ANALOG HABERLEŞME (GM)

Taşıyıcı sinyalin sinüsoidal olduğu haberleşme sistemidir. Sinüs işareti

formül olarak;

  V .sin(2F   ) ya da
i  I . sin(2F   ) ’dır.

Formülde;
 - Zamana bağlı değişen ani gerilim (Volt)
V - Gerilim tepe değeri (Volt)
F - Frekans (Hz)
 - Faz açısı (Derece)
i - Zamana bağlı değişen ani akım (Amper)
I - Akım tepe değeri (Amper)

Dikkat edilirse eşitlikte V ya da  (genlik) , F (frekans) ve  (açı) gibi

değişen üç parametre vardır. Modülatör katında bilgi sinyali taşıyıcı sinyalin
hangi parametresini değiştiriyor ise , yapılan modülasyon o parametre adı ile
söylenir. Buna göre analog haberleşme modülasyon çeşitleri;

1. Genlik (Amplitude) modülasyonu (GM)

2. Frekans modülasyonu (FM)
3. Faz modülasyonu (PM)’dir.

Bildiğimiz gibi haberleşme sistemlerinde kullanılan sinyallerin en yüksek

frekanslısı taşıyıcı (Fc) sinyaldir. Deney setimizde kullanılan taşıyıcı sinyallerin
frekansları osiloskop ekranında rahat izlenebilmesi için olabildiğince küçük
tutulmuştur. Buna rağmen değişken sinyallerin normal osiloskoplarda görülmesi
çok zordur. Bu nedenle deneylerde en az 2x40MHz çift kanallı hafızalı
(storage) osiloskop kullanılması gerekmektedir.
 DENEY: 2.1
GENLİK MODÜLASYONUNUN İNCELENMESİ (GM)

HAZIRLIK BİLGİLERİ

Taşıyıcı sinyal genliğinin bilgi sinyaline bağlı değiştirilmesine genlik

modülasyonu denir. Taşıyıcı sinyal ve bilgi sinyali genlik modülatörüne aynı
anda uygulandığında üç ayrı sinyal elde edilir.

1. Taşıyıcı sinyal (Fc)

2. Taşıyıcı sinyal + Bilgi sinyali (Fc+Fm)
3. Taşıyıcı sinyal – Bilgi sinyali (Fc–Fm)

Şekil 2.1.1

Genlik modülatörü çıkışında elde edilen (Fc+Fm) sinyaline üst yan bant,
(Fc-Fm) sinyaline alt yan bant adı verilir. Bilgi sinyali her iki yan bantta
vardır.İki yan bandın frekansı dışında tüm özellikleri aynıdır. Modüleli sinyal
frekans ekseninde kapladığı bölgeye bant genişliği denir. Bu değer iki yan bant
arasında kalan bölgedir. Şekil 2.1.2’deki frekans tayfında bant genişliği
görülmektedir.

Şekil 2.1.2

Bant genişliği görüldüğü gibi bilgi sinyalinin iki katıdır. Bu değer telefon
haberleşmesi için 3KHz, radyo haberleşmesinde 5KHz kadardır.
 Modülasyon işlemi sonunda elde edilen sinyallerin içerisinde en büyük
genlik, taşıyıcı sinyalindir. Taşıyıcı sinyal hiçbir bilgiye sahip değildir. Bu nedenle
taşıyıcı sinyali göndermeden bilgi sinyali iletilebilir. Böylece az güç harcanır ve
verim artar. Bu yönteme çift yan bant (DSB Double Side Bant) modülasyonu
denir. Çift yan bant modülasyonunda taşıyıcı bastırılarak yok edilir. Alt ve üst
yan bantlar gönderilir. Alt ve üst yan bantlar frekansları dışında aynı özelliklere
sahip olduğundan yan bantlardan birisi gönderilerek bilgi iletimi yapılabilir. Bu
yönteme tek yan bant (SSB Single Side Bant) modülasyonu denir. Tek yan
bant modülasyonunda taşıyıcı sinyal ve yan bantlardan birisi bastırılarak yok
edilir. Genlik modülasyonu yapılırken taşıyıcı sinyal , bilgi sinyali ve elde edilen
modüleli sinyal osiloskopta incelenirse Şekil 2.1.3’deki işaretler elde edilir.

Şekil 2.1.3

Taşıyıcı sinyal: Genliği ve frekansı değişmeyen sinyaldir. Sistemde genliği

ve frekansı en büyük işaret taşıyıcı işarettir.
Bilgi sinyali: İnsan kulağının duyduğu sesin ya da insan gözünün gördüğü
resmin elektriki işaretidir.
Modüleli sinyal: Şekil 2.1.3’de üç işaretin aynı “t” zamanındaki durumu
görülmektedir. Zaman ekseninin “A” noktasına kadar bilgi sinyali yoktur. Bu
noktaya kadar modüleli işaret taşıyıcı işaretin aynısıdır. Demek oluyor ki bilgi
sinyalinin sıfır noktalarında modüleli sinyalin şekli taşıyıcı sinyalin aynısıdır.
Modüleli sinyalin içinde bilgi sinyali yok iken verici tarafından gönderilmesi
sistemin güç kaybını arttırır. Bu yöntem klasik genlik modülasyonudur. Güç
kaybının fazla olmasına karşılık klasik genlik modülasyonu çok kullanılır. Bilgi
sinyalinin genliği pozitif yönde artarken modüleli sinyal , taşıyıcı sinyal ve bilgi
sinyalinin genlikleri toplamı kadar pozitif ve negatif bölgede artar. Bilgi
sinyalinin sıfır olduğu noktada bir an için modüleli sinyal taşıyıcı sinyalin aynısı
olur. Bilgi sinyali negatif bölgede iken modüleli sinyalin genliği azalır. Bu azalma
taşıyıcı sinyal genliğinden bilgi sinyali genliğinin çıkarılması kadardır. Bu azalma
yine modüleli işaretin pozitif ve negatif bölgesinde simetrik olarak görülür.
Genlik modülasyonlu sinyaldeki bu değişime modülasyon zarfı denir.
Şekil 2.1.4’de görüldüğü üzere modüleli sinyalin iki zarfı vardır. Bunlar
pozitif bölgede üst kenar zarf,negatif bölgede alt kenar zarf olarak isimlenir.
 Şekil 2.1.4

MODÜLASYON FAKTÖRÜ

Genlik modülasyonlu haberleşmede gürültüsüz bir haberleşme için bilgi

sinyali genliği ile taşıyıcı sinyalin genliğinin uyumlu olması gerekir. Bu uyum
modülasyon faktörünün matematiksel olarak hesaplanmasıyla sağlanır.
Modülasyon faktörü “m” ile gösterilir. Kaliteli bir haberleşme için modülasyon
faktörü yaklaşık olarak m=%30 olmalıdır. Modülasyon yüzdesini değiştiren bilgi
sinyalinin genliğidir. Bu değişim doğru orantılıdır. Modülasyon faktörü formül
olarak;

e max  e min
%m  .100 ’dür.
e max  e min

Formülde;
emax: Modüleli sinyali tepeden tepeye maksimum genliği
emin: Modüleli sinyalin tepeden tepeye minimum genliği
Modülasyon yüzdesinin ölçümü osiloskop kullanılarak kolayca yapılır.
Şekil 2.1.5’de modüleli sinyalin maksimum ve minimum noktaları
görülmektedir.

Şekil 2.1.5

Örnek: Osiloskop ekranında görülen modüleli sinyalin tepeden tepeye

maksimum değeri 6V, tepeden tepeye minimum değeri 2V’tur. Modülasyon
yüzdesini hesaplayınız.

e max  e min 62 4

%m  .100   .100
e max  e min 62 8

% m  50 ’dir.
 Şekil 2.1.6

Şekil 2.1.6’da bir germanyum diyot ve akortlu paralel rezonans

devresinden oluşmuş en basit genlik modülatörü görülmektedir. Paralel
rezonans devresinin rezonans frekansı 500KHz’dir. Bobin nüvesi ayarlanarak
rezonans frekansı 450KHz-550KHz arasında ayarlanabilir. Taşıyıcı sinyal ve bilgi
sinyali birbirine seri bağlanmış, taşıyıcı sinyal genliği bilgi sinyaline bağlı
değiştirilmiştir. Deney modülümüzde bu basit devre ile modülasyon
incelenmiştir.
 DENEYİN YAPILIŞI

Y-0024/002 modülünü yerine takınız. Devre bağlantılarını şekil 2.1.7’daki

gibi yapınız. (Not: Bu deneyde güç devresi kullanılmamıştır. Deneyde RF
osilatör ile fonksiyon jeneratörü seri bağlanmıştır.)

Şekil 2.1.7

1- OS1 RF osilatörünün çıkış işaretinin (Fc) genliğini 5Vpp , fonksiyon

jeneratörünün çıkış işaretini (Fm) sinüs , frekansını 1KHz ve genliğini 1Vpp
ayarlayınız. Çıkış işaretini osiloskopta görünüz. Bobinin nüvesini ayarlayınız ve
maksimum genliği elde ediniz. Bu işaretin genliğini çiziniz. İşareti tanımlayınız.
 2- Fonksiyon jeneratörünün çıkış işareti (Fm) frekansını 2KHz’e kadar
arttırınız. Bu işlem yapılırken modüleli çıkış işaretindeki değişim nedir?

3- Fonksiyon jeneratörünün çıkış işareti (Fm) frekansını 1KHz’e getiriniz.

Bu kez işaretin genliğini yavaş yavaş 2Vpp’e yükseltiniz. Bu işlem yapılırken
modüleli çıkış işaretindeki değişim nedir?

4- Fonksiyon jeneratörünün çıkış işareti (Fm) frekansını 1KHz, genliğini

1Vpp’ye getiriniz. Modülasyon yüzdesini hesaplayınız.

5- Bilgi sinyalinin genliğini sıfır yapınız. Çıkıştaki işaret nedir? Bu durumu

yorumlayınız.
 DENEY: 2.2
GENLİK DEMODÜLASYONUNUN İNCELENMESİ (GM)

HAZIRLIK BİLGİLERİ

Modüleli sinyal içinden bilgi sinyalinin ayrılması işlemine demodülasyon ya

da algılama denir. Bu işlemin yapıldığı devrelere demodülatör ya da dedektör
adı verilir. Genlik modülasyonunun demodülasyonu senkronlu ve senkronsuz
sistemlerle yapılabilir. Senkronlu sistemde vericiden gelen işaretler ile alıcıda
demodülasyon işlemi eş zamanlı yapılır. Senkronlu sistemlere örnek çarpım
dedektörü , anahtarlamalı dedektör , PLL dedektör (PLL Phase Locked Loop)
gösterilebilir. Senkronsuz sistem en fazla kullanılan en az elemanlı sistemdir.
Bu sisteme örnek diyotlu dedektör ve transistörlü dedektör gösterilebilir. Deney
setimizde diyotlu dedektör incelenmiştir.

Şekil 2.2.1

Şekil 2.2.1’de diyotlu dedektör görülmektedir. Bu devrelere zarf dedektörü

de denir. Devrede D diyotu doğrultma işlemi yapar. Polarmalandırma yönüne
göre modüleli sinyalin pozitif ya da negatif alternanslarını geçirir. C1,C2
kondansatörleri ve R direnci () tipi alçak geçiren filtredir. Diyot üzerinden
gelen doğrultulmuş işaretin yüksek frekanslı bileşenleri filtre tarafından toprağa
iletilirken tepe noktasındaki zarf kondansatörlerinin şarj-deşarjı ile
düzgünleştirilir. Bu işlemi etkin olarak C1 kondansatörü yapar. C2
kondansatörü işlemi tamamlar. Filtre devresindeki zaman sabitesi (T=R.C)
taşıyıcı sinyalin periyodundan büyük , bilgi sinyalinin periyodundan küçük
olmalıdır. P potansiyometresi tekrar elde edilen bilgi sinyalinin ses frekans
yükseltecine iletilirken genliğini ayarlamak için kullanılmıştır.

Demodülasyon işlemi osiloskop ile incelenirse şekil 2.2.2’deki işaretler

görülür.
 Şekil 2.2.2

Diyot çıkışında elde edilen işaret modüleli sinyalin yalnız pozitif

alternanslarıdır. Bu işareti görmek için C1 ve C2 kondansatörleri devrede
olmamalıdır. C1 ve C2 kondansatörleri devreye bağlanırsa işaretin tepe
noktalarında zarf tamamlanır ve bilgi işareti tekrar elde edilir.
 DENEYİN YAPILIŞI

Y-0024/002 modülünü yerine takınız. Devre bağlantılarını şekil 2.2.3’deki

gibi yapınız.

Şekil 2.2.3

Deney 2.1’deki genlik modülatörüne Fc=500KHz, Vpp=5V ve Fm=1KHz,

Vpp=1V sinüs işareti uygulayınız. “L” bobinini ayarlayınız en fazla genliği elde
ediniz. Genlik demodülasyonu deneyinde elde ettiğiniz bu genlik modülasyonlu
işareti kullanınız.

1. Potansiyometreyi maksimum (orta uç üstte) durumuna, S1 anahtarı

açık duruma (anahtar ucu altta) getiriniz. Giriş işareti ile çıkış işaretini
kıyaslayınız.
 2. S1 anahtarını kapatınız. Bu durumda giriş ve çıkış işaretlerini
tanımlayınız.

3. Modüleli sinyalin pozitif ve negatif zarfında bulunan bilgi sinyali ile

demodülasyon sonucu elde edilen bilgi sinyalini frekans ve genlik olarak
karşılaştırınız.

4. Girişteki bilgi sinyalinin frekansını ve genliğini değiştiriniz. Çıkışta tekrar

elde ettiğiniz bilgi sinyali bu değişime nasıl tepki veriyor?
 DENEY: 2.3
GENLİK MODÜLASYONUNUN İNCELENMESİ (DSB)

HAZIRLIK BİLGİLERİ

Genlik modülasyonlu sinyalde modülasyonun olmadığı durumlarda taşıyıcı

iletilmektedir. Taşıyıcıda harcanan güç sistem gücünün üçte ikisi (%66)
kadardır. Bildiğimiz gibi taşıyıcı sinyalde bilgi yoktur. Sistemin verimliliği bilgi
sinyali yok iken taşıyıcı sinyal gönderilmezse artar.
Bu işlem taşıyıcısı bastırılmış çift yan bant (DSB Double Side Band)
modülasyonu yapılarak sağlanır. Çift yan bant bastırılmış genlik modülasyonlu
devreler genellikle karışık ve fazla çevre elemanlı devrelerdir.
Günümüzde haberleşmede kullanılmak üzere üretilmiş entegre devreler
kullanılmaktadır. MC1496 entegresi klasik genlik modülasyonu yapabilen hem
de giriş sinyallerinin (Fc ve Fm) çarpımı ile oranlı çıkış sinyali üreten çift
dengeli modülatör ve demodülatör entegresidir. MC1496 entegresi çok iyi
taşıyıcı bastırması yapan (65 dB) , ayarlanabilir kazanç ve sinyal sağlayan ,
dengeli giriş ve çıkışlara sahip entegredir.

Şekil 2.3.1

Şekil 2.3.1’de MC1496 entegresinin iç yapısı görülmektedir. D1 diyotu

R1,R2,R3 dirençleri ve T7,T8 transistörleri; T5 ve T6 transistörlerinin DC
polarmalarını sağlar. T5 ve T6 transistörleri; T1,T2,T3,T4 transistörlerinin
oluşturduğu çapraz bağlı fark yükseltecinin giriş fark birleşimini sağlar. 2 ve 3
nolu ayaklar arasına bağlanacak bir direnç dengeli modülatörün kazancını
kontrol eder. 5 nolu ayak ile toprak (GND) arasına bağlanacak bir direnç ile
yükselteç için gerekli polarma akımının büyüklüğü ayarlanır. 1 ve 4 nolu
ayaklardaki DC seviyesi fark yükselteçlerinin ön gerilimlerini dengeler ve bu
denge taşıyıcı sinyali (Fc) bastırır. 6 ve 12 nolu ayaklar yan bantların çıkış
ayaklarıdır.
 MC1496 entegresinin metal kılıflı ve plastik kılıflı iki ayrı tipte üretimi
vardır.

Taşıyıcının giriş gerilim seviyesi taşıyıcı bastırma işleminde çok önemlidir.

Düşük gerilim seviyeli taşıyıcı işaretlerde entegre gerekli anahtarlama
işlemlerini yapamaz. Bu durumda taşıyıcı iyice bastırılamaz ve kayıp güç artar.
MC1496 entegresi RMS 60mV sinüs giriş işaretine göre tasarlanmıştır. En uygun
taşıyıcı frekansı 500KHz ve yakınlarıdır. Bu frekans değerlerinde MC1496 en iyi
taşıyıcı bastırma işlemini yapar.

Taşıyıcı bastırılmış genlik modülasyonlu DSB işaret osiloskopta incelenirse

şekil 2.3.2’de görüldüğü gibi görülür.

Şekil 2.3.2

Dikkat edilirse bilgi işaretini taşıyan üst ve alt zarf tam olarak birbirinin
içindedir. Spektrum analizörde klasik genlik modülasyonlu işaret ve taşıyıcısı
bastırılmış genlik modülasyonlu DSB işaretin spektrumu şekil 2.3.3’de
görülmektedir.

Şekil 2.3.3

İki modülasyonda da taşıyıcı sinyal ve bilgi sinyali aynı özellikte

kullanılmıştır. Klasik genlik modülasyonunda taşıyıcı sinyal genliği yan bant
genliklerinin iki katıdır. Sistemde kayıp güç fazladır. Genlik modülasyonlu DSB
işarette durum tam tersidir. Sistemde güç kaybı çok azdır.
 DENEYİN YAPILIŞI

Y-0024/002 modülünü yerine takınız. Devre bağlantılarını şekil 2.3.4’deki

gibi yapınız. Devreye gücü uygulayınız.

Şekil 2.3.4

1. OS1 RF osilatörünün çıkış işaretinin (Fc) genliğini 1Vpp , fonksiyon

jeneratörünün çıkış işaretini (Fm) sinüs , frekansını 1KHz ve genliğini 400
mVpp yapınız. P potansiyometresi ile DSB işareti elde ediniz.

2. Bilgi işaretinin genliğini 0 (sıfır) yapınız. DSB modüleli işaretteki değişimi

yazınız.
 3. Bilgi işaretinin genliğini sırayla 600mV, 800mV yapınız. Her durum için
osiloskoptaki çıkış işaretini inceleyiniz. Bu durum için ne söylenebilir?
 DENEY: 2.4
GENLİK DEMODÜLASYONUNUN İNCELENMESİ (DSB)

Çift yan bant genlik modülasyonlu (DSBGM) sinyaller genellikle dengeli

modülatörler kullanılarak demodülasyon yapılır. MC1496 dengeli modülatör
entegresi çevre elemanlarında çok az değişiklik yapılarak demodülatör olarak
kullanılır.

Şekil 2.4.1

Şekil 2.4.1’de çarpım demodülatörü görülmektedir. Çıkış sinyali MC1496

entegresinin 12 nolu ayağından alınmıştır. P1 potansiyometresi genlik modüleli
sinyalin genliğini , P2 potansiyometresi taşıyıcı sinyalin genliğini kontrol eder.
C7,C8 kondansatörleri ve R9 direnci istenmeyen harmonik sinyalleri yok etmek
için kullanılan alçak geçiren filtredir. C9 kondansatörü demodülatörden gelen
DC seviyesini (ofseti) sıfırlar. Şekil 2.4.2’de aynı “t” anı için giriş ve çıkış
işaretleri görülmektedir.

Şekil 2.4.2

Şekil 2.4.2’de görüldüğü gibi zaman ekseninde “A” noktasına kadar bilgi
sinyali yoktur. Bu noktaya kadar modüleli sinyal de yoktur.
Dengeli modülatörler kullanılarak yapılmış demodülatörler iyi performansa
sahiptir ama çevre elemanları fazladır. Bunun dışında taşıyıcı sinyal ile genlik
modülasyonlu sinyal arasında frekans ve faz açısı bakımından senkronizasyon
gerektirir. Aksi halde çıkış işaretinde bozulmalar olur. Bu nedenle P1 ve P2
potansiyometreleri kaliteli bir işaret elde edebilmek için iyi ayarlanmalıdır.
 DENEYİN YAPILIŞI

Y-0024/002 modülünü yerine takınız. Devre bağlantılarını şekil 2.4.3’deki

gibi yapınız. Devreye enerji uygulayınız.

Şekil 2.4.3
 Bu deneyde çift yan bant genlik modülasyonlu işaret deney 2.3’deki genlik
modülatörünün çıkış işaretidir. Deney 2.3 devresine taşıyıcı işaret Fc=500KHz-
1Vpp, bilgi işareti Fm=1KHz-1Vpp uygulayınız. Modülatördeki P
potansiyometresi ile modülatör çıkış ucunda DSB modüleli işareti elde ediniz.

1. P1 ve P2 potansiyometrelerini ayarlayınız , bilgi sinyalini (Fm) elde

ediniz. P1 ve P2 potansiyometrelerinin etkisi nedir?

2. Bilgi işaretinin genliğini ve frekansını değiştirerek deneyi tekrarlayınız.

 ANALOG HABERLEŞME (FM)

Taşıyıcı sinyal frekansının bilgi sinyaline bağlı değiştirilmesine frekans

modülasyonu (FM) denir. Frekans modülasyonu yapılırken taşıyıcı sinyal , bilgi
sinyali ve elde edilen modüleli sinyallerin tamamı sinüzoidal sinyallerdir.
Bildiğimiz gibi haberleşme sistemlerinde kullanılan sinyallerin en yüksek
frekanslısı taşıyıcı (Fc) sinyaldir. Deney setimizde kullanılan taşıyıcı sinyallerin
frekansları osiloskop ekranında rahat izlenebilmesi için olabildiğince küçük
tutulmuştur. Buna rağmen değişken sinyallerin normal osiloskoplarda görülmesi
çok zordur. Bu nedenle deneylerde en az 2x40MHz çift kanallı hafızalı
(storage) osiloskop kullanılması gerekmektedir.
 DENEY: 3.1
FREKANS MODÜLASYONUNUN İNCELENMESİ (FM)

HAZIRLIK BİLGİLERİ

Bir frekans modülatöründeki sinyaller osiloskopta incelenirse şekil

3.1.1’deki dalga şekilleri görülür. Bildiğimiz gibi sinyallerin tamamı sinüzoidal
sinyalleridir.

Şekil 3.1.1

Taşıyıcı sinyal (Fc) genliği ve frekansı sabit sinüzoidal sinyallerdir. Bilgi

sinyali (Fm) genliği ve frekansı insanın algıladığı sınırlar içinde değişen
sinüzoidal sinyallerdir. Zaman ekseni üzerindeki belli aralıklardaki modüleli
sinyal (Fm) değişimini inceleyelim.
“0-A” noktaları arasında bilgi sinyali yoktur. “A” noktasına kadar modüleli
sinyal taşıyıcı sinyalin aynısıdır.
“A-B” noktaları arası bilgi sinyalinin pozitif alternansının yükselme
zamanıdır. Modüleli sinyalin genliği sabit olup frekansı bilgi sinyalinin genliğine
bağlı artmaktadır. “B” noktası modüleli sinyal frekansının taşıyıcı sinyal
frekansından en fazla olduğu noktadır.
“B-C” noktaları arası bilgi sinyalinin pozitif alternansının azalma zamanıdır.
Modüleli sinyalin genliği sabit olup , frekansı bilgi sinyalinin genliğine bağlı
azalmıştır. “C” noktasında bilgi sinyali yoktur. Bu noktada modüleli sinyal
taşıyıcı sinyalin aynısıdır.
“C-D” noktaları arası bilgi sinyalinin negatif yönde yükselme zamanıdır.
Modüleli sinyalin genliği yine sabit olup , frekansı bilgi sinyalinin genliğine bağlı
azalmaktadır. “D” noktası modüleli sinyal frekansının taşıyıcı sinyal
frekansından en az olduğu noktadır.
“D-E” noktaları arası bilgi sinyalinin negatif yönde azalma zamanıdır.
Modüleli sinyalin genliği yine sabit olup frekansı bilgi sinyalinin genliğine bağlı
artmaktadır. “E” noktasında bilgi sinyali yoktur. Bu noktada modüleli sinyal
taşıyıcı sinyalin aynısıdır.
 Özet olarak taşıyıcı sinyalin genliği her zaman sabittir. Bilgi sinyalinin
pozitif alternanslarında taşıyıcı sinyalin frekansı bilgi sinyalinin genliğine bağlı
artmıştır. Bu artma bilgi sinyalinin pozitif tepe değerinde en fazladır. Bilgi
sinyalinin negatif alternansında taşıyıcı sinyalin frekansı bilgi sinyalinin genliğine
bağlı azalmıştır. Bu azalma bilgi sinyalinin negatif tepe değerinde en fazladır.
Taşıyıcı sinyalin (Fc) frekansına merkez frekans denir. Bilgi sinyalinin
taşıyıcı frekansını değiştirmesine frekans sapması denir. Frekans sapması ( F )
ile gösterilir. Frekans modülasyonlu işaretin frekans spektrumu şekil 3.1.2’de
görülmektedir.

Şekil 3.1.2

Frekans modülasyonunda çok sayıda yan bant oluşur. Yan bantların etkili
olması genliklerine bağlıdır. Genliği taşıyıcı genliğinin %1’inden küçük olan yan
bantlar kullanılmaz. Kullanılan yan bantların frekans kapsamı frekans
modülasyonlu işaretin bant genişliğini belirler. Bant genişliği formül olarak;
BG  2.(F  Fm) ’dir.
Müzik yayını yapan frekans modülasyonlu radyo vericilerinde (88MHz–
108MHz) gerekli bant genişliği 100KHz’dir.
Frekans modülasyonu birçok yöntemle yapılır. Tüm yöntemlerin esası bir
osilatör frekansının bilgi sinyali ile değiştirilmesidir.

Frekans modülasyonu yapılan yöntemlerden bazıları aşağıdadır.

1-Kapasitif mikrofon yöntemi

2- Varikap diyotlu yöntem
3-Gerilim kontrollü osilatör (VCO) yöntemi.

Gerilim kontrollü osilatör yöntemi en çok kullanılan yöntemdir. Deney

setimizde bu yöntem incelenmiştir.
 KAPASİTİF MİKROFON YÖNTEMİ

Frekans modülasyonunun nasıl yapıldığını en kolay anlatan yöntemdir.

Kapasitif mikrofonun özelliği çıkış uçlarında kondansatör özelliği göstermesi ve
bu kondansatörün mikrofona gelen ses dalgalarına göre kapasitesini
değiştirmesidir.

Şekil 3.1.3

Şekil 3.1.3’te “L” bobini ve “C” kondansatörü bir osilatörün tank

devresidir. Kapasitif mikrofon tank devresinin kondansatörüne paralel
bağlanmıştır. Kapasitif mikrofona gelen ses dalgaları kapasitif mikrofonun
kapasitesini değiştirir. Bu kapasite değişimi osilatör tank devresinin toplam
kapasitesini değiştirir ve buna bağlı osilatörün osilasyon frekansı değişmiş olur.
Kapasitif mikrofona gelen ses dalgaları bilgi sinyalidir. Osilatör frekansının
değişimi bilgi sinyalinin genliği ile doğru orantılıdır.

VARİKAP DİYOTLU YÖNTEM

Varikap diyotlar yüzey birleşmeli silisyum diyotlardır. Varikap diyotların

özelliği ters polarma altında çalışmaları ve uçlarında kondansatör özelliği
göstermesidir. Varikap diyotların gösterdikleri kapasite uçlarına uygulanan
gerilim ile ters orantılıdır.

Şekil 3.1.4

Şekil 3.1.4’de seri hartley osilatörünün tank devresi kondansatörüne varikap diyot
(VD) ve kristal mikrofon paralel bağlanmıştır. Varikap diyot ters polarma altındadır.
Kristal mikrofona gelen ses dalgaları kristal mikrofon uçlarında bir elektrik sinyali
oluşturur. Bu sinyal gerilimi varikap diyot uçlarında olduğundan varikap diyotun
kapasitesi değişir. Varikap diyotun kapasitesinin değişmesi tank devresi toplam
kapasitesini değiştirir ve buna bağlı osilatörün osilasyon frekansı değişir. Ses dalgaları
yine bilgi sinyalidir. Osilatör frekansının değişimi yine bilgi sinyalinin genliği ile doğru
orantılıdır.
GERİLİM KONTROLLÜ OSİLATÖR (VCO) İLE YAPILAN
FREKANS MODÜLASYONU
HAZIRLIK BİLGİLERİ

Gerilim kontrollü osilatörler günümüzde en çok kullanılan osilatörlerdir.

Bunun nedeni montajlarının kolay , çevre elemanlarının az olmasıdır. Gerilim
kontrollü osilatörler entegre devrelerdir. Çıkış işaretleri aynı anda kare, üçgen
ve sinüs olan gerilim kontrollü osilatörler vardır. Gerilim kontrollü osilatörlerin
birçoğu yalnız bilgi sinyalinin uygulanması ile analog ve dijital haberleşmede
kullanılan modülasyon çeşitlerini yaparlar.
ICL8038 entegresi sinüs, üçgen ve kare çıkış işareti üreten gerilim
kontrollü osilatördür. Şekil 3.1.5’de ICL8038 entegresinin yapısı, şekil 3.1.6’da
ICL8038 entegresinin ile yapılmış frekans modülatörü görülmektedir.

Şekil 3.1.5

Şekil 3.1.6

Bilgi sinyali uygulanmadığı zaman devre osilatör devresidir. Devrenin çıkış

frekansı (F) 10 nolu ayaktaki “C2” kondansatörü ve 4 ile 5 nolu ayaklardaki R4
ve P seri direnç toplam değerine bağlıdır.
0.33
F
R.C
Devrenin frekans modülatörü olarak kullanılırsa devre çıkış frekansı (F),
taşıyıcı frekansı (Fc) olur. P potansiyometresi ayarlanarak taşıyıcı işaretin
merkez frekansı belirlenir. “8” nolu ayağın DC seviyesi merkez frekansını
değiştirir.
 Bilgi sinyali “8” nolu ayağa uygulandığından bilgi sinyalinin DC seviyesi
çıkış frekansında sapma yaratır ve devre çıkışında frekans modülasyonlu işaret
elde edilir. Devrede frekans modülasyonlu işaretin taşıyıcısı sinüs ya da kare
olarak seçilebilir. 7 ve 8 nolu ayaklar arasındaki R1 direnci devrenin giriş
empedansını belirler. Bu iki ayak kısa devre edilirse giriş empedansı 8k olur.
Giriş empedansı bağlanacak R1 direnç değeri kadar artar.
LM566 entegresi frekans modülasyonu için çok kullanılan çok az çevre
elemanı gerektiren entegredir. LM566 entegresinin çıkış işareti karedir. LM566
frekans modülatör entegresi LM565 frekans demodülatör entegresi ile çok
uyumlu çalışır. Sistemdeki sinyallerin osiloskopta rahat görülmesi nedeniyle bu
iki entegre deney setimizde kullanılmıştır. Şekil 3.1.7’de LM566 entegresinin iç
yapısı , şekil 3.1.8’de LM566 entegresi ile yapılmış frekans modülatörü
görülmektedir.

Şekil 3.1.7

Şekil 3.1.8

Devre gerilim kontrollü osilatör ile yapılmış frekans modülatörüdür. Bilgi

sinyali yok iken “C3” kondansatörü ve “P” potansiyometresi çıkış işaretinin
frekansını ayarlar. Bu işaret frekans modülatörünün taşıyıcı sinyal frekansı (Fc),
başka bir değişle merkez frekansıdır. Taşıyıcı dalga frekansını, 5 ve 8 nolu
ayaklar arasındaki gerilim farkı da belirler. Bilgi sinyali (Fm) 5 nolu ayaktan
uygulanmıştır. Bilgi sinyalinin pozitif alternansında 5 ve 8 nolu ayaklar
arasındaki gerilim farkı azalır ve doğru orantılı olarak çıkış sinyalinin frekansı
azalır. Bilgi sinyalinin negatif alternansında 5 ve 8 nolu ayaklar arasındaki
gerilim farkı artar ve çıkış sinyalinin frekansı ters orantılı olarak azalır. Dikkat
edilirse frekans modülasyonunda anlatılan teorideki bilgi sinyali ile taşıyıcı
sinyal ilişkisi tam tersine olmaktadır. Bu durum haberleşme sistemi için sorun
yaratmaz. Bilgi sinyalinin, bilgi içeren tüm özellikleri aynı olup yalnız fazı 1800
kaymış olur.
 DENEYİN YAPILIŞI

Y-0024/003 modülünü yerine takınız. Devre bağlantılarını şekil 3.1.9’daki

gibi yapınız. Devreye enerji uygulayınız.

Şekil 3.1.9

1. Devreye bilgi sinyali (Fm) uygulamadan P potansiyometresi ile

modülesiz çıkış sinyali frekansını 20KHz’e ayarlayınız. Devrenin konumunu
bozmadan bilgi sinyalini sinüs, frekansını 1KHz ve genliğini Vpp=1V yapınız ve
girişe uygulayınız. Osiloskopta gördüğünüz çıkış işaretini çiziniz ve tanımlayınız.
 2. Bilgi sinyalinin frekansını tekrar 1KHz , genliğini Vpp=2V yapınız. Çıkış
işaretindeki değişimi yazınız.

3. Bilgi sinyalinin genliğini tekrar 1Vpp, frekansını 2KHz’e ayarlayınız. Çıkış

işaretindeki değişimi yazınız.