne ludy. Praprzodek Ików podzielił się na kilka części, z których jedna
osiedliła się w Loitanet, inna w Kalepeto, jeszcze inna
151
w Niagum, ostatnia zaś na górze Lomil. W ten sposób powstały klany
rodzinne, a przodkowie odradzali się w dzieciach. Ale teraz przodkowie są
jak gwiazdy na niebie, bo kiedy człowiek umiera, wraz z nim umiera tylko
jego ciało, natomiast dusza, gor, ulatuje do gwiazd i przyłącza się do
abangów. Didigwari nigdy nie zszedł na ziemię, ale abangowie znali życie
ziemskie, toteż tylko przeciwko nim ludzie mogą grzeszyć i tylko do nich
zwracać się o pomoc za pośrednictwem swojego kapłana. Jeżeli
abangowie rozgniewają się na ludzi, mogą ich ukarać - mogą zesłać na
nich głód albo śmierć.
Kiedy Bóg tworzył świat, dał Dodosom i Turkanom bydło, wobec tego
zawsze mają żywność. Ale dał im także dzidy, i dlatego zabijają. Ikom
Bóg dał nakut, czyli radło, i zabronił im zabijać, choć zesłał im także
najeg, głód. Oto dlaczego -moi czarujący rozmówcy nigdy nie omieszkali
tego zaznaczyć - wszyscy ludzie mają obowiązek pomagać Ikom, dając im
krowy, kozy, tytoń i mnóstwo pieniędzy. Turkanie to robią - dodawali z
naciskiem - a nawet Dodosowie. Ale Dodosowie nie są do Ików tak
życzliwie nastawieni. Zanim- Ikowie zetknęli się z nimi po raz pierwszy,
byli potężni, silni i zdrowi, nie umieli jednak zabijać i rzucać klątw. Kiedy
spotkali Dodosów, jedna z ich kobiet przeklęła Ików, sprowadzając na
nich chorobę i słabość. Głód zesłany im przez Boga nie pociągał za sobą
takich skutków - zmuszał ich po prostu do codziennych wędrówek w
poszukiwaniu żywności. Ale czarownica Dodosów była zła. Ikowie
schwycili ją i zbili uważając, żeby nie przelać krwi, niemniej jednak bili ją
aż do skutku. W końcu zgodziła się zdjąć z nich klątwę, w tym celu polała
wodą garstkę liści i skropiła nią Ików. Powinna była umoczyć liście w
wodzie, a nie marnować ją wylewając na liście. I przez to Ikowie nadal są
mali, głodni i spragnieni. Dopóki nie spotkali innych ludzi stworzonych
przez Boga, w tym również policjantów i białych, nie znali zła. W tamtych
czasach nawet głód nie był rzeczą złą. Miejsca, gdzie według legendy
pierwotnie założono klany, mogą być autentyczne, gdyż historia migracji
z powodu głodu nadaje tej części opowieści o stworzeniu świata charakter
bardziej historyczny niż mitologiczny. Ale kiedy dochodzimy do
zagadnienia, gdzie i w jaki sposób pojawił się na ziemi pierwszy człowiek,
wydźwięk legendy jest już inny.
152
Nie przekazuje się jej młodym ludziom ani - o ile się mogłem zorientować
- nie opowiada się jej już nikomu. Sam Didigwari postanowił, że
pierwszego łka umieści na małej górze Lomedż, u stóp Morungole.
Spuszczał go tam wolno i ostrożnie na długiej lianie, a kiedy zobaczył, że
to dobre miejsce, spuścił też innych. Wszyscy byli rośli, zdrowi i silni.
Bóg dał im radło i powiedział, że nie wolno im zabijać ludzi, mają
utrzymywać się z polowania i zbieractwa. Ale mężczyźni, którzy polując
zdobywali mięso, nie chcieli dzielić się nim z kobietami, toteż Didigwari
się rozgniewał i przeciął lianę, żeby człowiek nigdy już nie mógł wspiąć
się po niej i do niego wrócić, sam zaś odszedł daleko w niebiosa. Odtąd
Ikowie, jak mi powiedzieli, omijają zawsze górę Lomedż - co
przynajmniej po części tłumaczy brak entuzjazmu wobec planów rządu,
który chciał ich tam osiedlić. Atum powiedział, że przed laty wybrał się w
te okolice na polowanie, ale myśliwi rozchorowali się i wielu umarło, a ci,
którzy wrócili, nic ze sobą nie przynieśli.
Z samą górą Morungole Ikowie nie wiążą żadnej takiej legendy, niemniej
w ich przekonaniu jest ona miejscem świętym. Zauważyłem, że patrzyli na
nią nieomal z czcią - nie było w tym nic z owego chłodnego sprytu, z
jakim zawsze' szacowali otaczający ich świat ożywiony i nieożywiony.
Mówili o niej również specjalnym tonem i wyczuwałem to nawet długo po
tym, jak ostatecznie straciłem nadzieję, że doszukam się u nich jakiegoś
rysu tego, co popularnie nazywamy dobrem i pięknem. Okazało się, że o
Morungole nie potrafią mówić inaczej, i pewno dlatego mówili o niej tak
rzadko. Nawet ten chytry lis Lomongin zmiękł i złagodniał, kiedy raz
jeden rozmawiał ze mną o górze. Powiedział niewiele, ale przekazał
ważne wiadomości.
- Gdybym był z Atumem tam - rzekł wskazując górę, ale na nią nie
patrząc - tobyśmy się nie kłócili. To dobre miejsce. Spytałem, czy przez
"dobre miejsce" rozumie takie, gdzie jest dużo żywności. Odparł, że tak.
- Dlaczego więc Ikowie nigdy tam nie chodzą?
- Ależ chodzą.
- Jeżeli to są dobre tereny do polowania, to czemu nie zamieszkacie na
górze?
- Nie polujemy tam, tylko chodzimy.
- Dlaczego?
153
- Mówiłem już, że to dobre miejsce.
Niedaleko się posunęliśmy w naszej konwersacji, ale najbardziej
zaskoczyło mnie zachowanie Lomongina, kiedy mówił o Morungole. Ani
razu na nią nie spojrzał, sprawiał jednak takie wrażenie, jakby cały czas
miał ją przed oczami, a z pewnością nie widział kawałka drewna, który
strugał. Chociaż zwykle udzielał mi odpowiedzi wykrętnych i
nieszczerych, czułem, że tym razem tak nie jest. Jeżeli go nie rozumiałem,
była to moja wina; ten jeden raz naprawdę usiłował mi coś przekazać.
Podobnie było z innymi Ikami. Kilku powiedziało, że czasem tam polują,
ale tylko samotnie, nie zbiorowo. Inni zbierają na górze rośliny, a wielu z
nich mówiło, że jest tam dużo miodu. Wszyscy twierdzili zgodnie, że "to
dobre miejsce". Oglądana z di Morungole wydawała się ogromna.
Spytałem, czy można wejić na jej szczyt, nikt nie wyraził sprzeciwu, ale
wyczułem, że to pytanie jest nie na miejscu. Potem Lemu, moran
Dodosów, wskazał dzidą ciemną grubą rysę biegnącą pionowo w dół
zbocza Morungole. Powiedział: "To dobre miejsce", a inni przytaknęli.
Lemu dodał: "To miejsce Boga." Reszta znów przytaknęła w milczeniu.
Wybrałem się na górę pewnego ranka z Lemu i Atumem. Świtało, kiedy
schodziliśmy do Kidepo. Po drodze minęliśmy trzy stare kobiety i
mężczyznę z dzidą - szli zbierać dzikie jagody. Lemu objął prowadzenie i
ku wielkiemu niezadowoleniu Atuma wybrał okrężną drogę. Droga ta
omijała ostre podejścia, lecz prowadziła nas stopniowo i systematycznie w
górę, wijąc się pod zamglonymi szczytami, które wyglądały teraz niezbyt
interesująco. W pewnym miejscu musieliśmy przejść przez wąwóz, z
którego głębi dobiegł nas przytłumiony, ale groźny ryk, a przez drzewa
przedostała się smuga dymu. Lemu spojrzał na Atuma, który skinął głową,
i ruszyliśmy przed siebie. Ledwo zdążyliśmy dotrzeć na drugą stronę
wąwozu - kiedy byliśmy w połowie drogi, ogień już buchał, a podczas
ostatnich kilku metrów wspinaczki omal nas nie dosięgnął. Widocznie
pożar sunął dokładnie w tym kierunku, który przewidział Atum, toteż ani
on, ani Lemu nie byli w najmniejszym stopniu zaniepokojeni.
Doszliśmy do głębokiego jaru. Po obu jego stronach wznosiły się wielkie
głazy, nachylone do siebie i prawie stykające się w górze. Była tam
sadzawka z czystą wodą, Atum i Lemu napili się jej z namaszczeniem,
mimo że nie wyglą-
154
dali na ludzi spragnionych, zaprzeczyli jednak, gdy spytałem, czy
dopełniają jakiegoś obrzędu. Ale wyraz ich twarzy świadczył o czym
innym, po chwili zaś Lemu podniósł rękę do ust i zaczął śpiewać, wydając
krótkie, urywane, lecz melodyjne dźwięki. Nasłuchiwał, jak echo
powtarza jego piosenkę. Spojrzał na mnie, powiedział: "To miejsce Boga"
i dalej śpiewał. Atum nic nie mówił, tylko bez pośpiechu wspiął się na
wysoką półkę skalną. Poszedłem za nim, choć mnie do tego nie zachęcał.
Stał tam i patrzył na górę Zulię, na Park pełen zwierzyny ciągnący się aż
do Sudanu, na całą tę krainę, którą Didigwari dał Ikom, żeby mieli gdzie
polować. W końcu powiedział: "To miejsce Boga." Nigdy się nie
dowiedziałem, co mieli na myśli i co tam widzieli. Dodosów spotykałem
rzadko, a Ikowie stan się jeszcze mniej komunikatywni. Nigdy już nie
zgodzili się zaprowadzić mnie na górę Morungole ani nawet nie chcieli o
niej mówić. Chociaż tak niewiele się dowiedziałem, czułem, że przez
krótką chwilę miałem styczność z istotą wierzeń Ików, wierzeń, które
ostatnimi czasy tak szybko zanikały.
W powrotnej drodze przewodził Atum i obrał trasę zupełnie różną od tej,
jaką prowadził nas w górę Dodos. Tamta była wygodna i łatwa, w miarę
możności na otwartej przestrzeni, przystosowana do długich, swobodnych
kroków i rozkołysanego chodu pasterzy. Atum natomiast puścił się na
przełaj w dół wąwozu, wybierając najkrótszą drogę w linii prostej i na nic
innego nie zważając. Naraz usłyszeliśmy charakterystyczne świergotanie i
trele ptaszka miodownika, na co Atum i Lemu odpowiedzieli podobnymi
dźwiękami. Ptaszek przeleciał nad naszymi głowami i znikł w gęstwinie
drzew, Lemu zaś ruszył za nim. Patrzyliśmy, jak znikają w lesie
świergocząc do siebie, i jak ptaszek wiedzie go do miodu. Kiedy -
przedzierając się przez cierniste zarośla i gęsty wrzosiec - dobrnęliśmy
wreszcie na dół, Lemu już na nas czekał, leniwie dłubiąc trawką w zębach.
Powiedział, że znalazł miód, ale nie mógł się do niego dostać, wobec
czego Atum będzie musiał wysłać tam Lomera. Zmierzając do domu
spotkaliśmy w dolinie Kidepo tę samą grupkę zbieraczy, którą
widzieliśmy o świcie, ale teraz składała się ona tylko z dwóch kobiet i
starca. Powiedzieli, że trzecia kobieta odeszła, bo zdawało się jej, że widzi
jagody gomoi. Mężczyzna radził, żeby się pośpieszyła i wróciła, zanim
zapadnie zmrok, i pokazał mi ślady lwa. Postanowili zostać tu na noc
155
i nawet zebrali już cierniste gałęzie, żeby się nimi ogrodzić. Nazajutrz
wybierali się przez donnę Kidepo na stoki góry Zulii, w nadziei, że znajdą
tam wodę i coś do jedzenia. Nikogo'z nich już nigdy nie widziałem.
Wszystko to stanowiło zbyt nikłe podstawy, żeby można było uznać
Morungole za bóstwo jednoczące społeczność Ików we wspólnej wierze,
ale to już było coś. Dało się zauważyć wyraźny kontrast między czcią,
jaką ludzie starzy otaczają dawne podania, łącznie z tymi o bogu
Didigwari, ą zupełnym brakiem zainteresowania ze strony młodych.
Didigwari rzeczywiście opuścił swój lud albo to oni opuścili boga.
Została tylko ta szczególna zmiana nastroju, widoczna wyraźnie zarówno
wśród starych, jak i wśród młodych, iie- kroć wspomniano górę
Morungole; tak jakby sam Didigwari dotknął przelotnie Świątyni Boga i
zostawił tam po sobie wciąż żywą, choć niezrozumiałą pamięć o dobru,
które już od dawna nie istnieje.
Czasami jakieś wierzenie, choćby było niejasno sformułowane, może
pełnić funkcję wiążącą społeczeństwo poprzez obrzędy rytualne, a wobec
braku norm prawnych po- przez tradycyjne nakazy i zakazy dotyczące
życia codziennego.
Ale stosunek Ików do obrzędów był równie dwuznaczny i obojętny jak do
boga Didigwari. Nikt nie wierzył w ich skuteczność, chociaż od czasu do
czasu wykorzystywano je świadomie jako pretekst do osiągnięcia celu
natury zgoła niereligijnej, nikt też nie zadawał sobie trudu, żeby podawać
w wątpliwość ich sens. Jeżeli się przydają, to znaczy, że mają sens, a kto
wie, w jakich okolicznościach da się z nich zrobić jakiś użytek? Główna
kategoria obrzędów dotyczy zwykle cyklu życia człowieka, czyli
narodzin, procesu dojrzewania, małżeństwa i prokreacji, starzenia się i
śmierci. W niektórych społecznościach te poszczególne fa- zy są wyraźnie
zaznaczone, a całe życie jest wypunktowane serią dramatycznych
obrzędów przejścia z jednej fazy do drugiej; myśliwi jednak na ogół nie
przestrzegają tak sztywno tych praw.
. W okresie ciąży stosunki płciowe są zabronione (podobnie jak w czasie
menstruacji), a kobiecie nie wolno przed porodem'leżeć na plecach ani
patrzeć na wiązanie dachu wewnątrz "domu. W przeciwnym razie dziecko
urodzi się niewidome. Po porodzie mąż na cały tydzień musi wyprowadzić
się z chaty. Może spać w obejściu, ale w razie desz-
156
czu nie wolno mu nawet na chwilę schronić się do własnej chaty, musi iść
do przyjaciół lub znajomych. Po tygodniu przychodzą z wizytą jego
rodzice i podczas poczęstunku następuje uroczyste picie piwa, po czym
nadaje się 'dziecku imię. Dopiero wtedy małżonkowie mogą znów
zamieszkać wspólnie. Obowiązkiem matki jest karmić dziecko piersią co
najmniej przez dwa lata, ale już po kilku miesiącach może zacząć
podawać mu inne pożywienie, mieszając je z wodą, żeby zmiękło, albo
żując uprzednio w ustach. Musi wzywać czarownika, żeby zapisywał
dziecku odpowiednie medykamenty, i zwracać uwagę na takie
niebezpieczne objawy, jak na przykład zbyt wolny porost włosów na
główce dziecka, co niechybnie zwiastuje nadchodzącą chorobę. Oprócz
stosowania rozmaitych ziół, środków zapobiegawczych i czarów,
czarownik może uznać, że dziecko, a czasem nawet i matka nie powinny
spożywać niektórych rodzajów żywności.
Wszystko to Ikowie uznaliby obecnie za niedorzeczną bajkę, gdyż
niedorzeczne są tu nie tylko zalecenia, ale i motywy działania. Zalecanie,
aby umierający z głodu ludzie starannie układali swój jadłospis,
eliminując z niego jedne składniki, a ograniczając inne, nie ma większego
sensu. Rodząca kobieta, umęczona dodatkowo głodem, pragnieniem i
gorączką, nie będzie miała zrozumienia dla nakazu, że nie powinna leżeć
w jedynej pozycji, jaka przynosi jej ulgę, nawet jeżeli konsekwencją tego
ma być ślepota dziecka, którego wcale nie pragnie, a które i tak
prawdopodobnie wkrótce umrze. Jeżeli chodzi o wzywanie czarownika
lub zapraszanie rodziców męża, to czym takich gości częstować, jak
wynagradzać i za co? Mimo to powyższe obrzędy związane z ciążą i
porodem znałem nie tylko ze słyszenia, ale i z praktyki, nieraz miałem
sposobność je zaobserwować. Podporządkowywano się im jednak w
zupełnie innym celu niż zapewnienie zdrowia nie narodzonemu dziecku,
wybranie mu odpowiedniego imienia, zapewnienie ciągłości klanu czy
temu podobne. Jak wyraźnie widać na przykładzie Jakumy i Mat-sui,
zlekceważenie rytuału mogło posłużyć drugiej stronie za świetny pretekst
do zainwestowania pewnej sumy w tego starego szarlatana, czarownika, i
wyciągnięcia jej z powrotem, zwielokrotnionej, w formie grzywny. A w
braku pieniędzy mogły wchodzić w grę dynie, skradzione na cudzym polu,
tytoń męża albo ciało żony.
157
Podobnie rzecz się miała z procesem dojrzewania- i małżeństwem. Dla
chłopców tradycyjnym sposobem udowodnie- nia ze są już dojrzali, było
udane polowanie. Teraz chłopiec automatycznie stawał się mężczyzną,
jeżeli udało mu się przetrwać okres grup dziecięcych i ze starszej grupy
wchodził ostatecznie w samotną dojrzałość. Posiadał już wtedy
dostateczną wiedzę i umiał sobie radzić, a to właśnie u Ików stanowi o
dojrzałości. W trakcie swej edukacji nauczył się- wyzyskiwać innych dla
osiągnięcia własnych celów, czyli dla -utrzymania się przy' życiu. Tak
samo było z dziewczętami, ale te dźwigały jeszcze dodatkowe brzemię,
gdyż czekało je rodzenie dzieci. Za dawnych czasów nie było to
prawdopodobnie uważane za brzemię, stanowiło jednak problem, którego
mężczyźni nie mieli, i wymagało odpowiednich obrzędów rytualnych
zapewniających powodzenie. Wraz z pierwszą menstruacją dziewczyna
musi odseparować się od rodziców. W obecnych warunkach nie jest to
trudne, gdyż rie mieszka z nimi już od lat. Poza tym musi znaleźć inną
dziewczynę w tej samej sytuacji; może się z tym nie spieszyć, nie ma też
przykrego poczucia nieczystości, jak to bywa w innych społecznościach,
niemniej oznaki zbliżającej się dojrzałości wymagają, aby poczyniła kroki
w kierunku zerwania z dzieciństwem. Kiedy dziewczyna znajdzie już
towarzyszkę, lub towarzyszki, budują one wspólnie chatę, w której z dala
od rodziców mieszkają aż do zamążpójścia. Nie przechodzą
skomplikowanych rytuałów inicjacji, jakie można spotkać w bardziej
rozwiniętych społeczeństwach, nie wysłuchują żadnych nauk (gdyż te
młode dziewczęta wiedzą już wszystko, co można wiedzieć) ani nie
pilnują ich stare kobiety w charakterze przyzwoitek. Mimo to
dziewczętom nie wolno przyjmować w swej chacie chłopców, wszelkie
flirty odbywają się w lesie.
Dzisiaj wygląda to wszystko bardzo; podobnie, z tym że w dojrzałość
wkracza się dość wcześnie, bo w wieku lat trzech. Niektóre dziewczęta
nadal razem budują sobie chaty, tak jak śliczne córki Jakumy - Kinimei i
Lotukoi - ale większość nie zadaje sobie tego trudu i śpi, gdzie się zdarzy.
Ponieważ obrzędy związane z dojrzewaniem były i tak bardzo nieliczne,
ich przestrzeganie czy nieprzestrzeganie nie robiło większej różnicy.
Kiedy dziewczyna zamieszkała we własnym domu, zdjęła dziewiczą
opaskę z paciorków i włożyła skórzaną płachtę noszoną przez kobiety,
a chłopiec
158
sprawdził się jako myśliwy, uważano ich za zdolnych do małżeństwa,
dawniej zaś małżeństwo celebrowano bardziej uroczyście niż narodziny
lub wkroczenie w wiek dojrzały. Obrzędy związane z małżeństwem były
tak samo ważne jak rytuały związane ze śmiercią, lecz w obecnych
czasach wszystko, co pociąga za sobą podejmowanie gości, oznacza
marnowanie pożywienia i jest niejako samobójstwem. Wobec tego
zaniechano tych obrzędów i przetrwały one jedynie w formie szczątkowej.
W rzeczy samej odrzucono także w dużym stopniu samą instytucję
małżeństwa i fakt śmierci - małżeństwa dosłownie, a śmierci, której nie
można tak łatwo ominąć, symbolicznie. Jeśli to możliwe, po prostu się ją
ignoruje.
Jednakże nawet w tak strasznych warunkach śmierć z pewnością musi
wyzwalać emocje i jeśli tylko przetrwały jakieś wierzenia religijne, to
właśnie śmierć może je przywrócić do życia. Starzy Ikowie dobrze
pamiętają dawne wierzenia i pełne swoistego piękna obrzędy
towarzyszące śmierci. Zwłaszcza trzej starzy kapłani wspominali z żalem
czasy, Jtiedy ludzie grzebali zmarłych z miłością, i wiarą.
Bóg Didigwari wysyła duszę, gor, aby zamieszkała w ciele kobiety, która
pięć razy współżyła z mężczyzną. Kiedy kobieta w spodziewanym czasie
nie zaczyna krwawić, wie już, że nosi w sobie dziecko, czyli duszę. Dusza
jest okrągła i czerwona, nie ma rąk ani nóg. Mieści się gdzieś w okolicach
żołądka i nigdy nie opuszcza ciała, dopiero wtedy, kiedy Didigwari
wezwie ją znów do siebie. Zwierzęta mają dusze, w przeciwieństwie do
skał i ziemi, jak również gwiazd.
Lolim, najwyższy kapłan, był jednym z nielicznych ludzi, którzy mogli
gołym okiem zobaczyć duszę, ale i on nigdy nie widział jej w zwykłym
drzewie, mimo że często oglądał drzewa rozpłatane na pół; nie mógł
jednak stwierdzić z pewnością, że drzewa nie mają duszy. Raz widział
duszę blisko Pirre w specjalnym drzewie zwanym mos. Wszyscy
mężczyźni, kobiety i dzieci mają dusze. Jeżeli ciało zostanie okaleczone,
dusza przez otwartą ranę może ulecieć z powrotem do Didigwari. W takim
wypadku - albo kiedy Didigwari -wezwie ją do siebie - ciało gnije, to
właśnie jest śmierć, bo dusza opuszcza ciało. Leci ona koło dobrego
księżyca i złego słońca aż do gwiazd, gdzie pędzą wiekuiste życie
abangowie - kto wie, może polują tam podobnie jak ich
159
potomkowie tu na ziemi? Nie wie tego nawet Lolim, choć on wie
wszystko, co tylko dane jest poznać człowiekowi. Grzebanie zmarłych
wymagało zawsze od żywych obrzędów rytualnych, mimo dokuczliwego
faktu, że nawet Lolim nie wiedział, kiedy i jak dusza ulatuje z ciała i czy
krąży gdzieś w pobliżu, zanim odejdzie na dobre. Ciało grzebano zgodnie
z odpowiednim rytuałem głównie po to, żeby przypomnieć żywym o
wszystkich dobrych rzeczach w życiu i o tym, jak najlepiej je przeżyć, a
także po to, żeby tworząc nastrój dobroci uradować duszę zmarłego i
przyspieszyć jej podróż do gwiazd. Ciało powinno spoczywać zwrócone
twarzą w kierunku wschodu słońca, zwinięte w pozycji płodu w łonie
matki na znak ponownych narodzin w niebie. Można było również
pogrzebać ciało w pozycji siedzącej, ale wtedy trzeba by kopać głęboki
dół. Zwykle więc wkładano zmarłego do płytkiego dołu i przykrywano
kamieniami. W dawnych czasach grzebano wraz z nim rzeczy osobiste, do
których był za życia przywiązany. Dzisiaj to uczucie jest nie znane, a
chciwe ręce żywych odzierają ciało do czysta z ubrania, ozdób,
naszyjników, bransolet i kółek u warg. Rozdrapują wszystko, zostawiając
najwyżej skrawek materiału, jeżeli to była kobieta, aby uczynić zadość
niezbyt wygórowanemu poczuciu przyzwoitości Ików.
Dzisiaj natychmiast po pogrzebie nikt się nie troszczy i nie pamięta o
grobie. Ale nie zawsze tak było. Dawniej wybierano do tego celu miejsce
z rozległym i pięknym widokiem, czasem właśnie to, gdzie zmarły lubił
przesiadywać. Po pogrzebie wylewano na grób trochę piwa w ofierze,
resztę wypijali żałobnicy. Potem następował dzień postu, gdjr
wspominano zmarłego i wszystkie jego dobre uczynki. Następnie stara
kobieta należąca do osieroconego klanu goliła głowy wszystkim
żałobnikom i przerywała ich post, wkładając każdemu po kolei jadło do
ust. Każdy kąsek należało przeżuć i wypluć część na lewo, a część na
prawo. Dopiero^ wtedy dana osoba zostawała zwolniona od postu, ale
tylko na ten jeden rodzaj pożywienia. Całą żywność dzielono na kilka
grup, z każdej wystarczał jeden produkt, żeby znieść post na całą
kategorię. Dzikie owoce, jagody, orzechy i korzenie należały do jednej
grupy, podobnie jak mięso zdobyte na polowaniu; osobną grupę stanowiły
produkty będące przedmiotem handlu, jak również woda, mleko, piwo
160
i płody rolne. Jeżeli danego dnia nie można było zdobyć żywności którejś
kategorii, zakaz jej spożywania pozostawał w mocy, dopóki stara kobieta
jej nie dostarczyła.
Ta część rytuału musi się w obecnych czasach wydawać szczególnie
absurdalna, bo nawet gdyby żywność była dostępna, myśl, ze można już
mieć ją w ustach i wypluć choćby odrobinę, nie mieści się w głowie. Nic
dziwnego, że poniechano tej praktyki uznawszy ją za niepotrzebne
marnotrawstwo. Musiałem przyznać, że odstąpienie od tego zwyczaju jest
słuszne i nie należy nad nim ubolewać. Natomiast poniechanie końcowego
obrzędu mówiło o czymś więcej, o czymś, co wyraźnie ukazywało
chłód i okropną, równą śmierci pustkę, jaką jest życie Ików. Ów
końcowy obrzęd odbywał się w porze siewu. Wokół grobu i na grobie
rozrzucano wówczas nasiona roślin, które zmarły szczególnie lubił, a
następnie ponownie polewano piwem grób i ucztowano. Później, kiedy już
grób stał znów samotnie, nasionka kiełkowały, zapuszczały korzenie w to,
co niegdyś było człowiekiem, i ze zmarłego wyrastało nowe życie. Każdy,
kto ' potem w czasie żniw przechodził koło grobu, widział dziko rosnące
zboże, kołyszące się na wietrze, który roznosił nasiona szeroko po
świecie, żeby znów zapadły gdzieś w glebę i zakwitły. Wszyscy podczas
tych żniw wiedzieli, że śmierć to tylko inna odmiana żyda. I tak
rzeczywiście było.
Dzisiaj śmierć nie ma już dla Ików nic z dawnego piękna, jest równie
brutalna i odrażająca jak ich życie. Rodzice kłócą się nad ciałem dziecka,
czy wyrzucić je po prostu poza wioskę i narazić się na oskarżenie, że nie
wyprawili należnej stypy, czy też lepiej zadać sobie trud wygrzebania
płytkiego grobu wewnątrz zagrody i jeżeli przypadkiem ktoś o dziecko
zapyta, powiedzieć, że dokądś poszło i nie wróciło. Nawet dorosłych nikt
nie opłakiwał i oczywiście nie zamierzał marnować żywności czy piwa:
któż by więc pamiętał o zmarłych aż do pory siewów? Tak też było, kiedy
umarł Lomeja. Postanowiłem wreszcie wyjść po obejrzeniu nieboszczyka,
lecz zanim dotarłem do drzwi chaty, zaczęła się bójka, zdzieranie z ciała
bandaży, obcinanie rzemyków przy skórzanych nagolennikach,
wyrywanie paciorków z uszu. Ostatnie spojrzenie, które od drzwi
rzuciłem na Lo-meję, odsłoniło przede mną bestialstwo, jakiego nigdy w
życiu nie chciałbym już oglądać. Dostrzegłem jeszcze, jak mały chłopiec
walczy o to, żeby wyrwać z martwych warg oj-
161
ca kółko z kości słoniowej, i płacze, bo inni są od niego silniejsi.
Chociaż bydło Lomei zostało skradzione, uważano go nadal za człowieka
bogatego, toteż krewni zbiegli się ze wszystkich stron, żeby zagarnąć, co
się da. Ciało pogrzebano w bomie, tam gdzie go postrzelono, w płytkim
grobie. Nie zostawiono mu ani skrawka materiału, nic, co by
przypominało, że był to młody, pełen życia mężczyzna. Zwinięte w kabłąk
ciało wrzucono do grobu pośpiesznie, byle jak, nie troszcząc się o
zwrócenie go twarzą na wschód, i martwe oczy Lomei patrzyły w obojętne
niebo. Związano go rzemykami tak, żeby kostki nóg dotykały pośladków,
a zaciśnięte pięści spoczywały tuż przy policzkach - zupełnie jakby
Lomeja do ostatniej chwili walczył ze śmiercią. Kiedy grób zasypywano
kamieniami i ziemią, krążyły już nad nim sępy, a wkrótce zwabione tym
samym zapachem rozkładającego się ciała zjawiły się też szakale w
ludzkiej postaci. Nowo przybyli dowiedzieli się z żalem, że pogrzeb już
się odbył, i wypytywali o jego przebieg - czy ciało na przykład przykryto
patykami, aby nie stykało się z ziemią. Z odpowiedzi wynikało, że
wszystko odbyło się dokładnie tak, jak nakazuje rytuał. Jakaś stara kobieta
rzeczywiście obmyła-pobieżnie ciało, chociaż wzięto jej za złe, że marnuje
wodę, i wykonała niefrasobliwy taniec w miejscu, gdzie ciągle widać było
zaschłe plamy krwi. Stypa urządzona wprost na grobie odbyła się w
błyskawicznym tempie! Mięsa na nią dostarczył krewny z plemienia
Didingów, który siedział patrząc obojętnie na to, co się dzieje, i od czasu
do czasu spluwał na grób. Lokelatom pełnił funkcję mistrza ceremonii,
pilnował, aby tłum gapiów pozostał za ogrodzeniem, gdzie ludzie
wdrapywali się na skały, skąd można było choćby z daleka zobaczyć
żywność. Tych kilku wybranych wewnątrz zagrody śmiało się i
rozmawiało, niektórzy wchodzili też do chaty, żeby obejrzeć pamiątki po
zmarłym i poflirtować z Losealim. Żeńska część rodziny wynosiła gdzieś
wypchane skórzane worki i w chwili, kiedy żałobnicy przełknęli ostatni
kęs mięsa, chata była doszczętnie ogołocona, a wszystkie rzeczy zniknęły.
Nie zostało już nic do jedzenia, toteż natychmiast wybuchła bójka o
domniemany spadek. Od razu padło imię Lokelei; był on spokrewniony z
ojcem Lomei, a ojciec Losealim mieszkał w jego wiosce. Nie ulegało
wątpliwości, że tam należało szukać całego majątku. Lo-
162
kelea właśnie oddawał mocz na grób, kiedy gwałtowny napór krewnych
dosłownie zwalił go z nóg. Po chwili był już za ogrodzeniem i na pół idąc,
na pół biegnąc posuwał się grzbietem wzgórza do swojego odoku, żeby
czym prędzej znaleźć tam schronienie. Żałobnicy ścigali go jak rój
termitów i wioska naraz opustoszała. Tej nocy wypatrywałem nowej
gwiazdy, ale niebo było zasnute chmurami i nic nie W zobaczyłem.
Drugorzędne obrzędy, związane z magią i lecznictwem, stanowiły
kategorię mniej interesującą niż obrzędy dotyczące cyklu życia i prawie
wszystkie koncentrowały się wokół osoby Lolima, najstarszego,
najważniejszego i ostatniego czarownika Ików. Jego usługi nie były już
potrzebne, ale wciąż wzbudzał lęk i w związku z tym trzymano się od
niego z daleka. Kiedy podchodził do di, ludzie odsuwali się i robili mu
miejsce jak najdalej od siebie. Rzadko zwracano się do niego o pomoc, bo
nie było mu czym płacić, a on z kolei niewiele mógł współplemieńcom
ofiarować. Na ogół proszono go głównie o leki, zarówno o zioła, jak i o
magiczne napoje. Leki na pomniejsze dolegliwości znają wszyscy Ikowie,
chociaż ta wiedza stopniowo zanika. Bóle ucha, żołądka, kręgosłupa
wymagały interwencji Lolima tylko wówczas, jeżeli sprawa była
poważna. Dostarczał wtedy ! ziół, które sam zbierał podczas długich
samotnych wędrówek, albo decydował, że trzeba zastosować czary.
Bardzo rzadko sam podawał leki, przeważnie udzielał tylko instrukcji.
Kiedy trzeba było naciąć skórę, Lolim doglądał całej operacji -
nakłuwano skórę kolcem i unoszono do góry, a następnie rozcinano
ostrzem strzały i wcierano lekarstwo - ale nigdy nie robił jej
własnoręcznie. W ogóle rzadko dotykał swoich pacjentów. Jak mi
powiedziano, dotyk jego dłoni miał wielką moc i sprawiał niegdyś, że
mężczyźni polujący na słonie stawali się dla tych słoni niewidzialni.
Czasami pacjenci sami przynosili lekarstwo do Lolima, na przykład białą
glinę, która pomagała na katar. Lolim brał ją do swojej chaty i ogrzewał
nad ogniem, a potem dotykał nią lekko czoła, ramion i piersi chorego.
Lolim powiedział mi, że kiedy ogrzewa glinę nad ogniem, przodkowie
wchodzą mu do głowy i mówią wszystko o danym pa-
163
cjencie. Ponieważ katar zdarzał się ludziom często, Lolim twierdził, że
wie wszystko o wszystkich. Każdy Ik mógł uciąć gałązkę pewnego
gatunku drzewa, które uważano za skuteczny lek, i przywiązać ją sobie do
karku albo do podgłówka, jednakże gałązka ucięta przez Lolima miała
znacznie silniejsze działanie. To samo można było powiedzieć o jego
sławnym lekarstwie robionym z mrówek, które stanowiły ulubiony
składnik większości jego leków. Mówił, że mrowisko jest jak pokryte
ranami ciało - można je również wiele razy otwierać, a zawsze się zagoi,
rozrośnie i stanie silniejsze. Lekarstwo z mrówek też miało większą
skuteczność, kiedy dotknął go Lolim.
Często trudno jest odróżnić prawdziwe lekarstwa od tak zwanych leków
magicznych, czyli - jak nam się zdaje opartych wyłącznie na zabobonach
(cokolwiek to słowo znaczy) i nie mających nic wspólnego z wiedzą
medyczną gdyż nawet one są często skuteczne. Sam termin "magia"
przywodzi na myśl siły nadprzyrodzone, gdy tymczasem Lolim szczerze
wierzył, że jego "magiczne" składniki mają moc same w sobie. Był więc
prawdziwym lekarzem, który stosuje lekarstwa zgodnie z posiadaną
wiedzą. Jeśli natomiast chodzi o działanie jego dotyku lub o umiejętność
porozumiewania się z przodkami, przenosimy się ze sfery naukowej w
sferę wiary. Lolim niewątpliwie był czarownikiem, który działał i którego
działanie akceptowano na zasadzie wiary. Widać to było w każdej wiosce
Ików i na wielu polach, gdzie wisiały talizmany Lolima, które miały
odstraszać wiatr, złe duchy, złodziei i szarańczę. Każdą wioskę
przegradzała na pół długa liana, która na wysokości dachów biegła z
jednego jej krańca na drugi. Zwisały z niej liście, gałęzie, kawałki tykw i
skorupy naczyń. Na polach zawieszano podobne liany oraz specjalnie
splecione patyki - były to sidła, w które ewentualny złodziej miał wpaść i
stracić władzę w nogach i rękach aż do chwili, gdy przyjdą właściciele
pola. Te pułapki Lolim również rzadko zakładał sam, po prostu zapisywał
je jak lekarz lekarstwa, z tym że wiadomo było, iż działają one dzięki
siłom nadprzyrodzonym.
Najsławniejszym i powszechnie uważanym za najskuteczniejszy ze
wszystkich środków rytualnych, jakimi Ikowie dysponują, był ich sposób
na sprowadzanie deszczu - i jak na ironię sami Ikowie zupełnie w niego
nie wierzyli.
164
Lolim też śmiał się z tego sposobu i zazwyczaj nie chciał mieć z nim nic
wspólnego. Ale Turkanie i Dodosowie byli głęboko przekonani, że
jedynie Ikowie umieją sprowadzać deszcz. Lolim pokazał mi jeden z
obrzędów, jakie dawnymi czasy odprawiał dla pasterzy. Przykucnął nad
kupką krowiego łajna mówiąc, że jeśli pasterze mają w coś uwierzyć, to
musi to być w jakiś sposób związane z bydłem. W pobliżu postawił tykwę
z wodą, zanurzył w niej pęk liści i skropił stojących wkoło widzów, a
następnie chlusnął wodą wysoko w górę, żeby krople spadły na ziemię
niby deszcz. Inny wariant tego obrzędu nakazywał, aby kobiety i
mężczyźni z plemienia Ików poszli pod święte drzewo i wykonali przy
nim "taniec deszczu", na co składał się taniec w wodzie i spryskiwanie nią
tych, co stali na brzegu, a potem obrzucanie łajnem pnia drzewa. Wodopój
miał nie wyschnąć, dopóki drzewo pokryte będzie łajnem. Poza tym
prawie w każdej wiosce stały "drzewa deszczowe". Czasem były to tylko
pniaki oplecione pnączem, ale łatwowierni pasterze na to nie zważali.
Składali w darze piwo, mięso, nasiona wokół "drzewa deszczowego".
Zabijali i zjadali kozła, a jego rogi wieszali na drzewie. Odbywało się to
zawsze wieczorem i jeżeli do rana żywność znikła, był to znak, że ofiara
została przyjęta. Nie potrzeba dodawać, że żywność znikała na długo
przed świtem. Jednakże mimo niewzruszonego przekonania sąsiadów, że
Ikowie znają sekret deszczu i mogą go na życzenie sprowadzić, oni sami
nie rościli sobie pretensji do tej wiedzy ani władzy. Tęcza oznaczała dla
nich, że deszcz ustał - może wskutek jakiegoś zaklęcia - gdy tymczasem
powinien był padać dalej i że konkretnie ten właśnie deszcz nigdy już nie
wróci. To wszystko albo prawie wszystko: ich Bóg nazywa się Didigwari,
a didi znaczy deszcz.
Ikowie nie potrafią też posługiwać się siłami nadprzyrodzonymi w złych
zamiarach: nie umieją rzucać klątw ani uroków. Lolim twierdził, że on
również tego nie potrafi. Ale umiał wróżyć, choć nie uciekał się do
żadnych zwykłych w takich razach sztuczek, nie rzucał kości, nie naradzał
się z wyrocznią - działał tylko on sam, Lolim, i abangowie, duchy
przodków. Za dnia Lolimowi potrzebne były do wróżenia rekwizyty,
funkcję tę pełniły jego własne sandały. Kucał na ziemi i ostrożnie stawiał
je przed sobą, sprawdzając po omacku, czy stoją równo, bo był już prawie
ślepy. Potem podnosił je palcami jednej ręki i ciskał na ziemię
165
tak żeby spadły jeden na drugi. Ich układ mówił mu, czy przodkowie
zainteresowali się sprawą i czy go słuchają. Jeżeli uznał, że tak,
przemawiał do sandałów, znów je podrzucał, a potem podnosił, przykładał
do ucha i nasłuchiwał. Właściwie posługiwał się nimi tak, jak my
posługujemy się telefonem, następnie zaś powtarzał, co mu przodkowie
powiedzieli. Twierdził, że dawniej umiał wpadać w trans, ale teraz
kosztowało go to zbyt wiele wysiłku i mógł to robić tylko w nocy. Leżąc
na swoim skórzanym posłaniu przywoływał przed oczy twarz ojca lub
matki - czasem ukazywali się oboje - potem zapadał w głęboki sen, a oni
naprawdę przychodzili do niego, rozmawiali z nim i mówili mu wszystko,
czego się chciał dowiedzieć. Nie chcieli mówić jedynie o śmierci. Na ten
temat abangowie zachowywali milczenie.
Inni Ikowie też rzucali sandały, żeby dostać odpowiedź na prostsze
pytania, jak na przykład dokąd udać się na polowanie, ale jedynie Lolim
rozmawiał z przodkami. Mówił, że przedostają się do jego głowy i tylko
wtedy ma on w sobie moc, bo jego moc jest mocą przodków. Kiedy go
opuszczają, jest tylko zwykłym starcem. Lolim powiedział, że Didigwari
nie obdarzył Ików mocą rzucania klątw, podobnie jak nie obdarzył ich
mocą zabijania, ale z Dodosami sprawa przedstawia się zupełnie inaczej.
Twierdził, że Dodosowie uprawiają straszne praktyki, na przykład
ćwiartują ciała zmarłych, mięso suszą i posługują się nim przy rzucaniu
uroku na nieprzyjaciół, w ten sposób mogą nawet człowieka zabić.
Lolim mówił, że swoje zdolności odziedziczył po ojcu. Ojciec wyuczył go
wszystkiego, aje nie mógł obdarzyć go mocą słyszenia przodków - to
musiało wyjść od nich samych. Podobnie miała się rzecz z Lolimem i z
jego najstarszymsynem. Lolim chciał uczynić z pierworodnego swego
następcę i nauczyć go wszystkiego, czego tylko mógł. Ale Longoli był
złym człowiekiem i abangowie nie chcieli z nim rozmawiać. Przemawiali
natomiast do jego najstarszej córki, łysej Nangoli. Lolim usiłował z kolei
przekazać swe wiadomości najstarszemu synowi z drugiej żony, który był
dobrym,chłopcem, ale do jego głowy abangowie też nie chcieli wchodzić.
Lolimowi nie bardzo podobała się mjrśl, że to Nangoli ma go zastąpić.
Pragnął, aby jego następcą został jeden z synów, których niezwykle
kochał - nawet wiecznie
166
skwaszonego Longoliego. Pogodził się jednak z myślą o Nangoli i
uczciwie ją uczył. Abangowie w różnym stopniu użyczają swojej mocy
różnym ludziom i sami wiedzą najlepiej, kto powinien tę moc dziedziczyć.
Kiedy poznałem Lolima, był już stary i pomarszczony. On i jego córka
należeli do tych nielicznych Ików, którzy zawsze witali mnie życzliwie,
chociaż niezmiennie prosili o tytoń, zanim jeszcze zdążyłem ich
pozdrowić. Nangoli traktowała to jak zabawę, a Lolim jako zapłatę
należną mu z racji jego funkcji. Ale wkrótce Lolim, podobnie jak Losike,
padł ofiarą zbyt wąskiej specjalizacji. Nadszedł czas, kiedy Ikowie musieli
dbać już tylko o to, żeby napełnić czymś żołądki, a tego im Lolim nie
mógł zapewnić. Ludzie zaczęli więc go omijać, żeby nie prosił ich o tytoń,
widocznie bowiem wciąż czuli przed nim respekt i uważali, że mają
wobec niego pewne zobowiązania. Przez jakiś czas Lolim radził sobie
jakoś, dzięki swoim stosunkom z pasterzami i policjantami, którzy też
korzystali z jego usług. Jednakże nieuchronnie nadeszła chwila, kiedy był
już za słaby i za stary, żeby zbierać potrzebne zioła. Prosił o to po kolei
swoje dzieci, ale wszystkie odmówiły z wyjątkiem Nangoli, a tę wkrótce
zamknięto w areszcie za zbieranie ziół w Parku Kidepo.
Lolim zachorował i musiałem go chronić przed innymi w czasie jedzenia
tego, co mu przynosiłem. Raz przyłapałem Lomongina, jak z blaszanego
kubka wybierał Lolimowi jedzenie. Lolim płakał, ale nie miał siły wyrwać
mu kubka, mógł tylko trzymać go jedną ręką, wpychając drugą ile się da
do ust. Widząc mnie Lomongin od razu zaczął udawać, że właśnie karmi
Lolima, gdyż staruszek jest tak ślepy, że nie może trafić ręką do ust. Lolim
miał jeszcze dość siły, żeby się odciąć: "Przynajmniej nie trafiłem do
twoich ust!" - na co obaj wybuchnęli śmiechem i objęli się niby najlepsi
przyjaciele.
Kiedy indziej obserwowałem, jak Lolim odchodzi z mojej zagrody z
podarowaną żywnością i tytoniem. Powiedział, żebym go nie
odprowadzał, da sobie radę. Zrobił dwa pakunki, ich końce zawiązał na
szyi i zarzucił sobie na plecy, przykrywając je płachtą ze skóry pawiana.
Patrzyłem, jak się oddala, lecz nie uszedł nawet dziesięciu metrów, kiedy
zaatakował go Lodżieri usiłując rozewrzeć mu ręce, bo myślał, że coś w
nich znajdzie. Stary opierał się, a potem nagle
167
usiadł ciężko na kamieniach i z całej siły wczepił się rękami w płachtę:
Lodżieri znalazł już pakunki. Krzyknąłem, na co Lodżieri niechętnie dał
spokój Lolimowi. Miał wygląd natrętnego moskita, który - odpędzony
gniewnym machnięciem ręki - kołuje w pobliżu i gotuje się do powrotu.
Poczekał, aż Lolim zniknie mi z oczu, i ruszył za nim inną drogą.' Kiedy
go dopędziłem, Lolim znów siedział na ziemi zwinięty w kłębek w pozycji
obronnej, Lodżieri z jeszcze jednym Ikiem omal go nie udusili, kiedy
okładając pięściami usiłowali zedrzeć mu paczki z pleców. Na mój widok
wyprostowali się, jak gdyby nigdy nic pomachali do mnie ręką i
uśmiechnęli się, mówiąc: "Ida piadżi", po czym odeszli. Lolim nie
poruszył się, lecz zwinięty w żałosną kulkę nadal siedział na ziemi,
płacząc z powodu własnej bezsilności, poniżenia i zawodu.
W kilka dni później dobrały się do Lolima dzieci, które bez osłonek
wyśmiewały się z niego i dokuczały mu, tańcząc przed nim i kucając, żeby
się o nie przewracał. Jego wnuk, który jak wszyscy mali Ikowie mógł
bezkarnie naigrawać się z dziadka, włączył do tej zabawy także i bicie.
Skradał się cicho z tyłu i dwoma twardymi patykami wybijał werbel na
łysej głowie staruszka. Raz Lolim, usiłując kościstymi ramionami osłonić
głowę przed razami, uderzył niechcący Arawę w usta. Arawa natychmiast
wierzchem prawej dłoni uderzył Lolima z całej siły w twarz, obalając go
na ziemię. Wywołało to wybuchy radosnego śmiechu, ale kiedy staruszek
leżał bez ruchu i nawet nie zapłakał, zabawa przestała być śmieszna, toteż
widząc, że się zbliżam (zawodowa bezstronność antropologa dawno mnie
opuściła), dzieci straciły zainteresowanie i odeszły.
Myślałem, że Lolim nie żyje. Miał oczy otwarte i leżał wciąż w tej samej
pozycji, z głową na grudzie ziemi. Nagle jego spojrzenie spoczęło przez
krótką chwilę na mnie, po czym znów odpłynęło gdzieś w dal.
- Abangowie - wyszeptał ze szczęśliwym uśmiechem na drżących
wargach - abangowie mówią do mnie. Zostawiłem więc go tam z uchem
przy ziemi, a po jakichś dwóch godzinach stary z trudem wstał z ziemi,
zebrał po omacku swoje rzeczy i kuśtykając odszedł przed siebie.
Nie pamiętam, aby po tym zdarzeniu Lolim z kimkolwiek rozmawiał.
Kuśtykał jeszcze tu i tam przez kilka dni, potem posuwał się naprzód na
pośladkach szurając nimi po
168
ziemi. Żywiłem go, gdy tylko mogłem, ale często przełykał nie więcej niż
jeden mały kąsek. Kiedyś znów zobaczyłem, że Lokwam i inne dzieci
tańczą wokół niego obrzucając go kamykami, a Lolim płacze zgięty w
zwykłej obronnej pozycji. Płakał jeszcze długo po tym, jak dzieci odeszły,
i tak kurczowo trzymał się za brzuch, iż myślałem, że może jest ranny.
Prawda była o wiele prostsza: nie jadł nic od czterech dni, a wodę pił po
raz ostatni, kiedy ja mu ją dałem, czyli jakieś dwa dni wcześniej.
Powiedział, że prosił o łyk wody swoich synów, ale mu odmówili i
zakazali do siebie przychodzić.
Zobaczyłem go nazajutrz, kiedy wychodził z wioski Atu-ma, gdzie
mieszkał jego syn Longoli, który przysięgał, że daje ojcu jeść i że się nim
opiekuje. Lolim nie wlókł się jak zwykle, lecz biegł na oślep potykając się
co krok, zataczał się przy tym i wymachiwał rękami jak człowiek pijany.
Zawołałem go, lecz nie zareagował, nie odpowiedział, tylko wydał długi,
przeciągły, przejmujący jęk - brzmiało to tak, jakby uchodziło z niego
ostatnie tchnienie, które Lolim biegnąc usiłuje dogonić. Znikł za szczytem
pagórka, na którym stała jego wioska, i zaczął schodzić w dolinę. Nie
poszedłem za nim, nie miało to celu - nic nie miało celu. Ikowie nie zadali
sobie nawet trudu, żeby zrzucić jego ciało w głąb doliny, zostawili je tam,
gdzie upadł i umarł, na krawędzi wąwozu prowadzącego do Kidepo.
Lolim poszedł do syna błagać go, żeby mu pozwolił wejść do swojej
zagrody, bo wiedział, że za kilka godzin umrze - opowiedział mi potem
najspokojniej w świecie Longoli. Oczywiście nie mógł na to pozwolić:
pogrzeb człowieka tak znanego jak Lolim wymagałby urządzenia
ogromnej stypy. Wobec tego odmówił. Ojciec prosił go więc przynajmniej
o otwarcie asaku Nan-goli, żeby mógł wczołgać się do jej zagrody i tam
umrzeć, ponieważ Nangoli nadal przebywała w areszcie za zbieranie ziół
w Parku Kidepo, gdzie mają prawo żyć tylko zwierzęta. Ale Longoli
wypędził go z wioski mówiąc, że nie jest już jego synem, podobnie jak
Nangoli nie jest jego córką, i powinien po prostu odejść gdzieś daleko od
wioski i tam umrzeć. Tak czy inaczej, żadni abangowie nie istnieją, są to
tylko śmieszne przywidzenia zdziecinniałego starca. Na zakończenie
Longoli spytał mnie, czy nie uważam, że ma absolutną rację.
Ciało zsunęło się do niewielkiego zagłębienia w ziemi
169
i Atum przykrył je tam kilkoma kamieniami. Zauważyłem że zwłoki
musiały leżeć równolegle do oror. Spojrzałem pytająco na Atuma, a ten
odpowiedział mi nawet nie czekając na pytanie:
- Leżał spoglądając na Meraniang.
A więc leżał w tym miejscu i patrzył na górę, spoza której słońce będzie
wschodzić jeszcze długo potem, jak jego ciało ostygnie, a z czasem ciała
jego dzieci i wnuków. Co rano Lolim pierwszy wita nowy dzień. I co
wieczór, kiedy słońce zachodzi za Morungole, ostatnie promienie padają
na ten mały stos kamieni. Wiem o tym, bo poszedłem tam, żeby popatrzeć
i zapamiętać, że kiedyś ludzie byli tu dobrzy zanim i dobro, i Bóg opuścili
- zawstydzeni - ten jałol wy, bezpłodny zakątek świata.

Rozdział dziewiąty
SPOŁECZEŃSTWO I WIERZENIA
Obrzędy rytualne w tej szczątkowej postaci, w jakiej przetrwały wśród
Ików, nie miały charakteru religijnego, gdyż nie pełniły funkcji wiążącej
społeczność. Toteż coraz istotniejsze staje się znalezienie odpowiedzi na
pytanie: czy ten brak odruchów społecznych, wspólnych rytuałów i
obrzędów religijnych oznacza, że nie istniała wśród nich wspólnota wiary?
W większych społecznościach jesteśmy przyzwyczajeni do współistnienia
grup różnych wyznań religijnych i nawet szczycimy się naszą tolerancją w
tym względzie, nie zdając sobie sprawy, że społeczeństwo, którego nie
spaja wspólna silna wiara, w ogóle nie jest społeczeństwem, tylko
politycznym zbiorem jednostek trzymających się razem dzięki istnieniu
prawa i siły, wobec czego jego istotą jest przemoc. Jak wiemy, Ikowie nie
znają prawa, a tym bardziej środków, które by zmuszały do przestrzegania
określonych norm postępowania. Wszelki przymus wypływa u nich
jedynie z warunków, w jakich żyją, i indywidualnej woli przetrwania.
Swojej wiary, jeżeli ją mają, nie wyrażają w żadnych praktykach
religijnych, rytualnych czy innych i tylko w bardzo wąskim znaczeniu
można by powiedzieć, że przejawia się ona we wspólnych poglądach na
życie. Trudno by się tu jednak doszukać jakichś cech społecznych.
Jednym z przejawów wiary jest przestrzeganie - indywidualnie lub
zbiorowo - tak zwanej moralności, kiedy to człowiek zachowuje się
zgodnie z głoszonymi przez tę wiarę zasadami, mimo że w danej sytuacji
nie leży to bezpośrednio w jego interesie. Podkreślając naszą moralność,
nie dostrzegamy częstokroć, że w ostatecznym rozrachunku przynosi ona
korzyści nam samym, jako istotom społecznym
171
żyjącym w określonym społeczeństwie. Jeśli brak wiary, jej funkcję
przejmuje prawo, a moralność ma wpływ jedynie na postępowanie
jednostek, które kierują się głosem sumienia. Jeżeli istniała w ogóle
moralność Ików, nie udało mi się jej przejawów zaobserwować, chociaż
pozostały wyraźne ślady moralnej przeszłości. Nie można jednak było
wykluczyć ewentualności, że ta moralność istnieje, podobnie jak milcząca
wspólna wiara, która co prawda nie przejawia się w obrzędach religijnych,
lecz mimo to może stanowić podstawę integracji społeczeństwa. Nadzieje
moje w tym względzie podtrzymała niespodziewana ucieczka starej Nan-
goli, wdowy po Amuarkuarze, który umarł z pragnienia.
Amuarkuar umarł, zbierając trawę na wzniesienie niewielkiego
schronienia w swojej zagrodzie, w którym po powrocie z wyprawy do
Kidepo mogłaby zamieszkać Nangoli, gdyż dach ich chaty runął, a jej
wnętrze służyło Amuarku-arowi za latrynę, kiedy był już zbyt słaby, żeby
wychodzić na zewnątrz. Można powiedzieć, że Amuarkuar zmarł w
trakcie wykonywania czynu społecznego, choć praca ta przyczyniła się
bezpośrednio do jego śmierci. Kiedy Nangoli wróciła i dowiedziała się, że
jej mąż nie żyje, stało się coś dziwnego: wpadła w rozpacz. Nie żałowała
nawet energii, żeby dać wyraz tej rozpaczy, burząc resztki ich dawnego
domu, gdyż był on dla niej czymś więcej niż zwykłą chatą. Zniszczyła też
ogrodzenie i plony na swym małym poletku, schodzącym do wąwozu,
który łączył się z Wąwozem Pirre - po prostu wyrwała z ziemi wszystko,
co na niej rosło, i zostawiła, aby uschło w rozpalonym słońcu. Ale jeżeli
płakała, to ja tego nie widziałem. A potem odeszła unosząc ze sobą cały
swój dobytek - koścista stara kobieta z tobołkiem zawieszonym na plecach
na skórzanym pasku przeciągniętym przez czoło. Z nikim nie rozmawiała,
po prostu odeszła kierując się w stronę Kidepo.
Po kilku tygodniach dowiedziałem się, że wraz z grupą współplemieńców
udała się do Sudanu, gdzie wszyscy razem zbudowali wioskę. Ci
współplemieńcy, jak się okazało, to prawie wyłącznie jej krewni, rzecz
zresztą zrozumiała, gdyż w przeciwieństwie do reszty wiosek Ików wioskę
Nangoli zamieszkiwała głównie jedna rodzina i tylko kilka osób spoza
klanu. Ale taka migracja była czymś niezwykłym, toteż postanowiłem
czym prędzej podążyć za nimi i zobaczyć, czy zgodnie z moimi
przewidywaniami ta wioska zbie-
172
gów różni się od innych. Granica między Ugandą a Sudanem nie została w
tym regionie oznakowana, nie wiedziałem więc, w jakim kraju w danej
chwili przebywam, i po przekroczeniu Lomilu przestałem zaprzątać sobie
tym głowę. Bardzo możliwe, że była to Kenia.
Prowadził mnie Lodżieri, a Atum szedł obok swoim zwykłym sprężystym
krokiem. Nie było to wcale tak daleko, jak sobie wyobrażałem, i po
całodziennej wędrówce znaleźliśmy się na miejscu. Przeszliśmy przez
skraj doliny Kidepo, kierując się w stronę góry Lomil. Chociaż
powierzchnia doliny widziana z góry wydawała się płaska i równa, na
miejscu okazało się, że poprzecinana jest licznymi wąwozami, podobnie
jak reszta okolicy. Upał panował taki, że trudno było oddychać. Lodżieri o
mało nie nadepnął na śpiącą żmiję, po chwili zaś tuż przed nami z
ciernistego drzewa oderwała się i spadła na ścieżkę gałąź, która po
dotknięciu ziemi od razu znikła nam z oczu. Atum, tym razem mocno
przerażony, powiedział, że to kobra. Nie widzieliśmy jednak żadnej
zwierzyny. Pozbieraliśmy trochę żółtych owoców i chociaż były naprawdę
gorzkie, z przyjemnością orzeźwiliśmy się ich sokiem, bo przez całą drogę
nie zauważyliśmy nigdzie ani śladu wody. Nogi miałem już poranione i
pokłute kolcami, mimo że założyłem długie spodnie. Natomiast Lodżieri i
Atum nie byli nawet podrapani.
Wspinaczka na górę Lomil była stosunkowo łatwa - wyruszyliśmy
wczesnym rankiem, a o czwartej po południu dotarliśmy już do szczytu.
Po drugiej stronie, w Sudanie, widać było z góry wioskę zbiegów leżącą w
głębokim, rozległym wąwozie. Musieliśmy się spieszyć, żeby zdążyć tam
przed zmrokiem. Atum i Lodżieri natychmiast zbiegli na dół w stronę
zalesionego wąwozu. Ja w połowie drogi zatrzymałem się na krótki
odpoczynek i nagle uświadomiłem sobie, że ta strona góry Lomil wygląda
zupełnie inaczej niż tamta. Będąc na szczycie nie zdążyłem się rozejrzeć,
bo moi towarzysze pokazali mi, gdzie jest wioska, i od razu ruszyliśmy w
jej stronę. Ale teraz, wciąż jeszcze ze znacznej wysokości, popatrzyłem
dokoła i zacząłem nasłuchiwać. Nie miałem przed sobą rozległej
przestrzeni charakterystycznej dla doliny Kidepo, lecz faliste pasmo
zielonych, zalesionych gór. Góra Zulia, zwykle samotna i groźna, teraz -
oddzielona ode mnie tylko szeroką doliną - wyglądała bardziej
przystępnie. Wiał łagodny wietrzyk, który niósł za sobą echo
173
śpiewu ptaków i odgłosy zwierzyny, to sprawiło, że świat wokół nagle
jakby ożył i znów zabrzmiał radością życia, a świat pozostawiony za nami
wydawał się mało realny.
Na dole, w lesie było chłodno, a piękny czysty potok wił się i spływał po
omszałych kamieniach tworząc gdzieniegdzie maleńkie zatoki i płotek z patyków i zarośli, który stanowił osłonę dla paleniska w
miniaturowe wodospady. Umyliśmy się w nim i napili do syta. Podejście
do wioski było dość strome, droga cały czas biegła przez las i kiedy słońce
się obniżyło, wędrowaliśmy prawie po ciemku. Wyszliśmy z lasu tuż nad
wioską, w połowie ściany wąwozu, kiedy słońce skryło się już za górą
Lomil. Wioska, która leżała poniżej, w wieczornej poświacie, nie
przypominała wcale zwykłych wiosek Ików. Miała wygląd otwartej i
gościnnej, otoczona była tylko zewnętrznym ogrodzeniem z zarośli, a
schludne zagrody wewnątrz nie zostały niczym od siebie oddzielone.
Typowe było tylko to, że stała pusta.
Lodżieri rozsunął ogrodzenie, weszliśmy do środka i rozejrzeliśmy się
wokoło. Atum i Lodżieri zaglądali do każdej chaty. Lodżieri z jednej
wziął trochę tytoniu, w innej zaś poczęstował się wodą. Niespodzianki
następowały po sobie z taką szybkością, że omal nie zapomniałem zdjąć z
ramion ciężkiego plecaka. Chaty stojące otworem i bez ogm-ki mimo
widocznego dobrobytu... I skąd ten dobrobyt, bo oprócz tytoniu i naczyń z
wodą dostrzegliśmy kosze z żywnością i suszące się na siatkach pod
strzechami mięso... Chaty nie były w stylu karamodżańskim, o glinianych
ścianach i stożkowatych dachach, lecz zbudowano je z długiej suchej
trawy, na wzór uli - takie chaty zwały się koromot, panował w nich chłód,
utrzymane były czysto. Kloce drewna tliły się na centralnym palenisku,
wokół którego wieczorami zbierali się zapewne mieszkańcy wioski, widać
było, że specjalnie w tym celu uprzątnięto to miejsce. Wioska składała się
z kilku zagród, wszystkie były otwarte, oprócz dwóch położonych za
zewnętrznym ogrodzeniem i należących do osób nowo przybyłych. W
innych wypadkach granice zagród wyznaczał jedynie niewielki krótki
poszczególnych kuchniach. Była to prawdziwa wioska i prawdziwe domy
- pierwsze i ostatnie, jakie dane mi było widzieć.
Zapadł już zmierzch i Atum rozpalił ogień na centralnym palenisku, kiedy
usłyszeliśmy głosy i urywki pieśni do-
174
biegające z doliny. To mieszkańcy wioski wracali z polowania i po pięciu
minutach - w tak krótkim czasie zrobiło się już całkiem ciemno - nadeszła
stara Nangoli z synami: Loronem, Lodeą i Pedo, oraz z córką imieniem
Niangorok i jej mężem Teko. To właśnie Pedo i jego żona mieszkali na
razie za ogrodzeniem, przybyli bowiem dopiero przed dwoma dniami i
jeszcze nie przesunęli go tak, żeby znaleźć się wewnątrz wioski. Pedo
wrócił z drugiego krańca Sudanu, gdzie był w odwiedzinach u krewnych
żony, należącej do plemienia Topotów. Słyszeli nas prawdopodobnie dużo
wcześniej niż my ich i przywitali serdecznie, nie zdradzając śladu
zaniepokojenia z powodu naszej obecności i swobody, z jaką się u nich
rozgościliśmy. Za nimi nadeszły kobiety i dzieci z rodziny Lorona oraz
Pedo, niosąc mięso i jagody zdobyte w ciągu dnia. Nie było tu głodu; już
po chwili w każdej kuchni płonął ogień pod naczyniem z jadłem. Dano mi
do spróbowania kilka różnych potraw, ale z przyzwyczajenia miałem przy
sobie własne zapasy. Później usiedliśmy wokół ognia i rozmawialiśmy do
późna w nocy - to był zupełnie inny świat. Nikt nie zdradzał
zainteresowania tym, co się dzieje w Pirre, zachowywano się tak, jakby
nic się nie zmieniło i wszystko szło normalnym trybem.
Nie było żadnych rozmów na temat: "O ile tu jest lepiej niż tam",
rozmawiano po prostu o ostatnim polowaniu, o tym, jak Pedo uratował
sytuację, kiedy Loron okazał się jeszcze mniej zręczny niż zwykle i
przewrócił kołczan ze strzałami. Do kołczanów przymocowywano zwykle
zaostrzone patyki, na których można ję było w każdej chwili wbić w
ziemię tak, aby mieć strzały pod ręką, a jednocześnie nie krępować sobie
ruchów. Ale Loron'nie nadawał się na myśliwego, był marzycielem.
Bardzo lubił strugać różne przedmioty z drewna i robił najlepsze karace,
czyli małe pod-główki, używane również do siedzenia. Leżał teraz ńa
ziemi przy ognisku, wsparty policzkiem o swój karać, a matka dobrotliwie
z niego pokpiwała. Jego żona, Kinimei, która w Pirre rzadko kiedy się do
niego odzywała, podała mu miskę świeżo przyrządzonych jagód
zmieszanych z innymi owocami. Wszystko to sprawiało na mnie wrażenie
raczej złego snu niż fantazji, bo w zestawieniu z tym, co tu widziałem,
tym straszniejsza wydawała się rzeczywistość Pirre. A przecież Pirre
istniało naprawdę. Byłem pewien, że Nangoli i jej rodzina zabawiają się
moim kosztem i lada
175
chwila przeistoczą się znów w takich Ików, jakich znałem. Ale nie -
rozmawialiśmy i ucinaliśmy drzemki, a kiedy kobiety i dzieci poszły spać
do chat, my wszyscy zostaliśmy i ułożyliśmy się do snu przy ognisku.
Lodżieri mówił coś przez sen, Atum chrapał, Loron, zamyślony, siedział z
kolanami pod brodą, wpatrując się w ogień, a oczy jego miały normalny,
ludzki wyraz.
Odszedłem nazajutrz, zanim czar prysł. Chciałem jeszcze zwiedzić inną
dolinę, gdzie - jak sądziłem - również mogą mieszkać jacyś Ikowie,
chociaż gotowość Atuma do powrotu tą drogą utwierdziła mnie w
przekonaniu, że nikogo tam nie znajdziemy, i rzeczywiście nie
znaleźliśmy. Posuwaliśmy się wzdłuż ściany przełomu, aż do najwyższego
punktu, w którym stykał się z górą Lomil. Potem urwistym zboczem
zaczęliśmy się spuszczać na dół, do doliny Nauriendoket. Miałem na
nogach trampki i podczas dwóch godzin ustawicznego zsuwania się w dół
moje stopy były nachylone pod takim kątem, że dużymi palcami
wypychałem cały czas gumowe czubki butów. Czułem każdy mięsień, nie
zwracałem więc uwagi na ból w nogach, dopóki na dnie doliny nie
zdjąłem butów, żeby dać nogom odpocząć. Paznokcie dużych palców
zaczynały już czernieć, a pozostałe palce były czerwone i spuchnięte.
Pewną pociechę czerpałem z faktu, że Atum też kulał.
Nauriendoket była to niewielka dolina, która miała swój początek w Kenii
i, podobnie jak Czakolotam, stanowiła dogodne przejście dla Turkanów.
Jednakże w miarę wznoszenia się w kierunku Kidepo dolina zamieniła się
w wąski kanion o pionowych ścianach, z nawisami skalnymi i sterczącymi
z nich głazami. Kamienie pokrywające dno kanionu świadczyły wyraźnie
o tym, że głazy od czasu do czasu spadają, i chociaż powinienem był
cieszyć się z cienia, jaki dawały, widok ich działał na mnie deprymująco.
Atum i Lodżieri również czuli się nieswojo, mówili, że nawet Turkanie
rzadko korzystają z tego przejścia. Poczułem ulgę, kiedy po kilku
kilometrach wyszliśmy z kanionu i ujrzałem przed sobą rozległą
przestrzeń Kidepo, a na niej charakterystyczne, stożkowate wzgórza
sterczące nad równiną, niby pyszczki ryb wysuwające się nad
powierzchnię morza. Wprost przed nami wznosiło się wzgórze
Koczokomoro, a za nim bardziej jeszcze imponujące wzgórze
Napuwapefh. Obeszliśmy podnóże Koczokomoro, minęliśmy wejście do
doliny Czakolotam
176
i przez wąwóz Czakolotam dotarliśmy na drugą stronę do stóp góry
Meraniang.
Podczas uciążliwej drogi powrotnej krzepił mnie bardzo, widok Atuma,
który na tym kamienistym szlaku też cierpiał katusze. Kilka razy się
pośliznął, co wywołało z naszej strony wybuchy śmiechu, i co,/chwila
stawał, żeby odpocząć, ściskając obiema rękami kręgosłup. Mimo że sam
straciłem już paznokcie dużych palców u nóg, miałem przyjemne uczucie,
że mogę z łatwością wyprzedzić Atuma, który ciężko dysząc został z tyłu,
i wyobrażałem sobie już, jak miło będzie siedzieć na di i śmiać się z niego,
kiedy w końcu dotrze do wioski. Ale niestety musiałem wyrzec się tej
przyjemności. Po powrocie do swojej zagrody osłabłem, wszedłem prosto
do chaty, gdzie zagrzałem trochę wody, która mogła komuś uratować
życie, i wymoczyłem w niej nogi. Zdawałem sobie sprawę, że podczas tej
krótkiej wyprawy uzyskałem cenne informacje, byłem jednak zły, że
zachowanie Nangoli i jej rodziny wzruszyło mnie i osłabiło chwilowo
moją czujność. Doszło do tego, że po tamtej stronie góry Lomil
podzieliłem się swoją żywnością z Atumem i Lodżierim, i teraz mogą się
znów tego spodziewać. Wyjąłem nogi z wody, pokuśtykałem do swojego
odoku i szczelnie go zamknąłem, a kiedy usłyszałem rzężenie Atuma: "Ida
piadżi", nie odezwałem się, zastanawiałem się tylko, co mam, zjeść na
obiad.
Nadal panowała katastrofalna susza i chociaż Turkanie nie nawiedzali już
doliny Kidepo, grabieże wciąż trwały. Nocami słychać było w oddali
strzały, bliżej zaś ryk bydła, które pędzono od jednego właściciela do
drugiego. Wywoływało to coraz silniejsze protesty ze strony rządu,
przekazywane przez policję, nie dość bowiem, że ginęli ludzie, ale przez
ustawiczne przemieszczanie bydła wiele chorych sztuk dostawało się na
nie skażone tereny i zarażało inne stada. Sytuację pogarszał jeszcze coraz
większy napływ uchodźców z Sudanu, skąd dawały się słyszeć odgłosy
strzałów karabinowych i jakby nawet artylerii. Niektórzy gnali ze sobą
bydło i szli prosto do Kaabongu, gdzie rząd kupował od nich stada i
wysyłał Didingów na górę Kadam, na której znajdował się obóz
uchodźców. Pozostawał jednak problem, co robić z bydłem. Gdyby
zarzynano je w Kaabongu, pasterze, uznający to za zbrodnię, mogliby
zapałać gniewem i żądzą odwetu, mimo że bydło nie należało już do nich.
Wobec tego zarażone bydło trzeba było wysyłać na ubój na połud-
177
nie, częstokroć przez nie skażone jeszcze tereny, tym samym narażając je
na niebezpieczeństwo zarazy.
Ikowie wiedzieli o tych kłopotach, ale się nimi nie przejmowali, można by
nawet powiedzieć, że trudności, jakie miał kto inny, cieszyły ich, mimo że
sami z tego powodu czasem cierpieli. Pewnego popołudnia zjawił się tu Ik
z Na-wedo, który zataczając się z osłabienia przebył szczyt Meraniang i
zszedł do Pirre, aby szukać u mnie ratunku. Nikt go do mnie nie
przyprowadził, po prostu zauważyłem, że siedzi na ziemi za ogrodzeniem.
Ciało lewego ramienia, częściowo odcięte od kości i mocno
pokiereszowane, owinął brudną szmatą, noszoną zwykle na ramieniu.
Prowadził właśnie Dodosów z grabieży, kiedy dopędzili ich Turkanie i
ugodzili go dzidą. Zebrana wokół grupka ludzi obserwowała z
ciekawością moje wysiłki, aby jakoś opatrzyć mu ranę, i wszyscy
wybuchnęli śmiechem na widok zgrozy, jaka mnie ogarnęła, kiedy wraz z
materiałem od ciała oderwał się kawał mięsa; Ranny powiedział, że mu to
mięso odcięto, ale on je przyłożył z powrotem myśląc, że może się
zrośnie. Jak najprędzej obmyłem mu ranę, łącznie z tym kawałkiem mięsa,
obandażowałem czystym bandażem i poszedłem zaparzyć sobie herbatę.
Kiedy wróciłem medytując nad tym, jak odtransportować rannego do
Kaabongu, nie było go już za ogrodzeniem i nikt nie wiedział, dokąd
poszedł. Absolutny brak poczucia odpowiedzialności za drugiego
człowieka, brak poczucia więzi z kimkolwiek lub potrzeby czyjejś
obecności najwyraźniej i na każdym kroku widać było w stosunkach
rodzinnych. Ikowie niby wciąż je uznawali, ale nie szło to w parze z
konkretnym działaniem. Kiedy z zakażonej piersi Bili lała się ropa na
dziecko, które karmiła, i na jedzenie, które spożywała, nie przejmowała
się tym, co grozi jej i dziecku. Wiedziała, że to niezdrowe, ale kiedy jej
powiedziałem, że w ten sposób zarazi innych, na przykład własną rodzinę,
była bardzo zdziwiona - nie tym, że kogoś zarazi, ale tym, że ktokolwiek
się spodziewa, iż ona może się o to troszczyć. Kiedy cierpiąc najboleśniej
siedziała pod odokiem i płacząc trzymała się za ropiejące i zakrwawione
piersi, jej ojciec, Atum, zwrócił na nią uwagę tylko po to, żeby zapytać,
czy musi siedzieć akurat w tym miejscu - tarasuje wejście, a od jej płaczu
boli go głowa. Był to w ogóle jeden ż nielicznych wypadków, kiedy Atum
raczył s odezwać się do córki. Ilekroć chciałem z nim porozmawiać
178
o jej chorobie, cmokał tylko, potrząsał głową i mówił, że nic na to nie
może poradzić, jest przecież tylko jej ojcem. Giriko okazywał jeszcze
większą nieczułość w stosunku do syna Lokola, który dostał ciężkiej
obstrukcji. Z początku ojca to bawiło i pokazywał wszystkim rozdęty
brzuch chłopca. Był to ulubiony przedmiot żartów, gdyż wkrótce Lokol,
nie mogąc nic wydalić, nie mógł też jeść ani pić. Nawet wymiotowanie
sprawiało mu trudności. Miał dopiero około dziesięciu lat, nie był więc
jeszcze całkiem dorosły. Usiłowałem namówić Girika, żeby zabrał syna
do szpitala w Kaabongu, można przecież było zrobić nosze i bez trudu go
tam zanieść. Ale Giriko odmówił, powiedział, że poczeka, aż naprawię
swój samochód. Lokol w tym czasie nie mógł już nawet siedzieć, nie
mówiąc o staniu, a wszelką żywność, jaką mu przynosiłem, a której on nie
mógł jeść, porywano mu natychmiast sprzed nosa. Gdy leżał, wszystko go
bolało, toteż przeważnie nawet w nocy stał na czworakach, a jego wzdęty
brzuch opierał się na ziemi. W końcu Landrover był gotów do drogi i
Giriko nagle stał się dla syna bardzo czuły i troskliwy, po czym oznajmił,
że on i jego dwie żony jadą z nami do Kaabongu. Powiedziałem, że nic
podobnego, bo tv samochodzie jest miejsce tylko dla kilku osób, a muszę
wziąć innych jeszcze chorych. Kiedy poszedłem po Lokola, okazało się,
że Giriko wyniósł go gdzieś i ukrył, a sam stwierdził, że zostawi obie żony
i pojedzie zamiast chłopca, który jakimś cudem poczuł się nagle znacznie
lepiej. Na moje słowa, że pojedzie Lokol albo nikt, wzruszył tylko
ramionami, uśmiechnął się i rzekł, że wobec tego wraca na pole, do
Kaabongu pójdzie nazajutrz i wtedy kupi to, co chce. Wkrótce potem
obstrukcja ustąpiła; przez krótki czas Lo- Tcol mógł jeść i pić, a nawet
poczuł się trochę lepiej. Kilkakrotnie musiałem siłą powstrzymywać
Girika od zabrania synowi pożywienia, mimo że w tym czasie Giriko
bynajmniej nie głodował. Ale Lokol stracił już chęć do życia - zabrakło
mu tej podstawowej cechy Ików, jaką jest wola przetrwania. Miał ojca,
dwie matki i trzy siostry, rodzina łącznie z nim składała się z siedmiu
osób, ale ani jedna -z nich ni- pomogła mu nawet się podnieść, kiedy nie
mógł się poruszyć, a gdy wreszcie zaczął oddawać kał, zawołali
przyjaciół, żeby mieli na co popatrzeć, nikt jednak nie zajął się chłopcem,
który leżał we własnych odchodach. Kiedy umarł, dowiedziałem się o tym
z rzuconej mimochodem uwa-
179
gi a moja odpowiedź brzmiała: "Jasizuuk?", co wtedy tłumaczyłem jako
"Doprawdy?", lecz bliższe byłoby: "No to co?", gdyż ten zwrot nie wyraża
ani zdziwienia, ani zainteresowania.
Dni suszy zamieniały się w tygodnie, potem w miesiące, Lokol nie był
jedyną śmiertelną ofiarą i po pewnym czasie czułem się już tak jak
wszyscy znużony chorobami i zgonami. Na początku przejmowałem się i
martwiłem, ale z czasem zrozumiałem - podobnie jak Ikowie - że muszę
oszczędzać energię. Utrzymywałem się przy życiu na wzór młodocianych
dorosłych, czyli dbając pilnie o własne interesy i nie zwracając uwagi na
innych. I tak jak oni miewałem się stosunkowo dobrze, choć z pewnością
nie byłem zażywny. Nigdy nie wiedziałem, kiedy droga będzie
nieprzejezdna, kiedy w okolicy rozpoczną się napady rabunkowe, kiedy
mi ktoś skradnie żywność. Pewnego razu zastałem chatę doszczętnie
ogołoconą z wszelkiego pożywienia, mimo że drzwi, które specjalnie
przywiozłem, były szczelnie zamknięte i nie naruszone. Rozwiązanie
okazało się bardzo proste. Robotnicy budujący mi dom wykazali godną
podziwu zapobiegliwość i i nie przytwierdzili dachu do ścian. Spoczywał
on na nich niczym beret i trzymał się na miejscu dzięki swemu ciężarowi.
W razie potrzeby wystarczyło tylko podeprzeć go na palu - jak dach
spichlerza – i górą wejść do środka. Żal mi było straconej żywności, ale
zapamiętałem sobie ten sposób.
Rzadko udawało mi się coś dostać drogą rewanżu, choć zdobyłem kilka
trofeów: tabakierkę, grzebień, laskę od Atu-ma, podgłówek od Lorona.
Ale czerpałem przyjemność w stylu Ików z tego, że czasem udawało mi
się wydobyć od nich. informacje, których udzielili mi bezwiednie, chcieli
bowiem, zachować je dla siebie i potem z korzyścią sprzedać. Przy pewnej
pamiętnej okazji pomogłem Bili ograbić Atuma, który - jak
podejrzewałem - był głównym sprawcą włamania przez dach. Włamanie
to za cenę pół worka cukru oraz większej ilości mąki, fasoli i herbaty stało
się dla mnie ostrzeżeniem. Powinienem więc był odczuwać za nie
wdzięczność, ale kiedy Bila przyszła mi powiedzieć, że ojca nie będzie
całą noc, i spytała, czy mógłbym jej wobec tego pożyczyć wszystkie
swoje klucze, z radością spełniłem tę prośbę. Spytała mnie, co chcę w
zamian, odparłem, że nic, że otrzymałem już pełną zapłatę. Mimo to
przyniosła mi po pewnym czasie
180
w prezencie trochę cukru - był to mój własny, skradziony wcześniej cukier
- po prostu po to, żeby nie mieć wobec mnie żadnych długów, i oddała mi
klucze. Kiedy Atum wrócił nazajutrz wieczorem i zobaczył, że dobrano
się do jego kufra, wpadł w szał. Natychmiast oskarżył o to córkę, co w
każdym razie świadczyło o pewnej znajomości charakterów członków
rodziny. Groził, że wezwie policję i każe ją zamknąć do więzienia, dopóki
nie spytałem go, skąd miał ten cukier, który mu ukradziono, skoro do
chwili, kiedy ktoś wszedł do mnie przez dach, utrzymywał, że nie ma go
ani szczypty. Wtedy Atum spuścił z tonu i wycofał się mówiąc, że ludzie,
którzy mają za dużo kluczy, są niebezpieczni. Prawdopodobnie w rewanżu
za to właśnie Atum tak wszystko urządził, żebym zbudziwszy się
pewnego ranka stwierdził, iż wioska jest pusta. Zostało to doskonale
zorganizowane i dotychczas nie wiem, jak Atum tego dokonał, ale na
pewno nie stało się to przypadkiem. Popełniłem błąd podkreślając, jak
bardzo mi zależy, żeby iść z nimi, kiedy wyjdą z wiosek na poszukiwanie
dang, czyli termitów. Nie czyniono przedtem żadnych specjalnych
przygotowań, ale wielu ludzi sporządzało tangau, sieci, które ustawiano
wokół kopców i nad nimi, żeby termity miały tylko jedną drogę ucieczki i
dawały się łatwo złapać w specjalną torbę. Wymaga to współpracy
przynajmniej dwojga albo trojga ludzi i zwykle zajmują się tym
członkowie poszczególnych rodzin, gdyż kopce termitów, w różnica między nimi była niewielka. Ludzie nie chodzili, lecz czołgali się,
przeciwieństwie do ziemi czy terenów łowieckich, stanowią własność
prywatną. Tak czy inaczej, w oznaczonym dniu obudziłem się z uczuciem,
że jest dziwnie cicho, i stwierdziłem, że wszyscy sprawni fizycznie
mieszkańcy odeszli w góry. Ci nieliczni, co zostali, udawali, że o niczym
nie wiedzą, i nie chcieli nigdzie ze mną iść twierdząc, że niektóre kopce są
oddalone o kilka dni marszu, a poza tym nie wiadomo, gdzie kogo szukać.
Minęły trzy dni, zanim wrócili pierwsi mieszkańcy, Atum zaś pokazał się
dopiero po tygodniu. Był jak zwykle czarujący i powiedział, że na pewno
nie miałbym ochoty iść z nimi aż tak daleko, toteż nic mi nie mówili, bo
nie chcieli mnie bez potrzeby niepokoić. Wyruszyli w środku nocy.
W miarę jak głód stawał się coraz dotkliwszy, tylko młodym wystarczało
sił, żeby oddalać się od wioski. Kiedy inni umierali z głodu, młodzi wciąż
byli stosunkowo czynni. W Kasile zaczęto wydawać racje żywnościowe
dla głodują-
181
cych, po które ruszyli ci, co mogli, zostawiając innych własnemu losowi.
Kiedy wrócili, różnica między nimi a tymi, co zostali w wiosce, była
różnicą między życiem a śmiercią. W tym czasie ludzie nie siadywali już
na di, najstarsi i najmłodsi po prostu leżeli, nic już od życia nie oczekując.
Młodzież natomiast była bardzo zajęta, bo korzystanie z pomocy dla
głodujących zajmowało moc czasu i podobnie jak polowanie wymagało
sprytu i dobrej organizacji. Kiedy racji nie wydawano, ludzie mający dość
sił wybierali się na poszukiwanie żywności wysoko w góry albo do doliny
Kidepo.
Każda wioska była miejscem należącym do umierających i zmarłych, a
zwłaszcza dzieci i starcy. Eobili to w ten sposób, że z kucania przenosili
ciężar ciała na ręce i ruchem wahadłowym przesuwali się kilka
centymetrów do przodu, po czym znów opadali na ziemię. Po przebyciu
kilku metrów niektórzy kładli się, żeby odpocząć, ale większość nie była
pewna, czy zdoła znów się podnieść, toteż nie zmieniała pozycji, dopóki
nie osiągnęła celu. Najbardziej właśnie intrygował mnie ów cel, gdyż w
rzeczywistości te na wpół żywe istoty, z których została sama skóra i
kości, nie zmierzały donikąd, po prostu ludzie chcieli być wśród innych
ludzi i zatrzymywali się, gdy tylko ich znaleźli. Był to prawdopodobnie
najważniejszy przejaw instynktu społecznego, jaki miałem sposobność
zaobserwować wśród Ików. Po prostu zbierali się rano i pozostawali
razem do późnego popołudnia. Nie rozmawiali ze sobą, nic wspólnie nie
robili, byli tylko razem, i to im wystarczało. Skóra zwisała im z kości -
zwłaszcza przy stawach - takimi pomarszczonymi fałdami, że gdy się
podnosili z ziemi, fałdy, które niegdyś były pośladkami, obijały się o nogi.
Miejscami skóra była napięta i pokryta czerwonymi plamami, ludzie ci
sprawiali wrażenie wędzonych trupów. Fakt, że te trupy poruszały się i
uśmiechały, nie ułatwiał bynajmniej z nimi współżycia.
Pewnego popołudnia, kiedy w chwili słabości próbowałem kilku z nich
nakarmić, wrócili z Kasile, śmiejąc się i pokrzykując, pierwsi młodzi
ludzie. Jeden z młodzieńców niósł połowę złamanej dzidy, gdyż ostrze i
kawał drzewca zostały w boku bawołu, który ich po drodze zaatakował.
Idące z tyłu dzieci wysłano natychmiast po wodę; były to starsze dzieci,
już u progu dojrzałości, stanowiło więc to jeszcze jedną pozbawioną sensu
niezgodność z zasadami, że
182
zechciały przynieść wody dla członków swojej "rodziny". Śmiały się i
pluskały w brudnym, błotnistym wodopoju pod świętym drzewem, a
potem zaczęły droczyć się z kościotrupami, które wlokły się już z
powrotem do wiosek. Jedna z dziewcząt przyczepiła biały kwiatek do
pędu pnącza i z tą ozdobą na głowie tańczyła wokół starego Ngoroka
zagradzając mu drogę, w którąkolwiek stronę się zwrócił. Również
Lokwam wyglądał nieomal pięknie: ustroił się w kiście trawy, którymi
przybrał łydki, ramiona i głowę. Był on bardziej przedsiębiorczy i
zabawiał się w ten sposób, że lekko popychał czołgających się starców, a
ci chwiali się i przewracali. Śmiechu i uciechy było co niemiara.
W trakcie zabawy wspomniano, że dotąd nie wróciła żona Jany. Jana
wyjaśnił, że przez cały czas wlokła się z tyłu, bo, głupia, usiłowała
przynieść do domu trochę poszo - dużo by jej z tego przyszło, gdyby
nawet doniosła mąkę do Pirre.
Ktoś inny dodał, że widziano, jak się przewróciła, ale nikomu nie chciało
się poczekać i zobaczyć, czy wstała. Zrobiło się już późno, humory
przygasły i wszyscy łącznie z Jana poczuli się zmęczeni i śpiący.
Nazajutrz rano nie pozostało ani śladu z tego krótkiego przebłysku
dobrego humoru i dzieci nie poszły już po wodę na prośbę starszych. Jana
oznajmił, że idzie w góry zobaczyć, czy zostało coś z poszo jego żony; ją
samą uznano już bowiem za zmarłą, do rana nie wróciła, a noc była
bardzo zimna i wietrzna. Ale ktoś już go uprzedził ,- złościł się Jana po
powrocie - i wziął zarówno poszo, jak i skórzany worek, w którym je
dźwigała. On sam przyniósł jedynie dwa naszyjniki, które miała na sobie
jego żona - jeden z ciemnoczerwonych orzechów, drugi z błękitnych
koralików - i laskę. Dziwiłem się, że nie zabrano i tego. Musiała umrzeć w
pobliżu miejsca, gdzie upadł Kauar, ale nie znalazłem tam żadnego
kopczyka kamieni. Pewno Jana po prostu zrzucił jej ciało w dół zbocza,
toczyło się, aż skrył je ciernisty gąszcz.
Pewnej nocy zbudziły nas i policjantów przenikliwe zawodzenia i dźwięki
rogu. Okazało się, że w pobliżu dokonano groźnego napadu i teraz tuż
obok wioski Atuma Dodosowie ścigają Turkanów, którzy skradli im
bydło. Nikogo wprawdzie nie zabito, ale było wielu rannych, a ja sam
wśród huku strzałów oddanych przez policjantów wcale nie czułem się
mniej zagrożony, niż gdyby to byli Turkanie. Zanim jeszcze nastał świt,
zaczęto rozbierać wszystkie chaty i znosić, co
183
się da, ze wzgórz. Trzeba było zbudować nowe wioski, w innym miejscu,
bliżej posterunku policji, a dalej od szlaków uczęszczanych przez
grabieżców. Dla mnie nie przedstawiało to większej trudności,
wystarczyło zapakować wszystko na Landrover i pojechać na stare
obozowisko, ale inni musieli przenieść rzeczy i zbudować sobie jakieś
schronienie na noc. • Niektórzy zabierali całe dachy, ale do tego potrzeba
było przynajmniej czterech osób. Częściej więc rozbierano strzechę i
przenoszono ją w wiązkach. Wzniesiono prowizoryczne schronienia z
żerdzi przykrytych skórami, a z ciernistych zarośli powstało tymczasowe
ogrodzenie. Wśród tego zamieszania przenosili się też ludzie starzy i
niedołężni (niektórych z nich. widziałem po raz pierwszy). Pełzali jak
ślimaki, nie zważając na to, że mogą w każdej chwili zostać stratowani, i
myśląc tylko o tym, jak przesunąć się o kilka metrów do przodu.
Wtedy właśnie zobaczyłem po raz pierwszy Loiangoroka. Udało mu się
wydostać z ruin wioski dopiero późnym popołudniem, kiedy
przeprowadzka była już prawie skończona, i zaczął się posuwać w dół
zbocza. Ale nie mógł nawet unieść wychudzonego ciała nad ziemię, toteż
czołgał się leżąc na .boku, jak gdyby płynął. Po chwili nadszedł z
naręczem żerdzi Loiamukat, wioskowy niampara, zrobił krok ponad
staruszkiem i poszedł dalej. Krzyknąłem za nim, żeby mi powiedział, kto
to jest, na co otrzymałem odpowiedź: - Loiangorok. Nie martw się, to mój
ojciec.
Co - znając Loiamukata - dopiero stanowiło powód, żeby się o jego ojca
martwić. Nerwy miałem ciągle napięte do ostateczności z powodu
wypadków zeszłej nocy i moje groźby połączone z przekupstwem okazały
się tak skuteczne, że Loiamukat odłożył na bok żerdzie i wrócił po ojca,
któremu ledwo starczyło sił, aby zarzucić synowi ręce na szyję. Ale kiedy
zbliżyliśmy się do tymczasowego obozowiska, Niangasir, młodszy brat
Loiamukata i najmłodszy syn starca, widząc, że brat niesie taką
bezużyteczną kupę kości, zaczął się z niego głośno wyśmiewać.
Loiamukat natychmiast położył ojca na ziemi i powiedział, że mogę sam
go nieść, co też uczyniłem, przygnębiony nie tyle tym grubiaństwem, ile
dotknięciem "obejmującego mnie za szyję kościotrupa.
Minąłem miejsce, gdzie synowie i córki Loiangoroka stawiali swoje
zagrody, i poszedłem z nim do nowo powstającej wioski Atuma. Kinimei i
Lokutoi zbudowały tam sobie pro-
184
wizoryczne schronienie w przyszłej zagrodzie Jakumy; zapłaciłem im,
żeby odstąpiły je starcowi. Spodziewając się żywności i pieniędzy,
zgodziły się chętnie i zaczęły budować sobie inny dom. Atum wybrał na
swoją wioskę miejsce leżące najbliżej posterunku policji, toteż bez
większego trudu mogłem podjechać tam samochodem. Karmiłem w nim
właśnie Loiangoroka, gdy nagle wszyscy wybiegli z wioski, po czym
usłyszałem z daleka wybuchy śmiechu, a po chwili ktoś przybiegł do mnie
mówiąc, żebym szybko tam poszedł. Myślałem, że to podstęp, aby
odciągnąć mnie od starca w trakcie jedzenia, skończyłem więc go karmić i
dopiero potem poszedłem zobaczyć, co oznacza ten harmider.
Powstał on wokół wdowy po Lolimie, imieniem Loono, której również
nigdy przedtem nie widziałem. Porzucono ją jak innych starych ludzi i na
własną rękę usiłowała zejść ze zbocza. Była całkiem ślepa, więc potknęła
się i spadła do Wąwozu Pirre, gdzie leżała teraz na wznak machając
bezsilnie rękami i nogami, a niewielki tłumek zebrany na górze zaśmiewał
się z tego widowiska.
W tym czasie był ze mną Joseph Towles, który przywiózł świeży zapas
lekarstw. Został przy Loono i opiekował się nią, a ja pobiegłem po
lekarstwa, żywność i wodę, gdyż widać było, że jest ona bliska śmierci z
głodu i pragnienia, nie mówiąc już o obrażeniach wskutek upadku. A
potem stała się rzecz naprawdę okropna. Opatrzyliśmy ją, nakarmili i
poprosili, żeby poszła z nami, bo wpadliśmy na pomysł, żeby założyć całą
wioskę dla ludzi starych i opuszczonych. Ale Loono odmówiła upierając
się, że pójdzie dalej sama, jeżeli pokażemy jej, w jakim kierunku leży
nowa wioska jej syna. Był to ten sam syn, który w swoim czasie wywlókł
poza ogrodzenie Lolima, aby umarł kilka metrów od wioski. Wyraziłem
wątpliwość, czy syn będzie jej rad, odparła, że na to nie liczy, chce tylko
umrzeć blisko niego: może pozwoli jej wejść do zagrody, kiedy zobaczy
żywność, którą jej daliśmy. Wobec tego dołożyliśmy jej jeszcze żywności,
zmusiliśmy, żeby pożywiła się do syta, i włożywszy jej laskę do ręki
wskazaliśmy, w jakim ma iść kierunku, kiedy niespodziewanie się
rozpłakała. Myśląc, że może się boi, spytałem, czy chce, abyśmy ją
odprowadzili. Zaprzeczyła, powiedziała, że płacze, bo nagle
przypomnieliśmy jej o czasach, kiedy ludzie sobie pomagali i byli dla
siebie dobrzy i serdeczni. I tak, ciągle płacząc, odeszła.
185
Dotychczas Ikowie traktowali pobłażliwie moje poczynania, ale teraz
cierpliwość ich się wyczerpała, zwłaszcza że mój towarzysz założył
ambulatorium, w którym leczył zarówno młodych, jak i starych, ale żywił
jedynie tych ostatnich. Ikowie otwarcie skrytykowali to marnotrawstwo
sił, żywności oraz lekarstw i oświadczyli, że postępujemy niesłusznie.
Żywność i lekarstwa powinny być dla żywych, nie dla umarłych. Ale
starzy nadal do nas przychodzili - ci nieliczni, co jeszcze pozostali -
przychodzili nie w nadziei, że utrzymamy ich przy życiu, ale w nadziei na
lżejszą śmierć. A potem pomyślałem o Loono, o jej niewiarygodnie
pomarszczonej, starej twarzy, niewidzących oczach wpatrujących się z
wysiłkiem przed siebie, jakby dzięki temu mogły jeszcze coś dojrzeć, i o
tych niespodziewanych, przerażających łzach rozpaczy na wspomnienie
rzeczy, o których lepiej nie pamiętać. I pomyślałem o innych starych
ludziach, którzy brali udział w ogólnej wesołości, kiedy z nich drwiono,
kiedy ich przewracano albo wyjmowano im z ust drogocenny kęs
żywności. Wiedzieli, że w ich sytuacji czepianie się życia jest niemądre, i
patrząc na innych rozumieli, jakie śmieszne stanowią widowisko. Może
gdybyśmy zostawili Loono w spokoju, umarłaby z uśmiechem na ustach,
szczęśliwa, że przynajmniej zdołała dostarczyć rozrywki swoim dzieciom.
A co myśmy zrobili? Przedłużyliśmy jej niedolę zaledwie o kilka krótkich
dni, bo chociaż Longoli wpuścił ją do zagrody, to odebrał jej całą żywność
i nie dawał ani jeść, ani pić. Co gorsza, przypomnieliśmy jej o czasach,
kiedy było inaczej, o dniach, kiedy dzieci kochały rodziców, a rodzice
dzieci. Loono była już właściwie martwa, a przez nas stała się w dodatku
nieszczęśliwa. W owym czasie byłem oczywiście przekonany, że
postępujemy słusznie i "humanitarnie".
1 w pewnym sensie tak było - a w każdym razie ułatwialiśmy sobie życie i
utwierdzaliśmy się we własnym poczuciu wyższości. Teraz jednak
ogarniają mnie wątpliwości co do naszego postępowania. Pod koniec
pobytu nabrałem szacunku dla Ików i zastanawiam się, czy to nie oni
mieli rację i czy nie powinienem razem z nimi stać na skraju wąwozu i
śmiać się z niezdarnych ruchów Loono, która przypominała
przewróconego na plecy zdychającego żółwia, a potem odejść i zostawić
ją w spokoju, wtedy może umarłaby śmiejąc się z samej siebie, nie zaś
płacząc.
- Wciąż starałem się trzymać pewnych starych wartości
186
i zasad, ale wiele z nich zmyły łzy Loono. W każdym razie nie miałem już
żadnych złudzeń co do swojej wyższości kulturalnej. Kiedy nastał głód,
miejscowa misja przysłała Ikom dwóch katechetów wywodzących się z
ich plemienia: piętnastoletniego chłopca i jego dziesięcioletniego
pomocnika. Obaj nosili nieodłączne atrybuty chrześcijaństwa i postępu -
szorty - i trzymali w rękach różańce, żeby wszyscy widzieli, jacy są
święci. Oznajmili, że przysłano ich, aby nauczali Ików, bo misjonarze
słyszeli, że panuje tu głód, i chcą im pomóc. Przyjadą więc za trzy dni z
mnóstwem żywności i rozdadzą ją wszystkim, którzy się wykażą
gorliwością religijną, a potem wezmą starych ludzi do Kasile, gdzie będą
ich żywić i utrzymywać. Na te słowa Ikowie na swój specyficzny sposób
zaczęli wyrażać radość, co się objawiało zacieraniem rąk, chytrymi
uśmieszkami i klepaniem się po brzuchu. Wszyscy chętnie zaczęli się
uczyć katechizmu i pieśni religijnych. Była właśnie pora prac w polu,
toteż podczas nauk porannych frekwencja nieco spadła. Ale młody
katecheta - obrzydliwy spasiony potwór, taki tłusty, że spodenki pękały
mu w szwach - zagroził spisaniem imion tych, którzy nie przyszli, i w
rezultacie porzucono prace polowe, a echo niosło do nieba słowa chwały
bożej. Czwartego dnia wstaliśmy wcześnie i zgromadzony tłum począł
śpiewać pieśni, żeby misjonarze zaraz po przyjeździe mogli się naocznie
przekonać, jak dobrze Ikowie wyuczyli się lekcji. Ale tuż przed dziewiątą
śpiewy ucichły, a dwaj katecheci wywijali różańcami z coraz mniejszym
zapałem. Zaczęto przebąkiwać o powrocie na pola, ale z drugiej strony
przeoczono by wtedy chwilę, w której przybędzie żywność, czyli
misjonarze. W południe ktoś wszczął fałszywy alarm i znów wszyscy
podjęli śpiew, spoglądając z nadzieją na krętą górską ścieżkę. Potem
zaczęto obrzucać chłopców kąśliwymi uwagami, lecz oni byli równie
zaniepokojeni jak reszta, a żywność wciąż nie przybywała. Piątego dnia
nic się nie zmieniło, tylko śpiewy ustały, ale pracy na polu raz jeszcze
zaniechano, wciąż licząc na spełnienie obietnicy. Misjonarze nie przybyli,
nie podali też słowa wyjaśnienia. Przez cały czas, jaki tam spędziłem, ani
oni, ani miejscowy lekarz w ogóle się nie pokazali. Ale od czasu do czasu
przysyłano szorty i różańce, a czasem krzyże dla tych najlepszych, którzy
zawsze - jak zauważyłem - mieli też najpełniejsze żołądki.
187
Biorąc pod uwagę to wszystko, a także moje własne zachowanie i
podejście, nie miało zupełnie sensu obstawanie przy tradycyjnym pojęciu
moralności. Był to jeszcze jeden wygodny i' przyjemny zbytek, do którego
powszechnie się stosowano w czasach dobrobytu, ale taki, który w chwili
zagrożenia może i powinien zostać odrzucony tak jak religia, wiara,
prawo, rodzina i inne zbędne dodatki, stające się Wtedy zawadą. Jeżeli
pomazańcom bożym ciężko jest ruszyć się z wygodnych kwater i rozstać
na chwilę z dzbanami wina i mrożoną wodą sodową, żeby wygłosić choć
słowo otuchy, i wysyłają w tym celu dwóch spasionych byczków w
szortach i z różańcami, którzy mają uczyć modłów oraz śpiewów, to nie
czułem się na siłach sądzić Ików zbyt surowo za to, że pozwalają starym
ludziom odejść z tego świata możliwie szybko i spokojnie. Ale nadal nie
byłem w stanie zrozumieć, dlaczego ci, którym brak czegoś więcej niż
wina i wody sodowej, chcą w takim świecie żyć, a większość młodych
Ików tego chciała.
Kiedy Ngorok miał dwanaście lat, był już dorosłym mężczyzną. Lomer,
jego starszy brat, w piętnastym roku życia zaczął opadać z sił - kiedy
pracował w polu albo coś niósł, twarz mu wykrzywiał wyraz cierpienia,
które nie było bólem fizycznym. Dwudziestopięcioletni Giriko miał w
istocie lat czterdzieści, czterdziestoletni Atum sześćdziesiąt pięć, a ci
najstarsi, może zaledwie pięćdziesięcioletni, wyglądali jak ludzie
wiekowi. Ja sam, mając lat czterdzieści, byłem od nich wszystkich
młodszy, bo wciąż jeszcze cieszyłem się życiem, gdy ich już w trzecim
roku życia nauczono, że taka postawa człowiekowi dorosłemu nie
przystoi. Ale zachowali wolę przetrwania i dla tych, którzy długo zdołali
się przy życiu utrzymać, mieli niejaki szacunek. W tym szacunku dla ludzi
starych upatrywałem przebłysku nadziei, chociaż sposób, w jaki ich
traktowano, tę nadzieję właściwie niweczył.
- Starzy ludzie - mówiono - nie mają oczu ani nóg. Młodzi mają oczy i
nogi.
Zastanawiałem się, dlaczego nie przywiązywano wagi do rąk, ale
naturalnie w życiu łka najważniejsze jest to, żeby jako pierwszy zobaczył
żywność i dotarł do niej przed innymi. Oto najprawdopodobniej całe
wyjaśnienie, gdyż Ikowie nie bawią się w subtelności. Kiedy panował
głód, młodzi byli zaniepokojeni, a starzy markotni i skłonni do iry-
188
tacji, chociaż taką skłonność trudno nazwać cechą charakterystyczną
Ików. Koniec końców irytacja jest przeciwieństwem pogody ducha,
pojęcia nie znanego młodszemu pokoleniu Ików, które, wyzbyte wszelkiej
zdolności do uczuć i wzruszeń, stara się jedynie utrzymać przy życiu, nie
życząc przy tym nikomu nic złego ani nic dobrego.
Po co w ogóle starać się o utrzymanie przy życiu, skoro tak szybko
nadchodzi starość? Tylko nieliczni osiągali w dobrym zdrowiu wiek
Atuma. Dla większości lata tłuste, czyli te o pełnym żołądku, wypadały
między piętnastym a dziewiętnastym rokiem życia, mając zaś lat
dwadzieścia pięć mężczyzna był już u schyłku życia jak Giriko, albo pod
niedbale usypanym stosem kamieni, jak Kauar, Edapa, Lo-kolvi wielu
innych, jeszcze młodszych. Ale nawet w przekomarzaniu się ze starymi
ludźmi błyskał promyczek nadziei zarówno dla starych, jak i dla młodych.
Wskazywało to bowiem na pewną zażyłość, na specjalny stosunek, jaki
nie istniał między rodzicami a dziećmi. Jest to zjawisko dość powszechne
w małych społecznościach, a także w wielu lub może nawet w większości
innych społeczeństw. Dziadkowie są często w bardziej zażyłych
stosunkach ze swoimi wnukami niż ich rodzice. Przede wszystkim nie są
tak surowi, poza tym wchodzą też w grę i inne, ważniejsze jeszcze
czynniki. Dziadkowie i wnuki patrzą na siebie jak na reprezentantów
przeszłości i przyszłości. Dla dziecka człowiek stary uosabia zamierzchłą
historię, świat, który istniał na długo, zanim się ono urodziło, inny sposób
bycia i myślenia, ponadto zaś ów nieznany i przerażający świat, który dla
niego wkrótce nadejdzie i w którym w stosownym czasie dziadkowie i
wnuki znów się spotkają - świat śmierci. Starzy ludzie otarli się już o
niego, a może nawet go nawiedzili, bo ich twarze, a szczególnie oczy,
mają wyraz nie spotykany u ludzi młodych.
Oni z kolei patrząc na wnuków widzą przyszłość, może samych siebie w
nich odrodzonych, kontynuację rodu, spełnienie nie spełnionych marzeń.
Widzą też przeszłość swoją własną, swoich dziadków i dalszą, aż do
zamierzchłych czasów. W ten sposób starych i młodych łączy wspólna niespodziewanie Nangoli wraz z rodziną. Wrócili cicho i bez ostentacji z
wiara w ciągłość rodzaju ludzkiego i nadzieja na przyszłość. Wiarę tę całkiem innego świata po drugiej stronie góry Lomil, gdyż nie mogli
niweczy uczucie buntu, jakiego doznajemy po czyjejś śmierci, ale zawsze, znieść osamotnienia.
prędzej czy później, pojawia się na niebie nowa gwiazda i znów budzi się
nadzieja. Wiarę tę muszą
189
też tracić starzy Ikowie, kiedy patrzą na młodych i widzą, że dawny,
znany im sposób życia znikł bez śladu, a została tylko pustka. Oto
dlaczego starzy Ikowie przyglądają się tylko bardzo małym dzieciom,
jedynie w nich bowiem mogą jeszcze pokładać wiarę i nadzieję. W takich
okolicznościach nieprzeparta chęć do życia musi sama w sobie
wskazywać na wiarę w jakąś ciągłość, w jakąś przyszłość, chociaż nie
wiem, czy z tą wiarą idzie w parze nadzieja, która choć trochę ułatwiałaby
życie. A teraz, kiedy umarli już wszyscy starzy ludzie, co zostało? Ci,
którzy zestarzeli się dopiero niedawno, nie pamiętają już - jak pamiętała
Loono - czasów, kiedy ludzie byli sobie życzliwi, kiedy rodzice
opiekowali się dziećmi, a dzieci rodzicami. Każdy z tych Ików, którzy są
dzisiaj w podeszłym wieku, został wyrzucony z domu, gdy skończył trzy
lata, sam musiał sobie radzić i sam potem wyrzucał z domu własne dzieci,
a teraz wie dobrze, że nie pomogą mu one na starość, tak jak i on nie
pomógł swoim rodzicom, tym wszystkim Lolimom, Lomeraniangom,
Losi- kom i Loonom, należącym już do przeszłości. Koło się zamknęło, a
cykl będzie się teraz powtarzał w nieskończoność; układ ten obrócił
wniwecz to, co nazywamy "humanitaryzmem", i zamienił świat w mroźną
próżnię, w której człowiek nie troszczy się nawet sam o siebie, tylko o to,
żeby przetrwać. Jednakże do tego przerażającego świata wróciła

Rozdział dziesiąty
LUDZIE NIE ZNAJĄCY MIŁOŚCI
Zostawmy teraz na chwilę sprawę ludzi starych i bardzo młodych oraz ich
niewesołej przyszłości, natomiast przyjrzyjmy się bliżej społeczności
Ików szukając w niej ostatnich śladów cech ludzkich, różniących ją i
wznoszących ponad świat zwierzęcy. Spójrzmy z bliska na Ików, jeżeli
już nie na siebie samych, i zastanówmy się tylko, na czym polega ta
różnica. Zdawałoby się, że Ikowie wyzbyli się wszystkich cech, jakie
według naszego mniemania różnią nas od innych ssaków, a mimo to przy
odrobinie szczerości musimy przyznać, że zachowaniem swym wcale tak
bardzo od nas nie odbiegają. Jest ono tylko w swoich przejawach bardziej
krańcowe, gdyż my wyrzucamy dzieci z domu dopiero wtedy, gdy idą do
przedszkola, a potem wysyłamy je ¦do szkoły, na obozy letnie - i wszystko
to równie skutecznie oddala je od nas. Przerzuciliśmy odpowiedzialność z
rodziny na państwo, Ikowie przerzucili ją na jednostkę. Każdy z nas może
przeprowadzić porównanie na własną rękę; moim zdaniem największa
różnica między Ikami a nami polega na tym, że oni są absolutnie szczerzy
w tym, co robią, i bardziej od nas konsekwentni, odrzucili bowiem
wszelkie wierzenia, które mogłyby kolidować z postępowaniem
koniecznym do utrzymania się przy życiu.
Wielu ludzi, którzy z bliska badali życie zwierząt, i to niekoniecznie
naczelnych, doszło do podobnych wniosków co do naszego miejsca w
świecie zwierzęcym: różnice wcale nie są aż tak wielkie. Z punktu
widzenia techniki stoimy niewątpliwie wyżej, to znaczy pewne
umiejętności wykształciliśmy, inne straciliśmy, a sztukę słownego
porozumiewania się opanowaliśmy w stopniu, który daje nam znaczną
przewagę nad innymi zwierzętami. Nie zawsze jednak robimy z tego
właściwy użytek i można z łatwością wskazać
191
wiele typowych ludzkich tragedii, wynikłych z niewłaściwie użytej mowy
lub pisma. W rzeczy samej doprowadziliśmy do-perfekcji środki masowej
zagłady, jeżeli to może służyć jako-przykład naszej wyższości nad
zwierzętami, które takimi środkami nie dysponują. Niektórzy nie
powołują się na mowę ani pismo, ale na dogmat religijny, twierdzą, że to
Bóg nas stworzył jako istoty wyższe. Z dogmatem oczywiście nie można
polemizować, gdyż opiera się jedynie na wewnętrznym przekonaniu i
kiedy przeczą mu fakty, zawsze, się w końcu odwołuje do niezbadanych
wyroków boskich.1 Jednakże najczęściej powołujemy się na to, że ludzie
są zdolni do miłości, a co więcej, jest ona potrzebna im do życia i zdrowia
psychicznego. Kiedyś uważano to za cechę różniącą nas od zwierząt,
dopóki badania nie wykazały, że i zwierzęta nie tylko są do miłości
zdolne, ale że miłość jest im nawet niezbędna. Wychowałem, oprócz
innych, bardziej pospolitych zwierząt domowych, parkę małych
lampartów, które Ikowie mieli właśnie zjeść, pawiana, którego- czekałby
ten sam los, oraz szympansa i mogę zaświadczyć, że nie ma większej
różnicy między nimi a nami, jeżeli chodzi o potrzebę "miłości". Używam
tego słowa w cudzysłowie, bo Chociaż miłośnicy zwierząt zgadzają się, a
zoologowie nawet zapewniają, że zwierzęta podobnie jak ludzie giną z
braku miłości, inni mogą twierdzić, że istnieje różnica w charakterze tego
uczucia. Także i w tym wypadku trudno o rzeczową dyskusję, gdyż nie
opracowaliśmy dotąd żadnej zadowalającej metody porozumiewania się z
przedstawicielami innych gatunków, a nawet jeśli chodzi o porozumienie
się: między sobą, to wiele jeszcze pozostaje w sferze życzeń. Otóż Ikowie
dają nam możność przekonania się, czy ten tak; popularny pogląd, że
miłość jest konieczna do życia, jest. słuszny. Jeżeli tak, to wśród Ików
miłość powinna by stanowić czynnik stały i powszechny. Jest sprawą
osobistych poglądów, czy różni to ich lub nas od zwierząt, ale wyznam,,
że na początku mojego tam pobytu napisałem w liście, że trudno mi
uwierzyć, abym badał społeczeństwo ludzkie, Ikowie
przypominają raczej wyjątkowo dobrze zorganizowaną społeczność
pawianów. Nie chciałem przez to obrazić ani Ików, ani pawianów - było
to trzeźwe i wcale nie zabawne stwierdzenie, dające
niedowierzaniu, że ludzie pomimo najcięższych warunków życia zdolni są
do tego rodzaju postępowania. Nawet w obozach koncentracyj-
192
nych podczas drugiej wojny światowej, gdzie warunki były pod pewnymi
względami zbliżone (lecz cierpiący tam ludzie mieli dodatkową
świadomość, że ich los został im dobrowolnie i świadomie zgotowany
przez innych ludzi i zależny jest od tego, jak długo władza będzie
pozostawała w ręku tego odłamu ludzkości), nawet tam takie wyzbycie się
większości cech "ludzkich" należało do rzadkości, chociaż czasem się
zdarzało, na przykład w Treblince i gdzie indziej.
Widząc, jak łatwo Ikowie wyzbywają się owych cech, zwłaszcza
związanych z organizacją społeczną, wraz z jej wierzeniami i praktykami
religijnymi, nie dostrzegając żadnych zewnętrznych przejawów miłości,
od samego początku mimo wszystko usilnie szukałem jakichkolwiek jej
dowodów. Jednakże więcej miłości zaobserwowałem u dwóch
lamparciątek niż wśród Ików. Nie miałem złudzeń co do charakteru tego
lamparciego uczucia: biednym stworzeniom, które ledwo otworzyły oczy,
potrzeba było ciepła i pożywienia, czyli tym samym potrzeba im było
miłości. Pomijając fakt, że w ciągu dwóch lat lamparty okazały mi więcej
miłości i więcej jej we mnie obudziły niż Ikowie, zastanówmy się, co
zajęło jej miejsce w życiu Ików? Miłość, jakkolwiek się ją zdefiniuje,
wymaga dwustronności, musi być odwzajemniona albo umiera, jeśli nie
bowiem ma się czym żywić. W krańcowych wypadkach tą pożywką jest jakieś
bezosobowe wyobrażenie, idea, wiara; w innych, mniej zadowalających,
rolę tę przejmują w zastępstwie zwierzęta. Można przypuszczać, że
wyraz powszechne trzymanie zwierząt domowych, co jest jedną z
charakterystycznych cech naszej cywilizacji, wskazuje na pogorszenie się
stosunków międzyludzkich. Ale miłość między ludźmi zakłada
wzajemność, gotowość do poświęcenia samego siebie, która wypływa z
potrzeby serca. Przywodzi nas to znów do Ików, gdyż nasuwa
przypuszczenie, że miłość, tak jak wszystko inne, dajemy bliźnim myśląc
głównie o sobie i że nawet najwyższe poświecenie - oddanie życia dla
osoby ukochanej - jest w gruncie rzeczy pięknie zakamuflowanym
egoizmem, ponieważ nagrodą dla ofiary jest rozkosz i satysfakcja, jaką
odczuwa poświęcając się dla kogoś(jednakże Ikowie nie przekładają
wzruszeń nad-chęć przetrwania i żyją bez miłości.
Ale ja wciąż jej szukałem, tylko ona bowiem mogła wypełnić pustkę, jaka
powstała wokół każdego z Ików w wyniku metod, którymi walczyli o
przeżycie, a jeśli miałoby
193
się okazać, że miłość w żadnej formie wśród nich nie istnieje, oznaczałoby
to, iż dla całej ludzkości miłość wcale nie jest koniecznością, lecz tylko
zbytkiem lub złudzeniem. A skoro nie istnieje wśród Ików, to bez względu
na to, czy jest zbytkiem, czy złudzeniem, wszyscy możemy ją utracić, a
obecny stan rzeczy w świecie zachodnim wskazuje na to, że taka sytuacja
jest nie tylko możliwa, ale prawdopodobnie nawet nieunikniona. Proces
ten już się zaczął. Kiedy żyłem wśród Ików, trudno mi było przypomnieć
sobie, co to właściwie jest miłość, czy zdefiniować ją choćby tylko dla
siebie. Musiało to być inne uczucie niż potrzeba, coś więcej niż potrzeba i
niż zwykłe pożądanie, musiało to być coś w rodzaju spełnienia: dokonanie
i wiecznie płonący ogień, ustawicznie żywa świadomość autentycznego
przeżycia. Oto jak pamiętałem miłość - jako coś, co wypełnia życie i
nadaje mu sens, coś, czego nie można pragnąć, bo nabiera znaczenia
dopiero wtedy, kiedy już istnieje.
Rozstrzygnięcie kwestii, czy Ikowie żywią takie uczucie do świata, w
którym żyją, podobnie jak choćby Pigmeje Mbuti do lasów tropikalnych i
jak wiele innych plemion do swoich okolic, wymagałoby nie tylko
obserwacji, lecz długich rozważań filozoficznych. Wynik moich
obserwacji na nic podobnego nie wskazywał, podobnie jak i skąpe
wypowiedzi, które udało mi się na ten temat uzyskać. Ich własne
rozmowy ani razu nie zahaczały o ten temat. Jedyna możliwość wykrycia
śladów miłości istniała w dziedzinie stosunków między poszczególnymi
ludźmi Tutaj perspektywy nie były zbyt pomyślne, gdyż nadmierna
samowystarczalność Ików w połączeniu z samotnością i nudą życia
codziennego nie przyczyniała się do powstawania głębszych stosunków
międzyludzkich; Nuda nie jest tu może właściwym słowem, bo gdyby byli
znudzeni, mogliby pewno czymś się zająć,; ale trudno jest znaleźć
odpowiednie określenie na życie, jakie pędzili. Każdy z nich był po prostu
sam i najwidoczniej nie miał nic przeciwko temu. Właśnie ta akceptacja
samotności uniemożliwiała miłość.: Kontakt nawiązywano że sobą jedynie
w konkretnym i praktycznym celu, mając zwykle na względzie
napełnienie żołądka, własnego żołądka. Takie kontakty były przelotne,
wypływające z potrzeby chwili i nie miały nic wspólnego z trwałością i
ciągłością niezbędną do tego, aby powstała sytuacja, która daje początek
miłości. Ostatnią ewentualnością była sympatia,
194
która może być zwiastunem głębszego uczucia, a nie wymaga tak ścisłych
kontaktów. Rozpatrywałem nawet możliwość spontanicznej miłości od
pierwszego wejrzenia, chociaż sama myśl o tym wywołała rzadki u mnie
w tym okresie uśmiech.
Kiedy ze względu na bezpieczeństwo lub konieczną współpracę
uprawiano razem myślistwo czy zbieractwo, całą wzajemną życzliwość,
jaka mogła się przy tym zrodzić, tłumiła natychmiast zazdrość przy
rozdzielaniu łupów - jeżeli zdobyto je wspólnie - albo po prostu zawiść na
widok kogoś, kto je, choćby to pożywienie zdobył tylko własnym trudem.
A gdyby przypadkiem - co jest nie do pomyślenia - nie wystąpiła zazdrość
lub zawiść, ich miejsce zajęłaby podejrzliwość i obawa, czy się
przypadkiem podczas wspólnego wysiłku nie zaciągnęło jakiegoś długu,
który koniecznie należy potem komuś spłacić. Najczęściej wchodziły w
grę wszystkie trzy uczucia: zazdrość, zawiść i podejrzliwość, które nie
stwarzały najżyźniejszej gleby dla sympatii! Jak sądzę, powinienem w tym
miejscu podkreślić, że nie jest to bynajmniej pobieżne wrażenie, ale
podsumowanie setek stron notatek mozolnie opisujących zdarzenie po
zdarzeniu, z których chyba dość dużo przytoczyłem tu w formie
przykładów. A oto kilka przykładów odmiennej natury, potwierdzających
to, co inaczej mogłoby zostać uznane za produkt chorej wyobraźni.
Pomińmy drastyczne aspołeczne poczynania - jak naśmiewanie się z
leżącej na wznak i niezdarnie wymachującej nogami Loono, bicie Lolima
w głowę niczym w bęben, grę w "tuż, zanim przełknie" z Eda-pą czy
przewracanie pełzających kościotrupów - przyjrzyjmy się natomiast
zwykłym, na pozór nieszkodliwym codziennym czynnościom, które same
w sobie nie mają wyrządzić nikomu krzywdy ani przykrości.
"Głównym surowcem do wyrobu różnych rzeczy są pnącza, z których
Ikowie wyrabiają powrozy i sznury, a które nie splecione, lecz pocięte na
paski, służą dc wiązania chat, dachów, ogrodzenia, koszyków i innych
przedmiotów codziennego użytku. Są różne rodzaje sznurków, ale
najpopularniejszy, tak zwany sim, wyrabia się z kory pewnych małych
drzewek, również zwanych sim, nie z pnączy. Wymaga to pracy tylko
jednej osoby, ale, jak inne podobne czynności, Ikowie czasami
wykonywali ją wspólnie, chociaż mogło nie paść przy tym ani jedno
słowo. Po prostu
195
patrzyli tylko na siebie od czasu do czasu. I właśnie te spojrzenia wiele o
nich mówiły. Drzewa sim rosną zwykle razem, w niewielkich kępach, do
wyrobu sznurów potrzebna jest tylko ich kora. Odzierano ją kamieniem w
kształcie klina, nacinając korę na wysokości mniej więcej trzydziestu
centymetrów od ziemi i po obu stronach drzewa na wysokości około
półtora metra. Po odcięciu gałęzi jak najbliżej pnia obijano korę płaską
stroną kamiennego klina albo też innym kamieniem odpowiedniego
kształtu. Obluzowaną w ten sposób korę wystarczyło podważyć i
zaparłszy się stopą o podstawę drzewa ciągnąć w górę, po czym mocno
szarpnąć - odrywał się pasek kory na całej długości drzewa, aż do miejsca,
w którym ucięto gałęzie. Właśnie przy tej czynności można było doznać
niepowodzenia, toteż Ikowie przerywali własną pracę i patrzyli na tego,
który to robił, z nadzieją i oczekiwaniem. Jeżeli wszystko się udało,
wracali do swojego zajęcia, ale jeżeli pasek kory pękł na sęku albo w
miejscu, gdzie gałąź ucięto zbyt blisko czy też nie dość blisko, wokół
rozlegały się wybuchy śmiechu. Chłodna, rzeczowa ocena po latach
prowadzi do myśli, że jedynym motywem wspólnej pracy w tym i wielu
innych podobnych przypadkach była przyjemna perspektywa uciechy z
czyjegoś niepowodzenia." Na di, gdzie wykonywano bardziej precyzyjną i
interesującą pracę, splatanie sznurów, Ikowie nie patrzyli już na siebie,
choć czasem spoglądali na samą robotę, w nadziei, że uda się ją
skrytykować. Jednakże podczas zdzierania kory oczy pożądliwie śmigały
z drzewa na twarz, chcąc uchwycić pierwszą oznakę rozdarcia, a później
wyraz gniewu i zawodu.
Podobnie rzecz się miała z wieloma czynnościami wykonywanymi na di,
gdzie zbierano się tylko w celach towarzyskich. Oprócz wpatrywania się
w przestrzeń (co robiono najchętniej), na di zajmowano się także
wyrobem dzid i karaców. Produkcja dzid wymagała pewnej współpracy,
gdyż nie każdy chciał czy umiał posługiwać się narzędziami z kamienia,
ale za to dawała ogromne pole do kpin i krytyki. Karace natomiast robiono
od początku do końca w pojedynkę, począwszy od wybrania i ucięcia
odpowiednio rozwidlonej gałęzi, która miała w przyszłości zamienić się w
pod-główek. Przy tej czynności jednak, podobnie jak przy zdzieraniu kory,
Ikowie często nie odstępowali jeden drugiego, gdyż do końca istniała tu
możliwość porażki. Przy struga-
196
niu podgłówka, w miarę jak odnogi gałęzi stawały się coraz cieńsze,
wystarczał jeden nieostrożny ruch, żeby odciąć jedną z nich niszcząc przy
tym całą robotę. Niektórzy wytwórcy karaców _ poprzestawali wobec tego
na ociosaniu gałęzi jedynie z grubsza, choć narażali się w ten sposób na
kpiny z powodu złej jakości wykonania. Jedynym wyjątkiem był tu Loron,
najstarszy syn Nangoli. Jego pracy jednak nikt się nie przyglądał, bo
znany był z takiego mistrzostwa, że nie mogło go spotkać najmniejsze
niepowodzenie. Co dziwniejsze, Loron również nie patrzył na innych - w
owym czasie przypisywałem to jego samotniczej i zamkniętej naturze,
jednakże jeśli wziąć pod uwagę epizod z wioską uchodźców, jest to być
może fakt godny odnotowania.
Raz i tylko raz widziałem, jak na di zaszło coś, co napełniło mnie
nadzieją, że może jeszcze nie wszystko stracone, chociaż prawdopodobnie
był to sąd. zbyt pochopny. Siedziało tu nic nie robiąc, tylko wpatrując się
w przestrzeń, kilku chłopców. Jeden z nich podniósł z ziemi sporą
drzazgę, zostawioną przez kogoś, kto robił tu karać, i zaczął ją od
niechcenia strugać kamienną płytką używaną do wygładzania i
wykańczania podgłówka. Wkrótce kawałek drewna zmienił się w długi
drewniany sztyft i chłopiec zaczął nim czesać włosy kolegi, który leżał
obok z głową wspartą na swoim karacu. Ten po chwili się podniósł i oparł
głowę na kolanach czeszącego, żeby było mu łatwiej zrobić odpowiednią
fryzurę. Zanim minęło południe, wystrugano wiele innych podobnych
sztyftów i spontanicznie potworzyły się nowe pary, które kładąc sobie
głowy na kolanach nawzajem czesały sobie włosy. Trwało to jeszcze
przez cały następny dzień, przy czym jedni zadowalali się puszystą,
kędzierzawą fryzurą, a inni chcieli mieć włosy zaplecione w warkoczyki.
To wszystko - prosta, zwykła czynność, ale tutaj niezwykła, gdyż w grę
nie wchodziło żadne niebezpieczeństwo, nie nastręczała się sposobność do
kpin czy krytyki, samo zaś zajęcie nie było ani konieczne, ani w żaden
sposób związane z jedzeniem, a mimo to miało się wrażenie, że daje
chłopcom satysfakcję. Każdy dostawał dokładnie tyle, ile dał, czego by
normalnie Ikowie nie uważali wcale za dobry interes. Ale zacząłem
rozumieć, że bez względu na to, czy czerpali jakąś przyjemność z
wzajemnej bliskości czy nie, ich czuły gest (jak to sobie pełen nadziei
interpretowałem)
197
złożenia głowy na kolanach czeszącego służył jedynie do lepszego
osiągnięcia celu, którym było upiększenie się, czego nie uzyskaliby w
pojedynkę. Co więcej, powodem tej próżności nie była nawet chęć
spodobania się żonie lub dziewczynie, a jedynie estetyka sama w sobie.
Żaden z chłopców nie przyglądał się kolegom, nikt też nie patrzył na
przechodzące dziewczęta, podobnie jak i one na nich nie patrzyły, gdy
jednak wydobyto lusterka, wszyscy uczesani zaczęli się w nich z
satysfakcją przeglądać i uśmiechać do swojego odbicia, kręcąc głową na
wszystkie strony, ale wkrótce potem cała sprawa przestała ich
interesować.
Odłóżmy na później kwestię współżycia seksualnego, które przeważnie
(ale u Ików bynajmniej nie zawsze) wiąże się ze ścisłą współpracą i
chwilowym choćby zaangażowaniem uczuciowym, nawet jeżeli jest ono
natury czysto animalistycznej, i zajmijmy się teraz problemem, jaki
nasuwa się w związku ze sceną wzajemnego czesania włosów -
mianowicie, czy istnieją wśród Ików jakieś związki przyjaźni lub
braterstwa Owocujące powtarzającymi się przypadkami takiej współpracy.
Mogę tylko powiedzieć, że w tym wypadku zanotowałem dokładnie, kto
czesał kogo - jak zawsze zresztą, kiedy miałem najmniejszą okazję, żeby
odnotować rzadki fenomen współpracy między Ikami- i żadne więzy
przyjaźni nie grały tu roli, mimo że był to najwyraźniejszy przejaw
uczucia sympatii, jaki wśród Ików widziałem. Co prawda grupa ludzi
pracowała na polu Atu-ma po drugiej stronie góry Meraniang, ale każdy z
tych "przyjaciół" był jego dłużnikiem i podawał to zadłużenie jako powód,
dla którego mu pomaga. Żadnego nie łączyły z Atumem więzy braterstwa
ani nawet przyjaźni. Po prostu wszyscy dostali od niego w poprzednim
roku miód, teraz więc Atum zażądał spłaty długu. On sam z kolei do^ stał
miód od Lomera, któremu pomagali go zbierać inni, toteż nie należy zbyt
pochopnie potępiać tego sposobu obdarowywania się - realizuje on
bowiem ważne i praktyczne cele, a w dodatku tworzy łańcuch
współzależności będący jedną z niewielu, jeżeli nie jedyną rzeczą, jaka
łączy Ików i zapobiega anarchii. Charakter wzajemnych stosunków, nawet
tych zażyłych, dobrze określił Lomongin, kiedy mówił o swoim
zaprzysiężonym bracie, Lokelei. Powiedział mianowicie, że związał się z
Lokeleą braterstwem, gdyż ten nie należy do plemienia Ików, a jest
bogaty, bo ma krowy i ko-
198
zy - wobec czego Lokelea na braterstwie tylko traci, gdy tymczasem on,
Lomongin, może zyskać. Pokazał mi urwiste zbocze góry Kalimon, gdzie
Lokelea miał swoje najdalej położone, najwyższe i bardzo strome pole, tak
strome, że sam nie mogłem na nim ustać prosto.
- Lokelea myśli, że to powstrzyma ludzi od kradzieży, ale chciałbym
zobaczyć takie pole, które można uprawiać, a którego nie można okraść -
mówił bez żenady, szczerze, wiedząc o tym z własnego doświadczenia.
Jest rzeczą charakterystyczną, że większość przyjaźni wśród Ików
zawierana jest w formie braterstwa i to na ogół z członkami innych
plemion - oczywiście w celu korzyści materialnych. Ikowie z reguły
wszystkich Turkanów i Dodosów określają słowem bam, czyli przyjaciel.
Nawiązują też z nimi indywidualne przyjaźnie, ale w stosunku do żadnego
z tych plemion czy ich poszczególnych członków nie żywią sympatii, jaka
powinna iść w parze z terminem "przyjaźń". W rzeczywistości jawnie
nimi pogardzają, szczególnie Dodosami. Wyśmiewają się z obu plemion,
bo te dają się okradać, a każdy prezent przyniesiony przez życzliwego
pasterza służy później Ikom jako jeszcze jeden dowód jego głupoty.
Ikowie nie szczędzą im także drwin na tematy bardziej osobiste. Z
Dodosów kpią, często nawet w żywe oczy, z powodu ich uczesania.
Młodzi chłopcy, którzy jeszcze nie wkroczyli w wiek dojrzały, tradycyjnie
noszą włosy skręcone w wysoki stożek oblepiony brunatnożółtą gliną.
Dorośli noszą długie włosy związane na karku w węzeł, ściśnięty czymś w
rodzaju siatki. Ikowie uważają, że te fryzury są śmieszne i niepraktyczne, i
pytają, jak można z nimi biegać... Wysoki stożek wplątuje się w cierniste
gałęzie, a węzeł, w którym trzyma się rozmaite cenne przedmioty, łącznie
z monetami, podskakuje w górę i w dół przy każdym szybszym kroku,
toteż chcąc biec, Dodosowie muszą przywiązywać włosy pnączem do1
szyi Dla Ików, których życie często zależy od zdolności szybkiego
poruszania się, wszystko, co krępuje ruchy, jest głupotą. Turkanie noszą
na głowach płaskie gliniane koki, co wygląda ładnie i nie jest kłopotliwe.
Niektórzy Ikowie nawet usiłowali ich naśladować, na przykład stary ojciec
mkungu mieszkający w Loitanet. Ale Turkanie są hojniejsi od Dodosów -
ponieważ mają więcej do rozdania - i z tego właśnie powodu są
Ayyszydzani.
Skoro Ikowie wyśmiewają się z przyjaciół, którzy mają
199
do nich zaufanie, nic dziwnego, że sami takim uczuciem nikogo nie darzą,
toteż ten obustronny brak zaufania stał się jedną z cech
charakterystycznych związku braterstwa. Reguł tego związku przestrzega
się tylko pod przymusem, jak w przypadku niechętnie udzielanego
zezwolenia, żeby "brat" wziął niuch tabaki, skoro już ją zauważył.
Jednakże wszelkie sposoby prowadzące do wykręcenia się od
zobowiązania są dozwolone. Pewnego razu, kiedy Jakumie złożył wizytę
pewien Dodos związany z nim braterstwem, omal nie doszło do groźnej
utarczki. Siedzieliśmy w kilka osób w w cieniu drzewa na di, przy nowej
wiosce Atuma, kiedy wolnym krokiem zbliżył się do nas ów Dodos i stał
chwilę nie opodal, zanim usiadł i przemówił. Stał w swobodnej i
wdzięcznej pozie, jaką często przybierają pasterze, cały ciężar ciała
wspierając na jednej nodze, gdy druga, zgięta w kolanie, ledwo dotykała
ziemi. Brodę oparł na dłoniach, które obejmowały u góry długi kij
pasterski. W końcu usiadł i powiedział do Jakumy, że przyszedł po tytoń.
Dodał zaraz, że chce go kupić, tytoń jest bowiem towarem tak cennym, że
nie sprzedaje się go byle komu i nawet przyjaciel gotów jest za niego
zapłacić. Jakuma spytał, co mu "brat" przyniósł. Dodos odparł, że niestety
wziął ze sobą tylko pięć szylingów na tytoń. Jakuma wiedział, że to
prawda, bo nagość gościa nie pozwalała nic ukryć. Nastąpiły targi co do
ilości tytoniu, którą można kupić za tę sumę, a kiedy Dodos sięgnął do
siatki na włosy, żeby wydobyć pieniądze, wszystkie szyje wyciągnęły się,
a oczy pożądliwie wypatrywały, co jeszcze jest tam ukryte. Ale światło
dzienne ujrzało tylko owe przyrzeczone pięć szylingów i po końcowej
wymianie zdań targ został dobity. Wtedy Lomongin wstał, przeciągnął się
i odszedł, a wraz z nim kilku innych. Dwóch z nich natychmiast podeszło
do udającego się już w swoją stronę Dodosa i zażądało, żeby dał im trochę
tytoniu, lecz on odmówił, mimo że szli za nim przez jakiś czas. W końcu
Dodos pozbył się ich i znikł nam z oczu.
Za chwilę przez di przebiegł Lomongin w kierunku swojego odoku, przed
który zaraz wywołał Lokwama. Szepnął mu coś do ucha i Lokwam
natychmiast puścił się biegiem w kierunku, w którym odszedł Dodos.
Jakuma, udający dotąd, że drzemie, usiadł nagle i zażądał od szwagra
wyjaśnień. Lomongin powjedział, że przypadkiem obserwował
odchodzącego Dodosa i zobaczył z pewnej odległości, iż ten wcale
200
nie jest sam, tylko zanim przyszedł na di, ukrył w krzakach nie opodal
chłopca z dwoma workami, który w powrotnej drodze do niego się
przyłączył. On, Lomongin, wysłał Lokwama, żeby sprawdził, co jest w
tych workach - przecież Dodos zapewniał, że ma tylko pięć szylingów, nic
więcej. Jakuma, wściekły, oświadczył, że to, co jest w workach, należy do
niego, a nie do Lomongina, bo to on zawarł braterstwo z tym Dodosem.
Niemniej razem z Lomonginem czekał niecierpliwie na powrót Lokwama.
Ten wrócił po dziesięciu minutach i powiedział, że worki zawierają tylko
po- szo; nie mięso ani żadną inną żywność. Jakuma wpadł w szał, mówił,
że jest głodny i jedyna rzecz, jakiej pragnie, to właśnie poszo. Ruszył więc
czym prędzej w pościg, ale kiedy dopędził Dodosa, nie było przy nim
chłopca ani worków z poszo. Rzecz miała się tak, że Lomongin, zawsze
pierwszy do intryg, kazał po prostu Lokwamowi ostrzec Dodosa, że jego
"brat" Jakuma widział go z chłopcem i workami, po czym pobrać za tę
przysługę odpowiednią zapłatę. Lokwam przyniósł w ten sposób część
tytoniu, który Jakuma przed chwilą sprzedał. Jak było do przewidzenia,
Jakuma udał się w pościg za Dodosem i nic przy nim nie znalazł, ale
domyślił się, że wyprowadzono go w pole. Nie wiedział jednak, kto to
zrobił.
Z drugiej strony warto odnotować, co przydarzyło się Pedo, młodszemu
bratu Lorona, trzeciemu synowi Nangoli i Amuarkuara, który umarł z
pragnienia. Żoną Peda była kobieta z plemienia Topotów i Pedo zawarł
braterstwo z jej bratem. Kiedy umarł jego ojciec, Pedo był po drugiej
stronie góry Zulii, w głębi Sudanu, gdzie pomagał szwagrowi
zorganizować ucieczkę rodziny wraz z pewną częścią bydła. Było to
przedsięwzięcie ryzykowne, w którym Pedo narażał życie. Oczywiście
zapłacono mu, ale dostał tylko trochę koziego mięsa, gdyż bydło
zarekwirowała policja w Opotipot. Mimo to Pedo pomógł przyjacielowi
wydostać się z opresji i zaprowadził go aż do Kaabongu, zanim wrócił do
swojej rodziny mieszkającej w owej małej, dziwnej wiosce za górą Lomil.
Wszystko wskazuje na to, że rodzina Nangoli była pod wieloma
względami wyjątkowa, na przykład jej zamężna córka Niangorok
namówiła męża, żeby zamieszkali w tej wiosce razem z matką i pomogli
jej przetrwać. To, że właśnie oni skłonili ją potem do powrotu do Pirre, nie
jest istot-
201
ne, gdyż - jak przyznała sama Nangoli - namawiali ją do tego, ale nie
zmuszali. Większość rodzin widywałem tylko przypadkiem, ponieważ ich
członkowie rzadko przebywali razem, a wizyty w rodzinnych zagrodach
nie były mile widziane, mimo perspektywy łapówki w postaci tytoniu i
żywności. Jednakże dzięki temu, że w dwóch kolejnych wioskach moja
zagroda przylegała do zagród Atuma, Jakumy i Longoliego, a zwłaszcza
do zagrody Atuma, dowiedziałem się różnych intymnych szczegółów z
życia rodzinnego, których nigdy bym nie poznał. To bliskie sąsiedztwo
pozwalało mi słyszeć, jak wieczorem wytrzepywano ze skór do spania
pluskwy i wszy, przy czym dorośli robili to przed chatą, a dzieci - pewno
w odwecie za to, że muszą spać na dworze - zawsze starały się trzepać
skóry wewnątrz chaty. Dawało to powód do wielkiej uciechy z jednej
strony, a do złości z drugiej. Myślę, że ten przykład stanowi ilustrację
najszczęśliwszych chwil w stosunkach między rodzicami a dziećmi, bo
złość była w takich razach zabarwiona odcieniem szacunku dla dziecka,
któremu sztuczka ta znów się udała.
Najstarsza córka Atuma, Naczapio, wyszła za mąż za policjanta z Moroto.
Kiedy po wielu prośbach i otrzymanych prezentach oznajmiła wreszcie, że
przyjeżdża z wizytą do ojca, nastąpiło wielkie ożywienie. W końcu
przybyła do Kaabongu, ale ku zmartwieniu Atuma przysłała wiadomość,
że nie może przyjść do Pirre, gdyż ma za duży bagaż. Ten bagaż stanowił
jedyną przyczynę, dla której Atum zapraszał córkę i zainwestował pewną
sumę w prezenty, aby ją skłonić do przyjazdu. Nie pochwalił się, jak
zapewne na jego miejscu zrobiłoby wielu innych, że córka ma za duży
bagaż, żeby go własnoręcznie przynieść, mimo że fakt ten stanowił dowód
jej osiągnięć życiowych i mógł się przyczynić do umocnienia jego własnej
pozycji społecznej. Atum nie dbał o takie głupstwa jak pozycja społeczna
- chciał mieć ten bagaż. Toteż gdy nie udało mu się nakłonić mnie, żebym
go zawiózł do Kaabongu samochodem, wyruszył tam pieszo. Za trzy dni
wrócił samochodem policyjnym z córką i całym bagażem, który czym
prędzej zaniósł do swojej chaty, choć oczywiście Naczapio miała spać na
zewnątrz.
Naczapio przywiozła wiele rzeczy, ale mnie udało się ujrzeć tylko kilka z
nich, gdyż te nadające się do szybkiego spożycia Atum zatrzymał dla
siebie. Kiedy przyjechała, miała na sobie jasnoniebieską sukienkę w
kwiaty, która na-
202
zajutrz po nocy spędzonej przez Naczapio w zagrodzie Ki-nimei i Lotukoi
została rozdarta na połowę. Jedną z nich zdobył w jakiś sposób jej
szwagier Lodżiefi i nosił przewieszoną przez ramię. Noc tę spędzono
bardzo wesoło, z mojej zagrody słyszałem, jak Naczapio opowiada o
swoich złodziejskich praktykach w Moroto i o tym, jak oszukuje i okrada
męża, co wzbudziło okrzyki uznania i zazdrości ze strony młodszych
sióstr. Później słychać było, że ktoś wszedł przez asak. Nastąpiły nowe
chichoty, po czym odgłosy żartobliwych zmagań, co by wyjaśniało,
dlaczego Lodżieri ukazał się nazajutrz okryty połową sukienki Naczapio.
Naczapio sypiała jednak głównie tam, gdzie się to opłacało, a więc nie z
rodziną, tylko na posterunku policji. Leżało to w planach Atuma, który
dzięki jej flirtom i małżeństwu z policjantem oraz dzięki temu, że sam był
kiedyś tragarzem policyjnym, miał nadzieję uzyskać dostęp do policyjnej
studni. Atum miał nawet pewne plany co do nocnych zajęć córki i jeżeli
nie kolidowało to z jej własnymi planami, Naczapio zwykle dawała sobie
radę na obu frontach. Ale kiedy mając na względzie swoje bydło,
zaproponował, żeby przespała się także z Lokeleą, odmówiła. Znów
wypłynęła kwestia śmierdzącego oddechu Lokełei i w obrębie asaku
Atuma rozgorzała gwałtowna kłótnia, w której Naczapio domagała się od
ojca, żeby dotrzymał obietnicy i zapłacił jej dwieście szylingów -
stanowiło to niemałą sumę, ale Atuma stać było na taki wydatek. (Dla
porównania: Ikom płacono w tym czasie trzy szylingi za całodzienną
pracę przy budowie drogi lub za pół dnia pracy dla policji.) Atum podniósł
głos, żeby wszyscy mogli osądzić jego racje, zarzucił córce, że nie
przyniosła mu dotąd zaproszenia na jedno z przyjęć ż piwem wydawanych
przez policjantów, a teraz jeszcze wzbrania mu udziału w części bydła
Lokelei. Naczapio na to odparła ojcu uprzejmie, żeby sam się przespał z
Lokeleą. Atum nazwał ją cudzołożnicą (buko-' niam), a ona jego kazirodcą
(koonam). Dał się słyszeć odgłos rozdzieranego materiału i Naczapio
wybiegła przed ogrodzenie w swojej żółtej sukience rozdartej od góry do
dołu i w rozerwanym naszyjniku, który właśnie przyniosła z posterunku
policji. Gonił ją Atum, zatrzymał się tylko na chwilę, żeby podnieść kilka
paciorków z rozerwanego naszyjnika, ale to dało jej czas do ucieczki.
Policjanci przybyli po jej rzeczy i tego samego popołudnia wyruszyła do
Ka-
203
sile. Towarzyszyli jej tragarze policyjni z dwoma blaszanymi kuframi i
dwoma wielkimi skórzanymi workami naładowanymi czymś, czego nie
miała ze sobą, kiedy tu przybyła.
Nieczęsto słyszało się wyzwisko bukoniam, gdyż cudzołóstwo było na
porządku dziennym i nie widziano w r.im nic nagannego. Spytałem
Atuma, dlaczego go użył, wyjaśnił mi, że chciał przez to powiedzieć, iż
Naczapio sypia z mężczyznami chętnie, ale bez należytego wyrachowania,
marnuje czas, a nie ma z tego odpowiednich zysków. Wspomniałem o
wypchanych torbach, z którymi odeszła. Atum powiedział, że prosił
jednego z tragarzy policyjnych, żeby sprawdził, co w nich jest, i
ewentualnie przyniósł trochę ż powrotem. Ale to - rzekł Atum - Naczapio
dostała od swoich własnych klientów, a on mówił o pracy, którą miała
wykonać na jego zlecenie i za którą jej zapłacił.
Stosunki Atuma z jego drugą córką, Bilą, były lepsze tylko o tyle, że nie
kłócili się bez przerwy. Znali się dość dobrze i nie mogli się wzajemnie
zbytnio wyzyskiwać. Bila i jej szwagierka Matsui często wychodziły
gdzieś razem trzymając na głowie zwinięte worki skórzane, które
wyglądały jak bele materiału. Ale były to mocne, obszerne worki i obie
kobiety przynosiły je czasem wypełnione po brzegi w wyniku - jak się
można było domyślać - wspólnie uprawianego nierządu. Zastanawiałem
się, czy podobnie jak Ikowie podczas zdzierania kory one też cieszą się z
niepowodzeń, jakie się przytrafiają towarzyszce. Ich głównym miejscem
pracy był również posterunek policji, ale obsługiwały także Dodosów.
Policjanci mogli wybierać wśród młodszych dziewcząt, a co miały do
zaoferowania Matsui i Bila prócz wszelkich możliwych chorób, naprawdę
trudno mi zgadnąć. Nie miały też dość sił, żeby sprzedawać się tak często
jak ich młodsze koleżanki, ale kiedy już wyruszały na obchód, zawsze
wracały z niego w świetnych humorach i z wy-, pchanymi torbami, więc
musiało im się to opłacać.
Rozpatrywanie poszczególnych związków rodzinnych, które powinno
cechować przywiązanie, jeżeli już nie miłość, byłoby nużące. Wszystko,
co powiedziałem o stosunkach między rodzicami a dziećmi, jest również
prawdą, jeśli chodzi o stosunki między mężem a żoną lub rodzeństwem.
Losike ukradła kiedyś dynię z pola swojego brata Lemu, który ogłosił to
wszem i wobec wyszedłszy nazajutrz rano przed
204
odok. Losike, bliska już śmierci głodowej, nie miała siły krzyczeć,
niemniej charczącym szeptem odpowiedziała mu na jego zarzut.
Znajdowałem się za daleko, żeby ją usłyszeć, ale powiedziano mi, że
spytała, jak można jej zarzucać kradzież, jeśli dynia należała do brata.
Czyżby chciał przyczynić się do jej śmierci, a następnie wyprawić stypę?
Lemu, którego wypowiedzi w rześkim rannym powietrzu brzmiały jasno i
wyraźnie, odparł, że powinna była go zapytać, zanim ukradła dynię
(używał słowa duues, "kraść", a nie goetes, "brać"), na co Losike rzekła,
że gdyby go zapytała, na pewno by odmówił. Wprawiło go to w lepszy
humor, roześmiał się głośno i powiedział:
- Tak, odmówiłbym, a potem ukryłbym się na polu i zbił cię cierniową
rózgą, tak jak się bije żonę.
Po czym nadal rechocząc zaprzestał dalszej kłótni. Werdykt wydany na di
Atuma głosił, że Lemu ma rację. Wprawdzie siostra może usiłować zabrać
(w tym wypadku użyto słowa goetes) coś bratu, ale powinna najpierw go o
to zapytać, żeby mógł ją powstrzymać. Kiedy wyraziłem pogląd, że Lemu
powinien był dać siostrze tę dynię, nie zgodzono się ze mną, mimo iż w
tym czasie Ikowie wiedzieli już, jakie postępowanie uważam za słuszne.
Trochę lepsze stosunki panowały między dziadkami a wnukami.
Cechowało je niegdyś pozornie żartobliwe podejście, które umożliwiało
swobodne zachowanie i zobowiązywało do przestrzegania pewnych reguł,
co w sumie składało się na przyjazne i serdeczne współżycie. Jak
wynikało z moich drzew genealogicznych, dzieci często nazywano
imionami dziadków, lecz te same tablice wskazywały na to, że zwyczaj
ten zaczął szybko zanikać wśród współczesnego pokolenia, a wraz z nim
nastąpiło pogorszenie stosunków między dziadkami a wnukami. Żarty
przerodziły się w coś znacznie gorszego, jak gdyby dzieci starały się
pozbyć starych dziadków. Trudno bardziej przyczynić się do śmierci
starca, nie posuwając się do zabójstwa, niż wyjmując mu żywność z ust,
co było na porządku dziennym, podobnie jak potrącanie i przewracanie
starszych ludzi. Muszę jednak ' przyznać, że nie było w tym chęci zabicia
kogoś, wszystko robiono tylko dla zabawy.
Przeważnie jednak ludzie, starzy byli zostawieni sami sobie i całkowicie
opuszczeni zarówno przez wnuki (nie licząc tych chwil, kiedy dostarczali
okazji do wesołego psi-
205
kusa), jak i przez własne dzieci. Wąskie smużki dymu unoszące się nad
wysuszonymi polami często wskazywały miejsce, na którym ktoś w
podeszłym wieku usiłuje w długim i nużącym procesie wytworzyć trochę
węgla drzewnego, żeby sprzedać go na posterunku policji, uzyskując za
trzy dni pracy miskę strawy. Nigdy nie widziałem, żeby ktoś z rodziny
przy tym pomógł czy choćby rzucił słowo zachęty. I znów jedyny wyjątek
stanowiła tu Nangoli, która zawsze przebywała z rodziną, a jednocześnie
nigdy - co jest godne uwagi - nie widziano jej z ludźmi spoza rodziny.
Poznałem większość rodzin Ików, gdyż pod koniec mojego pobytu ich
liczba wyraźnie zmalała, ale rodzina Nangoli była jedyną, do której dało
się zastosować ten termin w znaczeniu szerszym niż ściśle biologiczne.
Nawet Loono i Lolim zostali zmuszeni do życia w odosobnieniu i każde
musiało samo radzić sobie, jak umiało, choć nie była to ich wina, tylko
wina dzieci, wnuków i otaczającego ich świata. Jednakże Nangoli żyła w
tym samym świecie, a mimo to potrafiła żyć inaczej. Jej rodzina była
wyjątkowa nawet pod tym względem, że współżycie płciowe uważała za
rzecz, która może sprawiać przyjemność, gdy reszta Ików traktowała je
przeważnie jako uciążliwą konieczność, podobnie jak oddawanie kału.
Czynności tej nie uważano za rzecz wstydliwą, o czym świadczyła
jawność, z jaką ją traktowano. Była to zwykła naturalna funkcja, podobnie
jak orgazm, przy którym również wydala się zbędne substancje. Jeszcze
przykrzejsze wrażenie niż z porównania funkcji wydalniczych edziaages i
butaanes, czyli wypróżniania i kopulacji, wyniosłem z innej rozmowy na
ten temat. Kiedy powiedziałem, że stosunek płciowy, w przeciwieństwie
do masturbacji, sprawia przyjemność dwóm osobom, podczas gdy
oddawanie kału tylko jednej - jeśli to w ogóle można nazwać
przyjemnością - otrzymałem uprzejmą odpowiedź:
- Kto może wiedzieć, co czuje druga osoba? W obu przypadkach zna się
tylko własne odczucia.
Lodea, jedyny nieżonaty syn Nangoli, stanowił tu szczęśliwy wyjątek.
Twierdził, że seks sprawia mu przyjemność i dlatego się nie ożenił.
Ta sama apatia i znużenie, jakie dominowało w codziennym życiu Ików,
charakteryzowało również ich życie płciowe, zwłaszcza jeżeli chodzi o
mężczyzn, którzy woleli zu-
206
żywać energię w inny sposób. Sporadyczne flirty miały na celu odrobinę
rozrywki lub też były spowodowane typową dla Ików chęcią zyskania
czegoś cudzym kosztem. Ale nawet kiedy mężczyzna odczuwał
gwałtowną chęć zaspokojenia potrzeb seksualnych, zawsze przemawiały
przeciwko temu dwa ważne czynniki, które odbierały mu przyjemność z
ewentualnego przyprawienia rogów, powiedzmy, własnemu bratu, przy
czym obie przeszkody były natury ekonomicznej. Kobiecie trzeba było
dać przynajmniej trochę żywności, a najlepiej żywność i pieniądze - gdy
tymczasem Ikowie nie mieli ani jednego, ani drugiego. Dla dziewcząt ich
ciało stanowiło główny majątek i nie miały zamiaru lekkomyślnie go
trwonić. Drugą przeszkodą było nieekonomiczne zużycie energii, toteż
młodzi mężczyźni - gdyż tylko ich opanowywały czasem te śmieszne
żądze - twierdzili, że na masturbację zużywa się znacznie mniej energii.
Uważali też, że niesłusznie muszą płacić dziewczynie, skoro jej również
sprawia to przyjemność. Pewnego razu widziałem wysoko na grzbiecie
góry Kalimon dwóch chłopców, którzy nawzajem się onanizowali.
Wskazywało to na pewną zażyłość, ale niewielką, bo w ich wzajemnym
stosunku nie uwidaczniała się sympatia, każdy z nich patrzył w inną stronę
wypatrując śladów żywności. O ile wiem, nie byli nawet przyjaciółmi i nie
przebywali ze sobą częściej niż z innymi kolegami. W jednym z nich
rozpoznałem jedynego syna Lomongina.
Inaczej miała się sprawa z dziewczętami, a nawet niektórymi młodymi
kobietami. Dla nich seks stanowił główne źródło rzeczy dobrych, czyli
żywności, toteż chętnie się tym sprawom poświęcały. Za niezły przykład
służyła tu Koko, której stryj był zięciem Lomongina. Lomongin pod tym
pretekstem użyczył Koko gościny w swojej zagrodzie i chociaż nie
osiągnął tej tuszy co ona, z pewnością czerpał z jej działalności niemałe
korzyści materialne. Koko była najpuleh- niejszą kobietą z plemienia
Ików, jaką widziałem, i nosiła najwięcej ozdób w postaci drogocennych
naszyjników ze skorupek jaj strusich, kamyków, nasion i paciorków.
Śmiała się najczęściej ze wszystkich i była też prawdopodobnie
najszczęśliwsza. Ona i Naczapio, najstarsza córka Lomongina i jego
trzeciej żony, chodziły razem na polowanie, jeśli tak to można nazwać.
Nigdy nie zadawały się z Ikami, bo ci nie mieli nic do zaofiarowania, ale
chodziły na posterunek
207
policji, a także do Turkanów, Dodosów, Didingów i Topo-tów. Przede
wszystkim wyróżniały Turkanów, którzy byli pełni fantazji, hojni i dawali
im wszystko, czego zapragnęły. Ich metoda działania polegała na tym, że
podchodziły do wybranej ofiary trzymając się za ręce i trzęsąc całym
ciałem tańczyły w sposób nie pozostawiający najmniejszych wątpliwości
co do charakteru propozycji. Jednocześnie wydawały dźwięki
przypominające jodłowanie, które w miarę zbliżania się do mężczyzny
stawały się coraz bardziej prowokujące. A kiedy już wyciągał po nie rękę,
odwracały się nagle i stojąc na wyprostowanych nogach schylały się aż do
ziemi, prezentując śmiejącemu się mężczyźnie swoje gołe pośladki.
Wszyscy doskonale się przy tym bawili, a zadaniem mężczyzny było nie
okazać żadnego zainteresowania aż do chwili, kiedy dziewczęta zbliżały
się nagle i chwytały go z obu stron, co żywo przypominało parę
działających wspólnie pająków. Jest to prawdopodobnie jeszcze jeden
przykład współpracy Ików.
Przyczyna, dla której dziewczęta wolały Turkanów, była prosta: tylko
wśród nich, o ile się mogłem zorientować, zdarzali się mężczyźni, którzy
przez cały czas stali spokojnie dłubiąc w zębach lub klepiąc się w udo
packą na muchy, aby potem nagle chwyciwszy obydwie naraz wpół
zanieść je do buszu, skąd po stosownym upływie czasu wychodzili
wszyscy troje śmiejąc się i chichocząc. Ale obawiam się, że każde się
śmiało z czego innego, gdyż Koko bez żenady przechwalała się, jak to
zwodzi mężczyzn udając rozkosz, gdy w rzeczywistości ani na chwilę nie
traci głowy. Twierdziła, że nawet jeśli się jej kiedyś to zdarzyło, to tylko
przez pomyłkę, bo ogólnie biorąc przeszkadzałoby jej to tylko w
oszukiwaniu później innych mężczyzn. Koko była pulchna i powabna
przez cały rok, a potem, kiedy jej wdzięki zniszczyła choroba, Lomongin
po prostu ją wyrzucił.
Dotkliwy głód i trudy związane ze zdobyciem żywności były bez
wątpienia głównym powodem zaniku popędu płciowego u Ików, którzy
zostali w ten sposób pozbawieni silnego bodźca skłaniającego do szukania
towarzystwa innych ludzi i jeszcze bardziej zamknęli się w swojej
samotności. Nie było to jednak zjawisko dostrzegalne' na pierwszy rzut
oka - zdarzało się nadal, że mężczyźni-czasem stroili się i puszyli, jak
wtedy, kiedy wzajemnie czesano sobie wło-
208
sy. Podczas gdy kobiety flirtowały bardziej otwarcie i miały teraz na celu
przede wszystkim korzyści materialne, mężczyźni sprawiali niekiedy
wrażenie, jakby szykowali się na randkę. Na ogół nie posuwali się aż tak
daleko, żeby robić sobie kunsztowne fryzury, ale wtykali kwiaty we włosy
albo z liści palmy adokana - której owoce tak smakują słoniom -
wykonywali błyszczące białe opaski i przystrajali nimi ramiona, nogi i
czoła. Kilku, jak na przykład Longoli, młodszy brat męża Bili, przejęło od
Turkanów zwyczaj noszenia skórzanych nagolenników, chroniących łydki
przed kolcami. W podobnych chwilach mogłoby się wydawać, że
młodzieńcy przygotowują się w ten sposób do jakiegoś miłosnego
spotkania. Tymczasem kiedy byli już gotowi, brali stłuczony kawałek
lustra i przeglądali się przez chwilę z zadowoleniem, po czym odchodzili
w poszukiwaniu jakiegoś odosobnionego miejsca z dobrym widokiem i
siadali tam, jeszcze - bardziej samotni niż zwykle. Jeżeli ich życiu
seksualnemu towarzyszyła miłość, była to tylko miłość do samych siebie.
Jest rzeczą zrozumiałą, że Ikowie mogli nie darzyć już swoich gór
miłością, jaką niegdyś do nich czuli, ale jednak ta miłość nie przerodziła
się w nienawiść czy rozpacz, tylko znów w uczucie apatii, któremu
towarzyszyła nieufność i sceptycyzm. W Pirre, tak jak w Nawedo, często
przelatywały nam nad głowami w kierunku Parku Kidepo ciężkie
deszczowe chmury, z których nie padała ani kropla deszczu, Morungole
też nieraz bywała spowita kłębiącą się mgłą, nikt jednak nie zadawał sobie
nawet trudu wyglądania deszczu, chęć czasem się o nim mówiło po prostu
dla podtrzymania rozmowy, jeżeli Ikowie byli nastawieni bardziej
towarzysko. A kiedy deszcz naprawdę nadchodził, głośny okrzyk: "Aats a
didi!", nie był okrzykiem radości, lecz irytacji, gdyż oznaczało to zimno i
wilgoć - dwie rzeczy, których Ikowie bardzo nie lubią. Gdy tylkor groziło
im jedno lub drugie, natychmiast porzucali wszelką pracę i rozdrażnieni
gromadzili się wokół ogniska. Jeżeli wszystko wskazywało na to, że nie
będzie to jedynie przelotny deszcz, rozdrażnienie zamieniało się w złość.
Ludzie zaczynali narzekać, że spadł właśnie teraz, jak gdyby każda pora
nie była równie dobra dla tej wysuszonej, spragnionej wody ziemi.
Pewnego dnia, kiedy właśnie wszyscy mieli iść do Kasile po specjalne
rządowe zasiłki dla głodujących, które akurat tam nadesłano, zaczęto
rozmawiać o tym, że dawno nie było deszczu, i ów
209
fakt rozzłościł ich prawie tak samo, jak gdyby ten deszcz faktycznie spadł.
Ogarnął ich taki zły humor, że po prostu chcąc zrobić samym sobie na
złość, postanowili nie iść do Kasile. W owym czasie nie mogłem tego
zrozumieć i spytałem, dlaczego nie chcą tam iść, skoro czeka na nich tyle
żywności, którą - jeżeli nie pójdą - dostaną Ikowie z innych wiosek.
Powiedzieli, że po południu ma się tu odbyć wielka uczta u Dodosów,
zostają więc, aby wziąć w niej udział. Oczywiście żadnej uczty nie było, o
czym Ikowie doskonale wiedzieli, ale chcieli jakoś wytłumaczyć mi swoje
zachowanie, choć sami przed sobą nie potrzebowali go uzasadniać. Nie
tylko odrzucili żywność, którą rząd im przysłał, ale zabrali się do zajęć
pochłaniających mnóstwo energii i zupełnie bezużytecznych. Jedni
zamiatali bez celu teren wokół wiosek, zostawiając zagrody równie
zaśmiecone jak przedtem. Inni spacerowali z jednego di na drugie. Jeszcze
inni ściągnęli dużą ilość kory z drzewa sim i zostawili ją na słońcu,, gdzie
wyschła na wiór w ciągu dwóch godzin i nie mogło' już być z niej
żadnego pożytku. A ci mający mniej energii po prostu siedzieli i strugali
kawałki drewna. Zdzieranie kory z drzew zawsze przyczyniało się do tego,
że wioski Ików sprawiały wrażenie opuszczonych i zdewastowanych,
jeszcze zanim je do końca zbudowano, gdyż najpierw padały ofiarą
drzewa stojące najbliżej. Toteż w pobliskiej okolicy sterczały martwe
kikuty drzew, z których odarto korę czasem bez żadnego celu, jedynie dla
zabicia czasu. Kiedy nadciągała groźba deszczu, a w pobliżu nie było już
drzew sim, Ikowie niszczyli krzaki albo rośliny mówiąc, że im
przeszkadzają. Potrafili też bez najmniejszego powodu ściąć całe drzewo,
szczególnie jeżeli przedtem korzystali z jego cienia. Było w tym coś z
samozagłady i na początku uważałem to za ironię losu, że właśnie
możliwość deszczu, który jest tak bardzo potrzebny, staje się przyczyrfą
podobnego zachowania. Ale kiedy podczas drugiego roku pobytu po raz
pierwszy rzeczywiście zobaczyłem deszcz, zrozumiałem, dlaczego tak się
dzieje: przez to, że jego nadejścia nigdy nie dało się przewidzieć,
dostarczał on Ikom tylko dodatkowego powodu do frustracji, a niszcząca
siła, którą z sobą niósł, jeszcze bardziej utrudniała im życie. Czasem
zdarzały się gwałtowne burze z piorunami, które trwały całą noc, a z nieba
nie spadała ani jedna kropla deszczu. Z braku innych zajęć mierzyłem
wytrwale opady deszczu, nie w centyme-
210
trach, ale według czasu jego trwania w sekundach. Podczas pewnej
szczególnie przyjemnej dla mnie burzliwej nocy deszcz spadł aż dwa
razy: za pierwszym razem przez dziesięć sekund padały duże, ciężkie
krople, za drugim, pół godziny później, o drugiej czterdzieści w nocy,
deszcz był mniejszy i trwał przez trzydzieści dwie sekundy. Te dokładne
dane wynikają nie tyle z mojej gorliwości, ile z nudy i poczucia bezsiły,
jakie mnie dręczyło. Chciałem nagrać głośny plusk pierwszego deszczu,
którego krople były tak ogromne, że każda z nich tworzyła zaraz po
zetknięciu się z ziemią osobne bajorko. Ale kiedy taki deszcz nadchodził,
nie starczało czasu na podobne zabawy. Jedynym ostrzeżeniem był
złowrogi szum narastający po drugiej stronie gór i w pół minuty lały się
już na ziemię strumienie wody. Następował istny potop, wysuszone
wąwozy w okamgnieniu zamieniały się w groźne rwące potoki, które
niosły ze sobą śmierć tym, co się dostali w ich nurt. Na ucieczkę miało się
tylko pół minuty od sygnału ostrzegawczego, którym było głuche
dudnienie dobiegające z drugiej strony góry. Ściana wody, tym
groźniejsza, że z obu stron zamykały ją urwiste zbocza wąwozu, szła
wysoką falą, porywając ze sobą lawinę kamieni i głazów. Jednocześnie
strugi deszczu lały się na okoliczne pola, tak spieczone, że woda w nie już
nie wsiąkała, tylko zmiatała z ich powierzchni wszystko, co stało jej na
drodze, łącznie z plonami.
Taka burza ustępowała zwykle po dziesięciu minutach ; wraz z
oddalającym się rykiem wiatru, który mógł jednak w każdej chwili
przerodzić się w gwałtowne tornado i wrócić dopełniając dzieła
zniszczenia. Tornado nadchodziło równie niespodziewanie jak deszcz, a
pierwszym zwiastunem w kompletnej ciszy mogło być lekkie drgnienie
listka leżącego pod stopami. Po chwili listek drgał znowu i każdy czym
prędzej krył się, gdzie popadło, aby nie zostać w ułamku sekundy
dosłownie zwalonym z nóg. Lżejsze deszcze, które zdarzały się jeszcze
rzadziej, też miały swoje złe strony, chociaż wyrządzały mniej szkód. Co
prawda dzięki pięknym, żywym kolorom nieliczne ocalałe jeszcze rośliny
wyglądały potem, jakby wracały do życia, ale w rzeczywistości wygląd
swój zawdzięczały jedynie temu, że deszcz zmył z nich nawarstwiony
przez wiele miesięcy kurz. Natomiast momentalnie dawało się odczuć
obecność leżących wszędzie wokół odchodów ludzkich, które w słońcu
wysychały na wiór i tra-
211
ciły drażniący zapach. Wystarczył jednak lekki deszcz, żeby nawet Ikowie
zaczęli zatykać nosy, mimo że dalej załatwiali potrzeby naturalne tuż pod
własnymi drzwiami.
A przecież świat nadal był piękny, tak piękny jak zawsze. Ikowie nie
dostrzegali tego piękna, odkąd stracili swobodę poruszania się, przez co
nie mogli się już dostosowywać do specyficznego rytmu przyrody ani
uciec przed jej kaprysami. Łatwo jednak można sobie wyobrazić, czym to
piękno niegdyś dla nich było, i uwierzyć, że musieli wtedy kochać
otaczający ich świat. Góra Morungole zawsze budziła zachwyt, spowita w
chmury, które nieustannie zmieniały kształt i kolor, przepuszczając jasne
snopy promieni słońca na leżącą poniżej dolinę i Park Kidepo. Podczas
wilgotnych, chłodnych poranków otaczała ją zwiewna mgła, przez którą
zarys wierzchołka wydawał się coraz to inny. Morungole nigdy nie
wyglądała tak samo, lecz stale była zachwycająca - pod warunkiem, że
miało się czas i pełny żołądek, aby móc ją podziwiać. Ikowie, podobnie
jak wszyscy myśliwi, tworzyli część otaczającego ich świata, tak jak góry,
wiatr, deszcz, zwierzyna, na którą polowali, i rośliny, które zbierali.
Gdziekolwiek poszli, otaczało ich piękno, gdyż jak to obiecał im
Didigwari, zawsze miało starczyć dla nich żywności. Ale kiedy zostali
zamknięci w ciasnym zakątku, świat stał się okrutny i wrogi, a w życiu ich
miejsce miłości zajęto okrucieństwo.
Okrucieństwo było w ich. śmiechu, w tym wszystkim, co sprawiało" im
przyjemność, w sposobie porozumiewania się, w tym, jak żyli jak
umierali. Największą radość sprawiało im cudze nieszczęście, toteż
zastanawiałem się nad tym, czy sądzą, że zmniejsza ona
prawdopodobieństwo podobnego losu dla' nich samych, czy też
przeciwnie, uważają, że je zwiększa. Ale właściwie nie było miejsca na
rozpatrywanie możliwości ewentualnego nieszczęścia, gdyż zły los czekał
każdego. Toteż okrucieństwo towarzyszyło im bez przerwy, dominowało
w ich poczuciu humoru, w stosunkach międzyludzkich, w myślach i
poczynaniach. Jednakże izolacja każdego z osobna jako jednostki była tak
wielka, że nikt chyba nie sądził, aby jego okrucieństwo mogło w
jakikolwiek sposób dotykać innych.
Nawet kiedy mogło się wydawać, że to tylko nieszkodliwa złośliwość, w
rzeczywistości byio to coś więcej. Grupa mężczyzn siedzących na di
zaczynała natychmiast dokuczać
212
kobietom, które ośmieliły się usiąść w pobliżu. Przedrzeźniając
gestykulację kobiet mężczyźni wysokim falsetem wyśmiewali się z ich
życia erotycznego, ze wszystkich klęsk i braku umiejętności, z chorób i
strapień. Te słowne ataki były dla nich swego rodzaju zabawą, kobiety zaś
odpowiadały im tym samym.
Lokelea częściej niż inni stawał się przedmiotem drwin, ponieważ nie był
Ikiem i łatwiej było wodzić go za nos i wystawiać na pośmiewisko.
Wyszydzano zwłaszcza jego dobroć, bo Lokelea naprawdę był dobry i
hojny i przeważnie reagował nie gniewem, lecz zdziwieniem na to, że
ludzie, których z całą życzliwością traktuje jak swoich współplemieńców,
nie odpłacają mu tym samym./Raz tylko rzeczywiście wpadł w złość i
puścił swoje kozy na jedyne pole. Lomongina, które mogło dać plony.
Wszyscy usiedli wokół, patrząc na wyrządzane szkody i od czasu do czasu
pokazując sobie tę lub tamtą kozę, aż w końcu obudzili Lomongina, żeby
móc cieszyć się jego rozpaczą, kiedy dzieło zniszczenia było już na
ukończeniu i mieli pewność, że w przyszłym roku czeka go głód, a może
nawet śmierć głodowa.
Ikowie potrafią w takich sprawach wybierać właściwą chwilę, nawet
wnuki robią z tej umiejętności użytek w swoim przekomarzaniu się z
dziadkami. Podczas drugiego roku suszy widywałem często, jak dzieci siłą
otwierały usta starym ludziom i wyciągały z nich przeżute jedzenie,
którego ci jeszcze nie zdążyli połknąć. Wymagało to uchwycenia
właściwego momentu. W tę samą grę bawili się z Edapą, a cała zabawa
polegała na niepewności, jaką starzec czuł nie wiedząc, czy odbiorą mu
żywność, zanim włoży ją do ust, czy dopiero potem. Czasem skazywali go
na dodatkowe katusze udając, że chcą wziąć jedzenie, a jednak go nie
brali, i wtedy zdumiona ofiara łykała je czym prędzej, krztusząc się z
pośpiechu.
Tylko między dziećmi zdarzała się prawdziwa przemoc fizyczna i
okrucieństwo, ale nawet wtedy było to zwykle czymś uzasadnione i
przyświecał temu jakiś cel. Dziewięcioletni Lokwam, na przykład,
obserwował, jak jego sześcioletnia siostra Naduja zajmuje się przez dwa
dni produkcją węgla drzewnego, żeby wzorem ludzi starych sprzedać go
policjantom za odrobinę żywności. Była jeszcze za mała, żeby sama się
sprzedawać. Widziałem, jak pierwszego dnia wykopała w ziemi dołek, w
którym miało się palić
213
drewno. Lokwam obserwował to z daleka. Widziałem, jak nazajutrz o
zmierzchu, ściskając kurczowo- skórzany woreczek z gotowym węglem
drzewnym, Naduja idzie przez pola w stronę posterunku policji, a
Lokwam rusza jej śladem - najpierw wolno, żeby miała czas się
przestraszyć, a potem coraz prędzej, aż zaczęła płakać z rozpaczy i
bezradności. Dopiero wtedy rzucił się na nią i powalił na ziemię bijąc
bezlitośnie, zanim jeszcze spróbował odebrać jej węgiel, który Naduja
padając zasłoniła własnym ciałem. Broniła węgla, jak matka nie należąca
do plemienia Ików broniłaby swego dziecka albo życia. To niesłychanie
ubawiło Lokwama, który był wciąż pełen energii. Widząc, że nie uda mu
się wyrwać jej woreczka, wstał nagle i skoczył Nadui na plecy. Zawartość
woreczka wbiła się jej w ciało, dziewczynka krzyknęła z bólu i chwyciła
się rękami za brzuch. Lokwam przez chwilę obojętnie mierzył ją
wzrokiem, po czym zdając sobie sprawę, że zabawa skończona, bez
pośpiechu podniósł woreczek z węglem drzewnym i pomaszerował na
posterunek.
Wszystko to były fakty dające się bez trudu zaobserwować, mogłem też je
jakoś wytłumaczyć i zrozumieć, mimo że budziły niepokój. Ale tajników
umysłu ludzkiego zgłębić nie mogłem'. Atum pokazał mi kiedyś krętą
smugę dymu unoszącą się nad zalesionym zboczem Morungole. Przyszedł
do mnie specjalnie, żeby mi to pokazać, wobec tego spytałem, co to jest,
gdyż on sam nic więcej nie mówił. Patrząc mi prosto w oczy stwierdził
dobitnie:
- Palą kogoś na stosie za cudzołóstwo.
Myślę, że oczekiwał po mnie jakiejś reakcji, która mogłaby przynieść mu
korzyść, ale ja poczułem jedynie umiarkowane zainteresowanie i spytałem
tylko, czy spalą tego człowieka na śmierć. Atum odrzekł, że trzeba
poczekać i obserwować dym, bo czasem można to poznać po dymie. I
znów spojrzał na mnie spod oka. Ale kiedy zobaczył, że patrzę na niego z
równym zaciekawieniem jak on na mnie, wzruszył ramionami i odszedł w
stronę di, gdyż wspólna zabawa, w przeciwieństwie do zabawy cudzym
kosztem, nie miała dla- niego uroku. Nadal jednak spoglądał co chwila na
spiralę dymu i choć nie wiem, czy wszystko zmyślił, czy mówił prawdę,
sądzę, że nie ma to większego znaczenia, bo czułem, iż oczyma duszy
widzi tę scenę i wyobraża sobie moją zgrozę, gdybym był przy niej
obecny. . 'Izolacja jednostki, uniemożliwiająca miłość, nie stano-
214
wiła jednak dostatecznej obrony przed poczuciem osamotnienia. Nie
dostrzegałem już normalnego zachowania Ików, na przykład tego, że
rzucają się na żywność i pożerają ją często w biegu, chcąc uciec od innych
i mieć ją tylko dla siebie. Widziałem jednak, jak przy pewnych okazjach
na siebie patrzyli. Kiedy na di zebrało się kilka osób i ktoś strugał karać
albo plótł sznur czy prostował ostrze dzidy, uwaga wszystkich skupiała się
nie na osobie, lecz na wykonywanej czynności. Obserwowano tylko ręce,
ich właściciel nie budził zainteresowania. A jeżeli oczy obserwowanego i
obserwującego przypadkiem się spotkały, obaj natychmiast w popłochu
kierowali spojrzenie w bok, jakby przyłapani na niewybaczalnym akcie
wzajemnego zainteresowania.
Starzy ludzie w takich okolicznościach odsuwali się nawet o kilka
metrów, żeby zaznaczyć, że nie interesuje ich, co robią młodzi. Zamykali
oczy i udawali, że śpią, jednakże od czasu do czasu dostrzegałem, że
szeroko otwartymi oczami patrzą, co się wokół nich dzieje, jakby
żałowali, że tego bezpłodnego udawania nie może zastąpić jakieś celowe
wspólne działanie.
Tylko Nangoli nie czuła się samotna, bo miała swoją rodzinę i chyba
zachowała nadal miłość do otaczającego świata. W każdym razie żyła z
nim w zgodzie i starała się podchodzić ze zrozumieniem nawet do jego zostawił ich bez żadnej nadziei na przyszłość. Lokelea śpiewał sobie i
ciemnych stron. Była za stara, żeby pracować, ale radziła swoim dzieciom, swojej rodzinie blisko pół godziny, a potem umilkł i to milczenie było
gdzie wybrać pola pod uprawę, aby ich nie zalewał ulewny deszcz, jak jeszcze wymowniejsze niż pieśń. A wokół żyli inni głodni i zmarznięci
zbudować w wąwozie solidną tamę i którędy powinny bez szkody dla ludzie, którzy stracili wszelką wiarę i nie czuli już ani miłości, ani nadziei,
plonów uchodzić wezbrane wody. Znała też dobrze swoich lecz po prostu pogodzili, się z brutalnością i okrucieństwem życia,
współplemieńców i sama strzegła swojego pola. ponieważ nic innego nie miało im ono do zaofiarowania. Nie pozostały w
Natomiast jedynym człowiekiem, który naprawdę odczuwał samotność, nim. żadne uczucia, które by ich dręczyły i szukały ujścia w formie
był Lokelea, bo choć widywałem jej oznaki i symptomy także u innych, żałosnej skargi, nie mieli też Boga, do którego mogliby się zwrócić - byli
sądzę, że oni sami nic nie czuli - chyba to właśnie jest prawdziwą przecież Ikami.
samotnością. Natomiast Lokelea odczuwał ją głęboko. Pamiętam pewną
piękną noc, która naprawdę obudziła we mnie zachwyt. Gdy się tylko
ściemniło, nad Meraniang wzeszedł księżyc w pełni, po czym przesunął
się w kierunku wierzchołka Morungole, której zarysy podkreślał jeszcze
blask płonącego w pobliżu buszu. W lśniącym księżycową poświatą
Parku, u podnóża Lotukoi, czerwony odblask zdradzał miejsce czyjegoś
obozowiska. Wiedziałem, że Lomer szuka samotnie miodu na
215
tym ogromnym terenie. Nie kładłem się długo w noc, a kiedy wreszcie
zasnąłem, po kilku minutach - jak mi się zdawało - usłyszałem głos
Lokelei. Ale w rzeczywistości było już wpół do piątej rano, księżyc znikł,
a z pięknej nocy nie zostało nic prócz ciemności, zimna i huku wiatru.
Lokelea obudził się i zobaczył, że żona i dzieci już nie śpią, lecz
zziębnięci i głodni kulą się przy ognisku. Wydał przeciągły krzyk pełen
rozpaczy, który zamienił się w smutną pieśń. Lokelea słowami pełnymi
poezji pytał w niej Boga, jak może pozwolić na to, aby ludzie, których
spuścił z nieba, tak cierpieli, pytał, dlaczego Bóg odszedł od nich daleko i

Rozdział jedenasty
KONIEC DOBROCI
Kiedy deszcze nie nadchodziły już drugi rok z rzędu, wiedziałem, że
Ikowie jako społeczność dłużej się nie utrzymają i że ten przerażający
twór, składający się z beznamiętnych, nieczułych jednostek, który powstał
zamiast normalnej zbiorowości ludzkiej, będzie się rozrastał
rozprzestrzeniał jak zaraza, zatruwając wszystko i wszystkich dokoła.
Kiedy wyjeżdżałem, sam byłem również zatruty, o czym przekonał mnie
brak jakiejkolwiek reakcji emocjonalnej na fakt, że splądrowano chatę,
którą tak długo uważałem za swój dom, i zburzono ogrodzenie, a rzeczy,
które zostawiłem do podziału, natychmiast chciwie rozgrabiono. Nie
zdziwiło mnie to ani nie zmartwiło. Nie martwiłem się też, żegnając z
Loiangorokiem, którego jakoś udało mi się przywrócić do życia, chociaż
twarz miał niezdrowo opuchniętą. Przestraszył go w nocy skradający się
lampart, gdyż dziewczęta nigdy nie skończyły budować mu chaty i nadal
nie było w niej drzwi. Loiangorok krzyknął i wszyscy wokół Wy-buchnęli
śmiechem. Rano powiedziałem mu, że zostawiłem dla niego na
posterunku policji worek poszo, żeby miał codziennie co jeść, i że kiedy to
się skończy, przyślę pieniądze na dalsze zakupy żywności. Przez cały
ranek Loiangorok mówił do siebie o tym, co będzie od dzisiaj jadł: poszo,
kukurydzę, fasolę, dynię, ryż, herbatę i cukier. Był już w stanie doczołgać
się codziennie do di, chociaż czasami zostawał w połowie drogi i zawsze
brał ze sobą nóż. Kiedy siadał na di - lub w miejscu, do którego zdołał
dotrzeć - strugał kawałek drewna, żeby udowodnić sobie i innym, że
jeszcze żyje i może coś robić, nawet jeśli wykonuje pracę bezużyteczną.
Ale w końcu wszelkie działanie jest bezużyteczne, chyba że prowadzi
bezpośrednio do napełnienia żołądka.
217
Poszo, które mu zostawiłem, mogło wystarczyć na kilka miesięcy, ale nie
czując nawet specjalnego wzruszenia pomyślałem, że Loiangorok przeżyje
jeszcze najwyżej miesiąc, nawet mając żywność na posterunku. Nie
i doceniłem jego syna, Loiamukata, który już nazajutrz przekonał
policjantów, że zaoszczędzi im masę kłopotu, jeżeli sam zaopiekuje się
poszo,- policjanci znali wprawdzie trochę Ików, jednakże jako lojalni
Afrykanie zawsze uważali, że przesadzam w tym, co mówię, i że żaden
człowiek, a tym bardziej ich ziomek (mieszkańcy Afryki są znani ze
swoich wysoko rozwiniętych uczuć rodzinnych) nie pozwoli ojcu umrzeć
z głodu. Loiamukat utrzymywał ojca przy życiu tylko tak długo, żeby
rozproszyć podejrzenia, ale nie dość długo, żeby tamten mógł dobrać się
do poszo. Dowiedziałem się później, że Loiangorok umarł z głodu w dwa
tygodnie po moim wyjeździe.
Wyjeżdżałem więc narzucając sobie pewną sztuczną wesołość, gdyż
czułem, że powinienem się cieszyć, ale zapomniałem, jak się to robi. Ani
przez chwilę wtedy nie przypuszczałem, że w ciągu roku tu wrócę; a
jednak wróciłem. Na wiosnę policjanci dali mi znać, że nareszcie spadły
deszcze i pola Ików nigdy jeszcze nie obrodziły tak jak teraz, że wszystko
wokół jest zielone i żyzne, a bydło doskonale odżywione. Grabieże też
prawie ustały, czasem tylko młodzi moranowie urządzają niegroźne
eskapady chcąc udowodnić, że są dzielni i że osiągnęli już wiek męski.
Atum, - donosił list - czuje się dobrze. Co do tego nie miałem żadnych
wątpliwości. I z pewnością był równie usłużny, serdeczny i przymilny jak
zawsze. Ponieważ kilka miesięcy spędzonych z dala od Ików wpłynęło na
znaczną poprawę mojego samopoczucia, zacząłem się zastanawiać, czy
ponure wnioski, jakie wyciągnąłem z pobytu u nich, nie były zbyt
pesymistyczne. Na pewno teraz, w warunkach dobrobytu, Ikowie okażą
się innymi ludźmi i powrócą do normalnego życia w normalnym świecie.
Wobec tego wybrałem się do nich na początku lata, żeby być obecnym
przy pierwszych żniwach od trzech lat. Tym razem nie robiłem żadnych
wstępnych założeń, poza tym, że Ikowie wraz z pogodą mogli się zmienić
na lepsze, i byłem gotów na wszystko.
Toteż nie zdziwiłem się zbytnio, kiedy w dwa dni po przybyciu i
urządzeniu się na posterunku policji znalazłem na drodze ślepca Logwarę
- leżał tam, posiniaczony i krwa-
218
wiący - a nie opodal, jakieś sto metrów dalej, Ikowie kłócili się o zdechłą
hienę, która. wpadła w pułapkę zastawioną na lamparta. Logwara usiłował
dotrzeć tam przed innymi i po prostu go stratowano. Coś podobnego
spotkało go już przedtem, ale wtedy był silniejszy, podniósł się jakoś i
przyłączył do tłumu współplemieńców. Teraz leżał czekając, aż odzyska
dość sił, żeby wrócić do wioski.
Zabrałem ze sobą tym razem młodego Dodosa, Gabriela Loyolę. Zrobiłem
to częściowo dla towarzystwa, bo wiedziałem, że tego mi będzie brak,
głównie jednak po to, żeby tłumaczył mi wszystko, co Ikowie zechcą
przede mną ukryć, rozmawiając w którymś z dialektów karamodżańskich -
Gabriel bowiem znał je wszystkie. Mój drugi pobyt u Ików różnił się
znacznie od pierwszego, gdyż wiedząc, że mam do dyspozycji tylko lato,
nie czekałem, aż coś się wydarzy, lecz przejąłem inicjatywę w swoje ręce.
Było kilka rzeczy, które chciałem zbadać lub zobaczyć. Moja z lekka
agresywna postawa o wiele lepiej zdawała egzamin w stosunkach z Ikami,
a już na pewno ja sam czułem się lepiej. Pomagał mi w tym jeszcze widok
soczystej bujnej zieleni wszędzie tam, gdzie poprzednio była tylko
spieczona ziemia i kamienie. Dojeżdżając do Pirre musieliśmy się
przeprawić przez strumień czystej wody, który wypływał z wodopoju przy
świętym drzewie, a po przyjeździe okazało się, że nawet wioski Ików
wyglądają schludnie. Były to w gruncie rzeczy te same i takie same
wioski, ale pomidory i dynie tak obrodziły, że wyrosły ponad zewnętrzne
ogrodzenia, a nawet wdarły się do zagród. Mój dawny dom zajął Atum,
gdyż odpowiadała mu jego wielkość i solidne obwarowanie, musiał to
jednak zrobić za cenę odcięcia się od wioski. Wprawdzie powiększono
ogrodzenie tak, żeby objęło również dom Atuma, ale miał on tylko jeden
osobny odok i jeden wewnętrzny asak. W ten sposób Lomongin znów
zyskał przewagę. Oddano mi do dyspozycji jeden z domków policyjnych i
Atum zjawił się ofiarowując swoje usługi prawie natychmiast po moim
przyjeździe, zupełnie jakbym w ogóle nie wyjeżdżał albo jakby był
dokładnie poinformowany p moich planach. Od razu się zorientował, że
ikebam jest w bardziej agresywnym nastroju, wobec czego przybrał
niezwykle służalczą postawę i obiecał, że pokaże mi różne rzeczy, które
obawiał się pokazać uprzednio, i że zrobi wszystko, czego tylko od. niego
zażądam.
219
Najpierw poszliśmy obejrzeć wioski. Przy bliższej inspekcji okazało się,
że za wybujałą roślinnością kryje się rozkład. Wioska Giriko, która po
ostatniej przeprowadzce ogromnie się rozrosła, teraz znów z biegiem
czasu coraz bardziej się kurczyła, gdyż jej mieszkańcy, w większości
ludzie starzy, wymierali. Wokół ich nie używanych, walących się chat
nadal mieszkali ci, co jeszcze pozostali przy życiu. Wszystkie inne wioski
wyglądały podobnie, oprócz wioski Lokelei, która była zadbana i
dostatnia. Zauważyłem, że tutaj pomidory i dynie - wspinające się po
zewnętrznym ogrodzeniu - były starannie pielęgnowane i miały o wiele
dorodniejsze owoce niż w innych wioskach, gdzie rosły zupełnie dziko. W
mojej byłej zagrodzie drzewo, które dawało cień, ścięto na opał, a wiszące
przedtem wszędzie gniazdka ptaków-tkaczy znikły, gdyż w chwili, gdy z
jajek miały się wylęgnąć pisklęta, zabierano je i zjadano. Mimo bujnej
roślinności naokoło nadal przeważało wrażenie spustoszenia, gdyż obdarto
z kory jeszcze większą niż poprzednio liczbę drzew i od tła zielonego
poszycia lasu tym wyraźniej odbijały się ich posępne, czarne, martwe
konary.
'"Pola, które - jak sądziłem - powinny być w doskonałym stanie, okazały
się jeszcze bardziej spustoszone, choć zarówno te położone na stromych
zboczach, jak i te leżące niżej wydały bogate plony. Każde pole bez
wyjątku obrodziło nad podziw i doznałem nowego, dziwnego uczucia,
kiedy kołyszące się wokół dorodne zboże zasłoniło mi horyzont,' a
wysoka kukurydza sięgała aż nad głowę Przyczynę tego spustoszenia w
takim rogu obfitości stanowił fakt, że wszystko to marnowało się na
skutek zaniedbania. Ptaki ledwo nas dostrzegały, kiedy przebijaliśmy się
przez splątany gąszcz roślin, które powinny były dostarczyć Ikom
żywności. Wszędzie pełno było larw gąsienic, a niektóre pola objadły
doszczętnie pawiany. Trafiłem na kilka postawionych przed trzema laty
szałasów,' które rozpadły się ze starości, ale nie widziałem, aby
zbudowano choć jeden dla zapewnienia opieki tym rekordowym zbiorom.
Stało jeszcze kilka wieżyczek obserwacyjnych, choć większość też już
runęła, i na jednej z nich dwaj chłopcy rzucali od niechcenia grudkami
ziemi w najbliższe ptaki. Przypomniałem sobie pola, które pokazywał mi
Gabriel. Każde z nich miało na środku solidne schronienie z umocnionym
dachem, na którym można było stać, a oprócz tego gdzieniegdzie
rozstawione były je-
220
szcze inne szałasy i wieże. Gabriel mówił, że trzeba co najmniej dziesięciu
ludzi do pilnowania pola. Tymczasem na całej długości Wąwozu Pirre nie
spotkaliśmy prawie nikogo. (-Naokoło było pełno gnijących dyń i
pomyślałem o tych wszystkich, którzy tak niedawno umarli z głodu.
Ikowie byli równie bezpośredni jak zawsze i oświadczyli, że nie widzą
powodu, aby pilnować pól. Jest teraz tyle żywności, że sami jej nie zjedzą,
dlaczego więc ptaki i pawiany nie miałyby skorzystać? Po prostu szli co
rano i brali z pól całodzienną rację żywności, nie troszcząc się nawet, czy
to, co biorą, jest już dojrzałe. Skoro się jadło korę, ziarna trawy, okrągłe
kamyki i ziemię, to jakie to może mieć "znaczenie, czy kukurydza, proso
lub sorgo są dostatecznie dojrzałe? A jeśli owoc okaże się robaczywy, to
tym lepiej. Ikowie mieli pełne brzuchy - byli więc dobrzy. To był dobry
rok. Di w wiosce Atuma wyglądało tak samo jak zawsze: ludzie siedzieli
albo leżeli nie zajmując się niczym, co chwila badawczo wpatrując się w
horyzont. Od czasu do czasu ktoś odchodził, a reszta odprowadzała go
przenikliwym spojrzeniem. Każdy nadal jadał sam, lecz teraz nie bał się
już siedzących w pobliżu towarzyszy, bo żywności nikomu nie brakowało.
Główny problem polegał na tym, że było jej zbyt dużo, bo choć każdy
mógł się najeść do syta, nikt nie chciał patrzeć, jak inni jedzą to, czego on
już jeść nie może. Ludzie wciąż okradali nawzajem swoje pola, mimo że
nie wiedzieli, co zrobić z własnymi plonami. Nikt nie myślał o tym, żeby
przechować coś do następnego dnia, nie mówiąc już o przyszłorocznych
siewach. Nieliczne spichlerze stały puste! Po ostatniej przeprowadzce nikt
nie budował nowych spichlerzy, a większość Ików nie zadała też sobie
trudu rozebrania i przeniesienia starych.
Na zboczu Meraniang nadal pozostał ślad mojego pierwszego postoju.
Domu już nie było, widocznie go rozebrano, ale stały jeszcze resztki
ogrodzenia, nadjedzone przez ter-mity i bezużyteczne. W pobliżu ktoś
zasadził i troskliwie uprawiał pomidory, jakieś liściaste rośliny i tytoń, a
tam gdzie kiedyś usiłowałem założyć ogródek, rosły niebieskie kwiatki.
Atum powiedział mi, że to dzieło Nangoli, córki Lolima, która
zwariowała. Twierdził, że ona słyszy jakieś głosy, że ma wizje i rozmawia
z abangami. Poza tym zawsze trzyma się z daleka od innych i uprawia
ogródki, które wymagają starań i wysiłku, gdy wszędzie naokoło rośnie
dziko
221
pełno jarzyn i owoców. Lubiłem Nangoli i chętnie bym się z nią zobaczył,
ale dowiedziałem się, że znów przebywa w więzieniu. Rozpętała wielką
bójkę oskarżając kogoś o to, że ukradł jej tytoń, i musiała interweniować
policja. Wszyscy zgodnie zrzucili winę na Nangoli, gdyż to ona zaczęła
kłótnię, a ponieważ nie chciała się bronić, policjanci musieli wysłać ją do
Kaabongu. Chcąc, żeby została tam jak najdłużej, Ikowie oskarżyli ją
dodatkowo o to, że jest czarownicą i rzuca klątwy mające sprowadzić na
nich śmierć. Atum uważał to za świetny dowcip, zwłaszcza biorąc pod
uwagę fakt, że Ikowie w ogóle nie wierzą w takie bzdury. Dostałem
pozwolenie na widzenie się z Nangoli, ale ona oświadczyła^ że nie chce
nikogo widzieć i pragnie zostać tam, gdzie jest. Kiedy po pewnym czasie
wypuszczono ją na wolność, natychmiast zaatakowała pierwszego
napotkanego policjanta, po prostu po to, aby zaraz wsadzono ją z
powrotem i żeby mogła być z dala od tego świata, który stał się, jeśli to
możliwe, jeszcze bardziej odrażający. Sądzę, że Nangoli była w plemieniu
Ików ostatnią ludzką istotą.
Nie wiem, co się stało z drugą Nangoli, wdową po Amuarkuarze. Wraz z
rodziną wywędrowała znów do Sudanu po nieudanej próbie nakłonienia
Ików, żeby się przenieśli bliżej plemienia Napore, z dala od góry
Morungole. Może jeszcze żyła, w przeciwnym wypadku Atum byłby
jedynym starym człowiekiem, który ostał się przy życiu, a przecież nie
miał znów tak wiele lat. W każdym razie, jeśli pamiętał dawne, lepsze
czasy, wolał o tym nie myśleć. Przystosował się jak wszyscy do obecnych
warunków i prowadził grę według zasad, jakie te warunki narzucały.
Zorientowałem się, że pomimo jego niechęci do udzielania mi pomocy,
Atum starał się przez cały czas trzymać jak najbliżej mnie i co
najdziwniejsze, nie chodziło mu chyba tylko o korzyści materialne, a już
na pewno nie kierował się sympatią. Wyraziłem chęć zwiedzenia
spichlerzy ukrytych w górach w pobliżu Nawedo. Słyszałem o nich
podczas poprzedniego pobytu, ale nie mogłem ich zobaczyć, bo nikt nie
chciał mnie tam zaprowadzić. Wówczas nie chciałem być zbyt
natarczywy, ale tym razem oświadczyłem, że pójdę sam, jeżeli nikt inny
nie zechce. Atum natychmiast się ofiarował, że będzie mi towarzyszył.
Najpierw zrobiłem kilka krótkich wycieczek, żeby się przyzwyczaić do
uciążliwych
wspinaczek. Popełniłem jednak błąd nie biorąc ze sobą Gabriela, który nie
222
przyzwyczaił się jeszcze do Ików i nie przepadał za ich towarzystwem.
Wybrałem się raz na taką wycieczkę z Atumem, Lok-bokiem i Lodżierim,
mężem Bili. Jako pierwszy szedł Lo-dżieri, za nim Atum, a Lokbok
zamykał pochód. Po zejściu ze szczytu Meraniang na drugą stronę widać
już było w oddali góry zamieszkane przez Ików i leżącą w nich wioskę
Nawedo. Trawa wyrosła tak wysoka, że często zasłaniała mi widok, a
liczne ślady na ziemi wskazywały na obecność bawołów. Nawet Atum
niósł tym razem dzidę zamiast laski, a i ja na wszelki wypadek dostałem
jedną również. Po chwili nastąpił pierwszy niemiły incydent, jakich
miałem tego dnia jeszcze kilka. Znów poprowadzono mnie wąską półką
skalną biegnącą nad urwistą przepaścią, chociaż- jak się później okazało -
nie było to wcale konieczne, wręcz przeciwnie, nadłożyliśmy w ten
sposób spory kawał drogi. Nie zmartwiło mnie to jednak tak, jak następne
zajście. Szliśmy po dość równym terenie, kiedy nagle Lodżieri dał nura w
wysoką trawę sięgającą mu nad głowę, mówiąc coś o zbliżającym się
bawole. Bawoły to zwierzęta . złośliwe i groźne, nie zwolniłem więc
kroku, kiedy Atum stanął, żeby oddać mocz dając mi jednocześnie znak
głową, abym szedł dalej na dół coraz bardziej stromą ścieżką. Nie
widziałem przed sobą nic oprócz trawy, gdy nagle ścieżka skręciła
raptownie i zaczęła opadać w dół pod tak ostrym kątem, że potknąłem się i
omal nie przewróciłem. Naraz otwarł się przede mną widok bardziej
rozległy,, niż mógłbym sobie życzyć: trawa znikła mi z oczu w chwili,
gdy grunt skończył mi się pod nogami - stałem tuż nad skrajem przepaści,
około pięciuset metrów niżej była Kenia, a ścieżka zamieniła się w
wąziutki nawis skalny, na który zawahałby się wejść nawet Ik.
Kiedy ochłonąłem z przerażenia na myśl, jak niewiele brakowało, abym
stoczył się w przepaść, i postanowiłem wracać, przekonałem się, że
ścieżka jest ledwie widoczna, toteż mogłem z łatwością ją zgubić i wejść
na szlak zwierzyny, który biegł brzegiem urwiska. Nie widziałem nigdzie
ani Lokboka, który - jak sądziłem - powinien iść za mną, ani Atuma.
Chociaż trawa była wysoka i gęsta, na pewno nie mogli mnie zgubić ani
odejść zbyt daleko, ale kiedy zawołałem, nie usłyszałem odpowiedzi.
Usiadłem i czekałem pół godziny, w końcu wolnym krokiem nadszedł
Lok-
223
bok, a za nim Lodżieri, natomiast Atum jakieś sto metrów dalej spokojnie
zbierał jagody.
- Wszedłeś na złą ścieżkę - powiedział Atum. - Mogłeś spaść w
przepaść.
Twarz miał poważną, prawie gniewną i przez chwilę byłem wzruszony
jego troską. Ale zaraz usłyszałem z tyłu przytłumione parsknięcie i
zobaczyłem, że Lodżieri skręca się ze śmiechu, co widząc Atum nie mógł
już się powstrzymać i bijąc się rękami po udach, wpadł w taką wesołość,
aż łzy mu pociekły z oczu.
- Nie lubisz wysokości, prawda? - spytał Atum i nie czekając na
odpowiedź ruszył przed siebie.
Teraz Atum objął prowadzenie i szedł na czele ciągle się śmiejąc. Trudno
powiedzieć, czy śmialiby się bardziej, gdybym spadł w przepaść, czy też
czuliby się przez to pozbawieni możliwości dalszej rozrywki.
Przy innej sposobności tego samego dnia udało im się mnie zgubić
prawie.na dwie godziny, chociaż o ile wiem, nie groziło mi wtedy żadne
niebezpieczeństwo i nie wiadomo, czemu ten kawał miał służyć. Śmiać mi
się chciało, bo zrobiono to w sposób tak oczywisty, czarująco jawnie i
sprytnie. Naraz wszyscy trzej, zupełnie jakby się zmówili (co mogło
rzeczywiście się zdarzyć), powiedzieli jednocześnie: "Kwesidakwac", co
znaczy mniej więcej: "Przepraszam na chwilę", po czym rozeszli się w
różne strony i po chwili zasłoniła ich trawa i wilczomlecz. Zanim się
zdecydowałem, za którym z nich powinienem pójść, już ich nie było.
Wiedziałem, że sam mogę z łatwością zabłądzić w wysokiej trawie, wobec
tego położyłem się w cieniu dużego drzewa akacji i drzemałem, dopóki
nie wrócili nie udzielając żadnych wyjaśnień. Ten jeden dzień wystarczył,
aby się przekonać, że Ikowie za wszelką cenę chcą mnie zniechęcić do
wędrówek, a z drugiej strony wysoka trawa tak bardzo zmieniła okolicę,
że oprócz kilku szlaków oznakowanych lub leżących na otwartej
przestrzeni wyprawa bez przewodnika byłaby niemożliwa. Czułem, że te
posunięcia mają coś wspólnego z moją chęcią obejrzenia ukrytych
spichlerzy.
Dotychczas moja ciekawość w tym względzie była umiarkowana -
ostatecznie cóż mogło być interesującego w pustym spichlerzu, nawet
ukrytym w górach - ale kiedy Gabriel powiedział, iż wie od Dodosów, że
Ikowie chowają
224
różne rzeczy w jaskiniach na zboczach gór, nic nie mogło mnie
powstrzymać od takiej wyprawy. Spichlerze przeniesiono gdzie indziej,
powiedział Atum. Przecież teraz jest mnóstwo żywności, więc po co je
ukrywać?
Doskonale, wobec tego pójdę zobaczyć pełne spichlerze. No cóż, to
również jest niemożliwe, bo Ikowie wszystko zjedli albo rozdali i nie mają
już żadnych spichlerzy. No to pójdę zobaczyć jaskinie. To tylko bajeczka
opowiadana przez Dodosów, tam w ogóle nie ma żadnych jaskiń; poza
tym jeśli są, to wysoko w górach, a przecież ja nie lubię wysokości.
Wróciliśmy do punk-tu wyjścia i zagroziłem ponownie, że pójdę z
policjantami, po czym pokazałem upoważnienie, które dostałem od rządu.
Atum mruknął coś niechętnie, ale w końcu zgodził się pójść ze mną do
Nawedo, gdzie będę mógł zapytać mieszkańców wioski, czy wiedzą coś o
spichlerzach albo jaskiniach. Jeszcze bardziej niechętnie przyjął
wiadomość, że pójdzie tyłka on, ja i Gabriel.
W Nawedo opór był jeszcze silniejszy. Największy sukces, jaki
osiągnąłem w pertraktacjach, polegał na tym, że jeden z mężczyzn
zaproponował, abym kupił jego tajny spichlerz za pięćset szylingów,
licząc na to, że się nie zgodzę.
Zgodziłem się jednak, chociaż nie miałem zamiaru płacić ani nawet się
targować, chciałem tylko zobaczyć, co zrobi. Przeprowadził przy mnie w
języku didinga pospieszną rozmowę z pozostałymi Ikami, po czym
powiedział, że tylko żartował, nie ma żadnego spichlerza, w ogóle nie ma
żadnych spichlerzy ani jaskiń. Gabriel dał mi umówiony znak, że to
nieprawda, a później opowiedział mi ich rozmowę, w której dyskutowali o
moim upoważnieniu od rządu i o tym, że za wszelką cenę trzeba mnie
trzymać z daleka. Kiedy ja w dalszym ciągu dyskutowałem z Ikami,
Gabriel poszedł na zwiady i po półgodzinie wrócił mówiąc po angielsku,
że znalazł ścieżkę wiodącą w dół zbocza.
Ikowie byli równie zdumieni jak ja sam, kiedy poszedłem za Gabrielem na
zbocze i zacząłem mozolnie zsuwać się na dół. Pierwsza grota leżała już
kilkadziesiąt metrów niżej. Było to właściwie tylko niewielkie wgłębienie
pod występem skalnym, ale na ścianach zobaczyłem nie-dawno wykonane
kredą rysunki ludzi i zwierząt. Podczas mojego poprzedniego pobytu
słyszałem opowieści o tym, że niegdyś robiono takie rysunki, ale podobno
nie przetrwały one do dzisiejszych czasów i nikt ich już od dawna nie robi.
225
Oglądałem wtedy uważnie każdy głaz i każdą jaskinię, ale nigdy nie
natknąłem się na żadne ślady podobnej działalności. Studiowałem je teraz
uważnie, kiedy nadszedł przestraszony Atum i dwóch wyraźnie złych
Ików z Nawedo. Uspokoili się trochę, kiedy zobaczyli moje
zainteresowanie rysunkami, i zaczęli nawet udzielać mi pewnych
informacji, nie wiem jednak, czy były one prawdziwe. Twierdzili, że to
dzieci bawią się w ten sposób, czasem także starzy ludzie pokazują im na
rysunkach, jak kiedyś polowali. Dostrzegłem też jakieś linie
przypominające zarys gór, ale powiedziano mi, że to tylko kreski bez
znaczenia.
Po wyjściu na zbocze zobaczyłem, że Atum już wspina się w górę do
wioski, chcąc pociągnąć mnie za sobą, ale Gabriel - który w górach czuł
się prawie tak pewnie jak Ikowie - kiwnął na mnie, żebym poszedł za nim
na dół, bo jakieś trzydzieści metrów niżej widzi otwór innej jaskini. Od
razu podniosły się głośne protesty i usłyszałem słowa oskarżenia
skierowane pod moim adresem, że nie jestem ike-bamem, tylko agentem
rządowym. Atum dodał, że ścieżka skalna jest bardzo niebezpieczna i
mogę spaść, jego ton wyrażał nie tyle ostrzeżenie lub groźbę, ile nadzieję,
że rzeczywiście tak się stanie. Gabriel pomógł mi obejść niebezpieczny
głaz, po czym dotarliśmy do jaskini długiej na jakieś trzy metry i tak
wysokiej, że można w niej było swobodnie stać, a nawet spacerować. Na
razie jednak usiadłem na chwilę, chcąc złapać oddech. Zauważyłem, że
pod tylną ścianą jaskini leżą tykwy i jakieś inne przedmioty, a z miejsca,
gdzie siedziałem, widać było sporą szczelinę w skale niedaleko otworu
wyjściowego, która również wyglądała dość obiecująco. Po chwili jaskinia
zapełniła się ludźmi, którzy na wszczęty alarm zjawili się nie wiadomo
skąd, i ustaliliśmy razem kwestię mojej tożsamości. Wyjaśniłem im, że nie
jestem agentem rządowym, muszę wprawdzie tak jak zeszłym razem
przedłożyć rządowi raport ze swojego pobytu, ale podobnie jak wtedy, tak
i teraz nie napiszę w nim nic, co mogłoby Ikom zaszkodzić, a będę się
raczej starał im pomóc. Atum potwierdził powyższe słowa mówiąc, że
rzeczywiście mój raport nie wyrządził im żadnej krzywdy.
Uspokoiło ich to na tyle, że nie zagradzali mi już drogi, kiedy chciałem
podejść do tylnej ściany i zobaczyć, co tam schowali. W jaskini nie było
żadnego spichlerza ani ziarna, tylko kilka skórzanych worków, pustych i
starannie złożo-
226
nych, trochę skór, naczynie wypełnione naszyjnikami z paciorków i ze
skorupek jaj strusich oraz siatka zrobiona z patyków związanych sznurem,
a w niej sporo tykw różnej wielkości i kształtu, na których wyryto
skomplikowane wzory napuszczone później czarną farbą. Zaciekawiło
mnie to bardziej niż wszystkie spichlerze Karamodży, a Ikowie odczuli
wyraźną ulgę, widząc moje niekłamane zainteresowanie. Powiedzieli, że
na zboczu jest wiele podobnych jaskiń, ale położone są przeważnie
jeszcze kilkadziesiąt metrów niżej. Każda jest poświęcona pamięci jednej
rodziny i w każdej znajdują się takie tykwy należące do abangów, czyli
przodków, a poszczególne rodziny używają własnych, specjalnych
wzorów. Ze względów zasadniczych nie wierzyłem ani jednemu słowu,
ale była to interesująca historia i możliwe, że kryła się w niej jakaś część
prawdy. W normalnych warunkach należałoby to w trakcie pobytu w
terenie sprawdzić, ale warunki nie były normalne i musiałem się
zadowolić każdym okruchem wiadomości. Przypomniałem sobie, jak Bila
ozdabiała kiedyś taką samą tykwę rysunkami i nawet powiedziała mi, co
one oznaczają. Wziąłem ją i pokazałem komuś innemu, kto spojrzawszy
na rysunki powiedział to samo co ona - widocznie Ikowie wciąż uprawiali
tę bogatą w symbole formę sztuki, przypominającą pismo obrazkowe.
Dokonanie tak późno owego ważnego odkrycia napełniło mnie uczuciem
frustracji, zwłaszcza kiedy zdałem sobie sprawę, że aby dokładnie zbadać
i ustalić prawdę, musiałbym zostać tu jeszcze co najmniej dwa lata - no ale
uczucie frustracji było nieodłącznym elementem tutejszego życia.
Przerysowałem, jak mogłem najdokładniej, wzory z tykw, a po wyjściu z
jaskini podszedłem do skalnej szczeliny i wspiąwszy się na palce
zajrzałem do środka. Protesty Ików nie powstrzymały mnie, a tym mniej
Gabriela, który wcisnął się tam górną połową ciała i wyciągnął dwa
miękkie worki pełne tytoniu, mówiąc, że jest ich o wiele więcej.
Tytoń stanowi najcenniejszy dobytek Ików, w normalnych czasach służył
im jako główny artykuł wymienny w handlu z pasterzami, którzy dawali
im w zamian mleko i krew oraz takie zbytkowne przedmioty, jak
naszyjniki z paciorków i kości słoniowej lub mosiężne kółka do warg. 'W
innej pobliskiej jaskini znalazłem to samo: pokryte wzorami tykwy, skóry,
tytoń i metalowy kuferek zamknięty na kłódkę, który - jak mi powiedział
Aperit z Nawedo - za-
227
wierał pieniądze. To oświadczenie było tak śmiałe, że mogło rzeczywiście
odpowiadać prawdzie. W każdym razie zobaczyłem wszystko, co
chciałem, toteż bez żalu udałem się w drogę powrotną i rozpocząłem
wspinaczkę do wioski. Dowiedziałem się, że dawniej w jaskiniach
chowano również ziarno, ale teraz nie jest to konieczne, co - jak sądziłem
- spowodowała obfitość tegorocznych zbiorów. Tutejsi Ikowie, tak jak ich
współplemieńcy z Pirre, również nie widzieli powodu, aby odłożyć trochę
ziarna choćby pod przyszłoroczny zasiew, nie mówiąc już o
zaoszczędzeniu żywności na gorsze miesiące czy na wypadek następnej
klęski głodowej. Wzruszali ramionami i mówili: "Tylko starzy umierają."
Ich zdaniem dzieci nie umierały. Może mieli tu jakieś dodatkowe zapasy
dla dzieci, ale raczej w to wątpiłem. Jedyna ich przewaga nad Ikami z
Pirre polegała na bliskości Turkanów, którzy - jak się zdaje - byli dla Ików
hojniejsi od Dodosów. Jednakże do zrozumienia całej tej sprawy czegoś
mi tu jeszcze brakowało.
Dzięki Gabrielowi dowiedziałem się też o istnieniu zagrody dla bydła na
stromym wschodnim zboczu góry Lotim, między Pirre a Nawedo. Jako
Dodos Gabriel wiedział, że taka zagroda musi gdzieś być; jej lokalizacja
jednak ulegała okresowym zmianom. Ustalił więc, gdzie się obecnie
znajduje, i dał mi znać. Ikowie pomagają pasterzom nie tylko jako
szpiedzy i przewodnicy, powiedział, ale często przechowują również
zwycięzcom skradzione bydło w oddalonych, trudno dostępnych
zagrodach, dopóki zamieszanie nie minie, a policja i poszkodowani nie
zaniechają pościgu. Powiedziałem Atumowi, że wiem, gdzie jest zagroda,
i wybieram się tam, ale przyrzekam nie pisnąć o niej ani słowa, zanim ją
przeniosą w inne miejsce, co miało nastąpić w ciągu niecałego roku. Po
dalszych argumentach natury finansowej Atum zgodził się ułatwić nam
zadanie i zaprowadzić nas na miejsce. Wycieczka okazała się jeszcze
bardziej uciążliwa niż poprzednie, podejście od zachodu trudne i
niebezpieczne, a tędy właśnie, od drugiej strony góry Lotim, musiałaby
nadejść idąca po śladach bydła policja. Podejście od wschodu było
łatwiejsze, ale też bynajmniej nie łatwe, a za to o wiele-dłuższe, co w razie
odnalezienia ukrytej zagrody dawało Ikom pilnującym bydła dość czasu
na ucieczkę. W żaden sposób nie można było podejść ich tu z ukrycia.
Szliśmy od,. zachodu i w końcu dotarliśmy do kanionu głębokości prze-
228
szło dwustu metrów, a szerokości zaledwie stu. Może zresztą był szerszy,
niemniej droga zarówno w dół, jak i w górę biegła stromym i zdradliwym
zboczem. Po drugiej stronie kanionu leżał cel naszej wędrówki. Nie było
tu obecnie bydła, ale znajdowała się sporych rozmiarów wioska Ików, a
poza jej ogrodzeniem chaty gościnne, w których zatrzymywali się
zwycięscy, pasterze. Wódz wioski wytłumaczył mi, że z jakiegoś powodu
pasterze nie ufają Ikom i zawsze nalegają, aby świeżo skradzionego bydła
pilnowało z nimi również kilku moranów. Powiedział, że nie wie
dokładnie, kiedy odbędzie się następny napad, ale na pewno wkrótce. Jak
się okazało, dostawał spore wynagrodzenie, uzależnione od sztuk bydła,
które zdobędą nowi właściciele. Było ono płatne w mleku i krwi, pasterze
wiedzieli, że jeśli ofiarują bydło, pójdzie ono na rzeź, toteż dawali je tylko
w wyjątkowych wypadkach. Czasem jednak przyprowadzali kozy, które
trzymano w małej zagrodzie po drugiej stronie wioski.
Obozowisko miało bardzo dobrą pozycję strategiczną i zdałem sobie
sprawę z tego, że Ikowie jako pośrednicy między pasterzami nie są
bynajmniej amatorami i mogą stanowić dla tutejszej administracji większy
problem, niż się sądzi. Obóz został tak ulokowany, że można było
przyjmować i odsyłać bydło od strony wschodniej, południowej i
północnej, a jedyna droga, którą mogła nadejść policja czy wojsko,
prowadziła od zachodu. Punkty obserwacyjne strzegły wszystkich dojść, a
w każdym punkcie był róg, aby natychmiast wszcząć alarm. Wódz
powiedział, że przyjmują bydło od wszystkich klientów, bez żadnych
przesądów plemiennych, mając na celu pożytek, jaki płynie stąd dla całej
wioski. Ponieważ zachodzi konieczność utrzymywania stałej łączności z
sąsiadami, są tu zawsze ludzie ze wszystkich prawie wiosek Ików.
Rzeczywiście tak było - każdy klan i prawie każda wioska miały tu
swojego przedstawiciela. Spotkałem trzy rodziny z Pirre, a potem jeszcze
dwie i podobną liczbę mieszkańców tutejszych gór. Nie pojawił się tylko
nikt z Naputiro, które leżało dość blisko i służyło za "parawan"; w razie
gdyby policja usłyszała coś o "wiosce ukrytej w górach", zawsze można
było powiedzieć, że to Naputiro. Sądzę, że policjanci nie dawali się tak
łatwo oszukać, ale Naputiro z pewnością służyło jako punkt łączności
między dwoma głównymi odłamami Ików, a jego położenie
229
w pobliżu obozu musiało być bardzo dogodne. W ten sposób korzystały z
niego pośrednio wszystkie wioski. Dowiedziałem się więc kilku nowych
rzeczy, główny cel ponownego przyjazdu osiągnąłem bez trudu, gdyż od
pierwszej chwili widać było, że niespodziewana obfitość pożywienia nic
nie zmieniła. Stosunki międzyludzkie, jeśli to możliwe, zepsuły się jeszcze
bardziej, a wyobcowanie jednostki osiągnęło stopień, o jaki nie
podejrzewałem nawet Ików. Jeśli przedtem nie mając nic byli skąpi,
chciwi i samolubni, to teraz, gdy ich stan posiadania się zwiększył,
prześcignęli samych siebie w tym, czego nie można nawet określić
mianem zezwierzęcenia, gdyż stanowiłoby to obrazę dla zwierząt.
Ikowie mieli sposobność świadomie dokonać wyboru między normalnym
a pasożytniczym trybem życia, no i oczywiście wybrali to drugie. Kiedy
się przekonali, że mają plony ze wszystkich pól, nawet z tych nie
uprawianych, w których jednak głęboko pod ziemią leżały ziarna, stanęli
wobec problemu. Gdyby zebrali plony, mogłaby ich spotkać klęska w
następnym roku, który znów może być rokiem głodu. Musieliby też zrobić
zapasy ziarna do jedzenia i na siew, a każdy Ik wie, że próby robienia
zapasów to tylko strata czasu. Co więcej, jeśli pola dzięki prawidłowej
uprawie i zwalczaniu szkodników zaczną wyglądać zbyt obiecująco, rząd
wstrzyma Ikom pomoc dla głodujących, która - jak to już stwierdzono -
jest znacznie łatwiejszym sposobem zdobywania żywności niż rolnictwo."
Wobec tego Ikowie pozwalali zbiorom gnić na polach, jedli, co chcieli i
kiedy chcieli, byle to coś było jeszcze pod ręką, i nadal korzystali z racji
żywnościowych, które tylko skłaniały ich do pasożytniczego życia.
Racje te zostały pomyślane przez rząd jako pomoc w chwilach koniecznej
potrzeby, ale lokalne władze rozdzielały je z całym ślepym paternalizmem
kolonialnego rządu brytyjskiego - ślepym aż do granic beztroski. Gdyby
rozdziałem żywności zajmowali się sami Afrykanie, sprawa może
wyglądałaby inaczej, ale dawne paternalistyczne wpływy były wciąż żywe
i dominowała chęć robienia tego, co właściwe, chęć czynienia dobrze bez
zastanowienia się, co w danym wypadku znaczy dobro. Jak na ironię
urzędnik, Anglik odpowiedzialny za wydawanie racji, miał tę samą
230
koncepcję dobra co Ikowie i uważał, że jego obowiązkiem jest po prostu
napełniać żołądki bez względu na to, czy to konieczne i czy naprawdę
niesie ludziom pomoc, w dodatku zaś nie kontrolował należycie rozdziału
żywności. Może do pełnienia odpowiedzialnego nadzoru brakowało
personelu, ale tak czy owak, idea pomocy głodującym stanowi doskonały
przykład, jak najlepsze intencje mogą przynieść najgorsze rezultaty.
Iowie już nie głodowali, ludzie starzy i słabi wymarli w ubiegłym roku, a
młodzi pozostali przy życiu doskonale sobie radzili, czerpiąc środki
utrzymania z niszczejących pól i różnorakich ubocznych i niezbyt
legalnych dochodów. Ale w tym roku, tak jak i w zeszłym, pomocy
głodującym udzielano w sposób niemal zbrodniczy .N; Pociągało to za
sobą nie tylko marnotrawstwo rządowych pieniędzy, ale oznaczało też
zagładę plemienia Ików. Żywność dostarczano do Kasile, gdzie jakite i
mkungu mieli rozdzielać ją według posiadanych przez siebie danych, tyle
a tyle na każdego mężczyznę, kobietę i dziecko. Oprócz zwykłych w
takich wypadkach nadużyć fałszowano również dane w spisach ludności,
które - jak obliczyłem - były wyższe o jakieś dwadzieścia procent od stanu
faktycznego. Przy najbardziej nawet pobieżnej kontroli wychodziło na
jaw, że figurują tam imiona osób, które - jak żona Atuma - nie żyły już od
dwóch lat. Nie trzeba też było przeprowadzać szczegółowych badań, aby
stwierdzić, że najprawdopodobniej krewni pozwalali im umrzeć właśnie w
celu podwojenia własnej racji. Co więcej, -jak już wspomniałem, tylko
młodzi i zdrowi mieli dość sił, żeby przyjść po żywność z Pirre, i odbierali
ją wówczas także i dla tych, którzy nie mogli przyjść i którym kazano ją
zanieść. Naturalnie nic nigdy nikomu nie zanosili. W ten sposób całą
żywność dostawali ci, którym najmniej było jej potrzeba, a nie ci, którym
pomoc rzeczywiście stała się niezbędna. Pierwsi tuczyli się na ludzkiej
głupocie, gdy tym-f czasem drudzy umierali z głodu.
W bezpiecznej odległości zaledwie paru kilometrów od? Kasile było
miejsce, w którym Ikowie wracając z wyprawy, po zasiłki dla głodujących
robili zwykle postój. Można by pochopnie sądzić, że chcą usiąść i
odpocząć, zmęczeni dźwiganiem poszo dla umierających i umarłych. Nie
zatrzymywali się tu jednak dla odpoczynku, tylko rzucali się chciwie-na
żywność i pożerali wszystko na miejscu, wymiotując przy
231
tym z przesytu, zanim udało im się uporać z hojnymi darami
dobroczyńców. Widziałem to ubiegłego roku, gdy towarzyszył mi Kauar.
Niósł on do domu swoją porcję żywności, jak również porcje dla chorej w
tym czasie żony i dziecka. Po dojściu na miejsce postoju zatrzymaliśmy
się razem ze wszystkimi, wtedy zaczęła się orgia obżarstwa, ale Kauar
odwrócił się i patrzył w inną stronę. Inni śmiali się z jego słabości i radzili,
żeby zamiast na głowie niósł żywność w żołądku. Żartowali przy tym, że
postępując w ten sposób na pewno wkrótce umrze. Tylko kilka osób
zachowało żywność na dalszą drogę, żeby zjeść ją później, w
spokojniejszej chwili.
Kiedy mnie spytano, gdzie moim zdaniem należałoby Ików przesiedlić,
mogłem udzielić jednej tylko rady, choć dobrze wiedziałem, że będzie ona
dla rządu nie do przyjęcia, nawet gdyby uwierzono w powagę
odmalowanej przeze mnie sytuacji. Ale niełatwo sprawować władzę na tak
ogromnym obszarze jak Karamodża - przez cały czas mojego pobytu w
Pirre zarządca zjawił się tu tylko raz, i to też zaledwie na parę godzin".
Jednakże mógł zostać parę dni, tygodni czy miesięcy i nadal nie wierzyć,
że społeczność Ików osiągnęła rzeczywiście dno degeneracji. Już na
pierwszy rzut oka sytuacja nie wyglądała najlepiej, widać było głód i
rozmaite oszustwa, a intrygi polityczne Ików wszyscy dobrze znali, ale ,
należało żyć z nimi dzień po dniu, patrzeć, jak oddają kał pod progiem
sąsiada, jak wydzierają sobie nawzajem żyw- ! ność z ust, jak wymiotują,
żeby móc zjeść to, co mieli zanieść konającym z głodu krewnym -
należało widzieć to i wszystko, żeby zrozumieć, co się stało z Ikami.
Moja propozycja była prosta. Zdawałem sobie sprawę z konieczności
zastosowania przymusu przy ich przesiedlaniu, bo z własnej woli nigdzie
się nie przeniosą. Należało zrobić obławę przypominającą akcję
wojskową. Teren, chociaż trudny, nie był zbyt rozległy, przy dobrze
zorganizowanej akcji można by ich okrążyć i schwytać większość
mieszkańców, zanimby zdążyli uciec. Później trzeba by przewieźć ' ich do
innej części Ugandy, położonej tak daleko od północnej Karamodży, żeby
nie mogli tu wrócić, co na pewno by usiłowali zrobić, gdyby tylko było to
możliwe. Miejscem przesiedlenia powinny być góry nadające się
zwłaszcza do uprawy roli. Wszystkie te postulaty były możliwe do
przyjęcia oprócz użycia siły, gdyż takie posunięcie zaszkodziłoby
232
rządowi, jako że prasa światowa z pewnością fałszywie by je naświetliła.
Ale mój ostatni warunek musiał spotkać się z odmową. Omawiając użycie
siły powiedziałem, że mężczyźni, kobiety i dzieci należy otoczyć
znienacka i rozproszyć po całym górzystym terenie kraju w małych,
liczących nie więcej niż dziesięć osób grupach. Wiek, płeć i
pokrewieństwo nie mają w tym wypadku znaczenia. Takie przypadkowe
dobranie ludzi nie pogwałci więzi rodzinnych, przeciwnie, może okazać
się zbawienne, gdyż zakończy proces rozpadu społeczeństwa, które i tak
trzyma się razem tylko dzięki wspólnemu miejscu zamieszkania, a
jednocześnie zmusi Ików do integracji z miejscową ludnością. Gdyby
zostawić Ików w większych grupach, mogą bez trudu się połączyć i razem
roztaczać zły czar wszędzie, gdziekolwiek pójdą, utrwalając swoją metodę
utrzymywania się przy życiu i zarażając nią innych. Natomiast rozproszeni
w małych grupkach będą zmuszeni do znalezienia własnego sposobu
życia, odpowiadającego ich indywidualnemu usposobieniu, i wkrótce
przestaną się posługiwać swoim językiem, a wraz z nim stracą ostatnią
więź ze światem, który przestał istnieć. Nie widziałem innego
rozwiązania. Przeniesieni w rejony, które zamieszkiwaliby wspólnie z
plemionami pokrewnymi sobie, jak plemiona Napore i Niangea, Ikowie
mogliby w każdej chwili wrócić do własnego stylu życia i mechanizmu, który skonstruowali, żeby móc przetrwać. Nie zrobili tego
najprawdopodobniej szybko wpędziliby swoich sąsiadów w podobne
tarapaty. Ikowie jako społeczność byli nie do uratowania, rodzina nie
przedstawiała dla nich żadnych emocjonalnych ani ekonomicznych
wartości, alienacja jednostki osiągnęła punkt krańcowy - może należało
więc pogodzić się z faktami i postarać się wprowadzić te jednostki na
nowo w świat, gdzie ludzie są sobie nawzajem potrzebni i żywią dla siebie
ciepłe uczucia, tak jak i wszystkie inne zwierzęta?
Powiedziano mi bez ogródek, że mój raport jest chyba przesadnie
pesymistyczny i z pewnością wyolbrzymia sytuację: Afrykanie są przecież
znani z przywiązania do rodziny i nawet w najcięższych warunkach... i tak
dalej, i tak dalej. Powiedziano mi także równie otwarcie, że nawet gdyby
sytuacja była rzeczywiście taka, jak ją odmalowałem, jest rzeczą mało
prawdopodobną, aby rząd przedsięwziął tak drastyczne środki. O ile mi
wiadomo, usiłowano przenieść Ików do plemienia Napore - Ikowie
pozwolili się prze-
233
siedlić po czym najzwyczajniej w świecie zrobili w tył zwrot i wrócili do
dawnych miejsc.
Na szczęście plemię Ików jest niewielkie, liczy około dwóch tysięcy osób,
a owe dwa lata jeszcze zmniejszyły tę liczbę. Mam więc nadzieję, że
Ikowie pozostaną nadal odizolowani, dopóki wszyscy nie powymierają.
Żal mi tylko, że tyle osób musi umrzeć powolną i ciężką śmiercią, zanim
nastanie ich kres. Jeśli chodzi o poszczególnych ludzi, można im jedynie
współczuć z powodu wszystkiego, co utracili. Nienawiść trzeba zachować
dla tak zwanego "społeczeństwa", w którym wypadło im żyć, dla
świadomie ani z własnej woli, mechanizm wytworzył się sam na skutek
biologicznej potrzeby przetrwania, z jedynego dostępnego tworzywa,
przybrał też jedyną możliwą postać. To właśnie temu mechanizmowi
mającemu zapewnić przeżycie należy się miano potwora, nie Atumom,
Lodżierim i Lok-bokom, ani nawet Lomonginom i Loiamukatom. Musieli
oni po prostu wybierać między życiem a śmiercią. Stracili już wszystko
inne: rodzinę, przyjaźń, nadzieję, miłość, toteż dokonali takiego samego
wyboru, jakiego - jestem pewien - dokonałaby większość z nas. Jedyną
nadzieję rokują teraz nie narodzone dzieci i niemowlęta przy piersi. Gdyby
wziąć je siłą i wywieźć jak stado bydła, mogłyby jeszcze wyrosnąć na
normalnych ludzi. A nawet można stwierdzić to z całą pewnością, gdyż
byłyby kochane przez przybranych rodziców całą intensywną miłością,
jaka rzeczywiście dominuje w życiu codziennym Afryki, i same
kochałyby ich nawzajem. Ale z powodu obawy przed opinią publiczną, z
innych względów politycznych i Bóg wie czego jeszcze, co wpływa na
decyzje rządowe, dzieci te zostały skazane na taki sam byt jak ich rodzice,
a jeżeli ostaną się przy życiu, będą podobnie traktować swoje dzieci. Ktoś
podjął gdzieś ostateczną decyzję co do losu Ików, w przekonaniu, że robi
to "dla ich własnego dobra".
Dla Ików nie istnieje dobro, tylko pełny żołądek - a i to jedynie dla tych,
których żołądki są już pełne. Ale zastanówmy się: jeżeli nie istnieje dobro,
nie istnieje też i zło, jeżeli nie ma miłości, nie ma też nienawiści. Może to
w końcu jest postęp, lecz niesie on ze sobą pustkę.
Rozdział dwunasty
ŚWIAT, KTÓRY ISTNIEJE
Można się oczywiście tylko domyślać, jacy byli Ikowie, zanim rozegrały
się opisane zdarzenia, gdyż nie ma na to żadnych dowodów. Jednakże
domysły nie będą całkowicie pozbawione podstaw- dla porównania
możemy się przecież posłużyć wiedzą o innych plemionach myśliwskich,
a poza tym przetrwały pozostałości dawnych zwyczajów, tradycji i
wierzeń Ików oraz trochę ich własnych ustnych przekazów, a wszystko
razem wskazuje na to, że Ikowie, podobnie jak inni myśliwi i zbieracze,
mieli luźno zorganizowaną społeczność, która mogła "dzięki temu
dostosowywać się do ciągłych zmian zachodzących w otoczeniu. Ich język
dostarcza nam aż nadto dowodów na to, że kiedyś uznawali wartości,
których dziś już nie uznają, że przez "dobro" i "szczęście" rozumieli coś
całkiem innego, niż obecnie.,Ma-my wszelkie dane po temu, aby sądzić,
że Ikowie nie różnili się od innych społeczeństw, jeśli chodzi o
przestrzeganie systemu wartości i odprawianie obrzędów religijnych, a
nawet - porównując ich z innymi plemionami myśliwskimi - możemy
uznać za całkiem prawdopodobne, że do ustalonych reguł stosowali się
pilniej niż my w dzisiejszych czasach. Wierność, która była wśród nich
możliwa, dla nas powoli staje się rzeczą niemożliwą. I nagle wystarczyło
jedno tragiczne pokolenie, aby Ikowie zrobili ogromny skok naprzód i dali
nam przedsmak tego, co nas czeka w przyszłości. Dowodem na to, jak
niedawno jeszcze Ikowie znali po-* jecie dobra i jak szybko można o nim
zapomnieć, są nie tylko opowieści starych ludzi, ale i samo ich życie. Była
prze-i "cięż Nangoli i jej rodzina, która wciąż chciała zostać rodziną,
a jednocześnie chciała należeć także do większej rodzi-
235
ny ludzi gór, kwarikik. I Lolim, co pragnął umrzeć, jak przystało na ojca,
w asaku, z którego powinien był korzystać na równi z synem, a z którego
został wyrzucony. Lo-meraniang, Amuarkuar, Loiangorok - wszyscy oni
umarli przedwcześnie bez słowa skargi, umarli dlatego, że nie istniało już
dobro, a ostatnie jego ślady odeszły bezpowrotnie wraz z nimi. Umarli bez
słowa skargi, gdyż dosięgła ich już łpdowata obojętność, "która stała się
bronią Ików w walce z otaczającym światem. Tylko biednej Loono
przypomnieliśmy wszystko, doprowadzając ją do łez i przyczyniając się
do tego, że umarła pełna żalu. Pamiętajmy też o Edapie, która umarła, bo
była szalona, to znaczy dobra, i chciała, żeby jej rodzice byli dobrzy, co u
Ików znamionuje niezawodne szaleństwo.
Takie są fakty, choć stanowią one jedynie nikły ułamek tego, co jeden
człowiek mógł zaobserwować w ciągu dwóch lat. Jeżeli ktoś potrafi
wysnuć z tych faktów inne wnioski - powiedzmy, bardziej dla Ików
litościwe - to znaczy, że jest człowiekiem szczęśliwym, bo nie żył wśród
nich dzień po dniu i godzina po godzinie, a w dodatku czytając z pełnym
żołądkiem czyściutkie, schludne karty tej książki, nie zrozumiał nic z tego,
co chciałem w niej przekazać. A tym, którzy wciąż myślą, że moja
interpretacja faktów jest zbyt pesymistyczna, wnioski zaś zbyt daleko
idące, odpowiem, że nie może być wątpliwości co do kierunku rozwoju
wypadków, a to jest rzecz najważniejsza, gdyż dotyczy nas wszystkich w
takim samym stopniu jak Ików. Można powiedzieć, że dzisiejsi Ikowie są
produktem postępu; zmiana, jaka w nich zaszła, była wynikiem
wkroczenia cywilizacji do Afryki i dlatego stanowi część tego zjawiska,
które tak gładko i bezmyślnie nazywamy postępem. Ikowie ze świata
żywego zrobili świat martwy - zimny, beznamiętny świat, w którym nie
ma brzydoty, bo nie ma piękna, nie ma nienawiści, bo nie ma miłości, nie
ma nawet żadnej świadomości istnienia, jest tylko samo istnienie. A różne
oznaki zmian w naszym społeczeństwie wskazują na to, że wszyscy
zmierzamy w tym samym kierunku.
Jeżeli założymy - a sądząc z posiadanych dowodów powinniśmy to
założyć - że Ikowie nie zawsze byli tacy jak dziś i że mieli niegdyś
wszystkie te przymioty, które uważamy za najistotniejsze dla całej
ludzkości oraz niezbędne do życia i zdrowia, 'to przykład plemienia Ików
mówi nam,
236
że te cechy bynajmniej nie są człowiekowi wrodzone ani nie są
niezmienną częścią składową natury ludzkiej. Wartości, które tak wysoko
cenimy i które mają świadczyć o naszej nieskończonej wyższości nad
zwierzętami, mogą rzeczywiście być istotne dla społeczeństwa ludzkiego,
ale nie dla samej ludzkości. Ikowie bowiem dowiedli, że społeczeństwo
jako takie nie jest ludziom niezbędne do przetrwania, a człowiek wcale
niekoniecznie jest zwierzęciem towarzyskim, jak zawsze sądzono, i może
nawiązywać stosunki z innymi ludźmi nie z wewnętrznej potrzeby, lecz
jedynie w celu utrzymania się przy życiu. Ikowie wyzbyli się wszelkich
zbędnych obciążeń - mam tu na myśli właśnie te "istotne" wartości, jak
rodzina, współpraca, wiara, miłość, nadzieja i tak dalej - z tego prostego
powodu, że w ich sytuacji wartości te utrudniały przetrwanie. Dowodząc,
że człowiek może się obyć bez tych obciążeń, Ikowie dowodzą również,
że człowiek może się obyć bez społeczeństwa w zwykłym sensie tego
słowa, gdyż da się je zastąpić systemem gwarantującym przeżycie, w
którym nie ma miejsca na żadne uczucia. Na razie system jest
niedoskonały, bo choć zapewnia utrzymanie się przy życiu, jest to życie
na najniższym poziomie, a między poszczególnymi jednostkami trwa
rywalizacja. Ale nasz wysoki poziom intelektualny i zaawansowana
technika pozwolą nam z pewnością ten system udoskonalić i
wyeliminować rywalizację poprzez zagwarantowanie wszystkim
osiągnięcia określonego wieku, ograniczenie wymagań, jakie stawia nam
każdy system społeczny ze swoimi nieuchronnymi sprzecznościami i
konfliktami, i likwidację wszelkich pragnień, a wraz z nimi i tej wiecznie
żywej przepaści, jaka dzieli pragnienia od osiągnięć. Słowem, staniemy
się zbiorem poszczególnych jednostek mających jedno podstawowe
prawo: prawo do przetrwania, a człowiek zamieni się w doskonałą roślinę
i przestanie należeć do świata zwierzęcego lub ludzkiego. Jedyne
wzajemne oddziaływanie wewnątrz systemu polega na powszechnym i
wzajemnym wyzysku. To jest podstawa wszelkich stosunków: między
starymi a młodymi, rodzicami a dziećmi, rodzeństwem, małżeństwem,
przyjaciółmi. Takie stosunki panują już wśród Ików. Stykają się ze sobą
tylko w celu załatwienia własnego interesu, a system dba o to, żeby każdy
związek był chwilowy i nie mógł się przerodzić w coś tak destrukcyjnego
jak sympatia bądź za-
237
stanie. Czy nasze społeczeństwo tak bardzo się różni od tego obrazu? W
naszym świecie filary społeczeństwa, oparte na prawdziwie społecznym
uczuciu wspólnoty, wyraźnie się chwieją, wskazując na to, że
społeczeństwo, jakie znamy, jest przeżytkiem i że trzymając się z uporem
przestarzałego systemu, odpowiedniego raczej dla epoki kamiennej, sami
sprowadzamy na siebie zagładę. Przez dwa tysiąclecia usiłowaliśmy łatać
jakoś dziury i dopasowywać społeczeństwo do zaszłych w tym czasie
zmian, ale oznaki jego załamania są wszędzie widoczne i lym
drastyczniejsze, im bardziej "zaawansowane" jest społeczeństwo. Tylko w
społeczeństwach zacofanych nie spotykany jeszcze nowej formy gwałtu i
przemocy. Rodzina, gospodarka, rząd i religia, podstawowe kategorie
postępowania i działalności społecznej, mimo naszych wysiłków nie
dadzą się już pogodzić ani ze sobą nawzajem, ani z naszymi potrzebani,
gdyż brak w nich poczucia jedności, które zakłada wzajemną
odpowiedzialność wszystkich członków społeczeństwa W najlepszym
wypadku pozwalają one utrzymać się przy życiu jednostkom jako
jednostkom, stawiając im minimum wymagań, jeśli chodzi o elementarne
poczucie wzajemnej odpowiedzialności i wynikającą stąd wspólnotę
działania. Jest to świat złożony z jednostek, tak jak świat Ików.
Co się w naszym świecie zachodnim stało z instytucją rodziny? Ludzie
bardzo starzy i bardzo młodzi żyją osobno, tyle że pozbywamy się ich
oddając do domu starców albo wysyłając do szkół i na obozy letnie, nie
zaś na zbocza góry Meraniang. Związek małżeński dostarcza jedynie żeru
komediopisarzom, a odpowiedzialność za zdrowie, wykształcenie i
dobrobyt przerzuciliśmy z radością na państwo. Właśnie w tym punkcie
dzięki naszej technice mamy przewagę nad Ikami, gdyż oni musieli
przerzucić odpowiedzialność na trzylatków: trudno powiedzieć, kto z nas
osiągnął tu większy postęp. Indywidualizm - zachwalany z przedziwnym
fanatyzmem i podsycany wciąż rosnącym znaczeniem, jakie nadajemy
współzawodnictwu sportowemu, im brutalniejszemu, tym lepiej, oraz znieczulającego dla tych, którzy nie mogą uporać się z problemami
samobójczym rekreacjom, jak alpinizm lub wyścigi samochodowe - współczesnego świata. Inną, jeszcze mniej chwalebną (według jej
pozostaje w bezpośredniej sprzeczności z głoszonymi zasadami własnych przykazań) rolą oficjalnej religii jest udzielanie poparcia
współżycia społecznego, ale wolimy ten fakt ignorować, ponieważ w głębi władzom państwowym nawet wówczas, gdy działalność ich pozostaje w
duszy jesteśmy już indywidualistami i społeczeństwo stało się dla nas grą, jawnym konflikcie z głoszonymi przez tę religię zasadami. Samo państwo,
w którą bawimy się na starość, żeby przypomnieć sobie opierając się coraz bardziej na przemocy intelektualnej i fizycznej,
238 stanowi chyba zalążek nowego systemu, a krzykliwe i antyintelektualne
dzieciństwo. Znajduje to odbicie w naszym bezlitosnym systemie ględzenie mężów stanu i ich popleczników stanowi najlepszy dowód, że
ekonomicznym, w którym prawie każdy rodzaj wyzysku i poniżania kroczymy już tą samą drogą co Ikowie w świat, gdzie nie tylko nie wolno
innych, doprowadzenie do nędzy i ruiny usprawiedliwia się rzekomym kochać, wierzyć i mieć nadziei, ale nie wolno nawet myśleć. Za jedyne
.rozwojem gospodarczym, w konsekwencji zaś wszystkie bogactwa tego zadanie rządu uważa się coraz wyraźniej rządzenie, czyli
świata wędrują do kieszeni kilku wybrańców losu. Rozkład moralny do- podporządkowywanie się samoistnie powstającemu systemowi i
sięgnął już każdego z nas, któż bowiem zechciałby oddać nie tylko to, na zmuszanie do tego samego innych. A jednak słowo "demokracja" wciąż
co go z łatwością stać, ale rozdać cały swój dobytek własnej rodzinie, nie usypia czujność bezmyślnych obywateli o pełnych żołądkach i daje im
mówiąc już o pomocy ludziom biednym i będącym w potrzebie? No bo poczucie bezpieczeństwa, choć dobry rząd traktuje jak zakały
jeśli chcemy, czemu tego nie robimy? Każdy z nas daje tyle, ile dyktuje społeczeństwa i skazuje na zagładę tych, co nie chcą się podporządkować,
mu sumienie, a ta suma jest niezłym sprawdzianem dzisiejszego ale mają własne przekonania i od-
uspołecznienia, podobnie jak suma, którą ktoś bierze, jest sprawdzianem 239
jego indywidualizmu. wagę, żeby je wyrazić. Warto też zauważyć, że na wysokich stanowiskach
Wielkie religie, które narodziły się jakby specjalnie po to, żeby jednoczyć rządowych nie widać jakoś ludzi wielkiego umysłu, a jedynie jednostki o
rosnące i coraz bardziej różnorodne społeczeństwa powstałe wraz z pewnych określonych zdolnościach, nawet nie społecznych, lecz ściśle
rozwojem rolnictwa, znalazły się teraz na skraju przepaści. Wprawdzie politycznych. Godny ubolewania stan społeczeństwa w dzisiejszym
nadal jednoczą duże zespoły ludzkie, ale z coraz mniejszym skutkiem, cywilizowanym świecie, pozostający w tak silnym kontraście z ciągle
natomiast coraz bardziej rozdzierają je od wewnątrz schizmy. Nie ma to żywym społeczeństwem ludów "prymitywnych", jest w dużej mierze
nic wspólnego z ich wpływem na jednostkę, choć może w pewnym sensie spowodowany faktem, że zmiany socjalne nie szły w parze z rozwojem
jednak ma, gdyż obecnie religia coraz częściej działa na zasadzie środka technicznym, który następował nieprawdopodobnie szybko, a którego
tempo w dodatku wciąż rosło. Dawną formę społeczeństwa zostawiliśmy
daleko za sobą, zmierzając w nieznanym kierunku ku przyszłości, która -
jak wskazują na to wszelkie znaki - będzie się różnić od tego, czego
Ikowie już zakosztowali, 'o wina bezmyślnej, szaleńczej, nonsensownej
pogoni za nowinkami technicznymi, którą nazywamy postępem, mimo że
wynikają z niej rozliczne złowrogie klęski, łącznie z przeludnieniem i
zanieczyszczeniem środowiska. Już każda z tych dwu rzeczy wystarczy,
żeby spowodować zagładę ludzkości w bardzo krótkim czasie, nawet bez
pomocy innych dobrodziejstw techniki, jak na przykład broń nuklearna.
Ale odkąd wyżej stawiamy indywidualizm od więzi społecznych,
mówimy sobie, że zagłada nie nastąpi za naszego życia, co wskazuje na
równie silne uczucia rodzinne jak te, które cechują Ików, i na równie nikłe
poczucie odpowiedzialności społecznej.
Zakładając nawet, że uda nam się uniknąć wszechświatowej katastrofy
nuklearnej i powszechnego głodu, którego należy się spodziewać w
połowie przyszłego stulecia, o ile liczba ludności będzie nadal wzrastać i
nie zwalczy się zanieczyszczenia, to czyż cena nie będzie taka, jaką
zapłacili Ikowie? Nimi również kierowała wola życia silniejsza od
przeciwności na pozór nie do pokonania i zwyciężyli, ale kosztem
swojego człowieczeństwa. My zaczynamy już płacić tę samą cenę, ale
różnica między nimi a nami polega na tym, że nie tylko mamy nadal
możność wyboru (chociaż może nam zabraknąć woli lub odwagi, żeby go
dokonać), ale mamy też możliwości intelektualne i techniczne, aby
uniknąć końca, jaki spotkał Ików. Wiele osób powie, że jest za późno,
przez co rozumieją, że jest za późno, aby zmiana miała im przynieść jakieś
korzyści. Każda tak radykalna zmiana, jaka by w tym wypadku była
konieczna, daje niewielkie
240
prawdopodobieństwo korzyści materialnych dla obecnego pokolenia,
chociaż dla tych, którzy wierzą w przyszłość i których ona obchodzi,
zmiana ta będzie dostateczną nagrodą, gdyż tylko wówczas przyszłość w
ogóle nadejdzie. Naturalnie, dotyczy to głównie ludzi młodych, których
przyszłość wybiega poza życie pokolenia będącego obecnie przy władzy, i
prawdopodobnie w ich rękach spoczywają losy ludzkości i społeczeństwa.
Ale choćby teraz nie wiedzieć jak głośno i odważnie domagali się zmian,
trudno przewidzieć, co będzie za kilka lat, kiedy oni też zaczną myśleć o
starości i jej zabezpieczeniu. Trudno też przewidzieć, jak długo jeszcze
będziemy mieć możność wyboru, zanim nasz los zostanie
przypieczętowany.
Ikowie uczą nas, że cechy ludzkie, którymi tak się szczycimy, nie są wcale
cechami wrodzonymi, lecz wyrabiają się tylko wraz ze specjalnym
systemem przetrwania zwanym społeczeństwem, i że wszystkie one,
razem ze społeczeństwem, są zbytkiem, bez którego można się obyć.
Cechy te nie stają się przez to ani trochę mniej piękne i pożądane, a
człowiek szlachetny zdoła je z pewnością zachować aż do najgorszego
nieraz końca i będzie wolał poświęcić życie niż człowieczeństwo. Ale tu
również w grę wchodzi wybór, Ikowie zaś uczą nas, że człowiek może
stracić chęć do dokonywania wyboru. To jest punkt, w którym kończy się
prawda, dobroć i piękno, kończy się walka o wartości żywotne dla
jednostki, a zarazem stanowiące o sile i znaczeniu społeczeństwa. Ikowie
wyrzekli się wszelkiego zbytku w imię indywidualnego przetrwania^ w
rezultacie powstało plemię bez życia, bez namiętności i bez
człowieczeństwa. My natomiast uganiamy się za bezsensownymi
technicznymi błahostkami, będącymi w istocie balastem, i wyobrażamy
sobie, że to właśnie jest ów luksus, dla którego warto żyć, a tymczasem
tracimy ustawicznie zdolność do przetrwania raczej społecznego niż
jednostkowego i wraz z nią zdolność zarówno do miłości, jak i do
nienawiści - tracimy być może ostatnią szansę na używanie życia z całą
namiętną radością, która jest najcenniejszą cechą naszej natury.
241 242
SŁOWNICZEK IAKW - człowiek (iakw anamarang - dobry człowiek)
IKEBAM - przyjaciel Ików
ABANG - przodek JASIZUUK - naprawdę, doprawdy
ADOKANA - palma o owocach, które chętnie jedzą słonie KARAĆ - mały drewniany podgłówek używany również do siedzenia
ANAZE - głowa rodu KOONAM - kazirodca
AO - wioska, ogrodzony obszar składający się z zagród poszczególnych KOROMOT - tradycyjne chaty w kształcie ula, budowane z trawy
rodzin oddzielonych od siebie wewnętrznymi ogrodzeniami KWARIKIK - ludzie gór
ASAK -• furtka w ogrodzeniu wewnętrznym prowadząca do zagrody LOTOP - tytoń
rodzinnej MARANG - dobry
ASKARI - żołnierz albo uzbrojony wartownik MARANGIK - dobro
BAM - przyjaciel BADIAM - czarownica BEDES - chcieć albo musieć MKUNGU - wódz
BOMA - zagroda dla bydła BONIT - klan MORAN - niedoświadczony młody pasterz, któremu powierza się
BUKONIAN - cudzołożnik, cudzołożnica opiekę nad stadem
BUTAANES - kopulować MOS - specjalny gatunek drzewa pirre
DANG - termity NAJEG - głód
DI - miejsce do siedzenia, najczęściej na otwartej przestrzeni NAJOT - braterstwo lub przyjaciel związany więzami braterstwa
i z dobrym widokiem na okolicę DIDI - deszcz DUUES - kraść NAKUT - radło
DZUUAM - złodziej NGAG - żywność
EDZIAAGES - oddawanie kału NIECZAI - herbata
GOETES - brać ODOK - furtka w zewnętrznym ogrodzeniu wioski
GOMOI - gorzkie, ale jadalne jagody OROR - wąwóz, parów
GOR - dusza POSZO - rodzaj kaszy lub mąki kukurydzianej
SANZA - suahilijski termin popularnego w Afryce instrumentu
muzycznego wydającego dźwięki przy szarpaniu metalowych lub
bambusowych pasków przytwierdzonych do drewnianego rezonatora
SIM -: sznur robiony z kory drzewa o tej samej nazwie
TANGAU - sieci na termity ustawiane wokół kopców, mające ułatwić
złapanie roju

243

WYRAŻENIA POTOCZNE

Ida piadżi - dzień dobry brindżi lotop - daj tytoń brindżi ngag - daj jeść
bera ngag - nie ma co jeść
itelida korobo dżiig baraz, baraz - zobaczysz wszystko jutro, jutro
bedia inaares abi - chcę (muszę) ci pomóc aats a didi - idzie deszcz
kwesida kwac - poczekaj chwilę