rokw gzukfJs d/ u[D/ j'J/ gqshfBXhnK ns/

eowukohnK d/ ;woZEk fBowkD ;zpzXh

wkor dofPek

gzukfJsh oki

gqd/fPe fdjksh ftek; ;z;Ek (SIRD), gzikp ;oeko

ns/

fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i ;z;Ek (efoZv), uzvhrVQ

1
 ;zd/P

Gkosh d/PB{z ftPt dk ;G s'A tZvk rDoki nkfynk iKdk j?. b'eszso d/ ;zdoG
ftZu gzukfJsh oki ;z;EktK dh ;orow G{fwek nkgD/ nkg ftZu fJe nrKjtX{ edw
BjhA ;r'A nkw b'ek d/ PesheoB dh gqhfefonk th j?. fJ; gqfefonk d/ nzsors
gzukfJsh oki ;z;EktK b'eK B{z Bkb b? e/ :'iBkpZX sohe/ Bkb T[bhehnK ftek;
;zGktBktk B{z jeheh o{g fwfbnk j?. fJ; jeheh o{g B{z jh b'e GkPk ftZu b'eK bJh
b'eK tZb'A ns/ b'e fjs ftu T[;ko/ b'e ekoi fejk iKdk j?. fJjBK ftek; ekoiK B{z
B/go/ ukVB dh ;w[Zuh fIzw/tkoh gzukfJsh oki ;z;EktK B{z fdZsh rJh j?. ;tkb T[mdk j?
eh fJj ;z;EktK ;"ghA rJh fIzw/tkoh B{z fBGkT[D d/ ;woZE th jB< fgSb/ siofpnK s'A
gsk bZrdk j? fe id sZe fJjBK ;z;EktK d/ B[wkfJzd/, gqpzXeh ekoiekoh gq Pk;fBe
seBheh gfjb{nK dh ikDekoh s'A tKM/ jB, T[d'A se ftek; ekoi ;jh o{g ftu ;zg{oB
BjhA jB. fJ; bJh b'V j? fe fJjBK B[wKfJzfdnK d/ ;woZEK fBowkD B{z pb gqdkB
ehsk ikDk, fijVk fe f;Zfynk ns/ Nq/fBzr okjhA jh nwb ftZu fbnKdk ik ;edk j?,
f;fynk ns/ f;ybkJh gq'rokw B{z gzikp ;oeko ns/ e/Ado ;oeko d/ ;KM/ T[gokb/ Bkb
B/gV/ ukVB ftZu fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i ;z;Ek efoZv uzvhrVQ ns/ gqd/fPe
fdjksh ftek; ;z;EK (SIRD) w'jkbh gzikp i' fe fgSb/ ;w/ s'A gzukfJsh oki ;z;EktK
d/ B[wkfJfdnK dh ;woZEk fBowkD bJh ;w/A ;w/A s/ f;ybkJh gq'rokw T[bhed/ nk oj/
jB i' nZi th fBoZso ikoh jB. fJjBK f;ybkJh gq'rokwK d"okB, f;ybkJh d/D ykso
ftfGzB wfXnwK ns/ ftfGB fe;w dh fbys ;wZroh dh tos'A ehsh iKdh j?. fJj
;wZroh feskp d/ o{g ftu (CRRID) ns/ SIRDd'jK tb'A fsnko ehsh rJh j?. w?A T[whd
eodk jK fe fJj feskpuk u[D/ j'J/ B[wkfJzfdnK, rokw ;zGktK d/ w?ApoK ns/
eowukohnK bJh whb gZEo ;kps j't/rk. fJ; feskp B{z gV e/ T[j nkgD/ fgzvK dk
;otgZyh ftek; eoB bJh :sBPhb j'Dr/. w/ok g{oB ftPtk; j? fe fJj f;ybkJh
;wZroh fgzvK d/ ftek; ns/ GbkJh d/ ezw ftZu o[M/ j'J/ ;pzXs ftneshnK B{z ;w/A ;w/A
ns/ gkodoPsk BKb ezwK B{z B/gV/ uVkT[D ftZu ;jkJh j't/rh.

fsqgs ofizdo f;zx pkitk

e?pfBN wzsoh, g/Av{ ftek; ns/ gzukfJs ftGkr,
gzikp ;oeko.

2
 ;zd/P

d/P d/ iwj{oh YKu/ u gzukfJsK iwj{ohns dh ;G s'A j/mbh eVh jB, fJ; pko/
e'Jh d' okfJ BjhA fe gzukfJsh oki ;z;EktK dh iwj{ohns ftZu pj[s nfjw
G{fwek j?. e/tb fgzvK d/ ;opgZyh ftek; bJh BjhA ;r'A ;wki B{z uzrh ;/X d/D
iK uzr/ ;wki dh f;oiDk ftZu fJjBK ;z;EktK dk nfjw o'b j?. fJ; rshPhb
;w/A ftZu gzukfJsh oki ;z;EktK d/ u[D/ j'J/ B{wkfJzfdnK B{z ;w/A d/ jkDh pDkT[D
bJh ;w/A^;w/A s/ f;ybkJh fdZsh iKdh j?. f;ybkJh gq'rokwk okjhA gzukfJsK d/
u[D/ j'J/ B[wKfJzfdnK B{z gzukfJsh oki gqpzX, oki ;oeko ns/ e/Ado ;oeko tZb'A
ubkJhnK ik ojhnK g/Av{ ftek; ;ehwK pko/ ikDekoh d/D bJh gqkd/fPe fdjksh
ftek; ;z;Ek (n?;HnkJhHnkoHvhH) w'jkbh ns/ fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i
;z;Ek (efoZv) uzvhrVQ d/ wkfjoK tZb'A fbys ;wZroh fsnko ehsh rJh j?. w?B{z
g{oB ftPtk; j? fe fJj ;wZroh f;ybkJh e?AgK okjh u[D/ j'J/ B[wkfJzfdnK ns/
eowukohnK sZe gj[zuk e/ ns/ T[jBK B{z ikro{e eoe/ fgzvK d/ ;op^gZyh ftek;
dh ocsko B{z j'o s/I eoB ftZu ;jkfJe j'tr / h.

nB[okr towk
;eZso, g/Av{ ftek; ns/ gzukfJs ftGkr,
gzikp ;oeko.

3
 ;zd/P

Gkos dh e[Zb npkdh dk brGr fszB u"EkJh fjZ;k nZi th fdjksh y/soK ftZu
tZ;dk j?. ;kv/ ;{p/ gzikp dh th brGr d' fsjkJh npkdh fgzvK ftZu tZ;dh j?.
fJjBK fdjksh y/soK ftub/ pj[s pko/ fyZs/ ni/ th wZ[YbhnK ;j{bsK s'A tKM/
jB. ;kv/ fgzvK dk ftek; ;kvhnK gzukfJsK d[nkok jh ehsk iKdk j?. Gkosh
;zftXkB ftZu 1992 d"okB ehsh rJh 73thA ;'X s'A pknd ;kvh b'eszsoh gqDkbh
B{z j'o th GotK j[zrKok fwfbnk j?. fJj ;'XK j/mb/ gZXo s/ b'eszso B{z wip{s
eoB bJh ;wkfie fBnK d/ nB[;ko nkofEe ftek; d/ ;zebg B{z ftjkoe o{g d/
e/ fdjksh gZXo s/ uZb ojhnK gzukfJsh oki ;z;EktK B{z wip{sh gqdkB eodhnK
jB. fJjBK gzukfJsh oki ;z;EktK d/ u[D/ j'J/ gqshfBXhnK B{z ;w/A^;w/A f;ybkJh
e?AgK okjhA T[jBK d/ nfXekoK ns/ coIK pko/ ikro{e eoe/ T[jBK B{z ;opgZyh
ftek; d/ :'r pDkT[D bJh fbys ;wZroh gqkd/fPe fdjksh ftek; ;z;EK
(n?;HnkJhHnkoHvhH) w'jkbh ns/ fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i ;z;EK (efoZv)
uzvhrVQ d/ wkfjoK tZb'A fsnko ehsh rJh j?. fJ; ftZu fszB gZXo d/ u[D/ j'J/
B[wKfJzfdnK bJh nbZr^nbZr d;skt/i fsnko ehs/ rJ/ jB. T[; d/ Bkb jh
e/Ado ns/ oki ;oeko tb'A ubkJhnK ik ojhnK ;ehwK pko/ feskpuk fsnko
ehsk frnk j?. w?B{z g{oD nk; j? fe gzukfJsK d/ u[D/ j'J/ gqshfBfXnK bJh fgzvK
d/ pj[gZyh ftek; bJh wjZstg{oB ;kps j't/rh.

i;eoB f;zx
vkfJo?eNo, g/Av{ ftek; ns/ gzukfJs ftGkr,
gzikp ;oeko.

4
 w[Zy pzX

nkIkd Gkos d/ fJfsjk; ftu 73thA ns/ 74thA ;zftXkBe ;'X B/ ;kv/ b'eszso
B{z fByko e/ fJe fJBebkph d"o dh P[o{nks ehsh j?. fJj ;'XK fgzvK ns/ PfjoK ftu
t;d/ eo'VK pkfPzfdnK bJh fJe gkodoPh ns/ itkpd/j gqPk;fBe ftt;Ek gqdkB
eodhnK jB, fi; d/ nzsors iB^;kXkoB tb'A ekB{zBh s"o s/ ;Ekgs ehshnK
;z;EktK Gkt gzukfJsh oki ;z;EktK ns/ Pfjoh ;EkBe ;z;EktK ;wkfie fBnK d/
ndkoP B{z w[Zy wzst wzB e/ nkg' nkgD/ y/soK dk nkofEe ftek; eoB bJh w'Yh
G{fwek fBGkT[AdhnK jB. ;wki d/ nDr"b/ torK B{z gqshfBXsk gqdkB eoe/ fJj
;z;EktK ;kv/ b'eszsoh YKu/ ftu u[;s ns/ rshPhbbhvofPZg d/ ftr;D dhnK
;zGktBktK th T[ikro eo ojhnK jB.

i/eo fdjksh gZXo dhnK ;z;EktK dh jh rZb eohJ/ sK ;kv/ gqKs gzikp ftu
13,040 d/ eohp rokw gzukfJsK, 148 gzukfJs ;zwshnK ns/ 22 fIbQk gqhPdK d/
brGr fJZe bZy d/ eohpB[wKfJzfdnK dh u'D ;kvhnK rokw ;GktK B/ ehsh j?.

gzikp ;oekojw/Pk jh gzukfJsh oki ;z;EktK dh rshPhb ekor[Ikoh bJh

:sBPhb ojh j?. fJjBk :sBK ti'A gqkd/fPe fdjksh ftek; ;z;Ek (SIRD) ;w/A ;w/A s/
nkgD/ tb'A ns/ fJ; y/so ftu ekoiPhb ;z;EktK Bkb fwb e/ fJjBK u[D/
j'J/B[wkfJzfdnK B{z fdjksh ftek; bJh b'VhAd/ gqpzXeh seBheh ns/ ;zftXkfBe B[efsnK
pkps ikro{e eodh ofjzdh j?. fJ;^ikro{esk w[fjzw d/ nzsors fgzv, pbke gZXoh,
fIbQk ns/ oki gZXoh f;Zfynk ns/ Nq/fBzr gq'rokw T[bhe/ iKd/ jB. fJjBK gq'rokwK
d"okB f;ybkJh d/D yksotZy^tZy wkfXnwK ns/ tZy^tZy fe;w dh fbys ;wZroh dh
tos'A ehsh iKdh j?. fJj fbys ;wZroh feskpu/ ns/ g?AcbNK d/ o{g ftu f;ybkJh
ftu fjZ;k b? oj/ B[wkfJzfdnK B{z tzvhiKdh j?. fJ; fbys ;wZroh B{z fsnko eoB dk
ekoi fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i ;z;Ek (eZfov) uzvhrVQ B{z ;"Afgnk frnk ;h i'
fe fJ; ;z;EK d/ wkjoK B/ SIRD d/ wkjoK ns/ j'o oki gZXo d/ nfXekohnK BKb
;bkj wPto/ s'A pknd fsnko ehsh j?. w?A T[whd eodh jK fe fJjf;ybkJh ;wZroh
ns/ ikDekoh gzukfJsh oki ;z;EktK d/ u[D/ j'J/ B[wKfJzfdnK, eowukohnK ns/ rokw
;GktK d/ w?poK bJh ;koEe f;ZX j't/rh ns/ ;opgZyh ftek; ftZu brkskosk,
gkodoPsk ns/ itkpd/jh pko/ u/szBsk fbnkT[D ftZu ;jkJh j't/rh.

vkH o'Ih t?d

w[yh ns/ uhc e'nkovhB/No
gqkd/fPe fdjksh ftek; ;z;Ek, w'jkbh

5
 ;kvk T[d/P
gzukfJsh oki ;z;EktK dh wIp{sh

;kvk iwj{oh ns/ Xow fBogZy rDszso ftfGzB ozrK Bkb bpo/I fJZe
y[Pp{dko c[Zb dh soQK j?. Gkos o{gh fJj c[Zb ftfGzB XowK, iksK, B;bK ns/
p'bhnK B{z nkgD/ ftu ;w' e/ jo gk;/ y[Pp{ tzvdk j?. fJ; Nfjed/ c[Zb dh GZb
T[d'A f;yoK s/ g[Zi rJh id'A Gkosh ;zftXkB ftu 73thA ns/ 74thA ;'X okjhA
w[be ftu t;d/ eo'VK pkfPzfdnk B{z r[opkDh d/ eEB ngD/ jZEhA nkgBVk nkg/
jh eki[ ;tkohn? nB[;ko nkgDhnK ;oekoK dh ;EkgBk eoB bJh ekB{zBh s"o
s/ nfXekos eo fdZsk frnk. fJjBK ;'XK okjh n"osK, nB[;{fus ikshnK ns/
nB[;{fus iBikshnK B{z ;EkBe ;oekoK ftu u/nogo;BI ti'A okytKeoB
gqdkB eoe/ fJjBK ;w{ZjK d/ PesheoB B{z T[Gkfonk frnk j?. ;kvhnK ;EkBe
;oekoK b'eszso dh g"Vh dk w[ZYbk gVkn jB. i/eo n;hA fJ; g"Vh d/ f;yob/
gVkn s/ gj[zuDk j? sK fJjBK ;z;EktK Gkt gzukfJsh oki ;z;EktK ns/ Pfjoh
;EkBe ;z;EktK B{z pb pyPDk ;w/A dh w[ZYbh b'V j?. fJjBk dh wIp{sh bJh
fJjBK ;z;EktK Bkb ;pzXs B[zwkfJzfdnK B{z nkgD/ nfXekoK ns/ coIK gqsh
ikro{e ns/ f;fyns eoBk j'o th wjZstg{oB j?. gzukfJsh oki ;z;EktK d/
u[D/ j'J/ gqshfBXhnK, eowukohnK bJh gqkd/f;e fdjksh ftek; ;z;Ek (SIRD)
gzikp d/ ;fj:'r Bkb fbys ;wZroh fsnko ehsh j?. T[whd j? fe fJj
d;skt/I ;kv/ ;opgZyh ftek; bJh ;kofEe f;X j'tr / k.

vkH oPgkb wbj'sok

ekoiekoh tkJh; u/now?B

6
 w[Zy pzX

ni'e/ ftPt gZXoh wzd/ d/ tosko/ B/ ;w[Zu/ ftPt B{z T[dkoheoB, fBZiheoB ns/ ftPtheoB dh gofeqnk
gqsh PZeh pDk fdsk j?. fgSbh ;dh d/ nzsb/ djke/ ftu fJ; gj[zu ftXh B{z nfs wjZst d/ e/ fJj T[whd ikjo
ehsh iKdh ojh fe ftPtheoB d/ fJ; tosko/ Bkb ;w[Zuk ftPt fJe fgzv dh soQK ftuodk j'fJnk d[BhnK d/
ftfGzB w[beK d/ nkofEe ftek; do ftu s/ ih fbnkT[D d/ Bkb Bkb T[jBK w[beK d/ ;wkfie, okiBhfse,
G{r'fbe ns/ B?fse ;o'ekoK B{z th wkBt gZyh pDkT[D ftu pDdk :'rdkB gkt/rk. gqzs{ fJj toskok d' djkfenK
ftu jh nkgDk Go';k y' p?mk j?.
wzd/ d/ fJ; tosko/ B/ jo/e B{z fJj nfj;k; eotk fdsk j? fe iBse y/so B{z nDr"fbnk eoe/ fBZih
y/so T[s/ T[whd oZyDh nkofEe gZy'A jh ekoro BjhA ;r'A fJj ;wkfie ;zs[bB bJh th ;jh BjhA j?. fBZih y/so
pj[ e"wh ekog'o/PBK iK ekog'o/N ;?eNo d/ o{g ftu nkw nkofEe ;wkBsk B{z nDr'fbnk sK eodk jh j? ;r'A
wB[Zy d/ okiBhse, ;wkfie, ;fGnkukoe, nekdfwe ns/ B?fse ;o'ekoK dk th xkD eodk j?. B'pb fJBkw i/s{
gqf;ZX noE Pk;soh i';c ;fNrfbN; dh gqXkBrh j/m ;z:[es okPNo tb' ;Ekfgs efwPB dh 2009 dh fog'oN
(fijVh fJe feskpu/ d/ o{g ftu 2010 ftu gqekfPs j'Jh j? th T[go'es sZEK dh gq'Vsk eodh j?. n;b ftu
ftPth eoB dh gofeqnk B/ b'eszsoh edoK^ehwsK B{z g[Zmk r/Vk d/ e/ nkw b'ekJh B{z x'o ;zeN ftu gk fdsk j?.
fJ; ;zeN ftu' fBebD ykso nZi ftPt gZXo s/ soshpK bZGhnK ik ojhnK jB. gqzs{ fJ; ;zeN B/ fJj f;ZX
eo fdZsk j? fe iBse y/so ns/ nkw b'eK dh GothA Pw{bhns s'A pr?o ftPt dk e'Jh th w[be wkBthA gZyK s'A
g{oB soZeh BjhA eo ;edk. fJ; bJhio{oh j? fe b'eszsoh ;z;EktK B{z nkg' nkgD/ w[beK d/ ;zrfms ftek;
bJh fJe rkvh okj ti'A tofsnk ikt/.
Gkosh rDoki B{z ftPt dk ;G s'A tZvk b'eszso nkfynk iKdk j?. tiQk ;gZ PN j? fe pj[s ;kohnK
n'eVK ns/ fdesK d/ pkti{d ;kvh b'eszsoh gqDkbh ni/ th ekch ekoiPhb j?. Gkosh ;zftXkB ftu 1992
d"okB ehsh rJh 73thA ns/ 74thA ;'X s'A pknd sK ;kvh b'eszsoh gqDkbh B{z j'o th GotK j[bkok fwfbnk j?.
fJj ;'XK j/mb/ gZXo s/ b'eszso B{z wip{s eoB bJh ;wkfie fBnK d/ nB{;ko nkofEe ftek; d/ ;zebg B{z
ftjkoe o{g d/ e/ fdjksh gZXo s/ ftuo ojhnK gzukfJsh oki ;z;EktK ns/ Pfjoh gZXo s/ ekoiPhb Pfjoh
;EkBe ;z;EktK B{z ;zftXkfBe wip{sh gqdkB eodhnK jB. fJjBK ;'XK B/ pj[gZXoh fte/dohfeqs :'iBkpzdh
gofeqnk ftu nkw wB[Zy dh ;w{bhns B{z :ehBh pDkT[D dh rZb ehsh j?. fJ; d/ Bkb^BkbGkosh ;wki d/
;dhnK s'A nDr"b/ torK Gkt nB[;{fus ikshnK, nB[;{fus iB ikshnK ns/ n"osK B{z fJjBK ;z;EktK d/
w/jspoK ti'A ftuoB dk w"ek th fdsk j?.
fJ; ftu e'Jh PZe BjhA j? fe ni/ th ;kv/ ;wki ftZu nkofEe Bkpokpoh tZv/ gZXo s/ w"i{d j?,
;wkfie y/soK fit/A fe f;Zfynk, f;js, ghD tkb/ gkDh fijhnK ;j{bsK y[D' ;kv/ fgzvK ns/ PfjoK ftu t;dh
b'ekJh ni/ th ckvh j?, Goth sdkd ftu n"os tor nkgD/ jZeK je{eK s'A woj{w j?, ns/ ;kvh ;"Vh ftek;
Bhsh B/ ;kv/ tksktoD d/ ;zs[bB B{z ftrkfVnk j?, fJ; s'A fJbktK th n;h j'o pj[s ;ko/ x'o ;zeNK BKb i{M oj/
jK. gqzs{ fJjBK ;zeNK dh fBtosh bJh ;EkBe ;oekoK B{z wip{sh gqdkB eoB dh gofefonk B/ ;kv/ ;kfonK
bJh nk; dh feoB irkJh j?.
;tkb T[mdk j? fe ;EkBe ;oekoK Gkt gzukfJsh oki ;z;EktK B{z nkgDh tXhnK ekor[ikoh fdykT[D
bJh fet/A wip{s ehsk ikt/< fJ; bJh ;G s' tZvh Io{os j? fe fJjBK ;z;EktK d/ u[D/ j'J/ B{zwkfJzfdnK ns/
rokw ;GktK d/ w?ApoK B{z nkgD/ nfXekoK ns/ coIK d/ BKb j/mb/ gZXo s/ ehs/ ik oj/ ;oekoh ns/ r?o ;oekoh
:sBK, fijBK ftu ;w{j b'eK dh Gkrhdkoh th j't/, pkps f;Zfynk ns/ f;ybkJh okjh ikro{e ehsk ikt/. T[;
s'A th fInkdk Io{oh j? fe nkw b'eK B{z i' fJBQK ;z;EktK d/ Xoksb jB, fJjBK ;z;EktK ftu T[jBK dh Pw{fbns
ns/ fJjBK dh fBrokBh eoB pko/ ikro{e ehsk ikt/.
fdjksh ns/ ;Bnsh ftek; y'i ;z;Ek (efoZv) bzw/ ;w/A s'A f;Zfynk ns/ f;ybkJh d/ fJ; ekoi B{z fJe
T[d/P ti'A fBGk ojh j?. fJj ;z;Ek b'eK dh p/jsoh gqsh jw/Pk jh gqshpZX ojh j?. fJ;/ f;bf;b/ B{z j'o nZr/
s'ofdnK ;kvh ;z;Ek tb' gzukfJsh oki ;z;EktK Bkb ;pzXs B[wkfJzfdnK d/ frnkB ftu j'o tkXk eoB bJh fJj
feskpuk fsnko ehsk frnk j?. fJ; feskpu/ ftu fdjksh gZXo d/ ;w[Zu/ ;o'ekoK B{z fB:wpZX sohe/ Bkb
gq/fonk frnk j?. w?B{z g{oB T[whd j? fe fJj feskpuk ;kvhnK gzukfJsh oki ;z;EktK d/ u[D/ rJ/ B[wKfJzfdnK
ns/ rokw ;GktK d/ w?poK B{z ikDekoh gqdkB eoe/ T[jBK d/ frnkB ftu j'o tkXk eo/rk.

gq'a ;[ygkb f;zx

vkfJo?eNo iBob
;?ANo cko oh;ou fJzB o{ob n?Av fJzv;Nohnb fvt?bgw?AN (efoZv)

7
 XzBtkd

;"Ag/ rJ/ fe;/ ekoi B{z B/go/ ukVB dh gofefonk d"okB fe;/ ftnesh iK ;z;Ek tb'A gkJ/
:'rdkB ns/ fdZsh rJh jZbkP/oh pdb/ T[; ftnesh iK ;z;Ek dk XzBtkd eoB B{z ne;o jh fJZe
;ot^ftnkgh ohs ns/ fotki wzfBnk iKdk j?. gzqs{ fJE/ fJ; ekoi d/ ;pzX ftu ehsk ik fojk
XzBtkd Bk jh fJe ohs j? ns/ Bk jh fJe ftjko, j?, fJj fJe gqsZy ;ukJh j? fe gzikp dhnK
gzukfJsh oki ;z;EktK d/ u[D/ j'J/ B[wkfJzfdnK ns/ rokw ;GktK d/ w?ApoK B{z f;ybkJh d/D ;pzXh
fsnko ehsk fJj feskpuk gzikp oki dh gqkd/fPe fdjksh ftek; ;z;Ek (SIRD) ns/ fdjksh ftek;
ns/ gzukfJs ftGkr, gzikp ;oeko tb'A gqdkB ftZsh, nekdfwe ns/ seBheh ;jkfJsk s'A pr?o ed/
th g{ok Bjh ;h j' ;edk. fJ; bJh n;h wdd ns/ ;fj:'r pdb/ fdjksh ftek; ns/ gzukfJs ftGkr
d/ fgqz;hgb ;eZso ;fseko:'r ;qh nB[okr towk ns/ ;qh ;hH f;pB, vkfJo?eNo ih d/ nfs XzBtkdh
jK.
fJ; ekoi B{z B/go/ ukVQB ykso gqd/fPe fdjksh ftek; ;z;Ek (SIRD), gzikp ;oeko d/ w[yh
vkH o'Ih t?d ;qh fJoftzdo gkb f;zx i'Xek, n?;';hJ/N gq'c?;o, ns/ ns/ ;qh r[ow/i f;zx fYb'A
;o'swkjo tb' i' nekdfwe ;/X gqdkB ehsh rJh j? T[; pdb/ T[jBK dh gq;z;k ftu fizB/ Ppd ej/
ikD pj[s E'V/ jB. n;h T[jBK d/ pj[s jh nkGkoh jK.
fdjksh ns/ ;Bnsh y'i ftek; ;z;Ek (efoZv) ;z;Ek d/ w'Yh ns/ ekoiekoh tkJh; u?now?B
vkHoPgkb wbj'osok ih dh nrtkJh ns/ jZbkP/oh ;kB{z jw/Pk jh nkw b'ekJh dh ;/tk tZb B{z s'odh
j?. fJ; feskpu/ B{z fsnko eoB tes T[jBK tb'A fdsh ;ogq;sh ;kv/ bJh fIzdrh Go dh nG[b Z :kd
pD rJh j?. n;hA T[jBK d/ T[wo Go bJh foDh jK. efoZv ;z;Ek d/ vkfJo?eNo ioBb gq'a ;[ygkb
f;zx ih i' toswkB ;w/A dhnK nkofEe rshftXhnK ns/ fdjksh ftek; gofefonktK B{z jw/Pk b'e
gZyh BIohJ/ s'A x'yd/ ns/ tkud/ jB, fdZsk frnk EkgVk ;kvh ;'u B{z j'o T[;ko{ pDkT[D bJh todkB
f;ZX j'fJnk j?. T[jBK gqsh ;kv/ wB ftu pj[s jh ;fseko j?. n;h T[jBK d/ pj[s jh foDh jK
feT[Afe T[jBK B/ ;kB{z fJ; ekoi B{z w[ezwb eoB ftu, id'A th b'V gJh, jw/ Pk jh nekdfwe ;bkj d/
e/ fBtkfInk j?.
efoZv ;z;Ek d/ ;eZso^ew^n?;N/pfbPw?AN nkch;o ;zi/ r[gsk gqsh n;h nkgDh feqsrsk
ikjo eod/ jK feT[Afe T[jBK dh ofjB[wkJh EZb/ gqpzXeh, b/yk, bkfJpq/oh ns/ ezfgT{No ftGkrK Bkb
;pzXs ;kv/ ;fseko:'r ;kEhnK B/ fJ; ekoi bJh ;kv/ tb'A wzrh rJh fe;/ fe;w dh ;jkfJsk pdb/
ed/ th wZE/ tZN BjhA gkfJnk.
tZy^tZy ;z;EktK ns/ nekdfwe wkjoK dhnK nekdfwe fbysK fijBK dk fBu'V n;h fJ;
feskpu/ B{z fBykoB bJh tofsnk j?, fJ; pdb/ n;h T[jBK ;z;EktK ns/ nekdfwe wkjoK, fijBK B/
fJjBK fbysK dh f;oiDk ehsh j?, gqsh nkgDh feqsrsk ikjo eod/ jK.
n;h nkgDk f;o M[ekT[Ad/ jK gzikp d/ fgzvK, PfjoK ftZu t;d/ T[jBK wjkB b'eK nZr/ fijBK
B/ ;kB{z fdjksh ftek; Bkb i[V/ gfjb{nK gqsh ikDekoh gqdkB eosk fJj feskpuk fbyD bJh gq/fonk
j?.
;qh pbfizdo f;zx d/ XzBtkd s'A fpBK ;kv/ fJj XzBtkdh Ppd nX{o/ ofj ikDr/. tiQk ;gZPN
j? fe i/eo T[j fJ; jZE fbys yoV/ B{z NkJhfgzr okjhA feskph o{g Bk fdzd/ sK fJj feskpuk b'eK she
fet/A gj[zudk. ;' n;h T[jBK d/ sfj fdb'A XzBtkdh jK.

vkH ;[yftzdo f;zx

gqki?eN e'nkovhB/No
i;pho f;zx
nf;;N?AN gqki?eN e'nkovhB/No

8
 ftPk^t;s{

nfXnkfJ gzBk Bzpo

1) rokw gzukfJs L w[ZYbh ikDekoh 1
2) rokw ;Gk dh wjZssk 4
3) rokwgzukfJs L ekoi gqDkbh 7
4) rokw gzukfJsK L ezw ns/ PeshnK 10
5) rokw gzukfJs gqfsfBXhnK dhnK fiazw/tkohnK ns/ G{fwektK 15
6) rokwgzukfJs L nkwdB,b/yk^i'yk ns/ nkfvN ;pzXh 17
7) rokwgzukfJs L PkwbkN d/j, ;KG^;zGkb ns/ tos'A 22
8) gzukfJsh ekoi L seBheh ikDekoh 28
9) gzukfJsh oki ftt;Ek dh wIp{sh L ;wkfie b/yk^i'yk 32
10) gzukfJsh oki ;z;EktK dk y/sh d/ ftek; ftZu :'rdkB 35
11) gzukfJsh oki ;z;EktK dk tksktoD dh ;zGkb ftZu :'rdkB 40
12) gzukfJsh oki ;z;EktK dk gkDh dh ;zGkb ftZu :'rdkB 43
13) gzukfJsh oki ;z;EktK dk BPky'oh d/ yksw/ ;pzXh :'rdkB 49

9
 rokw gzukfJs L w[ZYbh ikDekoh

1. Gkos dh pj[sh t;'A fgzvK dh t;Bhe j? . fJj bZrgr d' fsjkJh s'A th tZX j? . fJ; bJh fgzvK
dk Gkos dh y[a;ajkbh ftZu pVk tZvk :'rdkB fojk j? . fi; soQK fe ;kv/ ok;aNofgsk wjkswk
rKXh ih B/ fbfynk j? fe i/eo ਅਸੀਂ g{o/ Gkos B{z y[;ajkb t/yDk ukj[zd/ jK sK ;kB{z fJ; d/ fgzvK d/
ofjD tkb/ b'eK d/ ihtB gZXo B{z T[Zuk u[ZeDk gt/rk . fgzv d/ ;wkfie ns/ nkofEe ftek; bJh
gzu goXkBh Gkt gzukfJs dh pVh wjZssk ojh j? . gzukfJsK dh G{fwek g[oksB ekb s'A b? e/ nZi
sZe gqufbs j? Gkt/AA fe oki pdbd/ oj/, ;oekoK pdbdhnK ojhnK . tZy tZy e"wK B/ nkgDhnK
b'VK ns/ ;fEshnK nB[;ko oki ehsk gqzs{ r?o o;wh ;[Gkn dh gzukfJsh gozgok fiT[A dh fsT[
pDh ojh . go 1907 d/ fte/dAoheoB ;[XkoK s'A b?e/ 1947 sZe nzro/ih ;ak;aB d"okB nzro/i ah
gqKsK ns/ d/;h fonk;sK tZb'A o;wh gzukfJsK pDkT[D ;pzXh eJh ekB{zB pDkJ/ .fJjBK ftZu i'
o;wh ekoB nZr/ fbnKd/ rJ/ T[jBK ftZu uko dk fJZE/ fiaeo eoBk iao{oh pD iKdk j? .
1H Gkos dk ;zftXkB
2H rKXh ih dh ;'u B{z gqtkBsk
3H gzi ;kbK :'iBktK
4H ;w[dkfJe ftek; :'iBktK

2. go fJj ;kok e[ZM eoB d/ pkti{d gzukfJsK B{z ;zftXkB d/ nB[S/d 40 d/ sfjs oki ;oekoK B{z jo
fgzv ftZu gzukfJs ;Ekfgs eoB d/ fBod/;as f;XKs sZe jh ;hws oZfynk . fJ; eoe/ gzukfJsK
nkgD/ nkg ftZu ;woZE Bk j' e/ ;oekoK d/ ofjw' eow s/ fBoGo ojhnK . 1952 dk ;w[dkfJe
ftek; gq'rokw th e'Jh pj[s/ tXhnk Bshi/ BjhA d/ ;fenk . fJ;dk y[bk;k pbtzs okJ/ wfjsk
ew/Nh B/ fJ; gq'rokw B{z b'eK dk Bk j' e/ f;oc ;oekoh gq'rokw ns/ ;oekoh nc;oK sZe ;hfws
j' e/ ofjD bk fdZsk . T[; s'A pknd 1960 *u fiabQk gqh;ad n?eN fszB gZXoh gzukfJsh YKu/ dh
ftt;Ek dh ;EkgBk ehsh rJh fi; ftZu gzukfJs, gzukfJs ;zwsh ns/ fiabQk gqh;ad fszB tZy tZy
gZXo pDkJ/ rJ/ .go fJ; dk th Bshike'Jh fiankdk ;kofEe BjhA fBefbnk ਕਿਉਂਕਿ ਗਰਾਮ
gzukfJs B{z SZv e/ T[gob/ gZXo bZrgr ekoijhD jh oj/ ns/ fJjBK dh u'D th brksko BjhA j[zdh
ojh . fco th T[j fJfsjk;e w'V ns/ ;[Bfjoh :[Zr gzukfJsh oki ;z;EktK dh ;EkgBk ftu
nkfJnk id'A ;kpek gqXkB wzsoh wkD:'r ;aqh okiht rKXh ih B/ ok;aNo fgsk wjkswk rKXh ih dh
;'u ns/ gd fuzBK s/ ubd/ j'J/ gzukfJsK B{z th ;zftXkBe wkBsk d/D dh tekbs d/;a dh ;op TZ[u
;z;Ek gkobhw?AN ftu pV/ ia'o ;a'o Bkb g/;a ehsh go fe;/ ekoB T[j nkgDh fJ; e'f;a;a ftu
;cb BjhA j' ;e/ . T[; s'A pnkd pD/ gqXkB wzsoh ;aqh ghHthH Bof;wQk okU B/ nkgDh ;{M p{M ns/
f;nkDg B{z tosd/ j'J/ gzukfJsK B{z gkobhw?AN d/ d'tK ;dBK d[nkok ;zftXkBe wkBsk fdtkT[D ftZu
ekw:kph jkf;b ehsh . fJ; oKjh gzukfJsK B[z fJZe ;zftXkBe wkBsk gqkgs j'Jh ns/ nkgD/
ਬਲਬੂਤੇ s/ ezw eoB bJh ;woZE j'JhnK . fJj ;zftXkBe ;'X ;kb 1992 ftu j'Jh ns/ fJ;d/
nkXko s/ okiK B{z gzukfJsh oki n?eN pDkT[D bJh j[ew ikoh ehs/ rJ/ . gzikp B/ th nkgDk
gzikp gzukfJsh oki n?eN 21 ngq?b 1994 ਨੂੂੰ ਲਾਗੂ eo fdZsk .

3. gzikp gzukfJsh oki n?eN d/ nB[;ko gzukfJsK brksko nkgDk ezw eo ojhnK jB . gzikp ftZu
fszB gZXoh YKuk ਗਰਾਮ gzukfJs, gzukfJs ;zwsh ns/ fiabQk gqh;ad g{oh soK ekoi;ahb j' u[Zfenk j?
. fJ; soK ;G s'A j/mbk gZXo iK fJekJh ਨੂੂੰ n;h ਗਰਾਮ gzukfJs B{z wzBd/ jK i' fe fgzvK dk
ftek; dk X[ok ;kps j' ojh j?. w"i{dk ;w/A ftZu gzikp ftZu 13278 rokw gzukfJsK jB . rokw
gzukfJsK d/ w?pAoK dh frDsh 5 s'A 13 sZe t;'A d/ nB[;ko j' ;edh j? . ;ogzu dh u'D th f;ZX/
s"o s/ ehsh iKdh j? . fgSb/ ;w/A ftZu w?poK d[nkok ;ogzu ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ fB:w p[oh soQK nc;b
ns/ c/b ;kfps j' u[fenk j? . j[D ਗਰਾਮ gzukfJsK dh u'D gqDkbh ftZu ;[Xko fbnkT[D fjZs fgzvK
dh tkovpzdh th ehsh rJh j? fi; Bkb fJZe tkov ftZu' u[fDnk frnk w?pAo jh nkgDh tkov dh

1
 gqshfBXsk eo/rk ns/ ;ogzu dh u'D bJh g{ok fgzv nkgDhnK t'NK dk fJ;s/wkb eo/rk . fJ;
soQK ;w/A ;w/A s/ gzukfJsh oki n?eN ਅਧੀਨ fB:wK nB[;ko gzukfJsh oki ;z;EktK dh ekoi
gqDkbh ftZu fByko fbnkT[D dk :sB ni/ th ikoh j? .

73thA ;zftXkBe ;'XL^

fJj wfj;{; ehsk ikD bZrk fe gzukfJsh oki ;z;EktK dh ekor[iakoh pj[sh s;ZbhpyP BjhA ojh.
fJ; dh wkVh ekor[iakoh B{z x'yD bJh pDkJhnK pj[s ;kohnK ew/NhnK ns/ gzukfJsh oki gqDkbh Bkb
i[V/ fuzseK B/ ;w/A ;w/A s/ nkgD/ ftuko gqrNkJ/. gzukfJsh oki ftt;Ek dh n;cbsk d/ ekoBK dh
;{uh g/P eofdnK gzukfJsh oki gqDkbh Bkb i[V/ fuzseK B/ j/m fby/ ekoBK B{z d'Ph wzfBnkL

 gzukfJsK e'b PeshnK ns/ ;kXBK dh xkN

 gzukfJs dhnK p?meK dk Bk j'Dk
 okiBhse ns/ gqPk;fBe ;Zsk dh T[dk;hB gqftosh
 ;eZso/sh ;jkfJsh dh xkN
 b'V Bkb'A tZX ;oekoh dybnzdkIh
 f;ybkJh ;j{bsK dh xkN
 fB:wK ns/ gofeqnk dk r[zMbdko j'Dk
 ftGkrh gZXoK s/ ;fj:'r dh xkN, ns/
 gzukfJsh oki ;z;EktK B{z ;zftXkBe wkBsk dk Bk j'Dk.
 n"osK ns/ nB[;{fus ikshnK dh gzukfJsh ekoiK ftu Pw{bhns dk fBr{Dk j'Dk

gzukfJsh oki ;z;EktK dhnK ftfGzB ew/NhnK ns/ fuzseK B/ nkg' nkgD/ ;[MktK okjhA fJ; rZb
s/ pj[s I'o fdZsk fe fJjBk ;z;EktK B{z ;zftXkB ftu ;jh ;EkB fwbDk ukjhdk j? ns/ Bkb Bkb oki
;oekoK tZb'A th T[gokb/ ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. ew/NhnK ns/ ftukotkBK dhnK f;ckfoPK ns/ ;[MktK
B{z rzGhosk Bkb b?Ad/ j'J/ 1992 ftZu Gkos dh gkobhw?AN ftZu 73t/A ;zftXkBe ;'X n?eN B{z gk; eo
fdZsk frnk. fJ; n?eN dhnK w[Zy ftP/PsktK fJ; soQK jB L

 fe;/ fJZe y/so d/ ;ko/ ofi;Nov t'NoK d[nkok pDkJh rJh rokw ;Gk B{z oki ;oekoK dh
ekB{zBh wkBsk j't/.
 fgzv, ;zwsh gZXo s/ gzukfJsh oki ftt;Ek ;Ekgs eoB d/ T[d/PK dh g{osh bJh jo gZXo s/
f;ZXh u'D eotkJh ikt/.
 nB[;{fus ikshnK ns/ nB[;{fus ephfbnK d/ w?ApoK bJh T[BQK dh iB;zfynk d/ nB[gks
nB[;ko ;hNK okythnK ehshnK ikD fijBK ftu 1$3 fjZ;k n"osK th Pkwb j'D.
 e[Zb ;hNK dk 1$3 gqshPs n"osK bJh okytK j't/ (fi; ftu n?;H;h$n?;HNhH n"osK th Pkwb
ਹੋਣ)

 jo gZXo s/ u/nogo;B$u/now?B d/ gd bJh th okytKeoB j't/.

 gzukfJsK dk ekoiekb 5 ;kb j't/ ns/ Gzr j'D dh jkbs ftZu 6 wjhB/ d/ nzdo nzdo fco s'A
u'DK eotkJhnK ikD.
 gzukfJsK d/ w?ApoK dh xZN' xZN T[wo 21 ;kb j't/.
 gzukfJsh oki ;z;EktK d/ ekoi ns/ PeshnK oki ftXkB ;Gk fBPfus eo/.
 gzukfJsh oki ;z;EktK tZb'A i[NkJ/ ikD tkb/ ;kXBK ti'A N?e;, ch;K ns/ nB[dkB okPh oki dh
ftXkB ;Gk fBPfus eo/.

2
  jo gzi ;kb s'A pknd gzukfJsh oki ;z;EktK dh ftZsh ;fEsh dk ikfJiak b?D bJh oki ftZs
efwPB ;Ekgs ehsk ikt/.

;zftXkBe ;'X ftZu fJj th fejk frnk fe Gkos dk jo/e oki d' ;kb d/ ftZu ftZu nkg' nkgD/
gzukfJsh n?eN T[go'es ;'X dhnK XkoktK B{z nXko pDk e/ gk; eo b?D. fJ; B{z fXnkB ftu oZyd/
j'J/ fInkdkso okiK B/ nkg' nkgD/ n?eN gk; eo bJ/ ns/ bkr{ th eo fdZs/. gzikp, jfonkDk ns/
fjwkub ;oekoK B/ th nkgD/ n?eN 1994 ftZu gk; eo bJ/ ;B.

3
 nfXnkfJ 2
rokw ;Gk dh wjZssk

rokw ;Gk o{gh ;z;Ek, b'eszso dh p[fBnkd dh gqshe j?. fJj gzukfJs oki dk w[ZY j? s/ fJ; s'A
nk; ns/ T[whd oZyh iKdh j? fe fJj rokw gzukfJs B{z ;/X d/D tkbh nfjw ;z;Ek ti'A nkgDh G{fwek
fBGkt/. rokw ;Gk gqsZy s"o s/ b'eszso dh ekfJwh dk j[zrkok Godh j? feT[Afe rokw ;Gk ftZu b'e
;jh, ikro{e s/ ezw ekih GktBk Bkb i[Ve/ p?md/ jB. fJj nfijh ;z;Ek j? fi; okjhA fJeZm/ j' e/
ezw eoB dh b'e okih XkoBk nXhB i[V/ b'eK dk ;w{j fJZe m'; p[fBnkd B{z b'eK Bkb i[V/ w;fbnK,
ftek; g'qrokwK ns/ ftek; soihjK pkps rZb jh BjhA eodh ;r'A ;jh ;/X th fdzdh j?. nkg; ftu
ob e/ ezw eoB dh b'eokih gqDkbh s'A fJbktk rokw ;Gk fwZE/ ezw ftZu gqpzXeh, f;nk;h ns/ fdjksh
ftek; ekoiK ftZu nkw b'eK dh fdbu;gh B{z j"A;bk ns/ j[zrkok fdzdh j? fi;d/ Bshi/ tZi'A b'eK B{z
fgzv d/ j'o wkwfbnK ftZu fjZ;k b?D bJh th EK fwbdh j?. rokw ;Gk s'A j/m fby/ y/soK ftZu nfjw
G{fwek fBGkT[D dh T[whd oZyh ik ;edh j?.

 w[ZYb/ gZXo T[Zs/ b'eoki B{z wIp{s eoBk

 fpjso GkJhukoe ;KM B{z tXkT[Dk
 gzukfJsh oki YKu/ d/ w{b nXko B{z T[GkoBk
 gqGktPkbh ;zuko s/ skbw/b B{z tXkT[Dk
 b'eokih Yzr Bkb ezwK dh fBrokBh eoBk
 BhshnK s/ gq'rokw T[bheD ns/ fJjBK B{z nwbh o{g d/D dk B/Vbk ;pzX ekfJw
eoBk ns/
 ;wkih s/ oki;h f;Zfynk J/iz;h tZi'A ezw eoBk.

fJZE/ fJj efjDk nfs eEBh BjhA j't/rh fe rokw;Gk fgzv dh ftT[Aspzdh ns/ ftek; dh w[ZYbh
J/iz;h j?.

rokw ;Gk dhnK p?meK

Xkok 5(1) gzikp gzukfJsh oki n?eN 1994 w[skpe L
jo rokw ;Gk gzukfJs tZb'A fwEhnK rJhnK soheK B{z jo ;kb ftZu d' tko p?meK eo/rh ns/ ;ogzu
fJjBK dh gqXkBrh eo/rk. fJZe whfNzr ;kT[Dh dh c;b ;w/ND s'A pknd d;zpo d/ wjhB/ ftZu fi;B{z
;kT[Dh dh p?me fejk ikt/rk s/ d{ih jkVQh dh c;b ;w/ND s'A pknd i{B wjhB/ ftZu fi;B{z jkVQh dh p?me
fejk ikt/rk ns/ sh;oh 2 nes{po ns/ ਚੌਥੀ 26 iBtoh B{z.

Xkok 5(3) nXhB

gzukfJs vkfJo?eNo nfij/ ;ogzu B{z d' brksko p?meK Bk p[bkT[D dh e'skjh eoB s/, nj[d/ s/ ofjD
pko/ nfX;{uBk d/ 30 fdBK d/ nzdo, ਤਸੱ ਲੀਬਖਸ਼ ekoB do;kT[Adk s/ T[gXkok (2) nXhB pjkb eo
;edk j?.

4
Xkok 5 (4) nXhB L
;ogzu fe;/ th ;w/A gzukfJs ;zwsh dh p/Bsh s/ iK rokw ;Gk d/ e[Zb w?ApoK d/ gzit/A fjZ;/ d[nkok
fbysh o{g ftZu wzr eoB dh skohe s'A 30 fdBK d/ nzdo rokw ;Gk dh n;XkoB nkw p?me
p[bkJ/rk.
Xkok 5(5) nXhB
i/eo T[gXkok (1) ns/ (4) nXhB b'VhAdh nkw p?me BjhA p[bkJh iKdh sK gzukfJs ;zwsh dk
ekoiekoh nc;o nfijh p?me p[bkJ/rk.

e'ow L
Xkok 5(6) nXhB
rokw ;Gk dh fe;/ p?me ftZu e[Zb w?ApoK dk gzitK fjZ;k, T[;dk e'ow j't/rk gozs{ nZr/ gkJh p?me dh
;{os ftZu, e'ow d;tK fjZ;k j't/rk ns/ fJ; T[gXkok dhnK PosK, ਿੋਰਮ dh ewh ekoB nZr/ gkJh
rokw ;Gk dh fe;/ j'o p?me s/ ਇਹ ਉਪਵੂੰ ਦ bkr{ BjhA ਹੋਣਗੇ.

Xkok 5(7) nXhB

rokw gzukfJs dk ;eZso ns/ rokw ;Gk dh jo nkw p?me ftZu jkIo j'Dr/ s/ fJ; s'A fJbktk rokw
gzukfJs, rokw ;Gk d/ fJbke/ ftu ;/tk eo oj/ fe;/ g/Av{ eowukoh$nfXekoh B{z p?me ftZu jkIo ਹੋ

ਿੇ fe;/ ftuko nXhB wkwb/ s/ ;bkj d/D bJh p[bk ;edh j?.

Xkok 6 nXhB
rokw ;Gk dh jo p?me dh gqXkBrh rokw gzukfJs ਦਾ ;ogzu eo/rk.T[;dh r?o jkIoh ftZu, e'Jh gzu
ਕਿਸ ਨੂੂੰ p?me t/b/ ਚੁਕਣਆ ਿਾਵੇ,gqXkBrh eo/rk.

Xkok 7 nXhB
piN ns/ rokw ;Gk dh ;bkBk fog'oN rokw gzukfJs fsnko eo/rh ns/ ;kT[Dh dh p?me ftZu
nkwdB ns/ you ;pzXh piN nB[wkB ns/ nrb/ nkT[D tkb/ ngq?b d/ gfjb/ fdB s'A P[o{ j'D tkb/
;kb bJh ftek; g'qrokwK dh :'iBk dh wBI{oh bJh rokw ;Gk ;kjwD/ oZy/rh.

jkVh dh p?me ftZu fgSb/ ftZsh ;kb d/ b/fynk dk ;bkBk fuZmk ns/ ukb{ ;kb d"okB ehs/ ikD
tkb/ sithis gq'rokw dh fog'oN g/;a eo/rh. gozs{ i/ e'Jh rokw gzukfJs d;zpo ftu j'D tkbh p?me
ftu nkgDk piN iK ftek; g'qrokw dh :'iBk g/P eoB ftu n;cb ofjzdh j? sK gzukfJs ;zwsh T[;
rokw gzukfJs dk pZiN ns/ T[go'es :'iBk fsnko eo/rh s/ fJ;/ T[d/P bJh yk; p[bkJh rokw ;Gk
dh n;XkoB p?me ;kjwD/ g/P eo/rh.

Xkok 8 nXhB
fJ; n?eN nXhB rokw ;Gk B{z ;"Ag/ rJ/ wkwfbnK ;pzXh wsk rokw ;Gk dh p?me ftu jkIo ns/ t'N
d/D tkb/ w?ApoK dh pj[;zwsh Bkb gk; ehsk ikt/rk.

rokw ;Gk d/ ezw (Xkok 9 nXhB)

Xkok 9 nXhB gzikp gzukfJsh oki ekB{zB 1994 sfjs rokw ;Gk bJh j/mk fby/ fwE/ rJ/ jB L^

5
 rokw ;Gk gzukfJsh oki n?eN dhnK XkoktK w[skfpe jo rokw ;Gk y/so bJh rokw gzukfJsh
dh u'D eodh j?. gzukfJs ftu fJZe ;ogzu ns/ gzi s'A s/oQK sZe gzu j' ;ed/ jB. fJj frDsh
rokw ;Gk d/ y/so dh nkpkdh T[go fBoGo eodh j?
 ;bkBk piN ns/ ftek; g'qrokwK dh wBi{oh d/Dk,
 b/y/^i'y/, ;kbkBk gqrsh fog'oNK dk ikfJiak b?Dk,
 fgzvK dhnK ftek; :'iBktK s'A bkG gqkgs eoB tkb/ b'eK dh PBkys eoBk (i/eo rokw ;Gk
tkip ;w/A ftZu nfij/ bkGgksohnK dk gsk bkT[D ftZu Bekw oj/ sK fgzv dh gzukfJs fJj ezw
eo/rh)
 tbzNhno wiad{oK dhnK ;/tktK b?Dk s/ ;KM/ GbkJh ezwK ftZu fjZ;k gkT[Dk bJh Bedh iK t;sK iK
d'ਵੇਂA b?Dk,
 fgzvK ftZu pkbr f;Zfynk ns/ gfotko GbkJh g'qrokwK B{z ਉਤਸ਼ਾਕਹਤ eoBk
 fgzv ftu ;wki d/ ;ko/ torK ftueko J/esk ns/ nkg;h w/b fwbkg B{z T[sPkfjs eoBk
 rokw gzukfJs d/ ;ogzuK ns/ gzuK s'A fe;/ yk; ekotkJh, :'iBk ns/ nkwdBh you/ ;pzXh
;gZPNheoB b?Dkl ns/
 j'o fwE/ ikD tkb/ ezwK B{z B/go/ ukVQBk.

fJj e'Jh b[ethA rZb BjhA j? fe gzukfJs dhnK ;kohnK ekotkJhnK rokw ;Gk s'A jh P[o{
j[zdhnK jB. rokw ;Gk dh fJeZsosk jh fJ; dk ;G s'A gfjbK gVkn j? fi;B{z n;hA w[ZYb/ gZXo dk
b'eszso th nkyd/ jK. j[D ;tkb T[mdk j? fe eh rokw ;Gk d/ fJeZm B{z ;cbsk fwb ojh j? iK
BjhA< eh s[jkv/ y/so dhnK gzukfJsK T[go'es wZdK d/ nXko s/ fJeZm eo ojhnK jB< i/ BjhA sK
feT[A BjhA eo ojhnK, eh e[M tZyok eoB dh b'V j?<

6
 nfXnkfJ 3
rokw gzukfJs L ekoi gqDkbh

gzukfJsh oki ;z;EktK d/ fszB gZXoK Gkt fIbQk gqhPd, gzukfJs ;zwsh ns/ rokw gzukfJsK ftu'A rokw
gzukfJs ;G s'A j/mbh fJekJh j?. rokw gzukfJs dh u'D rokw ;Gk y/so ftZu ofjzd/ t'NoK tZb'A ehsh
iKdh j?. w"i{dk ;w/A gzikp gzikp ftu 13278 rokw gzukfJsK jB. rokw gzukfJs d/ w?ApoK dh frDsh
5 s'A 13 sZe j' ;edh j?. n?eN w[skpe rokw gzukfJs w?ApoK ftZu n"osK, nB[;{fus ikshnK ns/
fgSV/ torK bJh okytKeoB ehsk frnk.
gzikp gzukfJsh oki n?eN 1994 (;'X n?eN Bzpo 4 ;kb 2012) dh Xkok 10 ns/ 10^J/ d/
T[gpzXK B{z w[Zy oZyd/ j'J/ rokw gzukfJsK dh tkovpzdh ehsh rJh j?. tkovK dh frDsh B{z gzuK dh
frDsh nB[;ko tzfvnk frnk j?, fi; soQK nkpkdh d/ jo fJZe gZXo d/ ;kjwD/ do;kfJnk frnk j? L

bVh BzH nkpkdh gzuK dh frDsh tkovK dh frDsh

1 300 s'A 1000 sZe dh nkpkdh bJh 5 5

2 1001 s'A 2000 sZe dh nkpkdh bJh 7 7

3 2001 s'A 5000 sze dh nkpkdh bJh 9 9

4 5001 s'A 10000 sZe nkpkdh bJh 11 11

5 10000 s'A tZX dh nkpkdh bJh 13 13

;'X s'A gfjbK fiBQK rokw gzukfJsK dh nkpkdh 300 s'A xZN j?, T[BQK rokw gzukfJsK d/ tkovK
ns/ gzuK dh frDsh th 5 oZyh rJh j?.
gzikp ftZu gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 23 (1) nB[;ko jo/e rokw gzukfJs B{z wjhB/
ftZu xZN' xZN fJZe whfNzr eoBh Io{oh j?. fJj whfNzr rokw gzukfJs d/ dcso iK rokw ;Gk y/so
ftZu fe;/ iBse (Gkt ;KMh) EK s/ j' ;edh j?. fJj whfNzr ;ogzu d[nkok fBoXkfos ;w/A ns/ fwsh
nB[;ko ehsh ikt/rh.

;g?Pb iK yk; whfNzr ;pzXh L

Xkok 23(2) nB[;ko ;ogzu B{z id'A th gzuK dh pj[ frDsh d[nok yk; whfNzr p[bkT[D bJh
fbysh s"o s/ ;Zdk fdZsk ikt/ sK T[j fszB fdB d/ ftZu whfNzr ;Zd/rk. i/eo ;ogzu nfijh p/Bsh T[s/
whfNzr BjhA p[bkT[Adk sK gzu ekoiekoh nc;o dh nr/sh gqtkBrh Bkb fJZe jcs/ dk B'fN; gzukfJs
;eZso okjhA ;ogzu ns/ d{i/ gzu B{z d/ e/ whfNzr p[bkT[D d/ jZedko j'Dr/.

whfNzr bJh J/izvk B'fN; L

Xkok 23(3) nB[;ko gzukfJs ;eZso dh fJj fiazwt
/ koh j't/rh fe T[j ;ogzu dh ;fjwsh nB[;o rokw
gzukfJsh dh whfNzr bJh g{o/ ;Zs fdBK dk ns/ ftP/P whfNzr bJh fszB fdBK dk J/izvk B'fN; d{;o/

7
;ko/ gzuK ns/ oki ;oeko d/ fBoXkos n;co B{z G/i/rk. J/izvk B'fN; ftZu whfNzr d/ ;EkB, fwsh
ns/ ;w/A d/ Bkb^Bkb (J/izv/ dhnK wZdK) Gkt fiBQK wZdK s/ ftuko ehsk ikDk j? T[jBK dk t/otk th
fdZsk ikD ukjhdk j?. fJ; B'fN; dh fJZe ekgh rokw gzukfJs d/ B'fN; p'ov T[Zs/ th brkT[Dh ukjhdh
j?.
i/eo e'Jh gzu J/izvk B'fN; b?D s'A fJBeko eodk j? sK u"Aehdko fijVk fJ; B'fN; dh skwhb
eotk fojk j? T[; B'fN; s/ fby/rk fe ;pzXs w?Apo B'fN; b?D s'A fJBekoh j? s/ fJ; dh s;dhe fe;/
B/V/ d/ w'jspo ftensh s'A eotkJh ikt/. nfij/ gzu B{z, i' B'fN; b?D s'A fJBeko eodk j?, ofiNov
vke okjhA fJj B'fN; G/fink ikt/ ns/ fJ; dh o;hd J/izvk ckJhb ftu oZyh ikt/.

rokw gzukfJs dh whfNzr bJh e'ow

Xkok 24(1) fe;/ ;z;EK dk ezw ubkT[D bJh n?eN nB[;ko fBoXkfos xZN' xZN w?ApoK dh
frDsh B{z e'ow fejk iKdkj?. rokw gzukfJs dh nkw whfNzr bJh Xkok 24 (1) nB[;ko nj[d/ s/
ekfJw gzuK dh pj[frDsh (Gkt nZX Bkb'A tZX) e'ow g{ok eodh j?. whfNzr dh gqXkBrh eoB tkbk
ftnesh 30 fwzN bJh fJzsIko eo/rk. i/eo fJ; ;w/A ftZu nZX s'A tZX gzu jkIoh brkT[D sK
ekotkJh P[o{ eo/rk. i/eo fJ; ;w/A sZe e'ow g{ok BjhA jz[dk sK whfNzr fe;/ nfij/ fdB bJh i' T[j
fBPfus eo/ w[bsth eo/rk.

whfNzrK ;w/A gzuK dh jkIoh ;pzXh

gzuK ns/ ;ogzuK dh jo/e gzukfJs whfNzr bJh jkIoh ofi;No, gzikp rokw gzukfJs o{bi 2012,

d/ ਰੂਲ 8 ਦੇ ਫਾਰਮ 1 ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ। fJ; ofiN;o ftZu gzu ns/ ;ogzu nkgDh jkIoh nkgD/ d;sys
nzr{mk nkfd y[d brkT[Dr/. gqXkBrh eo fojk ftnesh nZXk xzNk T[vhe eoB s'A pknd whfNzr ftu
r?o jkiao ofjD tkb/ gzuK$w?ApoK dh r?ojkIoh brkt/rk.

whfNzr ftZu r?o^jkIoh bJh ;Ik

Xkok 20(1)(3), gzikp gzukfJsh oki n?eN dh Xkok 20 nB[;ko i/eo e'Jh ftnesh ;ogzu j[zd/ j'J/
gzukfJs dhnK d' wjhB/ brksko whfNzrK BjhA p[bkT[Adk iK whfNzrK ftZu Gkr BjhA b?Adk sK T[; ;ogzu
d/ fybkc ekotkJh eoB fjZs phHvhHghHUH okjhA vkfJo?eNo gzukfJs B{z fbfynk ikt/rk ns/
vkfJo?eNo gzukfJs nfij/ ftnesh B{z ;[DtkJh dk w"ek d/ e/ b'VhAdh gVskb gVskb eoB T[gozs
nj[d/ s'A w[nZsb ehsk ik ;edk j? ik jNkfJnk th ;edk j?.
fJ; soQK i/eo e'Jh gzu bkrkso gzukfJs dhnK whfNzrK ftZu'A d' wjhB/ bJh r?ojkIo ofjzdk j? sK T[;
d/ fto[ZX th ekotkJh bJh fbfynk ikt/rk ns/ T[; B{z w[nZsb iK nj[d/ s'A jNkfJnk ik ;edk j?.

rokw gzukfJs dh whfNzr dh gqXkBrh ;pzXh

Xkok 24(2) nB[;ko rokw gzukfJs dh gqXkBrh ;ogzu d[nkok ehsh ikt/rh gozs{ i/eo fe;/
ekoB ;ogzu r?ojkIo j? sK whfNzr ftZu jkIo gzuK ftZu'A fe;/ B{z gqXkBrh eoB bJh u[fDnk ik ;edk
j?.

wsk gk; eoBk ;pzXh

Xkok 24(3) nB[;ko ;ko/ wkwbnK d/ c?;b/, i/ e'Jh j'o ftP/P ftt;Ek Bk j't/, sK w"i{dk w?ApoK dh
pj[frDsh t'NK Bkb j'Dr/ ns/ ;ogzu iK gzuK ftu'A fijVk th gqXkBrh eo fojk j't/, fe;/ wkwb/ d/
jZe ftZu iK fto'X ftZu t'NK dh frDsh dk n?bkB eoB s'A gfjbK nkgDh t'N d/t/rk i/eo T[j t'N ਦੇਣ
s'A fJBekoh Bk j't/ । fJj ;ko/ w?Apo ekotkJh ofi;No ftZu ws/ d/ jZe iK fto'X ftZu nkgD/
d;sys$nzr{mk eoBr/.

8
fBoDkfJe t'N (ek;fNzr)
Xkok 24(3) nB[;ko i/eo fe;/ ws/ d/ jZe ns/ fto'X ftZu t'NK dh frDsh pokpo j' iKdh j? sK
gqXkBrh eo oj/ ;ogzu ik gqXkBrh eo oj/ gzu B{z nkgDh fJZe tkX{ t'N ws/ d/ jZe ftZu d/D dk
nfXeko j?
ਧਾਰਾ 24(4) ਗਰਾਮ ਪੂੰ ਚਾਇਤ ਦਾ ਿੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਕਵਚਾਰੇ ਿਾ ਰਹੇ ਮੱ ਤੇ ਤੇ ਬਕਹਸ ਕਵੱ ਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਿਦਾ ਅਤੇ

ਨਾ ਹੀ ਵੋਟ ਪਾ ਸਿਦਾ ਹੈ ਿੇਿਰ ਮੀਕਟੂੰ ਗ ਦੀ ਪਰਧਾਨਗੀ ਿਰ ਰਹੇ ਕਵਅਿਤੀ ਦਾ ਮਾਮਲੇ ਕਵੱ ਚ ਿੋਈ ਿਾਤੀ ਕਹੱ ਤ ਹੋਵੇ।

ਿੇਿਰ ਕਿਸੇ ਕਵਅਿਤੀ (ਸਰਪੂੰ ਚ) ਆਕਦ ਦਾ ਿੋਈ ਕਵੱ ਤੀ ਕਹੱ ਤ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਅਕਿਹੇ ਮੱ ਤੇ ਸਮੇਂ ਮੀਕਟੂੰ ਗ ਦੀ

ਪਰਧਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਿਰ ਸਿਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵੋਕਟੂੰ ਗ ਕਵੱ ਚ ਭਾਗ ਲੈ ਸਿਦਾ ਹੈ।

T[go'es ekoigqDkbh s[jkv/ ezwK dh ;woZEk, c?;b/ b?D dh gofeqnk ns/ :'iBkpzdh B{z n?Bk
nk;kB pDk fdzdh j? fe e'Jh th B[wkfJzdk nkgDh fIzw/tkoh s'A GZi BjhA BjhA ;edk ns/ T[j fJZe bVh
dk fjZ;k pD e/ b'eK nZr/ itkpd/j jz[dk j?. eh s[jkv/ y/so dhnK gzukfJsK T[go'es nfXekoK
sfjs ;Zdk gZso (B'fN;) d/AdhnK jB, i/ BjhA sK o[ektN feZE/ j?< ;kB{z fejV/ :sB eoB dh b'V j?<

B'NL ek;fNzr t'N dh tos'A sK jh j' ;edh j? i/eo gfjbK whfNzr eoB bJh e[b gzuK ftZu'A e'ow g{ok
j't/. e'ow g{ok eoB bJh ;ogzu B{z iK gqXkBrh eo oj/ gzu B{z fBoDkfJe iK ek;fNzr t'N d/D dk
nfXeko BjhA j?.
ek;fNzr t'N ;w/s gk; ehs/ ws/ d/ j/mK B'N fdZsk ikt/ fe fJj wsk ;ogzu B/ Xkok 24(3)
nB[;ko nkgD/ tkX{ t'N d/ nfXeko dh tos'A eod/ j'J/ gk; ehsk j? ns/ fijBK w?ApoK B/ ws/ dk fto'X
ehsk j? i/eo T[j d;sys BjhA eod/ sK B'N ftu doi eoBk bkIwh j? fe fejV/ w?ApoK B/ ws/ Bkb
n;fjwsh gqrNkJh ns/ d;sys eoB s'A fJBeko ehsk.

9
 nfXnkfJ 4
rokw gzukfJsK L ezw ns/ PeshnK

gzikph gzukfJsh oki n?eN 1994 ftZu rokw gzukfJsK d/ pj[s ;ko/ ezwK dk toDB ehsk frnk j?.
gzukfJs n?eN w[skfpe gzukfJsK oki ;oeko d[nkok fBPfus fB:wK ns/ nkgD/ wkbh ;kXBK B{z
fXnkB ftZu oZy e/ nkgDh fIzw/tkoh fBGkT[DrhnK. fJ;/ ;zdoG ftZu gzukfJsK B{z ;"Ag/ ezwK dh frDsh
sK pj[s fiankdk j? gozs{ wjZstg{oB ezwK dh tzv j/m fby/ nB[;ko ehsh ik ;edh j? L

1) ;otiBe ezw L
 nkg;h GkJhukok pDkJh oZyDk.
 rbhnK, BbhnK pDkT[Dk ns/ T[BQK dh d/yGkb eoBh .
 ;VeK dh d/y Gkb eoBh ns/ T[jBK dh w[ozws eotkT[Dh.
 b'eK bJh ghD tkb/, eZgV/ X'D ns/ BjkT[D ਵਾਲੇ gkDh dk gqpzX eoBk.
 gP{nK dh B;b ;[XkoB d/ ekoiK ftZu gP{ gkbD ftGkr dh wZdd eoBh ns/ gP{nK dhnK wzvhnK
brtkT[D dk gqpzX eoBk .
 iBse EktK T[Zgo o"PBh dk gqpzX eoBk .
 :kso{nK bJh fJwkosK dh T[;koh, w[ozws ns/ T{oik dk gqpzX eoBk .
 bkfJpq/ohnK ns/ nfXn?B e/Ado ;Ekfgs eoBk .
 PwPkB G{wh dk gqpzX ns/ d/yGkb eoBk .
 S{s Sks dhnK phwkohnK dh o'eEkw bJh Nhe/ bkT[D iK j'o T[gkn eoBk .
 iBse prhfunK, y/v w?dkBK nkfd dh f;oiDk ns/ wB'oziB gkoeK dh ftt;Ek eoBh, y/vK
eokT[DhnK ns/ y/vK dk ;wkB ;gbkJh eoBk.
 y/sh, tgko ns/ fdjksh T[d:'r d/ ftek; ftu ;jkfJsk eoBh.
 ;wkfie e[ohshnK B{z d{o eoBk s/ b'eK d/ ;wkfie ihtB B{z ;[XkoB d/ :sB eoB/ .
 e[dosh eo'ghnK, jVQ, ;'e/ nkfd ekoB ghVs b'eK dh d/yGkb eoBh.
 j;gskbK dh ;EkgBk ns/ ਰੱ ਖ oykUl ns/
 n"osK ns/ pZfunK dh f;js dh oZfynk bJh e/Ado y'bQD/.

2H gqPk;fBe ezw
 fgzvK ftZu GkJhukoe ;KM pDkJh oZyDk
 nkgD/ nfXeko y/softZu ngokXhnK B{z cVB ns/ ngokXK dh o'eEkw eoB bJh g[fb;
dh ;jkfJsk eoBk ns/
 BPkpzdh bkr{ eoBk

10
Xkok 40(1) nB[;ko
 rokw gzukfJs (fi; B{z T[; ;w/A nj[d/ s/ oj/ gzuK dh xZN' ਘੱ ਟ d' fsjkJh dk ;woEB j't/) wsk

gk; eoe/ (fijVk gfjbh ng?qb s'A 30 ;szpo iK fJ; s'A gfjbK gk; ehsk ਿਾਵੇ, ਮੱ ਤੇ ਦੀ ਿਾਪੀ

ਆਬਿਾਰੀ ਤੇ ਿਰ ਿਕਮਸ਼ਨਰ ਪੂੰ ਿਾਬ ਨੂੂੰ ਭੇਿਣੀ ਯਿੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਿਾਵੇ) rokw ;Gk y/so d/ nzdo fe;/
th bkfJ;?A; P[dk d[ekB s/ B;ahbh Pokp dh ftZeoh Bk ehsh ikt/. gzikp b'eb nkePB n?eN
1923 dh Xkok 5 iK T[; ;w/A bkr{ fe;/ j'o ekB{zB sfjs nfXekos fe;/ ;EkBe ;z;Ek tZb'A
gk; ehs/ ws/ d/ j[zd/ j'J/ th nfijk wsk fJ;d/ gk; j'D dh skohe s'A nrb/ ;kb dh gfjbh
ngq?b s'A bkr{ ਹੋਵੇਗਾ।
 fgzv d/ gNtkohnK , u"ehdkoK d/ ezwK dh fBrokBh eoBh th gzukfJsK dk ezw j?. i/eo
gNtkoh, u"Aehdko nkgDk ezw mhe Yzr Bkb Bk eo/ sK gzukfJs T[; dh fPekfJs ;zpzXs
nfXekoh iK fvgNh efwPBo B{z eo ;edh j?. ;zpzXs nfXekoh iK fvgNh efwPBo bJh
Io{oh j? fe T[j nfijh fPekfJs s/ ehsh ekotkJh pko/ ;{uBk gzukfJs B{z G/i/rk.
 gzikp gzukfJsh oki n?eN 1994 ਅਤੇ ਕਵਲੇ ਿ ਿਾਮਨ ਲੈਂ ਡ ਐਿਟ 1961 d/ sfjs rokw gzukfJsK
B{z PkwbkN IwhBK ns/ j'o ;KMhnK EktK s'A BikfJia epI/ jNkT[D dh Pesh th jk;b j?.

3H fBnK ;pzXh ezw

gzikp ftZu rokw gzukfJsK B{z wjZstg{oB fBnKfJe ekoi ;"Ag/ rJ/ jB. fJBQK ftZu e[M yk; fJZE/ dZ;/
rJ/ jB fiBQK dh ikDekoh jo gzukfJs w?Apo$gzu$;ogzu B{z d/Dh ukjhdh j?.
Xkok 44 (1) nXhB
rokw gzukfJs nB[;{uh 11 ftZu fBoXkfos wkwfbnK ;pzXh PeshnK dh tos'A eo/rh ns/ fJBQK
wkwfbnK T[Zs/ fJ; dk nfXeko y/so j't/rk.
Xkok 44(2) nXhB
ਕਿਹੜਾ ngokX rokw gzukfJs d/ nfXeko y/so d/ nzdo nkT[Adk j?, T[; dk fBoDk eoB d/ wzst bJh
e'v nkc feqwhBb g'q;hio 1973 dhnK XkoktK 178 s'A 181 d/ T[gpzX bkr{ j'Dr/.
Xkok 44 (3) nXhB
id'A rokw gzukfJs c"idkoh wkwfbnK dh ;[DtkJh eo/rh sK fJ; B{z c"idkoh ndkbs wzfBnk ikt/rk.
Xkok 45 nXhB
rokw gzukfJs tb'A ;[DtkJh eoB tkbk e'Jh th ngokX fe;/ w?fi;N/qN d/ ;kjwD/ g[fb; dh fPekfJs
iK fog'oN d[nkok fbnKdk iKdk j? iK w?fi;Nq/N nkg nkgD/ frnkB dk ;zd/j okjhA nfij/ fe;/
ngokX dh gSkD eodk j? sK T[; dh ekotkJh ;woZE nfXeko y/so tkbh rokw gzukfJs e'b spdhb
eo/rk.
gozs{ ;aos j? fe uhc i[vhPhnb w?fi;N/qN fbysh o{g ftZu ekoB dZ;dk j'fJnk fe;/ c"idkoh
wkwb/ dk spkdbk fJZe ਗਰਾਮ gzukfJs s'A ;woZE nfXeko y/so tkbh fe;/ d{ih rokw gzukfJs e'b iK
nkgD/ nXhB fe;/ d{ih ndkbs ftZu eo ;edk j?.

11
fBPfus wkwfbnK B{z pkjo oZyDk
Xkok 46 nB[;ko
 T[gXkok (3) d/ T[gpzXK d/ nXhB e'Jh th rokw gzukfJs fJzvhnB ghBb e'v 1860 d/ nXhB fe;/
nfij/ ngokX T[Zs/ ftuko BjhA eo/rh fi; ftu fPekfJsh iK d'Ph e'Jh ;oekoh eowukoh j't/.
 id'A rokw gzukfJs tZb'A ;[DtkJh tkb/ fe;/ ftukoB :'r ngokX ;pzXh ;{uBk g[fb; ;N/PB d/
fJzukoi nc;o B{z fdZsh iKdh j? sK T[j nfij/ ngokX dh ;[DtkJh bJh ;woZE nfXeko y/so
tkbh rokw gzukfJs B{z gfjbh ;{uBk fog'oN dh fJZe Beb G/i/rk. T[j rokw gzukfJs nfij/ sZEK
tkbh fe;/ fPekfJs dh ;[DtkJh BjhA eo/rh Bk jh T[; wkwb/ ftZu e'Jh ;zwB ikoh eo/rh id'A sZe
nc;o fbysh o{g ftZu fJj ikDekoh BjhA fdzdk fe gVskb g{oh j' u[Zeh j?, pPos/ fe gVskb
g{oh j'D fgS'A T[j nc;o rokw gzukfJs B{z ;{uBk G/i/rk.

ngokXh wkwfbnK dh gSkD

Xkok 47 nXhB

rokw gzukfJs eoe/ d/ e'b ngokXh wkwbk fbysh fPekfJs okjhA ns/ nB[;{uh^III ftZu fBPfus ch;
dh ndkfJrh ਿਰਿੇ fBZih s"o s/ ;ogzu d/ ;kjwD/ g/P j' e/ ns/ T{; dh r?ojkIoh ftZu fe;/ ਅਕਧਿਾਰਤ
gzu d/ ;kjwD/ g/P j' e/ iK rokw gzukfJs B{z ofi;Nov g';N okjhA fPekfJs G/i e/ doi j't/rk.

gozs{ i/ ndkbsh ch; fNeN T[; EK T[gbZpX BjhA fiZE/ nkw s"o s/ rokw gzukfJs p?me eodh j? iK
fiE'A fPekfJs G/ih iKdh j? sK ch; d/ pokpo okPh Bed ftZu fdZsh ik ;edh j? iK wBh nkovo okjhA
rokw gzukfJs B{z G/ih ik ;edh j?.

Xkok 47(2) nXhB

fPekfJs dk t/otk fJ; wzst d/ bJh fBoXkos ofi;No ftZu rokw gzukfJs d/ ;?eNoh d[nkok doi
ehsk ikt/rk.
Xkok 47 (3) nXhB

rokw gzukfJs fJzvhnB ghBb e'v, 1860 dhnK XkoktK 160, 228, 264, 277, 289, 290, 294,
510 ns/ gzikp pkb;w'fezr n?eN 1918 dhnK XoktK 3 ns/ 4 d/ nXhB wkwfbnK dh ;[DtkJh eoB
bJh ;woE j't/rh.
fPekfJs T[Zs/ ekotkJh

Xkok 48 (1) nXhB

rokw gzukfJs fPekfJsK B{z iKuD ns/ rtkjK B{z ;[DB fgZS'A ns/ e'Jh j'o nfijh b'VhAdh g[ZS frZS
eoB fgS'A fPekfJs oZd eo ;edh j? iK d'Ph B{z ;zwB ikoh eo ;edh j?.

Xkok 48 (2) nXhB

wkwb/ dh ;[DtkJh tkb/ fe;/ fBPfus fdB i/ fPekfJs eosk r?ojkIo j[zdk j? iK w[eZdw/ dh g?oth
BjhA eodk sK rokw gzukfJs wkwb/ B{z oZd eo ;edhj? ns/ T[gXkok 3 d/ T[gpzXK ਦੀ ;aos Bkb fJj
j[ew poh ehs/ j[ewK tKr bkr{ j'Dr/.

12
Xkok 48 (3) nXhB

i/eo fPekfJs eosk fe;/ Y[et/A ekoB eoe/ nkgDh r?ojkIoh d/ bJh rokw gzukfJs B{z ;zs[PN eo
fdzdk j? sK rokw gzukfJs poyk;srh d/ j[ew jNk ;edh j? ns/ ekotkJh w[V ukb{ eo ;edh j?.

gozs{ poyk;srh d/ j[ew B{z oZd BjhA ehsk ikt/rk i/ L

 nfij/ j[ew gk; ehs/ ikD s'A 30 fdBK d/ nzdo nzdo fPekfJs eosk d[nkok fJ; wzst bJh
gqkEBk gZso BjhA fdZsk iKdkl ns/

 d'Ph B{z B'fN; Bk fdZsk frnk j't/ ns/ i/ rokw gzukfJs d/ ;kjwD/ d'Ph d/ g/P j'D fgS'A
poyk;srh ehsh rJh j't/.

rokw gzukfJs dk ngokXh wkwbk b?D s'A fJBeko eoB dk nfXeko

Xkok 49(1) nXhB

i/ ekotkJh d"okB fe;/ w"e/ rokw gzukfJs B{z ikg/ fe ngokX nfijk j? fe pDdh ;Ik d/D bJh rokw
gzukfJs ;woZE BjhA sK fJj fbysh nkd/P okjhA wkwb/ dk foekov uhc i[vhPhnb w?fiN/qN B{z G/iD
bJh ;wZoE j?.
d'Ph Bk g/P j'D ;pzXh ekotkJh

Xkok 50(1) nXhB

i/ d'Ph g/P BjhA j[zdk iK bZfGnk BjhA ik ;edk sK rokw gzukfJs T[; fJbke/ d/ nfXeko y/so tkb/
ekoiekoh w?fi;N/qN B{z sZEK dh fog'oN d/t/rh.
Xkok 50(2) nXhB

w?fi;N/qN d'Ph B{z e?d eoB bJh ;zwB ik tozN ikoh eo/rk ns/ tozN dh ;fEsh ftu i/ nfijk
ftnesh T[; d/ ;kjwD/ g/P j'D ;pzXh i[owkB/ Bkb iwkBs iK IwkBs s'A fpBK fB;fus wksok dk pKv
Godk j?, fit/A e'v nkc feqwhBb g'q;hio, 1973 dh XKok 71 ftZu T[gpzX j? sK T[; B{z fjok;s s'A
w[es ehsk ikt/rk.

Xkok 50 (3) nXhB

id'A d'Ph w?fi;N/qN d/ ;kjwD/ g/P j[zdk j? sK T[j d'Ph B{z iawkBs Bkb iK iawkBs s'A fpBK dZ;h rJh
okPh dk pKv Go e/ rokw gzukfJs d/ ;kjwD/ nrbh p?me ftZu g/P j'D dk fBod/P d/ ;edk j?.
nfij/ d'Ph dk eosZt j't/rk fe T[j rokw gzukfJsK dh nrbh whfNzr dh skohe ns/ ;wK g[ZS/.

Xkok 50 (4) nXhB

i/eo T[g Xkok (3) nXhB w[biw pKV GoB ftZu n;woE j' iKdk j? sK w?fi;No/N w[biw B{z e?ਦ

ftZu oZye/ rokw gzukfJs ;kwD/ n;b whfNzr ftZu g/ਸ਼ j'D bJh j[ew d/ ;edk j?.

Xkok 50 (5) nXhB

fPekfJs T[s/ ekotkJh

Xkok (3) nXhB pKv GoB fgS'A i/ d'Ph rokw gzukfJs d/ ;kjwD/ g/P BjhA j[zdk sK rokw gzukfJs fi;
w?fi;N/qN d/ ;kjwD/ d'Ph B/ pKv Gfonk ;h T[; B{z fJ; sZE dh fog'oN eo/rh.

13
Xkok 51(1) nXhB

ngokXh wkwfbnK dk c"oB fBgNkok

rokw gzukfJs fi; fdB d'Ph T[;d/ ;wkjD/ g/P j[zdk j? i/ ;zGt j't/A sK T[; fdB jh ngokXh wkwb/ dk
w[eZdwk ubkJ/rh ns/ nkd/P d/t/rh. i/ nfijk ;zGt Bk j't/ sK rokw gzukfJs IwkBs Bkb iK
iawkBs s'A fpBQK T[; s'A gzi ;" o[gJ/ sZe dk pKv GokJ/rh i/eo w[biw gfjbk jh iwkBs s/ fojk BjhA
j?, sK fe T[j fe;/ pknd tkb/ fdB rokw gzukfJs d/ ;kjwD/ g/P j't/ fi; d/ bJh e/; nr/ gkfJnk
frnk j?.

Xkok 51 (2) nXhB

T[g Xkok (1) d/ nXhB Go/ j'J/ pKv dh okPh rokw gzukfJs i[owkB/ dh soQK t;{b eo/rh.
Xkok 51 (3) nXhB

i/ d'Ph T[g Xkok (1) nXhB b'VhAdk pKv BjhA Godk sK rokw gzukfJs fJ; sZE ns/ nrbh ;[DtkJh
dh fB:w fwsh dh ;{uBK w?fi;N/qN B{z d/t/rh ns/ w?fi;N/qN Xkok 50 dh T[gXkok (4) ns/ (5) d/ nXhB
ekotkJh eo/rk.

;Ik L

Xkok 52 (1) nXhB

 rokw gzukfJs w[iow B{z d' ;" o[gJ/ sZe i[owkBk eo ;edh j? iK fJ; n?eN d[nkok ehs/ B[e;kB
iK jkBh dh d[ZrDh okPh fizBQK i' th tZX j't/ i[owkBk eo ;edh j?.

 rokw gzukfJs T[; B{z T[fus cNeko gk e/ SZv ;edh j?.

 rokw gzukfJs IwkBs Bkb iK IwkBs s'A fpBK T[; e'b'A fJZe ;" o[gJ/ sZe dk pKv fJZe fB:s
ehs/ ;w/A nzdo b? ;edh j? ns/ fJj Pos th bk ;edh j? fe T[j 12 wjhB/ sZe gzukfJs
dh ;[DtkJh tkb/ fe;/ th ngokX dkw[V d'Ph BjhA j't/rk.

 id'A rokw gzukfJs dh okfJ nB[;ko d'Ph 18 ;kbK s'A xZN T[wo dk j't/ sK rokw gzukfJs nkgD/
tb'A fBPfus ehs/ ;w/A d/ nzdo IwkBs Bkb iK IwkBs s'A fpBQK fJZe ;" o[gJ/ dk pKv T[; d/ fgsk
iK T[; d/ ;ogq;s e'b'A T[; wzst bJh Gotk ;edh j?.

Xkok 52 (2) nXhB

T[go'es Xkok (J) s/ (;) nXhB fe;/ ips ehs/ pKv dh okPh rokw gzukfJs d[nkok bkJ/ fJZe
i[owkB/ dh soQK t;{b eoB :'r j't/rh ns/ i/ e'Jh d'Ph iK T[; dk fgsk iK T[; dk ;woEe fwE/ ;w/A
d/ nzdo nfij/ pKv B{z BjhA Godk sK d'Ph fJZe ;" o[gJ/ sZe d/ i[owkB/ ;w/s ;Ik G[rsD d/ :'r j't/rk.

Xkok 52 (3) nXhB

T[go'es Xkok d/ T[gpzXK nXhB i/eo rokw gzukfJs dh e'Jh i[owkBk bkT[Adh j? ns/ wzr nB[;ko
nfij/ i[owkB/ dk G[rskB BjhA j[zdk sK rokw gzukfJs fJj j[ew gk; eor/ fe i[owkBk brk fbnk
frnk ;h go G[rskB BjhA j'fJnk ns/ e/; B{z ਨੇੜੇ d/ i[vh;ahnb w?fi;No/N ਨੂੂੰ G/i d/t/rh T[j rokw
gzukfJs d/ j[ewK B{z fJ; soQK bkr{ eo/rk fit/A fe T[;B/ nkg j[ew gk; ehsk j't/. i[vh;a hnb
w?fi;No/N w[biw B{z ndkfJrh Bk eoB ekoB e?d dh ;ik th d/ ;edk j?.
gzikp gzukfJsh oki n?eN dh Xkok 53 s'A 84 sZe ndkbsh ezwK dk toDB ehsk j'fJnk
j?. ;ko/ Gbh GKs ikDd/ jB fe gzukfJsK nkgD/ ezwK ns/ fIzw/tkohnK gqsh u/sB
z jB go eJh ni/ th

14
n?;hnK gzukfJsK jB i' ਪੂਰਨ s"o T[Zgo ikro{e BjhA jB. T[jBK dhnK fIzwt
/ kohnK ns/ coIK ftZu
n?Bk gkVk feT{A j?< eh n;hA ni/ x'y BjhA ehsh< T[j fejV/ :sB jB fi; Bkb n;hA nkgD/
coI ;wM ;ehJ/.

nfXnkfJ 5
rokw gzukfJs gqfsfBXhnK dhnK fiazw/tkohnK ns/ G{fwektK

jo rokw ;Gk nkgD/ w?ApoK ftZu'A rokw ;Gk y/so bJh nkgDh rokw;Gk d/ BK tkbh gzukfJs u[Ddh
j?.rokw gzukfJs ftZu fJZe ;ogzu ns/ iB;zfynk d/ nB[;ko gzu j[zd/ jB. gzuK dh frDsh gzi s'A
s/oK sZe j' ;edh j?. rokw gzukfJs d/ w[yh j"D d/ Bks/ ;ogzu dhnK fIzw/tkohnK ns/ ekoiK dk
toBD Xkok 16 (1) ftu ehsk frnk j? L

Xkok 16(1) nXhB

;ogzu dhnK fIzw/tkohnK ns/ ezw

 rokw gzukfJs dhnK p?meK p[bkT[D bJh fIzw/tko j't/rk s/ T[BQK dh gqXkBrh eo/rk,
 rokw gzukfJs dk foekov ;[oZfyns oZyD bJh fIzw/tko j't/rk,
 rokw gzukfJs d/ ftZsh ns/ ekoiekoh gqPk;B bJh nkw s"o s/ fIzw/tko j't/rk,
 rokw gzukfJs d/ ;Nkc ns/ fJj' fij/ nc;oK iK eowukohnK fiBQK dhnk ;/tktK fe;/ d{ih
nEkoNh okjhA rkqw gzukfJs B{z ;"AghnK rJhnK jB, d/ ezw, gqpzXeh fBrokBh ns/ ezNo'b oZyD
dk fizawt
/ ko j't/rk
 nfijhnK PeshnK dh tos'A eo/rk, *nfij/ ezw eo/rk iK nfij/ coI fBGkJ/rk fiBQK dh n?eN
nXhB pDkJ/ rJ/ fB:wK sfjs rokw gzukfJs d[nok whfNzrK ftZu tos'A ehsh iKdh j?, ns/
 nfij/ j'o nfXekoK dh tos'A ns/ coIK dh gkbDK eo/rk fiBQK ;pzXh rokw gzukfJs fe;/ nkw
iK yk; ws/ okjhA T[; B{z eoB bJh jdkfJs eo/ iK oki ;oeko tb'A fJjBK ;pzXh pDkJ/ rJ/
fB:wK d[nkok fBPfus ehsk ikt/.

15
 gzikp gzukfJsh oki n?eN d[nkok ;ogzu B{z pj[s ;kohnK fizawt
/ kohnK fdZshnK rJhnK jB.
;ogzu dh fIzw/tkohpDdh j? fe T[j n?eN ftZu do;kJhnK ;kohnK fIzw/tkohnK B{z ;ko/ gzukfJs w?ApoK
d/ ;fj:'r Bkb nkgDh fBZih ns/ okiBhfse gjz[u s'A T[Zgo T[Zm e/ fBGkJ/ ns/ fgzv d/ ftek; bJh tZX
s'A tZX :'rdkB tZy tZy ;ehwK d/ nXhB bkG gksohnK dh u'D rokw gzukfJs ;Gk ftZu y[ZbQ/ s"o s/
ehsh ikt/ sK fe fe;/ B{z e'Jh PZe$fPekfJs Bk j't/.

;ogzu iK gzu dh w[nZsbh ns/ jNkT[Dk

vkfJo?eNo 20(1) nXhB
1) Xkok 208 d/ nXko s/ fe;/ ftnesh B{z gzukfJs dk w?Apo u[D/ ikD bJh s/ pD/ ofjD bJh n:'r
eoko ਕਦੱ ਤਾ ਿਾ ਸਿਦਾ ਹੈ, i/ T[j L

 fe;/ ekB{zB nXhB oki ftXkB ;Gk dhnK u'DK bJh nk:"r ਹੋਵੇ. gqzs{ fJ; nXko s/ nk:'r
eoko BjhA fdZsk ik ;edk fe fe;/ ftnZesh dh T[wo 25 ;kb s'A xZN j? id'A fe T[; B/ 21
;kb dh T[wo g{oh eo bJh j't/.
 rokw gzukfJs, gzukfJs ;zwsh iK fIbQk gqhPd dh fe;/ u'D ftZu fGqPN gqEk bJh d'Ph
;wfMnk frnk j't/l
 fJybkeh froktN tkb/ fe;/ ngokX bJh iK rokw gzukfJs d/ ;ogzu iK gzu iK gzukfJs
;zwsh d/ w?Apo iK fIb/Q gqh;ad d/ w?Apo d/ nkuoD B[e; dk ;ze/s eoB tkb/ ngokX bJh d'Ph
mfjokfJnk frnk j't/ gozs{ d';ah mfjokT[D s'A fgZS'A gzi ;kb dk ਸਮਾਂ Bk phfsnk j't/.
 fe;/ u'D ngokX bJh d'Ph mfjokfJnk frnk j't/l iK
 ikpsk c"Idkoh 1973 dh Xkok 110 nXhB uzr/ ukb uZbD bJh IwkBs d/D bJh fejk frnk
j't/l
 fe;/ ;EkBe nEkfoNh iK ekB{zB nXhB pD/ ekog'o/PB iK p'ov iK ;fjekoh ;Gk dk (fijVh
gzikp ;fjekoh ;Gk n?eN, 1961 nXhB ofi;Nov j't/) iK ;oeko dk iK e/Ado ;oeko dk
e[Zb tesh sBykjdko w[bkIw j't/l
 nkdh i[ow (ezNo'b ns ;[Xko) n?eN, 1952 nXhB ofi;No j'fJnk j't/, iK
 rokw gzukfJs, gzukfJs ;zwsh iK fIbQk gqhPd, fij' fijh th ;{os j't/l d[nkok brkJ/ rJ/
N?e; d/ pekJ/ dh ndkfJrh Bk ehsh j't/,iK
 rokw gzukfJs, gzukfJs ;zwsh ns/ fIbQk gqhPd dh ikfJdkd dk w[Ikok, gZN/dko iK m/e/dko
iK fjZ;/dko j't/ iKl
 fe;/ ;EkBe nEkfoNh dh ikfJdkd T[Zgo nDnfXekos epIk j't/ iK
 n?eN nXhB pDkJ/rJ/ fB:wK nXhB ;ogzu j'D d/ Bks/ gqtkBs oew s'A tZX oew jZE ftZu
oZyh j't/, iK
 ;z;d d/ fe;/ th ;dB iK gzikp ftXkB ;Gk dk w?Apo j't/, pPos/ T[j u[fDnk ik ;edk j? i/
T[j BkwIdrh g/go Bkb fJj tuB d/ d/t/ fe T[j u[D/ ikD fgS'A ns/ ;j[z u[ZeD s'A gfjbK
nkgD/ w"i{dk gd s'A n;shck d/ d/t/rkl
 BkwIdrh gZso GoB dh nzfsw fwsh s'A s[ozs gfjb/ gzi ;kbK ftu Bkrfoe nfXekoK dh
;[oZfynk n?eN 1955 nXhB fe;/ ngokX bJh d'Ph mfjokfJnk frnk j't/l iK
 T[;B{z w?vheb nkXkoK B{z SZv e/ fe;/ j'o nkXko s/ b'e ;/te pDB d/ n:'r eoko fdZsk
frnkk j't/.
 T[;B/ ;ogzu iK gzu j'D dh j?;hns ftZu nkgD/ u'D gZso d/ Bkb fJj x'PDk gZso Bk
brkfJnk j't/ fe T[;B/ pbke ftek; ns/ gzukfJs nfXekoh B{z rokw gzukfJs d/ foekov dk
g{ok ukoi d/ fdZsk j?L

16
2) fijVk ezw eoB s'A fJBeko eo/ iK ezw eoB d/ :'r Bk oj/l
3) ;ogzu j[zd/ j'J/ i' fpBQK fe;/ m'; ekoB d/ brksko d' wjhB/ rokw gzukfJs dh p?me Bk p[bkJ/l
4) fijVk fpBQK fe;/ ftP/P ekoB d/ brksko d' wjhB/ s'A tZX ;w/A sZe p?meK ftZu r?o jkIo oj/l
5) fijVk nkgD/ nj[d/ dh w"i{dk fwnkd iK T[; s'A s[ozs gfjbh fwnkd ftZu vkfJo?eNo dh okfJ
ftZu nkgD/ coIK dh gkbDk ftZu fes/ e'skjh dk d'Ph fojk j't/l iK
6) b'e fjZsK ftZu fi; dk gd s/ pD/ ofjDK p/b'Vk j't/.
T[Zgo fbys ekoBK eoe/ poyk;s ehs/ rJ/ fe;/ th ftnesh B{z w[V u'D bVBbJh gzi ;kbK tk;s/
n:'r eoko fdZsk ik ;edk j?. fJ; s'A fJbktk c"idkoh ngokX ;pzXh w[eZdw/ iK ub ojh
gVskb d"okB th fe;/ gzu iK ;ogzu B{z jNkfJnk ik ;edk j?.
nfXekoK d/ Bkb^Bkb jo/e gzukfJs w?Apo bJh coI th T[;/ soQK Io{oh j[zd/ jB fit/A wB[Zyh ;oho
bJh nke;hiB dh b'V j[zdh j?. fIzw/tkohnK fe;/ th wB[Zy d/ ftneshst dk fByko eodhnK jB
ns/ T[j ftnesh fBogZysk d/ okj uZbe/ nkgD/ coI fBGkT[D d/ ekpb pDd/ jB. eh n;hA
T[go'es fIzw/tkohnK fBGkn oj/ jK< i/ BjhA sK T[j fejVhnK o[ektNK jB fiBQK eoe/ n;hA ni/
u/szB BjhA j'J/< eh n;hA T[jBK o[ektNK B{z d{o eoB dk :sB ehsk j?<

17
 nfXnkfJ 6
rokwgzukfJs L nkwdB,b/yk i'yk ns/ nkfvN ;pzXh

gzukfJsh oki ;z;EktK dh nkwdB d/ w[Zy ;'w/ jB L N?e;, ch;K, i[owkB/, eoI/, roKNK, uzd/ ns/
bkGekoh T[ZdwK ns/ e[ZM j'o ;'fwnK s'A gqkgs nkwdB. fJBQK ;z;EktK dh nkwdB dk tZvk fjZ;k
N?e;K ns/ roKNK s'A nkT[Adk j?.

gzukfJsh oki ;z;EktK dh ;EkgBk gzikp gzukfJs oki n?eN^1994 d/ T[gpzX ns/ fJ; nXhB f;oi/
gzukfJs fB:wK nB[;ko ehsh iKdh j?. n?eN ftZu do;kJ/ fB:wK nB[;ko jh gzukfJsK nkgDk ekoi
fBGkT[AdhnK jB. ;zftXkB dh oki ;{uh dh 45 s'A 66 n?ANohnK ftZu oki ;oekoK, N?e; bkT[D dhnK
PeshnK ftu'A i' gzukfJsK d/ ;g[od eodhnK jB f;oc T[j jh PeshnK gzukfJsK e'b j[zdhnK jB.

rokw gzukfJsK dh nkwdB d/ ;'w/ L

 N?e;
 ch;K
 nkgD/ t;hfbnK s'A nkwdB
 roKNK ns/ uzd/

gzukfJsK s'A jw/Pk fJj T[whd ehsh iKdh j? fe T[j nkgD/ ezwK ns/ fIzw/tkohnK B{z g{oh sBd/jh Bkb
fBGkT[D ykso b'Vhd/ czv nkgD/ e'b oZyD. gzukfJs czv ftu j/m fby/ ;'fwnK s'A j'D tkbh nkwdB
Pkwb j[zdh j?.

 ;oekoh iK j'o ;EkBe nEkfoNhnK s'A gqkgs j'D tkbhnK roKNK.

 ;G gqeko d/ dkB.
 T[BQK czvK d/ pekJ/ ns/ w[Bkc/ i' fvgNh efwPBo (e[be ? No) d/ ftuko nB[;ko ;Gk d/ y/so
ftZu g?D tkb/ fgzv iK fgzvK d/ fjZs bJh fJeZso ehs/ rJ/ jB iK ;B.
 gzikp gzukfJsh oki n?eN d/ nXhB bkJ/ ikD iK t;{b ehs/ ikD tkb/ N?e;, wfj;{b, j'o N?e;
ns/ ch;K.
 fwZNh, rzdrh, r'jk iK gzukfJsK tZb'A fJeZm/ ehs/ rJ/ e{V/ eoeN ns/ fe;/ gqEk ekoB fe;/
ftnesh tZb'A fe;/ wo/ j'J/ gP{ s'A nkgDk jZe SZvD Bkb T[; wo/ j'J/ gP{, o[ZyK ns/ gzukfJs dh
IwhB d/ T[sgdkB dh fteoh s'A j'D tkb/ w[Bkc/.
 gzukfJs d/ nXhB uZb oj/ wZSh gkbD y/soK s'A j'D tkbh nkwdB.
 ;KMhnK iwhBK s'A nkwdB i' gzukfJsK ftZu ਤਕਹਤ eodhnK jB<

 rokw gzukfJs ਵਲੋਂ fe;/ j'o ;o's s'A gqkgs nkwdB iK gzukfJs ;zwsh iK fibQk gqh;ad tb' fdZs/
czv.

18
roKNK L
 gzukfJs xo bJh
 fv;g?A;oh dh fJwkos bJh
 ;e{b dh fpbfvzr bJh
 gP{ fv;g?A;oh bJh
 y/v ;N/vhnw bJh
 PwPkB xkN bJh
 T[ZBs rokw ;ehw nXhB rbhnK BkbhnK bJh
 p/xfonK d/ wekBK dh T[;koh bJh
 w/b/ brkT[D bJh
 efwT{fBNh jkb dh T[;koh bJh
rokw gzukfJs d/ nkgD/ ;kXB
 PkwbkN IwhB d/ m/e/ s'A j'D tkbh nkwdB
 gzukfJs y/so ftZu g?Adh jZvk o'Vh dh bhI s'A nkwdB
 rokw gzukfJs dhnK d[ekBK iK j'o fJwkosK d/ feokJ/ s'A j'D tkbh nkwdB
 rokw ;Gk d/ w?ApoK tZb'A ftek; d/ ezwK bJh fJeZmh ehsh rJh oew
 PkwbkN IwhB ftZu bZr/ doZysK B{z t/uD s'A gqkgs nkwdB
 gzukfJs dhnK g[okDhnK fJwkosK d/ wbp/ B{z t/uD T[gozs fwbh nkwdB
 wZSh gkbD s'A nkwdB

N?e;K tZi'A gqkgs nkwdB

 G{wh ns/ fJwkosK s/ bkJ/ ikD tkb/ N?e;
 y/shpkVh s'A fJbktk j'o XzfdnK s'A bkfJnk ikD tkbk N?e;
 nktkikJh d/ ;kXBK s/ N?e;
 u[ZbQk N?e; nkfd
 G{wh ns/ ;Ve dh tos'A eo oj/ NoZeK$No?eNoK s/ N?e;
 eZu/ wkb T[Zs/ N?e; bkT[Dk
rokwgzukfJs y/so ftZu g?Adh IwhB s'A gqkgs brkB dk xZN' xZN 40 gqshPs fjZ;k rokw gzukfJsK B{z
ikDk ukjhdk j? (gzqs{ gzikp ftZu G{wh brkB wkc ehsk j'fJnk j?)
 ezgB;Noh roKNK
 ftek; ;pzXh rokNK

pkeh t;hb/
 i[owkB/ ns/ dzv
 sbktK, N'fGnK, gzukfJzsh IwhBK, wZSh y/soK, izrbK nkfd s'A nkwdB
 gzukfJsh eko'pko nkfd s'A nkwdB
gzikp ftu T[j rokw gzukfJs w[Zy s"o s/ ;oeko tZb'A fdsh ikD tkbh roKN T[Zs/ jh fBoGo eodhnK
jB, fiBQK dh nkwdB d/ nkgD/ t;hb/ pj[s xZN jB.

czvK dh tos'A fet/A eohJ/

rokw gzukfJs d/ yks/ ftZu i' th czv gqkgs j[zdk j? T[j rokw gzukfJs czv pD iKd/ jB. gzukfJs czv
dh tos'A bJh j/m fbyhnK rZbK tZb fXnkB d/Dk Io{oh j?L^

19
rokw gzukfJs dk wsk gkT[Dk L
rokw gzukfJs fgzv ftu ftek; dk fijVk th ezw eotkT[Dk ukj[zdh j? T[;B{z gfjbK rokw ;Gk ftZu
ftuko eo b?Dk Io{oh j?. ehs/ ikD tkb/ ezwK dh u'D gfjb d/ nXko s/ ehsh rJh j't/.
doikpzdh ;pzXs nc;o$fiabQk ftek; s/ gzukfJs nc;o$vhH;hH ns/ ;oeko B{z G/iDh j?.
seBheh wBI{oh L gzukfJs d/ ws/ ftZu do;kJ/ ezw ;pzXh ftGkr d/ seBheh ftzr, Uto;hno
i/HJhH$n?;HvhHUH (gzukfJsh oki ;z;EktK) gk;'A seBheh wBI{oh b?Dh io{oh j?.
gqpzXeh wBI{oh L
seBheh wBI{oh b?D dh soQK jh gqpzXeh wBI{oh b?Dh th Io{oh j? ns/ fJj wBI{oh ;pzXs
nfXekoh$ekoi ;kXe nc;o$gzukfJs ;zwsh$vhHvhHghHU$vhH;hH$fiabQk gbkfBzr p'ov$vthIBb fvgNh
vkfJo?eNo$ ;oeko gk;'A b?Dh iao{oh j?.

ezw eoB dk nfXeko d/Dk L

seBheh$gqpzXeh gqtkBrh gqkgs eoB T[gozs fJj Io{oh j? fe rokw gzukfJs dh ;KMh irQk s/ whfNzr
eoe/ eotkJ/ ikD tkb/ ftek; ezwK bJh ezw eokT[D d/ nfXeko gzu$;ogzu B{z fdZs/ ikD. f;oc T[jh
gzu ezw eotk ;edk j? fi;B{z B{z fJj nfXeko fdZs/ rJ/ j'D.

ftek; d/ ezwK bJh ;p ew/Nh pDkT[Dk L

rokw gzukfJs B{z ukjhdk j? fe ftek; d/ ezwK bJh ;p ew/Nh pDkJ/, fi; ftZu ;oekoh eowukohnK
s'A fJbktk fgzv d/ ;fsekos pzfdnK B{z gkfJnk ikt/. fJj ew/Nh ezw dh r[DtZsk dk fynkb oZy/ ns/
e'Jh w[Peb nkT[D t/b/ T[;dk jZb bZG/.

yohd ew/Nh L
fJj ew/Nh ;ogzu dh gqXkBrh j/m ezw eodh j? ns/ id'A e'Jh th b'VhAdh ;wZroh yohdh iKdh j? sK
T[; dh r[DtZsk dk fynkb oZydh j?. 500 o[gJ/ d/ tZX d/ wNhohnb dh yohd fJ; ew/Nh okjhA
N?Avo$e[N/PB d[nkok ehsh iKdh j?.
eh rokw gzukfJs nkgD/ nkwdB d/ ;'fwnk s'A ikD{ j?<
i/ BjhA sK eh gzukfJs B/ nkgD nkwdB tXkT[D bJh :sB ehs/ jB<
eh s[jkv/ y/so ftZu e'Jh n?;h gzukfJs j? fi;B/ nkgDh nkwdBh tXkJh j't/ ns/ fijVh j'oBK bJh
g/qoBk ;o's pDh j't/<

rokw gzukfJs L pZiN, b/yk ns/ b/yk gVskb

ftZs ns/ gqPk;B fJZe d{i/ s'A fpBQK nX{o/ jB. gqPk;B dk e'Jh th ezw Gkt/A T[j fezBK th S'Nk feT[A Bk
j't/ ftZs s'A fpBK g{ok BjhA j' ;edk. ftZs e/tb XB sZe jh ;hws BjhA ;r'A fJj eJh j'o gfjb{nK
Bkb th i[fVnk j'fJnk j?. ftZs feE'A nkt/rk, T[; dh tzv fet/A j't/rh, e"D eo/rk ns/ fj;kp feskp
fet/A oZfynk ikt/rk nkfd pj[s jh rzGho B[es/ jB fijBK dh ikDekoh gzufJsK B{z j'Dh bkIwh j?.
fJ;/ soQK gqPk;fBe fB:wK ns/ n;{bK pko/ gzukfJsK B{z frnkB j'Dk Io{oh j?. fJZE/ gzukfJs oki
;z;EktK d/ pZiN nkwdB s/ you, b/yk gqDkbh ns/ b/yk iKu ;pzXh uouk ehsh ikt/rh.

pZiN (nkwdBh ns/ you)

pZiN fJZe fBPfus ekoi d/ d"okB nkwdBh ns/ you d/ nB[wkB dk fpT{ok jz[dk j?. pZiN ftZu
Pkwb ehshnK rJhnK ;zfynktK e/tb nB[wkB jz[dhnK jB s/ id'A pZiN nwb ftZu fbnKdk iKdk j?
sK tk;sfte nB[wkB w{b nB[wkBK d/ nB[;ko BjhA ofjzd/. fco th pZiN ftZu nkwdBh s/ you dh

20
;{uBk fizBh ;zGt j't/ mhe j'Dh ukjhdh j?. g?;/ dh j/ok c/oh iK fe;/ rpB nkfd B{z o'eD bJh fJj
Io{oh j? fe ;ko/ yks/ ;jh sohe/ Bkb fsnko ehs/ ikD ns/ gk; j'J/ pZiN d/ nB[;ko jh j'D.

pZiN pDkT[D dh gofeqnk

gzukfJs dk pZiN ne;o ftZsh ;kb d/ P[o{ ftZu fsnko ehsk iKdk j?. nkw s"o s/ pZiN dk ezw fJZe
ftP/P ew/Nh iK ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso fwb e/ eod/ jB.
uouk, ;[Mkn ns/ gfotosB dh fdqPNh s'A pZiN rokw ;Gk dhnK whfNzrK d"okB nkw iBsk ;kjwD/
oZfynk ikDk j?. fJ; B{z pknd ftZu gzukfJs dh nrbh whfNzr ftZu fJZe ws/ dh Peb ftZu gk; eo
fdZsk ikDk j? ns/ fJ; dh gqtkBrh bJh gzukfJs ;zwsh B{z G/i fdZsk iKdk j?.
;pzXs gzukfJs ;zwsh piN B{z fBPfus ;w/A ftZu ;fjwsh gqdkB eo ;edh j? iK nkgD/ ;[MktK ;fjs
rokw gzukfJs B{z tkg; G/i ;edh j?. rokw gzukfJs b'VhAdhnK spdhbhnK eoe/ piN w[V ;fjwsh
bJh gzukfJs ;zwsh B{z G/i ;edh j?.
piN T[Zs/ gzukfJs ;zwsh dh ;fjwsh s'A fpBK rokw gzukfJs e'Jh youk BjhA eo ;edh ns/ i/
fBPfus ;w/A nzdo gzukfJs ;zwsh ;fjwsh BjhA fdzdh sK piN B{z gk; j'fJnk wzfBnk ikt/rk.

rokw gzukfJs dk pZiN

 rokw gzukfJs jo ;kb nkgDk ;bkBk pZiN ;pzXs gzukfJs ;zwsh B{z g/P eo/rh. pZiN ftZu
fgSb/ ;kb dk youk ns/ ukb{ ;kb ftZu nkT[D tkbhnK oewK dk t/otk fdZsk iKdk j?.
 gzukfJs ;zwsh g/P ehs/ pZiN B{z gk; eoe/ iK Io{oh ;'X eoB bJh gzukfJs B{z tkg; G/i ;edh
j?.
 gzukfJs ;zwsh dh wBI{oh s'A fpBQK ;pzXs gzukfJs youk BjhA eo ;edh ns/ i/eo
gzukfJs ;zwsh fwE/ j'J/ ;w/A ftZu piN gk; BjhA eodh sK piN wBI{o jh ;wfMnk iKdk j?.
 rokw gzukfJs B{z ukjhdk j? fe piN rokw ;Gk d/ fJibk; ftZu g/P eo/ ns/ fco ;pzfXs
gzukfJs ;zwsh B{z G/i/.

;EkJh ;kXBK tZi'A b'VhAd/ czvK d/ ;'w/

gzukfJs n?eN dh Xkok 86 d/ nzsors jo/e rokw gzukfJs bJh T[; d/ BK s/ fJZe rokw gzukfJs
czv pDkfJnk ikt/rk ns/ T[; d/ yks/ ftZu j/m fdZshnK okPhnK j'DrhnK.
 oki ns/ e/Adoh ;oeko tZb'A fdZsh rJh roKN
 rokw gzukfJs d/ yks/ ftubh pekfJnk okPh
 T[jBK czvK d/ pekJ/ ns/ T[rokjnK ikD tkbhnK oewK i' fgzvK d/ ;KM/ wzst bJh fJeZm/ ehs/ rJ/
j'D
 ;ko/ dkB
 rokw gzukfJs dh IwhB T[Zs/ yVQ/ doZysK ns/ j'o g?dktko nkfd s'A nkwdB
 wZSh gkbD s' j'D tkbh nkwdB
 PkwbkN IwhB s'A nkwdB
 gzukfJs ;zwsh iK fIbQk gqhPd iK oki ;oeko iK fe;/ j'o ;kXB s'A gqkgs j'Jh nkwdB.

b/yk gVskb
 gzikp gzukfJsh oki n?eN dh Xkok 97 d/ nzsors rokw gzukfJs d/ ykfsnK dk nkfvN
oki ;oeko d[nkok fB:[es ehs/ nfXekoh d[nkok ehsk ikt/rk ns/ nkfvN dh fog'oN nkfvN d/
g{ok j'D s'A fJZe wjhB/ d/ nzdo rokw gzukfJs B{z G/ih ikt/rh.

21
 nkfvN dh ekgh fwbD s/ rokw gzukfJs iK sK nkfvN ftZu do;kJ/ rJ/ fJsokiaK B{z d{o eo/rh
ns/ fszB wjhfBnK d/ nzdo nzdo fJ; pko/ ;{uBk gzukfJs ;zwsh B{z G/i/rh iK T[es ;w/A ftZu
fBoXkos nfXekoh B{z fJsokiaK pko/ j'o ;gZPNheoD i/ rokw gzukfJs d/Dk ukj/ sK d/t/rh.
gzukfJs e'b gJh Bed okPh B{z G{wh p?Ae pZus ykfsnK ftZu oZfynk ik ;edk j?.
nkwdB ns/ you/ d/ yfsnK B{z fJzM oZyDk ukjhdk j? fe fJj ;oeko tZb'A pDkJ/ rJ/ fB:wK ns/
wkgdzvK d/ nB[;ko j'D. ;oekoh b/yk gohye fJjBK dh iKu gVskb th eo ;ed/ jB.
rokw gzukfjs dk foekov
rokw gzukfJs dk foekov j/m fby/ nB[;ko j[dz k j?L^
 e?P p[Ze
 ekotkJh feskp
 ;Nke ofi;No
 toe ofi;No
 gNkBkwk ofi;No
 w;No o'b
 o;hd p[e
Z
 fv;g?u ofi;No
 i[vhPhnb ofi;No
 fJz;g?ePB ofi;No ਆਕਦ

;ogzu nkgD/ jZE ftZu fezBk e?P (g?;k ) oZy ;edk j?<
rokw gzukfJs dk ;ogzu gzukfJs czv ftu'A ftek; d/ ezwK B{z w[Zy oZyd/ j'J/, b'V nB[;ko fJZe jZd sZe
g?;/ eotk ;edk j? go fJj Io{oh j? i/ T[; e'b 5000$^ o[gJ/ s'A tZX Bed okPh j't/ sK T[; B{z p?Ae
ftZu iwQK eotk d/Dh ukjhdh j?.
 eh nfXekoh xZN jB<
 eh gzukfJsK fIzw/tkoh BjhA fBGk ojhnK jB<
 eh b/yk gVskb n"yk j?<
 eh b'VhAdh b/yk ;wZroh BjhA j?<
 eh fJ; ;pzXh e[ZM j'o eoB dh b'V j?<

22
 nfXnkfJ 7
rokw gzukfJs L PkwbkN d/j, ;KG ;zGkb ns/ tos'A

wjkokik oDihs f;zx d/ oki B{z 1849 Jh;th ftZu jfEnkT[D s'A pknd nzro/IK dk ;G s'A gfjbk
ezw ;h gzikp B{z nkgDh nkfoEe, gqpzXeh, G{r'fbe ns/ gqPk;fBe b'V nB[;ko fgzvK , sfj;hbK,
fIfbQnk ns/ fvthIBK ftZu ;{uhpZX eoBk. fJ; f;bf;b/ nXhB nzro/IK B/ jo fiabQ/ tk;s/ fJZe
pzd'p;s d;skt/I (Settlement Report) fsnko eotkfJnk fi; ftZu fIb/ d/ jo gZy dk t/otk doi
ehsk frnk. fJjBK ftZu'A fJZe wjZstg{oB t/otk ;h fIbQ/ ftub/ jo fgzv ns/ Pfjo d/ G{r'fbe y/so
dh ftfGzB o{gK ftZu ftnkfynk. fJ; ftnkfynk bJh fIbQ/ ftZu g?Ad/ jo fgzv ns/ Pfjo dh fJZe
pzd'p;s ;oeko j?. jo fgzv ns/ Pfjo fog'oN B{z sfj;hb dh fog'oN dk nfBZyVtK nzr pDkT[D s'A
pknd fJ;B{z fIbQ/ d/ pzd'p;s d;skt/I dk jZ;k pDkfJnk frnk. fgzv dh fog'oN B{z fsnko eoB tes
IwhB Bkb ;pzXs foekov d/ nzsors j/m fby/ d;skt/I fsnko eotkJ/ rJ/.
 tiQk s;whnK (fgzv t;kT[D dh tiQk)
 tkip-T[b-noi (IwhB ;zpXh t/otk)
 fw;b jehes (wkbeh ;pzXh t/otk)
 fPiok BPc (e[o;h Bkwk)
 iwQKpzdh nkfd (IwhB dh wkbeh dk foekov)
T[go'es dZ;/ d;skt/IK ftZu jh fgzv dh ;KMh ikfJdkd d/ o{g ftZu PkwbkN dk fIeo th ehsk
frnk. GftZy ftZu jo uko ;kb pknd j'D tkbh iwQKpzdh ftZu PkwbkN dk fIeo nkT[Adk fojk j?.
nkIkdh s'A pknd gzikp d/ jo/e fgzv ftZu jo/e gfotko dh N[efVnK ftZu EK^EK g?Adh IwhB B{z fJZe
EK eoB bJh w[oZp/pzdh B{z ngDkfJnk frnk. w[oZp/pzdh d"okB fgzv ;pzXh T[gbZpX fovkov B{z nXko
pDk e/ PkwbkN IwhB dh fBPkBd/jh ehsh rJh ns/ T[;B{z pekfJdk foekov ftZu doi ehsk frnk.
uZepzdh iK w[oZp/pzdh d"okB ne;o jh fgzvK ftZu fBwB gqeko dhnK IwhBK ;KM/ ezwK bJh SZvhnK
rJhnK.
 PkwbkN d/j
 w[Psoek wkbekB IwhB$pZus IwhB

PkwbkN d/jL
fgzv d/ ;KM/ ezwK bJh oZyh rJh IwhB fi;dh wbehns gzukfJs e'b j[zdh j?, PkwbkN ejkT[Adh j?.
gzukfJs tZb'A PkwbkN d/j ns/ fJ; s'A j'D tkbh nkwdB fgzv dh p/jsoh bJh tosh iKdh j?.

gzikp ftb/i ekwB b?Av (o?r){ L n?eN 1961 dh Xkok 2 (ih) sfjs
PkwbkN d/j ftZu j/m fbyhnK IwhBK Pkwb j[zdhnK jB L^
 wkb foekov ftu doi ;kwbks d/j (npkdh d/j B{z Sve/)
 T[j IwhBK fiBQK pko/ wkb wfjew/ d/ foekov ftZu wkbeh d/ ykB/ ftZu PkwbkN, soc, gZsh, gzBk
ns/ m[bQk fbfynk j'fJnk j[zdk j? ns/ wkb foekov nB[;ko T[j IwhB fdjksh GkJhuko/ d/ ;KM/
ezwK bJh tosh iKdh ojh j't/.
 T[j IwhBK iK EktK i' fe fdjksh GkJhuko/ bJh okythnK oZyhnK rJhnK j'D iK toshnK iKdhnK
j'D fit/A fe rbhnK, gjhnK, y/vK d/ w?dkB, ;e{B, ghD tkb/ gkDH d/ y{j, SZgV i' fe npkdh d/j
ns/ r'ok d/j ftZu g?Ad/ j'D.

23
 T[j IwhB i' wkb wfjew/ d/ foekov nB[;ko pzio edhw j? ns/ fgzv d/ ;kM/ ezwK bJh tosh
iKdh j?.
gqzs{ j/m fbyhnK IwhB PkwbkN d/j ftZu Pkwb BjhA j[zdh.

 ft;Ekgs ftneshnK B{z Bhw ;EkJh s"o s/ nbkN ehsh j'Jh IwhB.
 nfijh PkwbkN d/j i' ft;Ekfgs ftneshnK B{z Bhw ;EkJh s"o s/ nbkN ehsh rJh iK fe;/ th
ftnesh B{z 9 i[bkJh 1985 s'A gfjbK t/uh iK j'o fe;/ sohe/ Bkb spdhb ehsh rJh j't/.
 fwsh 26 iBtoh, 1950 s'A gfjbK fijVh PkwbkN d/j yks/dkoK (y/tNdkoK) B/ nkg; ftZu tzv e/
T{; dh tkjh eoBh P[o{ fdZsh j't/.
 fe;/ pzd/ B/ 26 iBtoh 1950 s'A gfjbK PkwbkN IwhB yohd bJh j't/ iK nkgDh wkbeh d/ pdb/
ftZu b? bJh j't/ ns/ fJ; dk fJzdoki iwQKpdh iK wb ftGkr d/ fe;/ j'o foekov ftZu doi j't/,
gzqs{ Pos j? fe spdhb ehsh PkwbkN IwhB pdbh eoB tkb/ d/ PkwbkN ftZu pDd/ fjZ;/ s'A
fInkdk Bk j't/.
 wkb ftGkr d/ foekov ftu PkwbkN soc, gZsh gzBk ns/ m[bQk doi j't/ fi; dh wkb wfjew/ d/
foekov nB[;ko tos'A fgzv d/ ;KM/ ezwK bJh Bk j't/.
 npkdh d/j s'A pkjo dh IwhB fijVh gzikp ftb/i ekwB b?Av (o?r n?eN) 1961 d/ bkr{ j'D s'A
gfjbK nrtkV, tkV, ykd d/ N'J/, wekB iK bx{ T[d:'r bJh tos'A ftZu fbnKdh rJhj't/.
 PkwbkN d/j fi;B{z o?t/fBT{ (Ykb) bZfrnk j't/ ns/ fe;/ y/tNdko d/ tkjh nXhB epI/ ftZu fwsh
26 iBtoh 1950 s'A gfjbK T[; d/ fjZ;/ d/ nB[;ko j't/.
 gzikp ftb/i ekwB b?Av (o?rb
{ /PB) n?eN 1961 d/ bkr{ j'D Gkt 4 wJh, 1961 s'A gfjbK Xkofwe
ezwK bJh tos'A ftZu fbnKdh rJh j't/.
 gzikp ftb/i ekwB b?Av n?eN 1961 dh Xkok 4(3)(11) ftZu i/ e'Jh ftensh n?eN bkr{ j'D dh
fwsh s'A 12 ;kb gfjbK s'A fpBQK e'Jh ਕਿਰਾਇਆ, m/ek ns/ ue"sk nkfd s'A T[; IwhB s/ ekpI j't/.
 i/eo gzukfJs B/ PkwbkN IwhB 26 iBtoh 1950 s'A gfjbK epI/ ;w/s ofjD$froth eo fdZsh
j't/.

w[Psoek wkbekB iK pZus IwhB

w[oZp/pzdh n?eN 1948 Xkok 18 nXhB b'eK dh IwhB s/ eN"sh brk e/ ;KM/ ezwK bJh fijVh IwhB
SZvh rJh j?, T[; B{z w[Psoek wkbekB iK pZus IwhB fejk iKdk j?. fJj IwhB gzukfJs dh wkbeh
sK BjhA j[zdh gozs{ w[oZp/pzdh n?eN 1948 dh Xkok 23 J/ nXhB rokw gzukfJs d/ jtkb/ j[zdh j? fi;
dk fB:zsoD ns/ gqpzX rokw gzukfJs eodh j?. fJj IwhB gzikp rokw gzukfJs (ekwB gogI b?Av)
fJt?feT[J/PB n?Av foetoh n?eN 1976 dh Xkok 2 nXhB nkw ezwK bJh tosh ikD tkbh IwhB j[zdh
j?.

r?o ekB{zBh ekpI ftneshnK s'A epIk b?D ;pzXh

gzikp ftb/I ekwB b?Av n?eN 1961 dh Xkok 7 ns/ gzikp ftb/i ekwB b?Av o{bI 1964 d/ fB:w 20
ns/ 21 ftZu r?oekB{zBh ekpI ftneshnK B{Z pkjo eZYD ;pzXh toBD ehsk j'fJnk j?.
gzikp ftb/ia ekwB b?Av (o?r)[ n?eN 1961 dh Xkok 7 ftZu PkwbkN d/j ftZu p/dybh dk dktk e[be
? No
dh ndkbs ftZu g/P ehsk iKdk j?. Xkok 7 ftZu i/eo e'Jh p/dybh dk e/; e[b?eNo dh ndkbs ftZu
gkfJnk iKdk j? sK gzikp ftb/I ekwB b?Av (o?r){ n?eN 1961 nXhB e[be ? No BikfJI ekpIeko B{z
jkIo j'D bJh B'fN; G/i/rk. fJ; B'fN; ftZu MrV/ tkbh IwhB dk toBD ehsk ikt/rk. fJ; B'fN;
dh skwhb pbke ftek; s/ gzukfJs nc;o okjhA ekotkJh ikt/rh. B'fN; dk ;wK xZN' xZN 10 fdBK

24
dk fdZsk ikt/rk. i/eo B'fN; ;pzXs ftnesh B{z skwhb Bk j' ;e/ sK B'fN; dh ekgh T[; ftnesh d/
xo d/ pkjo dotkI/ s/ fugekJh (uPgk) ehsh ikt/rh ns/ fgnkdk fJ; fog'oN dh s;dhe fgzv d/
Bzpodko iK fe;/ j'o t;Bhe s'A eotk e/ B'fN; dh ekgh e[b?eNo B{z tkg; G/i/rk. fJj uzrk j't/rk
fe B'fN; dh ekgh ofi;Nov (fuZmh) J/HvhH okjhA T[; ftnesh d/ xo G/ih ikt/. dkknt/ dh ekgh th
B'fN; d/ Bkb G/iDh Io{oh j?. fB:w 20 nXhB fdZs/ j'J/ B'fN; s/ i/eo e'Jh ftnesh e[be ? No dh
ndkbs ftZu g/P j[zdk j? sK T[; B{z dknt/ dh fJe ekgh fdZsh iKdh j? ns/ itkpdktk d/D bJh 15
fdBK dk ;wK fdZsk iKdk j?. itkpdktk gqkgs j'D s'A pknd ns/ d't/A fXoK d/ ;p{s b?D T[gozs i/eo
e[b?eNo dh s;Zbh j' iKdh j? fe epIk BIkfJI j? sK e[b?eNo T[; ftnesh B{z p/dyb eoB d/ j[ew
gk; eo ;edk j? ns/ IwhB dk epIk gzukfJs B{z d/D d/ nkd/P d/ ;edk j?.
i/eo BikfJI ekpI tZb'A 30 fdBK d/ nzdo^nzdo epIk gzukfJs B{z BjhA fdZsk iKdk sK
e[b?eNo ekpI tkozN ikoh eoe/ epIk gzukfJs B{z fdtkJ/rk. Xkok 7 nXhB e[be ? No B/ f;oc fJjh
d/yDk j[zdk j? fe IwhB s/ epIk ikfJI j? iK BjhA, T[; B/ fJ; Xkok ftZu wkbeh pko/ e'Jh c?;bk BjhA
eoBk j[zdk. fJ; Xkok nXhB e[be ? No B/ ;zy/g ekotkJh eoe/ nkgDk c?;bk d/Dk j[zdk j?. i/eo fe;/
ftnesh B/ IwhB gzukfJs s'A m/e/ (bhI) s/ bJh j't/ sK T[j ftnesh T[; IwhB dh wkbeh pko/ e'Jh
jZe BjhA isk ;edk.
i/eo gzukfJs B/ Xkok 7 ftZu p/dybh dk e/; ehsk j't/ ns/ T[; itkpdkt/ ftZu d{ih fXo B/
nkgDh wkbeh dk fIeo ehsk j't/ sK ndkbs B{z gfjbK wkbeh dk c?;bk eoBk ukjhdk j?. i/eo e'Jh
ftnesh gzukfJs tZb'A T[go'es Xkok nXhB p/dybh d/ e/; d/ itkp ftZu fJj ej/ fe fJj IwhB
PkwbkN d/j BjhA j? ns/ fJj T[;dh wkbeh dh IwhB j? sK ndkbs B{z ukjhdk j? fe T[j fJj' fij/ e/;
Xkok 11 ftZu nkg jh pdb bt/ iK T[; ftnesh B{z Xkok 11 ftZu dkntk eoB bJh ej/. gfjbK Xkok
11 d/ ;pzX ftZu e/; dk c?;bk ehsk ikt/ ns/ pknd ftZu Xkok 7 d/ e/; dk c?;bk eoBk j[zdk j?.

PkwbkNIwhB T[Zgo BikfJI epIk oZyD s/ j'D tkbh ;Ik

gzikp ftb/I ekwB b?Av n?eN 1961 dh Xkok 13 J/ ftZu BikfJia ekpIK bJh ;Ik dk toBD ehsk
j'fJnk j?. fJ; Xkok ftZu i/eo e'Jh ftnesh PkwbkNIwhB s/ BikfJI s"o s/ epIk eo/ iK
nfXekos s"o s/ epIk eoe/ m/e/ (bhI) dk ;wK ysw j'D s/ ykbh Bk eo/ sK T[; ftnesh B{z 2 ;kb
se e?d iK fJZe jIko o[gJ/ sZe i[owkBk iK d't/A ;IktK j' ;edhnK jB.

PkwbkNIwhB ftZu fe;/ ftnesh dh wkbeh dk c?;bk eoB pko/

i/eo fe;/ IwhB dk fJj c?;bk eoBk j't/ fe e'Jh IwhB rokw gzukfJs dh wbehns j? iK BjhA sK
fJj Xkok 11 ftZu e[be
? No d[nkok eotkfJnk ik ;edk j?. fijVk ftnesh PkwbkN IwhB ftZu
nkgDk dkntk eo/ T[j eki nkc n?ePB P[o{ j'D s'A 30 fdBK d/ ftZu Xkok 11 ftZu nkgDk dktk
e[b?eNo dh ndkbs ftZu gk ;edk j?.

PkwbkN IwhB d/ e/;K ftZu dhtkBh ndkbsK dyb BjhA d/ ;edhnK

Xkok 13 ftZu dhtkBh ndkbsK B{z PkwbkN IwhBK d/ e/;K ftZu fe;/ fe;w d/ dyb s'A o'fenk frnk j?.
dhtkBh ndkbs f;oc fJj j[ew jh gk; eo ;edh j? fe i/eo fe;/ ftnesh gk;'A e'Jh epIk b?Dk j?
sK T[;B{z ekB{zBh ekotkJh eo e/ jh p/dyb ehsk ik ;edk j?.

PkwbkNIwhB dkB d/D pko/

gzikp ftb/ia ekwB b?Av o?r{b/PB o{bI 1964 d/ o{b 13 ftZu rokw gzukfJs wsk gk; eoe/
ftfdne ;z;Ek, fv;g?A;oh , j;gskb iK u?ohN/pb ;z;Ek, bJh IwhB w[cs dkB d/ ;edh j? go fJ;
tk;s/ fvgNh efw;aBo dh nr/sh gqtkBrh b?Dh Io{oh j?.

25
Xkok 2 (ih) ftZu w[eZdw/pkI bJh Io{oh d;skt/IK dh ;{uh
1) iwQKpzdh 1950^51
2) iwQKpzdh 1954^55
3) y;ok frodktoh jkVh 1954
4) w[oZp/pzdh d/ g/go (PkwbkNIwhB)
 ys"Bh fJ;s/wkb
 BePk jedkotko
 Beb ekotkJh
 ys"Bh g?wkfJPk jedkotko
 Beb ekotkJh
 ys"Bh g?wkfJP
 ;ehw w[oZp/pzdh
 fw;b jehns
 tkip T[b noI
 fJzsekb dh Beb fi; ftZu PkwbkN IwhB dk fJzsekb gzukfJs d/ Bkw j't/
 iwQKpzdh (w[oZp/pzdh s'A nZi sZe)
PkwbkNIwhB dh tos'A ;pzXh
PkwbkNIwhB B{z j/mK fby/ ezwK bJh tos'A ftZu fbnKdk ik ;edk j?.
 y/shpkVh
 phi g?dk eoB bJh y/shpkVh ckow
 c[ZbK ns/ doZysK dh g"X fsnko eoB bJh
 uko/ ns/ y[okeh c;bK bJh
 iBse gykfBnK
 uoKdK
 w[odkxkN$PwPkB G{wh
 w/b/ d/ w?dkB
 gzukfJs xo
 y/vK d/ w?dkB
 sbkp$ N'Gk
 fJzsIko xo
 ;e{b$fv;g?A;ohnK, j;gskbK torhnK ;z;EktK d/ ;zukbB tk;s/.
 w[ZYb/ ;jkfJsk e/Ado dh ;EkgBk bJh.
 wZSh gkbD bJh
 fi; ftnesh gk; fojkfJP bJh xZN irQk j't/ T[; bJhl ns/
 ;oeko tZb'A gqtkfBs T[d:'fre gqki?eNK bJh IwhB ue"s/ s/ d/Dk nkfd.

26
PkwbkNIwhB B{z ue"s/$m/e/ s/ d/D ;pzXh
gzikp ftbI ekwB b?Av o?r{ (o{bI) 1964 ftZu e'Jh th tkjh :'r IwhB fszB ;kbK sZe ns/ pzio,
eZbo, o/sbhnK MkVhnK ns/ doZysK tkbh IwhB, fijVh fe tkjh :'r Bk j't/, 7 ;kbK sZe ue"s/ s/
fdZsh ik ;edh j?. fJ; s'A fpBK ;oeko dh g{oD gqtkBrh Bkb rokw gzukfJs nkgDh wkbeh iwhB B{z
ਉਦਯੋਕਗਿ, tgkoe, ftfdne iK fe;/ g/;at
/ o wzst bJh 33 ;kbK d/ ;w/A sZe gZN/ s/ d/ ;edh j?.

o{b 6(4) ftZu wZSh gkbD bJh fgzv d/ N'G/$SZgV dh jo/e ;kb ;szpo d/ wjhB/ p'bh ehsh ikt/rh.
i/eo gzikp ;oeko iK e/Ado ;oeko dk e'Jh ftGkr N'Gk$SZgV m/e/ s/ b?Dk ukj/ sK T[; B{z 15 ;kbK
d/ ;w/A bJh ns/ i/eo e'Jh wZSh gkbe J/iz;h dk w?Apo b?Dk ukj/ sK T[;B{z 10 ;kb sZe d/ ;w/A bJh
bhI s/ fdZsk ik ;edk j?.

PkwbkNIwhB$i[wbk w[Psoek wkbekB B{z ue"s/ s/ d/D ;pzXh Io{oh jdkfJsK L

1) gzikp ftb/i ekwB b?AvI (o?r{b/PB) o{bI, 1964 d/ o{b 3(1) nXhB gzukfJs tZb'A wsk gk e/
b?Av :{NhbkJhI/PB gb?B fsnko eoBh ukjhdh j?.
2) p'bh s/ fdZsh ikD tkbh IwhB dh gbkNpzdh eoe/ fJBQK gbkNK B{z o;fsnK ns/ gkDh dk Y[etK
gqpzX eoBk ukjhdk j?.
3) p'bh s/ fdZsh ikD tkbh IwhB ftZu shik fjZ;k nB[;{fus iksh d/ ftneshnK bJh fB:w 6(1)
(J/) sfjs foIot ehsk ikDk ukjhdk j?.
4) PkwbkN IwhB ;ogzu$gzuK d/ foPs/dkoK B{z ns/ gzukfJs d/ pkehdkoK B{z p'bh oKjhA BjhA d/Dh
ukjhdh.
5) fB:w 6(7) nB[;ko gbkNK dh p'bh y[ZbQ/ s"o s/ eoe/ ue"s/ dh oew Bed t;{b ehsh ikDh
ukjhdh j? ns/ t;{bh dh o;hd ckow BzH 4H ftZu gzukfJs ;eZso ns/ ;ogzu d/ d;sysK j/m
ikoh eoBh ukjdh j?.
6) iwhB dhnK p'bhnK fe;/ wjhB/ ns/ fe; skohy s'A pbke nzdo p'bhnK P[o{ ehsh ikDhnK jB,
fiabQk ftek; ns/ gzukfJs nc;o tZb'A fB:w 6(7) nXhB fBPfus eoBk ukjhdk j?.
7) fB:w 6(7) sfjs p'bh ;wkfie f;Zfynk ns/ gzukfJs nc;o iK gq;ko nfXekoh, fiZE/
gzukfJs dh IwhB 20 J/eV s'A xZN j't/, dh jkIoh ftZu, fiZE/ IwhB 100 J/eV s'A xZN j't/
T[ZE/ phHvhHghHUH dh jkIoh ftZu ehsh ikt/. p'bh dh fBrokBh eoB tkb/ nfXekoh tZb'A
ekotkJh ofi;No ns/ gNk ofi;No d/ nzfsw g?oQ/ T[go p'bh B{z s;dhe eod/ j'J/ d;sys
ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. i/eo e'Jh ftP/P xNBk p'bh ;w/A tkgo/ sK T[;dk fIeo th fJ;
nfXekoh tZb'A nkgD/ s;dheh B'N ftZu eoBk ukjhdk j?, s;dheh nfXekoh tZb'A p'bh phB
eoB dh gqEk BjhA ngDkJh ikDh ukjhdh.
8) fJZe p'bheko B{z fB:w 6(9) sfjs 10 J/eV s'A tZX IwhB dk ਪਲਾਟ BjhA d/Dk ukjhdk ns/ Bk
jh tZy-tZy gbkNK ftZu T[;B{z 10 J/eV s'A tZX IwhB d/Dh ukjhdh j?.
9) fB:w 6(10) d/ sfjs fgzv ftZu p'bh eotkT[D ;pzXh xZN'^xZN p'bh dh skohe s'A 15 fdB
gfjbK p'bh eoB dk fJPfsjko gzikph nypko okjhA ikoh eoBk ukjhdk j? fi; ftZu p'bh
dk ;wK, oepk, skohe ns/ EK pko/ toBD ehsk j't/.
10) p'bh ;pzXh p'bh gq'rokw dh fJZe ekgh fgzv d/ gqw[Zy ;EkBK, gzukfJs ;zwsh d/ dcso ns/
fiabQk gqhPd d/ dcso ftZu brkJh ikDh ukjhdh j?.
11) fgzv ftZu p'bh ;pzXh Yzv'ok fdZsk ikDk ukjhdk j?, fJ; wzst bJh wzdoK, r[od[nkok ;kfjp
d/ ;gheoK okjhA th w[Bkdh eotkT[Dh ukjhdh j?.

27
12) p'bh nzfsw j'D s/ p'bheko Bkb ckow BzH V ftZu gN/Bkw/ dhnK 3 gVQsK GotkT[DhnK
ukjhdhnK jB. fJ; gN/Bkw/ s/ p'bheko d/ d;sys s'A fJbktk ;ogzu ns/ fJZe gzu d/
d;sys th ehs/ ikD/ ukjhd/ jB. rtkjK d/ s"o s/ ;[gotkJhIoh nfXekoh ns/
gzukfJs ;eZso rtkj tZi'A d;sys eoB ns/ gN/Bkw/ dh fJZe gVs gzukfJs ;zwsh d/
foekov ftZu ns/ fJZe gVs gN/dko B{z d/Dh ukjhdh j?. fJj gN/Bkw/ d/ ;ko/ ekbw ;jh Yzr
Bkb GoB/ ukjhd/ jB, e'Jh th ekbw ykbh BjhA SZvDk ukjhdk.
13) p'bh dh e[Zb oew gzukfJs d/ yks/ ftZu iwQK eotk e/ e?P^p[Ze ftu doi eoBh ukjhdh j?.
fJ; ;pzXh fBrokBh eoB tkbk nfXekoh e?P^p[Ze ftZu ;oNhfce/N d/t/ fe ;koh oew
gzukfJs d/ yks/ ftZu iwQK j' rJh j?.
14) i/eo p'bh fgSb/ ;kbK Bkb'A xZN j[zdh j't/ iK nB[;{fus iksh bJh okyt/A gbkNK bJh ;pzXs
tor d/ ftnesh p'bh d/D bJh fdbu;gh Bk b?D sK nfij/ e/;K ftZu fB:wK nB[;ko
gzukfJs ;zwsh iK ;woZE nEkoNh gk;'A nkfrnk b? e/ jh p'bh okjhA iBob tor nkfd B{z
iwhB gN/ s/ fdZsh ikDh ukjhdh j?.
15) p'bh w[bsth eoe/ fco nzdo yks/ 1^2 skoheK p'bh dhnK do;k e/ xZN s/ p'bh eoB d/ o[MkB
B{z o'fenk ikDk ukjhdk. fi; fdB p'bh fBPfus ehsh j't/, T[; fdB jkIo nkJ/ ftnesh ns/
jo gbkN bJh p'bhekoK tZb'A fdZsh p'bh dh nkco gNk ofi;No ftZu doi eoBh ukjhdh j?.

28
 nfXnkfJ 8
gzukfJsh ekoi L seBheh ikDekoh

e/Ado ;oeko ns/ gzikp ;oeko tZb'A eJh gqeko dhnK fdjksh ftek; ;ehwK bkr{ ehshnK rJhnK jB.
fJjBK ;ehwK sfjs rokw gzukfJsK tZy^tZy soQK dh T[;koh d/ ezw eotkT[AdhnK jB. fJjBK ftek;
ezwK B{z P[o{ eotkT[D iK ezw gqrsh d"okB gzukfJsK B{z j/m fby/ B[efsnK pko/ ikDekoh j'Dk pj[s io{oh
j?.

rokw gzukfJs bJh seBheh nrtkJh dh wjZssk

rokw gzukfJsK B{z ukjhdk j? fe b'V ns/ ;w/A nB[;ko ehs/ ikD tkb/ T[;koh ezwK ftZu i{Bhno
fJzihBhno ns/ i/ b'V j't/ sK seBheh ftGkr d/ T[Zu nfXekohnK gk;'A b'VhAdh nrtkJh bJh ikt/, yk;
eoe/ fJwkosh g'qi?eN d/ j/m fby/ gVktK d"okB b'VhAdh nrtkJh iao{o bJh ikt/.

 fJwkos dh T[;koh bJh fBPkBd/jh d/D ;w/A

 BhjK dh Gosh eoBns/ vhHghH;hH gkT[D ;w/A,
 SZs gkT[D ;w/A,
 coP gkT[D ;w/A ns/
 ezw dh gqrsh d"okB ns/ w[ezwb j'D d/ ;w/A.

fJ;/ soQK i/eo d{;o/ ezwK ftZu th Y[ZethA nrtkJh bJh ikt/ sK tXhnk rZb j?.

ftP/PsktK (e[nkfbNh) dk Go';k

gzukfJsK seBheh gZXo s/ wBI{o ehs/ nB[wkBK ftZu do;kJh ftT[As ns/ wkgdzvK pko/ doi T[gpzXK
nB[;ko T[;koh d/ ezw eotkT[D bJh fIzw/tko j[zdhnK jB. nfij/ ekoiK ftZu gzukfJsK nfXekos
nfXekoh tZb'A ikoh ehs/ fdPk fBod/PK ns/ PosK dh gkbDk eoB eoB bJh th gkpzd j[zdhnK jB.
i/eo gzukfJs T[;koh d"okB fe;/ fe;w dh spdhbh eoB iK nB[wkB ftZu e'Jh ndbk pdbh eoB dh
b'V wfj;{; eo/ sK fJ; ;pzX ftZu ;pzXs nfXekoh dh g/Prh gqtkBrh b?Dh nfs iao{oh j?.

rokw gzukfJsK tZb'A rokNK dh tos'A eoB pko/

;oeko tZb'A gzukfJs d/ ezwK bJh wBI{o ftZsh czv ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso tZb'A ;KM/ s"o s/ ubkJ/
ik oj/ yks/ ftZu iwQK etotkJ/ iKd/ jB. fJ; ;KM/ yks/ okjhA 500 o[gJ/ s'A tZX dhnK ndkfJrhnK
f;oc u?e okjhA jh ehshnK ik ;edhnK jB, fi; s/ ;ogzu ns/ ;pzXs gzukfJs ;eZso d/ d;sys
iao{oh jB. fe;/ th ezw B{z eoB s'A gfjbK gzukfJs ftZu wsk gkT[Dk bkIwh j? ns/ e'Jh th wsk rokw
gzukfJs tZb'A gk; eotkJ/ fpBQK jZE ftZu BjhA fbnk ik ;edk j?. rokw gzukfJs fJj th :ehBh pDkJ/
fe T[; tZb'A wId{oh, wNhohnb, Brdh ns/ iawhB dh ehws tZi'A fBoXkos fjZ;k T[gbpX eotk fdZsk
frnk j? ns/ roKN dh wBI{oh bJhPosK nB[;ko jh rqKN dh tos'A ehsh ikt/rh.

29
rokw gzukfJs tZb'A T[;koh d/ ezwK T[s/ youk eoB dh ftXh
1) ehs/ ikD tkb/ ezw dh sc;hb gzukfJs d/ oekov ftZu gzukfJs ;eZso tZb'A oZyh iKdh j? fJ;
foekov B{z fe;/ th ;w/A pbke ftek; ns/ gzukfJs nc;o ns/ fdjksh ftek; ftGkr d/ d{;o/
nc;oK tZb'A wzr eoB s/ u?fezr bJh T[gbZpX eotkT[Dk iao{oh j?.
2) ;KM/ yks/ ftZu'A oew eYtkT[D ;w/A ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso tZb'A ehs/ ik oj/ you/ dk ft;Eko
(fvN/bi) feskpK ftZu fbnkT[Dk Io{oh j?.
3) fpBK b'V s'A g/Prh oew BjhA eYtkT[Dh ukjhdh.
4) ezwK Bkb ;pzXs ;kohnK ndkfJrhnK ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso d/ d;sysK j/m j'DhnK
ukjhdhnK jB feT[Afe ezwK T[Zs/ ehs/ ikD tkb/ you/ ftZu fe;/ fe;w dh p/ekfJdrh iK B[e;kB
d/ ;pzX ftZu T[j d't/A fiazw/tko j[zd/ jB.
5) jo fJZe tkT{uo T[s/ youk ehs/ ikD ;pzXh gk; ehs/ ws/ dk Bzpo ns/ fwsh nzfes eoBk Io{oh
j?.
6) ehs/ you/ ;pzXh n?eu{nb g/JhI o;hd (J/HghHno)$ tkT{uo dk fJzdokI gzukfJs foekov ftZu
oZyD bJh ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso fIzw/tko j[zd/ jB. T[j e?P p[Ze, toe ofi;No ns/
gzukfJs Bkb ;pzXs j'o ofi;NoK, fijBK dk ftfynkB gzikp rokw gzukfJs o{bI 1965 d/ o{b
7 J/ ftZu ehsk frnk j?, B{z ;zGkbD bJh fIzw/tko jB.

;wZroh ns/ wId{oh d/ o/N Bh:s eoB ns fJBQK dh ;whfynk eoB pko/ ew/Nh
fIb/Q d/ fvgNh efwPBo dh gqXkBrh j/m :'iBkpzdh ftGkr tZb'A rfms ehsh ew/Nh T[;koh d/ ezwK bJh
b'VhAdh ;wZroh ns/ wId{oh d/ o/N fBPfus eoB ns/ fJBQK dh ;whfynk ;pzXh ;w/A^;w/A s/ whfNzrK
eodh j?.

;wZroh d/ gqpzX ;pzXh

1) T[;koh d/ ezwK bJh b'VhAdh ;wZroh fit/A fJZNK, ;hfwzN, ;Nhb nkfd ew/Nh tZb'A nB[wkBs o/NK d/
nzsors jh yohdh ikDh ukjhdh j? iK T[Zgo fdZs/ g?oQk 4 nB[;ko rfms ehsh ew/Nh tZb'A gqtkBs
o/NK d/ nzdo ofj e/ jh yohdh ikt/.
2) gzukfJs ;eZso jo/e ezw dk tZyok wNhohnb n?N ;kJhN nekT{AN oZydk j?.T[j wNhohnb
n?N ;kJhN ofi;No (;Nke ofi;No) ftZu ;wZroh dh gqkgsh,ikoh ehsh wksok ns/
pekfJnk ;wZroh nkfd dk t/otk jo o'I fsnko eodk j?.
3) fiZE/ ;t? fJZSs nzPdkB gqkgs j't/ (;wZroh iK Y'nk Y[nkJh d/ o{g ftZu) T{;B{z wNhohnb
n?N ;kJhN ofi;No d/ ofi;No ftZu tZyo/ s"o s/ fdykT[Dk Io{oh j? sK i' nfij/ nzPdkBdh
ehws (t?fb:{) dk gsk bZr ;e/.
4) ;hfwzN d/ ykbh E?b/$j'o tkX{ ;Nke ns/ N{bI n?Av gbKNi dk t/otk ;pzXs gzukfJs d/ wNhohnb
n?N ;kJhN ofi;No (;Nke ofi;No) ftZu doieoBk iao{oh j? ns/ fJjBK B{z t/uD s/ i' nkwdBh
j't/, T[j rokw gzukfJs d/ czv ftZu iwQK ehsh ikt/.
5) ;wZroh dh wksok ns/ r[DtZsk dh wBI{o P[dk nB[wkB ftZu do;kJh wksok ns/ r[DtZsk Bkb
fJe;kosk j'D dh fIzw/tkoh ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso dh j[zdh j?.

30
wId{oK dh T[gbZpXk ;pzXh
1) wId{o ekwB PfvT{b nkc o/N; s/ nXkfos o/NK T[Zgo brkJ/ ik ;ed/ jB.
2) jo fJZe ezw d/ tZyo/ tZyo/ w;No o'b fsnko ehs/ ikD/ Io{oh jB. w;No o'b jo ;w/A rokw
gzukfJs tZb'A nfXekos ftnesh gk; w"e/ s/ T[gbZpX j'D/ ukjhd/ jB.w;No o'b T[go dh jkIoh
th nfXekos ftnesh tZb'A jh brktJh ikt/.
3) gzukfJs tZb'A ezw s/ brkJ/ rJ/ wId{oK dh ndkfJrh wjhB/ d"okB xZN s'A xZN fJZe tko Io{o ehs/
ikt/.w;No o'b pzd eoB ;w/A ezw dh gqrsh dk fJzdokI gzukfJs ;eZso tZb'A ehsk ikt/.;w/A ;w/A
s/ ezw dh gqrsh u?e eoBh Io{oh j?.
4) w;No o'b ftZu do;kJh jkIoh dh ndkfJrh ;w/A gzukfJs ;eZso ehs/ ik u[Ze/ ezw d/ b/po
ezg'B?AN dk fjZ;k gqrsh foekov ftZu ;jh Yzr Bkb doIeoB dh ykso i{Bhno fJzihBhno dh
nrtkJh b? bt/. pknd ftZu fJj w;No o'b i{Bhno fJzihBhno e'b iKd/ jB ns/ i/eo ezw s/
ehsk frnk youk T[; d/ nfXeko s'A fiankdk j? sK i{Bhno fJzihBhno ;pzXs T[g wzvb nc;o
(gzukfJsh oki) gk;'A nfij/ w;No o'b B{z u?Ze eotkT[D bJh gkpzd j?.

ehs/ ezw dk foekov

1) rokw gzukfJs w[ezwb ehs/ ezw dk fJzdokI fBoXkos g'qckow/ nB[;ko fwDsh dh feskp ftZu
(n?wHphH) doi eoe/ i{Bhno fJzihBhno gk;'A u?e eotkT[D bJh gkpzd j? gzqs{ i/eo ezw d/ you/
dh nB[wkBs oew i/HJhH d/ nfXeko s'A tZX j't/, sK T[j T[g wzvb nc;o (gzukfJsh oki) gk;'A
u?e eotkT[Dh th iao{oh j?.
2) fwDsh dh feskp (n?wHphH) B{z wjZstg{oB feskp ti'A ikfDnk ikt/ feT[Afe fJ; ftZu ezw dk
toBD ;gZPN j't/ sK i' PBkys ns/ u?Ze eoB ;w/A e'Jh fdZes Bk nkt/.i{Bhno
fJZihBhno$T[gwzvb nc;o (gzukfJs oki) B{z ;w/A ;w/A s/ ezw tkbh irQk s/ Io{o ikDk ukjhdk j?.
fJjBK nfXekohnK tZb'A n?wHphH u?Ze eoB d/ Bkb^Bkb rokw gzukfJs B{z T[;koh d/ ezw ftZu
b'VhAdh wdd ns/ nrtkJh th d/Dh Io{oh j?.
3) ezw dhT[;koh ;w/A i/eo fJ;d/ ;e'g, fvIkfJB, ;g?;hfce/PB ftZu iK fco fe;/ j'o fe;w dh xkN
iK B[e; t/yD ftZu nkt/ sK i{Bhno fJzihBhno$T[g wzvb nc;o (gzukfJsh oki) fJ; pkps
rokw gzukfJs d/ fXnkB ftZu iao{o fbnkt/ ns/ T[j fJ;dk Y[ZetK jZb s[ozs bZGD bJh pbke
ftek; ns/ gzukfJsh nc;o B{z ;{fus eo/.

rokw gzukfJs tZb'A rqKN dh tos'A eoB ;pzXh ;oNhfce/N fsnko eoBk L
1) ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso roKN dh tos'A eoB d/ 15 fdBK d/ nzdo^nzdo tos''A ;oNhfce/N
gzi gosK ftZu fsnko eoB bJh gkpzd jB. T[j jo fJZe roKN dk fJzdokI tZyo/ s"o s/ nkgD/
ofi;No ftZu doI eod/ jB. fJ; gofeqnk d"okB j/m fby/ d;skt/I j'D/ Io{oh jB.

 roKN wBI_o eoB ;pzXh nkovo dh ekgh,

 wBI{o P[dk seBheh nB[wkB dh ekgh,
 you/ dk t/otk
 fwDsh dhnK feskpK (n?wHphH) d/ Bzpo (i{Bhno fJzihBhno d/ BK ns/ j;skyo ;w/s)
 ezw dh gqrsh iK roKN dh tos'A ;pzXh rokw gzukfJs tZb'A gk; ehsk wsk,
 fpbfvzr ;wZroh dh ygs dk fttoD ns/
 tos'A ;oNhfce/N dh ekgh

31
2) tos'A ;oNhfce/N T[Zgo pbke ftek; ns/ gzukfJs nc;o tZb'A th j;skyo eoB/ Io{oh jB
ns/ ;jh gkT[D s'A gfjbK ;pzXs nfXekoh tZb'A j/m fby/ d;skt/iaK B{z u?Ze eoB d/ Bkb^Bkb L

 w"e/ s/ ik e/ w[ezwb j'J/ ezw B{z d/yDk ukjhdk j?.

 ;pzXs gzukfJs ;eZso tZb'A w;No o'b$toe ofiNo$e?P p[Ze, ;Nke ofi;No (wNhohnb
n?N ;kJhN ofi;No) nB[;ko ezw s/ j'J/ you/ dh sc;hb fdZsh rJh j?, ehs/ rJ? ezw dh
fwDsh dk foekov oZfynk frnk j?, nzsw w;No o'b i{Bhno fJzihBhno tZb'A s;dhe ehsk
frnk j? ns/ T[g wzvb nc;o (gzukfJsh oki) tZb'A u?Ze ehsk frnk j?, e[Zb youk nB[wkBs
oew s'A 5 gqshPs tZX BjhA j?, d/ foekov B{z x'ythA fdqPNh Bkb tkuDk ukjhdk j?.
 fJj th d/yDk ukjhdk j? fe gzukfJs B/ ;pzXs foekov B{z fJZe ckJhb ftu ;zGkfbnk frnk j?
fe BjhA.

pbke ftek; ns/ gzukfJs nc;o tos'A ;oNhfce/N B{z x'yD ns/ nkgD/ j;skyo eoB s'A
pknd fJ; dh fJZe ekgh roKN wBI{o eoB tkb/ nfXekoh B{z G/idk j? ns/ fJ; dh fJZe fJZe
gos ;pzXs rokw gzukfJs ns/ fibQk gqhPd B{z G/ih iKdh j?. nfij/ ;oNhfce/N dh fJZe ekgh
T[j nkgD/ dcso ftZu th oZydk j?.

32
 nfXnkfJ 9
gzukfJsh oki ftt;Ek dh wIp{sh L ;wkfie b/yk^i'yk (P'Pb nkfvN)

nkIkdh s'A 35 ;kbK pknd ;oeko B/ nkgD/ ;w[dkfJe ftek; d/ wkvb dk w[bKeD ehsk sK w[Zy o{g
ftZu i' ;wZf;nk ;kjwD/ nkJh T[j ;h fe fgzv gZXo T[Zs/ :'iBk fsnko eoB ftZu b'eK
dh ;w{bhns$Gkrhdkoh dk Bk j'Dk. fJ; gofeqnk ftZu ftek; d/ w[ZfdnK dh u'D ns/ T[jBK B{z
bkr{ eoB dk ezw nkw s"o s/ pkjoh ftneshnK$nfXekohnK d[nkok jh ehsk iKdk j?. fJ; ekoB
ftek; dhnK e'fPPK dk bkG dfbs ns/ tzfus torK d/ b'e BjhA b? ;ed/. fJ; n;cbsk dh gfjukD
ehsh rJh ns/ fJj c?;bk ehsk frnk fe :'iBk pBkT[D ns/ c?;bk b?D dh gofeqnk ftZu y[d iBsk
dh Gkrhdkoh pj[s wjZstg{oB j' iKdh j?.
fJ; fBowkD B{z ;keko eoB bJh ;zftXkB d/ nB[S/d 40 ftZu P'X eoe/ fJj nfXeko f;ZX/ ;w[dkfJe
B{z ;"Ag fdZs/ rJ/. fJ; nfXeko d/ nzsors ;w[dkfJ y[d sfj eoB fe T[BQK dk ftek; fet/A, feT[A ns/
fe; soQK ehsk ik ;edk j?. fJ; ;'X B{z 73thA ;zftXkB ;'X d/ BK Bkb ikfDnk iKdk j? i' fe
b'eszsfoe gofeqnk d/ PesheoB tZb'A fJZe fJfsjk;e edw j?.
gzukfJsh oki ftt;Ek B{z ;[uko{ o{g ftZu bkr{ eoB bJh rokw gzukfJs ns/ rokw ;Gk
dh ;EkgBk ehsh rJh. fJ;d/ nzsors pbke gzukfJs B{z ftek; d/ ezwK B{z fefonkPhb ns/
bkr{ eoB dh fIzw/tkoh fdZsh rJh. fJ; d/ Bkb rokw ;Gk B{z w[Zy o{g ftZu fgzv dhnK ;wZf;nktK
ns/ w[ZfdnK T[Zs/ ftuko tNKdok eoB ns/ fgzv gZXo T[Zs/ ;zukfbs tZy^tZy ftek; ezwK B{z bkr{ eoB
ftZu ;fj:'r eoB ns/ T[BQK dh fBrokBh eoB dk ekoi w[Zy fIzw/tkoh d/ o{g ftZu bkr{ eoB
ftZu ;fj:'r eoB ns/ T[BQK dh fBrokBh eoB dk ekoi w[Zy fIzw/tkoh d/ o{g ftZu ;"Ag/ rJ/.
gzukfJsh oki ftt;Ek d/ PesheoB ftZu ;wkfie b/y/^i'y/ d/ wjZst B{z g{oB o{g ftZu ;wMD
s'A gfjbk ;kB{z ;wkfie b/y/^i'y/ dh gofeqnk B{z ;wMDk Io{oh j' iKdk j?.

;wkfie b/yk^i'yk eh j?<

;wkfie b/yk^i'yk (P';b nkfvN) fJZe fBozso ubD tkbh gofeqnk j?. fJ; d[nkok ;EkBe gZXo
T[Zs/ ;zukfbs ftek; d/ ekoiK ftZu ;kfjse fBrokBh, iBse itkpd/jh, r[Dkswesk, w[bKeD ns/
gkodoPsk :ehBh pDdh j?.
;wkfie b/y/^i'y/ dh gofeqnk okjhA ;ko/ fjZs^Gkrh fJZe wzu T[Zs/ nk iKd/ jB ns/ ;wkfie
ns/ nkofEe s"o s/ tKM/ ns/ dfbs tor d/ ;w[dkfJ d/ B[wkfJzd/ nkgD/ w[ZfdnK T[Z/s itkp wzrd/ jB.

;wkfie b/y/^i'y/ d/ T[d/P L

 ;EkBe ftek; bJh T[gbZpX ;kXBK dh tos'A dk w[bKeD eoBk.

 bkGgksoh ns/ j'o fjZs^GkrhnK d/ ftZu skbw/b fbnkT[Dk ns/ ikro{e eoBk.
 ;EkBe ftek; bJh ubkJ/ ik oj/ g'qrokwK B{z gqGktPkbh pBkT[Dk.
 tZy^tZy fjZs^GkrhnK B{z yk; eoe/ dfbs iK tKM/ tor d/ fjZsK B{z fXnkB ftZu oZyd/
j'J/ ;EkBe gZXo T[Zs/ bJ/ rJ/ Bhshrs c?;fbnK dh gVu'b eoBk.
 ;EkBe gZXo T[Zs/ T[gbZpX ;[ftXktK sZe fjsGkrhnK dh gj[zu B{z jZbkP/oh d/Dk.
 ;wkfie b/y/^i'y/ d/ T[d/P B{z n;hA fszB w[Zy T[d/PK ftZu tzv ;ed/ jK L

33
;wkfie b/y/^i'y/ d/ bkG L
 ;EkBe gZXo T[Zs/ :'iBkpzdh bJh ;w[dkfJe ;woZEK dk ftek; eodk j?.
 ;EkBe b'eszso dh gofeqnk B{z T[sPkfjs ns/ wIp{sh gqdkB eodk j?.
 ;EkBE ;t? Pk;B dh gofeqnk ftZu ;w[dkfJ dh Gkrhdkoh B{z jZbk-P/oh fdzdk j?.
 ftek;:'r ftZu tzfus ns/ dfbs ;w{j d/ ftneshnK dh Gkrhdkoh B{z T[sPkfjs eodk j?.
 ;w{fje fBoDk b?D dh gofeqnk ns/ ;w{fje ;KMhdkoh dh gofeqnk B{z wIp{sh gqdkB eodk j?.
 wB[Zyh ;kXBK ns/ ;wkfie g{zih ftZu tkXk eodk j?.

;wkfie b/y/^i'y/ d/ gVkn

;wkfie b/y/^i'y/ d/ w[Zy o{g ftZu fszB gVkn j' ;ed/ jB L
1) ;wkfie b/y/ s'A gfjbk dk gVkn
oDBhshL ;wkfie b/y/ i'y/ dh gofeqnk fet/A ubkJh ikt/rh fJ; dh oDBhsh ;w{fje o{g ftZu
s?n ehsh ikDh ukjhdh j?, fi; Bkb rokw ;Gk d/ ;ko/ w?Apo g{oh gofeqnk ftZu Gkrhdkoh
fBGk ;eD ns/ nkgDh fIzw/tkoh ;wM ;eD.
nkfvN ew/Nh dh u'D L ;wkfie nkfvN dh gofeqnkB{z ;fji g{oD Yzr Bkb ubkT[D bJh
rokw ;Gk gZXo T[Zs/ nkfvN ew/Nh dk rmB ehsk ikDk ukjhdk j?. nkfvN ew/Nh
ftZu ;w[dkfJ d/ ;ko/ torK s/ fgzv d/ ftek; Bkb i[V/ B[wkfJzfdnK ns/ nfXekohnK dh
gqshfBXsk j'Dh ukjhdh j?.
fgzv gZXo T[Zs/ ;fj:'rg{oD tksktoB pDkT[Dk L nkfvN ew/Nh d/ w?ApoK d[nkok fgzv gZXo
*s/ ;[ywJh tksktoD dk fBowkD ehsk ikDk ukjhdk j? fi; Bkb fe nkfvN dh
gofeqnk ;[uko{ o{g ftZu fpBK fe;/ G/d^Gkt d/ ubkJh ik ;e/.
;{uBk fJeZso eoBk L nkfvN ew/Nh d/ w?ApoK d[nok fgzv gZXo *s/ eotkJ/ rJ/ ezwK
Bkb ;pzXs ftP/P rshftXhnK ns/ w[PebK ;pzXh ;{uBk fJeZso ehsh ikDh ukjhdh j?.
;{uBk dh ;ukJh L fJeZso ehsh rJh ;{uBk B{z ;Zuk ;kps eoBk th Io{oh j?. fJ;
bJh ;{uBk Bkb ;pzXs d;sktIK ns/ sZEK B{z th fJeZso eoBk ukjhdk j? fi; Bkb fe
nkfvN gofeqnk dh ftXkfBesk pDh oj/.

2) ;wkfie nkfvN d/ d"okB dk gVkn L

1) G"fse ;ukJh
 ;w[dkfJ Bkb rZbpks ns/ ftuko tNKdok eoBk.
 ehs/ rJ/ ekoiK dh n;bhns g/P eoBk.
2) iB ;[DtkJh
 T[dxkNB, ikD^gfjukD
 fJeZmh ehsh ikDekoh B{z g/P eoBk
 ftuko^tNKdok iK uouk
 uouk d/ d"okB T[mkJ/ rJ/ w[ZfdnK T[go b'e B[wkfJzfdnK ns/ ;EkBe gqPk;fBe
nfXekohnK d[nkok ;gPNheoD.
 Io{oh ;[XkoK bJh oDBhsh s?n eoBk.

34
3) ;wkfie nkfvN s'A pknd dk gVkn L
 iB^;[DtkJh d/ d"okB T[Zm/ w[ZfdnK T[Zs/ uouk eoBk.
 iB^;[DtkJh s'A pknd ehsh rJh ekotkJh s'A iBsk B{z ikD{z eotkT[Dk
 ;wkfie GkJhukok pDkJh oZyDk
 fgSbhnK rbshnK dh d[jokJh Bk j't/, fJ; dh e'fPP eoBk.
 iB^;[DtkJh ftZu ehsh rJh tuBpZXsk B{z gfjb d/ nkXko *s/ bkr{ eoBk.
 ;wkfie T[gbpXhnK B{z ;ko/ fjsGkrhnK ftueko gqekfPs eoBk.

gzukfJs oki ftt;Ek ns/ ;wkfie b/yk^i'yk

73t/A ;zftXkBe ;'X okjhA gzukfJs oki ftt;Ek d/ PesheoD ftZu rokw ;Gk dh fJZe w[Zy G{fwek d/yh
rJh j?. fJj G{fwek j'o th wjZstg{oB j' iKdh j? feT[Afe rokw ;Gk dh fJj B?fse fIzw/tkoh j' rJh
j? fe T[j gzukfJs gZXo T[Zs/ bkr{ ehshnK iKdhnK tZy^tZy ;oekoh :'iBktK ns/ j'o ftek; ekoiK
dh gVskb eo ;edh j? ns/ gzukfJs gZXo T[Zs/ T[gbpX ;ko/ ;kXBK dh fBrokBh eo ;edh j?. fJ;
G{fwek B{z d/yd/ j'J/ Io{os g?D s/ j'o d{i/ ;pzXs nfXekohnK s'A ;gPNehoD dh wzr eo ;edh j?.
fJ;/ bJh fJ; ftZu ;wkfie b/y/ i'y/ dh gofeqnk d/ sfjs rokw ;Gk d[nkok rokw gzukfJs gZXo T[Zs/
T[gbpX ;ko/ d;skt/IK dk fBohyD ehsk ik ;edk j?. d;skt/iaK dh ;{uh fi; dk fBohyD rokw ;Gk
d[nkok ehsk ik ;edk j? j/m fby/ jB L^
 rokw gzukfJs dh nkwdB you dk b/yk^i'yk
 tZy^tZy ;oekoh g'qrokwK d/ bkGgksohnK dh ;{uh
 w;No o'b
 fpb tkT{uo
 tZy^tZy ;oekoh :'iBktK d/ d;skt/I
;wkfie nkfvN gofeqnk B{z bkr{ eoB ;w?A fe;/ soQK dh th efmB jkbs B{z o'eD ns/ T[; B{z
d{o eoB bJh jo fJZe gZXo T[Zs/ fB:wK nB[;ko u"e;h ns/ fBrokBh fBPfus ehsh ikDh
Io{oh j?.

35
 nfXnkfJ 10

gzukfJsh oki ;z;EktK dk y/sh d/ ftek; ftZu :'rdkB

fJ; ftZu e'Jh PZe BjhA fe oki d/ e[Zb xo/b{ T[sgkdB ftZu y/sh ns/ fJ; Bkb i[V/ d{;o/ XzfdnK dk
fjZ;k fBozso s"o s/ xNdk ik fojk j? fco th gzikp dk y/sh y/so gzikp dh nkofEesk dk e/Ado fpzd{
j? ns/ nZi th y/sh y/so gzikp dh ftek; gofeqnk B{z rshPhb pDkT[D ykso w[ZYbk :'rdkB gkT[D
bJh :sBPhb j?. fgSbh ;dh d/ nzsb/ djkfenK d"okB nkofEe T[dkoheoB B{z ngDkT[D s'A pknd
;w[Zu/ ftPt d/ ftek;Phb d/Pk (;w/s Gkos) dh y/sh gqGkfts j'Jh j?. y/sh goXkB ;{pk j'D eoe/
gzikp th fJ; s'A nDfGZfink BjhA fojk. nzsookPNoh gZXo s/ r?N ns/ ftPt tgko ;z;Ek d/
c?;fbnK d/ bkr{ j'D s'A pknd ;kvh y/sh ftt;Ek B{z fJZe p[fBnkdh spdhbh d/ d"o ftu'A r[IoBk g?
fojk j?. y/sh bJh b'VhAdhnK nkw t;s{nK fit/A phi, ykdK, ehNBkPe, wPhBoh nkfd pj[e"wh
ekog'o/PBK d/ fJPkfonK s/ :'iBkpZX ehshnK ik ojhnK jB. y/sh fiD;K d/ wzvheoB ftZu th T[Got/A
Usko^uVkn t/y/ ik ;ed/ jB. fe;kB dhnK ftZsh b'VK dh g{osh ni/ th efwPB J/izNK d/ jZE ftZu
j?. gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh ns/ j'o fuzseK d/ nfXn?BK w[skfpe nZi th gzikp dk fe;kB pj[s
tZv/ eoI/ dh wko j/m j?. fJZE'A she fe T[;B{z eoiak Bk w[Vdk d/y e/ y[de[Phnk d/ okj s[oBk g? fojk
j?. w[edh rZb fJj j? fe gzikp dh vktKv'b j' ojh y/sh nkofEesk B{z pukT[D ykso ;oeko d/ Bkb
Bkb gzukfJsh oki ;z;EktK B{z th nZr/ nkT[D dh b'V j?.
gzikp dhnK gzukfJsh oki ;z;EktK dh G[fwek B{z i/eo fJfsjk;e gfog/y ftZu ftukfonk ikt/
sK ;gPN fdykJh fdzdk j? fe ;kvhnK G{sekbh gzukfJsh ;z;EktK B/ oki dh y/sh d/ ftek; bJh fJe
m'; ns/ rshPhb nXkofPbk gqdkB eoB ftZu GotK :'rdkB gkfJnk j?. ;w[dkfJ ftek; gq'rokw d/
nzsors gzukfJsK okjhA fe;kBK B{z tZX MkV d/D tkb/ jkJhpfov phi, nkX[fBe seBhe ;[Xo/ y/sh
;zd, ehN BkPe, o;kfJfDe ykdK, nBki Gzvko eoB bJh Gzvko ;kXB, ;pIhnK, cbK ns/ o[ZyK B{z
gqc[bs eoB d/ s"o sohe/ ns/ y/sh y/so Bkb i[V/ d{;o/ XzfdnK fit/A d[Xko{ gP{ gkbD, wZSh gkbD,
Pfjd dhnK wZyhnK gkbD, c[ZbK dh y/sh eoB, ;pIhnK izrbks B{z T[Zuk u[ZeD bJh T[sPkjs ehsk
frnk. e[b fwbk e/ fejk ik ;edk j? fe gzukfJsh oki ;z;EktK dk fJj d"o fe;kBh B{z y[Pjkbh
gqdkB eoB dk d"o ;h. fe;kBh B/ fJ; d"o ftZu nkgD/ ihtB gZXo B{z T[Zuk u[ZeD bJh g{oh tkj bkJh
ns/ ekw:kph th jk;b ehsh.
73thA ;zftXkBe ;'X d/ bkr{ j'D s'A pknd gzukfJsh oki ;z;EktK dh y/sh ftek; bJh
fIzw/tkoh j'o th tZX iKdh j? feªfe fJ; ;'X dh frnkothA ;{uh ftZu do;kJ/ 29 ftfPnK dk bZrgr
shik fjZ;k y/sh Bkb ;pzXs feZfsnK d/ ftek; Bkb i[fVnk j'fJnk j?.

36
 fJjBK ftfPnK okjhA gzukfJsh oki ;z;EktK tZb'A y/sh d/ ftek; ftZu GotK :'rdkB gkT[D d/
Bkb Bkb fJjBK ftfPnK dh ekoiP?bh B{z gzukfJsK okjhA fte;s eoB dh rZb th ehsh rJh j?.
ni'eh gzukfJsh ftt;Ek nXhB y/sh d/ ftek; B{z gzukfJsh oki ;z;EktK Bkb fJ; soQK i'fVnk frnk
j? fe j[D y/sh Bkb i[VhnK ;wZf;nktK ns/ T[jBK d/ :Ek:'r jZb bJh gzukfJsK rokw ;Gk dh
;ogq;sh j/m :'iBkpzdh dh pj[gZXoh gofeqnk okjhA ;oeko B{z o;wh s"o s/ ;[Mkn G/iD bJh gkpzd
jB. fJ; ftZu d' oktK BjhA jB fe toswkB ;w/A fe;kBK B{z y/sh Bkb ;pzXs ezwK pko/ ftfrnkBe
ns/ seBheh ikDekoh gzikp dh y/sh :{Bhtof;Nh, y/sh ftGkr ns/ y/sh y/so Bkb ;pzXs d{;o/
ftGkrK tZb'A fe;kB r'PNhnK, y/sh whfNzrK, o/vhUFn?BhftIB, B[wkfJPK ns/ gqdoPBhnK okjhA fdZsh ik
ojh j?. gqzs{ fJ; gofeqnk d"okB fJj ;z;EktK$ndko/$ftGkr ;hws dkfJfonK ftZu ftuod/ j'J/ f;oc
e[ZM e[ fe;kB thoK sZe ;hws ofj iKd/ jB. pj[s ;ko/ fe;kB, fe;kB n"osK ns/ B"itkB pZu/ pZuhnK
y/sh Bkb ;pzXs fJj' fij/ ;wkrwK s'A tzfus ofj iKd/ jB. fJ; tKM/gD B{z gzukfJsh oki ;z;EktK d/
B[wKfJzfdnK bJh nk:'is toePkgK d"okB ;wZf;nktK ns/ ftek; ;zGktBktK gqsh pj[s jh fdbu;gh
ns/ rfjokJh pko/ ftuko gqrNkªoj/ jB. wjZstg{oB rZb fJj th j? fe b'V'A tZX tos'A, c;b dh
ofjzd y{zjd B{z ;kVB fij/ BKj gZyh o[MkB ;kv/ ;w[u
Z / tkskoB ftZu n;ktKgB ns/ ftrkV g?dk eo oj/
jB. fJ; ;ko/ gfjb{ Bk f;oc fe;kBh ;r'A ;w[u
Z / b'eK Bkb i[V/ j'J/ jB. fJBQK d/ jZb B{z f;oc y/sh
y/so sZe jh ;hws BjhA ehsk ik ;edk ;r'A fJ;B{z ;w[u
Z / GkJhuko/ dh Gkrhdkoh d/ T[Gko okjhA jh
nZr/ fbnkfJnk ik ;edk j?.

y/sh B{z dog/P w[PebK

 otkfJsh c;bh uZeo (eDe^M'Bk) ngDkT[D d/ f;ZN/ ti'A Xosh j/mb/ gkDh dh b'V'A tZX tos'A j'D
eoe/ jo ;kb gkDh dk gZXo BhtK j[zdk ik fojk j?. ;' GftZy ftZu Bk f;oc y/sh bJh ;r'A ghD
tkb/ gkDh dh ;wZf;nk yVh j'D dhnK ;zGktBktK jB.
 nzso okPNoh ftPt tgko ;z;Ek d/ nzsors j'J/ r?N ;wM"s/ eoe/ otkfJsh ns/ d{;ohnK c;bK
d/ wzvheoB B{z r[Dsk gZy'A fBohyD ns/ goyD eoe/ n"eVK nk ;edhnK jB.
 ehNBkPe, BdhB BkPeK, ykdK ns/ j'o o;kfJDK dh b'V'A tZX tos'A B/ iawhBh ;zs[bB ftZu ftrkV
g?dk eo fdZsk j?. fJ;d/ cb;o{g IwhB ftZu'A g?dk j'D tkbhnK c;bK, ;pIhnK ns/ cbK T[Zs/
fJjBK o;kfJDK dk n;o j' fojk j?. fJ; eoe/ nBki ns/ ;pIhnK ;kvh f;js bJh jkBhekoe
f;ZX j' ojhnK jB.
 c;bK dh ofjzd y{zjd Gkt eDe dk BkV ns/ gokbh d/ ;kV/ ikD Bkb ;kvh jtk jh d{fPs BjhA j'
ojh ;r'A iawhB d/ T[gobh sfj d/ fwZso ehfVnK dk th Bk; j' fojk j?. fJ;dk gqGkt wB[Zyh
f;js d/ ftrkV yk; eoe/ ;kj ns/ nZyK dhnK fpwkohnK d/ o{g ftZu t/fynk ik ;edk j?.
 M'B/ dh c;b dh pj[sks eoe/ iwhB dh e[dosh sk;ho ftZu pj[s tZvh spdhbh nkJh j?. iwhB
dh sfj fJzBh ;ys j' rJh j? fe j[D pkoP d/ gkDh B{z Xosh ftZu ihoB dh gofeqnk ftZu o[ektN
nk rJh j?. fJ; ;ys sfj B/ Xosh d/ gkDh u{;D tkb/ iawhBh o'wK B{z pzd eo fdZsk j?.

37
 fe;kBh gfotkoK dk ;hwKsheoB j'D eoe/ y/sh i'sK dk neko th xN fojk j? ns/ pj[s ;ko/
;hwKs fe;kB p/iawhB/ j' oj/ jB. fJ; d/ cb;o{g c;bh ekPs bJh wPhBoh dh tos'A Bkb
feos dh ;zGktBk gqsh BthnK w[PebK yVhnK j' ojhnK jB.
 d[Xko{ gP{ gkbD dk o[MkB gqpb j'D eoe/ d[ZX dh fteoh, gP{nK bJh uko/ dh T[gbpXsk, gP{nK
dh ;KG ;zGkb d/ ;jh ns/ seBheh ;kXBK dh nDj'Ad eoe/ d[ZX d/ wzvheoB Bkb ;pzXs
;wZf;nktK nk ojhnK jB.
 fBo'b y/sh y/so ftZu feos d/ :'rdkB gZy'A n"osK dk xNDk j'Dk fJe BKjgZyh o[MkB j?. Gkt/A
d[Xko{ gP{ gkbD, ;piahnK ns/ c;bK dh ekPs, wZyh gkbD ij/ XzfdnK ftZu n"osK dh Gkrhdkoh
tXh j?, gqzs{ fJjBK feZfsnK ftZu th BthA fe;w dhnK n"eVK fdykJh d/D bZrhnK jB.
 y/sh feZs/ d/ r?o bkj/tzd j'D eoe/ ekPseko gfotkoK dh BthA ghVh ftZu p/o'Irkoh ns/ b[eh
fSgh p/o'Irkoh dhnK nbkwsK BIo nkT[D bZrhnK jB. Bt/A o'Irko w"fenK dh E[V B/ ;w[Zu/
fdjksh GkJhuko/ ns/ yk; eo fe;kBh gfotkoK dh BthA ghVQh ftZu p/rkBrh ns/ fBokPsk c?bk
fdZsh j?.
 w"i{dk nkofEe gqftoshnK B/ tZv/ PfjoK B/V/ t;d/ fe;kBK dh iawhB dk w[Zb wfjzrk eo fdZsk j?
fi;d/ cb;o{g fJj fe;kB gfotko PfjoK s'A d{o t;d/ eoiaJh fe;kBK dh IwhB yohd t/u y/sh
eoB bJh BjhA ;r'A tgkfoe BIohJ/ s'A bkG ewkT[D bJh eo oj/ jB.
 n;kt/A T[d:'rheoB dh pd"bs PfjoK ns/ tZv/ tgkoe e/AdoK d/ B/V/ fdjksh y/soK dh y/sh ns/
y/sh Bkb ;pzXs XzfdnK T[s/ g? oj/ wko{ gqGktK eoe/ fe;kBh B{z pj[s ;kohnK w[PebK dk ;kjwDk
eoBk g? fojk j?. fw;kb ti'A o'gV ns/ pfmzv/ d/ Eowb gbKN c;bK, pkrK, izrbks fJE'A she
fe gP{ XB d/ Bkb Bkb wB[Zyh ikBK T[s/ th wko{ ns/ r?o f;jswzd gqGkt gk oj/ jB.
 yzv fwZbK, rZsk fwZbK, ozrkJh T[d:'r ns/ o;kfJD nXkos T[d:'rK tZb'A dfonktK ns/ BfjoK ftZu
gkJ/ o;kfJD :[es Ifjohb/ gkDh Bkb y/sK ftZu brd/ Bfjoh gkDh B/ iawhB dh T[gobh sfj yokp
eoB d/ Bkb Bkb Xosh j/mb/ gkDh B{z th d{fPs eo fdsk j?. f;ZN/ ti'A pj[s ;ko/ fwZso ehfVnK,
dfonktK ns/ BfjoK ftubhnK wZShnK T[s/ th wko{ n;o g? fojk j?. fJ; Bkb u[frod/ dh P[ZXsk
th gqGkfts j' ojh j?.
 fe;kBh gfotko fdB pfdB nkVQshnK ns/ ;oekoh ftZsh ;z;EktK Gkt ;fjekoh ns/ tgkoe p?eK
d/ eoI/ EZb/ ik oj/ jB. fJ; d/ f;ZN/ ti'A fe;kBK ftZu fBokPsk ns/ p/rkBrh dk nkbw tZv/ gZXo
s/ Gko{ j' fojk j?. ftZsh d[PtkohnK eoe/ fe;kB y[de[PhnK dk o;sk th nyfsnko eo oj/ jB.
 y/sh ns/ y/sh Bkb ;zpzXs XzfdnK pkps y/shpkVh :{Bhtof;Nh ns/ ;pzXs ftGkrK tZb'A nk:'is
Nq/fBzr gq'rokw, fe;kB w/b/, gqdoPBhnK nkfd fe;kBh bJh fJe jZd she wddrko jB ns/ y/sh
d/ pdbd/ nzsookPNoh gfog/y ftZu fJBQK :sBK dh eh ;koEesk j?, fJj th nZi dh fe;kBh bJh
fJe gqPB fuzB pD frnk j?.

38
gzukfJsh oki ;z;EktK dh G{fwek
gzukfJsK B{z ukjhdk j? fe T[j y/sh ;pzXh pdbdh gj[zu nB[;ko c;bK, ;pIhnK ns/ cbK dh
g?dktko ns/ y/sh fiD;K d/ ;jh wzvheoB pkps ;pzXs ftGkrK dh wdd Bkb gzukfJs gZXo s/
ikro{esk e?Ag nk:'is eoe/ ftuko tNKdo/ B{z nZr/ s'oB.
 y/sh ftGkr ns/ pkrpkBh ftGkr d/ ;zgoe Bkb gzukfJsK fe;kBK ns/ yk; eo fe;kB phphnK B{z
pj[c;bh y/sh, feuB rkovB, izrbks, pkrpkBh s/ ;pIhnK dh ekPs ns/ nkuko s/ w[oZpk
pDkT[D fij/ feZfsnK B{z T[sPkjs eoB bJh G{fwek fBGk ;edhnK jB.
 y/sh Bkb ;pzXs feZfsnK B{z ngDkT[D ykso gzukfJs n?eN ftZu do;kJh T[sgkdB ew/Nh dk rmB
eoe/ gzukfJsK wZyh gkbD, d[Xko{ gP{ gkbD, y[zpK T[rkT[D, w?vh;Bb gbKN g?dk eoB ns/
;wkie izrbks pko/ ;pzXs ftGkrK dh ;ogq;sh j/mK b'Vtzd n"os ns/ wod fe;kBK B{z f;fyns
eoe/ ftek; Bkb ;pzXs ;oekoh gq'rokwK dk ckfJdk T[mkT[D ftZu ;fj:'rh G{fwek ndk eo
;edhnK jB.
 BthB seBkb'ih, nkX[fBe wPhBoh, ;[Xo/ phiK, ykdK ns/ dtkJhnK dh ;jh tos'A, ;fjekoh ns/
tgkoe p?AeK okjhA ftZsh ;j{bsK dh gqkgsh, feos Pesh dh T[fus tos'A, ;fjekoh y/sh
;';kfJNhnK okjhA y/sh ;zdK dh T[gbpXsk ;pzXh y/sh ftGkr ns/ j'o ;pzXs ftGkrK d/ skbw/b
Bkb Nq/fBzr toePkgK nk:'is eoe/ w[ZYbh ikDekoh gqdkB eotk ;edhnK jB.
 f;zukJh seBheK B{z ;[XkoB, pkrpkBh B{z fte;s eoB, pzio iawhB B{z fte;s eoB, ;wkie
izrbks B{z tXkT[D ns/ S'N/ s/ ;hwKs fe;kBK dhnK IwhBK B{z T[gikT{ pDkT[D ykso gzukfJsK
Bo/rk fij/ o'Irko gq'rokw B{z T[go'es ekoiK Bkb i'VB d/ T[gokb/ eo ;edhnK jB.
 e/Ado ns/ oki ;oeko tZb'A gq:'fis y/sh ftek; gq'rokwK d/ nzsors fwbD tkbhnK ;pf;vhnK
dh ;jh tos'A d/ ;pzX ftZu gzukfJsK nfjw G{fwek fBGk ;edhnK jB feT[Afe T[go'es ftek;
gq'rokwK B{z ;jh noEK ftZu bkr{ eoe/ jh y/sh y/so ftZu b[eh fSgh p/o'Irkoh xN ;edh j?.
fJ; Bkb y/sh ftfGzBsk dk wkvb th wIp{s j't/rk. fJj :sB fdjksh nkofEesk ftZu ftek; d/
o[MkB B{z gqpb eoB bJh ;jkJh j'Dr/.
 y/sh ns/ y/sh ;pzXs feZfsnK ftZu ;EkBe y/s wId{oK dh Gkrhdkoh xND d/ ekoBK B{z d/yfdnK
fgzv gZXo s/ b'VhAd/ r?o y/sh feZfsnK ftZu o'Irko w"e/ T[gbpX eotkT[D ns/ ;oeko tZb'A
gzukfJsK fgzv gZXo s/ e'fPPK eo ;edhnK jB.
 y/sh y/so ftZu nk ojh ftfGzBsk yk; eoe/ d[ZX T[sgkdB ns/ ;fjekoh s/ fBZih ;z;EktK okjhA
d[ZX d/ wzvheoB pkps gzukfJsK ;pzXs ftGkr Bkb obe/ Nq/fBzr gq'rokw nk:'is eo ;edhnK
jB. fJj' fij/ Nq/fBzr gq'rokw nk:'is eo ;edhnK jB. fJj' fij/ N/qfBzr gq'rokwK ftZu d[ZX
T[sgkdB ftZu toshnK ikD tkbhnK seBheK, uko/ dh ftt;Ek, gP{nK dh ;zGkb, gP{nK dk
wzvheoB, ;oeko s'A gqkgs ;pf;vhnK ns/ p?AeK s'A eoIk gqkgs eoB d/ Yzr sohfenK pko/ fdZsh
ikDekoh fe;kBK bJh todkB f;ZX j' ;edh j?.

39
 y/sh Bkb ;pzXs feZfsnK ftZu n"osK ns/ pZfunK tZb'A fBGkJ/ ekoiK ;dek fJjBK torK B{z dog/P
n"eVK ns/ T[jBK d/ jZb pko/ ikDekoh ns/ u/sBk gqdkB eoBk gzukfJsK dh fIzw/tkoh j?. BthnK
go;fEshnK ftZu n"osK ns/ pZfunK d/ nfXekoK dh okyh B{z :ehBh pDkT[D bJh gzukfJsK ;pzXs
;oekoh ns/ r?o ;oekoh ;z;EktK d/ skbw/b Bkb fgzv gZXoh toePkgK nk:'is eoe/ T[jBK d/
jZeK dh okyh d/ Bkb T[jBK d/ PesheoB B{z T[GkoB ftZu wddrho G{fwek fBGk ;edhnK jB.
 ;w[Zu/ gfotko dh feos Pesh B{z GkJhukoe :sBK okjhA y/sh Bkb ;pzXs S'N/ S'N/ feZfsnK fit/A
y[zGK g?dk eoB, wZyh gkbD iK j'o feZfsnK tZb T[sPkjs eoB bJh gzukfJsK fgzv gZXok s/
r'PNhnK nk:'is eo ;edhnK jB. fJjBK r'PNhnK ftZu ;t? ;jkfJsk ;w{j d/ wjZst B{z th
T[Gkfonk ik ;edk j?.
 y/sh T[Zs/ j' oj/ nDT[sgkde yofunK B{z xNkT[D, rzvn
' k ykd dh tos'A, nkJh gh n?w s/ nkJh
n?B n?w seBheK B{z ngDkT[Dk, xZN tkjh eoe/ tZX T[sgkdB gqkgs eoB, IwhB B{z gZXo eoB
bJh b/io b?tbo dh tos'A, gkDh dh ;jh tos'A bJh N?;hUwhNo ngDkT[D, fJZe' y/s ftZu fJZe'
;w/A fJZe s'A tZX c;bK g?dk eoB ns/ o{Vh ns/ joh ykd dh tZX s'A tZX tos'A eoB fij/ gfjb{nK
pko/ gzukfJsK ;pzXs ftGkrK d/ ;fj:'r Bkb fe;kBK dh wdd eo ;edhnK jB.
 gzukfJsK dh ;G s'A wjZstg{oB fIzw/tkoh j? fe;kBh B{z fBokPsk d/ nkbw ftZu'A pkjo eZYDk,
BP/y'oh, Go{D jZfsnk, dki ns/ p/b'V/ eoI/ dhnK e[ofjsK pkps u/szB eoBk. gzukfJsK fe;kBh
B{z fJj th dZ;D fe fJe wK iBw d/D tkbh j[zdh j? ns/ d{;oh o'Nh d/D tkbh. IwhB fe;kB B{z
o'Nh d/D tkbh wK j?. nkU, d'tK wktK dh edo eohJ/. fJ; s'A fJbktK gzukfJsK ns/ ;kvk
;kfonK dk coI pDdk j? fe n;hA fe;kBh gqsh rzGho j'JhJ/.

40
 nfXnkfJ 11

gzukfJsh oki ;z;EktK dk tksktoD dh ;zGkb ftZu :'rdkB

tksktoD fe;/ ;w[Zu/ y/so iK ftP/P y/so dhnK ikBdko ns/ p/ikB t;s{nK d/ nkg;h foPfsnK dk
gqrNktk j?. wB[Zy B{z nkgDh j'Ad poeoko oZyD ns/ ihtB dhnK wjZstg{oD ;orowhnK B{z ;jh,
;wZoE ns/ soewJh ;/X d/D ftZu tksktoD dh nfjw G{fwek j[zdh j?. T[go'es ftukoK B{z fdqPNh
r'uo eofdnK i{B 1972 d"okB ;thvB ftZu j'Jh wB[Zyh tksktoD ;pzXh ekBcoz; tZb'A jo/e ;kb 5
i{B B{z ;z;ko tksktoD fdt; wBkT[D dk c?;bk b? frnk j?.

tksktoD dh ;KG ;zGkb

T[BhthA ;dh d/ wZX ftZu j'J/ seBheh ftek; ns/ thjthA ;dh ftZu ftfrnkB s/ T[d:'r d/
y/so ftubh soZeh B/ Gkt/A nkofEe gZy'A sK ftPt B{z wIp{sh pyPh j? gqzs{ fJ; soZeh d/ BKjgZyh
gqGktK B/ tksktoD d/ ;zs[bB B{z gqGkts ehsk j?. wB[Zyh ihtB d/ gZXo B{z T[Zuk u[ZeD bJh n;hA
e[dosh ;kXBK dh n;kthA tos'A eoe/ e[dosh tksktoD B{z ftrkVB ftZu e'Jh e;o pkeh BjhA SZvh.
f;ZN/ ti'A rzGho tksktoDe ;wZf;nktK wB[Zyh ihtB dh p/jsoh ftZu o'Vk pD e/ yV' rJhnK jB. nZi
b'V pD rJh j? e[dosh ;'fwnK dh ;KG ;zGkb s/ ;zs[fbs tos'A ehsh ikt/.
e[dosh ;'fwnK dh ;KG ;zGkb T[j gofeqnk j? fi; okjhA e[dosh ;'fwnK dh ;jh ftt;Ek
ns/ ;[Zofynk dk gqpzX fJ; sohe/ Bkb ehsk iKdk j? fe wB[Zy B{z fJj ;'w/ Io{os nB[;ko T[gbpX j'
;eD. fJ; bJh nZi d/ ;w/A dk w[Zy ;tkb j? fe e[dosh ;'fwnK B{z fet/A ;[oZfyns oZfynk ikt/ ns/
fJjBK dh ;zGkb ;jh Yzr Bkb fet/A j't/.
nZi ;kB{z ;fji s/ fNekT{ ftek; dh b'V j?. fNekT{ ftek; T[j ftek; j[zdk j? fijVk
fuzoihth j't/ ns/ ni'e/ ;w/A dhnK b'VK B{z th fXnkB ftZu oZy/ ns/ fJj ftek; fpBQK fe;/ B[e;kB s'A
ehsk ikt/.
nZi d/ ;w/A dh wzr j? fe wB[Zy e[dosh ;'fwnK dh d/y Gkb eo/ ns/ tksktoD d/ w"fbe ;o{g
B{z pukt/. ukjhdk sK fJj j? fe wB[Zy ftek; ns/ ;[oZfynk ftukb/ fJZe fJj' fijh d';sh ;Ekgs eo/
fijVh tksktoDe T[Eb g[Eb Bk j'D d/t/. tksktoD dh ;[oZfynk ns/ ;zGkb dh b'V fJ; eoe/ th j?
fe fJ; Xosh T[Zs/ GftZy dk ihtB poeoko oj/ ns/ wB[Zyh ihtB bJh b'AVhd/ e[dosh ;'fwnK B{z
popkdh s'A pukfJnk ik ;e/. fJj ;kohnK rZbK fJZe d{i/ s/ fBoGo jB. nkU, fJZem/ j' e/ ;'uhJ/
ns/ tksktoD dh ;zGkb eohJ/.

41
gzukfJsh oki ;z;EktK dh G{fwek
jo/ fJBebkp dh pd"bs gzikp u tZv/ gZXo s/ y[Pjkbh dh tksktoD gqc[Zbs j'fJnk j?.
f;zukJh, ;Veh nktkikJh, fpibh, fBowkD ekoi, d{o;zuko ns/ T[grqfj dhnK ;j{bsK B/ fJ; ;{p/ d/
;wkfie, nkofEe, ;fGnkukoe ns/ seBheh skD/ pkD/ ftZu ftek;w[yh spdhbhnK fbnKdhnK jB.
gqzs{ fJjBK ftek; w[yh spdhbhnK d/ Bkb Bkb pj[s ;kohnK ;wZf;nktK th ;kjwD/ nkJhnK jB.
fJj ;wZf;nktK nkofEesk, wB'ftfrnkBe, ;wkfie ns/ B?fse ;o'ekoK Bkb i[VhnK j'JhnK jB.
tksktoD dh ;wZf;nk gqd{PD Bkb i[Vh j'Jh j?. fJ; B/ Bk f;oc Pfjoh, ;r'A fdjksh y/soK B{z th
gqGkts ehsk j?. iawhB, gkDh, jtk, y[okeh t;s{nK ns/ P'o Pokp/ dh fdqPNh s'A ;kvk ;w[u
Z k
tksktoD ekch jZd sZe d{fPs j' u[Zek j?. iawhB ftu ykdK ns/ ehNBkPeK dh b'V'A tZX tos'A ;dek
Xosh j/mb/ gkDh ftu ck;co';, BkJhNo/N ns/ j'o Ifjohb/ o;kfJDK dh wksok ekch jZd sZe tZX
rJh j?. ghD tkb/ gkDh ftu th BkJhNo/N ns/ j'o Ifjohb/ sZsK dh b'V'A tZX fwedko wB[Zyh f;js B{z
gqGkts eo ojh j?. M'B/ dh gokbh ns/ eDe d/ BkV B{z ;kVB ;dek jtk d{fPs j' ojh j? fi; eoe/
;kj ns/ dw/ fijhnK fpwkohnK B/ wB[Zyh f;js B{z tZv/ gZXo s/ gqGkfts ehsk j?. eDe, u"b, dkbK,
;pihnK, cbK, whN, nzv/, d[ZX ns/ d[ZX Bkb ;pzfXs t;s{nK s'A gqkgs Bw{B/ dZ; oj/ jB fe
ehNBkPeK ns/ BdhB BkPeK dh b'V'A tZX tos'A ;dek T[go'es y[okeh t;s{nK ftZu Ifjohb/ sZsK dh
fwedko jZd'A fiankdk tX rJh j?. f;ZN/ ti'A fJj ykX gdkoE f;ZX/ o{g ftzu wB[Zyh f;js ftZu ftrkV
g?dk eo oj/ jB. y/sh wPhBoh ns/ nktkikdh wPhBoh dh tZvh Gkoh frDsh tksktoD ftZu P'o Pokp/
gZy'A gqd{PD c?bk ojh j?. fJ; s'A fJbktk otkfJsh c;bh uZeo (M'Bk ns/ eDe) ngDkT[D eoe/
tksktoD u tZyoh fe;w dk gqd{Ps wkj"b fte;s j' fojk j?. pj[ c;bh uZeo Bk ngDkT[D eoe/
pj[s ;ko/ g"fdnK ns/ ikBtoK dhnK B;bK fJ; Xosh s'A ;dk bJh ysw j' ojhnK jB, fJZE'A sZe fe
fwZso ehV/ th IfjohbhnK dtkJhnK dh tos'A eoe/ ysw j' oj/ jB. T[go'es o[MkBK B{z wZd/ BIo
oZyfdnK j[D ;kfonK s'A tZvh fIzw/tkoh gzukfJsK d/ f;o nk g?Adh j? fe T[j fJ; gqd{Ps wkj"b B{z
;[XkoB ns/ P[ZX tksktoD dh Bt T[;koh bJh ;wkfie gZy'A pDdk :'rdkB gkT[D. seBheh gZy' fJj
iao{oh j't/rk fe gqd{PD ezNo'b p'ov dh ;jkfJsk Bkb gzukfJsK fgzv, ;zwsh ns/ fIbk gZXoh c'owK s/
jo fe;w d/ ;zuko wkfXnwK okjhA b'eK B{z ikro{e eoB bJh nZr/ nkT[D. fgzv gZXo s/ gzukfJsK j/m
fby/ ekoi fBGk ;edhnK jB.
 ykbh gJh PkwbkN IwhB, y/sK d/ nkb/ d[nkb/, ;e{bK ns/ j'o fgzv gZXoh ;z;EktK Bkb ;pzXs
EktK T[s/ fBzw, feZeo, Nkjbh, p/oh, fgZgb, PohAj, p'jV, s{s, Xo/e fij/ otkfJsh o[Zy bkT[D
bJh gzukfJsK fgzv tk;hnK B{z gq/fos eoB feT[Afe fJj o[Zy tksktoD B{z P[ZX eod/ jB.
 e[dosh c[Zb p{fNnK ns/ d/;h ikBtoK d/ oZy oykn bJh gzukfJsK rokw ;Gk B{z u/sB eoB.
 y/sh dh ftfGzBsk tksktoD d/ oZy oykn bJh wddrko f;ZX j' ;edh j?. gzukfJsK fe;kBK B{z
nr/sk M'Bk bkT[D s'A toiD feT[Afe nr/sk M'Bk f;oc gkDh jh fiankdk BjhA wzrdk ;r'A tksktoD

42
 *u Bwh dh fwedko tXk e/ pj[s ;ko/ jkBhekoe ehV/ we"fVnK B{z gbD bJh ;[yktK wkj"b g?dk
eodk j?. fJj ehV/ c;bK ns/ wB[Zyh ;oho bJh phwkohnK u tkXk eod/ jB.
 y/shpkVh ftGkr ns/ y/shpkVh :{Bhtof;Nh dh wZdd Bkb gzukfJsK b'eK B{z ykdK ns/ ehV/ wko
dtkJhnK dh tos'A ;jh fwedko ns/ ;jh Yzr Bkb eoB bJh fgzv gZXo s/ Nq/fBzr e?Ag nk:'is
eotk e/ ikrfos eoB.
 tX oj/ P'o Pokp/ B{z xZN eoB bJh pukT[ ;kXBK ti'A b'eK B{z b'VhAd/ :sBK dh ikDekoh gqdkB
eoB bJh gzukfJsK T[gokb/ eoB. y/sh wPhBoh dh tos'A d"okB ezBK ns/ w{zj bJh pukn ;kXBK
dh tos'A bJh b'eK B{z ikro{e ehsk ikt/.
 M'B/ dh gokbh ns/ eDe d/ BkV d/ ;kVB s'A g?dk j'D tkb/ d{fPs tksktoD gqsh b'eK B{z u/szB
eoBk gzukfJsK dh ;G s'A tZvh fIzw/tkoh pD iKdh j?.
 X{znK ofjs u[ZfbQnK dh tos'A okjhA Bk f;oc pkbD dh pZus j[zdh j? ;r'A fdjksh ;[nkDhnK pj[s
;ko/ gqd{Ps o'rK s'A th pu ;edhnK jB. tksktoD dh P[ZXsk bJh n"osK B{z tZv/ gZXo s/ u/szB
eoB dh iao{os j? feT[Afe X{zJ/A eoe/ nZyK, ;kj ns/ fJE'A she fe Nhapha torhnK Bk w[okd
fpwkohnK bZrD dhnK ;zGktBktK tX iKdhnK jB.
 N'fGnK dh rzdrh, fgzv dhnK fcoBhnK iK y[Zb/ EktK s/ izrb gkDh ikD s'A g?dk j'D tkbhnK
fpwkohnK dh pd"bs j'D tkb/ o'rK gqsh b'eK B{z ikro{e eoBk ns/ whAj d"okB fJZem/ j'J/ gkDh d/
fBek; bJh T[fus gqpzX eoB bJh gzukfJsK rokw ;Gk d/ w?ApoK B{z ;w/A ;w/A s/ ikro{e ns/ ;[u/s
eoB bJh nZr/ nkT[D ns/ rokw ;Gk d/ w?ApoK B{z nkgDhnK ekoi :'iBktK ftZu pDdk ;EkB d/D
bJh :sB eoB. fJ; gZy'A fgzv gzukfJsK b'VhAd/ gykB/ pDk e/ tksktoD dh P[ZXsk ftZu ;jkJh
f;ZX j' ;edhnK jB.
gzukfJsK 73thA ;'X ftZu doi ftfPnK dh nfjwhns B{z ;wMd/ j'J/ y/sh, y/sh ;[Xko ns/
f;zukJh gqpzX ftZu nkX[fBe seBheK dh tos'A eoB, ;wkfie ns/ fBZih izrbks bJh ikro{esk w[fjzw
dk nkozG eoB, ghD tkb/ gkDh dh P[ZXsk B{z :ehBh pDkT[D, pkbD s/ uko/ dh ftt;Ek eoB ns/
rohph jNkT[D s/ :sBK tZi'A nkw b'eK B{z ikro{e eoB bJh nZr/ nkT[D. gzukfJsK bJh fJj th
bkIwh j? fe T[j nkgD/ tZb'A ehshnK e'fPPK ftZu tksktoD ns/ gqd{PD d/ B[efsnK B{z jo tes gfjb
d/ nXko s/ fynkb *u oZyD.

43
 nfXnkfJ 12

gzukfJsh oki ;z;EktK dk gkDh dh ;zGkb ftZu :'rdkB

eDe M'B/ d/ otkfJsh c;bh uZeo dh pd"bs gzikp B{z ftfGzB ;wZf;nktK Bkb i{MDk g? fojk j?. gzikp
d/ M'Bk T[sgkdB nzfwqs;o, soBskoB, r[odk;g[o, eg{oEbk, ibzXo, BtKPfjo, b[fXnkDk,
gfNnkbk, cfsjrVQ ;kfjp, ;zro{o, poBkbk ns/ w'rk nkfd fIfbQnK ftZu Xosh j/mb/ gkDh dk gZXo
pj[s BhtK ubk frnk j?.n;hA ne;o jh ;[Dd/ jK fe gfotkoe gZXo s/ bJ/ rJ/ o'IkBk d/ c?;b/ pZu/
d/ ihtB dh ;zGtsk, ;[Zofynk, ftek; ns/ fuzoihtsk T[Zs/ GotK gqGkt gkT[Ad/ jB ns/ pZu/ d/
;opgZyh ftek; ns/ wkBth ;woZEk B{z wIp{sh gqdkB eoB tkb/ ;{ueK B{z fpjso f;Zfynk, ;wkfie
ikro{esk, Nq/fBzr ns/ GkJhukoe ;KM s/ Pw{bhns okjhA pb gqdkB ehsk ikDk ukjhdk j?. ;koe
w[beK d/ fJeZm tZb'A 1999 d"okB ebzp' ws/ okjhA do;kfJnk frnk j? fe n"osK ns/ pZfunK B{z pj[s
;kohnK d[PtkohnK dk ;kjwDk eoBk g? fojk j?. f;js gZy' n"osK ns/ pZfunK B{z pj[s ;kohnK
bkfJbki fpwkohnK B/ nkgDh frqcs ftZu b? fbnk j?. fi; e[ofjs B/ n"os B{z ;G s'A fiankdk gqGkt
ehsk j? T[j j? wK d/ roG ftZu nDizwh pZuh ti'A gb ojh GftZy dh n"os B{z roGgks okjhA ysw
eoBk. T[dkohfeqs ;z;ko dhnK nkX[fBe seBheK d/ nzsors fbzr N?;N s'A pknd wK d/ roG ftZu
gb ojh pZuh dk roGgks pj[s jh tZv/ gZXo T[s/ ehsk ik fojk j?. Xh dh pikJ/ g[Zso gqkgsh dh Mke
bJh ne;o jh wK d/ roG ftu gb ojh pZuh dk fbzr N?;N eotkT[D s'A pknd roGgks eo fdZs/
ikD dk o[MkB nkw d/fynk ik ;edk j?.
dZyD J/fPnkJh fyZs/ d/ ;G s'A tZv/ w[be Gkos d/ S'N/ fij/ ;{p/ gzikp dk fIeo eofdnK
o"ArN/A yV/ j' iKd/ jB. fJ; oki ftZu n"os d/ ;fseko dk ;G s'A tZX xkD j'fJnk j?. Gkos d/ eohp
;kY/ pZsh bZy tor feb'whNo d/ oep/ ftZu gzikp dk y/socb f;oc gzikj e[ jIko tor feb'whNo
j?. gzikp gqKs dh npkdh 2001 d/ nzefVnK w[skfpe eohp d' eo'V soskbh bZy ;h. 2001 dh
iBrDBk nB[;ko fgzvK ftZu t;D tkfbnK dh frDsh 66 gqshPs ns/ PfjoK ftZu ofjD tkbhnK dh
sdkd 34 gqshPs ;h. fJE'A se fe Pfjoh npkdh th e[M e[ PfjoK ftZu ;hws j[zdh ik ojh j?.
gzikp dh e[b Pfjoh npkdh dk 46 gqshPs fszB fIfbnK Gkt b[fXnkDk (20H51), nzfwqs;o (14H91)
ns/ ibzXo (11H24) ftZu jh t; fojk j? fi; dh pd"bs fJBQK fIfbQnK dh Pfjoh npkdh ftzu ihtB
dh r[DtZsk gZy'A ekch fGzBsktK ;kjwD/ nk ojhnK jB. fJe gk;/ Pfjoh nwhoh dk gqrNktk j' fojk j?
ns/ d{;o/ gk;/ M[ZrhnK M"AgVhnK dk p/sjkPk gk;ko j' fojk j?. fJZE/ n"os d/ ;fseko B{z ;G s'A
fiankdk m/; gj[zuh j?.
T[dkotkdh gj[zu B{z ngDkT[D s'A pknd n"os gqsh ngDkJh ;wkie ns/ ;fGnkukoe fdqPNh
gZy'A ngDkJh gofeqnk dk n"os s/ g? fojk gqGkt f;ZX/ s"o s/ T[ikro j' fojk j?. fJe fto'XkGk;h
BIohnk T[Godk BIo nk fojk j?. gzikp ;pzXh nzeVk;ko do;kT[Adk j? fe fJBQK djkfenK d"okB

44
n"osK ftZu gVQkJh dh do th tXh j?, PfjoheoB th j'fJnkj?, n"os ns/ pZu/ (yk; eoe/ pkbVh) dh
f;js ftZu w[ekpbsB ;[Xko th j'fJnk j?, ;oekoh ns/ r?o ;oekoh ;z;EktK ftZu n"osK ftek;w[yh
ekoi gofeqnktK ftZu w'Yh G{fwek th fBGk ojhnK jB. ;EkBe Pfjoh ;z;EktK ns/ gzukfJh oki
;z;EktK ftZu n"osK B{z gqXkBK$ ;ogzuK tI'A GothA B[wkfJzdrh th jk;b j'Jh j?. f;Zfynk d/ y/so ftu
bVfenK d/ w[ekpb/ bVehnK dh ekor[Ikoh pj[s jh fInkdk gqGktPkbh j?. gfotko s/ GkJhukok o{gh
;wkie ;z;EktK ftZu n"osK c?;bke[B G{fwek fBGkT[D d/ ;wZoE th j' ojhnK jB gqzs{ T[go'es jKgZyh
o[MkBK d/ pkti{d n"osK Bkb S/V SkV, wy"bpkIh, nrtkekoh ns/ pbksekoh dhnK r?o fJB;kBh
gqftoshnK ftZu th p/sjkPk tkXk j' fojk j?. ygs ;ZfGnkuko dhnK gqftoshnK B/ n"os B{z wzvh dh
t;s{ pDk e/ oZy fdZsk j?. n"os B{z fJB;kB Bkb'A fiankdk fe;/ G'rD tkbh t;s{ d/ o{g ftu d/fynk
ikD bZrk j?. ni'eh wzvh ftt;Ek B/ d[ekBK, gpfbe ekb p{EK, ;/bi ezgBhnK, r?o ;oekoh tgkoe
ndkfonK fJE'A sZe fe f;Zfynk ndkfonK ftZu th n"os dh ;hos (f;nkDg) Bkb'A ;{os dk w[Zb gkT[D
B{z T[sPkjs ehsk j? sK fe ygs ;ZfGnkuko d/ tgko B{z j[bkok d/D ykso n"os B{z t;s{ d/ o{g ftZu
tofsnk ik ;e/. gzikp dh 2001 dh iBrDBk d/ nzeV/ n"os gqsh ;kv/ BIohJ/ B{z M{mk jh ;kps BjhA
eod/ ;r'A ;kB{z wK d/ roG ftZu gb ojh pZuh d/ roGgks eokT[D dk d'Ph th f;ZX eo oj/ jB. 1991
dh iBrDBk d"okB 0^6 ;kb dh T[wo d/ e[Zb pZfunK ftZu fJZe jIko bVfenK d/ w[ekpb/ bVehnK dh
frDsh 875 ;h, Gkt bVfenK ns/ bVehnK dh frDsh ftZu 125 bVehnK xZN ;B. fJ; dk wsbp
j? fe eohp thj ;kb gfjbK th n;hA bVe/ ns/ bVeh ftueko ;wkie s"o s/ dt?s GktBk d/ fPeko
;K ns/ pZuhnK B{z fxqDk d/ BIohJ/ s'A t/yd/ ;K. fJ; eoe/ iBw ;w/A ns/ T[; s'A pknd d/ S/ ;kbK
sZe pZuh dh f;js gqsh b'VhAdk fXnkB d/D s'A jw/Pk w[Beo oj/ jK. j'o th fuzsk tkbh rZb j? fe
n;hA pZuh gqsh nkgDk BIohnk BjhA pdfbnk. Gkt/A n;hA pZuh dh szdo[;s f;js bJh pj[s ;ko/
T[gokb/ th nozG/ jB ns/ T[go'es ftukoK Bkb ;fjwsh th gqrNkJh j? ns/ b'AVhd/ :sB eoB dk
Go';k th fdZsk j?. n"osK ns/ pZfunK dh fpjsoh bJh jo ;kb n"osK ns/ pZfunK bJh yk; fdB
wBkT[D/ th P[o{ ehs/ rJ/ jB. fJBQK fdBK d"okB ;w[u
Z h d[BhnK d/ t;Bhe n"osK ns/ pZfunK d/ fpjso
ihtB dh ekwBk eod/ jB. T[BQK d/ ihtB dh r[DtZsk d/ ;[Xko bJh G"fse, ;wkie, wkBf;e ns/
;ZfGnkukoe gfjb{nK B{z gq;kos eod/ gq'rokw th T[bhed/ jB. ;zuko d/ ftfGzB wfXnwK okjhA fJBQK
e'fPPK dh ft;Ekos uouk th eod/ jB. N?bhftIB, nypkoK, o/vhU iK nkX[fBe ;zuko wkfXnwK
okjhA iZuk s/ pZuk dh f;js Bkb ;pzXs gq'rokwK iK fco n"osK B{z o[Irko d/D d/ :sBK dk fIeo s/
gquko th ehsk ik fojk j?.
n"os gqsh ngDkJh fJ; wkBttkdh gj[zu dk n;o ;gPNsk Bkb T[ikro th j'fJnk j? iK
BjhA< gzikp d/ ;zdoG ftu fJ; B{z tkuD dh ;ys iao{os j?. gzikp dh iBrDBk d/ nzefVnK dk
ftPb/PD eofdnK fJj sZE ;kjwD/ nkT[Ad/ jB fe (1981^91) d/ djke/ Bkb'A (1991^2001) d/ djke/
d"okB ;w[u
Z / Gkos d/ w[ekpb/ gzikp ftZu n"osK dh frDsh wodK d/ w[ekpb/ xNh j?. gfjb/ djke/
(1981^91) d"okB Gkos ftZu fJe jIko wodK d/ fgS/ 927 n"osK ;B ns/ gzikp ftZu fJj skdkd

45
fJZe jIko fgS/ 922 ;h. d{;o/ djke/ (1991^2001) d"okB Gkos ftZu n"osK dh frDsh tX e/ 933
j'Jh j? gqzs{ gzikp ftZu fJj xN e/ 874 ofj rJh j?. Gkos d/ T[so gZSwh okiK :kfB gzikp,
jfonkDk, r[ioks, fdZbh, uzvhrVq nkfd ftZu wodK d/ w[ekpb/ n"osK dh frDsh xNh j? . d{;o/ gk;/
e/obk gqKs ftZu fJ; djke/ d"okB wodK d/ w[ekpb/ n"osK dh frDsh 1058 j? fijVh fe gfjb/ djke/
d/ nkb/ d[nkb/ jh ojh j?. Gkt/A Gkos dh 2001 dh 103 eo'V dh npkdh ftZu gzikp dh npkdh dk
gqshPs f;oc 2H3 pDdk j?, gqzs{ fJj fceo tkbh rZb j? fe gzikp ftZu wodK d/ w[ekpb/ n"osK dh
;zfynk fBozso xNdh jh ik ojh j?. iBrDBk d/ nzefVnK B{z ftPb/Ps eofdnK n;hA eJh ;{ueK d/
jtkb/ d/ e/ fJ; rZb'A y[P j' iKd/ jK fe PfjoheoB dh rsh s/I j'Jh j?. ;kyosk dh do (yk; eo
n"osK ftu) ftZu ;[Xko j'fJnk j?, f;js ;{ueK ftZu r[Dkswe spdhbh nkJh j? ns/ ;EkBe ;t?
;oekoK Gkt ;EkBe Pfjoh ;z;EktK ns/ gzukfJsh oki ;z;EktK ftZu n"osK B[z fwb/ okytKeoB ;dek
gzikp oki ftZu n"osK d/ ;fseko ftZu tkXk th j'fJnkj?. nzeVk;ko t/yfdnK T[go'es eEB dh
gq'Vsk j[zdh th gqshs j[zdh j?. gzikp d/ S'N/ tZv/ PfjoK ftubhnK ekog'o/PBK, Bro e"A;bK ns/ Bro
gzukfJsK ns/ gzukfJsK okjhA n"osK B{z eqwtko Pfjoh gqXkBK ns/ gzukfJsK d/ ;ogzuK d/ o{g ftu fJe
fsjkJh dh gqshfBXsk o;wh s"o s/ fwbh j'Jh j?. n"osK ftzu ;kyosk dh do 1991 d/ 51 gqshPs d/
w[ekpb/ 2001 ftZu 64 gqshPs j' rJh j?. fdjksh y/soK ftZu th n"osK dh ;kyosk do 1991 d/ 44
gqshPs d/ w[ekpb/ 2001 ftZu 58 gqshPs j' rJh j?. fPP{ w"s do ns/ pZuk w"s do ftZu th ekch
ewh nkJh j?. roG d"okB iK fco iD/g/ d"okB wktK dh w"s do th xNh j?. pkbVhnK dh w"s do
ftZu ekch ;[Xko j'fJnk j?.
T[go'es nzeVk;ko d/ ftPb/PD s'A pknd fJj ikgdk j? fe b'e gqshfBX ;z;EktK ftZu n"osK
c?;bke[zB G{fwek fBGkT[D d/ ;woZE j' rJhnK jB. ;{uBk seBkb'ih, w?vheb ns/ fJzihBhnfozr d/
y/soK ftZu n"osK dh ekor[Ikoh s;ZbhpyP j?, okiBhsh, gqPkPB, c"i, g[bh; fijhnK ;/tktK d/ y/soK
ftZu n'osK dh fdbu;gh ns/ Gkrhdkoh tXh j? ns/ j'o fezB/ jh y/soK ftZu n"osK nZr/ nkJhnK jB.
go fJ; ;G e[ZM d/ pkti{d ;w[Zu/ Gkos ftZu nkw eoe/ ns/ gzikp ftZu yk; eoe/ n"os d/ ;fseko
B{z wK d/ roG ftZu gb ojh pZuh, pkbVh s/ nbV Xh, rqfj;Eh ihtB ftZu pZfunK B{z iBw d/ ojh wK,
p[Ykgk G'rdh p/p/ iK dkdh d/ ;fseko B{z fJ; d"o ftZu GotK y'ok bZfrnk j? ns/ GftZy dh iBwdksh
Gkt wK d/ roG ftu gb ojh pZuh pko/ ;kvh ;'uDh ftu fgSkyVh spdhbh nkJh j?. ftfGzB c'owK s/
n;hA n"osK ns/ pkbVhnK dh ;[Xodh jkbs pko/ pj[s jh cyo Bkb rZbK eod/ BjhA EZed/ gqzs{
n;bhns fJj j? fe fdB p fdB n"os gqsh ns/ roG ftu gb ojh pZuh pkps n;h nkgD/ coIK s'A
GZi oj/ jK. j'o th fuzsk tkbh rZb j? fe pZuh gqsh n;hA nkgDk BIohnk ni/ sZe BjhA pdfbnk.
;kvhnK e'mhnK ekoK tZb o[uhnK gqpb j'JhnK jB. n;hA tXhnk eZgV/ gkT[D d/ ekch P"ehB
j' rJ/ jK, xoK ftZu T[ZmD p?mD, gfjBD, ykD ghD, x[zwD fcoB d/ nkX[fBe Yzr sohe/ ngDk bJ/
jB. fJZE'A sZe fe ftukoK gZy'A n;hA nkgD/ nkg B{z nrKjtX{ j'D dk Gow gkbD ftZu th w'joh j' rJ/
jK. gqzs{ 2001 d/ iBrDBk d/ nzefVnK B/ ;kvh Bkw fBjkd ;{M ns/ ;'uDh T[Zs/ gqPB fuzBQ bk fdZsk

46
j?. gzikp dh fJ; iBrDBk d"okB 0^6 ;kb d/ e[Zb pZfunK ftZu bVfenK d/ w[ekpb/ bVehnK dh
frDsh xN e/ f;oc 793 ofj rJh, Gkt bVfenK Bkb'A bVehnK dh frDsh 207 xZN j?. nkT[D tkb/
;w/A ftZu n;hA G?D, wk;h ns/ G{nk d/ foPs/ s'A tKM/ j'D ik oj/ jK. ;wkie GkJhuko/ dhnK
GkJhukoe szdK ftZu XhnK G?DK d/ foPfsnK B{z ysw eoB tZb o[fus j' oj/ jK. ;KM/ gfotko dh
gozgok B{z fJefjo/ gfotko ftZu sK n;hA pdb jh fbnk j? j[D j'o nZr/ feZE/ ikDk j?<
wK dh ;[bZyh e[Zy ftZu'A g[Zso dh gqkgsh dh ekwBk eoBk wkVh rZb BjhA j? gqzs{ i/eo ;[ZbyDh
e[Zy jh BjhA j't/rh sK eh n;hA g[Zso goy Bbh okjhA gqkgs eoKr/< fJj fJe rzGho ;tkb j?. n"os
ns/ wod ftueko pdbd/ fbzr nB[gks B{z d/yfdnk fJ; soQK ikgdk j? fe gzikph ;wki ftubhnK
wkBth edoK ehwsK B{z nkX[fBesktkdh ;'u B{z gqDkJhnK ns/ Bkw fBjkdh wzvh o{gh PeshnK B/ fBrb
fbnk j?.
gzikp d/ fdjksh y/soK ftZu bVehnK gqsh tshok PfjoK Bkb'A th pdso j' fojk j?. i/eo
gzikp d/ fdjksh y/soK pko/ nzefVnK nB[;ko rZb eohJ/ sK ;gPN j' iKdk j? fe fdjksh y/soK ftZu
th 0^6 ;kb d/ pZfunK ftZu fJe jIko bVfenK fgS/ 795 bVehnK jB, Gkt bVfenK Bkb'A 205
bVehnK xZN jB. fdjksh fIbQ/ csfjrVQ ;kfjp ftu fJj frDsh 754 j?. j?okBh dh rZb j? fe
csfjrVQ ;kfjp fIb/ ftZu 1991 d"okB 0^6 ;kb d/ pZfunK ftZu fJe jIko bVfenK fgS/ 874
bVehnK ;B i' 2001 ftZu xN e/ 754 ofj rJhnK noEks 1991 ftZu th bVfenK d/ w[ekpb/ 126
bVehnK xZN ;B, gqzs{ 2001 ftZu fJj xZN e/ 246 ofj rJhnK jB Gkt fJe djke/ ftZu jh 120
bVehnK j'o xN rJhnK jB.
jo/ fJBebkp s'A pknd dk gzikp T[dkohfeqs :[Zr dh ;zuko s/ seBkb'ih Bhsh s'A gqGkts j' e/
T[so nkX[fBesktkd d/ ;zebg s'A pj[s fiankdk gqGkts j'fJnk j?. fJ; BIohJ/ B/ gzikphnK d/ wBK
ftZu gdkoEe G[Zy ns/ fBZitkdh o[uhnK B{z fJE'A she g[uk fdZsk j? fe T[j ihtB d/ ;wkie, B?fse,
Xkofwe ns/ ;fGnkukoe ;o'ekoK B{z fsbKibh d/ e/ t;s{rs ns/ nkofEe gZyK B{z soihj d/D bZr
gJ/ jB. fJ; d"o ftZu fJe pj[s jh ysoBke toskok tkgodk fdykJh d/ fojk j? fi; nXhB n;hA
fdykt/ ti'A sK Gkt/A GkJhukoe ;KM B{z do;kT[AdhnK ;wkie, B?fse, Xkofwe ns/ wkBth edoK ehwsK
d/ w[dJh pD oj/ jK, gqzs{ n;bhns ftu n;hA wkBt fto'Xh e[ohshnK B{z T[Gko e/ nkgD/ t;s{rs
bkGK fgS/ GZi oj/ jK. T[go'es ;'u ;dek jh ;kv/ ihtB ftu'A n"os dk fJZe fJB;kB ti'A ;fseko
xfNnk j?. fJBQK t;s{rs bkbuK B/ n"os tor d/ tZv/ fjZ;/ B{z th nkgDh frqcs ftZu b? fbnk j?.
fJ; eoe/ wK d/ roG ftZu gb ojh pkbVh dk roGgks eotkT[D ftZu ne;o jh gfotko dhnK
n"osK dk th GotK :'rdkB j[zdk j?. j?okBh dh rZb j? fe T[dkoheoB dh fJ; gofeqnk s'A ;G Bkb'A
fiankdk gqGkts gzikp d/ e/Adoh fIb/ b[fXnkDk, csfjrVQ ;kfjp, o'gV, ibzXo, nzfwqs;o, w'rk nkfd
wK d/ roG ftZu gb ojh pZuh dk roGgks eotkT[D gZy'A noX gjkVh ns/ fgSV/ fIfbnk Gkt
r[odk;g[o ns/ j[fPnkog[o ns/ irho{ ftukoXkok B{z gqDkJ/ ej/ iKd/ gzikp d/ xZN fte;s dZyDh fIb/
;zro{o, wkB;k, pfmzvk, cohde'N ns/ fco'Ig[o B{z fgSb/ djke/ d"okB ekch fgZS/ SZV rJ/ jB.

47
fJ; tosko/ pko/ ftuko eoB s/ pj[s jh d[ydkJh s/ o"ArN/ yVQ/ eoB tkb/ gZy ;kjwD/ nkT[Ad/ jB.
fJBQK gZyK dk ftPb/PD eofdnK gzikp dh nkofEe-;wkie pDso d/ pDd/ pdbd/ ;o'ekoK dk
f;ZNkwkBth o[MkB gqsZy fdykJh fdzd/ jB. wK d/ roG XkoB eoB s'A s[ozs pknd roG ftu gb oj/
pZu/ B{z ikfJdkd iK d/Ddkoh ti'A d/yDk ;kv/ w"i{dk f;;Nw d/ dhtkbhJ/gD B{z T[ikro eodk j?. pZu/ dh
f;Zfynk ns/ f;js B{z t;s{rs o{g ftZu fBjkoBk ;kvh Yfj ojh nkofEesk dh spkjh dk ;{ue j?.
foPs/ i'VB tes bVeh B{z t;s{ ti'A s'bDk, dki sfj eoBk, bVeh tkfbnK dh nkofEe ;fEsh B{z
wkgDk, tZv/ tZb/ ftnkj ;wkrw ouk e/ bVeh B{z t;s{ o{gh bkVh d/ o{g ftZu ;ik e/ nwhoh dk
gqrNktk eoBk fJ; s'A th nZr/ ike/ ftnkj o{gh gftZso o;w B{z fe;/ B[eo/ p?m e/ iK fco frDsh d/
foPs/dkoK tZb'A fwzNK ;fezNK dhnK Xkofwe ohsK Bkb ;w/NDk ns/ bkVh ti'A ;j[o/ xo gj[zuh tj[Nh B{z
dki dh e;tZNh w[skpe ;fseko d/D fij/ wkBt fto'Xh o[MkB ;kv/ ;w[u
Z / gfotkoe skD/ pkD/ ns/
;wkie nkofEe gqpzX d/ fBxko B{z gqdofPs eod/ jB.
T[; pI[or p/p/ d/ fJj p'b X{j gkT[D tkb/ ;B id'A roGgks eotkT[D s'A pknd d{;oh tko
dtkJh b?D nkJh wb{eVh fijh fe;/ Xh$B{zj B{z T[; p/p/ B/ ej/ ;B. nkgDh tkoh B{z T[vhedh T[; phph
B{z p/p/ efj ojh ;h, @Bk w/oh phph Xh@, ekjB{z nZyK u'A Bho tjkT[Adh n?A, IBkBh dh sK XhJ/ fe;ws
jh fJj' fijh j[zdh n?, dks/ B/ X[o'A ;kv/ b/y Jh fJj/ fij/ fby/ B/, G[Zb ik i' e[M j'fJnk w/oh phph
Xh@. nZyK ftu'A gob gob jzm{ e/odh T[; wb{eVh fijh Xh d/ p'b G[bdh sK pE/oh nK p/p/, go G[Zb
th Bh ;edh, Xh sK wK dk nZrk j[zdh n?@, ;kv/ ;w[u
Z / f;;Nw d/ fBxko ns/ dehnkB{;h ;'u dk
ftPb/PD eod/ jB.
;tkb T[mdk j? fe ;kvhnK w"i{dk Xkofwe, ;wkie, okiBhse ns/ ;ZfGnkukoe ;z;EktK
;oekoh iK r?o ;oekoh :sBK okjhA pZuh d/ roGgks d/ fybkc b'eK B{z u/szB eoB bJh fezB/ e[
;koEe :sB eo ojhnK jB< ni/ she itkp pj[sk nkPktkdh BjhA j?.

;z;Ekrs gZXo T[s/ gzukfJsh oki ;z;EktK dh G{fwek

 ;wkfie s"o s/ n"os d/ ;fseko B{z p[bzd eoB ns/ szdo[;sh B{z :ehBh pDkT[D bJh ;w[u
Z k
GkJhukok gfotko ns/ GkJhuko/ d/ gZXo s/ szdo[;s wK ns/ szdo[;s Xh d/ ;zebg B{z ;wkfie
ftek; dk w[Zy T[d/P pDkt/. fJ; wzst dh g{osh gzukfJsh oki ;z;EktK, yk; eoe/ rokw ;Gk
dhnK whfNzrK ftZu n"os dh ;wkie p/jsoh pko/ ftuko tNKdo/ s'A pknd c?;bk b? e/ ehsh ik
;edh j?.
 n"osK T[go fe;/ th fe;w dk ia[bw s/ sPZdd Bk j't/ gzukfJs fJ; rZb B{z :ehBh pDkt/. i/eo
fJ; soQK j[zdk j? sK gzukfJs dh fIzwt
/ koh pDdh j? fe T[j rokw ;Gk dh ;ogq;sh nXhB
ngokXhnK T[Zs/ gfotkoe ns/ ;wkfie dpkn gkt/. i/eo b'V gt/ sK ekB{zB nB[;ko g[bh; dh
wdd b?D ns/ ;pzfXs w[iow dk ;wkfie pkJhekN eoB fij/ sohe/ ngDkT[D bJh gzukfJs :sB
eo/ sK fe n"os d/ nfXekoK dh ;[Zofynk :ehBh pDkJh ik ;e/.

48
 eh ;kohnK n"osK B{z w[ZYbhnK f;js ;j{bsK Gkt g"PfNe y[oke ns/ ;ohoe ;ckJh pkps
p[fBnkdh ikDekoh gqdkB ehsh ik ojh j?< T[jBK B{z fJj nfj;k; th eotkfJnk ik fojk j?
fenkT[D tkb/ wK d/ roG ftZu gb ojh pZuh dk roGgks nwkBth jh BjhA ;r'A roGgks
eotkT[D tkbh wK bJh pj[s ;kohnK bkfJbki phwkohnK dk ysok th g?dk eo ;edk j?< n"osK
d/ Bkb Bkb ;w[Zu/ GkJhuko/ B{z wK d/ roG ftu gb ojh pZuh B{z ysw eoB d/ wkBt fto'Xh o[MkB
gqsh u/szB eoB ns/ ikDekoh gqdkB eoB dh fIzw/tkoh gzukfJs w?ApoK B{z fBGkT[Dh ukjhdh j?.
 gzukfJs ftfGzB ftGkrK d/ ;fj:'r Bkb n"osK B{z o'Irko gq'rokwK pko/ gqpzXeh s/ seBheh
ikDekoh gqdkB eoB dh fIzw/tkoh fBGkt/.
 gzukfJs bJh fJj d/yDk th iao{oh j? fe Btiks fPP{nK, pZfunK, nZbVQ w[fNnkoK ns/ roGtsh
wktK bJh g"PfNe y[oke dh b'AVhdh wksok ftZu Io{os g{oh j' ojh j? iK BjhA. i/ BjhA sK f;js
ftGkr Bkb ;zgoe eoe/ :sB eoe/ fJj gzukfJs dh fIzw/tkoh j?.
 wK d/ roG ftZu gb ojh pZuh B{z roGgks okjhA ysw eoB d/ e'M/ :sBK pkps ekB{zBh ns/
;wkfie gZy' b'eK B{z u/sB
z eoBk pj[s jh Io{oh j?. :kd oj/ fe Go{D jZfsnk fBo'Xe n?eN
w[skfpe wK d/ roG ftZu gb oj/ pZu/ dh fpBk ekoB jZfsnk x'o ngokX j? ns/ fJ; ngokX
eoB tkb/ B{z ekB{zBh s"o s/ ;Ik fdZsh ik ;edh j?.
 fbzr goy N?;NK okjhA wK d/ roG ftZu gb oj/ pZu/ d/ fbzr B{z Ikjo eoBk ekB{zB dh T[bzxDk j?.
T[bzxDK eoB tkbk ekB{zBh ekotkJh dk Gkrh pD ;edk j?.

49
 nfXnkfJ 13

gzukfJsh oki ;z;EktK dk BPky'oh d/ yksw/ ;pzXh :'rdkB

BPk fJj' fijh t;s{ j? fi; dh tos'A eoe/ P[o{ P[o{ ftZu ftnesh nokw wfj;{; eodk j? ns/ j"bh
j"bh fJ; dk nkdh j' iKdk j?. BP/ T[gozs ;zs[PNh dk nfj;k; wB[Zy ftZu BP/ dh nkds g?dk eodk j?
ns/ tko tko BPk eoB dh fJZSk j[zdh j?. fJj fJZSk ns/ BP/ dh wksok j"bh j"bh tXdh iKdh j?
feT[Afe bzwk ;wK BPk eoB Bkb BP/ dh ;hws wksok BPky'o ftnesh s/ n;o eoBk xZN eo fdzdh
j? f;ZN/ ti'A BP/ dk brksko fJ;s/wkb eoB Bkb wB[Zy pj[s ;kohnK rzGho ;wZf;nktK ftZu c; iKdk
j?. Gkt/A ftnesh fJj ikDdk j[zdk j? fe i/eo T[j BPk SZv d/t/ sK T[;dk pj[s ;kohnK fpwkohnK s'A
S[Nekok j' ikt/rk fco th T[j BPk ikoh oZydk j?. T[;B{z fJj vo bZfrnk ofjzdk j? fe BPk SZvD Bkb
T[;B{z wkBf;e ns/ ;ohfoe n"eVK dk ;kjwDk eoBk gt/rk ns/ fJ; vo d/ ekoB jh T[j BPk eodk
ofjzdk j?. i/eo e'Jh BPJh BP/ dh wksok tZX eo fdzdk j? sK T[; ftZu eJh gqeko d/ o'r g?dk j' iKd/
jB fijV/ T[; dhnK gfotko ;wki, o'Irko Bkb i[VhnK fIzwt
/ kohnK ns/ nkg;h w/b fwbkg B{z
gqGkfts eod/ jB. ftPt f;js ;z;Ek B/ 1992 ftZu BfPnk dh tzv j/m fby/ nB[;ko ehsh j?.
 szpke{,
 Pokp (phno, ;fgoN ns/ tkJhB),
 nchw, pokT{B, P{ro, j?o'fJB nkfd,
 Gzr, ;[bck, rKik, uo; nkfd,
 BhAd dhnK r'bhnK,
 T[sPkj tXkT[D tkb/ ykX gdkoE fit/A ukj, e"ch ns/ e?chB nkfd,
 ibDPhb gdkoE fit/A g?No'bhnw gdkoE, ozr o'rB, gkfbP nkfd ns/
 e'ehB.

fJj Gbh GKs f;ZX j' u[fenk j? fe fe;/ ftnesh dh BP/ T[s/ fBoGosk fJe dhox o'r j?
ns/ fJ; o'r dk fJbki ehsk ik ;edk j?. fJbki d/ d' gfjb{ jB gfjbk ;ohoe fJbki i' dtkJhnK
Bkb ;zGt j? s/ d{;ok wB'ftfrnkBe fJbki i' wB'ftfrnkBh d[nkok wohI B{z ;bkj wPtok ns/ j'o
ftXhnK okjhA ;wMk e/ ehsk ik ;edk j?.
BPk d/ ;/tB B{z j/m fby/ ekoe T[sPkjs eod/ jB
 gkoNhnK iK ;wkfie ekoi fit/A ftnkj, e[VwkJh d"okB,
 d';sK, fwZsoK dh oh; eoBh,
 nZSh BhAd b?Dh,
 G[Zy tXkT[D bJh,

50
 P[jos, ne/t/A nkfd s'A puD bJh,
 wK pkg iK d';sK dh Beb eofdnK,
 nksw ftPtk; tXkT[D bJh,
 ;ohoe ns/ wkBf;e sDkU B{z d{o eoB bJh ns/
 fJZeb/gD B{z d{o eoB bJh.

ne;o fJj d/fynk frnk j? fe fInkdkso B"itkBK ftZu BfPnK dh nkds nkgD/ d';sK
fwZsoK dh Bkw fBjkd ;zrs ftu'A g?dk j[zdh j?. ne;o d';s fwZso jh nkgD/ ;kEhnK B{z BPk eoB
bJh T[e;kT[Ad/ jB, T[BQK s'A g?;/ b?Ad/ jB ns/ fJ; Bkb T[j nkgDk BPk th ubkT[Ad/ jB. fJj th
d/fynk frnk j? fe Gkos d/ T[Zsoh okiK yk; eo gzikp, jfonkDk ns/ fjwkub gqd/P ftZu Pokp dh
tos'A fdB' fdB tXdh ik ojh j? ns/ ;wkfie s"o s/ fJ; dh y[Zb th j?. Pokp s'A fpBK j'o BP/ fit/A
BP/ tkbhnK r'bhnK, szpke{, nchw, G[Zeh nkfd dk BPk th ekch wksok ftZu ehsk ik fojk j?.
toswkB ;w/A ftZu BPk pj[s ;kohnK bkfJbki phwkohnK B{z iBw d/ fojk j?. T[dkjoD d/ s"o s/
fijVk ftnesh fInkdk Pokp ghAdk j?, T[;B{z firo Bkb ;pzXs fpwkohnK dk j'Dk ;[Gkfte j?. fJ;/
soQK fijV/ ftnesh ;foziK Bkb BPk eod/ jB, T[jBK ftZu J/vI, j?g/NkfJN; nkfd phwkohnK d/ j'D
dk ysok pfDnk ofjzdk j? ns/ ;foziK okjhA BPk b?D tkb/ fijV/ ftnesh fpBQK T[pkbhnK ;{JhnK dh
tos'A eod/ jB T[jBK dhnK B;K ftZu y{B d/ b'EV/ pD iKd/ jB fijV/ ;oho d/ d{i/ GkrK ftZu dkyb
j' e/ y{B dh ;zuko gqDkkbh ftZu o[ektN g?dk eo fdzd/ jB, fi; eoe/ jkoN nN?e ns/ nXozr j'
;edk j?. fJ;/ soQK szpke{ dk fInkdk ;/tB c/cfVnK d/ e?A;o, fdb dhnK phwkohnK, pbZv gq?Po
nkfd phwkohnK B{z iBw fdzdkj?. BfPnK dh tos'A ekoB wkBf;e, ;wkfie ns/ gfotkfoe ihtB dk
gqGkts j'Dk :ehBh j?. BP/ dk nkdh ftnesh ;wkfie s"o s/ e'Jh th fIzw/ tkoh b?D s'A n;woZE
wfj;{; eodk j?. T[j fJj th BhA ;'udkfe T[;dk gfotkoe ihtB ;zeNrq;s j' u[Zek j?. T[;B{z sK
e/tb nkgD/ BP/ pko/ jh fuzsk ofjzdh j?. nfij/ ftnesh ne;o jh nPKs, fuVfuV/, fJeZb/ ofjD d/
nkdh, Ykj{ ftukoK d/ wkbe ns/ d';sK fwZsoK s'A d{o ofjD tkb/ pD iKd/ jB. T[jBK d/ ykD ghD
ns/ ;"D d/ s"o sohfenK ftZu th pdbkU t/fynk ik ;edk j?.
Gkos d/ fe;/ th oki ftZu BfPnK dk T[sgkdB, g{osh, yohd t/u ns/ tos'A ekB{zBh s"o s/
fJZe ngokX j?. ekB{zB w[skfpe Gkos ;oeko Pokp B{z SZv e/ pkeh ;ko/ BfPnK s/ o'e brkT[D bJh
tuBpZX j? ns/ ekB{zB sfjs f;oc ;Ik jh BjhA fdZsh iKdh pbfe BP/ d/ feZs/ Bkb ;pzXs ftneshnK
dk ;kE d/Dk th ngokX j?. ;oeko B/ fJ; ngokX d/ yksw/ bJh eJh :'iBktK th T[bhehnK jB.
f;js ns/ GbkJh wzsokfbnK tZb'A tZy' tZy okiK ftZu pj[s ;ko/ BPk S[vkT{ e/Ado ;Ekgs ehs/ rJ/
jB. fJj e/Ado BPJhnK dk fJbki sK eod/ jh jB ns/ Bkb Bkb BfPnK d/ c?bkn B{z o'eD bJh
ikro{esk gq'rokw th ubkT[Ad/ jB.

51
gzukfJsh oki ;z;EktK dh G{fwek
T[go'es ftuko uouk fJj f;ZX eodh j? fe BPky'oh fJe rzGho ;wZf;nk j? i' fe ;kv/ ;wki
bJh fJe tZvh u[D"sh pD e/ T[ZGoh j?. fJ; ;fEsh ftZu ;w[Zu/ ;wki ns/ gzukfJsh oki ;z;EktK bJh
Io{oh pD iKdk j? fe T[j fJ; ;wZf;nk d/ jZb bJh rzGho ns/ T[;ko{ :sB eoB sK i' ;wkfie
GkJhuko/ B{z ;jh fdPk gqdkB ehsh ik ;e/. 73thA ;zftXkfBe ;'X ftZu f;js ;zGkb pko/ gzukfJsK B{z
pj[s ;ko/ nfXeko ns/ fIzwt
/ kohnK fdZshnK rJhnK jB. BP/ dh o'eEkw bJh gzukfJsK tZb'A j/m fby/
ekoiK tZb yk; fXnkB d/Dk pDdk j? L

 BfPnK Bkb ;pzXs ;wZf;nktK, ekoBK ns/ fJbki bJh gzukfJs B{z rokw ;G dh whfNzr ;ZdDh
ukjhdh j? ns/ fJ; T[Zs/ ftP/; uouk j'Dh ukjhdh j?.
 gzukfJsK dh fIzw/tkoh pDdh j? fe T[j B"itkBK ftZu y/vK bJh fdbu;gh g?dk eoB ns/ fJ;/
sfjs ;KMh irQk s/ y/vK d/ w?dkBK dh T[;koh, y/vK dk ;wkB w[jZJhnk eotkT[Dk nkfd dk gqpzX
eoBk ukjhdk j?.
 gzukfJsK B{z ukjhdk j? fe T[j nkgD/ y/so ftZu y/v w/b/ eotkT[D sK fe B"itkB tor ftZu y/vK
gqsh fdbu;gh g?dk j't/ ns/ T[j BfPnK s'A d{o ofjDr/.
 pZfunK ftu gVQkJh dh o[uh gqpb eoB bJh gzukfJsK B{z ukjhdk j? fe T[j gzukfJs gZXo s/
bkfJpq/ohnK dk fJzsIkw eoB. bkfJpq/ohnk ftZu b'e fjs?Ph ;kfjs T[gbZpX eotkT[Dk ukjhdkj?
sK i' B"itkBK ftZu b'e ;/tk dk iipk T[Go/ ns/ T[j BP/ dh nkds s'A pu ;eD.
 gzukfJsK B{z ukjhdk j? fe T[j ;e{bK ftZu gVQ oj/ ftfdnkoEhnK d/ T[;ko{ Gfty bJh ;e{b
f;Zfynk ew/NhnK dk rmB eoB ns/ fijV/ ftfdnkoEhnK B/ 10thA iwks sZe f;Zfynk gqkgs ehsh
j?, T[BQK B{z feZsk w[yh f;ybkJh gqdkB eoB dh ftt;Ek eoB. yk; eo T[jBK feZfsnK B{z soIhj
d/Dh ukjhdh j? fiBQK B{z f;yD s'A pknd ;t? o'Irko Bkb ;pzXs feZs/ P[o{ ehs/ ik ;ed/ j'D. fJ;
Bkb B"itkBK ftZu p/oI
' rkoh xN/rh ns/ T[j BfPnK tZb gq/os BjhA j'Dr/.
 gzukfJsK B{z d{ihnK r?o ;oekoh ;z;EktK dh ;jkfJsk Bkb BP/ s'A ghVs ftneshnK d/ ;[Xko
bJh ;koEe edw u[ZeD/ ukjhd/ jB.
 gzukfJsK nkgD/ y/so u r?o ekB{zBh s"o s/ fte ojhnK BPhbhnK t;s{nK s/ gkpzdh brk e/ nkgD/
nfXekoK dh tos'A eoB.
 gzukfJsK ;e{bK d/ B/V/ s/V/ gkB, f;roN, phVh, Iod/, szpke{ nkfd dhnK ub ojhnK d[ekBK iK
y'fynK B{z pzd eotkT[D iK spdhb eokT[D sK i' ;e{bh pZfunK ftZu fJjBK d/ ;/tB d/ o[MkB B{z
o'fenk ik ;e/.
;oekoh y/so s'A fJbktk pj[s ;kohnK ;t?-;/th ;z;EktK th BPk S[vkU gq'rokw ubk ojhnK
jB. fJjBK ftZu o?v eok; ns/ j'o ;t? ;/th ;z;EktK Pokp ns/ j'o BfPnK pkps b'eK B{z u/szB eod/
j'J/ fJjBK BfPnK s'A g?dk j'D tkbhnK wkBf;e ns/ ;wkfie n"eVK pko/ ikro{e eod/ jB. fJjBK
;ko/ gq'rokwK B{z ekw:kp eoB bJh b'eK dh Gkrhdkoh Io{oh j? ns/ gzukfJsK fJ; ftZu nfjw G{fwek
fBGk ;edhnK jB.

52
 gzukfJsK pko/ ne;o gZ[S/ ikD tkb/ ;tkb
gq;aBL 1 73thA ;'X d/ eh wkfJB/ jB <
T[soL ;zftXkB dh 73thA ;'X nB[;ko ਪੂੰ ਚਾਇਤਾਂ B{z ;zftXkBe doik fdZsk frnk j? .
 gzukfJsK dh fwnkd 5 ;kb fB;fus ehsh rJh j? .
 nB[;{fus iksK bJh T[BQK d/ npkdh d/ nB[gks nB[;ko okytKeoB .
 n"osK bJh ਘੱ ਟੋ-xZN 33 gqsh;as okytkeoB .
 fiabk :'iBk ew/Nh dh ;EkgBk .
 oki u'D efw;aB dh ;EkgBk .
 oki ftZs efw;aB dh ;EkgBk .

gq;aBL2 rokw ;Gk eh j?<

T[soL rokw ;Gk y/so d/ 18 ;kb s'A T[gZo d/ ;ko/ BkrfoeK, fiBQK dk BK t'No ;{uh
ftZu doi j't/, d/ ;w{j B{z rokw ;Gk efjzd/ jB .

gq;aBL3 rokw ;Gk dhnK fezBhnK whfNzrK iao{oh j[zdhnK jB<

T[soL rokw ;Gk bJh ;kb ftZu jkVQh (i{B) ns/ ;kT[Dh (d;zpo) dhnK p?meK ਅਤੇ ਦੋ
ਹੋਰ ਮੀਕਟੂੰ ਗਾਂ 26 ਿਨਵਰੀ ਿਾਂ 15 ਅਗਸਤ ਅਤੇ 2 ਅਿਤੂਬਰ ਦੀਆਂ ਬੈਠਿਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ
ਭਾਵ ਸਾਲ ਕਵੱ ਚ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਘੱ ਟੋ-ਘੱ ਟ ਚਾਰ ਮੀਕਟੂੰ ਗਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।

gq;aBL4 rokw ;Gk dh jkVQh dh p?me ftZu eh ehsk iKdk j?<

T[soL jkVQh dh p?me ftZu rokw ;Gk gzukfJs d/ fgSb/ ftZsh ;kb d/ b/fynK dk
;kbkBk fuZmk ns/ ukb{ ;kb d"okB ehs// ikD tkb/ ftek; gq'rokw dh gqrsh
fog'oN ftuko/rh .

gq;aBL5 rokw ;Gk dh ;kT[Dh dh p?me ftZu eh ehsk iKdk j?<

T[soL fJ; ftZu rokw gzukfJs d/ ftek; gq'rokwK bJh, nkwdB ns/ you ;pzXh
piN nB[wkB ns/ nrb/ nkT[D tkb/ ftZsh ;kb bJh ;kbkBk :'iBk gk; ehsh
iKdh j? .

gq;aBL6 rokw ;Gk dk e'ow eh j?<

T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 5 (6) nB[;ko rokw ;Gk dh fe;/
th whfNzr bJh fJ; d/ e[Zb w?poK dk gzitK fjZ;k e'ow j't/rk. p;aos/ nZr/
gkJh rJh whfNzr dh ;{os ftu e'ow d;tK fjZ;k j't/rk gqzs{ fJj ;aosK e'ow
dh xkN j'D ekoB w[bsth ehsh rokw ;Gk dh nZr/ fe;/ j'o whfNzr@ s/ bkr{
BjhA j'DrhnK .

gq;aBL7 rokw ;Gk dh gqkXBrh e"D eo/rk<

T[soL gzukfJsh oki n?eN 1994 dh Xkok 6 d/ nB[;ko rokw ;Gk dh p?me dh
gqXkBrh rokw gzukfJs dk ;ogzu eo/rk .

gq;aBL8 ;ogzu dh r?o-jkiaoh ftZu rokw ;Gk dh gqkXBrh e"D eo/rk<

T[soL ;ogzu dh r?o jkiaoh ftZu p?me tZb' Au[fDnk j'fJnk gzu whfNzr dh gqXkBrh
eo/rk.

53
gq;aBL9 ws/ fet/A gk; ehs/ iKd/ jB<
T[soL rokw ;Gk B{z ;"gA/ rJ/ wkwfbnK ;pzXh whfNzr ftZu ws/ jkiao w?pAoK ftu' At'N
d/D tkb/ w?poK dh pj[;zwsh Bkb gk; ehs/ ikDr/ .

gq;aBL10 rokw ;Gk d/ w?pAoK B{z whfNzr pko/ ;{uBk fet/A fdZsh iKdh j?<
T[soL ;ogzu 15 fdB gfjbK rokw ;Gk dh whfNzr dk B'fN; ikoh eo/rk ns/ fJ;
d/ gquko, w[fBnkdh ns/ xo-xo ;[B/jk G/iD dk fiazw/tko j't/rk .

gq;aBL11 rokw ;Gk d/ w[Zy ezw fejV/ -fejV/ jB<

T[soL rokw ;Gk d/ w[Zy ezw rokw ;Gk dk piN s/ ;kbkBk :'iBk gk; eoBk,
ftek; dhnK :'iBktK B{z bkr{ eoBk, bkGgksohnK dh u'D eoBk ns/ rokw
gzukfJs dh ekoigqDkbh dh fBrokBh eoBk jB .

gq;aBL12 rokw gzukfJs dh ;EkgBk fet/A j[zdh j?<

T[soL gzikp gzukJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 10 nB[;ko jo/e rokw ;Gk nkgD/
w?poK ftZu'A rokw ;Gk y/so bJh fJZe rokw gzukfJs u[D/rh, fi; ftZu fJZe
;ogzu ns/ fgzv dh iB;zfynk nB[;ko gzu j'Dr/ . fJZe rokw gzukfJs ftZu
gzi s'A s/oQK gzu j' ;ed/ jB . rokw gzukfJs d/ gzu u[D/ ikD bJh T[j rokw
;Gk dk w?pAo j't/ ns/ T[; dh T[wo xZN'^xZN 21 ;kb j't/ .

gq;aBL13 rokw gzukfJs dhnK fezBhnK whfNzrK ehshnK ikD<

T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 23(1) nB[;ko rokw gzukfJs dh
whfNzr iBse j't/rh ns/ jo wjhB/ xZN'-xZN fJZe whfNzr bkiawh j? .fJZe ;kb
ftZu pkoQK whfNzrK bkiawh jB . rokw gzukfJs dh whfNzr rokw gzukfJs d/
dcso iK fgzv dh fe;/ j'o iBse EK @s/ ;ogzu d[nkok fBoXkos ;w/A ns/
fwsh nB[;ko ehsh ikt/rh.

gq;aBL14 eh gzu nkgD/ gZXo s/ ;ogzu B{z whfNzr p[bkT[D bJh efj ;ed/ jB<
T[soL Xkok 23(2) nB[;ko ;ogzu B{z id'A th pj[-frDsh gzuK tZb'A ;g?;ab whfNzr
p[bkT[D bJh fbysh s"o s/ wzr gZso fdZsk ikt/rk sK T[j fszB fdBK d/ ftZu
fJZe jcs/ dk ਨੋਕਟਸ d/ e/ whfNzr ;Zd/rk . i/eo ;ogzu nfijh p/Bsh T[Zs/
whfNzr BjhA p[bkT[dAk sK gzu phHvhHghHU dh nr/sh gqtkBrh Bkb fJZe jcs/ dk
B'fN; gzukfJs ;eZso okjhA ;ogzu ns/ d{i/ gzuK B{z G/i e/ whfNzr p[bkT[D d/
jZedko j'Dr/ .

gq;aBL15 rokw gzukfJs dh whfNzr dh gqXkBrh e"D eodk j?<

T[soL rokw gzukfJs whfNzr dh gqXkBrh ;ogzu eodk j? . i/eo fe;/ ekoB eoe/
;ogzu whfNzr ‘u jkiao Bk j' ;e/ sK whNzr ftZu jkiao w?poK ftZu'A nkg;
ftZu'A u[fDnK e'Jh fJZe w?pAo whfNzr dh gqXkBrh eo/rk . fJ; s'A fJbktk
i/eo whfNzr ftZu ftuko/ ikD tkb/ ws/ ;pzXh ;ogzu iK gqXkBrh eo oj/ gzu
d/ fBZih fjZs j'D sK ;ogzu iK T[j gzu T[; whfNzr dh gqXkBrh BjhA eo/rk .

54
 nfijh ;{os ftZu whfNzr ftZu jkiao ਮੈਂਬਰਾਂ ਕਵਚੋਂ ਚੁਕਣਆ ਿੋਈ j'o w?po whfNzr
dh gqXkBrh eo/rk . ;ogzu iK T[j gzu whfNzr ftZu jkiao ofj ;edk j? go
T[j ;pzXs ws/ *s/ j' ojh ftuko ns/ t'fNzr ftZu fjZ;k BjhA b? ;edk .

gq;aBL16 rokw gzukfJs dhnK whfNzrK bJh fezBk e'ow j[zdk j?<
T[soL rokw gzukfJs dh whfNzr bJh T[; ;w/A nj[d/ @s/ pD/ gzuK dh pj[frDsh jh
w[ezwb e'ow j't/rk . T[dkjoD d/ bJh fe;/ rokw gzukfJs d/ ftZu 9 w?pAo
jB sK rokw gzukfJs dh whfNzr dk e'ow 5 w?poK dh jkiaoh brkT[D Bkb
g{ok j't/rk . fJ; wzst bJh ;ogzu dh frDsh th gzu ti'A j't/rh . i/eo
e'ow g{ok Bk j't/ sK whNzr dh gqXkBrh eoB tkbk ਕਵਅਿਤੀ shj fwzN bJh
fJzsiako eo/rk. i/eo e'ow g{ok BjhA j't/rk sK ;ogzu nrbh fwsh sZe
whfNzr w[bsth eo d/t/rk. i/eo e'ow g{ok j' ikt/ sK whNzr ;a[o{ ehsh ikt/rh
.

gq;aBL17 rokw gzukfJs dhnK whfNzrK ftZu r?o jkiao ofjD d/ eh f;ZN/ j' ;ed/ jB<
T[soL whfNzr ftZu jkiao j'D ‘s/ ;ogzu ns/ gzu ekotkJh ofi;No ftZu whfNzr ;a[o{
j'D s'A gfjbK nkgDh jkiaoh nkgD/ d;sys, nzr{mk nkfd Bkb y[d brkT[Dr/.
gqXkBrh eo fojk ftnesh nZXk xzNk T[vhe eoB s'A pknd whfNzr ftZu
r?ojkiao ofjD tkb/ dh r?ojkiaoh brkt/rk . gzikp gzukfJsh oki n?eN,
1994 dh Xkok 20(1) nB[;ko i/eo ;ogzu gzukfJs dhnK d' wjhB/ Brksko
whfNzrK BjhA pbkT[dAk iK whfNzrK ftZu Gkr BjhA b?dAk sK T[; ;ogzu d/ fybkc
ekotkJh eoB fjZs phHvhHghHU tZb'A vkfJo?eNo, gzukfJsK B{z fbfynk ikt/rk.
vkfJo?eNo nfij/ ftnesh B{z ;[DtkJh dk w"ek d/ e/ b'VhAdh gVskb eoB
T[gozs nj[d/ s'A jNk th ;ed/ jB .
 fJ;/ soQK i/eo e'Jh gzu gzukfJs dhnK whfNzrK ftu'A brksko d' wjhB/ bJh
fpBK fe;/ tkip ekoB ਦੇ r?ojkiao ofjzdk j? sK T[; d/ fto[ZX ekotkJh fjZs
fbfynk ikt/rk ns/ T[; B{z w[nZsb ik nj[d/ s'A jNkfJnk ik ;edk j?.
 gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 20(1) nXhB jNkfJnk frnk
e'Jh ftnesh nfij/ ;w/A bJh i' T[; B{z jNkJ/ ikD dh fwsh s'A gzi ;kb
sZe ns/ fijVk ;wK vkfJo?eNo fB;afus eo/, d[pkok u'D bVB s'A n:'r
eoko fdZsk ik ;edk j?.

gq;aBL18 ws/ fet/A gk; ehs/ ikD<

T[soL jo whfNzr ftZu ws/ ftuko- tNKdo/ s'A pknd t'fNzr iK ;op;zwsh ਰਾਹੀਂ gk;
ehs/ ikDr/ . wfsnK pko/ c?;b/ jkiao ns/ t'N d/D tkb/ w?poK dh pj[-frDsh
dh ;fjwsh Bkb j'Dr/. t'fNzr eoB ;w/A ;ko/ w?po ekotkJh ftZu ws/ d/ j/mK
nkgD/ d;sys eoBr/$nzr{mk brkT[Dr/ . jo ws/ *s/ tZyoh^tZyoh uouk ns/
t'fNzr eotkJh ikt/.

gq;aBL19 ek;fNzr t'N eh j[zdh j? ns/ fJ; dh tos'A ed' ehsh iKdh j?<
T[soL Xkok 24(3) nB[;ko i/eo fe;/ ws/ d/ jZe ftZu ns/ fto'X ftZu t'NK dh frDsh
pokpo j' iKdh j? sK gqXkBrh eo oj/ ftnesh B{z nkgDh fJZe tkX{ t'N ws/ d/
jZe ftZu d/D dk nfXeko j? .

55
  B'NL ek;fNzr t'N dh tos'A sK jh j' ;edh j? i/eo gfjbK whfNzr eoB
bJh e[b gzuK ftZu'A e'ow g{ok j't/ . e'ow g{ok eoB bJh ;ogzu B{z iK
gqXkBrh eo oj/ gzu B{z fBoBkfJe iK ek;fNzr t'N d/D dk nfXeko BjhA
j?.

gq;aBL20 whfNzr dh ekotkJh fet/A fbyh ikt/<

T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 d/ ;?e;aB 87 ns/ 96 ftZu rokw gzukfJs
dk foekov oZyD ;pzXh dZf;nk frnk j? . rokw gzukfJs dh whfNzr dh g{oh
ekotkJh rokw gzukfJs dh ekotkJh feskp i' fe gzikp rokw gzukfJs fB:w
2012 d/ ckow BzL 1 nB[;ko j't/ ns/ fiabk gqh;ad tZb'A ikoh ehsk frnk j't/,
ftZu ft;Ekog{ote Yzr Bkb j/m fby/ nB[;ko fbyh ikt/L-
 ;G s'A gfjbK whfNzr pko/ w[ZYbh ikDekoh fit/A rokw gzukfJs dk BK,
whfNzr dh fwsh, whfNzr dk ;EkB, gqXkBrh eoB tkb/ dk BK nkfd
fbfynk ikt/ . whfNzr dk ;EkB fbyd/ ;w/A e/tb ;KMh EK ;apd dh tos'A
Bk ehsh ikt/, ;r'A T[; ;KMh EK dk Bkw fit/A fe gzukfJs xo iK e'Jh
yk; Xow;akbk nkfd dk t/otk fdZsk ikt/ .
 T[; s'A pknd jkiao w?poK dh jkiaoh dk t/otk fdZsk ikt/ .
 fco e'ow pko/ dZf;nk ikt/ . i/eo e'ow g{ok j't/ Gkt pj[frDsh w?pAo
jkiao j'D sK whfNzr dh ekotkJh ;a[o{ eoB pko/ dZ; e/ ws/ g/;a ehs/ ikD
.
 jo/e ws/ B{z ekotkJh ftZu doi eoB s'A pknd ws/ @s/ w?poK dofwnkB
j'D tkbh uouk B{z doi ehsk ikt/ . rokw gzukfJs w?pAoK d/ ftuko,
;[Mkn, wZsG/d ns/ tZyoh okfJ nkfd rokw gzukfJs d/ w?poK d/ BktK
;w/s ekotkJh feskp ftu B'N ehsh ikt/ .
 ftuko uouk s'A pknd jkiao w?poK dh t'fNzr eotkJh ikt/ ns/ j;skyo
eoe/ t'fNzr eoB tkb/ w?poK ftZu'A pj[-frDsh Bkb wsk gk; wzfBnk ikt/ .
fe;/ th ekoB eoe/ t'fNzr Bk eoB tkb/ w?pAoK dh t'N Bk sK ws/ d/ jZe
ftZu ns/ Bk jh fto'X ftZu frDh ikt/rh, Gkt/A fe T[j whfNzr ftZu jkiao
th feT[A Bk j'D .
 whfNzr dh ekotkJh j/mK ;ko/ rokw gzukfJs w?pAo$;ogzu j;skyo eoB
ns/ gzukfJs ;eZso nkgDh fNZgDh doi eo/ .fJ; ekotkJh dh fJZe-
fJZe ekgh ;ko/ w?pAoK B{z whfNzr j'D s'A ;Zs fdBK d/ nzdo gzukfJs ;eZso
d[nkok G/ih ikt/ .

gq;aBL21 gzu ns/ ;ogzu i/eo ukj[D sK n;shck fet/A d/ ;ed/ jB<
T[soL gzu ns/ ;ogzu nkgDh w?pAoh s'A n;shck nkgD/ d;sysK j/mK fvgNh
vkfJo?eNo B{z fbysh o{g ftZu d/ ;ed/ jB . fJj n;shc/ dh gqkgsh s'A
gzdoK fdBK ftZu wBia{o j' ikt/rk p;aos/ fe n;shck d/D tkbk gzdoK fdBK d/
ftZu fB;afus nfXekoh B{z nkgDh jZEh gZso d/ e/ n;shck tkg; BjhA b? b?dAk
.

gq;aBL22 ;ogzu iK gzuK dhnK nkoiah ykbh j'JhnK EktK B{z fet/A Gfonk iKdk j?<
T[soL id'A fe;/ ;ogzu iK gzu dh nk;kwh T[; dh w"s, n;shc/ iK T[; d/ jNkJ/ ikD
s/ iK fe;/ j'o ekoB eoe/ ykbh j' ikt/, T[j n;kwh oki u'D efw;aB d[nkok

56
 jh Goh ikt/rh . i/eo fJj nk;kwh nB[;{fus iksh, gSVh ;aaq/Dh iK n"os
;aq/aDh Bkb ;pzXs j't/ sK T[; ;aq/Dh d/ ftneshਆਂ ਕਵੱ ਚੋਂ jh Goh ikt/rh .
 nkoiah ykbh j'Jh nk;kwh bJh u[fDnk frnk ftnesh nkgD/ g{ot
nfXekoh dh pkeh ofjzdh fwnkd bJh jh u[fDnk ikt/rk .
 i/eo fe;/ gzu iK ;ogzu dh pkeh ofjzdh fwnkd S/ wjhB/ s'A xZN j't/ sK
T[; dh ykbh j'Jh EK s/ u'D eokT[D dh b'V BjhA j? .
gq;BL23 ;ogzu d/ eh nfXeko ns/ fiazw/tkohnK jB<
T[soL ;ogzu d/ nfXeko ns/ fizw/tkohnK j/mK fby/ nB[;ko jBL^
 fgzzv dk ftek; eoBk .
 rokw ;Gk dhnK p?meK p[bkT[D bJh fizaw/tko j't/rk ns/ T[BQK dh
gqXkBrh eo/rk .
 rokw guzkfJs d/ foekov ekfJw oZyD bJh fizaw/tko j't/rk .
 rokw gzukfJs d/ ftZsh ns/ ekoiekoh gq;ak;aB bJh nkw s"o s/ fizaw/tko
j't/rk .
 gzukfJs dh ;zgsh fit/A fe ;akwbkN iawhBK, wkor, GtB, SZgVK, g[bK
ns/ BkbhnK dh ;KG- ;zGkb eoBh .
 gzukfJs dh nkwdB tXkT[D dk :sB eoBk .
 fgzv d/ ezwK bJh iBse :'rdkB tXkT[D bJh :sB eoBk .
 rokw gzukfJs d/ ;Nkc ns/ fJj' fij/ T[BQK nc;oK iK eowukohnK,
fiBQK dhnK ;/tktK fe;/ d{ih nEkoNh okjhA rokw gzukfJs B{z ;"gAhnK
rJhnK jB, d/ ezw s/ gqpX z eh fBrokBh ns/ ezNo'b oZy/rk ns/ fog'oN
;pzXs nfXekohnK B{z G/i/rk .
 fJ; n?eN Bkb ;pzXs eko'pko ubkT[D bJh iK fJ; d[nkok nfXeko
fdZs/ ikD s/ fe;/ j[ew d/ wzst bJh nfijhnK ;aeshnK dh tos'A eo/rk,
nfij/ ezw eo/rk iK nfij/ coia fBGkJ/rk, fiBQK dh fJ; n?eN nXhB
pDkJ/ rJ/ fB:wK sfjs rokw gzukfJs d[nkok tos'A ehsh iKdh j? .
;ogzu nfijhnK ;aeshnK dh tos'A rokw gzukfJs dh whfNzr d"okB
BjhA eo/rk .
 fJj' fijhnK j'o ;aeshnK dh tos'A s/ j'o eostK dh gkbDk eo/rk i'
rokw gzukfJs fe;/ nkw iK ft;a/;a ws/ okjhA T[; B{z jdkfJs eo/ iK
oki ;oeko fJBQk ;pzXh pDkJ/ fB:wK okjhA fB;afus eo/ .
 oki ns/ e/dAo tZb' AubkJhnK ik ojhnK :'iBktK B{z fgzv ftZu bkr{
eoBk .
 gzukfJsh czvK dh d[otosA' B{z o'eDk ns/ nkwdB s/ you dk t/otk
oZyDk. rokw gzukfJs dh whfNzr s/ b'eK ftZu gkodo;ask fbnkT[Dk .
 T[;koh d/ ezwK dh r[DtZesk ekfJw oZyDk ns/ ezw ysw j'D s'A fJZe
wjhB/ nzdo tos'A ;oNhfce/N gqkgs eoBk .
 jo ;kb nkfvN eokT[Dk .
 rokw gzukfJs dh iawhB s/ BkikfJia epia/ B{z o'eDk . i/eo e'Jh
ftnesh r?o-ekB{zBh Yzr Bkb ;akwbkN iawhB iK rokw gzukfJs dh j'o
ikfJdkd s/ epiak eodk j? sK ;ogzu g[bh; e'b fog'oN fbytkt/rk ns
e[b?eNo e'b epiak S[vtkT[D bJh ekotkJh eo/rk .

57
gq;aBL24 rokw gzukfJs dhnK ;EkJh ew/NhnK pko/ e[M ukBDk gkU .
T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 25 (1) nB[;ko rokw gzukfJs ftZu
w[Zy s"o s/ fszB gqeko dhnK ;EkJh ew/NhnK j[zdhnK jB . ;EkJh ew/NhnK
rokw gzukfJs dk jh fjZ;k j[zdhnK jB . rokw gzukfJs d/ w?pAo fJBQK ew/NhnK
d/ w?pAo j[zd/ jB ns/ b'V g?D s/ j'o ftnesh B{z ;akwb ehsk ik ;edk j? .
rokw gzukfJs dhnK ;EkJh ew/NhnK j/m fby/ nB[;ko jBL-
1H T[sgkdB ew/Nh
2H ;wkfie fJB;kc ew/Nh
3H ;[ftXk ew/Nh
fJBQK ew/NhnK dh gqXkBrh ;ogzu$gzu tZb'A ehsh ikt/rh .

gq;aBL25 :'iBkpzdh s'A eh Gkt j?<

T[ZsoL :'iBkpzdh ftZu fszB gfjb{nK B{z ;akwb eoBk j't/rkL-
 p[fBnkdh YKu/ dk ftek;
 wB[Zyh ;kXBK dk ftek;
 T[sgkdB d/ y/so dk ftek;

gq;aBL26 fgzv dh ftek; :'iBk e"D fsnko eo/rk<

T[ZsoL fgzv dh ftek; :'iBk pDkT[D dh fiazw/tkoh rokw gzukfJs dh j? .

gq;aBL27 fgzv dh :'iBk fsnko eoB d"okB fejV/ w?poK dk ;fj:'r j't/rk<
T[ZsoL fgzv dh :'iBk fsnko eoB bJh rokw ;Gk d/ w?pAo, ;?bc j?bg ro[Zg, :{E
ebZp d/ w?pAo, gzukfJs w?pAo ns/ fdjksh ftek; ns/ ;pzXs ftGkrK Bkb i[V/
nfXekoh nkfd .

gq;aBL28 wB[Zyh ;'fwnK d/ ftek; B{z T[GkoB tkb/ fejV/ gZy jB<
T[ZsoL wB[Zyh ;'fwnK d/ ftek; B{z T[GkoB tkb/ gZy jBL-
 w[ZYbh f;Zfynk
 f;js ns/ ;zGkb
 ;wkfie ;[oZfynk ns/ fBnK
 n"osK dh GbkJh ns/ pkb ftek;
 o'iarko ਦੇ ;kXB
 nB[;{fus iksh ns/ gSVhnK ;aq/DhnK dh GbkJh .

gq;aBL29 rokw gzukfJs dh nkwdB d/ eh ;kXB j' ;ed/ jB<

T[ZsoL rokw gzukfJs dh nkwdB d/ ;'w/ fJ; gqeko jBL-
 N?e; ns/ eo fit/A fe u[ZbQk N?e;, cVQh tkb/ s'A ch; nkfd
 ch;K fit/A fe gzukfJsh oki n?eN nXhB bkJ/ ikD tkb/ ns/ t;{b ehs/
ikD tkb/ N?e;, wfj;{b, S'N/ N?e; ns/ ch;K
 rokw guzkfJsK d/ nkgD/ t;hfbnK s'A nkwdB fit/A fe d[ekBK dk
feokfJnk, iawhB s'A nkwdB, doysK ns/ izrbks s'A nwdB, SZgVK s'A
nkwdB, wo/ vzroK s'A nkwdB
 dkB fit/A fe gzv tk;hnK iK j'o dkBh ;ZiDK$;z;EktK tZb'A dkB
 rqkNK fit/A fe e/dAo$oki d[nkok (14t/A ftZs efw;aB tZb'A fBoXkfos rqkNK.

58
  c[Neb ;'w/ fit/A fe rzdrh, r'jk nkfd s'A nkwdB .

gq;aBL30 rokw gzukfJs d/ yks/ dk oZy- oykt fet/A ehsk iKdk j?<
T[ZsoL gzikp gzukfJsh oki n?eN, 1994 dh Xkok 96 nB[;ko jo/e rokw gzukfJs
dh nkwdB ns/ you d/ yks/ fB;afus o{g ns/ Yzr ftZu oZy/ ikDr/.
 gzikp gzukfJsh oki (rokw gzukfJs) fB:w, 2012 ftu fdZsk frnk
rokw gzukfJs d/ ykfsnK dk YKuk j/m fby/ nB[;ko j?L-
 rokw gzukfJs dh ;koh nkwdB Gkt/A T[j fe;/ th ;o's s'A j't/ s/ rokw
gzukfJs czv ftZu'A j'J/ ;ko/ yofunK dk ykfsnK ftZu fj;kp^feskp
oZfynk ikt/ .
 jo wjhB/ d/ nzs ftZu p?eA gk; p[Ze d/ jo gk;/ d/ fJzdokiK dk i'V ehsk
ikt/rk ns/ pekfJnk eZfYnk ikt/rk .
 gzukfJs ;eZso ckow BzH XXVII ofi;No ftu u?Ze ਬੁੱ ਿਾਂ dk fj;kp
oZy/rk.
 nkfvN ns/ iKu gVskb B'NK bJh nZbr s'A ckow BzH XXVIII ofi;No
ftZu oZy oykt ehsk ikt/rk, fi; ftZu nkfvN dh iKu s'A pknd fNZgDh
fbyh ikt/rh.
 ckow fszB ftZu pkb g?BZ Bkb d'joh gos tkbh o;hd fsnko ehsh
ikt/rh.
 jo ;kb d/ nzs ftZu rokw gzukfJs nkgDk ;kbkBk yksk fsnko eo/rh,
fi; ftZu piN d/ jo j?Zv nXhB j'J/ you s/ nkwdB dk fj;kp feskp
j't/rk .

gq;aBL31 rokw gzukfJs d/ ykfsnK dk nkfvN fet/A ehsk iKdk j?<

T[ZsoL rokw gzukfJs d/ ykfsnK dk ;kb ftZu fJZe tko nkfvN, nkfvN nEkoNh (i'
fe oki ;oeko d[nkok fBoXkos ehsh ikt/rh) d[nkok ehsk ikt/rk ns/
nkfvN dh ekgh rokw gzukfJs, ;pzXs gzufJs ;zwsh, fiabQk gqh;ad,
fvthiaBb vkfJo?eNo B{z nkfvN j'D s'A fJZe wjhB/ d/ nzdo G/ih ikt/rh .
 e/dAo d[nkok ubkJhnK ik ojhnK ;ehwK d/ wkwb/ ftZu, ykfsnK dk
nkfvN ukofNv nekT{NA?N i' fe ;pzXs fiabk ghq;ad iK fe;/ j'o J/iz;h
d[nkok ;ehw dhnK jdkfJsK nB[;ko fszB ;kb sZe d/ ekoiekob bJh
fB:[es ehsk ikt/rk . ukoNv nekT{AN?NA ik fe;/ j'o J/iz;h B{z fdZsh ikD
tkbh ;kbkBk oew fiabk gqh;ad d[nkok ;w/A- ;w/A s/ fBoXkos ehsh ikt/rh
.
 ;ogzu ns/ gzukfJs ;eZso nkfvN B'N ns/ fJsokiak B{z vhb eoBr/ .
T[j B'N gqkgs j'D d/ fJZe jcs/ d/ nzdo -nzdo, rokw gzukfJs dh fJZe
yk; whfNzr nkfvN nEkoNh tZb'A brkJ/ rJ/ fJsokiaK ns/ fdZs/ rJ/
;[MktK pko/ ftuko ns/ ekotkJh eoB tk;s/ c?;bk b?D bJh p[bkT[Dr/ .

59
gq;aBL32 ;akwbkN iawhB dh ;zGkb fe; soQK ehsh ikt/<
T[ZsoL ;akwbkN iawhB dh ;zGkb eoB dh fiazw/tko ;ogzu dh ofjB[wkJh j/m ;w[Zuh
gzukfJs dh j? .gzukfJs ;w/A ;w/A f;o fJ; B{z y[ZbQh p'bh okjhA m/e/ s/ d/ ;edh
j? iK T[; ftZu izrbks nkfd bk e/ T[; dh ;[uZih tos'A eo ;edh j? .

 rokw gzukfJs nkgDhnK iawhBK ;oeko dh gqtkBrh Bkb 33 ;kb d/ bzp/

no;/ bJh bhia s/ d/ ;edh j? .rokw gzukfJs fB:wK nB[;ko fBoXkos
ezwK bJh dkB ;oeko dh g{ot gqtkBrh Bkb d/ ;edh j?.

gq;aBL33 i/ gzukfJs dh iawhB s/ e'Jh epiak eo b?dAk j? sK gzukfJs eh eo/<

T[ZsoL i/eo rokw gzukfJs dh iawhB s/ fe;/ fe;w dk epiak j' iKdk j? sK ftb/i
ekwB b?vA n?eN 1961 dh Xkok 7 d/ nXhB gzukfJs, e[b?eNo (vhHvhHghHUH)
dh ndkbs ftZu e/; eoe/ epiak b? ;edh j? . i/eo wkbeh dk MrVk j't/ sK
;?e;aB 11 sfjs e[b?eNo Gkt J/HvhH;h$fvgNh vkfJo?eNo e'b e/; dkfJo
ehsk ik ;edk j? . BkikfJia ekpia gk;' 20 r[DK i[owkBK t;{b ehsk ik
;edk j? ns/ T[; B{z Xkok 13^J/ sfjs 2 ;kb dh e?d th j' ;edh j? . fJBQK
e/;K dh nghb efw;aBo (vkfJo?eNo iK ;z:[es ftek; efw;aBo gzukfJs)
e'b ehsh ik ;edh j? .

gq;aBL34 i[wbk w[;asoek wkbekB iawhBK s'A eh Gkt j?<

T[ZsoL g{oph gzikp i'sk (uZepzdh ns/ i'sk d/ N[eV/ j'D s/ o'e) n?eN 1948 sfjs
w[oZpkpzdh t/b/ fgzv d/ wkbeK dhnK iawhBK ftZu'A prorate eZN brk e/ e[M
iawhBK ;KM/ ezwK bJh oZyhnK ;B . fJBQK iawhBK dh ;KG^;zGkb ns/ d/y o/y
fgzv dh ;KMh ;z;Ek rokw gzukfJs e'b j? . fJ; n?eN dh Xkok 42J/ nXhB
fJj iawhBK j'o e'Jh th ekB{zB i' fJ; ;w/A bkr{ j't/ iK fe;/ c?;b/,
j[ew$fveoh iK fe;/ ndkbs d/ c?;b/ iK fe;/ nc;o iK nEkoNh d/ j[ew d/
pkti{d tZy tZy wzstK bJh i' uZepzdh ;ehwK ftZu doi jB iK BjhA, okythA
oZyh rJh iawhB fgzv d/ wkbeK ftZu BjhA tzvh ikt/rh ns/ fJj ;KM/ wzstK
bJh tosh ikt/rh ns/ tosh iKdh oj/rh .

gq;aBL35 rokw gzukfJs dh ;kbkBk gqpzXeh fog'oN eh j?<

T[ZsoL gzukfJs ;eZso jo ;kb bzx/ ftZsh toQ/ d"okB ehs/ rJ/ nfjw ezw ns/ T[BQK
dk b/yk-i'yk 30 ngq?b sZe fsnko eo/rk ns/ rokw gzukfJs s'A gk; eotkT[D
T[gozs gzukfJs ;fwsh B{z G/i/rk . fJj b/yk- i'yk rokw ;Gk dh jkVQh dh
whfNzr ftZu th oZfynk ikt/rk .

gq;aBL36 eh rokw gzukfJs T[Xko b? ;edh j?<

T[ZsoL ih jK, gzikp gzukfJsh (rokw gzukfJs) fB:w 2012 d/ fB:w 33 sfjs p?eA
vokcN, u?Ze iK p?eAo u?Ze okjhA (i' fe rokw gzukfJs d/ Bkw s/
ndkfJrh:'r) j't/ okjhA T[Xko b? ;edh j? . fJ; wzst bJh 20 jiako o[gJ/
sZe T[Xko bJh gzukfJs ;zwsh ns/ fJ; s'A T[Zgo dh oew bJh fiabQk gqh;ad s'A
gqtkBrh bJh ikDh pDdh j? .

60
gq;aBL37 gzukfJsK d/ ezwK dk fBohyD e'D eo ;edk j?<
T[ZsoL gzukfJsK dk BohyD ;wkfie f;Zfynk nc;o$gzukfJs nc;o, vkfJo?eNo
iK ਿੋਈ ਹੋਰ nc;o ਿੋ phHvhHghHUH d/ o?Ae ਤੋਂ xZN Bk ਹੋਵੇ, w[Zy eoiekoh
nc;o$T[g w[Zy ekoiekoh nc;o, fibk gqh;ad ik u/now?B fiabQk
gqh;ad$gzukfJs ;fwsh iK e'Jh j'o nfXekoh i' fe ;oeko tb'A fBoXkfos
ehs/ rJ/ j'D, rokw gzukfJs d/ ezw dk fBohyD eo ;ed/ ਹਨ ns/ T[j
nkgDhnK fNZgDhnK ckow BzL 29 (fBohyD ofi;No) ftZu doi eoBr/.

gq;aBL38 ;ogzu$gzu fejV/ ekoBK eoe/ nkgD/ nj[d/ s'A w[bsth ehsk iK jNkfJnk ik
;edk j?<
T[ZsoL ;ogzu$gzu vkfJo?eNo ਵਲੋਂ gVskb eoB T[gozs j/mA fby/ ekoBk eoe/
jNkfJnk ik ;edk j?L^
 fijVk ezw eoB s'A fJBeko eo/ iK ezw eoB d/ :'r Bk ofjD s/.
 fijVk ;ozgu j[zfdnK fpBK fe;/ T[fus ekoB d/ rokw ;Gk dhnK
brksko 2 wjhB/ whfNzrK BjhA p[bkT[dAk.
 fijVk rokw gzukfJs dhnK whfNzrK s'A brksko 2 wjhfBnK s'A tZX ;w/A
bJh fpBK fe;/ T[fus ekoB s'A r?ojkiao ofjzdk j? .
 fijVk nkgD/ nj[d/ dh w"i{dk fwnkd iK T[; s'A s[ozs gfjbh fwnkd
ftZu vkfJo?eNo dh okJ/ ftu nkgD/ coiaK dh gkbDk ftZu fe;/ e'skjh
dk d';ah j't/ .
 fi; dk nj[d/ s/ pfDnk ofjDk b'e fjZs ftZu Bk j't/ .
 Xkok 208 ftu doi n:'rsktK ftu nkT[Adk j't/.

gq;aBL39 i/eo ;ogzzu brksko d' rokw ;Gk d/ fJibk; BjhA eodk sK eh f;ZNk j'
;edk j?<
T[soL i/eo ;ogzu brksko d' rokw ਸਭਾ fJibk; BjhA eodk sK T[j nkgD/ nkg
nkgD/ nj[d/ s'A ;hia ;wfMnk ikt/rk . fJ; ;pzXh phHvhHghHUH vkfJo?eNo B{z
fJsbkj eo/rk .

gq;aBL40 ;ogzu tb'A ftek; d/ ezw eotkT[dA/ ;w/A fejVhnK fejVhnK rZbK dk fXnkB
oZyDk ukjhdk j? <
T[soL ehs/ ikD tkb/ ezw ihHghHvhH dk fjZ;k j'Dk ukjhdk j? ns/ rokw ;Gk tb'A gk;
j'D/ ukjhd/ jB .
 ezw eoB bJh w[ezwb ok;ah dk pzd'p;s j'Dk ukjhdk j? .
 ezw dh seBheh gqtkBrh ;woZE nfXekoh s'A gqkgs j'Dh ukjhdh j? .
 ehs/ ikD tkb/ ezw dk Be;ak ft;Eko syawhBk ;woZE nfXekoh gk;'A gk;
j'Dk ukjhdk j? .
 ;kwkB dh yohd fBoXkos ew/Nh tb'A pkiako ftZu'A xZN'- xZN o/N iK ;oeko
tb'A gqtkfBs o/NK s/ ehsh ikDh ukjhdh j? .
 yohfdnk ikD tkbk ;kwkB ;oeko tb'A fBoXkos fwnko s/ yok T[soBk
ukjhdk j? .

61
gq;aBL41 i/eo ;ogzu$gzu gzukfJs B{z B[e;kB gj[zukT[dk j? sK T[; dh GogkJh fet/A
ehsh ikt/rh<
T[soL i/eo e'Jh ;ogzu iK gzu gzukfJs B{z e'Jh B[e;kB iK rpB nkfd eodk j? sK
pbke ftek; s/ gzukfJs nc;o T[; B{z ;[DtkJh dk w"ek d/D T[gozs fbysh
o{g ftZu pDdh oew n;?; eo ;edk j? . pbke ftek; s/ gzukfJs nc;o d/
fJBQK j[ewK d/ fybkc 30 fdBK d/ nzdo nzdo fiabQk ftek; s/ gzukfJs nc;o
e'b nghb ehsh ik ;edh j? .i/eo nfij/ fe;/ th ftnesh dh w"s j' iKdh
j? sK T[; d/ tkfo;K gk;'A fJj oew t;{bh ik ;edh j? .
gq;aBL42 gzikp gzukfJsh oki n?eN ed'A bkr{ ਹੋਇਆ<
T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN 21 ngq?b, 1994 B{z bkr{ j'fJnk.
gq;aBL43 gzukfJs dk yksk e"D T[go/N eodk j?<
T[soL gzukfJs dk yksk (wsk gk; eoB T[gozs) ;ogzu ns/ rokw gzukfJs tb'A
Bkwiad e'Jh fJe gzu, gzukfJs ;?eNoh 25 jiako o[gJ/ sZe dh oew eYkT[D
bJh ns/ fJ; s'A T[Zgo oew eYkT[D bJh ;ogzu, gzukfJs ;?eNoh,
phHvhHghHUH Ugo/N eodk j?.

gq;aBL44 gzikp gzukfJsh oki n?eN ftZu e[Zb fezBhnK XkoktK jB<
T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN ftZu 228 XkoktK jB .

gq;aBL45 gzukfJsh oki ;z;EktK d/ B[wkfJzfdnK dh u'D e"D eotkT[dAk j?<

T[soL gzukfJsh oki ;z;EktK d/ B[wkfJzfdnK dh u'D, oki u'D efw;aB eotkT[dAk j?.

gq;aBL46 ;ogzu nkgD/ jZE ftZu fezBh oew oZy ;edk j?<
T[soL ;ogzu nkgD/ jZE ftZu 5 jiako o[gJ/ oZy ;edk j? ns/ fJ; s'A tZX o[gJ/ oZyD
bJh T[; B{z ftnki ;w/s iwQK eotkT[Dh gt/rh .

gq;aBL47 rokw gzukfJs d/ ws/ B{z e"D oZd eo ;edk j?<

T[soL rokw gzukfJs d/ ws/ B{z oZd eoB dk nfXeko vkfJo?eNo, gzukfJs e'b j? .
n?woiz;h jkbks ftZu fvgNh efw;aBo ws/ B{z ;;g?Av eod/ j'J/ fJ; dh
fog'oN vkfJo?eNo B{z eo/rk.

gq;aBL48 eh rokw gzukfJs Bf;anK s/ o'e brk ;edh j?<

T[soL rokw gzukfJs nkgD/ e[b gzuK ftZu'A d' fsjkJh gzuK Bkb wsk gk; eoe/ fJj
c?;bk eo ;edh j? fe rokw gzukfJs d/ J/ohJ/ ftZu e'Jh th B;ak, ;aokp
nkfd Bk t/uh ikt/ ns/ fJj wsk n?e;kJhia N?e;/;aB ftGkr, gzikp B{z
gj[zukT[Dk j't/rk.

62
gq;aBL49 i/ gzukfJs dk j'o ;EkBe ;z;EktK Bkb MrVk j' iKdk j? sK T[; dk eh jZb
j?<
T[soL i/eo gzukfJs iK j'o ;EkBe ;oekoK ftZu e'Jh MrVk j' iKdk j? sK gzukfJsh
oki n?eN dh Xkok 215 sfjs Bkwiad nfXekoh (fB:w 40 sfjs fvgNh
efw;aBo) tZb'A fdZsk frnk c?;bk nzsw j't/rk ns/ fe;/ th ndkbs ftZu
T[mkfJnk BjhA ik ;edk.

gq;aBL50 feBQK ekoBK eoe/ fe;/ gzukfJs w?pAo B{z n:'r mfjokfJnk ik ;edk j?<
T[soL gzikp gzukfJsh oki n?eN dh Xkok 208
 ftXkB ;Gk dh ਚੋਣ bJh ਅਯੋਗ mfjokfJnk frnk ਹੋਵ/.
 gzukfJs u'DK ftZu rbs Yzr tos/ ikDk ;kps j't/ .
 Moral Turpiputie d/ sfjs ;iak .
 fe;/ u'D d';a ftZu ਸਿਾ dk j'Dk .
 dck 110 ;hHghH;hH sfjs T[j ਕਵਅਿਤੀ fi;B{z uzr/ nkouD bJh
;feT[foNh d/D tk;s/ j[ew ehs/ j'D.
 fe;/ ;oekoh iK ;EkBe ;oeko iK e'nkgo/fNt ;';kfJNh dk gZek
w[bkiaw j't/ .
 gzukfJs tb'A bkJ/ rJ/ fe;/ th eo d/ pekJ/ dh ndkfJrh Bk ehsh j't/.
 fe;/ ;EkBe ;oeko dh ikfJdkd s/ BikfJia epiak.
 fBoXkos oew s'A tZX oew oZyD tkbk ;ogzu .
 n?wHn?bHJ/H, n?wHghH j't/.
 gzu iK ;ogzu fi; B/ nkgDk ukoi Bk fdZsk j't/ .

63